Gajus Swetoniusz Trankwillus

ywoty Cezarw

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail to: historian@z.pl

MMII
 Ksiga I

Boski Juliusz
1. W szesnastym roku ycia straci ojca 1.W nastpnym zosta
wyznaczony na kapana Jowisza. Wwczas zerwa narzeczestwo
z Kosucj, z ktr by zarczony od lat pacholcych. Pochodzia
ona wprawdzie tylko z rodu rycerskiego, lecz bya bardzo bogata.
Oeni si z Korneli, crk Cynny 2, czterokrotnego konsula. Ta
w niedugim czasie daa mu crk Juli. adn miar nie mg go
skoni dyktator Sulla do porzucenia maonki. Dlatego za kar
pozbawi go urzdu kapaskiego, posagu ony i rodowych
dziedzicznych majtnoci oraz uzna za wroga. Doszo nawet do
tego, e nie mg si Cezar publicznie pokaza. Mimo coraz
gwatowniejszych atakw febry, powtarzajcych si co czwarty
dzie, prawie kadej nocy musia zmienia kryjwk, a take
pienidzmi okupywa si przeladowcom. Wreszcie dziki
wstawiennictwu kapanek Westy oraz Mamerka Emiliusza i
Aureliusza Kotty, swych krewnych i powinowatych, uzyska
uaskawienie. Niewtpliwie wiadomo, e Sulla wobec usilnych
prb najbliszych swych przyjaci, i to osobistoci w ogle
wwczas najznakomitszych, ustpi wreszcie, gdy mimo
wielokrotnej jego odmowy uparcie walczyli o Cezara. Wwczas
zawoa, czy to gosem boym natchniony, czy w jakim
przeczuciu: niech si stanie wedle ich woli, niech go sobie bior,
lecz niech wiedz, e ten, ktrego ocalenia tak bardzo pragn,
kiedy zgotuje zgub stronnictwu optymatw, ktre wsplnymi
siami dotychczas zdoali ocali od klski; w tym Cezarze drzemie
wielu Mariuszw 3.
2. Sub wojskow zacz w Azji u boku pretora, Marka Termusa.
Wysany przeze do Bitynii celem cignicia floty, zabawi nieco
duej u Nikomedesa4. Nie obeszo si nawet bez pogoski, jakoby
zosta jego kochankiem. T umocni jego powtrny przyjazd do
Bitynii, i to po kilku zaledwie dniach, pod pozorem cignicia
pienidzy, stanowicych naleno jego klienta, jakiego
wyzwoleca. Reszt suby wojskowej zyska sobie
chwalebniejszy rozgos, gdy podczas zdobywania Mytylen5
otrzyma nawet wieniec obywatelski6 od Termusa.
3. Suy rwnie pod rozkazami Serwiliusza Izauryckiego7 w
Cylicji8, lecz krtko. Na wie o mierci Sulli9 oraz liczc na nowe
rozterki polityczne, do ktrych ju haso rzuci Marek Lepidus 10,
pospiesznie powraca do Rzymu, lecz nie przystpi do cisego
porozumienia z Lepidusem, cho ten zachca go wietnymi
warunkami. Nie przystpi za dlatego, e nie zaufa z jednej
strony bystroci Lepidusa, z drugiej momentowi historycznemu,
ktry uzna za zbyt bahy w stosunku do tego, jakiego oczekiwa.
4. Lecz gdy wewntrzne zamieszki nieco si uspokoiy,
wytoczy proces o naduycia pienine Korneliuszowi Dolabelli 11,
byemu konsulowi, zaszczyconemu nawet triumfem. Jednak
Dolabella z zarzutu tego zdoa si oczyci. Postanowi wic
Cezar oddali si na Rodos zarwno w tym celu, aby unikn
nienawici wywoanej niesusznym oskareniem, jak rwnie aby
wrd zupenej bezczynnoci i wypoczynku wiczy si pod
kierunkiem Apolloniusza Molona12, najsawniejszego wwczas
mistrza wymowy. W czasie tej podry na Rodos, odbywanej ju
w miesicach zimowych, koo wyspy Farmakussy 13 schwytali go
piraci i ku najwyszemu swemu oburzeniu musia znosi u nich
niewol prawie przez czterdzieci dni, pozostajc z jednym tylko
lekarzem i dwoma pokojowcami. Reszt wity i niewolnikw
rozesa wnet po tej napaci celem wydobycia pienidzy na okup.
Nastpnie wypaci piratom 50 talentw. Zaledwie go wysadzono
na ld, bezzwocznie cignwszy flot zarzdzi pocig za
oddalajcymi si korsarzami. Schwytanych ukara mierci, czym
ju poprzednio czsto im grozi wrd artw. Gdy Mitrydates l4
zacz pustoszy ziemie ssiadujce bezporednio z jego
pastwem, Cezar nie chcc narazi si na zarzut, jakoby
pozostawa bezczynny w chwili krytycznej dla sprzymierzecw,
opuci Rodos, dokd dopiero co przyby, i przeprawi si do Azji.
Tu najpierw cign posiki i wypdzi dowdc krla Mitrydatesa
z prowincji; w ten sposb zdoa utrzyma przy Rzymie miasta ju
mocno zachwiane w wiernoci.
5. W czasie swego trybunatu wojskowego - by to pierwszy
urzd, ktry mu przypad w udziale po powrocie do Rzymu w
drodze wyborw ludowych - najusilniej popar15 rzecznikw
wzmocnienia wadzy trybunw ludowych, ktrej znaczenie osabi
Sulla. Ponadto dla L. Cynny, brata ony, oraz dla takich jak on
stronnikw Lepidusa z czasw wojny domowej, zbiegych po
mierci konsula do szeregw Sertoriusza 16, wyjedna mono
powrotu do Rzymu na mocy uchway Plocjusza 17 i sam w tej
sprawie przemwi na zebraniu.
6. W czasie swej kwestury 18 wygosi na cze zmarych:
ciotki Julii19 i ony Kornelii, mow pochwaln, jak to byo
przyjte, z mwnicy publicznej. Sawic ciotk tak przedstawi jej
i ojca swego wsplny rodowd: Rd mej ciotki Julii po kdzieli
od krlw si wywodzi, po mieczu za z samymi bogami
niemiertelnymi jest spokrewniony. Od Ankusa Marcjusza20
pochodzi rd Marcjuszw Krlw, ktrych nazwisko nosia
matka; od Wenery 21 pochodz Juliusze, do ktrych rodu nasz
dom si zalicza. Jest wic w krwi naszej i majestat krlw, ktrzy
najwicej znacz wrd ludzi, i wito bogw, ktrych wadzy
podlegaj sami krlowie". - Po mierci Kornelii22 poj za on
Pompej, crk Kwintusa Pompejusza, wnuczk L. Sulli, z ktr
nastpnie rozwid si. Uzna bowiem, e go zdradzaa z
Publiuszem Klodiuszem 23. Tak uparte kryy pogoski, jakoby w
czasie publicznych uroczystoci religijnych24 przekrad si
Klodiusz do niej w przebraniu niewiecim, e senat poczu si
zmuszony zarzdzi ledztwo w sprawie zniewaenia obrzdu
religijnego.
7. Jako kwestorowi przypada mu w udziale poudniowa
Hiszpania 25 Tam na zlecenie pretora objeda okrgi sdowe dla
wymiaru sprawiedliwoci i przyby wreszcie do Kadyksu. Na
widok posgu Aleksandra Wielkiego przed wityni Herkulesa
gboko jkn i jakby przej go wstrt do wasnej gnunoci na
myl, e niczego godnego pamici jeszcze nie dokona w tym
wieku, w ktrym Aleksander mia ju wiat cay u swych stp
Natychmiast zada odwoania z prowincji, aby co rychlej w
stolicy zyska sposobno wybicia si na szerszym polu. Nadto
wprawia go w oszoomienie zjawa senna ostatniej nocy: oto zdao
mu si we nie ze obcowa cielenie z wasn matk. Lecz
wieszczkowie obiecali mu wielkie powodzenie w przyszoci,
wyjaniajc sen jako wrb panowania nad wiatem: poniewa
matka, ktr lec ujrza pod sob, to nic innego jak ziemia,
uwaana przecie za matk wszystkich.
8. Opuszczajc wic sw prowincj przedwczenie, odwiedzi
jeszcze osady latyskie, domagajce si gwatownie praw
obywatelskich, i niewtpliwie skoniby je do ostrzejszego
czynnego wystpienia, gdyby konsulowie wanie z tego wzgldu
nie zatrzymali nieco duej legionw, ju zwerbowanych na
wyjazd do Cylicji.
9. Mimo to wnet po przybyciu do Rzymu podj zuchwalsze
jeszcze zamierzenia. Tak na przykad na kilka dni przed objciem
edylatu26 popad w podejrzenie, e zawiza spisek z Markiem
Krassusem 27, byym
konsulem, a rwnie z Publiuszem Sull28 i L. Antoniuszem
29
, ktrzy po wyborze na konsulw zostali skazani wyrokiem
sdowym za naduycia wyborcze. Spiskowcy mieli podobno w
programie z pocztkiem roku napa na senat i, wymordowawszy
senatorw wedle z gry uoonej listy, obwoa dyktatorem
Krassusa. Cezar mia z jego rk otrzyma dowdztwo jazdy, a gdy
ju wszystko w pastwie bdzie urzdzone wedle ich woli, miaa
by przywrcona wadza konsularna Sulli i Autroniuszowi. Wspo-
minaj o tym spisku: Tanuzjusz Geminus 30 w swej historii, Marek
Bibulus w edyktach, G. Kurion Starszy 31 w mowach. Na spisek
ten zdaje si wskazywa rwnie wzmianka Cycerona, ktry w
jakim licie do Aksjusza 32 tak mwi: Cezar w czasie konsulatu
urzeczywistni swe dawne zamysy krlewskie z okresu edylatu.
Tanuzjusz dodaje, e Krassus, czy to pod wpywem skruchy, czy
obawy, nie stawi si w ogle na posiedzenie w dniu 33 wyzna-
czonym na rze senatorw, i dlatego take Cezar nie mg da
znaku, do czego zobowiza si zgodnie z uprzedni umow.
Kurion mwi, e wedle umowy mia by tym znakiem ruch
zrzucenia togi z ramion. Ten sam Kurion, a take M. Aktoriusz
Naso wzmiankuj, e Cezar zawiza rwnie spisek z modym
Gnejuszem Pizonem 34, ktremu wskutek tego podejrzenia o
spisek stoeczny dano co rychlej namiestnictwo Hiszpanii w
drodze nadzwyczajnej. Uoy si mieli w ten sposb, e
jednoczenie Pizon na prowincji, a Cezar w Rzymie rozpoczn
zamieszki przy pomocy Ambronw35 i Galw za rzek Po
mieszkajcych. Lecz mier Pizona udaremnia zamiar obydwu.
10. W czasie swego edylatu ozdobi Cezar nie tylko komicjum
36
, forum, bazyliki37, lecz take Kapitol; ten ostatni -
tymczasowymi portykami, aby tam wystawi przynajmniej cz
wspaniaych dzie sztuki, poniewa posiada wielk ilo
wszelkiego dobytku. Urzdza te walki z dzikimi zwierztami i
igrzyska zarwno sam, jak z koleg. Skutkiem tego jemu tylko
przypada w udziale caa wdziczno ludu nawet za widowiska
urzdzane na koszt obydwu urzdnikw. Nie ukrywa wic
niezadowolenia jego kolega Marek Bibulus, mwic, i
przypada mu ta sama rola, co Poluksowi38; wprawdzie obydwu
braciom wzniesiono wityni na forum, ale nazwano j tylko
imieniem Kastora, podobnie hojno ich obydwu przypisuje si
tylko jednemu Cezarowi". Poza tymi widowiskami urzdzi
jeszcze Cezar zapasy gladiatorw, lecz ze znacznie mniejsz
iloci par walczcych, ni zamierza. Oto gdy mnogoci39
swoich zapanikw zewszd cignitych ogromnie wystraszy
nieprzyjaci politycznych, odtd ju prawnie ograniczono ilo
szermierzy, ponad ktr nikt wikszej w Rzymie mie nie mg.
11. W ten sposb pozyskawszy aski ludu, usiowa za
porednictwem pewnych trybunw zdoby dla siebie prowincj40
Egipt uchwa ludu. Trafiaa si tu sposobno otrzymania
dodatkowego urzdu, gdy mieszkacy Aleksandrii wypdzili
swego dotychczasowego krla, ktry otrzyma od senatu tytu
sprzymierzeca i przyjaciela narodu rzymskiego. Ten czyn
Aleksandryjczykw nie spotka si [w Rzymie] z przychylnym
przyjciem. Nie otrzyma jednak Cezar tego urzdu wskutek
sprzeciwu stronnictwa optymatw. W odwecie za to, pragnc
uszczupli wszelkimi moliwymi rodkami ich wpywy, Cezar
przywrci do dawnego wygldu pomniki zwycistwa Gajusa
Mariusza nad Jugurt41 oraz Cymbrami i Teutonami42, niegdy
przez Sull usunite.
Dalej43, w procesach o skrytobjstwo44 uzna za mordercw i
tych take, ktrzy w okresie proskrypcji za dostarczone gowy
obywateli rzymskich otrzymali wynagrodzenia ze skarbu. Nie
liczy si natomiast z tym, i ustawy kornelijskie 45 wyczyy ich
z owej liczby.
12. Podstawi take kogo46, aby wytoczy proces o zdrad
stanu Gajusowi Rabiriuszowi47, dziki ktrego szczeglnej
pomocy przed kilkoma laty senat zdoa poskromi wielce
burzliwego trybuna Lucjusza Saturnina 48. Cezar, przypadkowo
wylosowany na sdziego w tym procesie, tak skwapliwie potpi
Rabiriusza, i aden argument bardziej nie pomg oskaronemu
w apelacji do ludu ni jaskrawa zacieko sdziego.
13. Gdy straci nadziej otrzymania prowincji, ubiega si o
urzd najwyszego kapana49, sypnwszy na ten cel pienidzmi
bez miary. Obliczajc wwczas wielko swych dugw, tak
podobno zapowiedzia matce caujcej go na poegnanie, gdy
rankiem szed na wybory: jeli nie zostanie kapanem
najwyszym, nie powrci ju do domu". I oto dwu naj-
zacniejszych wspkandydatw50, o wiele przewyszajcych go
wiekiem i godnoci, tak znacznie pobi, e on sam otrzyma w
ich gminach (trybus) wyborczych wicej gosw ni oni obydwaj
we wszystkich.
14. Wybrano go pretorem51. Po odkryciu spisku52 Katyliny,
gdy cay senat53 by zdania, eby do spiskowcw zastosowa
najwysz kar, on jeden wyrazi pogld, e naley ich tylko
rozdzieli po miastach i trzyma pod kluczem po uprzedniej
konfiskacie majtnoci na rzecz pastwa. Przy tym napdzi
takiego strachu zwolennikom zbyt surowego wymiaru kary,
przedstawiajc wielokrotnie, jaka to na przyszo czeka ich ze
strony ludu rzymskiego nienawi, e konsul wyznaczony na
nowy rok, Decymus Sylanus54, nie zawaha si ze skruch
zagodzi swego zdania gdy zmieni mu ju nie wypadao -
wyjaniajc, e myl jego zrozumiano znacznie bezwzgldniej,
ni on sam j odczu. I uzyskaby Cezar zmian stanowiska, gdy
wikszo przecign ju na swoj stron, midzy tymi rwnie
brata55 konsula Cycerona56, gdyby wahajcego si senatu nie
podtrzymao przemwienie M. Katona. Lecz nawet wtedy nie
przesta si przeciwstawia. A oddzia jedcw rzymskich,
ktry z broni w rku otacza kuri dla bezpieczestwa, zagrozi
mu mierci za zbyt nieumiarkowany sprzeciw, potrzsajc
 obnaonymi mieczami tak blisko, e siedzcego Cezara opucili
czym prdzej najblisi ssiedzi, kilku zaledwie osonio go
ruchem rki i nadstawieniem togi przed ciosem. Wtedy dopiero
naprawd przeraony nie tylko ustpi, ale ju do koca roku nie
pojawi si w kurii.
15. W pierwszym dniu swego urzdowania jako pretor pozwa
przed sd ludu Kwintusa Katula w sprawie odbudowy Kapitolu 57,
a jednoczenie postawi wniosek, w ktrym dozr nad t prac
powierza komu innemu. Lecz nie czu si na siach podoa
zmowie optymatw: gdy spostrzeg, e oni poniechali natychmiast
przyjmowania nowych konsulw i przybiegli tumnie, aby stawi
zacity opr, zarzuci rozpoczt dziaalno.
16. Co wicej, gdy Cecyliusz Metellus 58, trybun ludowy,
wystpowa z najbardziej wywrotowymi wnioskami wbrew
sprzeciwowi swych kolegw, Cezar nie mniej zaciekle go popar,
jakby sam by wnioskodawc. Wreszcie obydwaj zostali zoeni ze
swych funkcyj publicznych uchwa senatu. Jednak Cezar omieli
si urzdu nie zoy i sprawowa dalej wymiar sprawiedliwoci.
Dopiero na wie, e senat jest gotw si zbrojn zmusi go do
zoenia wadzy, odesa liktorw59, zrzuci pretekst60 i pota-
jemnie schroni si do domu, majc zamiar pozostawa tu w
spokoju, dopki wymaga tego bdzie pooenie. A take, gdy w
dwa dni pniej lud samorzutnie zgromadzi si pod jego domem i
obiecywa wrd oglnego wzburzenia pomoc na wypadek, gdyby
chcia urzd odzyska, Cezar go poskromi. To zaskoczyo
wszystkich. Senat, ktry si zebra pospiesznie z powodu takiego
wanie zbiegowiska, wyrazi mu sowa podziki przez usta
najznakomitszych swych przedstawicieli, przyzwa do kurii,
najbardziej pochlebnymi sowami zgodnie uczci oraz na nowo
przywrci do godnoci pretora, znisszy poprzedni uchwa.
17. Znowu zagrozio mu inne niebezpieczestwo: oto oskarono
go o uczestnictwo w spisku Katyliny przed kwestorem Nowiuszem
Nigrem z doniesienia Lucjusza Wetiusza, a w senacie za spraw
Kwintusa Kuriusza61, ktremu nawet przyznano nagrod
pastwow za to, e pierwszy wykry knowania spiskowcw.
Kuriusz mianowicie utrzymywa, e dowiedzia si o udziale
Cezara od samego Katyliny, Wetiusz obiecywa nawet przedstawi
wasnorcznie pisma Cezara, dane Katylinie. Cezar tego ju w
adnym wypadku nie uzna za stosowne puci pazem. Odwoa
si do wiadectwa Cycerona i dowid z kolei, e to on sam z
wasnej woli ujawni pewne szczegy spisku wobec Cycerona.
Dziki temu uzyska odwoanie nagrody dla Kuriusza. Z
Wetiusza62 cignito zastaw, zajto mu sprzt domowy, dotkliwie
obito i przed mwnic na Forum Romanum podczas zebrania omal
nie rozszarpano; wreszcie Cezar wtrci go do wizienia. Zdoa
take wtrci tam kwestora Nowiusza za to, e pozwoli oskary
przed swym trybunaem wyszego od siebie urzdnika.
18. Po preturze przypada mu w udziale losowaniem prowincja
Hiszpania poudniowa. Cho wierzyciele usiowali go zatrzyma,
zdoa si im wymkn dziki wstawiennictwu porczycieli.
Wbrew zwyczajowi oraz prawu, a mianowicie zanim jeszcze
otrzyma nalene zaopatrzenie 63 jako namiestnik prowincji,
wyruszy w drog. Nie wiadomo, czy uczyni to z obawy przed
procesem sdowym, ktry mu zamierzano wytoczy jako ju
osobie prywatnej, czy chcc tym spieszniej uczyni zado
sprzymierzecom, ktrzy go bagali o pomoc. Prowincj szybko
uspokoi64 i z rwnym popiechem, nawet nie zaczekawszy na
nastpc, ustpi ze stanowiska, aby jednoczenie uzyska prawo
do triumfu i konsulat. Niestety, wybory zostay ju ogoszone i
mg by zaliczony w poczet kandydatw jedynie w tym wypadku,
jeli wejdzie do Rzymu jako osoba prywatna 65. Cho wic czyni
usilne zabiegi, aby nie zastosowano do niego tych przepisw,
jednak gdy wielu podnioso sprzeciw, musia triumf odoy, aby
nie wykluczono go z listy kandydatw do konsulatu.
19. Ze swych dwch wspkandydatw do konsulatu: Lucjusza
Lukcejusza i Marka Bibulusa66, przycign do siebie Lukcejusza i
zawar z nim umow tej treci: poniewa Lukcejusz mia mniejsze
wpywy od niego, ale za to syn z wyjtkowej fortuny, wic mia
w imieniu ich obydwu, ale z wasnego skarbca obieca wszystkim
centuriom wypat hojnej daniny pieninej. Na wie o tym
optymaci, ktrych ogarna obawa, e Cezar omieli si na
wszystko podczas sprawowania najwyszego urzdu, majc
zgodnego i ulegego koleg, skonili Bibua, aby tyle samo
obieca, a wikszo spord nich przyniosa mu pienidze; nawet
Katon utrzymywa, e ta hojno jest z poytkiem dla pastwa.
Zosta Cezar wybrany konsulem razem z Bibulusem 67. Z tego
samego powodu optymaci dooyli stara, aby przyszym
konsulom przydzielono prowincje najmniej wane: t j. lasy i
pastwiska68. Ta ostatnia krzywda najbardziej poruszya Cezara,
wic wszelkimi uprzejmociami usiowa zjedna sobie Gnejusza
Pompejusza, obraonego na senat za to, e zbytnio zwleka z
uznaniem jego zasug po zwycistwie nad krlem Mitrydatesem69.
Pogodzi na nowo Pompejusza z Markiem Krassusem, dawnym
jego przeciwnikiem z czasw konsulatu, ktry wsplnie
sprawowali w najwyszej niezgodzie. Wreszcie z obydwoma
zawar porozumienie, w myl ktrego nic nie miao si dzia odtd
w pastwie, co mogoby si nie podoba jednemu z trzech 70.
20. Objwszy urzd zaprowadzi, pierwszy ze wszystkich,
sporzdzanie dziennych sprawozda zarwno z posiedze senatu,
jak z zebra ludowych oraz podawanie ich do wiadomoci
publicznej71. Przywrci rwnie dawny zwyczaj, aby w tym
miesicu, w ktrym konsul nie sprawuje wadzy,szed przed nim
wony, a za nim liktorowie 72. Gdy za ogosi ustaw roln 73, a
kolega usiowa si przeciwstawi, wypdzi go zbrojnie z forum.
Nazajutrz zoy Bibulus skarg w senacie. Lecz nie znalaz si
nikt, kto by si omieli postawi jaki wniosek lub wypowiedzie
swe zdanie na temat takiego gwatu i samowoli, chocia wiele
uchwa zapadao czsto w wypadkach znacznie bahszych
zaburze. To wszystko doprowadzio Bibulusa do takiej rozpaczy,
e a do koca swego urzdowania ukrywa si w domu i tylko
przez publiczne obwieszczenia [edykty] wyraa swj sprzeciw.
Od tej chwili Cezar sam jeden zarzdza caym pastwem, i to
wycznie wedle swej woli. Niektrzy stoeczni dowcipnisie,
artobliwie datujc swe listy w celu niby dokumentacji, pisali, e
stao si to" nie za konsulatu Cezara i Bibulusa, lecz za
konsulatu Cezara i Juliusza", dwukrotnie go wymieniajc: z
nazwiska oraz imienia rodowego. Wnet take rozeszy si po
caym miecie nastpujce wiersze 74:
Nie za Bibula ostatnio co stao si, lecz za
Cezara. Za konsulatu Bibua nie pomn, by co
bd si stao.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 330)
Okolic Stellack 75, oddan na rzecz pastwa przez
przodkw, oraz Ziemi Kampask, z ktrej dochody
przeznaczono na potrzeby pastwowe, przydzieli bez losowania
76
mniej wicej dwudziestu tysicom obywateli majcych po troje
lub wicej dzieci. Dzierawcw pastwowych 77, gdy prosili o
znik nalenych opat, zwolni z jednej trzeciej i publicznie ich
upomnia, aby przy zawieraniu nowych umw dzierawnych nie
podbijali sobie nawzajem cen zbyt lekkomylnie. W innych te
wypadkach szczodrze udziela, czegokolwiek kto ode
zapragn, bez niczyjego sprzeciwu; jeli kto usiowa si oprze,
potrafi go odstraszy. Marka Katona, gdy mu w senacie
przeszkadza swymi przemwieniami, kaza przy pomocy liktora
wycign z kurii i wrzuci do wizienia. Lucjusza Lukulla 78,
gdy zbyt hardo mu si stawia, tak dalece nastraszy grob
oszczerstw, e ten mu z wasnej woli do ng upad. Gdy Cycero
podczas pewnego procesu wyrazi ubolewanie nad niedol owych
czasw, Cezar tego samego dnia, o godzinie dziewitej, przenis
z klasy patrycjuszw do klasy plebejskiej Publiusza Klodiusza,
nieprzyjaciela Cycerona, ktry ju od dawna ubiega si o to.
Wreszcie przeciwko wszystkim czonkom wrogiego stronnictwa
znconego nagrodami79, aby wyzna, e niektrzy namawiali go
do zabjstwa Pompejusza, i mia wej na mwnic oraz
wymieni ich wedle z gry przygotowanej listy. Lecz gdy
wymieni jedno i drugie nazwisko faszywie, co wywoao
 podejrzenie o intryg, zwtpi podobno Cezar w pomylny wynik
tak gwatownego posunicia i donosiciela jakoby usun trucizn.
21. W tym samym mniej wicej czasie poj za on
Kalpurni, crk L. Pizona 80, ktry mia by jego nastpc na
urzdzie konsula. Sw crk Juli wyda za Gnejusza
Pompejusza, zerwawszy jej poprzednie narzeczestwo z
Serwiliuszem Cepionem, dziki ktrego szczeglnie gorliwej
pomocy pokona niedawno Bibulusa. Od chwili zawarcia tego
nowego zwizku krwi zacz na zebraniach senatu udziela
najpierw gosu Pompejuszowi, chocia dotychczas udziela go
zwykle najpierw Krassusowi i chocia przestrzegano zwyczaju,
eby zatrzyma przez cay rok tak kolejno udzielania gosu,
jak zarzdzi konsul w dniu kalend stycznia.
22. Majc wic zapewnione przy gosowaniu poparcie tecia
i zicia, wybra sobie spord wszystkich prowincji wanie
Gali, ktrej dostatki i korzystne moliwoci [wojenne]
przedstawiay dla pomyln perspektyw osignicia wielu
triumfw. Z pocztku wprawdzie otrzyma tylko Gali
Przedalpejsk z dodatkiem Ilirii81 na wniosek trybuna
Watyniusza82.
Wkrtce otrzyma od senatu jeszcze Zaalpejsk 83, poniewa
senatorowie bali si, aby w razie odmowy ze strony senatu lud
mu i tej nie da. Z tej przyczyny uniesiony radoci nie
powstrzyma si w kilka dni potem wobec licznych senatorw od
takich oto hardych sw, e mimo oporu i utyskiwa jego
przeciwnikw zdoa uzyska, czego pragn, a teraz z kolei
wszystkim na karki wsidzie". Na to kto urgliwie zauway, e
nieatwo to przyjdzie niewiecie 84. Odpowiedzia Cezar niby
artem, e: w Syrii take rzdzia krlowa Semiramis 85, a
wielk czci Azji waday niegdy Amazonki" 86.
23. Gdy zakoczy urzdowanie87 jako konsul, a pretorowie
Gajus Memiusz 88 i Lucjtisz Domicjusz 89 sporzdzili
sprawozdanie z wypadkw roku poprzedniego90, rozpatrzenie swej
dziaalnoci powierzy Cezar senatowi. Tymczasem, poniewa
senat nie podejmowa tej sprawy i trzy dni zuyto na daremne
polemiki, Cezar wyruszy do swej prowincji. Natychmiast jego
kwestora pocignito do odpowiedzialnoci sdowej pod wieloma
zarzutami oraz wdroono ledztwo wstpne 91. Wnet i jego
samego pozwa Lucjusz Antystiusz, trybun ludowy. Dopiero
musia si odwoa do caego kolegium i uzyska uchwa, eby
nie pozywa przez sd kogo nieobecnego z powodu zaj
urzdowych. Chcc zapewni sobie spokj i bezpieczestwo na
przyszo, gorliwie zobowizywa sobie stale dorocznych
urzdnikw, spord kandydatw popiera albo pozwala doj do
wadzy tylko tym, ktrzy podjli si broni jego interesw przez
czas jego nieobecnoci. Dla utrwalenia takiej umowy nie zawaha
si od niektrych wymc przysigi, a nawet pisemnego
zobowizania.
24. Lecz gdy Lucjusz Domicjusz kandydujc na konsula
jawnie grozi, e w czasie konsulatu przeprowadzi to, czego jako
pretor dokona nie zdoa, i e odbierze mu komend nad
wojskami, Cezar cign do Luki92, miasta swej prowincji,
Krassusa i Pompejusza93. Wymg na nich, eby celem utrcenia
Domicjusza ubiegali si o konsulat po raz drugi94, i dziki
staraniom ich obydwu uzyska dla siebie przeduenie wadzy
wojskowej na lat pi. Omielony tym powodzeniem, oprcz
legionw, ktre otrzyma od pastwa, wystawi jeszcze inne z
wasnej szkatuy95, jeden nawet spord Galw Zaalpejskich
zacignity, o galickiej take nazwie - zwa si bowiem Alauda96.
Legion ten wywiczy w karnoci rzymskiej, zaopatrzy w
ekwipunek rzymski, pniej cay obdarzy obywatelstwem. Odtd
ju nie pomin adnej sposobnoci do wszczcia wojny, nawet
niesprawiedliwej i niebezpiecznej, napastujc bez powodu
zarwno ludy sprzymierzone z Rzymem, jak wrogie i dzikie. A
wreszcie senat uchwali pewnego razu wysanie komisji ledczej
dla zbadania stanu faktycznego w Galiach, a niektrzy z senatorw
wyrazili pogld, eby wyda Cezara w rce wrogw. Lecz wobec
pomylnego wyniku dziaa wojennych uzyska od senatu na cze
swego zwycistwa mody dzikczynne czciej i na wicej dni97
ni ktokolwiek i kiedykolwiek.
25. Sprawowa dowdztwo wojskowe przez lat dziesi. Oto,
czego mniej wicej dokona. Ca Gali, ktrej granicami s:
acuch Pirenejw, Alpy i gry Sewenny, rzeki Ren i Rodan, a
przestrze w obwodzie wynosi do trzech milionw dwustu tysicy
krokw, zamieni w prowincj rzymsk, z wyjtkiem pastw
sprzymierzonych i dobrze dla Rzymu zasuonych, oraz naoy
na ni czterdzieci milionw sestercjw rocznego podatku98.
Pierwszy z Rzymian napad na Germanw, ktrzy mieszkaj za
Renem; zbudowa most przez rzek i zada im dotkliwe klski.
Napad rwnie na Brytannw, dotychczas nie znanych, pokona i
zada okupu oraz zakadnikw. Pord tylu powodze
trzykrotnie tyko, nie wicej, dowiadczy przeciwnoci losu: w
Brytanii utraci prawie ca flot wskutek gwatownej burzy, w
Galii pod Gergowi99 zniesiono mu jeden legion doszcztnie, w
Germanii zostali podstpnie zamordowani jego legaci: Tyturiusz
100
i Aurunkulejusz 101.
26. W tym samym czasie straci najpierw matk 102, pniej
crk, niedugo potem wnuka. Wanie cae pastwo ogarno
zamieszanie po zabjstwie Publiusza Klodiusza 103. W tym
pooeniu senat postanowi wybory tylko jednego konsula, i to
imiennie: Gnejusza Pompejusza 104. Trybunowie ludowi chc
przeznaczy Cezara jako koleg.dla Pompejusza. Zdoa im jednak
wytumaczy Cezar, aby raczej postawili na zgromadzeniu
ludowym wniosek uprawniajcy go do ubiegania si o powtrny
konsulat mimo nieobecnoci, gdy zacznie wygasa termin jego
dowdztwa. Obawia si mianowicie, aby z tego powodu nie by
zmuszony ustpi zbyt wczenie z urzdu, jeszcze przed
ukoczeniem wojny. Uzyskawszy to, zacz ju snu grniejsze
plany i peen nadziei okazywa nieograniczon hojno oraz
wiadczy przysugi wszelkiego rodzaju kademu, czy to w
zakresie spraw pastwowych, czy prywatnych. Z upw
wojennych zacz budowa forum, ktrego sam teren kosztowa
ponad sto milionw sestercjw. Na cze swej zmarej crki
obieca ludowi zapasy gladiatorw i uczt, czego nikt przed nim
nie uczyni. Chcc wywoa jak najwiksze zainteresowanie dla
tych uroczystoci, kaza potrawy na t uczt przeznaczone
przyrzdza take po domach, chocia ju zamwione byy u
rzenikw. Znanych szermierzy, jeli przypadkiem wzbudzili sw
walk niech widowni, poleca si porywa z areny i
zatrzymywa w ukryciu. Nowozacinych wiczy nie po
szkoach gladiatorskich ani przy pomocy mistrzw szermierki,
lecz po domach prywatnych. Powierza ich wyszkolenie rycerzom
rzymskim, nawet senatorom, biegym we wadaniu broni, proszc
usilnie, co wida z jego listw, eby wiczyli kadego
pojedynczo i eby sami udzielali wskazwek wiczcym. Na
zawsze podwoi od legionom. Zboe, ilekro byo go do,
rozdawa bez miary i ogranicze, niekiedy przydziela na gow po
jednym niewolniku ze zdobycznych jecw.
27. Celem podtrzymania zwizku pokrewiestwa i przyjani z
Pompejuszem ofiarowa mu rk Oktawii105, wnuczki swej siostry
106
, ktra ju bya polubiona przez Gajusa Marcella, sam
owiadczy si o crk jego, przeznaczon dla Faustusa Sulli107.
Cae najblisze otoczenie, nawet du cz senatorw, zobowiza
wobec siebie poyczkami bezprocentowymi lub na bardzo niski
procent. Rwnie z innych stanw osoby, czy to zaproszone, czy
samorzutnie zgaszajce si do niego, obdarza hojnie, ponadto
spord wyzwolecw i niewolnikw kadego, o ile cieszyli si
wzgldami swych panw czy patronw. Jednoczenie dom jego
sta si jedynym i zawsze gocinnym schronieniem dla wszystkich
prawem ciganych lub zaduonych oraz rozrzutnej modziey,
chyba e obciao kogo zbyt jaskrawe przestpstwo, wyjtkowa
ruina finansowa czy skrajna rozrzutno; taki nie mg liczy na
jego poparcie. Tym wprost mwi, e potrzeba im wojny
domowej".
28. Z nie mniejsz gorliwoci zabiega o wzgldy krlw i
prowincyj na caym wiecie, jednym ofiarowujc w darze tysice
jecw, innym posyajc wojska posikowe, dokd tylko chcieli i
ilekro zechcieli, bez uchway upowaniajcej senatu i ludu. Take
ozdobi hojnie wspaniaymi budowlami najpotniejsze miasta
Italii, galickich i hiszpaskich prowincji, Azji i Grecji. Wreszcie
wszystkich ogarno ju niewymowne zdumienie i zaczto si
zastanawia, dokd to zmierza. Konsul Marek Klaudiusz
Marcellus 108, zapowiedziawszy edyktem, e wystpi w wanej
potrzebie pastwowej, zada od senatu, aby wyznaczono
nastpc Cezarowi przed wyganiciem jego urzdowania, gdy
po zakoczonej wojnie pokj zapanowa i zwyciskie wojsko
naley rozpuci do domu, oraz eby na zgromadzeniach
wyborczych nie brano pod uwag kandydatury nieobecnego
Cezara, poniewa nawet uchwa ludow w tej sprawie Pompejusz
pniej uniewani. Zdarzyo si mianowicie, e Pompejusz,
wnoszc ustawl09 o uprawnieniach urzdnikw, w tym rozdziale,
w ktrym pozbawi nieobecnych moliwoci ubiegania si o
urzdy, nie wyczy przez zapomnienie Cezara. Wprawdzie
pomyk swoj wnet sprostowa, lecz ustawa bya ju wyryta na
spiu i zoona w skarbcu. Marcellus nie poprzestawszy na tym, e
odbiera Cezarowi prowincj i przywilej, postawi jeszcze wniosek,
aby osadnikom, ktrych Cezar osiedli w Novum Comum no na
mocy uchway Watyniusza, odebra prawo obywatelstwa,
poniewa zostao im nadane przez protekcj przedwyborcz i w
drodze pozaprawnej.
 29. Poruszyo to Cezara do gbi. Przekonany o tym - co
niejednokrotnie ode podobno syszano - e trudniej przyjdzie
zepchn go, jako najznakomitszego wrd obywateli, z
pierwszego szeregu do drugiego ni z drugiego do ostatniego",
wszelkimi siami stawi opr, czciowo wyzyskujc protest
trybunw, czciowo wpyw drugiego konsula, Serwiusza
Sulpicjusza. Nastpnego take rokull2, gdy Gajus
113
Marcellus , nastpca swego brata stryjecznego Marka na
urzdzie konsula, do tego samego zda celu, Cezar zjedna
sobie olbrzymi zapat obrocw w osobach: kolegi jego,
Emiliusza Pawa 114, oraz najbardziej gwatownego z trybunw,
Gajusa Kuriona 115. Lecz widzc, e na kadym kroku spotyka si
z coraz bardziej zawzitym atakiem, e nawet wyznaczono ju
konsulw ze stronnictwa przeciwnego 116, zwrci si do senatu
listownie z prob, aby nie odbierano mu tego przywileju, ktry
otrzyma z aski ludu, lub eby rwnie wszyscy inni wodzowie
zrzekli si dowdztwa, dufny, jak przypuszczaj, w to, e atwiej
mu bdzie cign, gdy tylko zechce, swych weteranw ni
Pompejuszowi przeprowadzi nowy zacig. Przeciwnikom swoim
zaproponowa tak umow: on zwolni osiem legionw i zrzeknie
si Galii Zaalpejskiej, sobie zostawi dwa legiony i prowincj
przedalpejsk, nawet gotw pozosta przy jednym legionie z
Iliri a do chwili, gdy zostanie konsulem.
30. Lecz kiedy senat nie kwapi si do porednictwa ani
przeciwnicy nie chcieli z nim wchodzi w adne ukady dotyczce
pastwa 117, wkroczy do Galii Przedalpejskiej. Tu przeprowadzi
roki sdowe. Zatrzyma si z kolei w Rawennie 118 zdecydowany
pomci orem ewentualne powaniejsze wystpienia senatu
przeciw trybunom ludowym 119, zakadajcym protest w jego
sprawie. To wprawdzie byo tylko pozorem dla niego do roz-
poczcia wojny domowej, przyczyny podobno byy inne. Gnejusz
Pompejusz tak mawia: e Cezar nie mogc dokoczy tych
budowli, ktre rozpocz, ani zadouczyni przy pomocy
prywatnej fortuny nadziejom ludu, jakie na swoje przybycie
rozbudzi, postanowi wszystko zakci i wywrci. Inni twierdz,
e zlk si, by nie musia zda rachunku z tego, co w okresie
swego pierwszego konsulatu uczyni wbrew znakom wrebnym,
prawom i protestom urzdowym. Bowiem M. Katon czsto
owiadcza publicznie, i to nawet pod przysig, e pocignie
Cezara do odpowiedzialnoci sdowej, gdy tylko zda dowdztwo
wojskowe. Powszechnie zapowiadano, e jeli Cezar powrci jako
osoba prywatna, to podobnie jak Milo 120, otoczony zbrojn stra,
bdzie musia broni si przed sdem. To potwierdza jeszcze
wiadectwo Asiniusza Poliona 121, ktry podaje, e w czasie bitwy
pod Farsalos Cezar, spogldajc na ciaa wrogw zabitych oraz na
pierzchajcych, tak rzek do niego dosownie: Sami tego chcieli:
mimo tak wielkich czynw wojennych ja, Gajus Cezar, zostabym
skazany sdownie, gdybym w wojsku nie szuka oparcia". Jeszcze
inni twierdz, e ponis go nag wadzy i obliczywszy siy swoje
oraz przeciwnikw skorzysta z przychylnej sposobnoci
uchwycenia jedynowadztwa, ktrego ju od lat najmodszych
pragn. Ten pogld zdawa si podziela take Cycero, piszc w
trzeciej ksidze swych Obowizkw, e Cezar mia zawsze na
ustach wiersze Eurypidesa, ktre sam tak przeoy:
Bo gdyby prawo mia zgwaci, to jeno dla wadzy
krlewskiej,
We wszystkich innych przypadkach cze bosk mu
wiernie zachowaj.
(Fenicjanki, w. 524)
31. Wic gdy otrzyma wiadomo, e sprzeciw trybunw
uchylono, za oni sami uszli z Rzymu, natychmiast potajemnie
wysa naprzd 122 kohorty, aby nie wzbudzi adnego
podejrzenia. Sam tymczasem dla pozoru wzi udzia w
widowisku publicznym, rozpatrzy plan budowli, ktr mia
wznie na szko szermiercz, i jak zwykle urzdzi przyjcie z
mnstwem goci. Nastpnie, gdy soce zaszo, kaza zaprzc do
wozu muy z pobliskiego myna i z niewielkim pocztem ruszy po
kryjomu w drog. W pewnej chwili, gdy pogasy pochodnie,
zjecha z waciwej drogi i dugo potem bdzi, a wreszcie
gdzie koo witu znalazszy przewodnika, wziutkimi
cieynami zaszed pieszo. Dogoni swe kohorty nad rzek
Rubikonem, stanowic granic jego prowincji. Zatrzyma si
chwil i obliczajc ogrom swego zamierzenia, zwrci si do wity
ze sowami: Jeszcze teraz mog si cofn; jeli przejd ten
mostek, o wszystkim rozstrzygn bdzie zdolny jeno miecz
32. Gdy jeszcze zwleka, takie ukazao si prorocze zjawisko
Oto jak czowiek niezwykego wzrostu i urody zjawi si nagle w
pobliu, siedzc i przygrywajc na trzcinowej fujarce. Gdy oprcz
past erzy zbiegl, si tumnie onierze z posterunkw, aby go
posuchac, wrd nich trbacze, w czowiek, chwyciwszy od
jednego trb, skoczy do rzeki, z wielk si zagra haso bojowe i
przeszed na drugi brzeg. Wwczas Cezar rzek. Jdmy tam, dokd
nas wzywaj znaki wieszcze bogw oraz niesprawiediwo
wrogw. Koci s rzucone" 123.
33. I w ten sposb przeprowadzi wojsko przez rzek. Z kole.
Przyzwa trybunw ludu wypdzonych z Rzymu, ktrzy wanie
przybyli,oraz na wiecu wojskowym wezwa onierzy do
wiernosci, paczc i rozdzierajc szaty na piersiach 124. Istnieje
pogld,e nawet przyrzek kademu onierzowi przeniesienie do
stanu rycerskiego125, co jednak wyniko z faszywego zrozumienia
jego sw. Mianowicie: kiedy przemawiajc i zachcajc onierzy
podnosi czsto palec lewej rki zapewnia, e nawet piercie
zdejmie bez przykroci, aby wynagrodzi tych wszystkich przy
ktrych pomocy ocali swj honor, ostatnie szeregi zebranych
atwiej im byo widzie przemawiajcego, ni dosysze-przypisay
mu sowa, ktrych domylay si z gestw. Rozniosa si z tego
pogoska, e obieca prawo do piercienia rycerskiego i po
czterysta tysicy sestercjw na gow.
34. Oto w porzdku chronologicznym zestawienie caej jego
nastpnej dziaalnoci. Zaj Picenum, Umbri, Etruri. Lucjusza
Domicjusza127, ktry wrd zamtu wyznaczony zosta na jego
nastpc i w Korfinium sta z zaog, zmusi do poddania si, a
potem puci wolno. Nastpnie posuwajc si wzdu wybrzea
Morza Adriatyckiego doszed do Brundyzjum, dokd zbiegli
konsulowie i Pompejusz 128, aby jak najprdzej przeprawi si
przez morze. Nadaremnie jednak wszelkimi rodkami usiowa nie
dopuci do ich wyjazdu. Wtedy skierowa si na Rzym. Tu 129
wezwa senat i przedstawi mu pooenie pastwa. Nastpnie
uderzy na najsilniejsze 130 wojska Pompejusza, ktre pod
dowdztwem trzech legatw: M. Petrejusza 131, L. Afraniusza 132,
M. Warrona 133, stay w Hiszpanii. Przedtem rzek do przyjaci, e
idzie do wojska, ktre nie ma wodza, std powrci do wodza,
ktry nie ma wojska". Chocia opnio jego pochd oblenie
Marsylii, ktra przed nim, gdy z wojskiem cign, zamkna
bramy, oraz zupeny brak ywnoci 134, jednak w krtkim czasie
wszystko podda swej woli 135.
35. Std powrci do Rzymu 136. Wnet przeprawi si do
Macedonii i przez cztery prawie miesice oblega Pompejusza,
zabezpieczonego przez znakomicie urzdzone szace 137.
Wreszcie rozbi go doszcztnie w bitwie pod Farsalos 138.
Uciekajcego l39 ciga a do Aleksandrii. Tu go wreszcie dopad,
lecz ju zamordowanego. Nastpnie podj wojn z krlem
Ptolemeuszem, widzc, e ten take gotuje mu zdrad; wojn
bardzo trudn, gdy ani miejsce, ani czas nie byy po temu: zim,
w obrbie murw wroga, doskonale we wszystko zaopatrzonego i
ogromnie przebiegego, sam tymczasem bez wszelkich rodkw i
nie przygotowany do walki. Po zwycistwie 140 odda krlestwo
Egiptu Kleopatrze i jej modszemu bratu 141, obawiajc si
zamieni ten kraj na prowincj 142, aby kiedy pod zuchwalszym
namiestnikiem nie sta si zarzewiem wojny domowej. Z
Aleksandrii przeprawi si do Syrii. Std przeszed do Pontu,
wobec coraz bardziej naglcych wieci o Farnacesie, synu
Mitrydatesa Wielkiego. w Farnaces skorzysta wwczas z
pomylnego zbiegu okolicznoci, rozpocz wojn, na skutek
licznych powodze zhardzia ju wielce143. Cezar pitego dnia
od swego przybycia do Pontu, a w cztery godziny od spotkania,
rozbi go w puch jednym uderzeniem 144. Czsto potem wspomina
szczliw gwiazd Pompejusza, ktremu udao si zdoby wielk
saw wojenn na tak zniewieciaym rodzaju nieprzyjaci. Z
kolei zwyciy Scypiona i Jub, usiujcych zagrza do walki
resztki stronnictwa w Afryce 145. Synw Pompejusza pokona w
Hiszpanii146.
36. We wszystkich wojnach domowych sam nie ponis
adnej klski, tylko jego legaci; spord ktrych G. Kurion147
zgin w Afryce, G. Antoniusz 148 w Ilirii wpad w rce
przeciwnikw, P. Dolabella 149 w teje samej Ilirii straci flot,
Gn. Domicjusz Kalwinus w Poncie wojsko. On sam walczy
zawsze najpomylniej i z niewtpliwym powodzeniem z
wyjtkiem dwu wypadkw. Raz pod Dyrrachium, gdzie zosta
pokonany, a Pompejusz go nie ciga. Powiedzia wic Cezar, e
Pompejusz nie umie zwycia. Drugim razem w Hiszpanii, w
ostatniej bitwie, gdy straciwszy ju wszelkie widoki powodzenia,
zamierza nawet odebra sobie ycie.
37. Po ukoczeniu wojen pi razy odby triumf: po
zwycistwie nad Scypionem czterokrotnie w tym samym miesicu
150
, lecz z przerw kilkudniow midzy jednym triumfem a
drugim, i jeszcze raz po pokonaniu synw Pompejusza 151. Jako
pierwszy i najwspanialszy odby triumf nad Galami, nastpny nad
Aleksandri, potem nad Pontem, najbliszy po nim nad Afryk,
ostatni nad Hiszpani, kady z coraz innym przepychem i
sprztem. W dniu triumfu nad Galami przejedajc obok
Welabrum omal z wozu nie wypad, gdy o pka. Wstpi na
Kapitol przy wietle pochodni, niesionych w kandelabrach przez
czterdzieci soni z prawej i lewej strony. Podczas triumfu nad
Pontem wrd innych ozdb uroczystego pochodu kaza przed
sob nie napis z trzema tylko sowami: Przybyem,
zobaczyem, zwyciyem", wskazujcy nie na sam wynik tej
wojny, jak we wszystkich innych, lecz na cech jej
byskawicznego ukoczenia.
38. onierzom ze swych dawnych legionw tytuem zdobyczy
da po dwadziecia cztery tysice sestercjw na kadego piechura
oprcz wypaty po dwa tysice sestercjw jeszcze z pocztku
wojny domowej. Przyzna im take ziemi 152, lecz nie na jednym
obszarze, aby nie usuwa nikogo z wacicieli. Ludowi kaza
rozda na gow po dziesi miar zboa i tyle funtw oliwy 153,
take po trzysta sestercjw, ktre niegdy obieca, i jeszcze po sto
za zwok. Cudzoziemcw zwolni na rok od opaty za pobyt w
Rzymie, nie przekraczajcej dwch tysicy sestercjw, oraz w
Italii, nie przekraczajcej piciuset sestercjw. Doda biesiad
publiczn i rozdawnictwo misiwa, po zwycistwie w Hiszpanii
dwa niadania, gdy uwaajc, e pierwsze wyda za skromne, i
nie na poziomie swej hojnoci, w cztery dni po pierwszym wyda
drugie, wprost olniewajce szczodroci.
39. Wyprawi igrzyska rnego rodzaju: zapasy gladiatorw,
wystpy sceniczne we wszystkich dzielnicach miasta, i to w
zespoach aktorskich, mwicych wszystkimi jzykami wiata,
rwnie widowiska cyrkowe, wystpy atletw i naumachi
154
. W liczbie zapanikw potykajcych si na forum wystpi
Furiusz Leptinus z rodu pretorskiego i Kw Kalpenus, senator
niegdy i adwokat. Taniec pyrrychijski 155 wykonali
synowie ksit Azji i Bitynii. Podczas przedstawie
scenicznych Decymus Laberiusz 156, rycerz rzymski, wystpi w
mimie wasnego ukadu i zosta obdarzony sum piciuset tysicy
sestercjw oraz zotym piercieniem, potem prosto ze sceny przez
orchestr przeszed do krzesa wrd czternastu rzdw 157. Na
czas igrzysk aren cyrku powikszono w obydwu wymiarach i
otoczono jeszcze rowem w ksztacie koa. Tam odbyy si zawody
najznakomitszych modziecw na kwadrygach 158, biegach i na
koniach, z ewolucjami cyrkowymi 159. Wojn trojask 160
odtwarzay dwa oddziay konne chopcw starszych i modszych.
Walki z dzikim, zwierztami wydawa przez pi dni. Wreszcie
urzdzono bitw, w ktrej wziy udzia dwa oddziay zbrojne,
liczce z tej i tamtej strony po piciuset pieszych, po
dwadziecia soni i po trzystu konnych. Chcc wicej miejsca da
do walki usunito mety 161 i na ich miejsce ustawiono
naprzeciwko dwa obozy. Atleci walczyli przez trzy dni na
stadionie tymczasowo wzniesionym w okolicy Pola Marsowego.
W czasie naumachu, ktr urzdzono na stawie wykopanym na
polu zw. Kodeta Mniejsza 162, stary si dwie floty: tyryjska i
egipska, na statkach dwu-, trj- i czterorzdowych,z
mnstwem walczcych. Na te wszystkie widowiska tylu zewszd
napyno ludzi, e wielu przyjezdnych obozowao po ulicach albo
po gocicach, pod namiotami; niejednokrotnie z powodu
wielkiego toku moc osb pognieciono i poduszono, midzy tymi
dwu senatorw.
40. Nastpnie zaj si uporzdkowaniem spraw pastwowych.
Poprawi kalendarz, ju od dawna pozostajcy z winy kapanw,
przesuwajcych samowolnie miesice przestpne, w stanie takie
bezadu, e ani wito doynek nie przypadao latem, ani
winobrania jesieni163. Rok przystosowa do obiegu soca, dzielc
go na trzysta szedziesit pi dni, znis miesic przestpny, w
zamian za to miano co cztery lata dodawa jeden dzie 164. Chcc
na przyszo od najbliszego pierwszego stycznia uzyska
zgodno rachuby czasu [z porami roku], midzy miesic listopad
i grudzie wprowadzi dwa inne. Wic ten rok, w ktrym reforma
bya przeprowadzona, mia pitnacie miesicy wraz z miesicem
przestpnym, ktry wedug zwyczaju przypad wanie na w rok
165
.
41. Uzupeni senat, wprowadzi nowych patrycjuszw 166,
powikszy liczb pretorw, edylw, kwestorw 167, a take
niszych urzdnikw 168. Obywateli wykrelonych z listy
cenzorskiej albo skazanych wyrokiem sdowym za naduycia
wyborcze przywrci do dawnej godnoci. Prawem do wyboru
urzdnikw podzieli si z ludem w ten sposb, e z wyjtkiem
kandydatw na konsulw z pozostaej liczby kandydatw
wprowadza na urzdy poow spord tych, ktrych lud zada,
poow z tych, ktrych sam wystawi. Wystawia za przy pomocy
rozporzdze rozsyanych po gminach w formie krtkiego pisma:
Cezar dyktator do tej a tej gminy. Polecam wam tego i tego, aby
otrzyma sw godno waszymi gosami". Dopuci do
sprawowania zaszczytnych urzdw rwnie synw obywateli
uprzednio proskrybowanych. Do wymiaru sprawiedliwoci
dopuci tylko dwa rodzaje sdziw: stanu senatorskiego i
rycerskiego. Znis urzd trybunw skarbowych, ktrzy stanowili
trzeci grup sdziw 169. Sporzdzi nowy spis ludnoci ani wedle
zwyczaju, ani na zwykym miejscu lecz dzielnicami, za
porednictwem wacicieli kamienic czynszowych . Zmniejszy
ilo osb korzystajcych z danin zboa pastwowego, Z trzystu
dwudziestu tysicy na sto pidziesit tysicy. Chcc na
przyszo umkn nowych zamieszek w zwizku ze spisem
ludnoci ustanowi, e coroczny na miejsce zmarych pretor bdzie
wyznacza drog losowania nastpcw spord tych, ktrzy zostali
pominici w poprzednim spisie
42. Osiemdziesit tysicy obywateli przydzieli do
170
kolonu zamorskich . Chcc wyczerpanej stolicy zapewni
dopyw ludzi wprowadzi ustaw, moc ktrej aden obywatel
powyej lat dwudziestu lub poniej szedziesiciu, ktry me
odbywa wanie suby wojskowej me moe pozostawa poza
granicami Italii bez przerwy duej nad trzy lata syn senatorski
moe wyjeda za granic tylko w charakterze oficera przy
wodzu lub w wicie urzdnika; hodowcy byda musz zatrudnia
jako pasterzy przynajmniej w jednej trzeciej czci pacholta
wolno urodzone. Wszystkich lekarzy w Rzymie oraz
nauczycieli sztuk wyzwoonych obdarzy obywatelstwem, aby
tym chtniej sami mieszkali w stolicy i aby inni jeszcze napywali.
W zwizku ze spraw spaty dugw rozproszy, nadzieje na now
ustaw, ktre czsto odyway 173 Postanowi wreszcie aby
dunicy wypacili si z nalenoci wierzycielom, oceniajc
swoje posiadoci po cenie, jak sami pacili za kad przed wojn
domow, po odtrceniu z oglnej sumy dugu tych pienidzy, jakie
ewentualnie zaliczono z tytuu procentu od kapitau
wypoyczonego lub jakie przepisano ju na wierzyciela. W ten
sposb zmniejszono oglnie zaduenie prawie o czwart
cz. Poznosi wszelkie stowarzyszenia z wyjtkiem bardzo
dawno powstaych. Kary za wystpki powikszy. A poniewa
ludzie zamoni tym atwiej pozwalali sobie na wystpki, e
skazywano ich na wygnanie zostawiajc majtnoci bez
uszczerbku, wic Cezar odtd za zabjstwa, jak pisze Cycero,
kara konfiskat wszystkich dbr, innych przestpcw konfiskat
poowy mienia.
 43. Sdy sprawowa bardzo gorliwie i surowo. Tych, ktrym
dowiedziono zdzierstwa podczas urzdowania, usuwa nawet ze
stanu senatorskiego. Zerwa zalubiny pewnego byego pretora za
to, e poj natychmiast za on kobiet, ktra opucia
poprzedniego ma przed dwoma dniami, chocia nie zachodzio
podejrzenie zdrady. Na towary zagraniczne naoy ca. Pozwoli
uywa lektyk, szat szkaratnych i pere tylko pewnym osobom, w
pewnym wieku i w okrelone dni. Szczeglnie przestrzega ustawy
zabraniajcej zbytku 176, rozstawiwszy dokoa targu stranikw,
aby zatrzymywali zabronione produkty ywnociowe i odnosili do
niego. Zleca niekiedy liktorom i onierzom, aby w wypadku
niedopatrzenia ze strony stranikw zabierali z jadalni potrawy
podane ju do stou.
44. Co wicej, w zakresie ozdobienia i rozbudowy 177 stolicy,
jak rwnie zabezpieczenia i rozszerzenia granic pastwa z dnia
na dzie coraz liczniejsze i na coraz wiksz miar rozwija
projekty. Zamierza wic wznie przede wszystkim wityni
Marsa, wiksz od wszystkich dotychczasowych, na obszarze
jeziora zasypanego i wyrwnanego, gdzie przedtem urzdzi
widowisko naumachii; wznie teatr olbrzymich rozmiarw,
opierajcy si o Ska Tarpejsk; prawo cywilne skrci w pewien
sposb i z olbrzymiej oraz nie uporzdkowanej iloci ustaw zebra
w kilka zaledwie ksig wszystkie najlepsze i niezbdne178,
odda na uytek publiczny bibliotek greck i acisk, w miar
moliwoci jak najobficiej zaopatrzone - Markowi Warronowi
powierzy uprzednio zakup i klasyfikacj ksiek. Zamyla
osuszy bagna pomptyjskie, spuci wod z Jeziora
l79
Fucyskiego , wybi szos od Morza Adriatyckiego przez
grzbiet Apeninw a do Tybru, przekopa Istmos, poskromi
Dakw 180, ktrzy si wdarli tumnie do Pontu i Tracji, wnet potem
wyda wojn Partom, przechodzc przez obszar Armenii
Mniejszej, i dopuci do spotkania dopiero po zbadaniu si
przeciwnika. Gdy takie dziea przeprowadza i zamyla,
zaskoczya go mier. Zanim j opisz, nie od rzeczy bdzie w
oglnych zarysach przedstawi to, co dotyczy jego
powierzchownoci, postawy, ubioru, obyczajw, jak rwnie jego
zainteresowa obywatelskich i wojskowych 181.
45. By jakoby wysokiego wzrostu, cer mia bia, smuke
czonki, twarz nieco zbyt pen, oczy czarne i bystre, cieszy si
dobrym zdrowiem a do ostatnich lat, kiedy nagle zacz zapada
na omdlenia, a take doznawa lkw w czasie snu. Dwakro
rwnie podczas zaj poraony zosta padaczk. Przesadnie dba
o swoje ciao, wic nie tylko strzyg si starannie i goli, lecz
nawet kaza sobie wyskubywa zbdne wosy, co mu niektrzy
zarzucali. Bola ogromnie nad szpetot swej ysiny,
dowiadczywszy nieraz, e go naraa na arty zazdronikw.
Dlatego zwykle zaczesywa rzadkie wosy od tyu gowy ku
przodowi. Ze wszystkich zaszczytw, jakie przyzna mu senat i
lud, adnego nie przyj ani nie wykorzysta chtniej, jak prawa do
staego wieczenia gowy wawrzynem 182. Mwi, e i strojem si
wyrnia. Uywa mianowicie szerokiego szlaku 183, zdobnego
we frdzle a do rk, zawsze przepasywa si powyej tego szlaku
i zbyt luno. Std rozeszo si powiedzenie Sulli, upominajce
czsto optymatw, aby strzegli si modzieca le przepasanego".
46. Mieszka pocztkowo w dzielnicy Subura, w skromnym
domostwie; po objciu urzdu najwyszego kapana - przy drodze
witej w domu pastwowym 184. Wedle opinii powszechnej
lubowa si w wytwornoci i zbytku: will sw na terenie
nemoreskim 185, wzniesion od samych fundamentw i
wykoczon z ogromnym nakadem pieninym, kaza podobno
zrwna z ziemi, poniewa niecakowicie odpowiadaa jego
oczekiwaniom. A pienidzy mia jeszcze niewiele i moc dugw.
Podczas wypraw wojennych obwozi mia z sob posadzki
mozaikowe i marmurowe.
47. Przypuszczano, e na Brytani uderzy w nadziei zdobycia
pere. Gdy nieraz porwnywa ich wielko, ocenia podobno
ciar, wac w rce. Mia skupowa zawsze z najwiksz ochot
drogie kamienie, naczynia misternej roboty, posgi, obrazy
dawnych mistrzw, niewolnikw mia dobiera wyjtkowo
piknych i bardziej obytych, pacc tak szalone ceny, e sam si
nieraz tego wstydzi i zabrania wciga te sumy do ksig ra-
chunkowych.
48. Odwiedzajc prowincje, zawsze mia urzdza uczty przy
dwu stoach: przy jednym zajmowali miejsca wojskowi i Grecy,
przy drugim urzdnicy rzymscy i znakomite osobistoci spord
krajowcw. We wasnym domu przestrzega karnoci w drobnych
i w wikszych sprawach tak troskliwie i surowo, e piekarza
podajcego inny chleb jemu, inny biesiadnikom kaza zaku w
kajdany, a najmilszego sobie wyzwoleca ukara mierci za
cudzostwo z on rzymskiego rycerza, chocia nikt nie wnosi
skargi w tej sprawie.
49. Pod wzgldem obyczajnoci nic nie naruszyo jego dobrej
sawy prcz konkubinatu z Nikomedesem. Ten jednak okry go
cik i wieczn hab, naraziwszy na oglne pomiewisko.
Pomijam ju znane powszechnie wiersze Kalwusa Licyniusza 186:
Wszystko, co miaa Bitynia i co Cezara gach sprony te
kiedykolwiek posiada.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 322)
Pomijam mowy sdowe Dolabelli i Kuriona ojca, w ktrych
Dolabella nazywa go: metres wspzawodniczc z krlow",
materacem oa krlewskiego", Kurion - stajni Nikomedesa",
burdelem bityskim". Nie bd te zajmowa si
obwieszczeniami Bibulusa na murach Rzymu, w ktrych koleg
swego nazywa krlow bitysk" i ogasza, e przedtem lubowa
si Cezar w krlu, teraz we wadzy krlewskiej". W tym czasie
wedle sw Marka Brutusa187 take pewien Oktawiusz, ktremu ze
wzgldu na zamroczenie umysowe swobodniejsze uchodziy
arty, na wielkim zebraniu pozdrowi Pompejusza, tytuujc go
krlem", Cezara krlow". G. Memiusz dalej idzie w swych
zarzutach, oskarajc Cezara, e wraz z reszt modzieniaszkw
jako podczaszy usugiwa Nikomedesowi wobec wszystkich
biesiadnikw; midzy nimi sporo byo kupcw z samego Rzymu,
ktrych nazwiska podaje. Cycero nie poprzesta na tym, e opisa
w pewnych swych listach, jak to Cezar w otoczeniu dworakw
prowadzony by do komnaty krlewskiej i tam kad si na zotym
ou w purpurowej szacie, a kwiat swej modoci on, potomek
Wenery, zhabi w Bitynii. Lecz nawet kiedy, gdy Cezar
przemawia188 w senacie w obronie crki Nikomedesa, Nysy, i
powoywa si na dobrodziejstwa, jakich dozna od tego krla,
rzek mu Cycero: Zaniechaj, prosz ci, wyliczania tych zasug,
gdy dobrze jest wiadome, co on tobie da, a szczeglnie - co ty
mu dae". Wreszcie w czasie triumfu galickiego wrd innych
artobliwych piosenek, jakie piewaj onierze idc za wozem
triumfalnym, syszano i ten popularny kuplet:
Cezar to Gali zniewoli, za Nikomedes Cezara,
Cezar dzi triumf odnosi, ten, ktry Gali
zniewoli, nie Nikomedes bynajmniej, ktry
zniewoli Cezara.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 330)
50. Istnieje powszechne i zgodne przekonanie, e Cezar mia
zmysowy temperament, e hojnie sypa zotem na miostki i e
uwid wiele znakomitych kobiet, midzy ktrymi: Postumi, on
Serwiusza Sulpicjusza, Loli, on Aula Gabiniusza 189, Tertull,
on Marka Krassusa, a nawet Mucj, on Gn. Pompejusza.
Niewtpliwie obydwaj Kurionowie, ojciec i syn, oraz wielu
jeszcze innych wyrzucao Pompejuszowi, e wiedziony dz
wadzy poj za maonk crk tego, z ktrego przyczyny
uprzednio musia rozwie si z on, cho mia ju z ni troje
dzieci, i ktrego z cikim westchnieniem zwyk nazywa
Egistem" 190. Lecz ponad wszystkie inne ukocha Cezar
Serwili, matk Marka Brutusa, ktrej podczas swego drugiego
konsulatu kupi per wartoci szeciu milionw sestercjw; w
czasie wojny domowej, pomijajc inne dary, pomg jej naby
olbrzymie dobra w drodze licytacji, po niezwykle niskiej cenie.
Gdy mnstwo ludzi dziwia tak niska cena, Cycero bardzo
dowcipnie rzek: Wiedzcie, e jeszcze taniej kupiono, ni
sdzicie, po potrceniu trzeciej czci"191. Podejrzewano
mianowicie Serwili, e crk wasn, Tercj, rzucia w ramiona
Cezara.
51. A e nawet po prowincjach wiele pozwala sobie z cudzymi
onami, wida choby z tego dystychu, ktry wypiewywali
rwnie onierze podczas triumfu galickiego:
Obywatele, on strzecie, gacha ysego wiedziemy.
Zoto poyczy, by w Galii na swe obapki
roztrwoni.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom. s. 330)
52. Miewa kochanki i wrd krlowych, midzy innymi:
Eunoe, on Boguda, krlow Mauretanii; jej samej i jej
maonkowi ofiarowa mnstwo darw niezmiernej wartoci, jak
poda Nason 192. Najwicej jednak[...]W czasie dowdztwa
wojskowego oraz w czasie sprawowania urzdw nie okaza si
bezinteresowny.
54. Jak to bowiem powiadczyli w swych dzieach niektrzy
pisarze. Cezar, bdc prokonsulem w Hiszpanii, nie tylko
przyjmowa od sprzymierzecw pienidze wyebrane na
czciow spat dugw, lecz grabi po prostu jak wrg niektre
miasta Luzytanii, cho nie uchylay si od naoonych ciarw
wojennych i na jego przybycie otwieray bramy. W Galii zupi
doszcztnie przybytki i witynie bogw, pene po brzegi darw
wotywnych. Miasta burzy czciej dla zdobyczy ni z powodu
jakich wykrocze. Wskutek takiego postpowania pcznia w
zoto, sprzedawa w Italii i po prowincjach om zota na funty, po
trzy tysice sestercjw za funt 197. W czasie swego pierwszego
konsulatu skrad z Kapitelu trzy tysice funtw zota, zastpi je
ta sam iloci pozacanego brzu. Przymierza i krlestwa
sprzedawa. Tak na przykad od jednego tylko Ptolemeusza
wycign prawie sze tysicy talentw w swoim i Pompejusza
imieniu. Pniej najbardziej widocznymi grabieami i
witokradztwami pokrywa ciary wojen domowych oraz
wydatki na triumfy i widowiska.
55. W zakresie wymowy i sztuki wojennej dorwna albo
przecign w sawie dotychczasowych mistrzw. Po wygoszeniu
mowy oskarajcej Dolabell zaliczono go do niewtpliwie
najlepszych mwcw sdowych. W kadym razie Cycero w swym
Brutusie 198 wyliczajc krasomwcw twierdzi stanowczo, e
nie widzi nikogo, komu by Cezar powinien ustpi"; mwi
dalej, e wymowa Cezara jest wykwintna, olniewajca, wrcz
wspaniaa i w pewnej mierze szlachetna". Do Korneliusza Neposa
199
tak o nim napisa: C? Ktrego z mwcw, co ycie tylko
wymowie powiecili, postawisz wyej od Cezara? Ktry z
wiksz trafnoci albo te wiksz atwoci wyraa swe myli?
Kt ma styl ozdobniejszy lub wykwintniejszy?" Zdaje si, e
jeszcze jako modzieniec obra sobie za wzr rodzaj wymowy
Strabona Cezara 200.
Z jego mowy pt. W obronie mieszkacw Sardynii pewne
zwroty przenis Cezar wprost dosownie do swojej diwinacji201.
Przemawia podobno gosem przenikliwym, ruchy i gesty mia
pene ognia, zarazem nie bez wdziku. Pozostawi kilka mw,
spomidzy nich autorstwo niektrych faszywie mu przypisuj. Co
do mowy W obronie Kwinta Metella susznie August przypuszcza,
e raczej zostaa zoona przez stenografw, ktrzy le uchwycili
sowa mwcy, niby miaa by wydana przez samego Cezara. 201W
niektrych egzemplarzach nie znajduj nawet tytuu: W obronie
Metella, lecz ktr napisa dla Metella", gdy ze sw Cezara
wynika, e usiuje w niej oczyci si wraz z Metellem z zarzutw,
ktre na nich miotali wsplni oszczercy. August nie wierzy w
autentyczno mowy Do onierzy w Hiszpanii. Miay to by
jednak dwie mowy. pierwsz wygosi jakoby przed pierwsz
bitw, drug przed nastpn. Tymczasem Asiniusz Polio mwi o
tej ostatniej, e Cezar nie mia nawet czasu zachci onierzy do
walki z powodu nagej napaci wroga.
56. Pozostawi take pamitniki202 swoich czynw z wojny
galickiej i domowej z Pompejuszem. Co do opisu wojen: w
Aleksandrii203, Afryce 204 i w Hiszpanii205, autorstwo ich jest
niepewne. Jedni przypuszczaj, e s one dzieem Opiusza, inni -
e Hircjusza206, ktry uzupeni podobno ostatni i nie dokoczon
ksig pamitnikw o wojnie galickiej. O pamitnikach Cezara tak
wypowiada si Cycero w tyme Brutusie207: Napisa pamitniki
istotnie godne rzetelnej pochway, szczere s, proste i pene czaru,
pozbawione wszelkiej ozdobnoci krasomwczej, jak gdyby ciao
nagie, z szat odarte. Lecz gdy dla przyszych dziejopisw chcia
zostawi uporzdkowany materia historyczny, to jednak ludziom
rozsdnym wytrci piro z rki, cho, by moe, da wdziczne
pole do popisu niedowarzonym i naiwnym, ktrzy zechc jego
dzieo fryzowa rurkami". Rwnie o tych pamitnikach tak si
wypowiada Hircjusz208: Tak s przez wszystkich chwalone, i
raczej zdaj si odbiera pisarzom mono [opracowania tyche
wypadkw], ni dawa. Ja podziwiam je wicej jeszcze ni inni,
wszyscy inni wiedz tylko, jak udatnie i poprawnie je napisa, ja
wiem to jeszcze, jak atwo i szybko". Asiniusz Polio uwaa, e
zostay uoone niezbyt starannie i niezupenie zgodnie z prawd,
gdy Cezar w sprawozdaniu z wikszoci wypadkw okaza
atwowierno w ocenie czynw innych ludzi, swoje za
przedstawi faszywie czy to wiadomie, czy nawet przez
zapomnienie, sdzi rwnie, e Cezar mia zamiar je przerobi i
poprawi. Pozostawi jeszcze dwie ksigi: O analogii209 i tyle
Anty-Katonw 210, ponadto poemat pt. Podr 211. Pierwsze dwie
spord wyej wymienionych ksig napisa podczas przeprawy
przez Alpy, kiedy w Galii Przedalpejskiej po odbytych sdach
powraca do wojska, nastpne w okresie bitwy pod Mund,
ostatni podczas dwudziestoczterodniowej podry z Rzymu do
poudniowej Hiszpanii. Zachoway si rwnie jego listy do
senatu, ktre on pierwszy, zdaje si, zacz zgina w stronice i w
ksztat notatnika, gdy przedtem konsulowie i wodzowie wysyali
listy pisane na caej szerokoci zwoju. Zachoway si take jego
listy do Cycerona, do bliskich znajomych w sprawach domowych,
w ktrych rzeczy wymagajce tajemnicy podawa szyfrem212, tj.
tak uoywszy szereg liter, aby nie dao si z nich utworzy
adnego wyrazu. Jeliby kto chcia zbada i przeledzi ten szyfr,
musiaby pod kad liter podstawi czwart z kolei liter
abecada, tj. D zamiast A, i tak samo zmienia reszt. Przytaczane
s take jego pewne dziea modziecze, jak Pochwaa Herkulesa,
tragedia Edyp, rwnie Zbir powiedze. August w bardzo
zwizym i prostym licie skierowanym do Pompejusza Makra,
ktremu powierzy zarzd bibliotek, zabroni publikacji tych
wszystkich pisemek.
57. Wielk posiada sprawno we wadaniu broni i jedzie
konnej, na trudy niewiarygodnie wytrzymay. W czasie marszu
zawsze na czele wojska, niekiedy na koniu, czciej pieszo, z
gow odkryt w czasie skwaru czy soty. Najdusze odlegoci
przebywa z niesychan szybkoci, nie woc z sob adnego
bagau, potrafi robi po sto mil dziennie na wynajtym chopskim
wozie. Jeli rzeki staway mu na przeszkodzie, przeprawia si
wpaw lub podtrzymywany przez skrzane wory nadmuchane
powietrzem. Bardzo wic czsto wyprzedza gocw, spieszcych
z rozkazami od niego.
58. W dziaaniach wojennych trudno powiedzie: zuchwalszy czy
przezorniejszy. Jeli prowadzi wojsko drog kryjc zasadzki,
zawsze najpierw bada dokadnie okolice. I do Brytanii przeprawi
wojsko nie wczeniej, a uprzednio i osobicie zbada porty,
warunki eglugi i dostp do wyspy. Ale na wie o osaczeniu
obozu w Germanii przedar si do swoich w prze-ranm galickim
przez placwki wroga. Z Brundyzjum przeprawi si do
Dyrrachium midzy skierowanymi przeciw sobie statkami
nieprzyjaci, i to zimie. Kiedy wojska, ktrym rozkaza za sob
pody, opniay si i nadaremnie przynagla je do popiechu
przez czstych kurierw, wreszcie sam, po kryjomu, noc, bez
towarzysza z zasonit gow wsiad na may stateczek. Ani nie
chcia ujawni swego nazwiska, ani sternikowi nie pozwoli
ustpi przed burz, a dopiero gdy prawie zaczy go zalewa
fale213.
59. Nawet aden znak zowieszczy nie zdoa go odstraszy ani
opni w podjciu zamierzonego dziaania. Gdy podczas
skadania ofiar ucieko mu z rk bydl ofiarne, nie odoy
wyprawy przeciw Scypionowi i Jubie 214. Gdy si potkn
schodzc z okrtu, uzna to za dobr wrb i powiedzia: Mam
ci teraz w swych rkach, Afryko". Chcc wymia proroctwa,
ktre wizay z woli przeznaczenia zwycistwo i powodzenie w tej
prowincji z imieniem Scypionw, trzyma u siebie w obozie
pewnego czonka rodu Korneliuszw, powszechnie pogardzanego,
o przydomku Salwito, nadanym mu z powodu haniebnego ycia.
60. Bitwy podejmowa nie tylko w upatrzonym ju terminie,
lecz czsto korzystajc ze sposobnoci, nieraz wprost z drogi,
czasem wrd najhaniebniejszej pogody, gdy nikt nie spodziewa
si natarcia. Dopiero w ostatnich latach ycia sta si mniej skory
do podejmowania walki. Im czciej zwycia, tym mniej na
przypadek liczy zamyla oraz sdzi, e nie tyle zdobdzie
zwycistwem, ile straci moe przez klsk. Ilekro zmusza
wroga do ucieczki, nie zaniedba nigdy wyprze go take z obozu,
w ten sposb nie dajc nieprzyjacielowi moliwoci ochonicia ze
strachu. W razie wahania si szans bitwy odsya konie, w
pierwszym rzdzie swego. Pragn w ten sposb odebra sobie i
innym pomoc w postaci ucieczki i tym bardziej narzuci
konieczno wytrwania.
61. Konia mia niezwykego: ksztat stp niemal ludzki, kopyta
porozdzielane na ksztat palcw. Z wasnej stadniny. Gdy
wieszczkowie obwiecili. e wry on swemu panu panowanie nad
wiatem, Cezar da mu niezwykle staranne poywienie i cho ten
nikomu dotychczas dosi si nie da. pierwszy go ujedzi. A
nawet umieci potem jego posg przed wityni Wenery
Rodzicielki.
62. Nieraz lini bojow, ju zaaman, sam jeden przywraca do
stanu poprzedniego. Stawa na drodze uciekajcym, zatrzymywa
poszczeglnych onierzy, a schwytawszy za gardo zwraca
twarz ku nieprzyjacielowi. Dziao si to najczciej wrd paniki
tak strasznej215, e pewien chory powstrzymywany przez niego
ostrzem wczni mu zagrozi, inny znowu rzuci sztandar na rce
Cezara, gdy ten usiowa go zatrzyma.
63. Jak wielka bya jego sia charakteru, mogyby jeszcze
znacznie powaniejsze dowody potwierdzi. Po bitwie pod
Farsalos, gdy przeprawia si przez cienin Hellespont na
stateczku transportowym, wysawszy naprzd wojsko do Azji,
spotka L. Kasjusza z przeciwnego stronnictwa z dziesicioma
wojennymi okrtami. Nie uciek przed nim. Podpynwszy bliej,
pierwszy wezwa go do poddania i przyj proszcego kornie o
ask 216.
64. W Aleksandrii w czasie zdobywania mostu zepchnity
zosta do odzi wskutek nagego wypadku nieprzyjaci. Gdy
jednak do tej samej odzi cisno si jeszcze mnstwo onierzy,
skoczy do morza i przepyn dwiecie krokw do najbliszego
statku, ze wzniesion lew rk, aby pisma, ktre trzyma, nie
zamoky; w zbach trzyma paszcz swj generalski, aby nie sta
si upem wroga.
65. onierza ocenia nie na podstawie jego obyczajw czy
przypadkowego losu lecz wycznie wedle jego wartoci bojowej i
postpowa z nim zarwno surowo, jak pobaliwie. Nigdzie
bowiem i nigdy nie hamowa jego swawoli, chyba e nieprzyjaciel
by w pobliu. Wtedy natomiast stawa si w najwyszym stopniu
wymagajcy i najbezwzgldniej przestrzega karnoci, tak e nie
uprzedza wojska ani o czasie wymarszu, ani rozpoczcia bitwy,
lecz utrzymujc onierza w cigym pogotowiu i w nieustannym
napiciu wyprowadza go nagle z obozu, dokd chcia. Czsto
robi to bez adnego powodu, szczeglnie w czasie soty i w dni
witeczne. Nieraz kac si z oka nie spuszcza, nagle si oddala
dniem czy noc, przyspiesza nawet marsz, aby iym bardziej
utrudzi zbyt powolne tyy.
66. Jeli na onierzy pad strach z powodu pogosek o wielkiej
sile wroga, Cezar nie zaprzecza im ani nie umniejsza stanu
faktycznego, lecz jeszcze wyolbrzymiajc przesadnie, podnosi na
duchu. Na przykad gdy onierze z wielk obaw oczekiwali
przybycia Juby, wezwa ich na zebranie i tak rzek: Wiedzcie, e
w cigu najbliszych dni nadcignie krl z dziesicioma
legionami, trzydziestoma tysicami jazdy, stoma tysicami
lekkozbrojnych, trzystu soniami. Niech wic niektrzy z was
przestan wreszcie dopytywa si na boku czy snu domysy i
raczej uwierz moim wiadomociom, gdy je sprawdziem. W
przeciwnym razie rozka ich zaadowa na jakie stare okrcisko
i wywie, do jakichkolwiek ziem jakikolwiek wiatr poniesie".
67. Nie wszystkie wykroczenia bra pod uwag i ciga, jak
naleao. Lecz w stosunku do zbiegw i buntownikw by sdzi
bezwzgldnym i kara ich w sposb zacity, na reszt przymyka
oczy.
Niejednokrotnie po wielkiej a zwyciskiej bitwie zwalnia
onierzy od wszelkich sub i pozwala hula do woli, gdzie si
dao. Zwyk chepliwie mawia: e jego onierze nawet
namaszczeni pachnidami mog si dobrze bi". Na zebraniach
nazywa ich nie onierzami, lecz bardziej pochlebnym mianem
towarzyszw broni". Tak dba o ich wygld, e stroi w or nabi-
jany zotem i srebrem, zarwno w tym celu, aby wywierali jak
najlepsze wraenie, jak rwnie aby tym bardziej dbali on w czasie
bitwy w obawie przed utrat. Kocha ich tak, e na wie o klsce
Tyturiusza zapuci brod i wosy nie wczeniej ci, a pomci
klsk.
68. Tym stosunkiem do wojska zaskarbi sobie najwysze
przywizanie onierzy i wyrobi w nich bezgraniczne mstwo. Z
chwil rozpoczcia wojny domowej centurionowie kadego legionu
wystawili mu z wasnych oszczdnoci po jednym konnym,
wszyscy onierze ofiarowali si suy bez odu i bez zboa, za
darmo, gdy majtniejsi wzili na siebie utrzymanie biedniejszych.
Przez tak dugi czas ani jeden nie zbieg, wielu wzitych do niewoli
wolao mier nad darowizn ycia pod warunkiem podjcia walki
przeciw Cezarowi. Gd i inne dolegliwoci znosili dzielnie, nie
tylko gdy sami byli oblegani, lecz rwnie gdy oblegali innych, i to
do tego stopnia, e podczas oblenia Dyrrachium, kiedy
Pompejuszowi pokazano gatunek chleba z zielska, ktrym ywio
si wojsko Cezara, rzek, e ma chyba do czynienia z dzikimi
zwierztami, i kaza ten chleb czym prdzej schowa, nie pokazujc
nikomu, aby nie zama ducha swego wojska przykadem takiej
wytrwaoci i hartu wroga. Z jak wielk odwag walczyli, za
dowd moe suy choby nastpujcy fakt. Oto raz po
niepomylnej dla Cezara potyczce pod Dyrrachium sami onierze
zadali kary dla siebie, wic wodzowi wypado raczej pociesza
ich ni kara. W innych bitwach atwo pokonywali niezliczone siy
nieprzyjaci sami wielokrotnie sabsi liczebnie. Wreszcie jedna
kohorta szstego legionu, ktrej powierzono obron pewnej
twierdzy, przez kilka godzin wytrzymywaa atak czterech legionw
Pompejusza, a wreszcie niemal caa pada, przeszyta mnstwem
strza nieprzyjacielskich. Znaleziono tych pociskw wewntrz
obwarowania sto trzydzieci tysicy. I nie dziwne to, jeliby kto
rozway czyny poszczeglnych onierzy, choby dla przykadu -
centuriona Kasjusza Scewy217 czy onierza Gajusa Acyliusza, e
nie wymieni ju wicej innych. Oto Scewa z wybitym okiem,
przeszytym udem i ramieniem, z tarcz przebit stu dwudziestoma
ciosami utrzymywa si jednak na stray bramy powierzonego mu
zameczka. Acyliusz w czasie bitwy morskiej pod Marsyli chwyci
praw rk ty okrtu nieprzyjacielskiego, lecz gdy mu j odcito -
majc w pamici w synny u Grekw przykad Cynegira 218 - za
jego przykadem przeskoczy na okrt i wypukym guzem tarczy
odpycha przeciwnikw.
69. Przez cay dziesicioletni okres wojny galickiej onierze
Cezara ani razu w ogle nie podnieli buntu, podczas wojny
domowej - kilkakrotnie. Szybko jednak powracali do suby, nie
tyle z powodu pobaliwoci wodza, ile czci dla niego. Nigdy
bowiem nie ustpi ani na krok buntownikom, a nawet wprost
stawia im opr. Pod Placencj 219 zwolni cay dziewity legion, i
to z wielk niesaw, chocia Pompejusz trzyma jeszcze swe
wojsko pod broni. Dopiero po licznych i bagalnych probach
przywrci ich do suby, srogo ukarawszy winowajcw.
70. W Rzymie, kiedy onierze dziesitego legionu wrd
wielkich grb zadali zwolnienia ze suby i nagrd, naruszajc
nawet bezpieczestwo stolicy - a wojna w Afryce wrzaa wanie
w caej peni, Cezar bezzwocznie postanowi stan przed
wojskiem i zwolni legion ze suby mimo odradzania przyjaci.
Lecz rzek tylko jedno sowo: Kwiryci" 220. Nie nazwa ich
onierzami, czym tak atwo zmieni ich i zama, e odpowiedzieli
mu natychmiast, i s onierzami, i mimo jego wzdraga ruszyli
za nim dobrowolnie do Afryki. Mimo takiego obrotu sprawy
wszystkich podegaczy buntu ukara ujciem im trzeciej czci
upu wojennego oraz ziemi przeznaczonej dla wojska.
71. Dbao i yczliwo wzgldem klientw okaza ju jako
modzieniec. Masynt, modzieca znakomitego rodu, tak zaciekle
broni przed krlem Hiempsalem221, e w czasie sprzeczki chwyci
za brod syna krlewskiego, Jub. A gdy mimo tego uznano
Masynt za dunika Hiempsala222 i chciano pojma, natychmiast go
uprowadzi i dugo u siebie ukrywa; wkrtce po preturze
odjedajc do Hiszpanii przeprowadzi go do swej lektyki przez
orszak przyjaci przybyych na poegnanie, pod osona liktorw i
wywiz z sob.
72. Do przyjaci zawsze odnosi si uprzejmie i agodnie. Oto
gdy Gajus Opiusz, towarzyszcy mu w podry przez las, nagle
zaniemg, ustpi mu Cezar jedynego miejsca w zajedzie, sam
spa na ziemi pod goym niebem. Ju u szczytu potgi bdc,
wynosi pewnych ludzi, nawet z najniszego stanu, na najwysze
godnoci. Gdy z tego powodu czyniono mu wyrzuty, owiadczy
publicznie, e skoro skorzysta z pomocy bandytw i rozbjnikw
dla obrony swej godnoci, takim take ludziom rwn wdziczno
wiadczy bdzie".
73. Z drugiej strony nigdy nie ywi adnych tak cikich uraz,
aby ich w sposobnej chwili nie puci chtnie w niepami. O
konsulat ubiega si Gajus Memiusz, na ktrego ongi ostre ataki w
mowach odpowiedzia Cezar pisemnie z nie mniejsz
zapalczywoci. Teraz jako wyborca gos swj odda na niego.
Cho Gajus Kalwus zniesawi go w swych epigramatach, to jednak
gdy za porednictwem przyjaci prosi go o przebaczenie i
przywrcenie do aski. Cezar sam, pierwszy, z wasnej dobrej woli
do niego napisa. Waleriusza Katulla 223, ktrego wierszyki o
Mamurrze 224 na wieczne czasy go zniesawiy, czego nie ukrywa,
jednak tego samego dnia, gdy prosi go o przebaczenie, podj
biesiad i nigdy nie zerwa zayego zwizku gocinnoci z jego
ojcem.
74. Lecz nawet w zemcie okazywa niezwyk agodno
usposobienia. Oto poniewa w czasie niewoli u piratw przysig
sobie, e ich kiedy przybije do krzya, wic gdy wreszcie dosta w
swe rce, kaza najpierw zabi, a potem dopiero ukrzyowa. Nigdy
nie zdoby si na wyrzdzenie szkody Korneliuszowi Fagicie, cho
ten swego czasu225 zastawi na noc zasadzk, gdy by chory i
musia si ukrywa, i ledwie si u niego wykupi Cezar od wydania
w rce Sulli. Niewolnika Filemona, swego sekretarza, ktry obieca
wrogom Cezara zgadzi go przy pomocy trucizny, ukara tylko
zwyk mierci. Wezwany na wiadka przeciw Publiuszowi
Klodiuszowi, kochankowi swej ony, Pompei, i z tego powodu
obwinionemu o zbezczeszczenie obrzdw religijnych, oznajmi w
sdzie, e nic w tej sprawie nie jest mu wiadome, chocia i matka
Aurelia, i siostra Julia wobec tych samych sdziw zeznay
wszystko zgodnie z prawd. Zapytano go, dlaczego wic porzuci
on. Poniewa - rzek - sdz, e moi najblisi nie powinni
podlega nie tylko winie, lecz nawet podejrzeniu".
75. Godny podziwu umiar i askawo wykaza zarwno w
prowadzeniu wojny domowej, jak te w chwili zwyciskiego dla
wyniku. Pompejusz ogosi, e bdzie uwaa za nieprzyjaci
kraju tych. ktrzy zaniechaj;} obrony rzeczypospolitej. Cezar
obwieci, e zaliczy w poczet swych stronnikw obywateli
niezdecydowanych i neutralnych. Wszystkim centurionom,
ktrych uprzednio mianowa z polecenia Pompejusza,
pozostawi mono przejcia do Pompejusza. W czasie ukadw
pokojowych pod Ilerd 226, majcych na celu poddanie twierdzy,
obydwie strony pozostaway w ustawicznych z sob stosunkach i
ukadach. Afraniusz i Petrejusz. doznawszy nagych wyrzutw
sumienia, wycili w pie onierzy juliaskich przychwyconych u
nich w obozie. Cezar nie uzna za suszne odwzajemni zdrad,
ktrej dopuszczono si w stosunku do niego. W czasie bitwy pod
Farsalos ogosi onierzom, aby oszczdzali wspobywateli.
Nastpnie kademu ze swoich pozwoli ocali jednego przeciwnika
wedle swego wyboru. Nie mona stwierdzi, aby ktokolwiek z
pompejaczykw zgin z wyroku Cezara - padali tylko na polu
walki - z wyjtkiem jedynie trzech: Afraniusza, Faustusa227 i
Lucjusza Cezara Modszego228. Nawet i ci podobno nie z jego
zginli rozkazu, chocia dwaj pierwsi po darowaniu im winy przez
Cezara znowu chwycili za bro przeciw niemu, za Lucjusz Cezar
wymordowa kaza wszystkich jego wyzwolecw i niewolnikw
ogniem i elazem w sposb wrcz okrutny, a take wybi poleci
do ostatniego wszystkie dzikie zwierzta zakupione przez
Cezara na igrzyska ludowe. Wreszcie w ostatnich chwilach
swego ycia pozwoli Cezar powrci do Italii wszystkim tym,
ktrym nie przebaczy dotychczas, i dopuci ich do piastowania
wszystkich urzdw, nawet zbrojnego dowdztwa.
Posgi Lucjusza Sulli i Pompejusza zwalone przez lud kaza
postawi powtrnie. Jeli pniej przeciw niemu co
powaniejszego zamylano lub mwiono, skonny by raczej
zapobiega dalszym wystpieniom ni kara. Wic i odkryte
przeciwko sobie sprzysienia, i nocne zebrania tajne gani tylko w
ten sposb, e w edykcie owiadcza, i s mu znane. A gdy mu
zbyt cierpko dogadywano, uzna za wystarczajce na zebraniu
publicznym ostrzec, aby zaprzestano drwin. Spokojnie znosi, gdy
Aulus Cecyna 229 w paszkwilu penym zarzutw oraz Pitolaus w
swych pieniach jak najbardziej obelywych szarpali jego dobre
imi.
76. Przewaaj jednak szal na niekorzy wszystkie inne jego
czyny i powiedzenia tak dalece, e chyba oceni naley, i wadzy
najwyszej naduy i e susznie zosta zgadzony. Nie tylko
bowiem nadmierne przyj godnoci: konsulaty, jeden po
drugim230, dyktatur doywotni231, nadzr nad obyczajnoci,
nadto jako imi tytu Imperatora 232, przydomek ojca ojczyzny",
posg wasny wrd posgw krlw, podwyszenie na orchestrze.
Pozwala take przyznawa sobie zaszczyty wrcz nadludzkie:
zote krzeso w kurii i w sdzie, wz procesyjny [dla bogw] i
nosze dla swego posgu podczas uroczystoci cyrkowych 233,
witynie, otarze, posgi wasne obok boskich, wezgowie 234,
kapana, luperkw 235 i jeden miesic zgodzi si nazwa od swego
imienia 236. Zgoa nie byo urzdu, ktrego by sobie wedle
zachcianki nie nada czy komu nie przyzna. Trzeci i czwarty
konsulat sprawowa tylko formalnie, zadowalajc si wadz
dyktatorsk, przyznan mu wraz z konsulatami, w cigu tych
obydwu lat mianowa dodatkowo na kade trzy ostatnie miesice
swego urzdowania po dwu konsulw. W tym czasie nie
wyznacza adnych zgromadze wyborczych oprcz tych na obir
trybunw i edylw plebejskich. Na miejsce pretorw ustanowi
prefektw, aby w jego nieobecnoci zarzdzali sprawami
miejskimi. Gdy w przeddzie kalend styczniowych umar nagle
konsul i urzd zosta bez obsady przez kilka godzin, nada go temu,
ktry o to prosi237. Rwnie samowolnie, w zupenej majc
pogardzie ojczysty obyczaj, przyznawa urzdy nie na jeden rok,
dziesiciu byym pretororr nada odznaki konsularne, przyj w
poczet senatorw ludzi zaledwie obywatelstwem obdarzonych oraz
niektrych spord na wp dzikie! Galw. Oprcz tego dozr nad
mennic i dochodami pastwowymi powierzy swym wasnym
niewolnikom. Dowdztwo i piecz nad trzema legionami, ktre
pozostawi w Aleksandrii, odda kochankowi Rufionowi, synowi
swego wyzwoleca.
77. Z nie mniejsz gwatownoci wypowiada si publicznie o
rzeczy-pospolitej, jak pisze Tytus Ampiusz 238, e niczym jest
rzeczypospolita, pustym tylko sowem bez ywej treci. Sulla
chyba by nieukiem, skoro zrzek si dyktatury. Czas ju, aby
ludzie wicej liczyli si z jego sowami i za prawo uznali to, co on
powie". I tak daleko posun si w swej zuchwaoci, e nawet
omieli si rzec te sowa do wrbity, gdy w zapowiada raz
smutne wypadki, nie znalazszy serca we wntrznociach ofiarnego
zwierzcia: pomylniej pjdzie wszystko, gdy on sam zechce, a
nie naley uwaa za znak zowieszczy, jeli bydlciu serca
zabrako".
78. Szczegln i mierteln nienawi cign na siebie tym
zwaszcza, e pewnego razu wszystkich senatorw przybyych do
z mnstwem najbardziej czoobitnych uchwa przyj w postawie
siedzcej, przed wityni Wenery Rodzicielki. Niektrzy podaj,
jakoby chcia powsta, lecz e zatrzyma go Korneliusz Balbus 239.
Inni znowu twierdz, e w ogle nie zamierza powsta, a nawet
gdy Gajus Trebacjusz 240 usiowa go skoni do powstania, Cezar
spojrza na niego wprost nieyczliwie. To jego zachowanie tym
bardziej wszystkim wydao si nieznone, e sam podczas swego
triumfu, przejedajc obok aw trybunw, oburzy si
niepomiernie na widok Poncjusza Akwili241, ktry jeden z caego
kolegium nie powsta, i a zakrzykn do niego: Nue, trybunie
Akwilo, zadaj wic ode mnie zwrotu rzeczypospolitej". I przez
szereg dni pniej, jeli komu cokolwiek obiecywa, nie omieszka
doda, e czyni to pod warunkiem: jeli uzyska zgod Poncjusza
Akwili".
79. Do tak wyranej zniewagi i zlekcewaenia senatu doda
jeszcze czyn o wiele zuchwalszy. Oto podczas wit latyskich242
powracajcego Cezara wita lud szalonymi i nie milkncymi
okrzykami. Wwczas kto z tumu ozdobi jego posg wiecem
wawrzynowym, przewizanym z przodu bia wstk243. Gdy
trybunowie ludowi: Epidiusz Marullus i Cezecjusz Flawus,
rozkazali usun z wieca bia wstk i sprawc zajcia
odprowadzi do wizienia, Cezar wwczas zgani ostro trybunw i
pozbawi ich wadzy, bolejc czy to nad tym, e niepomylnie
wypada prba nawizania do wadzy krlewskiej, czy te, jak
podawa, e pozbawiono go zaszczytu odmowy. Od tego czasu nie
mg ju uj niechlubnemu posdzeniu, e pragnie tytuu
krlewskiego, chocia zarwno ludowi witajcemu go
imieniem krla odpowiedzia: Cezarem jestem, nie krlem" 244,
jak te w czasie Luperkaliw 245 przed mwnic publiczn, gdy
konsul Antoniusz kilkakrotnie chcia mu woy na gow diadem
krlewski, odrzuci gc i posa na Kapitol Jowiszowi Najlepszemu
i Najwikszemu. Ponadtc jeszcze sprzeczne rozniosy si o nim
pogoski: jakoby mia zamiar wy jecha do Aleksandrii czy Ilionu,
a jednoczenie przewie tame dostatk pastwowe, uprzednio
wyniszczy Itali przez zacigi wojskowe oraz zda zarzd stolicy
przyjacioom. Na najbliszym posiedzeniu senatu Lucjus Kotta,
jeden z kolegium pitnastu mw 246, mia postawi wniosek o na
danie Cezarowi tytuu krla, gdy w ksigach wyrocznych jest
powiedziane e Partowie mog by pokonani tylko przez krla.
80. To skonio wreszcie spiskowcw do przyspieszenia
zamierzonyc dziaa, aby nie przyszo im z koniecznoci
przychyli si [do wniosk Kotty]. Narady odbywano dotychczas
tu i tam, przewanie w zespole dwi trzech osb. Wic si teraz
wszyscy poczyli w jedno zgromadzenie. Nawi lud ju by
niezadowolony z obecnego stanu i tajnie, a nawet jawnie sarka
na samowadztwo oraz domaga si oswobodzicieli. Gdy do
senatu przyjto cudzoziemcw, ukazao si nastpujce
ogoszenie: Cze obywatele!247 Niechaj nikt nie pokae drogi do
kurii nowemu senatorowi Wszdzie te wypiewywano:
Galw na triumf wid Cezar, teraz za wiedzie do kurii,
Galowie zrzucili spodnie, szlaki przywdziali szerokie.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 3)
Kiedy do teatru wchodzi Kwintus Maksymus, konsul zastpczy
na trzy miesice, i liktor wedle obyczaju oznajmi przybycie
konsula, wszyscy zakrzyknli, e to nie jest konsul". Po usuniciu
z urzdu trybuni Cezecjusza i Marullusa znaleziono podczas
najbliszych wyborw liczyli gosy obywateli, przeznaczajcych
ich na konsulw. Pod posgiem Lucjusza Brutusa248 kto podpisa:
Oby y teraz!", a znw pod posgiem Cezara
Brutus, e krlw precz wygna, zosta obwoan konsulem, Ten
za, e wygna konsulw, krlem obwoan jest wreszcie.
(Baehrens, Fragm. poet. Rom., s. 330)
Spisek przeciw niemu zawizao przeszo szedziesit osb. Na
czele sprzysienia stanli Gajus Kasjusz 249, Marek i Decymus 25
Brutusowie. Ci pocztkowo wahali si, czy maj go zabi na Polu
Marsowym, gdy na zebraniu wyborczym bdzie wzywa gminy do
gosowania - przy tym spiskowcy mieli si rozdzieli: jedni mieli
go zrzuci z mostu 251 drudzy za [na dole] schwyta i zabi - czy
raczej napa na drodze witej lub u wejcia do teatru 252. Jednak
na wie o wyznaczeniu posiedzenia senatu w kurii Pompejusza na
idy marcowe 253 z atwoci przesunli dat i miejsce swego
zamierzenia.
81. Lecz zbliajcy si mord zapowiedziay Cezarowi
widoczne znaki zowieszcze. Na kilka miesicy przedtem, gdy
rolnicy osiedleni na ziemi kapuaskiej na mocy ustawy julijskiej,
rozrzucali prastare grobowce pod budow domw - a wykonywali
to tym skwapliwiej, e w czasie przetrzsania odkrywali sporo
naczy staroytnej roboty - znaleziono tablic spiow w
grobowcu, w ktrym podobno pogrzebany zosta Kapys, zaoyciel
Kapui. Na niej literami i sowami greckimi byo wyryte takie
zdanie: Kiedy zostan odkryte koci Kapysa, potomek Jula zginie
z rki swych krewnych, wnet potem Italia zapaci za to wielkimi
klskami". Aby nikt nie przypuszcza, e to bajka jaka lub wrcz
zmylona pogoska, powouj si na wiadectwo Korneliusza
Balbusa, jednego z najbliszych przyjaci Cezara. W
ostatnich dniach [przed mierci] dowiedzia si Cezar, e stada
koni, ktre w czasie przeprawy przez Rubikon lubowa powici
bogu tej rzeki i puci na wolno bez adnego dozoru, teraz
uparcie nie chc przyjmowa paszy i rzewnie pacz. Gdy skada
ofiary bogom, wieszczek Spurynna upomnia go, aby strzeg si
niebezpieczestwa, ktre nie signie poza idy marcowe". W
przeddzie tyche idw za mysikrlikiem nioscym gazk
wawrzynow w kierunku kurii Pompejusza rzuciy si w pocig
rnego rodzaju ptaki z pobliskiego gaju i rozszarpay go w
samej kurii. W noc poprzedzajc dzie mordu Cezarowi zdao si
we nie, jakoby niekiedy ulatywa nad obokami, to znw jakby
ciska prawic Jowisza. onie jego, Kalpurnii, przynio si, e
spada dach domostwa i e ma morduj na jej onie. Nagle w
owej chwili rzeczywicie otworzyy si same drzwi sypialni. Ze
wzgldu na to wszystko, a jednoczenie ze wzgldu na chwilow
niedomog fizyczn dugo si namyla, czyby nie pozosta w
domu i nie odoy na pniej tych spraw, ktre postanowi
przedstawi senatowi. Wreszcie upomnia go Decymus Brutus, by
nie sprawi zawodu licznie zebranym senatorom i ju od dawna go
oczekujcym. Wic wyszed koo godziny pitej254. Nagle jaki
przechodzie255 poda mu pismo ujawniajce zasadzk. Cezar
wsun je midzy inne pisma, ktre trzyma w lewej rce, jakby
mia zaraz przeczyta. Nastpnie zoy krwaw ofiar z wielu
sztuk byda. Gdy pomylnej wrby uzyska nie mg, wszed do
kurii, wzgardziwszy znakiem wieszczym i miejc si ze Spurynny
oraz oskarajc go wrcz o oszustwo, poniewa idy marcowe
nadeszy bez adnej dla niego szkody. Spurynna jednak
powiedzia, e wprawdzie idy marcowe nadeszy, ale jeszcze nie
miny.
82. Cezar zasiada. Spiskowcy niby dla okazania czci otoczyli go
zwartym koem. Najbliej staje Cymber Tyliusz256, ktry pierwsz
podj rol: oto jak gdyby chcc o co prosi podchodzi bliej do
Cezara. Ten ruchem gowy odmawia i gestem rki oddala spraw
na inny czas. W tej chwili Tyliusz zrywa mu tog z obydwu
ramion. Cezar zawoa: C to, gwatu si dopuszczasz?" Wtedy
jeden z Kaskw 257 zadaje mu cios z tyu, troch poniej garda.
Cezar chwyta Kak za rami i przebija je pirem metalowym.
Pragnie skoczy naprzd. Nie zdy. Znowu cios. Gdy spostrzeg,
e ze wszystkich stron gro mu wycignite sztylety, zasoni
sobie twarz tog, jednoczenie przy pomocy lewej rki owin si
fadem togi a poniej goleni, aby przystojniej upa, nawet doln
cz ciaa zdy zakry. Tak zakuty zosta dwudziestoma trzema
ciosami258. Po pierwszym tylko jk wyda, bez sowa. Niektrzy
jednak podaj, e w chwili gdy Marek Brutus rzuca si na niego,
mia Cezar te sowa powiedzie po grecku: I ty, dzieci?"
Wszyscy si wnet rozbiegli. Cezar bez ycia lea jaki czas, a
wreszcie uoono go w lektyce - jedno rami zwisao ku ziemi - i
tak go ponieli do domu trzej niewolnicy. Mimo tylu ran, wedle
oceny lekarza Antystiusza nie znaleziono adnej miertelnej
oprcz tej jednej, ktr przy drugim ciosie otrzyma w pier.
Spiskowcy mieli pocztkowo zamiar zacign ciao
zamordowanego do Tybru, dobra skonfiskowa ria rzecz skarbu
pastwowego, ustawy uniewani; lecz z obawy przed konsulem
Markiem Antoniuszem i dowdc jazdy Lepidusem 259 zamiaru
tego zaniechali.
83. Na danie Lucjusza Pizona, tecia Cezara 260, otworzono
testament zamordowanego i przeczytano w domu Antoniusza. Ten
testament napisa Cezar w czasie ostatnich idw wrzeniowych w
swojej posiadoci wiejskiej w Lawikum 261 i zoy go u
przewodniczcej westalek. Kwintus Tubero 262 twierdzi, e Cezar
od swego pierwszego konsulatu a do pocztku wojny domowej
zwyk by podawa jako swego dziedzica Gn. Pompejusza, co
rwnie i publicznie odczytywano przed wojskiem na
zgromadzeniu. Lecz w ostatnim testamencie ustanowi trzech
spadkobiercw w osobach wnukw swych sistr: Gajusa
Oktawiusza 263 w trzech czwartych, Lucjusza Pinariusza 264 i
Kwintusa Pediusza 265 w czwartej czci pozostaej. Na samym
kocu266 testamentu zaznaczy, e przyjmuje Gajusa Oktawiusza
do rodziny i e nadaje mu swoje nazwisko. Wielu spord swych
zabjcw wymieni jako opiekunw prawnych swego syna, jeliby
mu si urodzi. Decymusa Brutusa nawet umieci wrd swych
spadkobiercw w drugiej linii. Ludowi zapisa ogrody nad Tybrem
do uytku publicznego, jak rwnie po trzysta sestercjw na
gow.
84. Po wyznaczeniu terminu pogrzebu wzniesiono stos
caopalny na Polu Marsowym w pobliu grobowca Julii267 - przed
mwnic publiczn na forum zocon kapliczk wedle wzoru
wityni Wenery Rodzicielki, wewntrz niej oe z koci
soniowej, pokryte zotem i purpur, u wezgowia odznak
zwycizcy i szat, w ktrej zosta zamordowany. Poniewa przy-
puszczano, e w cigu jednego dnia tumy przybyych nie zd
zoy swych darw dla Cezara, polecono publicznoci, aby niosa
je na Pole Marsowe, pominwszy zwyky porzdek, ktrymi
ulicami kto chcia. W czasie igrzysk pogrzebowych piewano
pieni stosowne do wzbudzenia alu za zmarym i nienawici do
jego zabjcw, na przykad ten wiersz wybrany z Pakuwiusza 268
Sdu o zbroj 269:
Na tom ich tedy ocali, aby mnie teraz zgubili?
(Ribbeck. Trag. Rom. fragm., Pacuv. w. 40)
oraz z Elektry Atyliusza. o podobnej treci. Zamiast
wygaszania mowy na cze zmarego konsul Antoniusz kaza
odczyta przez herolda uchwa senatu, moc ktrej niegdy
przyznano zamordowanemu jednoczenie wszystkie zaszczyty
boskie i ludzkie - a take przysig, wedle ktrej wszyscy
senatorowie wwczas zobowizali si broni ycia Cezara. Pniej
Antoniusz doda jeszcze kilka sw od siebie. oe pogrzebowe
przenieli czynni i byli urzdnicy na forum przed mwnic
publiczn. Gdy jedna cz chciaa je spali w celi Jowisza
Kapitoliskiego. druga - w kurii Pompejusza, nagle dwaj jacy
ludzie z mieczami u pasa, kady trzymajc po dwa dziryty,
podpalili ciao poncymi wiecami i w teje samej chwili cay
tum widzw stojcych dokoa poznosi na stos suche gazie,
awy, siedzenia sdziw, take wszystkie dary, ktre znalazy si
pod rk. Nastpnie trbacze i aktorzy sceniczni zdarli z siebie
szaty na t uroczysto woone spord rekwizytw triumfalnych,
podarli je w strzpy i wrzucili w pomienie. Weterani z jego
legionw wrzucali w ogie swoje zbroje, w ktre przybrani wzili
udzia w uroczystociach pogrzebowych. Take kobiety zamne
oddaway na pastw pomieni wikszo ozdb, ktre miay na
sobie, nawet bulle270 i szatki dziecice271. Wrd tej powszechnej i
gbokiej aoby rwnie cae mnstwo cudzoziemcw opakiwao
go w swoich koach, zgodnie z ojczystym obyczajem, szczeglnie
Judejczycy 272, ktrzy ponadto przez szereg nocy z rzdu
odwiedzali jego stos pogrzebowy.
85. Lud cay zaraz po pogrzebie z pochodniami w rku ruszy
na dom Brutusa i Kasjusza i ledwie go stamtd zdoano odeprze.
Po drodze pochd natkn si na Helwiusza Cynn 273. Wzito go
przez pomyk nazwiska za Korneliusza274, ktrego lud
poszukiwa, jako e on przemawia ostro przeciw Cezarowi dnia
poprzedniego. Cynn rozerwano w jednej chwili, gow jego
wbito na ostrze wczni i obnoszono po miecie. Potem lud
wystawi na rynku mocn kolumn prawie dwudziestu stp
wysokoci, z marmuru numidyjskiego. Pod ni umieszczono
napis: Ojcu Ojczyzny". Przez dugi jeszcze czas lud chtnie pod
t kolumn skada bogom ofiary, lubowania, rozstrzyga spory,
skadajc przysig na imi Cezara.
86. Niektrzy z przyjaci Cezara odnieli wraenie, e nie
chcia on ju duej y i e nie martwi si pogorszeniem swego
stanu zdrowia, dlatego mia nie zwaa na wymow zych wrb
ani na ostrzeenia przyjaci. Inni znowu sdz, e zaufa
cakowicie ostatniej uchwale i przysidze 275 senatu i wskutek
tego wycofa nawet strae hiszpaskie, czuwajce z mieczami * u
boku nad jego osob. Jeszcze inni s zdania, e wrcz
przeciwnie: jakoby wola ju raz stawi czoo zasadzkom
zewszd grocym, ni si cigle mie * na bacznoci. Podaj
take jego zwyke sowa, e nie tyle w jego wasnym, ile w
pastwa interesie ley jego ocalenie, on ju od dawna nasyci si
potg i saw po brzegi. Jeeli jednak jemu co zego si stanie,
pastwo nie zazna spokoju i zostanie naraone na nowe wojny
domowe, bdc w gorszych jeszcze warunkach".
87. Ale na jedno bezsprzecznie wszyscy niemal si zgadzaj,
e przypada mu mier taka prawie, jakiej sobie yczy.
Mianowicie gdy raz u Ksenofonta276 przeczyta, e Cyrus na ou
mierci wydawa pewne polecenia dotyczce swego pogrzebu,
wyrazi pogard dla tak powolnego rozstawania si z yciem,
pragnc dla siebie mierci nagej i szybkiej. Nawet w przeddzie
morderstwa w rozmowie zainicjowanej podczas obiadu u Marka
Lepidusa na temat, jaki koniec ycia jest najdogodniejszy, wybra
Cezar nagy i niespodziewany zgon.
88. Umar Cezar w pidziesitym szstym roku ycia i w
poczet bogw zosta zaliczony nie tylko przez formaln uchwa
senatorw, lecz rwnie przez gbokie przekonanie ludu. Istotnie,
w czasie uroczystoci, ktre po raz pierwszy wyda na jego cze
wnet po ubstwieniu 277 spadkobierca August, przez dni siedem
bez przerwy wiecia kometa wschodzca koo jedenastej godziny.
Uwierzono, e to dusza Cezara, przyjtego do nieba. Z tej
przyczyny przedstawia si go odtd na wizerunkach z gwiazd nad
gow. Kuri, gdzie zosta zamordowany, postanowiono
zamurowa, idy marcowe nazwa dniem ojcobjstwa" oraz
uchwalono nigdy w tym dniu nie odbywa posiedze senatu.
89. aden z mordercw nie przey Cezara duej ni trzy lata i
nie zgin mierci naturaln. Wszyscy, wyrokiem prawa
zasdzeni278, stracili ycie w rnych okolicznociach: cz
podczas rozbicia okrtu, cz w walce ornej; niektrzy sami
sobie odebrali ycie tym samym sztyletem, ktrym cios zadali
Cezarowi.

PRZYPISY
1
C. Iulius Caesar urodzi si 13 lipca 100 r. przed n.e. (wedug Mommsena w r. 102),
z matki Aurelii. Ojciec jego, take C. Julius Cezar, umar w r. 85 przed n.e.
2
L. Cornelius Cinna, gorliwy zwolennik Mariusza, czterokrotny konsul: w r. 87. w r.
86. w r. 85 i w r. 84 przed n.e., w tyme roku zosta zamordowany.
3
Ciotka Cezara, siostra ojca, Julia, bya on Gajusa Mariusza. czyy wic Cezara z
Mariuszem take zwizki rodzinne.
4
Tu chodzi o Nikomedesa IV Filopatora, krla Bitynii, pooonej w p-nocno-
zachodniej czci Azji Mniejszej, nad brzegiem Morza Czarnego. Panowa w latach
94-74 przed n.e. Wypdzony przez Mitrydatesa VI Eupatora ze swego krlestwa w r.
91. wprowadzony zosta powtrnie przez Rzymian. Umar okoo r. 74, pozostawiwszy
w testamencie, wzorem Attalosa III (133 r.), kraj swj do rozporzdzenia Rzymu.
5
M y t y l e n y albo My t y l e n a, stolica wyspy Lesbos na Morzu Egejskim na
wschodnim jej wybrzeu. Jedyne to miasto azjatyckie, ktre prowadzio wojn z
Rzymem jeszcze po klsce Mitrydatesa. Zostao wzite szturmem i zburzone w r. 80
przed n.e. przez Marka Minucjusza Termusa.
6
Wieniec obywatelski (corona civica) z lici dbu ofiarowywany by temu
obywatelowi, ktry w czasie bitwy ocali ycie innego obywatela lub sprzymierzeca
i zabi wroga. Ocalony sam wrcza ten wieniec swemu wybawcy, a wdz naczelny
zaszczyca go przemow przed frontem wojska.
7
P u b l i u s S e r v i l iu s V a t i a, konsul z r. 79 przed n.e., wyruszy w r. 78
przeciw Izaurom mieszkajcym w poudniowej czci Azji Mniejszej. Podbi ca
Izauri z jej stolic Izaur i uzyska przydomek Isauricus oraz triumf w r. 74 przed
n.e. Cakowicie jednak piratw nie pokona.
8
Cylicja, kraina pooona u poudniowo-wschodniego wybrzea Azji Mniejszej; na
pnocny zachd od niej - Izauria.
9
Lucius Cornelius Sulla Felix, dyktator, ur. w 138 r. przed n.e., umar w r. 78 majc
lat 59.
10
W r. 78 przed n.e. Marcus Aemilius Lepidus, ojciec triumwira, by konsulem.
11
Cnaeus Cornelius Dolabella, zwolennik Sulli, konsul z r. 81 przed n.e., prokonsul
Macedonii, oskarony o zdzierstwa przez Cezara w r. 77, ale na skutek obrony
Gajusa Aureliusza i Kwintusa Hortenzjusza uniewinniony.
12
Apollonios Molon z Alabandy, grecki dyplomata, mwca, nauczyciel wymowy,
dziaajcy na wyspie Rodos. Uczy wymowy take Cycerona. Cezar by u niego w r.
75 przed n.e.
13
Farmakussa, wyspa u wybrzey Azji Mniejszej, w poowie drogi miedzy Miletem
a Halikarnassem.
14
Mitrydates VI E u p a t o r, y w latach 132-63 przed n.e., krl Pontu nad Morzem
Czarnym, zacity wrg Rzymian na Wschodzie w trzech wojnach. Tu mowa o wy-
padkach z r. 74 przed n.e.
15
W r. 70 przed n.e.
16
Quintus Sertorius bra udzia u boku Mariusza w bitwach przeciw Cymbrom i
Teutonom. W r. 83 przed n.e. zosta namiestnikiem prowincji Hiszpanii (Hispania
Citerior). Przeciwnik rzdw senatu. Usunity w r. 81, podnis bunt przeciw
panowaniu senatu. Wyparty ze swej prowincji, uszed do Mauretanii. W r. 80 przed
n.e. wrci do Hiszpanii na wezwanie zbuntowanych przeciw Rzymowi Luzytanw i
prowadzi z Rzymem wojn podjazdow bardzo skuteczn. Wysano przeciw niemu
wreszcie Pompejusza. W r. 72 zgin Sertoriusz z rki sprzymierzonego z nim M.
Perperny, dowdcy rzymskiego.
17
Lex Plotia lub Plautia-Papiria. Pod koniec r. 90 konsul J. Cezar przeprowadzi
prawo (lex Iulia), ktre nadawao obywatelstwo rzymskie wszystkim wiernym
dotychczas Latynom i Italikom. W r. 89 na wniosek trybunw ludowych M.
Plaucjusza Sylwana i Gajusa Papiriusza Karbona przywilej ten nadano take
zbuntowanym, o ile w cigu 60 dni zo bro i zgosz si do pretora miejskiego.
18
W r. 68 przed n.e.
19
Julia, siostra ojca Cezara, ona Mariusza.
20
Ancus Marcius, legendarny krl rzymski, domniemany wnuk Numy Pompiliusza.
Wenus, grecka Afrodyta, daa Anchizesowi syna Eneasza, ktry, z kolei mia syna
Askaniusza, zwanego te J u l u s e m. Od Julusa wywodzili si Juliusze.
22
Z ony Kornelii mia crk Juli, ktr pniej wyda za Pompejusza Wielkiego.
23
Publius Clodius Pulcher, warcho polityczny. Zmieniwszy nazwisko Klaudiusza na
plebejskie brzmienie Klodiusz i uzyskawszy przeniesienie dziki Cezarowi do stanu
plebejuszy, otrzyma trybunat ludowy na r. 58 i przeprowadzi wniosek, ktry spowo-
dowa wygnanie Cycerona.
24
Byo to wito Dobrej Bogini, w ktrym udzia zastrzeony by tylko dla kobiet.
Szczegowo opowiada o tym, co dziao si w nocy z 4 na 5 grudnia 62 r., Plutarch w
ywocie Cezara (IX-X). P. Klodiusza oskarono o witokradztwo. Zosta
uniewinniony przez przekupionych sdziw.
25
Hiszpania poudniowa, waciwie Dalsza (U 11 e r i o r), bdzie w okresie
cesarstwa stanowi dwie prowincje: B e t y k , prowincj senatorsk, i Luzytani,
 prowincj cesarsk.
26
Edylat sprawowa Cezar w r. 65 przed n.e.
27
Marcus Licinius Crassus Dives, zwycizca Spartaka w r. 71, konsul w r. 70 przed
n.e. razem z Pompejuszem, pniej raz jeszcze, take z nim, w r. 55. Cenzor w r. 65
przed n.e. By gow tego spisku, ktry z nim, z Cezarem i Katylin uknuli konsulo-
wie wybrani na r, 65. Miano zamordowa konsulw na ich miejsce obranych: L.
Aureliusza Kott i L. Manliusza Torkwata, w dniu obejmowania przez nich
godnoci.
28
Publius Cornelius Sulla, kuzyn dyktatora, wybrany konsulem na r. 65. Pniej
obwiniony o udzia w spisku Katyliny z r. 63 przed n.e.
29
Lucius Autronius Paetus (Salustiusz, Kat. 17, 3, daje mu imi Publius), wybrany
konsulem na r. 66. Jeden z uczestnikw spisku Katyliny.
30
Tanusius Geminu.s przedstawi, jak si zdaje (bo dzieo jego si nie dochowao),
dzieje schyku rzeczypospolitej rzymskiej w duchu nieprzychylnym Cezarowi.
Zarzuca mu mianowicie, jakoby bra udzia we wszystkich'spiskach przeciw
porzdkowi rzeczypospolitej. Powouje si na niego take Plutarch w ywocie Cezara
(XXII).
31
Caius Scribonius Curio Starszy, konsul z r. 76 przed n.e., zwolennik optymatw sta
po stronie Cycerona w sprawie spisku Katyliny; w r. 58 przed n.e. przemawia na jego
korzy przeciw Klodiuszowi; w inwektywie przeciw Cezarowi skrytykowa jego
konsulat i ycie prywatne. Dobry mwca.
32
Quintus Axius, senator.
33
5 lutego 65 r. przed n.e.
34
Cnaeus Calpurnius Piso, wybrany na kwestora do Hiszpanii, zosta tam
zamordowany ju w r. 64 przed n.e.
35
Ambronowie, lud galicki (?) o nieznanym miejscu zamieszkania, przyczy si do
Cymbrw i Teutonw i razem z nimi walczy przeciw Rzymianom.
36
Komicjum, miejsce zgromadze ludowych, niewielki plac w pnocnej czci
Forum Romanum.
37
Bazylika, budowla rzymska, zdobna kolumnami i portykami, z absyd; miejsce
posiedze sdw oraz hala targowa.
38
Kastor i Polydeukes (ac. Polluks), synowie Zeusa (Dioskurowie) i Ledy, bracia
piknej Heleny i zbrodniczej Klytajmestry. Kastor by synnym ujedaczem koni,
Polluks wspaniaym piciarzem. Rzymianie wznieli im wityni na Forum
Romanum, ktrej trzy kolumny dotychczas jeszcze zdobi to rumowisko dziejw.
wityni wzniesiono dla obydwu braci, lecz zwano po prostu wityni Kastorw.
39
Plutarch w ywocie Cezara (V) podaje, e Cezar jako edyl urzdzi igrzyska,
wystawiajc na nich 320 par gladiatorw.
40
Dopiero August zamieni Egipt w prowincj rzymsk, lecz provincia oznaczaa
pocztkowo zakres kompetencji urzdnika rzymskiego i teren jego dziaania.
41
Wojna z Jugurt, wnukiem numidyjskiego krla Masynissy (111-105 przed n.e.). w
ostatnim stadium prowadzona przez G. Mariusza, zakoczona zostaa wydaniem
Jugurty Mariuszowi.
42
Mariusz zwyciy Cymbrw i Teutonw pod Auae Sextiae (dolina Rodami) w r.
102 przed n.e. oraz pod Vercellae (dolina Padu) w r. 101.
43
W r. 64 przed n.e.
44
Sprawy te zaatwia specjalny trybuna karny do spraw o skrytobjstwo (quaestio
inter sicarios), powoany przez dyktatora Sull, oraz ustawa przeze wprowadzona:
lex Cornelit de sicariis. Nazwa sicarius pochodzi od nazwy zakrzywionego sztyletu
(sica), broni skrytobjcy.
45
Byy to ustawy dyktatora L. Korneliusza Sulli. Swetoniusz mwi w liczbie mnogiej,
aczkolwiek chodzi tu tylko o t jedn ustaw z r. 81 przed n.e.
46
By to trybun ludowy, Titus Labienus.
47
W r. 63 przed n.e. wytoczono G. Rabiriuszowi proces o zabicie w r. 100 przed n.e.
trybuna L. Apulejusza Saturnina, a wic w 37 lat po fakcie.
48
Lucius Appuleius Saturninus, dwukrotny trybun ludowy (w 103 i 100 r. przed n.e.),
zwolennik reform grakchaskich, poplecznik Mariusza, grony przeciwnik optymatw,
przeprowadzi metodami rewolucyjnymi trzy ustawy, ktre po jego mierci
uniewaniono: przydzia gruntw w Afryce i w Galii weteranom Mariusza, obnik
gwatown cen zboa dla ludu, powoanie osobnego trybunau karnego do spraw o
dziaanie na szkod ludu rzymskiego (lex Appuleia de maiestate deminuta, szczeglnie
grona w jej pniejszej interpretacji przez cezarw). Wobec zastosowania przez grup
Saturnina (pretor Glaucja) metody walk ulicznych senat odpowiedzia uchwa
ogoszenia stanu oblenia Rzymu (senatus consultum ultimum) i konsulom (jednym z
nich by sam Mariusz!) poleci zgniecenie rewolucji. Dziao si to w r. 100 przed n.e.
49
W r. 63 przed n.e.
Byli to: Publius Servilius Vatia Isauricus, ju poprzednio wspomniany (rozdz. 3). oraz
Quintus Lutatius Catalus (Capitolinus), gorliwy optymata, zwolennik kary mierci dla
czonkw spisku Katyliny. konsul z r. 78.
Na r. 62 przed n.e. jako praetor urbanus rozsdza sprawy sporne midzy obywatelami.
W r. 63 przed n.e. przez konsula M. Tuliusza Cycerona.
Mowa tu o opinii senatu na posiedzeniu 5 grudnia 63 r. przed n.e.
54
Decimus lunius S i l a n u s. ojczym Marka Brutusa, konsul wybrany na r.
62 przed n.e.; jako konsul desygnowany, tj. wybrany, ale jeszcze nie urzdujcy,
pierwszy odda swj gos za skazaniem katylinarczykw. Zdolny mwca.
55
Quintus Tullius Cicero, modszy brat najsynniejszego mwcy rzymskiego, Marka
Tuliusza Cycerona, oeniony z siostr Attyka, Pomponi, popar brata w czasie spisku
Katyliny, aczkolwiek gosowa przeciw karze mierci; zosta pretorem na r. 62; w
latach 61-58 namiestnikiem w Azji. By legatem Cezara w czasie wojny galickiej od r,
54 przed n.e. W r. 43 zamordowany. Pozostaa po nim rozprawka De petitione
consulatus.
56
M a r c u s Tullius Cicero, ur. 3 stycznia 106 r. przed n.e. w Arpinum (Lacjum), syn
rzymskiego rycerza, po raz pierwszy w swoim rodzie (homo novus) uzyska konsulat w
r. 63 przed n.e. Jako konsul urzdujcy odkry spisek Katyliny, lecz za
ukaranie spiskowcw mierci zosta wygnany z Rzymu za spraw P. Klodiusza w r.
58, ale ju w r. 57 otrzyma pozwolenie powrotu. W wojnie domowej
wypowiedzia si po dugim wahaniu za Pompejuszem przeciw Cezarowi. Po
mierci Cezara wystpowa przeciw M. Antoniuszowi (Filipiki) i 7 grudnia
43 r. przed n.e. zosta przez jego siepaczy zamordowany. Zachowao si 58
jego mw politycznych i sdowych. Teoretyczne problemy ustrojowe przedstawi w
dzieach: De re publica i De legibus. Jest rwnie autorem teoretycznych dzie z
zakresu retoryki. Doprowadzi do doskonaoci okres (period), tj. bogato rozbudowane
zdanie, stanowice cao mylow i artystyczn. W ostatnich latach ycia rozwija
intensywn dziaalno pisarsk w zakresie filozofii. Oto dziea bodaj najwaniejsze:
Academica, De finibus bonorum et malorum, Tusculanarum disputationun libri V, De
natura deorum, Timaeus, Cato maior de senectute, Laelius de amicitia, De officw.
Eklektyczny ich charakter nie umniejsza twrczego wkadu Cycerona w filozofi
antyczn Wybra bowiem z myli greckiej to, co byo najzdrowszym pokarmem dla
jego narodu i wczesnej ludzkoci. Susznie nazwa go Tadeusz Zieliski
(Chrzecijastwo staroytni a filozofia rzymska, s. 7. Zamo 1921, Z. Pomaraski)
geniuszem doboru. Rozwin jzyk filozoficzny w Rzymie. Utwory jego charakteryzuje
gboki, optymistyczny humanizm, czynna postawa etyczna, arliwe przywizanie do
rzymskiej republiki.
57
witynia Jowisza Kapitoliskiego zostaa zniszczona przez poar w r. 83 przed
n.e, Cezar oskary Katula w zwizku z odbudow tej wityni o niewaciw
gospodarki pienidzmi publicznymi: disuisitio de peculatu.
58
Quintus Caecilius Metellus Nepos, trybun ludowy z r. 62 przed n.e., Cyceronowi
zarzuca wykonanie wyroku mierci na katylinarczykach. Najwicej mu si wwczas
przeciwstawia Katon Modszy, sprawujcy wanie take godno trybuna
ludowego
59
Pretor mia w Rzymie prawo do dwu liktorw.
60
Preteksta, toga bramowana purpur, ktr nosili cenzorowie, konsulowie, pretorowie
i edylowie kurulni.
6l
Quintus Curius, uczestnik spisku Katyliny, ktrego plany ujawni Fulwii, ta
Cyceronowi (Sal. Kat. 23, 26, 28).
62
L u c i u s V e 11 i u s, jeden z uczestnikw spisku Katyliny; pozwany przez Cezara
do sdu o faszywe doniesienie nie zjawi si. Ta odmowa posuszestwa w stosunku do
wyszego urzdnika pocigaa z zasady konfiskat majtku i uwizienie.
63
Zaopatrzenie w pienidze, bro i niezbdny orszak.
64
W czasie propretury w r. 61/60 odnis szereg zwycistw nad plemionami
Luzytanw (dzisiejsza Portugalia) i Kallaikw (pnocno-zachodnia Hiszpania), wrci
do Rzymu ju w lecie r. 60.
65
Wodzowi przed odbyciem triumfu nie wolno byo przekroczy pomoerium (nie za-
budowana przestrze po obu stronach muru miasta).
66
Marcus Calpurnius Bibulus, zacity przeciwnik Cezara. Oeniony z crk Katona
Modszego, Porcj; razem z Cezarem sprawowa edylat kurulny w r. 65 przed n.e.,
pretur w r. 62. Za zlekcewaenie swej osoby przez Cezara mci si edyktami,
zawierajcymi inwektywy na niego.
67
Na rok 59 przed n.e.
68
W ten sposb nazywano okolice pooone midzy Kampani i Adriatykiem; byty
bogate w pastwiska.
69
Zwyciony Mitrydates zada sobie mier w 63 r. przed n.e. Pompejusz
wyldowawszy w Brundyzjum w grudniu r. 62 zwolni ca armi i z ma tylko wit
ruszy do Rzymu, aby poza pomoerium czeka na triumf. Odby si on we wrzeniu
61 r. Ale za spraw Lucjusza Lukullusa spotka si Pompejusz z gwatown opozycj
senatu wobec swych wnioskw.
70
Pierwszy triumwirat (Krassus, Pompejusz, Cezar) zosta zawizany w lecie r. 60.
71
Sprawozdania senatu (acta senatus), czyli protokoy uchwa senatu, skadano w
skarbcu (aerarium), gdzie pozostaway pod opiek kwestorw. Jeszcze przed r. 29 n.e.
powoano urzd curator actorum senatus, ktrego istnienie powiadcza Tacyt w Ann. V
4, mwic o Juniuszu Rustykusie. Acta diurna bya to pastwowa informacja w zakresie
codziennych nowin miejskich. W okresie cesarstwa istniao specjalne biuro pod
kierownictwem prokuratora cesarskiego, zajmujce si tymi sprawami.
72
Kady konsul bowiem mia prawo do rzg liktorskich na przemian przez jeden
miesic. 73Ustawa rolna (lex lulia agraria) z r. 59przed n.e., nazwana przez Cycerona
(adAtt. II 18,2) Campana lex. Moc tej ustawy ager publicus (dobra pastwowe) w
Kampanii zosta rozdzielony midzy obywateli rzymskich, w pierwszym rzdzie
midzy tych, ktrzy mieli po troje lub wicej dzieci.
74
Przekad kupletw w niniejszym tylko ywocie pira Janiny Izdebskiej.
75
Stellacka Rwnina, cz obszaru kampaskiego w pobliu Ziemi Falerneskiej.
76
Dziaki ziemi nie byy przydzielane przez losowanie, lecz wedle decyzji dwudziesto-
osobowej komisji do podziau ziemi: vigini viri agris dividundis.
77
Mowa tu o ustawie julijskiej z kwietnia r. 59, dotyczcej dzierawcw pastwowych:
lex lulia de publicanis (Asiae). Zainteresowany by ni stan rycerski, ju od dawna
zabiegajcy o ulgi dzierawne.
78
Lucius Licinius Lucullus, konsul z r. 74 przed n.e., znakomity zwyciski wdz w
wojnie z Mitrydatesem VI Eupatorem, zastpiony przez Pompejusza (w r. 66), ktrego
sta si odtd nieubaganym wrogiem. Postpowa humanitarnie z ludami azjatyckimi.
Syn z wykwintnych uczt. Bardzo bogaty. Mia wspania bibliotek. Esteta, filozof,
filhellen, mwca, smakosz. W tym wypadku przeciwstawi si wnioskowi Cezara o
uznanie zarzdze Pompejusza w Azji: lex Julia de actis Pompeii.
79
Lucius V e 11 i u s, ju wymieniony jako donosiciel (rozdz. 17).
80
Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, przez swe ogromne wpywy wany dla Cezara,
pretor z r. 61 przed n.e., konsul z r. 58, wrg Cycerona. Cenzor z r. 50. Mia pikn
bibliotek i will w Herkulanum.
81
Illyricum, Iliria, obszar pooony nad brzegiem Morza Adriatyckiego, na pnoc od
Epiru.
82
Publius Vatinius, trybun ludowy z r. 59, w nastpnym roku pocign z Cezarem do
Galii. Tu: na wniosek Watyniusza" znaczy, e bez uchway senatu, tj. bez senatus
consultum, a bezporednio od ludu, na podstawie lex Vatinia de imperia C. Caesaris.
83
Gallia Comata, tj. ta, ktrej mieszkacy nosili dugie wosy. Waciwie otrzyma
Cezar za Alpami tylko prowincj rzymsk, tzw. Gali Narbosk. Gallia Comata to cay
obszar Galii Zaalpejskiej. Pniej, po zwycistwie Cezara, podzielona zostaa (poza
Narbosk) na trzy czci: Lugdunensis (od Lugudunum, tj. Lyonu), Belgica i
Aquitania.
84
Aluzja do plotki krcej w Rzymie na temat zwizku miosnego Cezara z krlem
Nikomedesem (rozdz. 2).
85
Legendarna ona legendarnego krla asyryjskiego, Ninosa, ktry mia wznie
Niniw w Mezopotami; wadczyni Babilonu.
86
Mityczny szczep wojenny kobiecy z siedzib w Kappadocji, pnocno-wschodniej
czci Azji Mniejszej, w miecie Themiskyra, Amazonki utrzymyway przy yciu tylko
dziewczta, szkolc je w rzemiole wojennym. Wypalay sobie praw pier, aby nie
przeszkadzaa we wadaniu broni.
87
Po zoeniu urzdowania5 Cezar sta pod Rzymem z wojskiem a do marca 58 r.
przed n.e., aby wywiera nacisk celem usunicia z Rzymu przeciwnikw: Cycerona i
Katona Modszego. Cycero poszed na wygnanie za spraw Klodiusza, Katonowi
Modszemu powierzono misj likwidacji krlestwa cypryjskiego.
88
Caius Memmius, pretor miejski z 58 r. przed n.e., gorliwy zwolennik Pompejusza.
Przyjaciel poetw Katulla i Lukrecjusza.
89
Lucius Domitius Ahenobarbus, pretor z r. 58, konsul z r. 54, nieubagany wrg
Cezara. W r. 49 zosta wyznaczony jego nastpc w Galii.
90
Sprawozdanie wskazywao na bezprawia Cezara, ktrych si dopuci w czasie
sprawowania konsulatu, oraz stawiao wniosek wszczcia dochodzenia.
91
ledztwo wstpne, tj. praeiudicium, brao pod uwag tylko pewne zarzuty w stosunku
do kwestora Cezara, dopiero gdyby kwestor zosta uznany winnym, ledztwo objoby
take ca dziaalno Cezara.
92
Luca, miejscowo w pnocnej Etrurii, naleaa ju do prowincji Cezara, tj. do
Galii Przedalpejskiej (Cisalpina). Spotkanie triumwirw odbyo si w kwietniu 56 r.
93
Cnaeus Pompeius M a g n u s, ur. w r. 106 przed n.e., znakomity wdz rzymski,
uzyska triumf w r. 79 przed n.e. za zwycistwa w Afryce nad Numidi; walczy
zwycisko z Sertoriuszem w 77/76 r. i podbi Hiszpani w r. 72. Triumf nad Hiszpani
odby w r. 71. Konsulem zosta razem z Krassusem w r. 70. Uzyska w r. 61 imperium
bez adnych ogranicze na trzy lata celem zniszczenia korsarzy grasujcych po Morzu
rdziemnym, a majcych gniazdo obronne na brzegach Cylicji w Azji Mniejszej.
Zwycisko ukoczy wojn w trzy miesice. Wreszcie w r. 66 powierzono nu naczelne
dowdztwo w wojnie z Mitrydatesem Eupatorem, ktre sprawowa dotychczas
Lukullus. Dalsze dzieje Pompejusza przedstawiono w zwizku z ywotem Cezara.
94
Zostali konsulami na r. 55 i przeprowadzili uchwa ludu, przeduajc
namiestnictwo Cezara do l marca 50 r.
95
Od pastwa otrzyma cztery legiony oraz garnizony Galii i Ilirii. liczb legionw
podnis do dziesiciu.
96
Alauda po galicku znaczy skowronek.
97
Na 55 dni.
98
Tzn. okoo 43400000 frankw w zocie, liczc sestercj jako 1,085 franka.
99
Gergowia, miasto Arwenw w Akwitanii galickiej koo Clermont, 52 r.
100
Quintus Titurius Sabinus. legat Cezara; zgin w r. 54 przed n.e. w walce z
Ambioryksem, krlem Eburonw. Eburonowie mieszkali midzy rzekami Renem i
Moz.
101
Lucius Aurunculeius Cotta, legat Cezara, zgin razem z Tyturiuszem.
102
Matk Aureli oraz crk Juli przy porodzie. Zwoki Julii, wedle Plutarcha (yw.
Cez. XXIII), zanis lud na wasnych ramionach na Pole Marsowe i tam j pochowano
we wrzeniu r. 54 przed n.e. Wi rodzinna midzy Cezarem a Pompejuszem, me/.em
Julii, ulega osabieniu.
103
20 stycznia 52 r. przed n.e. wywizaa si bjka uliczna na drodze Apijkiej koo
miasteczka Bovillae midzy ludmi Klodiusza, ktry kandydowa na pretora na r. 52, a
ludmi Milona, ktry kandydowa na konsula na rok 52; ten rok zacz bez wyboru
wyszych urzdnikw. Klodiusz zosta zraniony, a na rozkaz samego Milona dobity.
Ciao Klodiusza tum spali z czci na stosie. Od ognia spona curia Hostilia.
104
Senat wybra Pompejusza konsulem bez kolegi, tj. consul sine collega. ju
na marzec 52r.przed n.e.
105
Ale Pompejusz odmwi. Wkrtce natomiast po objciu konsulatu (r. 52) oeni si
z Korneli, ktrej ojcem by arystokrata Quintus Caecilius Metellus Pius Scipio; jego
przybra Pompejusz za koleg w konsulacie od l sierpnia 52 r.
106
Siostra Cezara, Julia, wysza za m za M. Atiusza Balbusa i miaa z nim crk
Ati, ktra z kolei wysza za m za Gajusa Oktawiusza. Z tego maestwa byo
dwoje dzieci: O k t a w i a, zamna za Gajusem Klaudiuszem Marcellem, konsulem z
r. 50, i G a j us Oktawiusz (pniejszy cesarz August). Oktawia potem wysza za m
za Marka Antoniusza.
107
F a u s t u s Cornelius Sulla, syn Korneliusza Sulli dyktatora; jego on zostaa
Pompeja, crka Pompejusza.
108
Marcus C l a u d i u s Marcellus, wrg Cezara, konsul z r. 51 przed n.e.
109
Ustawa o uprawnieniach urzdnikw (lex Pompeia de iure magistratuum) gosia,
e do ubiegania si o urzd bezwzgldnie wymagana jest obecno kandydata w
Rzymie.
110
Novum Comum, miasto Galii Przedalpejskiej, na pnoc od Padu, ojczyzna Pliniusza
Modszego, dzisiaj Como. Odbudowa je Cezar w r. 59, osadzajc tu 5000 kolonistw.
111
Servius Sulpicius Lemonia Rufus, konsul w 51 r. przed n.e. Znakomity mwca ze
szkoy Molona, wybitny znawca teoretyczny i praktyczny prawa.
112
W r. 50 przed n.e.
113
Caius Claudius Marcellus, konsul z r. 50. Lucius Aemilius Paullus, konsul z r. 50,
zosta zjednany przez Cezara olbrzymi sum 1500 talentw, tj. okoo 9 milionw
sestercjw, ktr przeznaczy na budow synnej basilica Aemilia na Forum Romanum.
114
Caius Scribonius Curio, trybun ludowy z r. 50, przekupiony przez Cezara zapat
olbrzymiego dugu 60 milionw sestercjw. Kiedy l marca 50 r. konsul G. Klaudiusz
Marcellus wystpi ze spraw namiestnictwa Galii, Kurion postawi wniosek, aby
zarwno Pompejusz, jak Cezar usunli si w zacisze domowe. Wreszcie l grudnia 50 r.
nastpio gosowanie nad wnioskiem Kuriona. Uchwalono, e obydwaj maj zoy
komend. Wwczas konsul Caius Claudius Marcellus w dniu 4 grudnia 50 r. wezwa
Pompejusza do ratowania rzeczypospolitej.
115
Lucius Cornelius Lentulus i Caius Claudius Marcellus (brat M. Marcella,
konsula z r. 51).
117
I stycznia 49 r. Kurion wrczy} pismo Cezara konsulom, a 7 stycznia senat uchwali
senatus consultum ultimum: Cezar ma zrzec si dowdztwa, inaczej zostanie uznany za
wroga pastwa. Na jego nastpc przeznaczono Lucjusza Domicjusza Ahenobarba
(konsula z r. 54).
118
Rawenna, najbardziej na poudnie wysunite miasto w prowincji Cezara.
119
Trybunowie ludowi, zwolennicy Cezara: Marek Antoniusz i Kwintus Kasjusz
Longinus.
120
Titus Annius Milo Papianus, trybun ludowy z r. 57 przed n.e., pretor z r. 55. Sd nad
Milonem (8 kwietnia 52 r.) w sprawie zabjstwa Klodiusza skaza go na wygnanie
(mimo obrony Cycerona), jego dobra skonfiskowano.
121
Caius Asinius Poili o, wierny sojusznik Cezara, pretor w r. 45 przed n.e.. konsul w r.
40. Patron Wergilego. Przy wityni Libertas w Rzymie ufundowa pierwsza bibliotek
publiczn, napisa nie zachowan histori wojen domowych w 17 (?) ks. Umar w r. 5
n.e.
122
Do Arminum nad Adriatykiem w Umbrii, pierwszego miasta w Italii. Na drodze z
prowincji Cezara, dzi Rimini
123
Stao si to 10 stycznia 49 roku
124
Gest waciwy starozytnym, gdy chcieli wyrazi bl
125
tzn. 400 000 sestercjw, gdy stany rzymskie miay okrelony cenzus majtkowy
126
Odznak stanu rycerskiego [ekwitw] by piercie zoty, ktry ekwici na lewej rce
127
Lucius Domitius Ahenobarbus (wspomniany ju w uw. 89 i 117) zamkn si z 30
kohortami w Korfinium (kraj Pelignw w rodkowo-wschodniej Italii). Tu wytrzyma
oblenie wojsk Cezara przez sze dni (15-21 lutego 49dr.); Cezar puci go wolno.
Domicjusz przekona nie zmieni a do bitwy pod Farsalos (48 r.), tam podczas
ucieczki zgin.
128
Pompejusz opuci Rzym i senat 17 stycznia 49 r. przed n.e. Senat pospieszy za
nim. Z 50 kohort, jakie Pompejusz mia przy sobie, 30 da konsulom. Wyldowali w
Dyrrachium w Ilirii 4 marca 49 r. Mimo atakw Cezara sam z kolei zdoa odpyn 17
marca 49 r.
129
Wyama kaza najpierw zamki do skarbu pastwowego. Sam Cezar, De bello dviii
(I 14, 1), mwi, e konsul Lentulus zostawi drzwi od skarbca otwarte. Wyruszajc z
Rzymu na wypraw hiszpask opiek nad miastem zleci pretorowi Markowi
Emiliuszowi Lepidusowi, pniejszemu triumwirowi.
130
Skadajce si z 7 legionw.
131
Marcus Petreius, pretor z r. 64, pod Pompejuszem suy w Hiszpanii w latach 54-
49. Po mierci Pompejusza zabi si w r. 46 pod Tapsus w Hiszpanii.
132
Lucius Afranius, wierny pompejaczyk, konsul z r. 60 przed n.e., po nieudanym
oporze w Hiszpanii pocign do Pompejusza. wkrtce po bitwie pod Tapsus zosta
zabity przez onierzy Cezara.
133
Marcus Terentius Varro, najwikszy erudyta Rzymu, pochodzi ze stanu
rycerskiego. Suy pod Pompejuszem w wojnie z korsarzami jako dowdca floty. Po
nieudanym oporze wobec Cezara w Hiszpanii ruszy za Pompejuszem do Grecji. Po
wojnie Cezar powierzy mu sprawy biblioteczne. Zachoway si z jego olbrzymiej
iloci pism tylko trzy ksigi O uprawie roli (Rerum rusticarum libri III) i z dziea O
jzyku aciskim (De lingus Latina) ksigi: od V do X.
134
W Hiszpanii.
135
Gwna bitwa pod Ilerd (pnocno -wschodnia Hiszpania). Mimo odniesienia
zwycistwa Cezar puci wolno wodzw, ktrzy pospieszyli do Pompejusza.
Dowdztwo nad ca Hiszpani powierzy Cezar Kwintusowi Kasjuszowi.
136
Ju w Marsylii otrzyma Cezar wiadomo, e przez pretora M. Lepidusa zosta!
powoany na dyktatora; przybywszy do Rzymu przeprowadzi wybory urzdnikw
na nastpny rok i sam zosta wybrany konsulem razem z P. Serwiliuszem Izauryckirn
na r. 48. Wwczas zrzek si dyktatury.
137
Pod Dyrrachium. Std ruszy Cezar pod Farsalos do Tesalii.
138
9 sierpnia 48 r.
139
Najpierw do Mytyleny na Lesbosie, std za do Egiptu, do trzynastoletniego krla
Ptolemeusza XIV. Opiekunowie modocianego krla zdecydowali zabjstwo
Pompejusza, ktre nastpio 28 wrzenia 48 r. Pompejusz mia wwczas 58 lat. Gow
jego dostarczono Cezarowi. Ten na widok gowy Pompejusza odwrci si, a potem,
zobaczywszy jeszcze jego sygnet, zapaka (Plut. yw. Cez. XLVIII).
140
Walki trway 9 miesicy, tj. od padziernika r. 48 do czerwca 47 r. przed n.e.
Spona wtedy Wielka Biblioteka aleksandryjska, zaoona przez Ptolemeusza II
Filadelfa. Zawieraa wwczas 700000 tomw. Caa ta wojna nosi miano
aleksandryjskiej.
141
Ptolemeuszowi XV, gdy poprzedni, Ptolemeusz XIV Dionizos, zgin w czasie
walk.
142
Egipt zosta przez Oktawiana zamieniony na prowincj rzymsk dopiero po bitwie
pod Akcjum.
143
Farnaces w wojnie z Gnejuszem Domicjuszem Kalwinem (Cnaeus Domitius
Calvinus, konsul z r. 53 przed n.e.), legatem Cezara w Azji Mniejszej, odnis nad nim
zwycistwo pod Nikopolis (Armenia Mniejsza) w 48 r. przed n.e,
144
Pod Zel w Poncie 2 sierpnia 47 r. przed n.e.
145
W bitwie pod Tapsus na poudnie od Kartaginy 6 kwietnia 46 r. przed n.e.
Przeciwnikami jego w tej bitwie byli: Quintus Caecilius Metellus Pius Scipio, te i
zagorzay zwolennik Pompejusza, gwnodowodzcy; Lucius Afranius, legat
Pompejusza, pokonany ju poprzednio przez Cezara pod Ilerd w Hiszpanii; Titus
Labienus, byy legat Cezara z Galii, dowdca jazdy, oraz Juba I, krl Numidii. W kilka
dni po bitwie pod Tapsus popeni samobjstwo M. Porcius Cato (Minor) w Utyce (na
pnocny zachd od Kartaginy), przeczytawszy przed mierci Fedona, dialog Platona o
niemiertelnoci duszy. Metellus Scipio odebra sobie ycie w czasie ucieczki do
Hiszpanii. Take krl Juba popeni samobjstwo, a jego pastwo stao si prowincj
rzymsk, Nova Africa, ktrej pierwszym namiestnikiem zosta Caius Sallustius Crispus,
znakomity pisarz rzymski, autor dwu zachowanych dzie: Bellum lugunhinum i De
Catilinae coniuratione.
146
Pod Mund blisko Kordoby, w Hiszpanii poudniowej, 17 marca 45 r. przed n.e.
147
Caius Scribonius Curio, wysany przez Cezara, da si w Afryce pnocnej wcign
w zasadzk przez krla Jub i zgin z prawie ca sw armi w dolinie rzeki Bagradas
(na poudnie od Utyki) w sierpniu 49 r. przed n.e.
148
Caius Antonius, brat triumwira, osania wybrzee Ilirii przed atakiem armii
Pompejusza. Kiedy Publius Cornelius Dolabella ponis klsk w walce z flot
pompejaczykw, C. Antonius, stojcy na wyspie Curicta (Veglia) z 15 kohortami,
podda si w r. 49 przed n.e.
149
Publius Cornelius Dolabella w wojnie domowej najpierw pompejaczyk, potem
cezarianin. Bronic pnocnej Italii i wybrzea Ilirii przed pompejaczykami, przegra
bitw morsk i spowodowa klsk Antoniusza w r. 49 przed n.e.
150
We wrzeniu 46 r. przed n.e.
151
W padzierniku 45 r. przed n.e.
152
przed wojn w Afryce, w r. 47.
153
Funt = 327,45 g.
154
Naumachia, bitwa na okrtach. .
155
Pyrriche by tacem wojennym, prawdopodobnie pochodzenia spartaskiego, gdzt
dwie grupy tancerzy reprezentuj dwa wojska nieprzyjacielskie. Nie tylko w bpaicie,
aie take w Atenach by ten taniec uprawiany, np. przez efebw na Panatenajach.
156
Dci mus L a b e r i u s, synny twrca mimw (scenek rodzajowych). W r. 46
przed n.e. jako 60-letni czowiek stanu rycerskiego zosta zmuszony przez Cezara do
wystpu scenicznego z Publiliusem Syrusem. Laberius jednak przed wystpem
wygosi prolog (zachowany), gdzie skary si na sw hab. W swym mimie Laberius
robi aluzje do wadzy dyktatorskiej Cezara. Ten zoliwie przyzna zwycistwo
Publihusowi.
157
Byy one przeznaczone dla stanu rycerskiego.
158
Kwadryga - zaprzg w cztery konie; biga - w dwa.
159
Taki skoczek, wskakujcy i zeskakujcy z konia, nazywany by desultor. Z ycia
cyrkowego czerpano w Rzymie duo metafor do jzyka codziennego i literatury, np.
desunoi fortunae, amoris.
160
Polegaa na wycigu jedcw.
161
Mety (kolumny kracowe) byy ustawione na dwu kocach niskiego wau. stano-
wicego o cyrku, dokoa ktrego biegay zaprzgi. Ten wa nazywano spina (dos.
kolec, cier).
162
Kodeta Mniejsza znajdowaa si za Tybrem.
163
Dotychczasowy rok wynosi 355 dni, w tym cztery miesice: marzec, maj, lipiec,
padziernik, miay po 31 dni, luty 28, reszta (7) po 29. Wedle postanowienia
legendarnego Numy wtrcano co dwa lata jeden miesic przestpny (mensis
intercalarius), liczcy 22-23 dni
164
Za rad matematyka i astronoma egipskiego, Sozygenesa. Ten nowy kalendarz tzw.
juliaski, obowizywa ju od r. 45 przed n.e. Jednoczenie pocztek roku kalenda-
rzowego (l marca) i pocztek roku urzdniczego (l stycznia) ujednostajniono na l
stycznia.
165
Oprcz 355 dni normalnego roku i miesica przestpnego (23 dni), doczono do
lutego, dodano dwa miesice (67 dni), razem wic ten rok mia 445 dni!
166
W wielu wypadkach centurionw (podoficerw) lub prostych onierzy, a nawet
Galw lub Hiszpanw, wieo objtych obywatelstwem rzymskim. Liczb senatorw
powikszy do 900, przewanie z nominacji.
167
Na podstawie lex lulia de magistratibus powikszy liczb kwestorw do 40, edylw
do 6, pretorw do 14 we wrzeniu 45 r., w nastpnym roku do 16.
168
przez niszych urzdnikw naley rozumie tych, ktrzy w okresie cesarstwa
stwrz) drabin urzdnicz, tzw. vigintiviratus (urzd 20).
169
Ustaw tzw. lex lulia iudiciaria w r. 46, poniewa byli przedstawicielami
plebsu.Tetn) kategorie sdziw zostay wprowadzone uprzednio przez pretora Lucjusz
Aureliusza W w r. 70 przed n.e. ustaw tzw. lex Aurelia.
170
Kamienice te zway si insulae. Nazw insula obejmowano dom lub grup domw
oddzielnych, ktrych sklepy i mieszkania byy opacane przez rone rodmy, w
przeciwsta. wieniu do domus. tj. oddzielnego domu zajmowanego przez jedn rodzin.
171
Zwaszcza do Hiszpanii, Galii Narboskiej, Afryk,, Grecji. wiadcz o tym ruchu
kolonialnym ustawy Cezara: odnonie do Hiszpanii np. lex colomae luhae
Genetivaeurbano rum sive Ursonis (dzi Ossuna w Andaluzji), z r. 44 przed n.e.;
nadanie praw Kadyksowi -lex lulia de cutate Gaditanis danda, z r. 49 przed n.e.; albo
nadanie obywatelstwa rzymskiego dawnym koloniom, np. lex lulia de civitate
Transpadanis danda, z 49 r. przed n.e
172
Przez sztuki wyzwolone, tj. artes liberales, rozumieli Rzymianie umiejtno, godne
czowieka wolnego, a wic poezj, wymow, histori, nauk o jzyku, filozofi, prawo.
173
Szczeglnie w latach 49 i 48 przed n.e
176
Jako nadzorca obyczajw (praefectus moribus); urzd ten sprawowa po bitwie pod
Tapsus, co rwnao si funkcji cenzorskiej; wprowadzi w ycie ustaw o zbytku: lex
lulia sumptuaria.
177
Wznis nowe forum na pnocny zachd od Forum Romanum ze wityni Wenus
Rodzicielki (Veneris Genetricis) jako opiekunki rodu Juliuszw, powicon wraz z
forum w czasie triumfu w r. 46 przed n.e. Rozpocz w r. 54 przed n.e. budow bazyliki,
tzw. lulia. i zaplanowa budow nowej kurii (curia lulia) po spaleniu starej curia
Hostilia. Zacz take na Polu Marsowym budow gmachu na zgromadzenia ludowe,
tzw. Saepta lulia.
178
Myl ta zostaa ujta dopiero przez Justyniana w Corpus iuris civilis Romani.
179
Jezioro Fucyskie (dzi Lago di Celano vel Capistrano) na poudniowy wschd od
Rzymu w kraju Marsw.
180
Dacja, kraj midzy Dniestrem, Karpatami, Dunajem, dzisiejsza Rumunia, Bukowina,
Siedmiogrd. Mieszkacy pochodzenia trackiego. Wojownicze plemi, pokonane
dopiero przez cesarza Trajana (101 -106 n.e.). Na cze tego zwycistwa wzniesiono
kolumn Trajana.
181
Tu koczy si waciwy przebieg ycia Cezara, a potem zaczynaj si tzw. species, tj.
opisy jego cech zewntrznych i wewntrznych.
182
Otrzyma je w czasie triumfu po zwycistwie nad synami Pompejusza pod Mund, w
padzierniku 45 r. Otrzyma wtedy rwnie tytu Imperatora na stae, z prawem prze-
kazu dziedzicznego. Zewntrzn oznak tej godnoci, tj. waciwie naczelnego wodza
wszystkich wojsk imperium, mia by odtd purpurowy paszcz i wieniec laurowy.
183
Lotus clavus by to szeroki szlak purpurowy na tunice senatorskiej.
184
Tzw. regia na Forum Romanum.
185
Teren nemoreski to okolica Arycji, jednego z najstarszych miast Lacjum, u stp
Gry Albaskiej, przy Via Appia (na pd. wsch. od Rzymu). Blisko tego miasta bya
witynia i gaj Diany nad Jeziorem Nemoreskim (Nemi).
186
Caius Licinius Macer Calvus wyrnia si jako mwca w stylu attyckim,
nieozdobnym. By tgim poet lirycznym, pisa drobne utwory, m.in. zoliwe epigra-
maty na triumwirw: Cezara i Pompejusza.
187
Marcus lunius Brutus. Na jego rozwj duchowy mia wielki wpyw jego krewny,
Katon Modszy. Brutus wzi udzia w bitwie pod Farsalos po stronie optymatw. Cezar
 uaskawi go i da mu na r. 46 namiestnictwo Galii Przedalpejskiej (pnocna Italia)
Mimo tego Brutus napisa pochwa Katona Modszego i wygosi mow na jego cze
w r. 45 oraz oeni si z jego crk, Porcj, wdow po M. Bibulusie, rozwidszy si;
sam z poprzedni on. Mimo tych czynw po powrocie Cezara z Hiszpanii otrzyma
od niego godno pretora miejskiego, najwysze stanowisko wrd 16 kreowanych
wieo pretorw. Stan na czele spisku przeciw Cezarowi w r. 44 przed n.e. Razem z
Kasjuszefl dowodzi z kolei armi republikask pod Fiippi w r. 42 przed n.e. Po
bitwie rzuci si na swj wasny miecz. Z pism filozoficznych Brutusa nic nie pozostao.
188
Ta mowa Cezara jest wspomniana u Aulusa Gelliusza (Noctes Atticae V 13).
189
A u l u s G a b i n i u s, trybun ludowy z r. 67 przed n.e. Wyrnia si lepym przy-
wizaniem do Pompejusza. W 58 r. by konsulem. Po mierci Pompejusza suy
Cezarowi.
190
E g i s t, kochanek Klytajmestry, ony Agamemnona, i jej wsplnik w zabjstwie
ma.
191
Gra sw w zwizku z imieniem Tertia, ktre jednoczenie oznacza trzeci cz.
Eufemistyczn metafor wyraona jest myl waciwa: po nastrczeniu (jako
konkubiny) Tertii.
192
MarcusActoriusNaso.
197
Dotychczas okoo 4000 sestercjw, tzn. cena spada o '/i.
198
Cicero. Brutus 261.
199
Cornelius Nepos, biograf, wspczesny Cyccronowi. Autor dziea De illustribus
wrii. Zachoway si 22 biografie obcych wodzw, krtka biografia Katona Starszego i
duszy yciorys Attyka.
200
Caius lulius Caesar Strabo, doskonay i dowcipny mwca, attycysta (Cic. Brut. 177).
Ta mowa zostaa wygoszona w r. 103 przed n.e. przeciw propretorowi Tytusowi
Albucjuszowi, na prob mieszkacw Sardynii.
201
Diwinacja to rozprawa wstpna, na ktrej zapadaa decyzja wyboru oskaryciela. Tu
mowa. na podstawie ktrej Cezar dopuszczony zosta przed trybuna sdziowski jako
oskaryciel Dolabelli.
202
Commentarii de bello Gallico w 7 ks., wydane w zimie 52/51, oraz Commentarii de
bello dviii w 3 ks., opisujce lata 49, 48 przed n. e., nie wydane za ycia Cezara.
203
Tzw. Bellum Alexandrinum obejmuje wypadki w Egipcie bezporednio po bitwie pod
Farsalos i dalsze a do wrzenia 47 r.
204
Bellum Africum obejmuje wojn afrykask z bitw pod Tapsus.
205
Bellum Hispaniense - wypadki zwizane z bitw pod Mund.
206
A u l u s H i r t i u s, legat Cezara z wojny galickiej i jego towarzysz we wszystkich
etapach wojny domowej. Konsul w r. 43 przed n.e. razem z Pans. Zgin pod Mutyn
(dzi Modena) w kwietniu r. 43 w bitwie z Antoniuszem. Uzupeni Pamitniki o wojnie
galickiej Cezara ksig VIII.
207
Cic. Brutus 262.
208
Bellum Gallicum VIII 5-6.
209
Ten traktat powici Cezar Cyceronowi (anomalicie). W synnym sporze grama-
tykw aleksandryjskich z pergameskimi o to, czy rozwj jzyka odbywa si w drodze
210
anomalii- niezalenego od praw jzykowych tworzenia nowych form, czy w drodze
analogii tj. przystosowania twrczoci jzykowej do zasad gramatycznych, Cezar
wypowiedzia si za drug lini ewolucyjn, analogi. Fragmenty tego dziea zachoway
si. Po samobjstwie Katona Modszego w Utyce w r. 46 przed n. e. ukazay si liczne
pochway jego heroicznej mierci, np. Cycerona i Brutusa.
211
jest to opis wyprawy, jak odby Cezar z Rzymu do Hiszpanii przeciw
pompejaczykom w 45 przed n. e.
212
Gellius (N. A. XVII, 9) informuje o tym zwyczaju Cezara. Zob. Aug. 88.
213
O tym wypadku mwi szczegowo Appian (Bellum civile II 56-57), Plutar (Cez.
XXXVIII), Florus (IV 2, 37). Plutarch przytacza takie sowa Cezara: Py miao prz
falom, wieziesz Cezara i jego los razem z nim pyncy". A. Florus: Czego si lkasz?
Wieziesz Cezara".
214
Wyprawa ta zakoczya si zwycistwem pod Tapsus (r. 46).
215
Wydarzenie to opisuje take Plutarch (Cez XXXIX)
216
Appian (Bell. civ. II 88) opowiada, e Cezar po bitwie pod Farsalos (r. 48) w pocigu a
uciekajcym Pompejuszem przeprawia si przez Hellespont na odziach. Kasjusz ptynl
z flot siedemdziesiciu trjrzdowcw. W przekonaniu, e Cezar przeciw niemu pynie,
wznis rce gestem bagalnym i podda mu si z ca flot.
217
Appian tak opisuje to wydarzenie (Bell. civ. II 60): Gdy Scewa zosta zraniony w oko,
wystpi naprzd i wezwa centuriona Pompejuszowego do ratowania go jako zbiega. Ale
gdy przybiego do niego dwu onierzy, jednego zabi, drugiemu odci rami. Ucierpia
take dowdca warowni, M i n u c j u s z, gdy w twarz ugodzio go sto dwadziecia
pociskw, odnis sze ran i rwnie straci oko. Ich obu Cezar odznaczy. Tu
Swetoniusz ca akcj przypisuje Scewie. Przekaz Plutarcha (Cez. XVI) bliszy jest
opisowi Swetoniusza.
218
Herodot (VI 114) opowiada w zwizku z bitw pod Maratonem, e Ateczycy po
zwycistwie cigali Persw a do morza. W tej walce Ateczyk Kynegejros, brat
Ajschylosa, chwyci rk koniec rufy okrtowej, odcito mu toporem rk i zgin.
219
P l a c e n t i a, dzi Piacenza, na poudnie od rodkowego biegu Padu. Mowa tu o wy-
padku z r. 49 przed n.e. Wojsko domagao si wypaty obiecanych przez Cezara piciu
min (400 sestercyj) na gow. Cezar z Marsylii przyby tu natychmiast. Pocztkowo
chcia straci co dziesitego z IX legionu, ktry wszcz bunt, ale na bagania dowdcw
tego legionu zgodzi si, eby losowao tylko stu dwudziestu uchodzcych za
przywdcw, a tych dwunastu miao by straconych. Wiadomo t przekazuje Appian
(Bell. civ. II 47).
220
Ten fakt opisuje dramatycznie Appian (Bell. civ. II 92-94). W Rzymie wybuchy
zaburzenia wrd wojska z powodu niewypacenia po bitwie pod Farsalos obiecanych
przez Cezara nagrd i zbyt dugiego zatrzymywania w subie. Cezar z Azji wrci do
Rzymu i wysa jako swego przedstawiciela Salustiusza Krispusa (historyka) z
propozycj wynagrodzenia. O mao go nie zabili. Wtedy Cezar sam zjawi si
niespodziewanie na mwnicy. onierze nie omielili si da od niego nagrd, wic
domagali si zwolnienia liczc na to, e Cezar bardzo potrzebuje wojska. Tymczasem
Cezar rzek: Zwalniam was i wypac wam wszystkie obiecane sumy, kiedy triumf z
innymi odbd. Po chwili zacz: Kwiryci" (tj. uzna ich ju za zwolnionych z wojska),
wtedy nastpia gwatowna reakcja onierzy.
221
Hiempsal II, krl Numidii, ojciec Juby I, pozbawiony tronu, odzyska go dziki
Pompejuszowi. Cezar popiera przeciw niemu potomka Masynissy, Masynt.
222
Hiempsal usiowa zobowiza Masynt do pacenia mu danin (stipendia). Ten przyby
do Rzymu i przedstawi sw spraw przed senatem. Ale senatorowie dali wiar Jubie,
synowi Hiempsala, i uznali Masynt za stipendiarius.
223
Caius V a l e r i u s C a t u U u s. wielki poeta liryczny rzymski, pochodzi z Werony.
Opisa dzieje swej mioci do Lesbii (Klodii, siostry trybuna Klodiusza, ony konsula
Kwintusa Cecyliusza Metella Celera). Dotkliwie wyszydzi stosunek miosny Cezara do
Mamurry (pie 29, 57).
224
M a m u r r a, rycerz rzymski z Formiw w Lacjum. suy pod Cezarem w Galii,
gdzie zdoby wielkie bogactwa. Rozrzutnik. Pierwszy w swym domu na mons Caelius w
Rzymie mia kolumny wycznie marmurowe i ciany wykadane pytami
marmurowymi.
225
W r. 82 przed n.e. w kraju Sabinw.
226
Ilerda. miasto w Hiszpanii na pnoc od rzeki Ehro. Kapitulacja Marka Petrejusza i
Lucjusza Alraniusza nastpia 2 sierpnia 49 r. przed n.e.
227
F a u s t u s C o r n e l i u s S u 11 a. zob. uw. 107.
228
L u c i u s luli u s Caesar Modszy, wnuk Juliusza Cezara Strabona po bracie.
229
Aulus Caccina. zagorzay zwolennik Pompejusza. za gwatowny paszkwil na Cezara
zosta skazany na wygnanie w r. 48 przed n.e. Aby uzyska uaskawienie, odwoa
zarzuty i sawi askawo Cezara w pimie pt. Quereltae (Skargi) w r. 46 przed n.e.;
230
Cezar zosta konsulem po raz pierwszy w r. 59 przed n.e., drugi - w 48 r., trzeci \y 46
r., a potem kadego roku nastpnego.
231
W padzierniku 49 r. przed n.e. Po upywie dwu miesicy zrzek si jej. W padzien
ku r. 48 ponownie otrzyma t godno na rok. Po bitwie pod Tapsus (r. 46) na lat dziesi
jako urzd corocznie odnawiany. W lutym r. 44 wybrano go dyktatorem doywotnim.
232
Na podstawie materiau inskrypcyjnego mona stwierdzi, e Juliusz Cezar uyv
tytuu Imperator bezporednio po nazwisku; dopiero August zamiast imienia Caius uy
tytuu Imperator od r. 29 przed n.e. - wedle przekazu Diona LII 41,3 - a nawet wczen bo
od r. 38 - wedle monety bitej przez Agrypp w r. 38. Nazwisko rodowe (gentilicium), luli
odrzuci August ju po adopcji. W r. 27 przyj tytu Augusta, nazywa si wic odtd:
Impera (zamiast Caius) Caesar Divi filius Augustus.
233
Igrzyska cyrkowe rozpoczynay si od uroczystej procesji, tzw. pompa. Bray w i
udzia: tensae. tj. nosze na wizerunki bstw.
234
Wezgowie (puhinar) to uroczyste oe, na ktrym skadano postacie bogw, ki
odprawiano mody bagalne w imieniu pastwa, tzw. supplicationes.
235
Luperkami nazywano kapanw Fauna. Cezar doda jeszcze kolegium luperl Juliusza:
luperci luliani.
236
Miesic Quinctilis, lipiec, sta si miesicem Juliusza: mensis lulius od r. 44.
237
By to Caius C a n i n i u s Rebilus, obdarzony godnoci konsula na mis Kwintusa
Fabiusza Maksyma, ktry zmar 25 grudnia 45 r.
238
Titus Ampius Balbus, trybun ludowy z r. 63 przed n.e., pretor w r. 58, gorliwy
pompejaczyk.
239
L u c i u s Cornelius Balbus, penomocnik finansowy Cezara. Po mierci Cezara na
usugach Oktawiana, konsul z r. 40 przed n.e.
240
Caius Trebatius Test a, trybun wojskowy Cezara w Galii. W wojnie domowej bra
udzia po stronie Cezara. Znany prawnik.
241
Lucius Pontius Aquila, trybun ludowy z r. 45 przed n.e. i zacieky wrg Cezara. Wzi
udzia w spisku na jego ycie.
242
wita Latyskie obchodzono w terminie wyznaczanym corocznie przez konsulw.
Ustanowione jako wita zwizku latyskiego jeszcze w epoce krlewskiej, byy
wicone ofiarami (dzik) skadanymi przez konsulw a do IV w. n.e. na Grze
Albaskiej. Rzymem zarzdza wtedy specjalny urzdnik: praefectus urbi feriarum
Latinarum causa.
243
Biaa wstka, tworzca diadem, bya oznak wadzy krlewskiej.
244
Miano Rex" byo przydomkiem rodowym Marcjuszw, z ktrych rodu pochodzi
Cezar po kdzieli. Gra sw.
245
Luperkalia, wita ku czci Fauna, obchodzone pitnastego lutego. Czonkowie
kolegium luperkw nago, z przepask kol wokoo bioder, po zoeniu ofiar z koza i
obiegali podne Palatynu smagajc przechodniw rzemykami ze skry ofiarowa koza
(Izw.februa, od tego sowa pochodzi nazwa miesica luty - Februarius).
246
Byo to kolegium do zasigania rady ksig sybilliskich.
247
Formua, od ktrej zaczynay si wszystkie edykty.
248
Lucius lunius Brutus, pierwszy rzymski konsul po wypdzeniu Tarkw, sza Pysznego
w r. 509 przed n.e.
249
C a i u s Cassius Longinus, dowdca floty Pompejusza, zwolennik doktryny
epikurejskiej. W r. 44 przed n.e. z woli Cezara by urzdnikiem zajmujcym si sprawami
cudzoziemcw (praetor peregrinus). W bitwie pod Filippi w r. 42 przed n.e. kaza si
przebi mieczem wyzwolecowi. Oeniony by z siostr Brutusa.
250
Decimus lunius Brutus Albinus, zwycizca Wenetw w czasie wyprawy Cezara do
Galii, by pretorem w r. 48. Nastpnie w r. 44 wyznaczy go Cezar na namiestnika Galii
Przedalpejskiej. Po mierci Cezara oblegany przez Antoniusza w Mutynie i zwyciony
25 kwietnia 43 r., zosta pniej zabity na rozkaz Antoniusza.
251
Z mostu, ktrym przechodzili wyborcy, aby gosowa.
252
Pierwszy teatr kamienny w Rzymie to teatr Pompejusza, wzniesiony w r. 55 przed n.e.
Z teatrem poczony by porticus Pompeii. W jednej jego eksedrze sta posg
Pompejusza, i to jest wanie owa curia Pompeii, gdzie Cezar zosta zamordowany.
253
15 marca.
254
Dzie i noc dzielili Rzymianie na okresy po 12 czci, tj. godzin (horae), liczc dzie
od wschodu soca do zachodu, a wic szsta godzina dnia to byo poudnie (meridies);
dwunasta godzina nocy to wschd soca, a wic graniczcy z pierwsz godzin dnia.
255
Mia nim by Artemidoros z Knidos, retor (zob. Plutarch, Cez. LXV).
256
Quintus Tillius Cimber, w dniu zabjstwa prosi mia o odwoanie swego brata z
wygnania.
257
Publius Servilius Casca. Natomiast Caius Servilius Casca, senator, nie bra, jak si
zdaje, bezporedniego udziau w morderstwie.
258
Scen tego zabjstwa opisuje Appian (Bell. civ. II 117); przedstawia j rwnie
Plutarch (Gez. LXVI): dokd tylko zwrci swe oczy, wszdzie zobaczy nagle
byskajce elazo, ze wszystkich stron zaczto go ku, nawet w twarz i oczy, i tak
przeszywany ciosami, jak jakie dzikie zwierz, przechodzi przez rce wszystkich
spiskowcw. Kady z nich bowiem by obowizany przyoy rk do ofiary i umoczy
j w jej krwi" (przekad M. Broka).
259
Marcus Aemilius Lepidus. zausznik Cezara, pretor w r. 49 przed n. e., wyniesiony
przez Cezara do wsplnego z nim konsulatu w r. 46; pomocnik dyktatora jako dowdca
jazdy (magister eguitum) w 1. 45 - 44. Po mierci Cezara czonek drugiego triumwiratu,
zawartego w r. 43. W r. 42 przed n. e. by konsulem po raz drugi. W r. 36 zosta zoony
z funkcji triumwira. Piastowa rwnie godno najwyszego kapana (pontifex maximus)
260
Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, zob. uw. 80.
261
L a v i c i=L a b i c i lub ager Labicanus, Lawikum, miejscowo w Lacjum.
262
Quintus Aelius Tubero. prawnik, mwca, historyk, wspczesny Cyceronowi, napisa
histori Rzymu od pocztku dziejw do wybuchu drugiej wojny domowej, zawierajc
przynajmniej 14 ksig; nazwa j Historiae. Nie ocalao nic prcz fragmentw.
263
C a i u s O c t a v i u s, syn Gajusa Oktawiusza i Atii, ktra bya crk Julii, modszej
siostry Juliusza Cezara, i M. Atiusza Balbusa. Oktawian by wic wnukiem Cezara PO
modszej siostrze.
264
Lucius Pinarius, wnuk starszej siostry Cezara , Julii.
265
Q u i n t u s Pedius, wnuk starszej siostry Cezara, Julii, bra udzia w wyprawie Cezara
do Galii, sprawowa w r. 48 przed n. e. pretur, by legatem Cezara w Hiszpanii w r. 45.
Po mierci Cezara przyczy si do Oktawiana. W r. 43 po mierci konsulw Hircjusza
Pansy pod Mutyn (21 kwietnia) zosta zastpczo mianowany konsulem (consul
suffectus) razem z Oktawianem do koca r. 43; w tyme roku nagle umar.
266
Tekst aciski podaje: na dole tabliczki woskowej". A wic Cezar zredagowa
testament po prostu na tabliczce pokrytej woskiem, jak by to uczyni prosty obywatel.
267
Crka Cezara, ona Pompejusza, o ktrej mierci wspomina Swetoniusz (Cez. 26).
268
M. Pacuvius, tragediopisarz pochodzcy 7 Brundyzjum. yt w III w. przed n.e.
Tematy do swych tragedyj czerpa z w/orw greckich: z Homera i tragikw. Pisa te
narodowe tragedie, tzw. praetexlae.
269
Sd o zbroj przedstawia zatarg midzy Odysem i Ajasem o tarcz po Achillesie. Sd
przyzna zbroj Achillesa Odysowi. Ajas z zemsty postanowi zabi Atrydw
(Agamemnon. Menelaos) jako niesprawiedliwych sdziw, lecz Atena pomieszaa mu
rozum; kiedy szed z mieczem do ich namiotu, zamiast Atrydw wyrn stado baranw.
miech wojska wywoa w wytrzewionym Ajasie takie poczucie haby rycerskiej, e
poszed nad morze i przebi si mieczem. Temat ten opracowa Sofokles w Ajasie.
270
Bulla, klejnocik w postaci puszki, okrgy, ze zota, srebra lub miedzi, ktry dzieci
nosiy na szyi.
271
Dzieci wolno urodzonych Rzymian nosiy tzw. toga praetexta. tj. tog bramowan
szkem purpurowym, a do 16-17 roku ycia. Wtedy modzi chopcy wkadali tog
msk, tj. toga viriIis
272
Poniewa Cezar zwyciy Pompejusza, ktry zdoby Jerozolim.
273
Caius Helvius Cinna, trybun ludowy, stronnik Cezara.
274
Lucius Cornelius Cinna, zwolennik opozycji republikaskiej w stosunku do Cezara.
Pretor w r. 44 przed n.e.
275
Z pocztkiem r. 44 przed n.e. otrzyma Cezar tak sam nietykalno
(sacrosanciitas). jak si cieszy urzd trybuna ludowego. Czyn skierowany przeciw
Cezarowi mia odtd uchodzi za skierowany przeciw dobru ludu rzymskiego i jego
majestatowi.
276
K s e n o f o n t, ur. ok. 430. um. ok. 354 przed n.e., historyk grecki, ucze Sokratesa.
autor Anabazy, Cyropedii (tu: VIII 7). Wspomnie o Sokratesie, Hellenika i innych.
277
Zgromadzenie ludowe uchwalio zaliczenie Cezara jako divus lulius w poczet bstw
pastwowych.
278
Na podstawie ustawy pedyjskiej (lex Pedia) z r. 43 przed n.e. Za konsulatu Oktawiana
i Kwintusa Pediusza uchwalono skazanie mordercw Cezara na wygnanie.