PORFIRIUSZ

YWOT PITAGORASA

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl

MMIV

Tumaczya Janina Gajda - Krynicka

PORFIRIUSZ
YWOT PITAGORASA
Wszyscy zgodnie przyjmuj, e Pitagoras by synem Mnesarchosa,
natomiast istniej rnice zda, jeli chodzi o pochodzenie Mnesarchosa. Powiadaj bowiem niektrzy, e by on Samijczykiem. Natomiast Kleantes1 w V ksidze swego dziea Mythika uwaa go za
Syryjczyka z Tym, miasta w Syrii. Gdy bowiem wrd Samijczykw
wybucha klska godu, Mnesarchos, ktry przypyn na wysp ze
zboem, by je sprzeda, zosta wynagrodzony obywatelstwem. Pitagorasa za, od dziecka wielce zdolnego do wszelkich nauk, zawiz Mnesarchos do Tyru i tam powierzy Go Chaldejczykom, by chon ich nauki.
Gdy za Pitagoras powrci stamtd do Jonii, najpierw obcowa
z Ferekydesem Syryjczykiem2, potem za z Hermodamasem Kreofylijczykiem3, doywajcym dni staroci na Samos. Powiada Kleantes, e s
tacy, ktrzy Jego ojca uwaaj za Tyrreczyka, z tych, ktrzy zamieszkiwali Lemnos. Przybywszy stamtd dla interesw na Samos, mia tam
pozosta i sta si obywatelem miasta. Gdy Mnesarchos pyn do Italii,
ziemi bogatej i szczliwej, Pitagoras cakiem jeszcze mody wyruszy wraz z nim, a nastpnie powrci do niej raz jeszcze. Opowiada
1

Kleantes stoik z III wieku p.n.e.

Ferekydes z Syros, yjcy w VI wieku p.n.e., by filozofem i orfikiem. Uwaano go za
pierwszego greckiego prozaika, autora teologiczno-mistycznego pisma o bogach zawierajcego m.in. opis stworzenia wiata.
3
Hermodamas mia by potomkiem Kreofylosa, poety i zicia Homera, ktry napisa
nie zachowany poemat o czynach Heraklesa.
2

[Kleantes]4, e [Pitagoras] mia dwch starszych braci, Eunostosa

i Tyrrenosa. Apollonios5 za w ksigach o Pitagorasie przekazuje [imi]
jego matki: Pythais, z rodu Ankajosa, zaoyciela Samos. Apollonios
opowiada, e niektrzy twierdz, e [Pitagoras] by w rzeczywistoci
synem Apollina i Pythaidy, Mnesarchosa za tylko z imienia. Dlatego
jeden z samijskich poetw powiada:
Pythais, najpikniejsza na wyspie Samos, zrodzia Apollinowi
Pitagorasa, ulubieca Zeusa.

Ten sam [Kleantes] powiada, e [Pitagoras] sucha nauk nie tylko

Ferekydesa, lecz take Hermodamasa i Anaksymandra6. Za Duris
Samijczyk7 w drugiej ksidze dziea Horai pisze, e [Pitagoras] mia syna
Arimnestosa i by nauczycielem Demokryta. Arimnestos za, powrciwszy z wygnania, postawi w wityni Hery miedziany otarz ofiarny
wielkoci blisko dwch okci z wypisanym nastpujcym epigramem:
Wznis mnie Arimnestos, ukochany syn Pitagorasa,
Ujwszy w sowa liczne wynalezione przeze sztuki i umiejtnoci.

Taki sam [otarz] wznis Simon [zwany] Harmonikosem8, ktry

przywaszczywszy sobie [wynalazek] kanonu, podawa go za wasny.
Byo za wypisanych [na otarzu] siedem sztuk [umiejtnoci]. Lecz jedn
przywaszczy sobie Simon, pozostae za zapisy na otarzu ulegy
zniszczeniu.
4

W nawiasach kwadratowych umieszczam uzupenienia uatwiajce zrozumienie

tekstu; skadnia grecka pozwala niekiedy na skrty mylowe, ktre przetumaczone
dosownie utrudniayby rozumienie treci.
5
O Apolloniosie patrz Wstp.
6
Anaksymander z Miletu by joskim filozofem przyrody, uczniem Talesa z Miletu.
7
Duris z Samos, ucze Arystotelesa i Teofrasta by perypatetyckim historykiem; y
w latach 340-270 p.n.e. Pismo, o ktrym mwi Porfiriusz to najprawdopodobniej Roczniki
Samos, w ktrym Duris przedstawi histori wyspy Samos.
8
Pliniusz, Naturalis historia XXXV, 11, wymienia Simona o przydomku Harmonikos
wrd znanych malarzy. Trudno jednak rozstrzygn, czy to ta sama posta, o ktrej
mwi Porfiriusz.

Inni pisz, e synem Pitagorasa, zrodzonym z Teano, crki Pythanaktosa z rodu Kressesa, by Telauges, a crk Myia; jeszcze inni
[ powiadaj, e mia take crk] Arignot; ich to dzieem s zachowane
pisma pitagorejskie. Timajos9 powiadcza, e crka Pitagorasa jako
dziewica przewodniczya w Krotonie orszakom dziewic, jako kobieta
za orszakom kobiet10. Mieszkacy Krotony dom [Pitagorasa]
przeksztacili w wityni Demetry, dzielnic za, [w ktrej mieszka]
nazwali Museion 11. Lykos12 za w czwartej ksidze Historii wspomina,
e istniej rozbiene pogldy dotyczce ojczyzny [Pitagorasa], piszc:
jeli chodzi o ojczyzn i miasto, ktrego obywatelem wypado by temu
mowi, nie na wiele ci si przyda wiedzie o tym. Jedni bowiem mwi,
i by On Samijczykiem, inni e Fliazyjczykiem, jeszcze inni, e
Metapontyjczykiem". Ponadto powiadaj jeszcze powszechnie o Jego
nauce, e nauczy si wiedzy nazywanej matematyczn od Egipcjan,
Chaldejczykw i Fenicjan. Geometri bowiem od najdawniejszych
czasw najbardziej zajmowali si Egipcjanie, tym, co dotyczy liczb
i rachunku Fenicjanie, Chaldejczycy za badaniami nad ciaami
niebieskimi; natomiast, jak powiadaj, tego, co dotyczy kultu bogw
i spraw zwizanych z yciem, wysucha i nauczy si od Magw.
O tym jednak wiedz niemal wszyscy, poniewa zostao to zapisane
w wykadach, natomiast inne z Jego nauk s mniej znane. Ponadto, jak
powiada Eudoksos13 w sidmej ksidze Opisu Ziemi, [Pitagoras]
odznacza si tak czystoci obyczajw i niechci do zabijania
i zabijajcych, e nie tylko powstrzymywa si od [spoywania] istot
ywych, lecz nie zblia si w ogle do kucharzy i myliwych. Antyfon
za w dziele o ywotach mw wyrniajcych si cnot mwi o Jego
9

O Timajosie historyku patrz Wstp,

Te fakty wiadczyy w staroytnoci zarwno o dostojestwie rodu i znakomitym
pochodzeniu dziewczyny i kobiety, jak te o jej wasnych przymiotach.
11
Museion oznacza przybytek powicony Muzom.
12
Porfiriusz cytuje tu najprawdopodobniej Lykosa z Region, historyka greckiego
yjcego na przeomie IV i III wieku p.n.e., ktrego pisma nie zachoway si do naszych
czasw.
13
Eudoksos z Knidos, yjcy w latach 410-355 p.n.e. matematyk, geograf i astronom,
by uczniem pitagorejczyka Archytasa i Platona; w dziele Periodos (Opis Ziemi) opisa ca
wczenie znan Ziemi, ilustrujc opis map.
10

panowaniu nad sob w Egipcie, przytaczajc nastpujc opowie:

Pitagoras zainteresowany naukami egipskich kapanw, dc do tego,
by w nich uczestniczy, ubaga tyrana Polikratesa 14, by ten napisa do
Amasisa15, wadcy Egiptu zwizanego z nim wizami przyjani i gocinnoci, z prob, by [Pitagoras] mg by dopuszczony do wymienionych
nauk. Gdy za przyby do Amasisa, otrzyma ode listy do kapanw;
przybywszy za do [kapanw] w Heliopolis, zosta przez nich odesany
do [kapanw] do Memfis jako do starszych; gdy za ju Heliopolitaczycy dostarczyli pretekstu, pod tym samym pozorem z Memfis
odesano Go do [kapanw] Diospolis. Ci za, ze strachu przed krlem,
nie mogc znale ju adnego pretekstu i sdzc, e mnogo trudw
skoni Go do odstpienia od zamiarw, kazali Mu poddawa si
nakazom cikim i zgoa odmiennym od obyczajw greckich. On za
wypeniwszy wszystko gorliwie, sta si przedmiotem tak wielkiego
podziwu, e byo Mu dozwolone skadanie ofiar bogom i uczestniczenie
w obowizkach kapaskich. A to do tej pory nie przydarzyo si
adnemu cudzoziemcowi. Gdy za [Pitagoras] powrci do Jonii, zaoy
w swym ojczystym miecie szko nazywan jeszcze i teraz Pkolem
Pitagorasa" (Hemikyklion), gdzie Samijczycy zbieraj si, by radzi
o sprawach publicznych. [Pitagoras] przysposobi za miastem grot dla
[zajmowania si] sw filozofi, w ktrej spdza wiele dni i nocy na
dysputach z przyjacimi.
Aristoksenos16 powiada, i gdy [Pitagoras] osign czterdziesty rok
ycia i gdy spostrzeg, i ronie tyrania Polikratesa, uznawszy, e nie
14

Polikrates, yjcy w latach 537-522 p.n.e. by tyranem, czyli wadc wyspy Samos,
ktr opanowa zbrojnie, przejmujc w niej rzdy. Termin tyran" w najdawniejszych
dziejach Grecji oznacza wadc, ktry przej rzdy si w wyniku zamachu stanu, bd
te ktremu zostay one powierzone przez lud. Dopiero od czasw Platona, za spraw
niesawnych rzdw Dionizjusza I i Dionizjusza II w sycylijskich Syrakuzach, termin ten
nabra pejoratywnego znaczenia. Polikrates jako wadca Samos zasyn dbaoci
i opiek nad artystami: poetami, malarzami, architektami. Za jego rzdw wyspa
osigna niebyway rozkwit polityczny, gospodarczy i kulturalny. Podkreli jednak
naley, e Porfiriusz i Jamblich uywaj terminu tyran" w znaczeniu pejoratywnym.
15
Amasis by wadc Egiptu, ostatnim faraonem przed podbojem Egiptu przez Persw;
y w latach 570-526 p.n.e.
16
Aristoksenos z Tarentu zapocztkowa biograficzny nurt historii filozofii.

godzi si mowi wolnemu znosi despotyzmu i ogranicze, uda si do

Italii. A poniewa Diogenes 17 w ksidze O niewiarygodnych rzeczach
poza wysp Thule opowiada dokadnie o losach filozofa, doszedem do
wniosku, e nie mog w adnym wypadku pomin tego, co napisa.
Powiada on, e Mnesarchos by Tyrreczykiem z rodu tych Tyrreczykw, ktrzy mieszkali na Lemnos, Umbros i Skyros; gdy za oddali
si stamtd, wdrujc przez liczne miasta i kraje znalaz kiedy mae
dziecko lece pod wielk i rozros topol; zobaczy, e leao ono na
plecach spogldajc w niebo szeroko otwartymi oczyma, prosto w soce, a w ustach trzymao cienk i delikatn trzcin, [jak gdyby by to] flet;
gdy z podziwem spostrzeg, e [dziecko] ywio si sokiem spywajcym
z topoli, uzna, i musi ono by boskiego pochodzenia; (gdy za
osigno wiek mski, jak powiadaj, zostao zaadoptowane na Samos
przez rodaka Androklesa, ktry powierzy mu zarzdzanie swym
majtkiem). [Mnesarchos] yjc w dostatku wychowa dziecko, nazwawszy je Astrajosem, razem ze swoimi trzema synami: Eunostosem,
Tyrrenosem i Pitagorasem, ktrego, jako najmodszego, przybra sobie
za syna Androkles. Jako chopca posya go na nauk do kitarzysty, do
palestry, do malarza, gdy za wkroczy w wiek modzieczy, [posa go]
do Miletu do Anaksymandra, by uczy si geometrii i astronomii.
[Diogenes] opowiada, e Pitagoras natomiast uda si do Arabw,
Chaldejczykw i Hebrajczykw, od ktrych uczy si wiedzy o snach
i jako pierwszy uprawia wrbiarstwo za pomoc ywicy i kadzide.
W Egipcie przebywa wrd kapanw i nauczy si ich mdroci, jak te
jzyka. [Nauczy si] trzech rodzajw pisma: sucego do pisania listw,
hieroglifw i pisma symbolicznego, z ktrych to ostatnie suy do
porozumiewania si przez naladownictwo ywej mowy, tamte za
wyraaj sens przez alegorie i zagadki. Nauczy si rwnie wiele
o bogach. W Arabii obcowa z krlem, w Babilonie y z innymi
Chaldejczykami, przebywa rwnie u Zabratosa18, za ktrego spraw
zosta oczyszczony ze zmaz poprzedniego ywota i nauczy si od czego
przystoi powstrzymywa si czowiekowi cnotliwemu; sucha take
17

Najprawdopodobniej Porfiriusz cytuje tu Diogenesa ze Smyrny, ucznia demokrytejczyka Anaksarchosa.

18
Jest to najprawdopodobniej imi kapana babiloskiego, ktry wtajemniczy
Pitagorasa w misteria.

wykadw o naturze i o przyczynach caoksztatu rzeczywistoci.

Bowiem dziki wdrwkom wrd tych ludw pozyska Pitagoras
najwiksz cz swej mdroci. Mnesarchos za podarowa Astrajosa
Pitagorasowi; ten za, przyjwszy go i zbadawszy natur jego oblicza,
jak te poznawszy zarwno ruchy, jak i spokj jego ciaa, wychowa go
i uksztatowa. Jako pierwszy bowiem posiad ow wiedz o ludziach,
badajc natur kadego czowieka. I nikogo nie uzna za przyjaciela, czy
bliskiego, zanim pierwej nie zbada natury tego czowieka: jaki w istocie
jest. Mia i innego chopca, ktrego sprowadzi sobie z Tracji, o imieniu
Zamolksis19 (poniewa jako nowonarodzony przykryty by futrem
niedwiedzim. Futro za Trakowie nazywaj zalmon). Pitagoras, kochajc go, nauczy chopca umiejtnoci obserwacji zjawisk na niebie, jak
te obrzdkw religijnych i wszystkiego, co ma zwizek z kultem bogw.
Niektrzy za powiadaj, e chopiec ten mia na imi Tales. Barbarzycy czcz go jako Heraklesa. Dionysifanes za powiada, e by on
niewolnikiem Pitagorasa, a gdy Pitagoras zosta pokonany przez
buntownikw i ucieka, Zamolksis wpad w ich rce i zosta napitnowany; dlatego ze wzgldu na pitna zasania czoo. Inni za
powiadaj, i imi Zamolksis znaczy: obcy m.
[Z kolei] Pitagoras zatroszczywszy si o zoonego chorob na Delos
Ferekydesa i pochowawszy go, gdy zmar, powrci na Samos wiedziony
pragnieniem pobierania nauk u Hermodamasa Kreofylijczyka. Spdziwszy z nim jaki czas, zatroszczy si o Eurymenosa20, zapanika
samijskiego, ktry jakkolwiek mizernej postury dziki mdroci
Pitagorasa pokona wielu silnych i zwyciy w Olimpii. Gdy bowiem
inni zapanicy zgodnie z pradawnym zwyczajem odywiali si serem
i figami, ten, za rad Pitagorasa, jako pierwszy jedzc codziennie
wyznaczon ilo misa, uzyska si ciaa. Wszelako Pitagoras udzielajc mu swej mdroci, napomina go, by stawa w szranki, lecz nie
ubiega si o zwycistwo, poniewa uwaa, e trzeba podejmowa
19

Zamolksis, jak o tym pisze Herodot, Dzieje IV, mia by Trakiem albo Scyta; by
niewolnikiem Pitagorasa na Samos, a uwolniony powrci do ojczyzny, gdzie po mierci
czczono go jako reformatora religijnego.
20
O zapaniku Eurymenosie i jego zwizkach z Pitagorasem wspomina Diogenes
Laertios VIII 12.

trudy, lecz naley unika zawici tych, ktrych si pokonao. Zdarza si

bowiem, e zwycizcy i nosiciele laurw nie s wolni od zmazy.
Po tych wydarzeniach, gdy tyrania Polikratesa ciya Samijczykom,
Pitagoras sdzc, i mowi miujcemu mdro nie godzi si y
w takim pastwie, postanowi wyruszy do Italii. Gdy za pync
skierowa si do Delf, wypisa na grobie Apollina wiersze elegijne,
w ktrych wyjawi, e Apollo by synem Sylena, a zabity przez Pytona
zosta pogrzebany w tak zwanym Trjnogu, ktry zyska tak nazw
dlatego, e trzy dziewice, crki Trioposa, tam wanie opakiway
Apollina. Gdy za przyby na Kret, obcowa tam z wtajemniczonymi
w misteria Morgosa, jednego z kreteskich Daktyli21, przez ktrych
rankiem rozcignity nad samym morzem, noc nad rzek, przepasany wen czarnego jagnicia zosta poddany obrzdowi oczyszczenia
keraunijskim kamieniem22. Zszedszy do groty zwanej Idajsk, przepasany czarn wen, spdzi tam przepisane prawem trzy razy po dziewi
dni, zoy ofiary Zeusowi i widzia jego tron zacielany corocznie bogu.
Na jego grobie za wyry epigram, napisawszy: Pitagoras Zeusowi",
ktrego pocztek jest nastpujcy:
Tu spoczywa po mierci Zan, ktrego nazywaj Zeusem.

Gdy za wyldowawszy w Italii uda si do Krotony, powiada

Dikajarchos23, miasto Krotoczykw tak byo poruszone pojawieniem
si ma sawnego z wdrwek i niezwykego, jak te pod wzgldem
natury znakomicie wyposaonego przez los (mia bowiem posta
szlachetn i wspania, i wdzik, jak te odznacza si piknem gosu
i obyczajw), e gdy zjedna sobie dusze rady starcw przemawiajc
21

Daktylami od greckiego daktylos palec, nazywano kreteskie dajmony, przebywajce na grze Id; im to przypisywano odkrycie sztuki obrbki elaza. Na grze Id mieci
si przybytek kultu bogini Kybele, jak te Zeusa. Przypisywano im rwnie ustanowienie
misteriw. Mieli czuwa nad dziecistwem boga Zeusa, ktry narodzi si na kreteskiej
grze Ida.
22
Kamie keraunijski (tj. piorunowy) kamie zrzucony z nieba (od greckiego
keraunos byskawica); czarny kamie uywany w procesie oczyszczenia.
23
Dikajarchos z Meseny perypatetyk.

10

dugo i piknie do modziey, na polecenie sprawujcych wadz po raz

drugi zwrci si z naukami do ludzi modych. Po tym [naucza]
zebranych tumnie chopcw ze szk, a nastpnie kobiety i [dla
suchania go] powstao zgromadzenie kobiet.
Gdy tak si dziao, rosa wok Niego wielka sawa i zyska wielu
suchaczy, tak z tego miasta nie tylko mw, lecz i kobiety, a imi
jednej z nich, Teano, byo na ustach wszystkich jak i z ssiednich
krain barbarzycw, wadcw i panujcych. Nikt za nie moe powiedzie dokadnie, co przekazywa swoim suchaczom. Obowizywa
bowiem wrd nich nakaz milczenia. Wszelako najbardziej znane
wszystkim byo, co nastpuje: przede wszystkim powiada, e dusza jest
niemiertelna, nastpnie, e przechodzi ona w inne rodzaje istot ywych;
ponadto, e po dokonaniu si okrelonego obiegu czasu to, co niegdy
zostao zrodzone, rodzi si na nowo, sowem, nie istnieje nic nowego;
dalej, e wszystkie istoty ywe naley uwaa za pokrewne sobie.
Wydaje si, e Pitagoras pierwszy wprowadzi do Grecji takie pogldy.
Tak za do siebie wszystkich przyciga, e jak powiada Nikomachos24 na jednym tylko wykadzie, ktry wygosi przybywszy do
Italii, pozyska sowami ponad dwa tysice [suchaczy]. Ci, aby nie
pozostawa z dala od domw, razem z dziemi i onami wznieli wielkie
wsplne audytorium (zwane homakoion). Zajli oni, wznisszy miasta,
t cz Italii, ktr wszyscy nazywaj Wielk Grecj, przyjwszy od
Niego prawa i ustawy, traktujc je jak boskie nakazy, wbrew ktrym nie
godzi si czyni niczego. Ci rwnie dobra swoje uczynili wsplnymi
i zaliczyli Pitagorasa w poczet bogw. Dlatego wszyscy spord nich
ilekro zamierzali przekaza komu co z niewypowiedzianych
tajnikw Jego nauk, z czego wyprowadzali liczne wnioski dotyczce
natury rzeczywistoci [wymieniali] tak zwan arcyczwrk (tetraktys), na ktr przysigali, przywoujc na wiadka Pitagorasa jak boga.
Powiadali bowiem tym, ktrych upewniali:
Przysigam na tego, ktry naszym duszom da tetraktys,
Majc w sobie korzenie i rdo wiecznej natury.

24

Nikomachos z Gerasy, autor Wstpu do arytmetyki i Teologii arytmetycznej.

11

Zaszczepiwszy za za porednictwem swych suchaczy ducha wolnoci

w miastach, ktre odwiedza podrujc po Italii i Sycylii, sprawi,
e stay si wolne te, ktre bd to od wielu lat, bd to cakiem
niedawno popady we wzajemn niewol, a mianowicie: Krotona,
Sybaris, Katana, Region, Himera, Akragas, Tauromene i inne, dla
ktrych ustanowi prawa przez Charondasa z Katany i Zaleukosa
z Lokroi25; dziki tym prawom miasta te stay si przedmiotem
wielkiej zazdroci miast ssiednich, Symichos natomiast, tyran Kentoropijczykw, wysuchawszy Jego [wykadw] zrezygnowa z wadzy,
a swj majtek przekaza po czci siostrze, po czci za wspobywatelom.
A przybywali do Niego, jak powiada Aristoksenos, Leukaczycy,
Messapiowie, mieszkacy Picenum i Rzymianie25. Znis do szcztu
wanie i niezgody, zarwno wewntrzne, jak i zewntrzne, nie tylko
wrd bliskich sobie, lecz i wrd ich potomkw na wiele pokole,
jak rwnie we wszystkich miastach Italii i Sycylii. Czsto bowiem
wypowiada do wszystkich licznie zgromadzonych, czy te pojedynczych
suchaczy, nastpujc sentencj: trzeba wypdza wszelkimi sposobami,
wypala ogniem i wycina elazem z ciaa chorob, z duszy gupot,
z brzucha zbytek, z pastwa bunt, z domu niezgod, ze wszystkiego
za nieumiarkowanie". Jeli za wierzy staroytnym i godnym uwagi
przekazicielom wiadectw o Nim27, Jego napomnie suchay nawet
nierozumne zwierzta. Zapawszy bowiem, jak opowiadaj, niedwiedzic
daunijsk, ktra wyrzdzaa wiele szkd mieszkacom [okolicy], przetrzyma j przez jaki czas, a nastpnie nakarmiwszy plackiem i orzechami
wypuci, zaklwszy, by nie tykaa wicej adnej istoty ywej. Ta
za posza prost drog w gry i lasy i nie widziano nigdy, by
zbliya si nawet do zwierzcia. Zobaczywszy za w Tarencie byka
jedzcego bb na mieszanym pastwisku [tj. porosym wieloma gatun25

Charondas z Katany by synnym prawodawc, podobnie jak starszy ode o ptora

wieku Zaleukos z Lokroi w poudniowej Italii. Zaleukos nalea do tzw. aisymnetw, to
jest ludzi syncych z mdroci i uczciwoci, ktrym powierzano spisywanie praw.
Zaleukos by z ca pewnoci o pokolenie starszy od Pitagorasa; nie mg wiec nalee do
grona jego uczniw.
26
O rzymskich uczniach Pitagorasa opowiada Plutarch w ywocie Numy Pompiliusza,
27
Porfiriusz ma tu na myli Arystotelesa.

12

karni rolin], podszed do pasterza i poradzi mu, by powiedzia

zwierzciu, aby powstrzymao si od bobu; a gdy pasterz zadrwi z Niego
mwic, e nie umie mwi byczym jzykiem, sam zbliy si do
zwierzcia i naszepta mu do ucha; [byk] nie tylko natychmiast zostawi
bb, lecz rwnie w przyszoci nigdy bobu nie tyka. Tene byk pniej
przez wiele lat w Tarencie obok wityni Hery doywa swojej staroci,
nazywany witym bykiem, ywic si tym, co mu ludzie ofiarowywali.
Powiadaj rwnie, e ora, ktry zawis nad Jego gow w czasie igrzysk
olimpijskich, kiedy to przypadkiem opowiada uczniom o wrbach,
symbolach i znakach z nieba (e prawdziwie poboni ludzie otrzymuj
od bogw wieci i przesania), cign z powietrza i pogaskawszy
wypuci. Zbliywszy si za do rybakw cigncych z gbin dobrze
wypenion sie, powiedzia, ile zowili, ujawniwszy liczb ryb; gdy za
rybacy przyrzekli, i zrobi, co rozkae, jeli bdzie tak, jak orzek,
rozkaza wypuci ywe ryby, policzywszy je przedtem dokadnie;
najdziwniejsze za byo to, e w trakcie liczenia adna z ryb wycignitych z wody nie przestaa w Jego obecnoci oddycha. Wielu ludziom,
z ktrymi si styka, przypomina ich poprzednie ycie, ktrym ongi
ya ich dusza zanim wkroczya w ich obecne ciao. Udowadnia rwnie
za pomoc niezbitych argumentw, i On sam by Euforbosem, synem
Panthoosa28. Spord wierszy Homera te oto najczciej recytowa
i piknie piewa przy akompaniamencie liry:
Krew ubroczya mu wosy, podobne do wosw Charyt,
Piknie wijce si, zotem i srebrem poprzeplatane.
Tak, jak latorol oliwki troskliwie wyhodowana
Przez ogrodnika w ustroniu, gdzie woda bujnie wytryska,
Piknie wyrasta pod tchnieniem wiatrw, co z wszystkich stron wiej,
Drzewkiem koyszc biaymi rozkwitajcym kwiatami,
Lecz niespodzianie nadciga wicher wraz z burz nawaln,
Drzewko wyrywa rosnce tak bujnie i zwali na ziemi.
Tak i Euforbos, jesionem wadncy, syn Panthoosa,
Pad, gdy go zabi Menelaj Atryda i zdar z niego zbroj29.
28
29

Euforbos, syn Panthoosa, by Trojaczykiem; zgin z rki Menelaosa.

Homer, Iliada XVII 51-60, prze. K. Jeewska, Wrocaw 1986.

13

(Jako oglnie znane pominlimy bowiem opowiadania o tarczy

Euforbosa Frygijczyka, zoonej jako wotum wraz z innymi upami
trojaskimi w Mykenach ku czci Hery Argiwskiej30.)
Opowiadano rwnie, e odezwa si kiedy do rzeki Kaukasos
przeprawiajc si przez ni wraz z wieloma przyjacimi; a rzeka gosem
jasnym i dwicznym przemwia do: Bd pozdrowiony, Pitagorasie", co wszyscy syszeli. Tego samego dnia by obecny w Metaponcie
w Italii i w Tauromenion na Sycylii; w kadym z tych miejsc rozprawia
wsplnie z przyjacimi, co wszyscy zgodnie powiadczali; [a miejsca te]
dzieli odlego wielu stadiw, nie do przebycia zarwno drog morsk,
jak i ldow inaczej, jak tylko w cigu wielu dni. Wszystkim oglnie
wiadomo, e pokaza zote udo Abarysowi Hyperborejczykowi31 uwaajcemu [Pitagorasa] za Apollina Hyperborejczykw, ktrego tene
Abarys by kapanem; wiadome jest te i to, e gdy [pewnego razu] okrt
przybija do brzegu i przyjaciele chwalili si [spodziewanymi] zyskami,
Pitagoras powiedzia: A oto zyskacie trupa", i w istocie, okrt przyby
do brzegu majc [na pokadzie] zmarego. Opowiada si zreszt
niezliczone, jeszcze bardziej zadziwiajce i boskie historie o tym mu,
zgodnie i jednogonie powiadczane. By rzec krtko, nikt nie uchodzi
za wikszego i sawniejszego. S przechowywane w pamici [ludzi]
sprawdzone przepowiednie [Pitagorasa] o trzsieniach ziemi, jak i to, e
potrafi odwrci epidemie i powciga gwatowne wiatry i grad, jak te
ucisza fale rzeczne i morskie, by przyjaciele mogli bezpiecznie pyn.
Empedokles, Epimenides32 i Abarys, ktrzy uczestniczyli w tych
praktykach, czsto dokonywali takich rzeczy, o czym wiadcz ich
30

Tre tej opowieci, przekazanej m.in. przez Hyginusa (Fabulae 112), Owidiusza
(Metamorfozy XV) jest nastpujca: tarcza Euforbosa zabitego przez Menelaosa wisiaa
jako wotum w wityni Hery w Argos. Bya ju bardzo zniszczona ze staroci, kiedy
zobaczy j Pitagoras i rozpozna jako swoj wasno nalec do niego, kiedy jeszcze by
Euforbosem.
31
Abarys z kraju Hyperborejczykw, mitycznego plemienia mieszkajcego na dalekiej
pnocy (w Tracji lub w Sarmacji), ludzi spokojnych i szczliwych, otaczajcych
szczeglnym kultem Apollina, by uwaany za cudotwrc i proroka.
32
Epimenides z Krety, yjcy w VI wieku p.n.e. poeta i filozof, by uwaany za
cudotwrc. Przypisywano mu uwolnienie Aten od epidemii, jak te oczyszczenie miasta
od zmazy krwi przelanej w czasie buntu Kylona.

14

poematy. [Powiadcza to fakt], e Empedokles mia przydomek Aleksanemos [Poskromiciel od wiatrw], Epimenides Kathartes [Oczyszczajcy], Abarys za Aithrobates [Wdrujcy w powietrzu],
poniewa [Abarys], dosiadajc strzay podarowanej mu przez Apollina
Hyperborejczykw, przelatywa przez rzeki i morza, jak te przez
inne miejsca niedostpne, unoszc si jakby w powietrzu. Niektrzy
mniemali, e i Pitagoras tak uczyni, kiedy tego samego dnia w Metaponcie i w Tauromenion spotka si z przyjacimi, [ktrych mia
w tych miastach]. Cierpienia duszy i ciaa umierza rytmami, pieniami
i inkantacjami. [Postpowa tak] wobec przyjaci; sam za rozumia
harmoni wszechwiata, mogc sysze ogln harmoni sfer i gwiazd
poruszajcych si w ich krgach; my nie syszymy tej harmonii
ze wzgldu na sabo naszej natury. Fakt ten powiadcza Empedokles,
powiadajc o nim:
y za wrd nich pewien czowiek o ponadludzkiej wiedzy,
ktry owadn najwikszym bogactwem myli,
najzdolniejszy do wszelkich mdrych dziaa,
gdy bowiem skoncentrowa swe wszystkie siy duchowe,
potrafi dostrzec atwo wszystko to, co zaistniao
tak w dziesitym, jak i w dwudziestym wcieleniu ludzkiego ywota 33.

Okrelenia ponadludzka wiedza", dostrzec wszystko", bogactwo

myli" i podobne wskazuj na nadzwyczajne i najbardziej w porwnaniu z innymi ludmi rozwinite u Pitagorasa zdolnoci [zdolno]
widzenia, syszenia i pojmowania. Stwierdza, e dwiki, jakie wydaje
siedem gwiazd staych i ta z planet, ktr z racji pooenia wobec nas
nazywaj Przeciwziemi (Antichthon), to dziewi Muz. Zmieszanie
i wspbrzmienie, jakby wze wszystkich [elementw], ktry jest
integraln czci [kadego bytu] i wyznacza jego miar i proporcj,
nazywa Mnemosyne.
Diogenes przedstawiajc Jego codzienny tryb ycia powiada, e
napomina wszystkich, by unikali ambicji i dzy sawy, poniewa one
to wanie wzbudzaj najwiksz zawi. [Napomina rwnie], by
33

Diels FVS, Empedokles B 129.

15

unikali rozmw w licznym gronie. Sam za w domu miewa poranne

nauki, napeniwszy sw dusz spokojem za pomoc dwikw liry
i odpiewawszy pradawne hymny Talesa34. piewa rwnie wiersze
Homera i Hezjoda, o ktrych twierdzi, i uszlachetniaj dusz. Mia
zwyczaj wykonywa okrelone tace, ktre jak sdzi daj ciau
zwinno i zdrowie. Nie odbywa przechadzek w licznym towarzystwie,
lecz z jednym lub dwoma towarzyszami w wityniach i gajach,
wyszukujc miejsca najspokojniejsze i najpikniejsze. Nadzwyczajnie
kocha przyjaci; On to pierwszy powiedzia, e przyjaciele powinni
mie wszystko wsplne i e przyjaciel jest [dla czowieka] drugim ja.
Z przyjacimi, gdy byli zdrowi, zawsze przebywa, chorych na ciele
leczy, cierpienia chorych na duszy agodzi, jak wspominalimy, ju to
magicznymi inkantacjami, ju to muzyk. A zna i pieni leczce
choroby ciaa; piewajc je leczy cierpicych. Istniej bowiem [pieni],
ktre sprowadzay zapomnienie cierpie, umierzay gniew i poskramiay wybujae dze. Jeli chodzi o sposb odywiania si, Jego niadaniem
by mid; obiadem chleb z prosa lub z jczmienia i gotowane lub
surowe jarzyny; rzadko [jada] miso zwierzt ofiarnych, i to nie ze
wszystkich [ich] czci. Gdy mia zamiar uda si do witych przybytkw bogw i pozosta tam przez jaki czas, najczciej korzysta
z pokarmw powstrzymujcych gd i pragnienie, przygotowujc
syccy pokarm z nasion maku, sezamu i upin cebuli morskiej starannie
pukanej, a zostaa oczyszczona z soku; dalej, z kwiatw zocienia i lici
malwy, z jczmienia i z grochu. Te wszystkie skadniki w rwnych
proporcjach miesza z miodem z Hymettu. [Pokarm] powstrzymujcy
pragnienie [przygotowywa] z nasion ogrkw, a take oliwy z rodzynkw po wyjciu z nich pestek, z kwiatw koriandra, z kwiatw malwy
i portulaki, z utartego sera, z mki pszennej i tustego mleka; te
wszystkie skadniki miesza z miodem z wysp. Twierdzi, e tego wanie
Demeter nauczya Heraklesa, gdy wyrusza do bezwodnej Libii. Dlatego
Jego ciao trwao w tym samym stanie, jakby w okrelonej staej formie,
nie tak e raz byo zdrowe, raz za chore, raz pulchne i tuste, raz za
chude i wyndzniae. Podobny charakter ujawniaa Jego dusza. Nie
34

Chodzi tu o muzyka z Gortyny na Krecie, yjcego w VII wieku p.n.e., twrc peanw
pieni ku czci Apollina.

16

pozwala bowiem wada nad sob rozkoszy ani te smutkowi; nie

ujawnia nigdy tego, e opanowaa Go rado lub bl; nikt Go nigdy nie
widzia miejcego si ani paczcego. Gdy skada ofiary bogom, nie by
wobec nich natrtny, lecz zjednywa ich chlebem i plackami, kadzidem
i mirr; bardzo rzadko skada w ofierze zwierzta, z wyjtkiem kur
i modych prosit. Wiarygodni wiadkowie opowiadaj, e zoy
w ofierze wou z ciasta pszennego, kiedy to odkry, e przeciwprostoktna trjkta prostoktnego rwna jest przyprostoktnym35.
Przemawiajc za do suchaczy poucza ich albo w rozwinitych
wykadach, albo przez symbole. Mia bowiem podwjn metod
nauczania. A spord obcujcych z Nim jedni nazywani byli matematykami, inni akuzmatykami36. Matematykami nazywano tych, ktrzy
uczyli si wiedzy penej i dopracowanej. Akuzmatykami za tych, ktrzy
suchali tylko najwaniejszych podstaw, bez dokadniejszego ich wyjaniania. Nakazywa za mwi zawsze z uszanowaniem i dobrze myle
o bogach, demonach i herosach, oddawa cze rodzicom i dobroczycom, podporzdkowywa si prawom, modli si do bogw nie
mimochodem i niedbale, lecz w zaciszu domowym, powiciwszy si
cakowicie tej czynnoci, bstwom olimpijskim skada ofiary nieparzyste, chtonicznym za parzyste.
Spord przeciwiestw za dobrymi nazywa: monad, wiato, to, co
prawe, rwne, stabilne i proste; zymi natomiast: dyad, ciemno, to, co
lewe, nierwne, poruszajce si i poruszane. Ponadto poucza, e
rosncych i owocujcych rolin, jak i nieszkodliwych zwierzt nie naley
rani ani zabija. Naley nie tylko zwraca dugi, lecz i dotrzymywa
sowa danego w dobrej wierze. S trzy rodzaje rzeczy godnych
pochway, o ktre trzeba si ubiega: pierwsze to to, co godne sawy
i pikne, nastpne to, co suy yciu, trzecie za to, co doskonae
z rzeczy przyjemnych. Za rozkosz uwaa nie to, co gminne i usidlajce,
lecz to, co uczciwe, wite i wolne od niesawy. Istniej bowiem dwa
rodzaje rozkoszy: jeden, ktry pociga za sob utrat si przez uciechy
35

Tak w tekcie Porfiriusza. Chodzi oczywicie o powierzchni kwadratw zbudowanych na przeciwprostoktnej i przyprostoktnych.
36
Matematykami (greckie: mathematikoi) od czasownika: manthano uczy si;
akuzmatykami od czasownika akouo sucham.

17

brzucha i Afrodyty, porwnywa do zabjczego dla ludzi piewu Syren;

drugi za, ktry polega na tym, co godziwe, suszne i konieczne dla ycia,
ocenia jako przyjemny doranie i nie powodujcy poczucia winy
w przyszoci. Powiada, e ten rodzaj rozkoszy podobny jest do
harmonii Muz.
Uczy, e s dwa momenty najbardziej stosowne do refleksji: kiedy si
idzie na spoczynek i kiedy si zrywa ze snu. I w jednym, i w drugim
momencie rozway naley i to, co ju zostao dokonane, i to, czego
dokona naley. Z rzeczy dokonanych kady powinien zoy samemu
sobie sprawozdanie, za rzeczy przysze powinien roztropnie przewidzie. Dlatego zaleca, by kady przed snem recytowa sobie te oto
strofy:
Sen twoich powiek niech nigdy nie klei, nim zwaysz u siebie
Kady krok minionego dnia, zanim powiesz sam sobie,
Com zrobi zego, com zdziaa, a jkam zaniecha powinno.

Te za, zanim powstanie z oa:

Pierwej, zrywajc si ze snu, nim pozostawisz swe oe,
Rozpatrz w umyle te czyny, ktrych winiene dokona.

Takie rzeczy nakazywa, lecz przede wszystkim denie do prawdy.

Tylko to bowiem moe ludzi uczyni podobnymi do boga. Sam bg
bowiem, jak dowiedzia si od Magw, ktrzy nazywaj go Oromasdes,
podobny jest z ciaa do wiata, z duszy za do prawdy. Uczy i innych
tego rodzaju rzeczy, o ktrych powiada, e usysza je w Delfach od
[kapanki] Aristoklei. Niektre z nauk wypowiada w sposb symboliczny, z nich to wiele zapisa Arystoteles, a mianowicie Pitagoras powiada,
e morze jest z, konstelacje Niedwiedzic rkami Rei, Plejady lir
Muz, planety zami Persefony, dwik wydobywajcy si z uderzonego spiu gosem dajmona zamknitego w owym spiu. Bya i inna
posta owych symboli, a mianowicie: Nie przekracza jarzma", to
znaczy unika chciwoci; ognia nie gasi noem", co znaczyo:
wzburzonego i gniewnego nie podnieca ostrymi sowami; nie obrywa
wieca", to znaczy nie gwaci praw, ktre s wiecem-koron

18

miasta. I jeszcze inne, takie jak: serca nie zjada", to znaczy nie
pogra si w smutku; nie siada na beczce", to znaczy nie y
w bezczynnoci; nie zawraca w chwili odjazdu", to jest przy nadchodzcej mierci nie czepia si ycia; nie chodzi po ulicach", przez
co zakazywa przyjmowania sdw i opinii ogu, a nakazywa uznawanie pogldw nielicznych i wyksztaconych; nie przyjmowa do domu
jaskek", to znaczy nie mieszka pod jednym dachem z ludmi
gadatliwymi i odznaczajcymi si niepowcigliwym jzykiem; pomaga ludziom w dwiganiu ciarw, nie za w ich zrzucaniu", przez co
nakazywa sprzyja nie gnunoci i lenistwu, lecz deniu do trudw
i dzielnoci; nie nosi na piercieniach wizerunkw bogw", to jest
wiedzy o bogach nie ujawnia ani nie pospolitowa; ofiary dla bogw
czyni przez ucha pucharw", przez co poucza, i bogw trzeba czci
muzyk, ona bowiem przenika przez uszy. Nie wolno spoywa tego,
czego spoywa si nie godzi: narodzin, wzrostu, pocztku, koca i celu,
ani te tego, z czego rodzi si pierwsza podstawa wszystkiego. Powiada
przez to, e naley powstrzyma si od spoywania ldwi, jder, czci
wstydliwych, szpiku, stp i gw zwierzt ofiarnych. Ldwie bowiem
nazywa podstaw, poniewa zwierzta opieraj si na nich jak na
fundamencie; narodzinami jdra i czci wstydliwe, bez ich bowiem
siy nie narodzi si zwierz; wzrostem nazywa szpik, poniewa jest on
przyczyn wzrostu wszystkich zwierzt; pocztkiem stopy, gow za
kocem, poniewa one maj najwiksz wadz nad ciaem.
Poucza, i naley powstrzymywa si od jedzenia bobu, tak jak od
ludzkiego misa. Jest powiadczone, i zabrania tego z nastpujcych
powodw: gdy pierwsza przyczyna i pocztek zostay zmieszane i liczne
[elementy] rozsiane i rozproszone w ziemi obrciy si w zgnilizn,
w niedugim czasie narodzio si i rozdzielio to, co odrbne; gdy
jednoczenie narodziy si istoty ywe i wyrosy roliny, wtedy z tej samej
zgnilizny powstali ludzie i wykiekowa bb. Przytacza na to oczywiste
dowody: jeli kto gryzc bb, po zmiadeniu go zbami, pooy go na
krtko w palcych promieniach soca i za chwil powrci, poczuje
zapach rozlanej ludzkiej krwi; jeli za kto w czasie kwitnienia bobu
zerwie kawaek brzowiejcego kwiatu i woy go do glinianego
naczynia, a przykrywszy pokrywk zakopie w ziemi i zakopany
przetrzyma przez dziewidziesit dni, a nastpnie wykopawszy odkryje

19

pokrywk, zamiast bobu znajdzie gow dziecka albo wstydliw cz

kobiec. Nakazywa zreszt powstrzymywanie si od spoywania
i innych rzeczy, takich jak macica, barwena, pokrzywa morska, jak te
i niemal wszystkich morskich stworze. Sam odwoywa si do swoich
poprzednich wciele powiadajc, e najpierw urodzi si jako Euforbos,
w drugim wcieleniu jako Aithalides37, w trzecim jako Hermotimos,
w czwartym jako Pyrros, i wreszcie jako Pitagoras, przez co pokazywa,
e dusza jest niemiertelna, a u tych, ktrzy dostpili oczyszczenia,
przywoywa pami poprzedniego ywota.
Uprawia filozofi, ktrej celem byo wyrwanie danego nam umysu
niczym z wizw i kajdan i przywrcenie mu wolnoci. Bez niego
bowiem nikt nie moe nauczy si niczego susznego ani prawdziwego,
ani te posugiwa si zmysami. Wedug Niego bowiem umys wszystko
postrzega i wszystko syszy; wszystko inne za jest lepe i guche. Gdy
umys zostanie oczyszczony, trzeba mu nastpnie pokaza to, co niesie
poytek. Pokazywa za to za pomoc wywodw rozumowych: na
pocztku uprawia kontemplacj tego, co wieczne i tego, co naley do
rodzaju wiecznego i niecielesnego, jak i tego, co jest obdarzone tego
rodzaju bytem, wychodzc stopniowo od obserwacji krtkich, by
[umys] zmcony nag i gwatown zmian nie odwrci si i nie
zniechci przez tak wielkie i tak dugie zmczenie. Posugiwa si
badaniami matematycznymi dla ogldu tego, co jest midzy bytami
cielesnymi i niecielesnymi i jakby na ich pograniczu (majc trzy
wymiary, jak byty cielesne, nie majc jednak ciaru, jak byty niecielesne), traktujc je jakby wstp do kontemplacji i badania tego, co istnieje
rzeczywicie, a w kunsztowny sposb odwraca oczy duszy od tego, co
cielesne, zmienne, nigdy nie pozostajce takie samo i w takim samym
porzdku, i kierowa je ku waciwym przedmiotom [bada]. Z pomoc
bada matematycznych, przez kontemplacj tego, co rzeczywicie
istnieje, uczyni [ludzi] szczliwymi. Cel ten osign dziki naukom
matematycznym. Z tej to przyczyny, co midzy innymi powiadcza
Moderatos z Gades38, ktry zawar pogldy pitagorejczykw w jedenas37

Aithalides by synem Hermesa i miertelnej kobiety; jako znakomity ucznik mia bra
udzia w wyprawie Argonautw. Po mierci dane mu byo powraca z Hadesu na ziemie.
O owych wdrwkach duszy Pitagorasa pisze Owidiusz w Metamorfozach, I, XV.
38
Moderatos z Gades, wspczesny Apolloniuszowi z Tyany.

20

tu penych erudycji ksigach, zajmowali si oni nauk o liczbach. Gdy

bowiem, jak powiada [Moderatos], nie potrafili jasno wyrazi w sowach
pierwszych postaci bytu i pierwszych zasad, poniewa byo to trudne do
zrozumienia i wypowiedzenia, dla wikszej jasnoci doktryny na
wzr geometrw i tych, ktrzy ucz czytania i pisania uciekli si do
liczb. Ci bowiem, uczc liter i ich znacze, uciekaj si do ich
wizerunkw i powiadaj, e s one elementami pierwszego i podstawowego nauczania. Pniej wszelako ucz, e owe wizerunki nie s
elementami, lecz z ich pomoc rodzi si pojcie elementw prawdziwych. I geometrzy, nie umiejc wyrazi w sowach form niecielesnych, ale podobnych do cia, uciekaj si do opisw figur, powiadajc,
e jest trjktem nie dlatego, iby chcieli, by to, co widzi wzrok, byo
trjktem, lecz dlatego, e to, co ma tego rodzaju posta, przedstawia
pojcie trjkta. Tak samo zatem i pitagorejczycy, nie umiejc wyrazi
w sowach pierwszych postaci bytu i pierwszych zasad, uciekli si do
objaniania ich przez liczby. I tak pojcie jednoci, tosamoci i rwnoci, jak te przyczyn przyjacielskiej zgody, wzajemnego afektu i trwania
caoksztatu rzeczywistoci pozostajcej zawsze tak sam i w takim
samym porzdku, nazwali jednym" (hen). Jedno bowiem rwnie
w czciach pojedynczych pozostaje jednym, jednoczone w czciach
i w czciach zgodne przez uczestniczenie w pierwszej przyczynie. Za
pojcie odmiennoci i nierwnoci oraz wszystkiego, co mnogie i podlegajce cigej zmianie, jak te nie pozostajce nigdy takie sarno i w tym
samym porzdku, nazwali dwoistoci" (dyas). Bowiem natura tego,
co dwoiste, pozostaje taka sama nawet w rzeczach pojedynczych.
[Nie mona twierdzi], e stosunki te [znane] byy [tylko] im [pitagorejczykom], innym za [filozofom] nie; wiadomo, e take inni filozofowie znali siy jednoczce caoksztat rzeczywistoci i panujce nad nim,
i e znali stosunki tosamoci, rnicy i nietosamoci. Stosunki te, dla
celw dydaktycznych, okrelali mianem jednego i dwoistoci; wszelako
nie stanowi dla nich rnicy, jeli mwi: dwoiste albo nierwne lub
nietosame. Podobnie, ten sam stosunek [manifestuje si], jeli chodzi
o inne liczby. Wszystko bowiem dzieje si w staym porzdku dziki
okrelonym siom. Bowiem w naturze rzeczywistoci jest co, co ma
pocztek, rodek i koniec; temu, ze wzgldu na posta i natur,
przypisali liczb trzy. Dlatego o wszystkim, co ma rodek, powiadali, e

21

jest trzypostaciowe. Tak te okrelili wszystko, co doskonae. Jeli za

co jest doskonae, mwi, i to [jest takie] dziki pocztkowi i zgodnie
z nim; a nie mogc tego inaczej nazwa, posuyli si mianem trjki
(trias); i chcc nas doprowadzi do poznania pojcia pocztku-zasady,
doprowadzili do tego za pomoc postaci trjki. I ten sam stosunek
[zachodzi], jeli idzie o inne liczby. S to bowiem stosunki, zgodnie
z ktrymi wymienione liczby zachowuj swj porzdek. I nastpujcymi
po sobie liczbami rzdzi jaka jedna forma i sia. J za nazwali
dziesitk dekad (dekas), to jest jakby poczeniem (dechas),
Dlatego mwi, e doskona liczb jest dziesi; co wicej, mwi, e
jest najdoskonalsza ze wszystkich liczb zawierajc w sobie wszelkie
zrnicowanie liczb, kad posta stosunku i wszelk proporcj. Jeli
bowiem natura rzeczywistoci jest okrelana przez stosunki liczb
i proporcje, i wszystko, co si rodzi, ronie i ginie, dokonuje si wedug
stosunkw liczb, a dziesitka zawiera w sobie kady stosunek i kad
proporcj, i kad posta liczby, jake sama liczba dziesi nie moe
by nazwana doskona?
Tak uprawiali nauk o liczbach pitagorejczycy. Dziki niej filozofia
pitagorejska bya [ongi] pierwsz filozofi i przez ni upada. Ponadto
upada z przyczyny swej zagadkowoci; nastpnie przez to, e pisma
[pitagorejczykw] byy pisane dialektem doryckim, majcym w sobie
co niejasnego; z tej to przyczyny dogmaty zapisane w tym dialekcie byy
niezrozumiae, jakby zafaszowane i niedokadnie przekazane; dalej,
poniewa ci, ktrzy je przekazywali, nie byli bezporednimi uczniami
Pitagorasa. A ponadto, co potwierdzaj sami pitagorejczycy, Platon,
Arystoteles, Speusippos, podobnie jak Aristoksenos i Ksenokrates,
najbardziej podne koncepcje podawali za swoje, niewiele w nich tylko
zmieniwszy, natomiast ustalenia popularne, bahe, jak te i te wymylone pniej przez zazdronikw i oszczercw dla zniszczenia i wyszydzenia szkoy pitagorejskiej, zebrali razem i przekazywali jako
pogldy waciwe tej szkole. Lecz to zdarzyo si pniej.
Pitagoras za, tak On sam, jak i yjcy wraz z Nim, cieszy si w Italii
tak wielkim podziwem, e miasta powierzay Jego uczniom sprawowanie rzdw. W kocu narosa przeciwko nim zawi i zawizano przeciw
nim spisek. By pewien m z Krotony, Kylon, jeli chodzi o rd, saw
przodkw i bogactwo grujcy nad innymi obywatelami, skdind

22

jednak zy i dny wadzy, wykorzystujcy grono przyjaci i si

bogactwa dla zuchwaoci i wystpkw. Ten, uwaajc si za godnego
tego wszystkiego, co wydawao mu si pikne, uzna, e najgodniejsze
jest uczestniczenie (metheksis) w filozofii Pitagorasa. Uda si zatem do
Pitagorasa, wychwalajc si sam i pragnc obcowa z Nim. Ten za
natychmiast zbadawszy natur [tego] czowieka i poznawszy jaki jest ze
znakw, ktre postrzega w ciaach przychodzcych do, rozkaza mu
odej i zaj si swoimi sprawami. To wielce zasmucio Kylona, jako e
by czowiekiem pysznym, trudnym i nie umiejcym powciga gniewu.
Zwoawszy wic [swoich] przyjaci, ly Pitagorasa i zacz spiskowa
przeciwko Niemu i Jego towarzyszom. A nastpnie, jak opowiadaj,
wszystkich towarzyszy i uczniw Pitagorasa zebranych w domu
zapanika Milona podczas nieobecnoci filozofa (ten bowiem uda si
na Delos, by pielgnowa i odda ostatni posug Ferekydesowi, ktry
by kiedy Jego nauczycielem, a ktry umiera na wszawic) [podoywszy ogie] ze wszystkich stron domu, spalili i ukamienowali.
Dwch tylko zdoao uciec z ognia, Archippos i Lysis, jak powiada
Neantes; z nich to Lysis zamieszka w Grecji, udawszy si do Epaminondasa, ktrego zosta nauczycielem. Dikajarchos za i autorzy dokadniejszych wiadectw powiadaj, e Pitagoras by obecny w czasie
zamachu. Ferekydes bowiem umar, zanim [Pitagoras] opuci Samos.
Spord za Jego towarzyszy czterdziestu zgino przebywajc razem
w jakim domu, wielu za zabito pojedynczo tam, gdzie znaleli si
w miecie. Pitagoras za, pozbawiony przyjaci, schroni si najpierw
w porcie w Kaulonii, stamtd za uda si do Lokroi. Gdy Lokryjczycy
dowiedzieli si o tym, wysali kilku spord starcw do granic swego
kraju. Ci za, spotkawszy [Pitagorasa], rzekli Mu: Syszelimy, Pitagorasie, e jeste mem mdrym i godnym podziwu; nie mamy jednak nic
do zarzucenia naszym wasnym prawom i chcemy je zachowa. Zatem
id std dokdkolwiek, biorc od nas to, co uznasz za potrzebne z rzeczy
niezbdnych". Gdy w opisany powyej sposb opuci Lokroi, popyn
do Tarentu. A gdy przytrafio Mu si tam to, co w Krotonie, uda si do
Metapontu. Wszdzie bowiem wszczynano wielkie rozruchy, ktre
jeszcze teraz pamitaj mieszkacy tych okolic, nazywajc je antypitagorejskimi. Pitagorejczykami nazywano bowiem kade stronnictwo
[polityczne], ktre skupiao si wok Pitagorasa. Mwi zreszt, e

23

take sam Pitagoras umar w okolicy Metapontu, schroniwszy si

w wityni Muz i pozostajc w niej czterdzieci dni pozbawiony
najpotrzebniejszych rzeczy. Inni za powiadaj, e gdy ogie ogarn
dom, w ktrym czsto si spotykali, przyjaciele rzuciwszy si sami
w ogie, umoliwili nauczycielowi przejcie przerzucajc przez ogie
most z wasnych cia. Pitagoras za, wydostawszy si z ognia, pogrony
w smutku po stracie przyjaci sam pozbawi si ycia.
Gdy takie klski spotkay [pitagorejczykw], razem z nimi zgina
i wiedza, tajemnicza i nie wypowiedziana, chroniona tylko w ich sercach,
z wyjtkiem trudnych do zrozumienia ustale, zapamitanych przez [ludzi] spoza [szkoy]. Pitagoras bowiem nie pozostawi po sobie pism. Ci,
ktrzy ocaleli, Lysis i Archippos, jak te ci, ktrych przypadkiem nie
byo [w miecie], ocalili wprawdzie wte ogniki filozofii, niejasne jednak
i trudne do odtworzenia. Osamotnieni bowiem i pozbawieni odwagi po
tym, co si wydarzyo, rozproszyli si, kady gdzie indziej, unikajc
obcowania z.ludmi. Bojc si za, by miano filozofii nie zagino cakowicie wrd ludzi i by nie cign z tego powodu na siebie nienawici
bogw, spisali pisma streszczajce [nauki pitagorejskie] zebrawszy
razem notatki starszych, jak te to, co zapamitali, i pozostawili je tam,
gdzie zaskoczya ich mier. Nakazali za synom, crkom i onom, by
nie dawa ich nikomu spoza rodziny. One za zachoway je przez dugi
czas, zgodnie z prawem dziedziczenia przekazujc potomkom. Std, jak
powiada Nikomachos, wiemy, e oni sami nie zawierali zwizkw
przyjani z obcymi, natomiast utrzymywali te zwizki midzy sob
i dochowywali im wiernoci przez wiele pokole. Oprcz tego [warto
przytoczy] to, o czym mwi Aristoksenos w pimie o yciu Pitagorasa,
a co usysza od Dionysiosa, tyrana Sycylii, kiedy ten, zrzucony z tronu,
uczy gramatyki w Koryncie. Opowiada za, e mowie ci powstrzymywali si zawsze od skarg, ez i wszelkich tego rodzaju [przejaww uczu].
Taki sam stosunek mieli do pochlebstw, baga, zakl i tym podobnych. Dionysios za, gdy niektrzy powiadali, e [pitagorejczycy]
w niebezpieczestwie bynajmniej nie dochowuj sobie wiernoci, chcc
ich podda prbie, tak uczyni: pochwyconego Fintiasa przyprowadzono przed oblicze tyrana. Dionysios za oskary go o to, i uknu przeciwko niemu spisek; dowiedziono mu tego i skazano go na mier.
[Fintias] za prosi Dionysiosa, by skoro tak ma by da mu reszt

24

dnia na uporzdkowanie spraw majtkowych, jego i Damona, ktry by

mu przyjacielem i wsplnikiem. [Fintias] bowiem, jako starszy, wzi na
siebie wiele spraw zwizanych z majtkiem. Prosi zatem, by wolno mu
byo odej, dajc Damona jako zakadnika. Gdy Dionysios na to
przyzwoli, przywoany Damon usyszawszy, co zaszo, stawi si jako
zakadnik, by pozosta, dopki Fintias nie wrci. Dionysios by
wstrznity tym, co zaszo. Ci za, ktrzy doprowadzili do owej prby,
szydzili z Damona jako z pozostawionego na pastw losu. Lecz gdy
soce chylio si ju ku zachodowi, przyby Fintias, by ponie mier,
[co widzc] wszyscy osupieli. Dionysios za, obejmujc i caujc [obu]
mw, prosi, by przyjli go jako trzeciego do ich przyjacielskiego
zwizku. Oni jednak, jakkolwiek [Dionysios] usilnie o to baga, w aderi
sposb nie chcieli si na to zgodzi. To wanie przekaza Aristoksenos
jako usyszane od samego Dionysiosa. Hippobotos za i Neantes
przekazuj wiadectwa o Mylliasie i Timysze.