Đồng vị phóng xạ và phóng xạ

[ 08.02.2012 16:35 | 652 lần đọc ]

Phóng xạ là hiện tượng một số hạt nhân nguyên tử không bền tự biến đổi và phát ra các bức xạ hạt
nhân (thường được gọi là các tia phóng xạ). Các nguyên tử có tính phóng xạ gọi là các đồng vị phóng
xạ, còn các nguyên tử không phóng xạ gọi là các đồng vị bền. Các nguyên tố hóa học chỉ gồm các
đồng vị phóng xạ (không có đồng vị bền) gọi là nguyên tố phóng xạ.

1- Nguyên tố hoá học (chemical element)

Nguyên tố là một chất không thể bị phá vỡ  hoặc biến đổi thành một chất khác bằng bất cứ phượng tiện

hóa học nào. Các nguyên tố có thể được coi như là những khối cơ bản tạo nên vật chất.

Hiện nay các nhà khoa học đã phát hiện ra đuợc 118 loại nguyên tố khác nhau. Trong số các nguyên tố này ,

có 92 nguyên tố  là những nguyên tố thiên nhiên (natural element)  và số còn lại là những nguyên tố

nhân tạo (artificial element) do con người tạo ra trong những máy gia tốc hạt nhân (accelerator )hay những lò

phản ứng hạt nhân (nuclear reactor)

Mổi nguyên tố được các nhà khoa học đặt cho một tên và một ký hiệu riêng.                                                    
“Chemical Elements table” cho biết tên (name) và ký hiệu (symbole) của tất cả các nguyên tố hoá học.

Chẳng hạn như nguyên tố hydrogen có ký hiệu là H

2- Nguyên tử (atom)

Dạng nhỏ nhất của nguyên tố là nguyên tử .

Nguyên tử --cơ cấu nhỏ nhất cũa nguyên tố--- có một nhân (nucleus) và một số điệntử (electron) chuyển

động chung quanh nhân như trái đất xoay quanh mặt trời. Nhân được tạo nên bởi nhựng proton và neutron.
Số bậc nguyên tử (atomic number)

Điện tử (electron) mang  điện âm(-) và proton  mang điện dượng (+) ,còn neutron   không mang điện. Vì nguyên

tử trung hòa điện (neutral) nên số electron(-) xoay quanh nhân bẳng số proton (+) trong nhân. Con số proton này đ
bậc nguyên tử Z (atomic number Z)

Nguyên tử của mỗi nguyên tố có một số bậc nguyên tử Z xác đinh  ,như vậy có nghĩa là. tất cả các nguyên tử

của một nguyên tố nào đó đểu có cùng một số bậc nguyên tử Z Chẳng hạn như tất cả các nguyên tử của nguyên

tố hydrogen đểu có Z=1,tức là đều có 1 proton trong nhân

Số khối lượng ( atomic mass)

Vể phượng diện khối lượng thì chỉ có proton và neutron mới có khối lượng mà thôi.

Tất cả các nguyên tử của một nguyên tố nào đó đều có cùng số Z proton trong nhân (như nói ở trên),
nhưng có thể có trong nhân một số neutron khác nhau .Vì vậy các nguyên tử của cùng một nguyên tố có thể

có khối lượng khác nhau tùy theo số N neutron trong nhân. Do đó tổng số Z proton và N neutron trong nhân

được gọi là số khối lượng A (atomic mass A)

Z proton  +  N neutron =  số khốilượng A

Nhân nguyên tử của carbon-14  có 6 proton vả 8neutron nên Z=6

A=14

Nhân nguyên tửcủatritium H-3co proron và 2 neutron nênZ=1 và A-3

Đồng vị (isotope)

Nói tóm lại các nhân nguyên tử của một nguyên tố  nào đó có một số bậc nguyên tử Z xác định nhưng có

thể có nhiều số khối lượng A khác nhau. Có bao nhiêu số khối lượng A thì nguyêntố  ấy có bấy nhiêu đổng

vị (isotope). Chẳng hạn như nguyên tố hydrogen có Z=1,nhưng có thể có A= 1,2,3. Ta bảo rằng nguyên tố

hydrogen có 3 đổng vị (isotope) : hydrogen thườngH-1 , deuterium H-2 và tritium H-3.

Bảng Chemical Elements table cho biết tổng số đồng vị mà mỗi nguyên tố có.Tỉ dụ iodine có 24 đổng vị, caesium

có 22 đổng vị
 H là ký hiệu của hydrogen. Chỉ số phiá dưới là số bậc nguyên tử của hydrogen Z=1. Chỉ số phía trên là
khối

lượng A  (A=1 là nhân có 1proton, A=2 là nhân có 1 proton+1 neutron, A=3 là nhân có 1 proton+2 neutron

Đổng vị phóng xạ (radioisotope)

Nhân nguyên tử của các đổng vị của một nguyên tố có thể bển (stable)  tức là tồn tại mãi mãi,hoặc không

bển (unstable).Nhân đổng vị không bền hủy biến tự nhiên theo thời gian để đạt tới trạng thái bền hơn   Đổng

vị có nhân không bền đuợc gọi là đồng vị phóng xạ (radioisotope). Tỉ dụ như trong ba đổng vị của hydrogen

đồng vị tritiumH-3  là đồng vị phóng xạ vì có nhân không bền

Tính bển của nhân nguyên tử phụ thuộc vào tỉ lệ giữa số neutron và số proton trong nhân. Các nguyên tố mà Z

có tri số thấp thì nhân  bển nểu tỉ lệ này khoảng bẳng 1, còn đối với các nguyên tố có Z cao thì tỉ lệ nảy phải

bẳng khoảng từ 1.6 tới 1

3-Sự hủy biến của đồng vị phóng xạ

Sự phóng xạ (radioactivity) được định nghĩa như là sự phân hủy tự động của một nhân nguyên tử không bển

bẳng cách phóng ra bức xạ (radiation) để biến thành một nhân nguyên tử bển  hơn của một nguyên tố khác

Chẳng hạn như nhân không bển của đổng vị phóng xạ tritium H-3 của hydrogen tự phân hủy thành nhân nguyên

tố helium bền hơn và đồng thời bắn ra hạt e cao tốc goị là tia phóng xạ beta β: 3H --> 3He + ß- + anti-neutrino
Ngoài tia beta β, sư phân hủy của các nhân không bển cũa các đổng vị phóng xạ  còn có thể phóng ra

các tia alpha α  và tia gamma γ

Thời gian để một đồng vị phóng xạ giảm xuống phân nửa được gọi là bán sinh (half life)

Trục tung độ: số phẩn trăm phóng xạ còn lại      Trục hoành độ: số bán sinh tính tử thời điểm 0

Sau 1 bánsinh phóng xa giảm còn 50%,sau 2 bán sinh còn 25%....và sau 10 bán sinh còn lại 1/1000

Mổi đồng vị phóng xạ có một bán sinh khác nhau.Nếu bán sinh tượng đối ngắn ( chẳng han như vài giờ) thì

phẩn lớn phóng xa sẽ mất hết trong vài ngày,nhưng nếu bán sinh tượng đối dài thỉ sẽ phải chờ thời gian lâu

phóng xạ mới giảm đáng kể

Chẳng han như đổng vị i-ốt (iodine) phóng xạ I-131 có bán sinh là 8 ngày, nghĩa là sau 8 ngày mức phóng xạ
của nó giảm còn 50%,sau 16 ngày còn 25%..... Trong khi phân hủy ,nhân không bển của i-ốt phóng xạ I-131

phóng ra tia beta (electron cao tốc) để biến thành nhân bển của nguyên tố xenon     .

Đổng vị I-131 được nói nhiểu tới trong các vụ tại nạn hạt nhân tại Chernobyl và Fukushima vì là một trong những sản phẩm

phóng xạ chính cũa phản úng phân hạch hạt nhân uranium. Khi i- ốt  I-131 xâm nhập  vào cơ thể qua thực phẩm thì nó

sẽ tụ tại tuyến giáp  (thyroid) và trong khi phân hủy sẽ phóng ra tia beta làm tổn thượng hạch này. Nếu mức phóng xạ của

I-131 mà cao thì có rủi ro để lại di hại ung thư tuyến giáp hoặc gây ra viêm tuyến giáp.Rủi ro xẩy ra nhiểu hơn cho trẻ con,

thiếu niên hơn là với người trưởng thành. Rủi ro này có thể giảm thiếu bẳng cách uống thuốc bổ sung iodine (không phóng

xạ) đễ tăng lượng iodine không phóng xạ trong tuyến giáp và như vậy giàm bớt sự hấp thu  iodine phóng xạ      I-131

Ngoài I-131, đổng vị phóng xạ của nguyên tố caesium là Caesium-137 cũng là một nguổn bức xa beta và gamma

chính trong tai nạn hạt nhân tại lò nguyên tử Chernobyl và có nhiều tác hại lên sức khỏe con người nhất. Bán sinh của

Cs-137 là 30 năm và bán sinh sinh học của nó là 70 ngày (thời gian để phân nửa lượng chất caesium được thải ra ngoài

cơ thể) .Caesium -137 dễ hoà tan trong nước, khi xâm nhập vào trong cơ thể nó phân tán đổng đều khắp người,với nổng độ

cao nhất tại các cơ bắp. Trong trường hợp nuốt phải caesium-137 có thể trị bẳng Prussian Blue,chất này sẽ bám dính vào

caesium và do đó giúp thải caesium -137ra ngoài cơ thể nhanh hơn

 Cs-137  (bán sinh 30 năm)  hủy biến thành Ba-137 và phát ra bức xạ beta và gamma

4- Bức xạ phóng xạ

Tượng tác  của bức xạ với vật chất có thể hoặc là khuếch tán (scattering) hoặc hấp thu (absorption)..Nhưng

cơ chế của sự hấp thu bức xạ đáng quan tâm hơn vì:

-         khi bức xạ được hấp thu vào mô cơ thể nó sẽ gây tổn thượng
-         sự hấp thu là nguyên lý dùng làm cơ sở trong việc dò đo bức xạ
-         mức độ hấp thu là yếu tố chính để xác định các điểu kiện bảo vệ hữu hiệu chống bức xạ

Sư truyển năng lượng từ bức xạ phóng thích sang cho vật chất xẩy ra theo hai cách chính là ion hóa và

kích thích.Trong ion hóa,một electron được bứt ra khỏi nguyên tử làm cho phẩn nguyên tử còn lại có

dương tính Trong kích thích, năng lượng được cung cấp thêm cho nguyên tử để đưa nó từ trạng thái nển lên

trạng thái kích thích

4.1 Các loại bức xạ phóngxạ

Bức xạ phóng xạ chia làm hai nhóm:

-bức xạ hạt (particle radiation) như các hạt beta (electron mang điện âm) và alpha (nhân helium mang điện dượng)

-bức xạ điện từ (electromagnetic radiation) như tia X hay tia gamma

4.2 Tương tác của các hạt mang điện

Khi một hạt mang điện đụng vào một electron hành tinh cũa một nguyên tử thì electron này sẽ bị đánh bật ra

khỏi nguyên tử và một cặp ion được tạo thành: nguyên tữ mang điện dương (vì mất đimột electron) và electron
tư do mang điện âm. Vì khả năng tạo cặp ion như vậy nên loại bức xạ hat này được gọi là bức xạ ion hoá

4.2.1Các hạt alpha   Hạt alpha là một nhân nguyên tử helium (tức là một nguyên tử helium bị

lột hết các electron hành tinh). Hạt alpha được phóng ra với vận tốc bẳng 1/20 vận tốc ánh sáng và với

năng lương từ 4 đến 9MeV. Hạt alpha tạo nhiểu cặp ion trên đường đi của nó nên chặng đường đi của hạt này

rất ngắn.(khoảng vài cen-ti-mét trong không khí).Vỉ vậy nếu nguổn phóng xạ alpha ở bên ngoài cơ thể thì không

có gì nguy hiểm cho con người.Nhưng khi đổng vị phóng xạ alpha xâm nhập vào trong cơ thể thì nó sẽ gây tổn

thương cho các mô  ở xung quanh nơi chất phóng xạ qui tụ

4,2.2Các hạt beta  Giống như các hạt alpha,các hạt beta mất năng lượng do ion hoá và kích

thích ,nhưng vì các cặp ion tạo trên đường đi của các hạt beta  ít nên chặng đi trong vật chất của các hat này sẽ d
alpha nhiểu .Ngoài ra hạt beta khi đụng vào các nhân nguyên tử trên đường đi của nó có thể  phóng thích tia X.

Như vậy hạt beta có thể gây nguy hại cho con người cả từ nguồn phóng xạ bên ngoài cơ thể bắn tới lẫn khi

chất phóng xạ xâm nhập vào trong cơ thể

4.3 Tương tác của tia X và tia gamma

Vì các tia X và γ không mang điện nên không ion-hóa trực tiếp vât chất như các hạt mang điện.Tuy nhiên các

tia này có đủ năng lượng để  tạo các hat mang điện thứ cấp làmion hóa  vật chất. Tia gamma là một bức xạ

điện từ tẩn số cao nên sức xuyên thấu vật chất của nó mạnh hơn các tia alpha vả beta nhiểu. Vì vậy khi bức xạ

phóng xạ bắn tử nguổn bên ngoài vào cơ thể thì trong khi các tia alpha và beta chỉ gây tổn thượng khu trú

(như phỏng da vì phóng xạ) tia gamma lại làm tổn thương khắp người tăng cao rủi ro  ung thư.  Khi xâm nhập
vào trong cơ thể  chất phóng xạ gamma gây nhiểu tỗn thương nhất khi năng lượng của tia gamma ỡ trong giải từ

3đến 10MeV

4.4 Các đơn vị  liều lượng bứcxạ( radiation dose units)

Tác dụng cùa tia gamma và các bức xạ ion hóa khác lên các mô sống (living tissue) có liên hệ  chặt chẽ với

năng lượng để lại bởi bức xạ . Ngưởi ta gọi đó là liểu lượng hấp thu (absorbed dose)

Gray (Gy) là đơn vị tiêu chuẩn quốc tế (SI unit) của liểu lượng hấp thu và được định nghĩa là số lượng

bức xạ cẩn thiết để để lại 1 joule năng lượng trong 1 kilogram vật chất thuộc bất cứ loại nào.

Rad là đơn vị cũ (nay không còn dùng) tương úng với  0.01 J được để lại bởi bức xạ trong 1 kg vật chất.

Như vậy 100rad = 1 Gy

Liểu lượng tương đương (equivalent dose) là số đo tác dụng sinh học của bức xạ lên mô con người.Đối với tia

gamma,liểu lượng tượng đương bẳng liểu lượng hấp thu

Sievert (Sv)  là đơn vị tiêu chuẩn quốc tế của liểu lượng tương đương

Rem là đơn vị liểu lượng tương đương vẫn thường quen dùng.

Bảng đối chiếu giữa Rem và Sv

 1 rem = 0.01 Sv = 10 mSv

 1 mrem = 0.00001 Sv = 0.01 mSv = 10 μSv

 1 Sv = 100 rem = 100,000 mrem (or millirem)

 1 mSv = 100 mrem = 0.1 rem
 1 μSv = 0.1 mrem

4.5 Các triệu chứng của chiếu xạ cấp tính(acute exposure) (trong 1 ngày)  Chiếu xạ ở mức độ cao

và trong thời gian ngắn gọi là chiếu xạ cấp tính (acute exposure)

0– 0.25 Sv (0 – 250 mSv): không có

0.25 – 1 Sv (250 – 1000 mSv): Buổn nôn  và không muốn ăn. Tủy sống  hạch bạch huyết và lách bị tổn thương,.

1 – 3 Sv (1000 – 3000 mSv): Buổn nôn, không muốn ăn, nhiễm khuẩn.Tủy sống , hạch bạch huyết và

lách bị tỗn thượng nhiều,khó hồi phục

 3 – 6 Sv (3000 – 6000 mSv): Buổn nôn nhiểu, không muốn ăn,  xuất huyết, nhiễm khuẩn, tiêu chảy, da

tróc, vô sinh, chết nếu không chữa.

6 – 10 Sv (6000 – 10000 mSv): các triệu chúng trên kèm theo hệ thẩn kinh trung ượng bị tổn thượng, chờ

chết

Trên 10 Sv (10000 mSv): Tàn phế  và tử vong

4.6 Mức phơi xạ bình thường

Một người trung bình nhận khoảng 2.4mSv / năm từ bức xạ nển như khí radon, khí thoron và tia vũ trụ. Mỗi

lần chụp CT scan liểu lượng bức xạ nhận được là 6.8 mSv Tại Hoa kỳ,liểu lượng phơi xạ cho những công

nhân xử lý chất phóng xạ là 50 mSv/năm..Trong trường hợp khẩn cấp tại Trung tâm Hạt nhân Fukushima

Daìchi liểu lượng tối đa cho phép cũng chỉ giới hạn ở mức 250mSv

Readmore:http://phanminhchanh.info/home/modules.php?name=News&op=viewst&sid=2067#ixzz1qHWJxTmP
Phan Minh Chánh-THPT Chon Thanh-Bình Phuoc