1929 KR�Z� AVRUPA'YA ATLIYOR 7.

B�L�M �20li y�llar�n �k�kreyen� Amerika�s�n� dize

getiren, Amerika�n�n �ehresini de�i�tiren 1929 Krizi ve onu izleyen B�y�k ��k�nt�
gezegenimizin en b�y�k ekonomik buhran� olmakla kalmad�, bir de �fa�izm� nam�ndaki
u�ursuz uygulamay� sard� d�nyan�n ba��na. B�y�k ��k�nt�den olmasayd�, Almanlar
Hitler�e mahk�m kalmayabilirlerdi. Deutschland, Deutschland �ber alles!!! Almanya,
Amerika�dan �ok farkl� bir �lkeydi. Amerika, d�nyan�n demokratik bir anayasa ile
kurulan ilk devleti, Almanya ise 1918�e kadar bir imparatorluk. II. Wilhelm ve onun
�nl� �ans�lyesi mutlakiyet�i-muhafazak�r Bismarck taraf�ndan �zenle y�netilen bir
imparatorluk. �ki �lke aras�nda ciddi anlay� ve g�renek farklar� vard�. �rne�in,
Ba�kan Roosevelt�in 1933-37 y�llar� aras�nda uygulad��� New Deal program�na kadar
Amerika�da siyasi g��, �zel sekt�r�n tekelindeydi; h�k�meti sanayiciler ve
i�adamlar� y�nlendirirdi. Washington�un ekonomi y�netimine a��rl���n� koymas� B�y�k
��k�nt�den sonra. Oysa Berlin... Berlin, ba�kent oldu�u 1871�den itibaren, II.
Reich��n siyasi ve iktisadi merkezi. Alman ticaret ve bankac�l���n�n be�i�i.
Ayr�ca, Alman milliyet�ili�inin, Alman ayd�nlar�n�n en �nemli entelekt�el kalesi.
Amerikan halk� ba��ndan beri liberal kapitalizme, �laissez faire�e, yani �devlet
ekonomiye m�dahale etmesin� ��retisine inanm� bir halkt�. E�itimden, emniyete kadar
ne yap�lacaksa biz kendimiz yapar�z diyen bir halk. Almanlar ise, liberalizmden
kom�nizme kadar hemen her ekonomik sistemi tart�an, hemen her ekonomik sistemi
benimsemeye haz�r kesimlere b�l�nm� bir halk. B�y�k d��n�rler �lkesi. Karl Marx��n
vatan� Almanya. Friedrich Engels�inki de �yle. 1916-1922 y�llar� aras�nda sanatta
ve edebiyatta hakim olan �Dadaist� ak�m o ku�a��n imparatorluk k�lt�r�ne duydu�u
nefreti simgeler. Dadaistler, �burjuva� dedikleri sanata duyduklar� nefreti
eserlerinde geleneksel kurallar� �i�neyerek belirtmeye �al�t�lar. Deyi� yerindeyse
putlar� k�r�yorlard�. Teorik ak�l hocalar� Karl Korsch�t�. Yirmili y�llar�n �nde
gelen Alman marksisti, Karl Korsch. Ayn� y�llarda Amerikal�lar caz dinliyorlar,
borsa ile yat�p borsa ile kalk�yorlard�. Alman gelene�i ekonominin merkezden
y�netilmesine yatk�nd�. Farkl� �l��lerde olmakla birlikte bu, Bismarck��n 2.
Reich��nda da b�yle olmu�tu, onu izleyen Weimar Cumhuriyetinde de, Hitlerin nazi
rejiminde de. Yine Amerika�dan farkl� olarak, Almanya�da demiryollar�, posta,
telefon-telegraf ve enerji kurulu�lar� devlete aitti. Gaz, su gibi kamu hizmetleri
g�ren �irketler de �yle. �Belediye sosyalizmi� denilen bir sistem yayg�nd�. Bir
�ehir ya da eyalet y�netimi reel �retime kat�labiliyor, mesel� madencilik
yapabiliyordu. Mesel�, Alman ulusal bankas� Reischbank, �ah�s mal�yd� ancak ba�kan�
ve y�netim kurulu �yelerini imparatorun bizzat kendisi at�yordu. �irket
sahiplerinin y�netimde s�z hakk� yoktu. �te yandan, ekonominin merkezden
y�netilmesinin yararlar� da var, zararlar� da. Yararlar�ndan birisi kriz
d�nemlerinde kaynaklar�n h�zla harekete ge�irilebilmesini m�mk�n k�lmas�, ikincisi,
dev yat�r�m projelerini devreye sokarak i�sizli�i k�sa zamanda �nleyebilmesi.
Zararlar� ise merkezden verilen kararlar�n �o�u kez politik m�lahazalarla, ekonomik
olmayan kriterlere g�re verilmesi, kaynaklar�n do�ru kullan�lmamas�, ziyan
edilmesi. Alman gelene�i ekonomik kaynaklar�n ulusal ��karlar� koruyacak �ekilde
y�nlendirilmesi �eklindeydi. Almanya, d�nyan�n en b�y���, en g��l�s� olmak
hususunda ta 1.Reich�tan yani Kutsal Roma Germen �mparatorlu�u�ndan itibaren
iddial�yd�. Oysa, Amerika�n�n d�nya liderli�ine soyunmas� adeta kerhendir. O
y�llarda Amerikal�lar iki b�y�k okyanus taraf�ndan korunan �lkelerinde �Eski
D�nya�ya, Avrupa�ya yani, bula�madan ya�amak isteyen bir halkt�lar. �ocuklar�n�
deniz a��r� �lkelere sava�maya yollamalar� gere�ine �ok zor ikna edilen bir halk.
Almanya ise herzaman �Eski D�nya�n�n �efi olmak istedi. Ancak bu iddias�n�
fiiliyata d�kmesi 1870lerden sonra. 1871 Almanya i�in �ok �nemli bir tarih. Kayzer
Wilhelm, bu tarihte tahta ��kt�. Berlin, bu tarihte ba�kent il�n edildi. Konumuzla
do�rudan ba�lant�s� yok gibi g�r�nmekle birlikte Charles Darwin�in �The Descent of
Man� �nsan�n Al�al�� isimli kitab� 1871�de yay�nland�. �lerki y�llarda bu kitap
Alman �rk��l���n�n gerek�esi olarak kullan�ld�. �Aryan� halklar�n�n do�al
�st�nl���, sar�-sa�l� mavi g�zl� kuzeyli kahramanlar�n Bat� medeniyetinin yenilmez
bek�ileri olarak sunulmas�, vs.vs... Bu sapk�nl��a Yirminci Y�zy�l�n ilk y�llar�nda
akl� ba��nda bilinen pek �ok yazar reva� verdi. Count Gobineau, Houston
Chamberlain, Hans Gunther, hatta Yahudi Alfred Rosenberg. Irk��l���n halk aras�nda
yayg�nla�mas� 1910-1920 aras�ndaki on y�lda. Esas itibariyle etnik bir mozaikten
olu�an Almanya�n�n keskin milliyet�ili�i b�ylece �bilimselle�tirilmi�� oldu.
Almanya sanayile�meye �ngiltere�den �ok daha sonra, 1870�lerde ba�lad�. Buna
kar��n, II.Wilhem�in ve Bismarck��n idaresinde h�zla yol ald�. 1910 y�l�na
geldi�inde �ngiltere�nin iki kat� �elik �retiyordu. �ngiliz-Alman teknolojik
rekabetinin k�kenleri de o y�llara uzan�r. Hatta, ortada dola�an bir f�kraya g�re,
Almanlara marifetlerini g�stermek isteyen �ngilizler sa� teli inceli�inde bir �elik
par�as� g�nderirler. Almanlar��n �ngilizler�e cevab� sa� inceli�indeki bu tele bir
delik a�makt�r! �elik demiryollar� yap�m�nda kullan�ld�... demiryollar�, g��l� bir
ticaret filosu, makinalar... ve tabii silah ve cephane. Almanya k�sa s�rede
d�nyan�n en iyisi olarak an�lmaya ba�lad�. M�kemmel bir y�ksek ��retim sistemi,
Alman bilim ve teknolojisinin s�rr� buydu. �niversiteler, teknik okullar ara�t�rd�,
sanayi uygulad�. Elektrik ve kimya end�strisi Almanya�n�n en �ok gurur duydu�u iki
sekt�rd�. Werner von Siemens ve Emil Rathenau ikilisi �lkeyi bir ba�tan bir ba�a
ayd�nlatt�lar. Geni� bir tramvay a�� kuruldu. I.G. Farben kimya end�strisinin en
�nde gelen ismi oldu. Almanya�n�n ekonomik kalk�nmas�n�n �ok �nemli bir di�er
unsuru Alman bankac�l�k sistemi. Amerikan ve hatta �ngiliz bankalar�ndan farkl�
olarak, Alman bankalar�n�n kurulu� ama�lar� end�striye finansman sa�lamakt�, kamuya
kredi a�mak de�il. Bankalar sahip olduklar� hisse senetleri ve bonolar arac�l���
ile sanayi kurulu�lar�na ortakt�lar. Birbirlerinin y�netim kurullar�na
kat�ld�klar�ndan, i�letmede de s�z sahibiydiler. G�n�m�zdeki holdingler gibi. Ancak
o y�llarda bu durum, Almanya�ya �zg� bir i�leyi�ti. Yine Amerika�dan farkl� olarak,
Alman bankalar� yasalara tabidiler. Amerika�da B�y�k Krizle sonu�lanan yolda g�nde
iki banka bat�yordu. Almanya�da b�yle bir �ey ya�anmad�. Tersine, Alman bankalar�
birle�erek b�y�d�ler. �D� bankalar� olarak bilinen iki �nl� banka, Deutsche Bank
ile Disconto Gesellschaft 1929 birle�ti. 1931�de Dresdner Bank, Darmstadter
Bankas�n� sat�n ald�. B�ylece sadece yar�m d�zine bankadan olu�an bir tekel olu�tu.
Bunu end�stri kurulu�lar�n�n yatay ve dikey birle�meleri izledi. Sosyalizmin �nl�
�finans kapital� kavram�, Alman bankac�l���nda ve end�strisinde g�r�nen bu
uygulamadan gelir. Alman bankalar� , ticaretin, �zellikle de ihracaat�n
geli�mesinde b�y�k rol oynad�lar. Yirminci y�zy�l�n ba��nda, Almanya ihracaatta
d�nya ikincisiydi. Alman sanayi �r�nleri toplam ihracaat�n y�zde 63��n� te�kil
ediyordu. Alman banklar� Avrupa, �ngiltere ve Amerika�da a�t�klar� �ubelerle o
�lkelerdeki demiryollar�n� finanse ettiler. Alman sermayesi ayr�ca Latin Amerika,
Orta ve Uzak Do�u Asya, Balkanlar � �zellikle de Romanya ve T�rkiye - ile Kuzey
Afrika�ya yay�ld�. Almanya, sermaye ihra� eden bir �lke oldu. 1912 itibariyle
Almanya�n�n d� �lkelere yapt��� yat�r�m 30 milyar mark! Bu mebla��n sadece %2�si
Alman s�m�rgelerindeydi. Bu ba�lamda Alman kolonileri Alman end�strisinin
kurulu�unda �nemli bir kaynak te�kil etmedi.Korumac�l�k politikas� g�d�l�yordu ama
Alman �mparatorlu�unun g�zal�c� kalk�nmas�n� g�mr�k duvarlar�na ba�lamak yanl�
olur. �te yandan, bat� �lkelerinde rastlad���m�z kartelle�me Almanya�da da vard�.
Karteller g�mr�k duvarlar�ndan yararlanarak fiyatlar� i� pazarda y�ksek tutuyorlar,
yabanc� pazarlar�n� ele ge�irmek i�in ihrac mallar�n� ucuzlat�yorlard�. Ekonomideki
b�y�k geli�me ya�am�n di�er alanlar�na s��ramakta gecikmedi. �rne�in, sinema. 1920-
1932 y�llar� Alman sinemas�n�n Alt�n Y�llar� olarak ge�ti. �Metropolis,�
�Nosferatu,� �Das Cabinet des Dr. Caligari,� gibi sessiz filmler gelece�in
yap�tlar�n�n �nc�s� say�ld�lar. Holywood�un, ses tekni�ini, ��kland�rmay�, set
d�zenini hatta senaryo usl�bunu Almanlardan ald��� ve geli�tirdi�i s�ylenir. Ernst
Lubitsch, Billy Wilder gibi �nl� y�netmenler Alman as�ll�yd�lar. D�nya �ap�nda
b�y�k d�rt romanc�n�n yaz� hayat�na kat�l�lar� da bu d�neme rastlar. Heinrich ve
Thomas Mann karde�ler. Herman Hesse ve J. Wasserman. Heinrich Mann��n �Profes�r
Unrat�� sonraki y�llarda �Mavi Melek� filmine konu olan roman. Efsane kad�n Marlene
Dietrich�in oynad��� Mavi Melek 1930 Nisan�nda Berlin�de g�sterime girdi�inde yer
yerinden oynam�t�. Heinrich�in karde�i 1875 do�umlu Thomas Mann, 20.y�zy�l�n en
b�y�k Alman yazar� olarak bilinir. 1929 Nobel �d�l� sahibidir. Nasyonel sosyalizm
kar��t�. �33�de �lkesini terketmek zorunda kald�, 1944�de Amerikan vatanda�� oldu.
Doktor Faust gibi en iyi bilinen eserlerinden baz�lar�n� Los Angeles de yazd�...
Sonra 1895 do�umlu bir k�lt yazar ve �air: Hermann Hesse. Ola�an�st� romanlar�,
Rosshalde, Siddhartha, Steppenwolf, 1914-1922 y�llar� aras�nda geldi. 1946 nobel
�d�l� ald�. Hesse�nin psikolojiye ve tasavvufi konulara duydu�u derin ilgi, Carl
Jung�un dikkatini �ekti. Jung ile Hesse psikoanaliz seanslar�nda bir araya
geldiler. Simund Freud ve Carl Jung mal�m d�nemin en �nl� psikologlar�... Sonra
1898 do�umlu Berthold Brecht var. Brecht, tiyatroyu sosyalist ama�lar do�rultusunda
toplumsal ve ideolojik forum gibi kullanmay� ba�aran �nl� epik tiyatro yazar�.
Ayr�ca �air. Cesaret Ana ve �ocuklar�, Kafkas Tebe�ir Dairesi Brech�in �lkemizde en
iyi bilinen eserlerinden ikisi... Sonra bir ba�ka 1875 do�umlu,
Rainer Maria Rilke, modern Almanya�n�n en b�y�k lirik �airi. Heykeltra� Rodin�in
dostu ve sekreteri. Rusya�n�n geni� topraklar�na a��kt�. B�y�k d��n�rler, b�y�k
yazarlar, b�y�k filozoflar, m�zisyenler, sanat��lar...B�nyesinde bunca dehay�
bar�nd�ran Almanya�n�n toplumsal ve siyasi sorunlar�n� bar���l y�ntemlerle
��zebilmeleri beklenirdi. Ama olmad�. �lkenin Birinci D�nya Sava��nda u�rad�klar�
a��r yenilgi izin vermedi. Birinci D�nya Sava��n�n neredeyse bir tesad�f
say�labilecek d� sebebi malum ar�id�k Ferdinant��n Saraybosna�da �ld�r�lmesi ve
bunun �zerine Avusturya-Macaristan��n S�rbistan�a sava� ilan etmesidir. Avusturya-
Macaristan Almanya�n�n, S�rbistan Rusya�n�n kadim m�ttefikleridirler. Olay, iki
b�y�k devleti kar�� kar��ya getirir. Almanya, hem Rusya�ya hem de Fransa�ya sava�
a�ar. Almanlar�n b�y�k �o�unlu�u, hatta SPD sava�� ba�lang��ta destekledi. H�zl� ve
kesin bir zafer bekliyorlard� ama �yle olmad�. Sava� yay�ld�k�a yay�ld�, uzad�k�a,
uzad�. ��ilerin, �zellikle de maden i��ilerinin sil�h alt�na al�nmak zorunda
kal�n�lmas� �retimin d�mesine neden oldu. Ambargo durumu daha da zorla�t�rd�.
1917�de ciddi bir yiyecek s�k�nt�s� ba�g�sterdi. Ayn� y�l�n sonlar�nda Berlin�de
grevler ba�lad�. Muhalifler, fetih h�rs�n�n h�k�metin g�zlerini k�r, kulaklar�n�
sa��r etti�ini s�yleyerek harekete ge�tiler. Cephe gerisindeki askerler, �zellikle
de denizciler, i��ilerle birlikte isyan ettiler. Kiel�de, Hamburg�da, Berlin�de,
Orta Almanya�da hatta M�nich�te Rus sovyetlerini �rnek alan komiteler kurdular.
H�k�met t�m g�c�yle y�klenmesine kar��n, sonu� alamad�. 1918 sonbahar�ndaki askeri
bozgunlar, �lkenin istilas�n�n �ok yakla�mas� �mparator�un taht�n� b�rakmas�yla
sonu�land�. William, Hollanda�ya s�rg�ne gitti, Sosyal Demokratlar ba�a ge�tiler.
�ktidar� bulan sosyal demokratlar Partinin ihtilalci sol kanad� Spartak�s birli�ini
Kanl� Hafta diye bilinen 6-11 Ocak, 1919�da tasfiye etti. Ayn� g�nlerde kad�nlar�n
da kat�ld��� geni� k�tle taraf�ndan se�ilen ve �o�unlu�u sosyalist olan Kurucu
Meclis Weimar�da toplanarak cumhurba�kan�n� se�ti. Ayn� y�l tek meclisli
�Reichstag- bir parlamento rejimi kuran anayasa oyland�. Bu anayasaya g�re
cumhurba�kan� do�rudan halk taraf�ndan se�iliyordu ve geni� yetkileri haizdi.
Almanya�n�n demokrasi ile tan�mas� bir yenilgi ve sefalet ortam�nda ger�ekle�ti. 28
Haziran 1919 Versailles Antla�mas�n�n ekonomik �artlar� �ok �ok a��rd�. Almanya,
topraklar�n�n %13��n�, n�fusunun %10�nu, tar�m arazisinin %15�ini, demir
madenlerinin %75�ini, k�m�r madenlerinin %26�s�n� ve Alsas�taki potasyum ve tekstil
end�strilerinin t�m�n� kaybetti. Alsas Loren ve Yukar� Silesyada kurulu ileti�im
sistemleri gitti. M�ttefikler y�zlerce gemiye, lokomotife ve vagona el koydular.
Bunlara il�veten Almanya �ok a��r sava� tazminat� �demek zorunda b�rak�ld�. �nl�
iktisat�� John Maynard Keynes�in bir ara�t�rmas�na g�re 1921�de Almanya�ya y�klenen
tazminat �deyebilece�inin tam �� kat�yd�. 1919 y�l�nda Mark, sava� �ncesi de�erinin
%20 alt�ndayd�. 1920�den itibaren de�er kayb� daha da h�zland�. Buna kar��n, Weimar
h�k�metleri enflasyonu �nleyecek ciddi tedbirler almakta a��r davrand�lar. Bir
nedeni Alman sanayicilerinin ve b�y�k toprak sahiplerinin �enflasyondan k�r
ettikleri� bir sistem geli�tirmi� olmalar�d�r. Merkez bankas�ndan ald�klar�
bor�lar�, de�eri-d��k-para ile geri �d�yorlard� ve bu k�rl� durumdan vazge�meye
niyetleri yoktu. �te yandan enflasyonun h�k�metlerin de i�lerine gelen bir taraf�
vard�: sava� tazminat� �demelerinden kurtulmak i�in bir bahane olarak
kullanabiliyorlard�. Sanayiciler sava� tazminalar� �demelerinden yan �izilmesi
konusunda H�k�mete tam destek halindeydiler, ��nk�, d� bor�lar�n �denebilmesi i�in
yap�lmas� �art olan reformlar ve yap�sal de�i�iklikler i�lerine gelmiyordu. Ne ki,
M�ttefiklerin de Almanya�n�n bor�lar�n� silmeye niyetleri yoktu. Almanya�n�n sava�
tazminat� �demekten ka��nmas�yla durum a��rla�t�, sonu�ta Fransa Ocak 1923�de Ruhr
havzas�n� i�gal etti. Ruhr madenlerinde �al�an i��iler greve giderek direndiler.
Ancak, bu direni� enflasyonun daha da artmas�na neden oldu. 1922�den itibaren
a��rla�an buhran, Marka olan g�venin tamamen kaybolmas�yla sonu�land�. Fiyatlar�n
saat ba�� � sahiden saat ba�! - artt��� e�i g�r�lmemi� bir enflasyon patlad�.
Almanlar bir somun ekmek alabilmek i�in f�r�na bir el arabas� dolusu para
g�t�r�yorlard�. Alman ekonomisi tamamen ��km�t�.