1929 KR�Z�N�N G�R�NMEYEN Y�Z� 5.

B�L�M Birinci D�nya Sava��ndan �nce dolar, mark,

sterlin gibi ulusal para birimlerinin de�erlerini simgeledikleri alt�n miktar�
belirlerdi. Bir sterlin bir ons alt�n�n d�rtte biri demektir, bir dolar bir ons
alt�n�n yirmide biri anlam�na gelir, gibi. Ve dileyen herkes, elindeki ka��t paray�
bankaya g�t�r�p, kar��l���nda alt�n sikke talep edebilirdi. �Klasik Alt�n Standard�
dedi�imiz bu uygulama 1914�de sonra erdi. Neden ��nk� Amerika Birle�ik devletinin
haricinde hi�bir �lkenin elinde, Birinci D�nya Sava�� harcamalar�n� kar��layacak
kadar alt�n yoktu. Avrupa devletleri, bir s�re para birimlerinin alt�n miktar�n�
azaltarak idare ettiler. �dare edemeyecek duruma geldiklerinde klasik alt�n
standard�ndan ��kt�lar. Mesela, Almanya. Birinci D�nya Sava��ndaki k�t� yenilgisi,
ard�ndan imzalamak zorunda kald��� Versailles antla�mas�, �ok a��r sava�
tazminatlar� derken, 1922�den itibaren a��r bir ekonomik krizin i�inde buldu
kendini. Alman Mark�na olan g�ven tamamen kayboldu. Fiyatlar�n saat ba�� artt���
e�i g�r�lmemi� bir enflasyon patlad�. Alman ekonomisi tamamen ��kt�. Almanlar bir
somun ekmek alabilmek i�in f�r�na bir el arabas� dolusu para g�t�r�yorlard�. B�yle
bir durumda, alt�n ne kelime, Almanlar ��avdar� bitkisinin de�erini esas alan yeni
bir para birimi, ��avdar-paras� ��kard�lar. A�ustos 1923�de. Olmad�, �� ay sonra
Rentenmark�a d�nd�ler. �Renten� irad demek, �Rentenmark��, irad-paras� �eklinde
�evirebiliriz. Rentenmark��n kar��l��� �lkedeki t�m m�lklerin ve sanayi
kaynaklar�n�n �zerine konulan ipotekti. Ad� da zaten buradan geliyor. Rettenmark,
yaln�zca i� �demelerde kullan�l�yordu. Bir Rentenmark bir trilyon ka��tmarka
tekab�l ediyordu! D��n�n enflasyon ne boyutlardayd�! Almanya�daki kadar de�il ama
enflasyon �ngiltere ve Fransa�y� da sars�yordu. Klasik Alt�n Standard��ndan
vazge�ildi. Onun yerini �Alt�n Al�msat�m Standard� denilen uygulama ald�. 1922
Cenova Konferans�. �Alt�n Al�msat�m Standard�n�n bir ad� da �s�zde alt�n
standard�d�r. �S�zde� ��nk� bu yeni d�zenleme, alt�n sikkeyi tedav�lden kald�rd�.
Avrupa devletlerinin vatanda�lar� eskiden oldu�u gibi bankalara gidip ceplerindeki
ka��t paralar� alt�n sikkelerle de�i�tiremeyeceklerdi. Alt�n, sadece uluslararas�
�demelerde kullan�lacakt�. Ulusal para birimleri, sterlin, frank, yine bir ons
alt�n�n muhtelif kesirlerinin kar��l��� olarak ifade ediliyordu, ama yeni
uygulamayla birlikte �alt�n� para birimlerinin dayand��� tek de�er olmaktan ��kt�.
Amerikan dolar� hari�. Dolar, �alt�n�a dayanan tek para birimi olarak kald�.
�ngilizler, sterlini hem alt�n hem de dolara dayand�rd�klar� bir sistem
geli�tirdiler. Di�er Avrupa �lkeleri ise paralar�n�n teminat� olarak sterlini
g�stereceklerdi. B�ylece, dolar�n alt�na, sterlinin dolar ve alt�na, di�er t�m para
birimlerinin de sterline dayand��� bir sistem olu�tu. Bu durum 1931 y�l�na kadar
b�yle devam etti. 1931 Fransa�n�n ihracat�n�n 52 milyar franktan 20 milyar franka
d�t���, fabrikalar�n kapanma noktas�na geldi�i y�l. �lkesinin i�ine d�t��� durumdan
hakl� olarak �rken Pop�ler Cephe h�k�meti, elindeki sterlin stokunu alt�na tahvil
etmeye karar verdi. Ne ki, �ngiltere�nin Fransa�n�n talebini kar��layacak alt�n�
yoktu, alt�n al�msat�m standard�ndan toptan vazge�tiklerini ilan ettiler. �ngiltere
alt�ndan vazge�ince, di�er �lkeler de �ngiltere�yi izlediler. 1931-1945 y�llar�
tarihe mali kaos y�llar� olarak ge�ti. Alt�n standard�ndan ��kan �lkeler,
paralar�n�n kar��l���nda alt�n verme taah�tt�nden kurtulmu�lard�. H�k�metler, bu
durumu istismar etmekten geri kalmad�lar. Burada istismar etmekten kast�m,
paralar�n�n de�erini ekonomik de�il siyasi m�lahazalara g�re belirlemeleridir.
�rne�in, rakip ulusun mal satmas�n� �nlemek i�in yap�lan devaluasyon gibi. Rakip
ulus da ayn� �ekilde kar��l�k verince para ile de�erin, bir ulusun paras� ile �teki
ulusun paras�n�n aras�ndaki ili�kinin saptanamad��� kaotik bir durum ortaya ��kt�.
Kimin ne yapt��� belli olmayan bu y�llarda d�nya ticareti %63 azald�. Fiyatlar yar�
yar�ya %48 d�t�. Alt�n standard�na geri d�nmek gibi bir umut da kalmam�t�.
Uluslaras� ticaret ve yat�r�m hemen t�m�yle durdu. �lkeler, kendi aralar�nda takas
antla�malar� yaparak birbirlerine mal satmaya �al�t�lar. Amerikan D� �leri Bakan�
Cordell Hall�a g�re, Avrupa�da ya�anan bu mali kaos, �kinci D�nya Sava��n�n as�l
��k� nedenidir. Cordell Hall �yle diye dursun, Alt�n Standard�n�n asl�nda hi� de
istenir bir �ey olmad���n� savunanlar da vard�: Friedmanc�lar. Milton Friedman,
Chicago �niversitesinden. Mali konularda Friedman ekol� olarak bilinen d��nce
sisteminin yarat�c�s� olarak ge�er. Friedmanc�lara g�re, paran�n alt�nla ifade
edilmesi gerekti�i d��ncesinden toptan vazge�ilmeli, ulusal paralar�n de�erlerini
serbest piyasa ekonomisinin arz-talep dinami�i uyar�nca bulmas�na izin
verilmeliydi. ��nk� �alt�n� netice itibariyle bir madendi. �nemsenmesi Midas�tan bu
yana s�regelen bir al�kanl�ktan ibaretti. Alt�na atfedilen de�er rasyonel de�ildi.
Hatta insanl���n �barbar� y�llar�ndan kalan �bir kal�nt�dan ibaretti alt�n - bu son
s�yledi�im Maynard Keynes�den bir al�nt�. Oysa, ya�ayan bilirdi krizleri
iyile�tirmek i�in neye ihtiya� oldu�unu. Ekonomiyi canland�rmak i�in para
gerekiyorsa, h�k�metler stokta alt�n vard� yoktu ald�rmay�p, insanlar�n al�msat�m
yapabilmelerini m�mk�n k�lacak bir ortak ara�, de�eri �zerinde mutabakata
varabilecekleri bir ara�/para geli�tirmeliydiler. Paran�n ba�lang�� de�erinin ne
olaca��na h�k�metler karar verecekler, ancak para sahici de�erini serbest piyasada
dalgalanmak suretiyle bulacakt�. Alt�n esas�na dayanmayan paralara �fiat-para� ad�
verildi. Bildi�imiz �eder� anlam�nda �fiyat� de�il, f-i-a-t �Fiat.� Amerikan
�ngilizcesi bir kelime. De�eri yaln�zca h�k�met karar�na dayanan para demek. Fiat
paran�n hakiki de�eri uluslararas� para piyasas�nda belli olacakt�. H�k�metler
gere�inden fazla de�er bi�mi�lerse paralar�na, serbest piyasa onlara yan�ld�klar�n�
g�sterecekti. Teorik olarak Chicago okulunun yakla��m�n�n da bir sak�ncas�
g�r�nm�yordu. Hatta, serbest piyasa ekonomisine inanlara iyi bile geldi. Ancak,
mesele �serbest� piyasan�n ne kadar serbest olabilece�i meselesiydi. Ve olmad�. Az
�nce i�aret etti�im gibi, H�k�metler durumu istismar etmekten geri kalmad�lar...
dalgalanmaya b�rak�lan kurlar, paran�n de�erinin bilerek d��r�lmesi gibi oyunlar,
para birimlerinin rakip kamplara b�l�nmesi, al�msat�m kontrollar�, g�mr�k
tarifeleri, kotalar... Bu karma�aya son verecek uluslararas� bir �rg�t, yani
Uluslararas� Para Fonu, IMF, fikri daha o y�llarda, �30l� y�llarda do�mu�tu. Bu
ama�la epeyce bir toplant� yap�ld� ama g�r�ld� ki, para sorunu par�a ba��
tedbirlerle ��z�lemeyecek kadar b�y�kt�r. Yap�lmas� gereken yery�z�n�n hemen t�m
uluslar�n�n kat�ld��� ve onaylad�klar� bir sistem geli�tirmek ve geli�tirilen bu
sistemin y�r�mesini sa�layacak, s�reklili�i olan uluslararas� bir �rg�t kurmakt�r.
Amerika Birle�ik Devletleri, sava� s�resince bu �rg�t�n nas�l bir �rg�t olmas�
gerekti�ini ara�t�rd�. �im�ekleri �stlerine �ekmekten korkmayan iki cesur adam,
Amerikal� Harry Dexter White ve �ngiliz John Maynard Keynes, okyanusun iki
yakas�ndan yakla��k ayn� g�nlerde yazd�klar� yaz�larda paran�n uluslararas� dengeye
kavu�mas�n�n �yle aras�ra yap�lan toplant�larla m�mk�n olmayaca��n�, meselenin
s�reklili�i olan ortak bir kuruma emanet edilmesi gerekti�ini anlat�yorlard�. Ancak
s�reklili�i olan bir kurum zamanla de�i�en ihtiya�lara cevap verebilir, bir yandan
ulusal para birimlerinin birbirlerine hi�bir k�s�tlama olmaks�z�n tahvil edilmesini
sa�larken, �te yandan da her bir para biriminin de�erini a��k ve tart�maz bir
�ekilde belirleyebilirdi. 1944 Haziran��nda ABD�nin New Hampshire Eyaletinin
Bretton Woods isimli kasabas�nda 44 �lkeden delegelerin kat�ld��� bir toplant�
d�zenledi. Sava��n i�indeydiler, t�rl� zorluklar vard�, aylarca konu�uldu ama
sonunda delegeler yeni uluslar aras� para sistemini ve onu kollayacak uluslar aras�
�rg�t�, yani Uluslararas� Para Fonu, IMF�yi hepbirlikte kurmay� kabul ettiler.
Antla�may� 1946 Mart��nda 29 �lke imzalad� - bug�n itibariyle IMF�nin �ye say�s�
182. Buna Do�u Avrupa �lkeleri ve eski Sovyetler Birli�i cumhuriyetleri dahil. IMF
antla�mas� imzaland�ktan �� ay kadar sonra ilk �crac� Direkt�r se�ildi, Fon�un
Washington�daki merkezinde �al�maya ba�lad�. IMF Kurulu� S�zle�mesinin birinci
b�l�m�, �rg�t�n ama�lar�n� alt� maddede �zet: 1.Dan�ma ve birlikte �al�ma ortam�
sa�layacak devaml� bir kurum arac�l��� ile parasal konularda uluslararas�
i�birli�ini ilerletmek, 2.Uluslaras� ticaretin yay�lmas�n� ve dengeli b�y�mesini
kolayla�t�rmak ve bu ama�la t�m ortaklar�n ekonomik politikalar�n�n temel hedefleri
olan istihdam, reel gelir ve �retim kaynaklar�n�n yarat�lmas�na, geli�tirilmesine
ve idame ettirilmesine katk�da bulunmak. 3.Para al�msat�m�nda istikrar� sa�lamak,
�yeler aras�nda d�zenli al�msat�m usulleri geli�tirmek, rekabete d�n�k kar��l�kl�
devaluasyonlar� �nlemek. 4.�ok-tarafl� �demeler sisteminin kurulmas�na ve d�nya
ticaretini engelleyen d�viz k�s�tlamalar�n�n bertaraf edilmesine yard�mc� olmak.
5.Fon kaynaklar�n� �yelere ge�ici s�reyle ve yeterli garantiler alt�nda tahsis
etmek suretiyle �yelerin g�venlerini artt�rmak ve d� �demeler dengelerindeki
aksakl�klar�n� ulusal ya da uluslararas� refaha zarar vermeden d�zeltmelerine
f�rsat tan�mak. 6.Bu suretle �yelerin uluslararas� d� �demeler dengesizliklerinin
s�resini ve etkisini azaltmak. IMF�nin yeni sistemi esas itibariyle Alt�n Al�msat�m
Standard�yd�, �u farkla ki sterlinin yerini bu defa IMF�nin mimar� Amerika Birle�ik
Devletlerinin para birimi, dolar, alm�t�. Dolar bundan b�yle d�nyan�n temel para
birimi olacakt�.