Autorzy

Maria Sierpińska
wstęp, I; II; IV p. 1, 2, 3, 5; V; VI; VIII
IX p. 1, 2, 6, 7, 8; X;
Dariusz Wędzki
II p. 4; IV p. 3 i 4; VII; VIII p. 1; IX p. 4 i 5
PŁYNNOŚCIĄ FINANSOWĄ
W P R Z E D S I Ę B I O R S T W I E

Maria Sierpińska
Dariusz

W y d a w n i c t w o N a u k o w e PWN
Warszawa
Projekt i stron Dariusz
Redaktor: Anna
Redaktor techniczny: Danuta
Korekta: Krystyna Szczepaniak

Tytuł dotowany przez

Akademię Ekonomiczną w Krakowie

Copyright © by
Wydawnictwo Naukowe PWN sp. z o.o.
1997

ISBN 83-01-12193-9
Spis treści

Wstęp
I. Sprawozdania finansowe jako podstawa oceny finansowej
Bilans przedsiębiorstwa
2. Rachunek zysków i strat 26
3. Zależności między bilansem a rachunkiem zysków i strat
II. Dynamiczny i statyczny pomiar finansowej w przedsiębiorstwie 35
Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych 35
2. Wykorzystanie o przepływach gotówki do oceny płynności finansowej
przedsiębiorstwa 52
3. Statyczne metody pomiaru finansowej 58
4. Rynkowa korekta płynności finansowej 62
5. Dodatkowe metody pomiaru płynności finansowej 69
III. Poziom obrotowego i jego pomiar 73
1. Pojęcie kapitału — ......73
2. Poziom kapitału obrotowego w przedsiębiorstwie 76
3. Potrzeba kapitału obrotowego w przedsiębiorstwie 79
4. Ustalanie zapotrzebowania na kapitał obrotowy 85
5. Zarządzanie sprzecznymi rodzajami zapotrzebowania na kapitał obrotowy 89
IV. Zarządzanie kapitałem obrotowym w przedsiębiorstwie 91
Metody badania poziomu kapitału obrotowego netto 91
2. Cykl obiegu kapitału obrotowego (cykl konwersji gotówki) 95
3. Wyznaczniki strategii zarządzania kapitałem obrotowym brutto 98
4. Strategie zarządzania kapitałem obrotowym brutto 101
5. pochodzenia i zasilania kapitału obrotowego netto 104
V. Zarządzanie zapasami w przedsiębiorstwie 109
Potrzeba utrzymywania zapasów w przedsiębiorstwie 109
2. Koszty zapasów 112
2.1. Koszty utrzymania zapasów
2.2. Koszty zamawiania
2.3. Całkowite koszty zapasów
3. Optymalna wielkość zamówienia
4. Wielkość zamówienia z uwzględnieniem rabatów ilość" 121
5. Dwuskładnikowy model zapasów 122
6. Nowe tendencje w zarządzaniu zapasami 124
VI. Metody monitorowania i prognozowania należności 128
Metody oceny należności przedsiębiorstw 128
2. Sposoby ustalania okresu inkasowania należności

5
 Obliczanie DSO na podstawie średniej, dziennej sprzedaży 138
2.2. ustalania 139
Ustalanie Best DSO oraz Past Due DSO 140
2.4. DSO średnio
3. należności metodą wzrostu 143
4. Prognozowanie wpływów gotówkowych ze sprzedaży
kredytowa przedsiębiorstwa wobec odbiorców 146
1. Strategie polityki kredytowej 147
2. Metody analizy ryzyka kredytowego 149
2.1. Charakterystyka metod analizy ryzyka kredytowego 150
2.2. Metoda punktowa 152
2.3. Metoda standardu kredytowego 155
3. Instrumenty polityki kredytowej przedsiębiorstwa 164
4. Optymalizacja parametrów polityki kredytowej
Sterowanie należnościami przedsiębiorstwa 180
Polityka opustów cenowych w przedsiębiorstwie 180
1.1. Opust płatność" 182
1.2. Opust „za ilość" zamówionego produktu
1.3. Dyskonto sezonowe i opust funkcjonalny 186
1.4. Graniczna wielkość opustów
2. Kredyt odbiorcy 192
3. Faktoring należności 193
3.1. Umowa 194
3.2. Korzyści i koszty 196
3.3. Rodzaje faktoringu ..... 199
4. Sposoby zabezpieczenia wierzytelności przedsiębiorstw 201
Zabezpieczenia osobiste 202
rzeczowe 207
5. Ubezpieczenia kredytów kupieckich 210
6. Windykowanie należności przez przedsiębiorstwo 215
Zarządzanie środkami pieniężnymi w przedsiębiorstwie 220
Motywy utrzymywania gotówki w przedsiębiorstwie 220
2. Potrzeba zarządzania gotówką w przedsiębiorstwie 222
3. Wykorzystanie modelu J. Baumola do optymalizacji gotówki w przedsiębiorstwie 224
4. Optymalizacja gotówki w przedsiębiorstwie za pomocą modelu 227
5. Przykład praktycznego wykorzystania modelu Millera-Orra 231
6. Preliminarz obrotów gotówkowych 236
7. Zagospodarowanie wolnej gotówki 239
8. Analiza punktu krytycznego gotówki breakeven point) 243
X. Krótkoterminowe zasilania przedsiębiorstwa 246
Ocena poziomu i struktury zobowiązań krótkoterminowych 247
2. Kredyty handlowe (kupieckie) 251
3. Krótkoterminowe kredyty bankowe
4. Krótkoterminowe papiery dłużne 259
jako forma finansowania aktywów przedsiębiorstwa 264

271

Spis tablic 274

Spis schematów 276

6
Wstęp

Najważniejszym bieżącym problemem firmy funkcjonującej w gospodarce

rynkowej jest utrzymanie płynności finansowej, czyli zdolności do terminowe­
go regulowania zobowiązań bieżących. W krótkim okresie płynność decyduje
o trwaniu firmy na rynku. Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych wska­
zują, że główną przyczyną upadłości małych i średnich przedsiębiorstw jest
utrata płynności finansowej, nie zaś ponoszenie przez nie strat. We Francji
około firm bankrutujących to firmy, które mają dostateczną rentowność,
lecz straciły zdolność do bieżącego wywiązywania się z różnych
i zobowiązań. W Wielkiej odsetek takich firm jest jeszcze większy
i wynosi około 75-80%.
Utrata płynności finansowej jest więc wstępem do Prowadzi
ona bowiem do zmniejszenia zaufania banków i ograniczenia firmie kredytów
oraz do zmniejszenia zakresu kredytów dla kontrahentów i w konsekwencji do
kurczenia się obszaru działania na rynku. dostawcy w warun­
kach wzrostu ryzyka kredytowego wycofują kredyt kupiecki i prowadzą z firmą
transakcje gotówkowe. Wszystko to wraz z utratą reputacji firmy odbija się
ujemnie na poziomie osiąganych zysków i zmniejsza jej wartość rynkową.
Zagadnienia podjęte w książce należą do codziennych problemów każdego
przedsiębiorstwa. Wiele firm z różnych powodów nie podejmuje w pewnym
okresie przedsięwzięć inwestycyjnych i w związku z tym nie muszą one korzys­
tać z wiedzy o długoterminowym zarządzaniu finansami, zmiany
wartości pieniądza w czasie, rachunku efektywności przedsięwzięć rozwojowych,
źródeł dopływu kapitału długookresowego oraz kosztów i struktury tego kapi­
tału. na bieżąco każde przedsiębiorstwo musi starać się utrzymać
płynność finansową. Menedżerowie muszą wiedzieć, jak elastycznie zarządzać
kapitałem obrotowym netto, zapasami, należnościami, gotówką, z jakich źródeł
finansowania skorzystać, aby nie obniżać stopy zwrotu z kapitału.
Do potrzebujących takiej wiedzy jest skierowana niniejsza książka. Przy
jej realizacji za jeden z głównych celów przyjęliśmy takie przedstawienie

7
zasadniczych kwestii zarządzania płynnością, aby były łatwe do zrozumienia
przez szerokie grono odbiorców. Starając się sprostać postawionym wymaga­
niom i założeniom, zasadniczy nacisk położyliśmy na praktyczną stronę
procesu decyzyjnego w obszarze zarządzania płynnością finansową oraz na
okoliczności i czynniki towarzyszące podejmowaniu decyzji. Te ostatnie two­
rzą szeroki wachlarz sytuacji i zdarzeń trudnych do przewidzenia. Toteż do
podejmowania decyzji dotyczących zarządzania płynnością finansową potrze­
bna jest gruntowna znajomość uniwersalnych reguł i zasad zarządzania oraz
posiadanie solidnej wiedzy Niniejsza książka jest próbą prezen­
tacji takiej wiedzy. Zawiera ona bogaty zestaw narzędzi i sposobów roz­
wiązywania problemów w obszarze płynności finansowej. Ich właściwy dobór,
stosownie do specyfiki przedsiębiorstwa, będzie podstawą racjonalnych decyzji
i zapewni firmie sukces na rynku.
Praca składa się z kilku części. W pierwszej z nich, obejmującej dwa
rozdziały, przedstawiliśmy podstawy oraz sposoby pomiaru płynności finan­
Staraliśmy się zaprezentować szeroki wachlarz wskaźników służących
do pomiaru płynności, z którego firmy będą mogły wybrać najbardziej dla
przydatne. Pomiar płynności oparty na wielkościach bilansowych (zaso­
bowych) jest wielce gdyż pokazuje poziom płynności na dany
moment. Tymczasem firmy na co dzień muszą zarządzać płynnością. Dlatego
też potrzeba pomiaru płynności z wykorzystaniem wielkości strumieniowych,
zawartych w zysków i strat, oraz w sprawozdaniu z przepływów
wydaje się bezsporna.
Część druga pracy (rozdział III i IV) zawiera problemy zarządzania
kapitałem obrotowym netto. Oprócz sposobów ustalania poziomu tego kapi­
tału i jego pomiaru pokazaliśmy źródła jego zasilania. Szczególnie przydatne
dla praktyków będą podstawy doboru strategii zarządzania kapitałem
towym brutto i kierunku ich zmian.
Trzecia część pracy (rozdział V) obejmuje finansowe aspekty zarządzania
zapasami. Oprócz systematyki kosztów na stałe i zmienne w zależności od ich
reakcji na zmiany poziomu zapasów, zawarto w niej metody optymalizacji
zapasów oraz nowe tendencje w zarządzaniu tym obszarem.
Część czwarta pracy, składająca się z trzech kolejnych rozdziałów
(VI, VII, VIII), dotyczy szeroko pojętego zarządzania należnościami. Za­
prezentowane w niej metody monitorowania należności posłużą jako
podstawa racjonalnych decyzji w obszarze polityki kredytowej oraz do­
boru instrumentów stosownie do podejmowanego ryzyka kredytowego. Przed­
siębiorstwa mogą bowiem albo zmniejszać należności poprzez opusty
cenowe, przedpłaty czy też szukać źródeł kredytowania od­
biorców.
Piąta część (rozdział IX) to zagadnienia zarządzania gotówką, w których
główny nacisk położono na optymalizację poziomu gotówki w przedsiębior­
stwie i sposoby jej zagospodarowania. Szczególnie przydatnym w praktyce
będzie wykorzystanie punktu krytycznego gotówki, opisującego taki poziom

8
sprzedaży, który przy określonych założeniach pozwoli przedsiębiorstwu spro­
stać wszystkim wydatkom.
Ostatni problem podjęty w pracy (rozdział X) to krótkoterminowe sposo­
by zasilania przedsiębiorstw. W krótkim przedziale czasowym może ono
wybierać spośród takich alternatywnych źródeł zasilania, jak: kredyty kupiec­
kie, kredyty bankowe, krótkoterminowe papiery dłużne. W tej części pracy
pokazano również możliwości zasilania przedsiębiorstwa w sytuacji, gdy po­
siada ono duży pakiet należności długoterminowych.
Mamy nadzieję, że zawarte w pracy zagadnienia oraz sposoby ich prezen­
tacji będą przydatne zarówno dla studentów, gdyż pozwolą im utrwalić
i poszerzyć wiedzę z bieżącego zarządzania finansami, jak również dla szero­
kiego grona praktyków życia gospodarczego.

Sierpińska
 Sprawozdania finansowe
jako podstawa oceny
płynności finansowej

Podejmowanie trafnych decyzji dotyczących zarówno krótko- jak i długoter­

minowych celów przedsiębiorstwa jest niemożliwe bez szybkich i wiarygod­
nych informacji ekonomiczno-finansowych. Krótkookresowym celem przed­
siębiorstwa jest utrzymanie płynności finansowej, elastyczne dostosowywanie
się do zmieniających się warunków otoczenia tak, aby w dłuższym okresie
pomnożyć kapitały właścicieli i powiększyć wartość firmy.
Podstawowym źródłem informacji stanowiących podstawę podejmowania
decyzji sprawozdania finansowe. one sporządzane w układzie miesięcz­
oraz rocznym. Dla okresu rocznego przedsiębiorstwa sporządzają bilans,
rachunek zysków i strat oraz rachunek pieniężnych. Forma tych
sprawozdań jest uregulowana prawnie. Bilans oraz rachunek zysków i strat
stanowią podstawę do statycznej i dynamicznej oceny stanu i wyników
finansowych przedsiębiorstwa. Jednym z obszarów oceny, obok rentowności,
zadłużenia i sprawności działania przedsiębiorstwa, jest płynność finansowa,
która wskazuje na zdolność przedsiębiorstwa do terminowego regulowania
bieżących zobowiązań.

1 . Bilans p r z e d s i ę b i o r s t w a

Bilans stanowi dwustronne zestawienie majątku przedsiębiorstwa oraz kapita­

łów, z których ten majątek był sfinansowany, sporządzone na określony
moment bilansowy (dzień sporządzenia bilansu). W Polsce bilanse zamknięcia
sporządzane są zazwyczaj na grudnia, aczkolwiek niektóre spółki przyjmują
inny moment bilansowy. To zróżnicowanie dat zamknięcia bilansu rocznego
powinno następować odpowiednio do sezonowości działania podmiotów gos­
podarczych. Bilans zamknięcia dla mijającego roku obrotowego jest jednocześ­
nie bilansem otwarcia dla nowego roku. Może on być sporządzony również za
okresy krótsze niż rok (miesiąc, kwartały) w zależności od potrzeb firmy.

11
 przedsiębiorstwa jest więc statycznym ujęciem jego zasobów mająt­
kowych obejmujących rzeczowe oraz pieniężne składniki oraz źródeł
dzenia tych zasobów (kapitałów własnych i obcych). Suma wszystkich skład­
ników majątkowych (aktywów) musi być równa sumie wszystkich kapitałów
(pasywów). Danych do bilansu dostarczają konta bilansowe, a inwentaryzacja
umożliwia skorygowanie tych danych zgodnie ze stanem rzeczywistym. Po
stronie pasywów wykazywany jest również wynik finansowy roku obrotowego
(zysk lub strata netto). Jest on przeniesiony ze sprawozdania „rachunek
zysków i strat", które dostarcza informacji o źródłach powstawania wyniku
bilansowego. Bilans i rachunek zysków i strat oraz dane określane są mianem
sprawozdania Obowiązujący układ bilansu prezentuje tablica

Tablica 1. Bilans przedsiębiorstwa sporządzony na dzień 31.12.1995 r. (w zł)

AKTYWA
Stan na Stan na
Zmiana
Pozycja początek koniec
stanu
okresu okresu
A. MAJĄTEK TRWAŁY 150484 180045

Wartości niematerialne prawne 265 177

1 Koszty organizacji poniesione przy założeniu

lub rozszerzeniu spółki 0 0 0
2 Koszty prac rozwojowych 0 0
3 Wartość firmy 0 0 0
4 Inne wartości niematerialne i prawne 0 0 0
5 Zaliczki na poczet wartości niematerialnych
i prawnych 0 0
II Rzeczowy majątek 150194

1 Grunty własne -12

2 Budynki budowle 15690
3 Urządzenia techniczne i maszyny
4 Środki transportu 106
5 Pozostałe środki trwałe 102
6 Inwestycje 53714 57614 3900
7 Zaliczki na poczet Inwestycji 44
Finansowy majątek trwały 25 80

1 Udziały akcje 25 80 55
2 Papiery wartościowe 0 0 0
3 Udzielone pożyczki długoterminowe 0 0 0
4 Inne składniki finansowe majątku trwałego 0 0 0

12
IV 0 0

B. MAJĄTEK OBROTOWY

Zapasy 213469
1 Materiały 139010 139960 950
2 Półprodukty i produkty w toku 7601
3 Produkty gotowe 15227 15496 269
4 Towary 180 130
5 Zaliczki poczet dostaw 480 600 + 120
Należności i roszczenia 74055
1 Należności z tytułu dostaw usług 53218
2 Należności z tytułu podatków, dotacji i ubezpieczeń
społecznych 10550
3 Należności wewnątrzzakładowe 0 0 0
4 Pozostałe należności 4641
5 Należności dochodzone na drodze sądowej 536
III Papiery wartościowe przeznaczone do obrotu 0 0 0

1 Udziały lub akcje własne do zbycia 0 0 0

2 Inne papiery wartościowe 0 0 0
IV Środki pieniężne -10793

1 Środki pieniężne w kasie 44 24

2 Środki pieniężne w banku 37025
3 środki pieniężne (weksle, czeki obce itp.) 81 283 + 202
ROZLICZENIA MIĘDZYOKRESOWE

1 Czynne rozliczenia międzyokresowe

2 Inne rozliczenia międzyokresowe 0 0 0
SUMA AKTYWÓW 473 158 507401

PASYWA
Stan na Stan na
Zmiana
Pozycja początek koniec
stanu
okresu okresu
A. KAPITAŁ (FUNDUSZ) WŁASNY 256039

(lundusz) podstawowy 0

Należne lecz wniesione wkłady na poczet kapitału

podstawowego 0 0 0

III Kapitał (fundusz) zakładowy 13

1 Ze sprzedaży akcji powyżej ich wartości nominalnej 0 0 0

13
 2 Tworzony ustawowo 0 0 0
3 Tworzony zgodnie ze statutem lub umową 0
4 Z dopłat wspólników 0 13 13
5 Inne 0 0 0
IV Kapitał (fundusz) rezerwowy z aktualizacji wyceny 16400
V kapitały (fundusze) rezerwowe
VI Nłe podzielony wynik finansowy z lat ubiegłych 0
1 Zysk 0
2 Strata 0 0 0
VII Wynik finansowy roku obrotowego 16588
1 Zysk netto 16588 680
2 Strata netto 0 0 0
3 Odpisy z wyniku finansowego bieżącego roku
obrotowego 0 0
B. REZERWY -54
1 Rezerwy na podatek dochodowy od osób prawnych
lub fizycznych 0 0 0
2 Pozostałe rezerwy -54
ZOBOWIĄZANIA DŁUGOTERMINOWE 15396 16405 1010
1 Długoterminowe pożyczki i inne papiery wartościowe 0 0 0
2 Długoterminowe kredyty bankowe 16405
3 Pozostałe zobowiązania długoterminowe 0 0
D. ZOBOWIĄZANIA KRÓTKOTERMINOWE
FUNDUSZE SPECJALNE 200461
Zobowiązania krótkoterminowe
1 Pożyczki, obligacje Inne papiery wartościowe 0 0 0
2 Kredyty bankowe
3 Zaliczki otrzymane na poczet dostaw 0 0 0
4 Zobowiązania z tytułu dostaw i usług 72815 -5600
5 Zobowiązania wekslowe 0 0 0
6 Zobowiązania z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń
społecznych
7 Zobowiązania z tytułu wynagrodzeń 72
8 Zobowiązania wewnątrzzakładowe 0 0 0
9 Pozostałe zobowiązania krótkoterminowe
II Fundusze specjalne

14
 E. ROZLICZENIA MIĘDZYOKRESOWE
PRZYCHODY PRZYSZŁYCH OKRESÓW

1 Bierne rozliczenia międzyokresowe 0 660 660

2 Przychody 592 438
SUMA PASYWÓW 507401
opracowanie

Majątek przedsiębiorstwa stanowiący aktywa bilansu składa się z mająt­

ku trwałego i obrotowego. Specyficznym elementem majątku, ujętym w odręb­
ną grupę, są rozliczenia międzyokresowe. Omówimy pokrótce kolejne pozycje
majątku bilansowego.

Majątek trwały obejmuje cztery grupy składników:

• wartości niematerialne i prawne,
• rzeczowe składniki majątku,
• finansowy majątek trwały,
• należności długoterminowe.
Wartości niematerialne i prawne to:
• nabyte prawa,
s długotrwałe rozliczenia międzyokresowe szczególnego rodzaju kosztów.
Do nabytych praw majątkowych, a więc np. zakupionych, wniesionych
jako aport, zalicza się nadające do gospodarczego wykorzystania
o przewidywanym okresie dłuższym niż rok, przeznaczone na
własne potrzeby jednostki lub do oddania do na podstawie umowy
najmu. W szczególności są to:
• prawo wieczystego użytkowania gruntu, zakupione lub uzyskane jako
wkład rzeczowy, a także nadwyżka pierwszej opłaty za wieczyste użytkowanie
nad roczną opłatą z tego tytułu,
• spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, zapłacony za kilka lat
z góry czynsz za najem lokalu lub wniesiona w postaci aportu skapitalizowana
równowartość najmu lub dzierżawy postawionych do dyspozycji jednostki
środków, a także prawa uzyskane za środki wydatkowane na wspólną inwes­
tycję,
• prawa do projektów, wynalazków, patentów, znaków towarowych,
wzorów zdobniczych, modeli licencji, użytkowania praw autorskich, tajnych
formuł i procesów produkcyjnych
prawa do wykorzystywania odpowiednio udokumentowanych doświad­
czeń przemysłowych, handlowych lub naukowych
• koncesje, w tym również na dopuszczenie samochodu do międzynaro­
dowego transportu drogowego,
• programy komputerowe.
Do drugiej grupy wartości niematerialnych, stanowiących szczególnego
rodzaju rozliczenia międzyokresowe kosztów, należą:

15
 Koszty organizacji poniesione przy lub późniejszym roz­
szerzeniu spółki akcyjnej. Są to wydatki związane z założeniem spółki akcyjnej
i znacznym rozszerzeniem jej profilu produkcyjnego lub mocy produkcyjnych.
Dotyczą one studiów rynku, rekrutacji pierwszej reklamy. Nie ma tu
natomiast kosztów związanych ze zgromadzeniem kapitału.
2. Koszty prowadzonych przez jednostkę na własne potrzeby prac roz­
wojowych, poprzedzających podjęcie produkcji, to jest wykorzystania wyni­
ków badań lub w inny sposób uzyskiwanej wiedzy do produkcji nowych lub
ulepszonych, produktów lub technologii. Mogą one być zaliczane do wartości
niematerialnych i prawnych pod warunkiem, że:
a) ściśle ustalono przyszły produkt lub technologię wytwarzania, a ponie­
sione na ich rozwój koszty prac wiarygodnie ustalono, wyodrębniając je
spośród kosztów prac badawczo-rozwojowych,
b) po stwierdzeniu i udokumentowaniu technicznej przydatności produk­
tu lub technologii jednostka podjęła decyzję wytwarzania tych produktów lub
stosowania technologii,
c) przewidywane przychody ze sprzedaży tych produktów lub stosowania
technologii pokryją poniesione koszty prac rozwojowych.
Zatem do wartości niematerialnych i prawnych mogą być zaliczane tylko
koszty tych prac rozwojowych, które poprzedzają produkcję na rynek, nie zaś
wszystkich prac badawczych, których zwrot kosztów jest prawdopodobny.
3. Dodatnia wartość firmy, która stanowi różnicę między na ogół wyższą
ceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niższą od
niej wartością rynkową poszczególnych składników majątkowych jednostki
lub jej zorganizowanej części, pomniejszoną o ewentualne przejęte zobowiąza­
nia. Różnica ta uwzględnia renomę, pozycję na rynku, posiadane tajemnice
produkcyjne, dobrą organizację itp. Ustawa o rachunkowości, obowiązująca
od 1 stycznia 1995 roku, wprowadza po raz pierwszy w polskiej praktyce
pojęcie ujemnej wartości firmy. Występuje ono gdy wartość skład­
ników majątkowych zakupionej jednostki jest wyższa od ceny nabycia tej
jednostki. Ujemna wartość firmy jest rozliczana w czasie przez dochody
przyszłych okresów. Wartości niematerialne i prawne ujmuje się w bilansie
według wartości netto, tj. w cenie nabycia praw lub koszcie szczególnych
rozliczeń międzyokresowych, pomniejszonych o ich planowaną i nieplanowa­
ną amortyzację.
Kolejną grupę majątku trwałego przedsiębiorstwa stanowią jego rzeczo­
we składniki, określane środkami trwałymi. Przez środki trwałe rozumie się
stanowiące własność lub współwłasność jednostki kompletne i do
użytku w momencie przejęcia do użytkowania:
• nieruchomości obejmujące grunty, budynki, w tym także będące odręb­
ną własnością lokale, budowle i inwestycje w obcych obiektach, ulice i place,
uzbrojenie terenu, melioracje, budowle wodne i inne obiekty tego typu,
• maszyny, urządzenia i środki transportu,
o inne przedmioty,

16
 inwentarz przeznaczony okres dłuższy niż rok na własne
potrzeby, np. zwierzęta pociągowe w kopalniach, zwierzęta w re­
produktory, zwierzęta zarodowe itp.
Środki trwałe odpowiadały dotychczas dwom kryteriom. Ich okres użyt­
kowania był dłuższy niż rok bilansowy, a wartość pojedynczego obiektu
przekraczała 10 starych zł. Ustawa o rachunkowości nie określa dolnej
granicy wartości środków trwałych ani listy wyłączeń. Na skutek tego do
środków trwałych włączone zostało wyposażenie urządzenia
sprzęt pożarniczy, stanowiące zaplecze budów, urządzenia
rozbieralne (rusztowania, szalunki zaplecze produkcyjno-usługowe, in­
strumenty muzyczne, meble, dywany. Dotychczasowe wyposażenie i jego
umorzenie zostało więc przeniesione do środków trwałych i ich umorzeń.
Środki trwałe są do użytkowania przez okres dłuższy niż
rok na własne potrzeby jednostki, np. na cele produkcyjne, handlowe, usługo­
we, socjalne i mieszkaniowe lub do oddania przez nią w użytkowanie na
podstawie umowy najmu, dzierżawy lub innej umowy o podobnym charak­
terze. Do środków trwałych przedsiębiorstwa zalicza się również stanowiące
obcą własność środki trwałe, używane przez jednostkę na podstawie umowy
najmu, dzierżawy lub innej umowy, jeżeli z innych przepisów, np. ustawy
o prywatyzacji, przepisów podatkowych, wynika prawo dokonywania odpi­
sów amortyzacyjnych od tych środków.
Środki trwałe w momencie ich przyjęcia do używania według
wartości początkowej. Jest to cena nabycia lub koszt wytworzenia inwestycji
Wartość tę mogą później zwiększać koszty poniesione na ulep­
szenie majątku, tj. rozbudowę, rekonstrukcję, adaptację lub
modernizację. W toku eksploatacji wartość początkową środka trwałego
zmniejsza się o jego planowaną i nieplanową amortyzację, doprowadzając ją
do wartości księgowej netto. Amortyzacja planowa, odzwierciedlająca normal­
ne zużycie środków trwałych, obciąża koszty działalności, natomiast amor­
tyzacja - pozostałe koszty operacyjne. Ustawa nie przewiduje
możliwości stosowania tzw. metody naturalnej amortyzacji, tj. jej naliczania
zależnie od pracy środka trwałego, np. przebiegu samochodu.
Finansowe składniki majątku tym różnią się od składników
rzeczowych i wartości niematerialnych i prawnych, że zainwestowany w nich
kapitał jest zaangażowany nie we własnym, lecz w obcym przedsiębiorstwie.
Do tej grupy składników majątkowych zalicza się:
• udziały w obcych jednostkach,
• długoterminowe papiery
• udzielone pożyczki długoterminowe,
• inne finansowe składniki majątku trwałego.
Przedsiębiorstwo może mieć finansowy udział w innym podmiocie gos­
podarczym przez nabycie udziałów w jego kapitale bądź przez kupno papie­
rów wartościowych emitowanych przez ten drugi podmiot z zamiarem za­
trzymania ich przez dłuższy czas. Pożyczki długoterminowe są to udzielone

17
 nie zabezpieczone w papierach wartościowych, których spłata
stąpi nie wcześniej niż po upływie roku od daty sporządzenia bilansu.
Czwartą grupę majątku trwałego należności
Są to kwoty należne przedsiębiorstwu od innych podmiotów gospodarczych
wykonane usługi bądź produkty o okresie zwrotu dłuższym
rok bilansowy.

Majątek obrotowy stanowią te składniki majątku przedsiębiorstwa,

które nie zostały zakwalifikowane do majątku trwałego. W bilansie stosowany
jest następujący podział majątku obrotowego:
zapasy,
o należności i roszczenia,
o papiery wartościowe przeznaczone do obrotu,
o środki pieniężne.
Zapasy są to nabyte lub wytworzone we własnym zakresie składniki
majątkowe, które przeznaczone do zużycia lub dalszej odsprzedaży. W ra­
mach zapasów wyróżnia się materiały, produkcję niezakończoną, produkty
gotowe oraz towary. Do materiałów zalicza się surowce, materiały podstawo­
we i pomocnicze, półfabrykaty obcej produkcji, opakowania, paliwo, części
zamienne, odpadki. Wyroby gotowe to wykonane we własnym zakresie produ­
kty rynkowe. W zależności od specyfiki działania są to wyroby, usługi, prace
naukowo-badawcze, prace itp. Na
produkcję niezakończoną składa się produkcja w toku oraz półfabrykaty.
Towary stanowią rzeczowe składniki majątku, nabyte w celu sprzedaży. Do
zapasów zalicza się również zaliczki na poczet przyszłych dostaw materiałów,
towarów itp.
Należności i roszczenia są to sumy pieniężne należne przedsiębiorstwu
od innych podmiotów za wcześniej wykonane dla nich świadczenia (np.
sprzedane wyroby, towary).
W grupie należności wyróżnia się:
• należności z tytułu dostaw i usług, czyli głównie należności od odbior­
ców,
należności z tytułu podatków, składek ubezpieczeń społecznych lub
należnej dotacji (od budżetów),
s pozostałe należności (np. od pracowników z tytułu pobranych przez
nich zaliczek, od innych osób fizycznych i prawnych),
należności dochodzone na drodze sądowej to kwoty wierzytelności,
których wyegzekwowanie odwołania się wierzyciela do sądu; określa
się je jako roszczenia sporne.
Papiery wartościowe do obrotu to akcje i obligacje,
bony skarbowe zakupione celem ich odsprzedaży, a także czeki i weksle obce
płatne w okresie dłuższym niż 3 miesiące od daty ich wystawienia. Do tej
grupy majątku obrotowego zalicza się również akcje własne, nabyte zgodnie
z prawa handlowego. Kodeks handlowy dopuszcza możliwość

18
nabycia akcji w egzekucji na zaspokojenie roszczeń
spółki, których nie można zaspokoić z innego majątku oraz
w celu umorzenia akcji. Poza tymi przypadkami obowiązuje zakaz nabywania
własnych akcji, co wiąże się z zasadą nienaruszalności kapitału własnego.
Środki pieniężne zaliczane do majątku obrotowego jednostki obejmują:
e środki pieniężne znajdujące się w kasie,
środki pieniężne zgromadzone w banku na rachunku bieżącym i innych
rachunkach bankowych (np. rachunku czeków potwierdzonych),
• inne środki pieniężne (np. czeki obce gotówkowe i rozrachunkowe oraz
weksle obce); weksle obce zalicza się do środków pieniężnych, jeżeli są płatne
w ciągu 3 miesięcy od daty ich wystawienia; czeki i weksle obce płatne po
upływie 3 miesięcy zaliczane są do papierów wartościowych.

Specyficzną majątku przedsiębiorstwa są rozliczenia mię­

dzyokresowe. Pozwalają one na wyeliminowanie z kosztów roku obrotowego
tej części nakładów już poniesionych, które przypadają dopiero na rok
następny. Koszty przyszłych okresów ustala się w wysokości kosztów przypa­
dających na następne okresy sprawozdawcze. Okres ich rozliczania powinien
być uzasadniony charakterem rozliczanych kosztów.
Do rozliczeń międzyokresowych czynnych mogą być zaliczone:
• koszty przygotowania nowej produkcji i jej wdrożenia, jeżeli nie wiążą
się z inwestycjami,
• prac z zakresu postępu technicznego i oraz ich
wdrożenia, jeśli nie zostały uznane za wartości niematerialne i prawne,
• koszty większych remontów środków trwałych,
• koszty zakupu materiałów,
• czynsze i dzierżawy płatne z góry,
e ubezpieczenia rzeczowe płatne na początku roku,
• koszty sezonu martwego przy produkcji sezonowej, względnie rozlicze­
nie kosztów ogólnoprodukcyjnych oraz zarządu przy dużych wahaniach pro­
dukcji,
• ryczałtowo opłacane koszty kredytów i pożyczek,
• opłaty leasingowe,
e inne koszty wynikające z dowodów obcych, dotyczące przyszłych
okresów.

Pasywa bilansu obrazują źródła finansowania majątku przedsiębiorstwa.

Mogą to być źródła własne i obce. Źródła własne w jednostkach będących
spółkami prawa handlowego, cywilnego oraz prowadzonych przez osoby fizycz­
ne we własnym imieniu i na własne ryzyko określane są kapitałami. W przedsię­
biorstwach państwowych i spółdzielniach zamiast nazwy „kapitał" używa się
określenia „fundusz" - dla podkreślenia, że stanowi on źródło finansowania
składników majątku będących własnością Skarbu Państwa (w przedsiębior­
stwach państwowych) lub własnością grupową (w spółdzielniach).

19
 W zależności od organizacyjno-prawnej podmiotów gospoda­
rczych wyróżnia się:
1) w akcyjnych:
kapitał akcyjny,
o kapitał zapasowy,
e kapitał rezerwowy.
2) w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością:
kapitał zakładowy,
• kapitał zapasowy,
• kapitał rezerwowy.
3) w jednostkach gospodarczych prowadzonych przez osoby fizyczne we
własnym imieniu i na własne ryzyko:
s kapitał zakładowy (lub kapitał własny),
kapitał zapasowy (jeśli firma uzna go za potrzebny).
4) w przedsiębiorstwach państwowych:
e fundusz założycielski,
• fundusz przedsiębiorstwa.
5) w spółdzielniach:
• fundusz udziałowy,
fundusz zasobowy.
Kapitał akcyjny w spółkach akcyjnych, kapitał zakładowy w spół­
kach z ograniczoną odpowiedzialnością i udziałowy w spółdziel­
niach wykazuje się w wysokości zadeklarowanej, określonej
w umowie statucie spółki. Natomiast zadeklarowane, lecz nie wniesione
wkłady kapitałowe ujmuje się w bilansie jako wkłady na poczet
kapitału.
Kapitał zapasowy wykazywany jest według źródeł jego
wstaje on:
• ze sprzedaży akcji powyżej ich wartości nominalnej,
• tworzony ustawowo w spółkach akcyjnych z odpisów z zysku bieżącego
w wysokości 8% aż do uzyskania kwoty równej jednej trzeciej kapitału
akcyjnego; po uzyskaniu takiej wysokości kapitałów przedsiębiorstwo może
zaniechać odpisów,
• tworzony zgodnie z zapisami statutu lub umowy spółki,
• z dopłat wspólników,
• innych źródeł.
ujmowany jest w bilansie kapitał rezerwowy powstający z ak­
tualizacji wyceny majątku trwałego.
Kolejną pozycję kapitałów własnych stanowi nie podzielony wynik
finansowy z lat ubiegłych. Jeśli jest to strata, to jest ona rozliczana w
kolejnych latach funkcjonowania firmy. Zysk nie podzielony natomiast może
być wykorzystywany do prowadzenia stabilnej polityki dywidend. Może on
bowiem zasilić zysk roku bieżącego i w kwocie łącznej może zostać podzielony
w bieżącym roku obrotowym.

20
 W własnych ujęty jest również wynik finansowy netto roku
obrotowego. Wynik ujemny pomniejsza sumę pasywów ogółem)
przedsiębiorstwa. Wynik dodatni (zysk), po weryfikacji sprawozdań finan­
sowych przez biegłych rewidentów, jest dzielony na część wypływającą z firmy
w postaci wypłat dywidend dla akcjonariuszy i udziałowców, wypłat tantiem
dla zarządu i rad nadzorczych, nagród i premii indywidualnych dla załogi,
darowizn na cele społeczne itp. oraz na część pozostającą w firmie w postaci
zysków zatrzymanych, zasilających kapitały zapasowe, rezerwowe, inwestycyj­
ne czy też zyski jeśli nie zostały określone cele, na które zysk
będzie skierowany.

Część pasywów bilansu stanowią rezerwy. W myśl ustawy o rachun­

kowości rezerwy tworzy się
• należności od dłużników postawionych w stan upadłości lub likwidacji
(z wyjątkiem likwidacji dokonywanej w ramach prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych) do wysokości należności nie objętych gwarancją lub innym
zabezpieczeniem, zgłoszonej sędziemu, komisarzowi lub likwidatorowi,
• należności od dłużników w przypadku oddalenia wniosku o ogłoszenie
upadłości, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępo­
wania upadłościowego w pełnej wysokości,
• należności kwestionowane przez dłużników (sporne) do wysokości nie
pokrytej gwarancją lub innym
• należności zaległe, których spłata w umownej kwocie, jak to wynika
z oceny sytuacji gospodarczej i finansowej dłużnika, nie jest prawdopodobna
w najbliższym półroczu - oczywiście do nie pokrytej gwarancją lub
innym zabezpieczeniem. Do tej grupy należności się przewidziane
w prawie podatkowym przypadki, potwierdzenia należności prawomocnym
orzeczeniem sądu i skierowania jej na drogę postępowania egzekucyjnego,
wydania przez właściwy organ postępowania egzekucyjnego postanowienia
o nieściągalności wierzytelności oraz wszczęcia na wniosek dłużnika postępo­
wania układowego lub ugody bankowej. Podstawą tworzenia rezerw może być
także nieznajomość miejsca pobytu dłużnika i jego majątku
mimo podjęcia przez jednostkę odpowiednich działań oraz innych wiarygodnie
uzasadnionych przyczyn, wskazujących na prawdopodobieństwo braku zapła­
ty należności w ciągu najbliższych 6 miesięcy.
Przedsiębiorstwa mogą tworzyć również rezerwy inne niż rezerwy na
należności stosownie do specyfiki swojej działalności. Mogą to być:
• rezerwy z tytułu napraw gwarancyjnych dotyczących sprzedanych w da­
nym roku obrotowym lub wcześniejszym okresie wyrobów długotrwałego
użytkowania, np. samochodów, telewizorów, lodówek, maszyn i urządzeń,
wybudowanych budynków.

Z. Wycena aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego, „Rachun­

kowość" 1994, zeszyt specjalny.

21
 • rezerwy na pokrycie strat związanych z wyceną niektórych
majątku trwałego (np. zaniechanych inwestycji czy zamierzonej likwidacji
środków trwałych) lub majątku obrotowego, 4
• rezerwy na inne imiennie określone wydatki, które trzeba będzie
nieść w kolejnych okresach sprawozdawczych, lecz które dotyczą operacji
gospodarczych lub zdarzeń zaistniałych w danym roku obrotowym lub wcześ­
niejszym okresie (np. straty z tytułu przewidywanych kar, grzywien lub.
wypadków losowych, rezerwy na niedobory i
Szczególną formą rezerw są rezerwy tworzone na podatek dochodowy
w sytuacji, gdy należny urzędowi skarbowemu podatek jest inny niż podatek
naliczony od podstawy opodatkowania w danym okresie. Różnica w kwocie
między podatkiem księgowym a rzeczywistym zobowiązaniem podatkowym
może wynikać z tytułu różnego ujęcia w niektórych pozycji kosztów
(odsetki, różnice kursowe) w myśl ustawy o rachunkowości oraz przepisów
podatkowych. Na przykład odsetki, zgodnie z ustawą o rachunkowości,
wpływają na wynik w okresie, którego dotyczą, zgodnie zaś przepisami
podatkowymi uwzględniane są okresie ich otrzymania lub zapłaty. Stąd
z chwilą zrealizowania się odsetek czy różnic kursowych trzeba będzie zapłacić
od nich podatek. Na podatek ten jest tworzona rezerwa.

W części i pasywów bilansu znajdują się zobowiązania.

Ogół zobowiązań przedsiębiorstwa można ująć w dwie grupy:
• zobowiązania bilansowe:
a) długoterminowe wymagalne po upływie jednego roku,
b) zobowiązania krótkoterminowe płatne przed upływem jednego roku;
• zobowiązania pozabilansowe:
a) zobowiązania przedawnione lub umorzone, zaliczone do zysków nad­
zwyczajnych,
b) zobowiązania warunkowe.
Do z o b o w i ą z a ń długoterminowych należą:
• długoterminowe pożyczki, obligacje i inne papiery wartościowe,
• długoterminowe kredyty bankowe,
• pozostałe zobowiązania długoterminowe.
W grupie k r ó t k o t e r m i n o w y c h z o b o w i ą z a ń ujmuje się:
pożyczki, obligacje i inne papiery wartościowe,
• kredyty bankowe,
• zaliczki otrzymane na poczet dostaw,
a zobowiązania z tytułu dostaw i usług,
• zobowiązania wekslowe,
• zobowiązania tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń społecznych,
zobowiązania wewnątrzzakładowe,
• pozostałe zobowiązania krótkoterminowe.
Zobowiązania ujmuje się w księgach rachunkowych według wartości
ustalonej przy ich powstaniu. W przypadku zobowiązań w walutach obcych

22
ujmuje się je księgach w wartości nominalnej, przeliczonej na złote polskie
według kursu średniego, ustalonego przez Prezesa N B P dla każdej waluty
obcej. Różnice kursowe dotyczące zobowiązań ustala się nie później niż na
dzień wygaśnięcia zobowiązania na skutek zapłaty, przedawnienia lub umo­
rzenia, a także na dzień kończący rok obrotowy. Różnice kursowe ustalone
w ciągu roku między wartością zobowiązań ustaloną według kursu średniego,
obowiązującego w momencie ich powstania a kursem walut na dzień ich
rozliczenia zalicza się:
• do przychodów z operacji finansowych, jeżeli są dodatnie;
• do kosztów operacji finansowych, jeżeli są ujemne.
Podobnie różnice kursowe ustalone na koniec roku obrotowego odnosi
się bądź to do kosztów operacji finansowych (różnice ujemne), bądź do
przychodów przyszłych okresów (różnice dodatnie). W spółkach kapitałowych
różnice kursowe na koniec roku oblicza się jako różnice między kursem z dnia
transakcji a średnim miesięcznym kursem za ostatni miesiąc roku
Pierwszą pozycją wśród zobowiązań krótkoterminowych są zobowiązania
wynikające z wydanych innym jednostkom lub osobom fizycznym własnych
papierów wartościowych czy obligacji. Ujmowane są one w bilansie według
wartości nominalnej, a jeżeli jest ona różna od uzyskanych za nie środków, to
różnicę zalicza się do przychodów lub kosztów operacji finansowych.
Kredyty krótkoterminowe są zobowiązaniami wobec banku z tytułu
przekazania kredytobiorcy, na podstawie umowy cywilnoprawnej, określonej
kwoty pieniężnej. Umowa ta zobowiązuje przedsiębiorstwo do zwrócenia
kwoty po upływie określonego czasu uwzględnieniem odsetek, stano­
wią cenę kredytu. Należy odróżnić pojęcie pożyczki i kredytu. Przy udzielaniu
pożyczki bank nie docieka, jakim celom ma ona służyć, a interesuje się tylko
zabezpieczeniem zwrotu. Pożyczki mogą pochodzić od podmiotów innych niż
banki. W odróżnieniu od pożyczki kredyt bankowy służy realizacji okreś­
lonego przedsięwzięcia gospodarczego, którego efekty mają być źródłem
spłaty tego kredytu. Terminowa spłata kredytu jest wówczas potwierdzeniem
osiągnięcia celu, a brak środków na spłatę kredytu w ustalonym terminie jest
sygnałem, że procesy gospodarcze przebiegały w inny sposób, niż zakładano
przy przyznaniu kredytu.
Zobowiązania z tytułu dostaw, robót i usług występują w sytuacji, gdy
moment dostawy materiałów i usług wyprzedza moment zapłaty. W tym
okresie przedsiębiorstwo korzysta ze środków, które przybierają formę kredy­
tu kupieckiego.
Zobowiązania wekslowe powstają, gdy przedsiębiorstwo reguluje swoje
zobowiązania z tytułu dostaw, robót i usług przez wręczenie wierzycielowi
weksla. Następuje wówczas przesunięcie części zobowiązań wobec dostawców
do odrębnej pozycji „zobowiązania wekslowe", przy czym weksle te mogą
występować tu jako środek płatniczy bądź jako kredyt krótkoterminowy.
Zobowiązania z tytułu podatków, ceł, ubezpieczeń społecznych są tzw.
zobowiązaniami publicznoprawnymi, powstałymi z tytułu naliczonych, a nie

23
zapłaconych podatków wobec budżetu państwa i budżetów gmin, opłat,
i ubezpieczeń.
Zobowiązania z tytułu wynagrodzeń pracę dotyczą najczęściej wyna­
grodzeń wypłaconych pracownikom z pewnym opóźnieniem oraz wynagro­
dzeń nie podjętych w terminie.
Zobowiązania wewnątrzzakładowe wykazywane są przez zakłady przed­
siębiorstwa (np. filie) samodzielnie sporządzające bilans. Nie uwzględnia się
ich natomiast w bilansie zbiorczym przedsiębiorstwa.
Do innych zobowiązań krótkoterminowych należą zobowiązania poza
wymienionymi wyżej, np. zwrotne dopłaty do kapitału stanowiące swoistego
rodzaju pożyczkę od właścicieli firmy. Pożyczkodawcy mają wówczas prawo
do zwrotu wypożyczonego kapitału, pod z góry określonymi warunkami.
Zobowiązania pozabilansowe obejmują zobowiązania warunkowe oraz
inne zobowiązania, głównie przedawnione lub umorzone. Do zobowiązań
warunkowych przedsiębiorstwa, ujmowanych w ewidencji pozabilansowej,
należą zobowiązania krajowe i zagraniczne z:
• udzielania gwarancji,
• weksli,
• zawartych, a nie wykonanych umów,
• przekazania weksli obcych (indosowanych lub zdyskontowanych) innym
kontrahentom w okresie od przekazania weksla do jego wykupienia lub zwrotu.
Jako ujmuje się również nie uznane przez
jednostkę skierowane do sądu roszczenia sporne kontrahentów
reklamacji, dochodzonych odszkodowań, zwłokę
(w okresie od otrzymania przez sąd lub zasądzenia do zapłaty), chyba że
zobowiązania te są tak prawdopodobne, iż mają charakter rezerw (kosztów)
z tytułu przyszłych okresów.
Wykazywane w bilansie fundusze specjalne tworzone są na mocy okreś­
lonych przepisów prawnych. Są to fundusze świadczeń społecznych służące
finansowaniu działalności socjalnej i mieszkaniowej, prowadzonej przez za­
kłady pracy na rzecz pracowników i ich rodzin oraz byłych pracowników
- emerytów, rencistów i ich rodzin. W związku z tym, że fundusze te są
przeznaczone na świadczenia pracowników, mogą być traktowane jako
swoistego rodzaju zobowiązania przedsiębiorstwa wobec pracowników.
Cechami charakterystycznymi dla tych funduszów
• ścisłe określenie w przepisach prawnych źródeł ich tworzenia i
ków z nich finansowanych; zasadniczo są one tworzone w ciężar kosztów
działalności eksploatacyjnej, a jedynie uzupełniająco mogą być z zys­
ku przedsiębiorstwa,
• dochody i koszty związane z ich funkcjonowaniem zalicza się
średnio do zwiększeń lub zmniejszeń tych funduszów,

H. Prawo bilansowe i podatkowe podmiotów gospodarczych, Warszawa

1994, s. 69.

24
 • środki pieniężne tych funduszów są lokowane na specjalnych rachun­
kach bankowych, co jest jednoznaczne z wyłączeniem możliwości wykorzys­
tywania ich na finansowanie innej działalności.
Pozycja bilansu obejmuje:
1) bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów,
2) przychody przyszłych okresów.
Bierne rozliczenia międzyokresowe kosztów są związane z tworze­
niem rezerw na koszty przyszłych okresów na imiennie określone wydatki,
jakie trzeba będzie ponieść w następnym roku obrotowym z tytułu kosztów,
które w całości lub w części przypadają na bieżący rok obrotowy. Rezerwy
na koszty mogą tworzyć zgodnie z przepisami prawnymi lub zwy­
czajem handlowym wszystkie przedsiębiorstwa, niezależnie od rodzaju ich
działalności.
Przychody przyszłych okresów stanowią wpłaty pobrane z góry z róż­
nych tytułów, a także zarachowane należności i roszczenia, które pod­
legają zaliczeniu do wyniku finansowego w przyszłych okresach sprawozdaw­
czych.
Zalicza się do nich w
• otrzymane w bieżącym okresie z góry opłaty za świadczenia, które zostaną
wykonane w okresach następnych: m.in. objęte fakturami VAT lub rachunkami
uproszczonymi zaliczki na poczet dostaw i usług przekraczające 50% ceny,
• kwoty podwyższające dotychczasowy stan należności roszczeń,
• nadwyżkę dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi, ustaloną przy
wycenie na dzień bilansowy należności i zobowiązań płaconych w walucie
obcej,
nierozliczoną różnicę wartości firmy,
• dotacje, subwencje i dopłaty do inwestycji oraz prac rozwojowych,
księgowane w momencie ich otrzymania.
Zarachowanie przychodów przyszłych okresów do przychodów okresu
bieżącego następuje przez zaliczenie ich do odpowiednich przychodów ze
sprzedaży pod datą wykonania świadczenia lub do przychodów z operacji
finansowych lub pozostałych przychodów operacyjnych według zasad okreś­
lonych przepisami ustawy, a mianowicie:
• nierozliczoną różnicę wartości firmy, zaliczoną do przychodów bieżące­
go okresu, przez okres nie dłuższy niż 5 lat,
• ujęte na przychodach przyszłych okresów dotacje, subwencje i dopłaty
do inwestycji oraz prac rozwojowych zalicza się stopniowo do pozostałych
przychodów operacyjnych równolegle do odpisów amortyzacyjnych od środ­
ków trwałych lub kosztów prac rozwojowych sfinansowanych z tych źródeł
- do wysokości kwot wymienionych dotacji.
Bilans przedsiębiorstwa nie daje pełnej informacji o jego sytuacji ma­
jątkowej i finansowej. on bowiem stan zasobów i kapitałów na

T. Żyznowski, Ewidencja księgowa od roku, „Rachunkowość" 1995, nr 1.

25
dany moment, czyli ma charakter statyczny. Dlatego też uzupełnieniem bi­
lansu jest rachunek wyników. Ujęte w nim wielkości mają charakter
mieniowy.

2. Rachunek zysków i strat

Rachunek zysków i strat jest, obok bilansu i danych uzupełniających, częścią

sprawozdania finansowego sporządzonego na dzień bilansowy. Rachunek ten
informuje o stopniu realizacji podstawowego celu działalności gospodarczej,
czyli o wysokości wyników finansowych osiągniętych w okresie sprawozdaw­
czym. Rachunek zysków i strat - określany też rachunkiem wyników jest
sporządzany we wszystkich przedsiębiorstwach bez względu na formę organi­
zacyjno-prawną. Przykładowy rachunek zysków i strat prezentuje tablica 2.
Rachunek zysków i strat może być sporządzany w układzie kalkulacyj­
nym lub porównawczym. Obie formy różnią się między sobą sposobem ujęcia
kosztów uzyskania przychodów. W pierwszym układzie koszty te ujęte są
według sposobów ich odnoszenia na jednostkę produktu (wyrobu, usługi),
w drugim zaś według rodzaju zużytych czynników produkcji. Wzory rachunku
zysków i strat podane są w ustawie o
Rachunek zysków i strat może być sporządzany w formie dwu­
stronnej tabeli. prawej stronie tabeli wykazuje się sumy
przychodów ewentualne zyski a po lewej koszty uzyskania
przychodów i ewentualne straty nadzwyczajne. W sytuacji nadwyżki przy­
chodów i zysków nadzwyczajnych nad kosztami ich uzyskania i ewentualnymi
stratami nadzwyczajnymi, występuje zysk, którego łączna kwota odpowiada
jego wysokości zawartej w bilansie. W przypadku odwrotnym występuje strata
- w układzie pionowym, w którym pozycje przychodów i kosztów zapisane są
jedne pod drugimi, a różnica między tymi wielkościami stanowi wynik finan­
sowy na poszczególnych poziomach działalności przedsiębiorstwa. Wynik
finansowy jest syntetyczną miarą efektów finansowych osiągniętych przez
przedsiębiorstwo w ramach prowadzonej przez działalności gospodar­
czej. Powstaje on na kilku poziomach. Etapy jego tworzenia prezentuje
schemat
Jak wynika ze rachunek zysków i strat pozwala na ustalenie
wyniku finansowego na trzech poziomach:
• poziomie operacyjnym, pozwalającym ustalić wynik operacyjny,
• poziomie finansowym, na którym ustala się wynik na działalności
gospodarczej przedsiębiorstwa,
• poziomie na którym koryguje się wynik na działalno­
ści gospodarczej o zdarzenia nadzwyczajne w celu uzyskania wyniku finan­
sowego brutto.

Ustawa z 29 września 1994 roku o rachunkowości, op.

26
 2. Rachunek zysków I strat za okres od do r. (w

KOSZTY I STRATY PRZYCHODY I

A Koszty działalności
I Wartość sprzedanych towarów
i materiałów
II Koszt wytworzenia
sprzedanych produktów
Koszt sprzedaży
IV Koszt ogólne zarządu
B Zysk ze sprzedaży
761 606 A Przychody ze sprzedaży
I Przychody ze sprzedaży
produktów
II Przychody ze sprzedaży
towarów i materiałów
B Strata ze sprzedaży 0

C Pozostałe koszty operacy|ne 682 C Pozostałe przychody

operacyjne

I Wartość sprzedanych I Przychody ze sprzedaży

składników majątku trwałego 188 składników majątku trwałego 146
II Pozostałe koszty operacyjne 494 II Dotacje 0
II Pozostałe przychody
operacyjne 872
D Zysk na działalności D Strata na działalności
operacyjnej 0

E Koszty finansowe E Przychody 379

I Odpisy aktualizujące wartość I Dywidendy z tytułu udziałów

finansowego majątku trwałego - w tym od jednostek
i krótkoterminowych papierów 0 zależnych i stowarzyszonych 0
wartościowych
II Odsetki do zapłacenia, w tym II Odsetki uzyskane 319
dla jednostek zależnych
i stowarzyszonych
Pozostałe 2041 Pozostałe 60
F Zysk brutto na działalności F Strata brutto na działalności
0
G Straty nadzwyczajne 0 G Zyski 0
H Zysk brutto H Strata brutto 0
I Obowiązkowe obciążenia
wyniku finansowego

I Podatek dochodowy od osób

prawnych lub osób fizycznych 13761
II Pozostałe obowiązkowe
obciążenia 4925
J Zysk netto J Strata netto 0

opracowanie własne.

27
 Schemat Tworzenie wyniku finansowego w przedsiębiorstwie
opracowanie własne.

I. Wynik na działalności operacyjnej obejmuje:

a) wynik na sprzedaży produktów, tj. przychody ze sprzedaży
minus
• koszty wytworzenia sprzedanych produktów,
• koszty ogólne zarządu,
koszty sprzedaży;
b) wynik na sprzedaży towarów i materiałów, tj. przychody ze
minus
wartość sprzedanych towarów i materiałów według cen nabycia,
 a koszty handlowe;
c) wynik na pozostałych kosztach i przychodach operacyjnych, tj. pozo­
stałe przychody operacyjne minus
a pozostałe koszty operacyjne.
Przychody ze sprzedaży w rachunku zysków i strat podaje się w faktycz­
nie Uzyskanych cenach (tzw. cenach realizacji) z uwzględnieniem opustów
i bonifikat. Ustawa o rachunkowości, obowiązująca od stycznia 1995 roku,
rozszerzyła pojęcie przychodów o niektóre pozycje zaliczane dotychczas do
zysków nadzwyczajnych.
Do przychodów operacyjnych zalicza się według ustawy:
a przychody ze sprzedaży produktów,
a przychody ze sprzedaży towarów i materiałów (do końca 1994 roku
przychody ze sprzedaży materiałów były traktowane jako tzw. pozostałe
przychody zewnętrzne),
a pozostałe przychody operacyjne; nie są one bezpośrednio związane
z działalnością gospodarczą przedsiębiorstwa, a zalicza się do
a) przychody ze sprzedaży lub likwidacji środków trwałych i inwestycji
rozpoczętych,
b) odpisanie przedawnionych zobowiązań,
c) otrzymane odszkodowania, kary, grzywny,
d) otrzymane nieodpłatnie składniki majątku,
e) otrzymane dotacje, subwencje i dopłaty na inne cele niż nabycie lub
wytworzenie środków trwałych albo wykonanie rozwojowych,
f) nie wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem rezerwy ustalone
nio w ciężar pozostałych kosztów operacyjnych.
Każdemu przychodowi towarzyszy koszt jego pozyskania. Koszty działal­
ności operacyjnej dzielą się na:
a koszty działalności operacyjnej związane z prowadzeniem działalności
produkcyjnej, usługowej i handlowej,
a pozostałe koszty operacyjne.
W pierwszej grupie wyróżnia się:
1) wartość sprzedanych towarów i materiałów,
2) koszty wytworzenia produktów, które mogą być ujęte:
a według układu kalkulacyjnego (rachunek kalkulacyjny), czyli w grupie
kosztów wytworzenia, kosztów zarządu i kosztów sprzedaży,
a według układu rodzajowego, czyli według rodzaju zużytych czynników
i siły
W tym układzie wyróżnia się:
a koszty amortyzacji,
a koszty zużycia materiałów i energii,
a usługi obce,

T. Żyznowski, Zmiany w rachunkowości jednostek gospodarczych od stycznia 1995 roku,

zeszyt specjalny, s. 65-73.

29
jest podstawą sporządzenia bilansu funkcjonalnego, którego celem jest
stanu ekonomicznej działalności przedsiębiorstwa. Zawarte są w
źródła pochodzenia kapitałów i sposoby wykorzystania tych kapitałów w da
okresie sprawozdawczym. W syntetycznej formie prezentuje go bilansowi
zestawienie źródeł i sposobów wykorzystania przychodów (tablica 3). Ze

Tablica 3. Zestawienie i sposobów wykorzystania przychodów (w zł)

PRZYCHODÓW
1 Wzrost kapitałów własnych
2 Wzrost zadłużenia długoterminowego 1 010
3 Wzrost kredytów i pożyczek krótkoterminowych
4 Wzrost bieżących 1 105
5 Wzrost funduszy specjalnych
6 Wzrost rozliczeń międzyokresowych biernych i przychodów przyszłych
okresów
7 Wzrost innych źródeł finansowania
-
8 Spadek majątku trwałego
-
9 Spadek zapasów
-
Spadek należności
-
11 Spadek stanu papierów wartościowych do obrotu
12 środków pieniężnych
13 Spadek rozliczeń międzyokresowych czynnych
-
SPOSOBY WYKORZYSTANIA PRZYCHODÓW
1 Wzrost majątku trwałego 29 561
2 Przyrost zapasów
3 Przyrost należności
4 Zakup papierów wartościowych do obrotu -
5 Przyrost stanu środków pieniężnych
6 Przyrost rozliczeń międzyokresowych czynnych
7 Spadek kapitałów własnych 54
8 Spłata zadłużenia długoterminowego
-
9 Spłata kredytów krótkoterminowych
-
10 Spadek zobowiązań bieżących
-
11 Spadek funduszy specjalnych -
12 Spadek rozliczeń międzyokresowych biernych i przychodów przyszłych
okresów
13 Inne sposoby wykorzystania przychodów
-
opracowanie na podstawie danych zawartych w tablicy 1.

32
sprawozdania tego można odczytać z jednej wielkość dopływu
firmy środków finansowych z działalności bieżącej (eksploatacyjnej i fi­
nansowej) oraz ze źródeł zewnętrznych, z drugiej zaś przeznaczenie tych

ile w bilansie zawarte są wielkości zasobowe, to w rachunku wyni­

ków rejestruje się wielkości strumieniowe. Przychody ze sprzedaży, koszty
uzyskania przychodów, wyniki finansowe ujmowane są w ciągu roku na­
rastająco, tworząc swoistego rodzaju strumień. Przychody ze sprzedaży sta­
sumę zafakturowanej wielkości sprzedaży wyrobów i usług dos­
tarczonych odbiorcom. Podobnie koszty uzyskania przychodów obrazują
zużycie czynników produkcji pozyskanych z zewnątrz i siły roboczej, wyra­
żone wartościowo. W rachunkach wyników zawarte są więc przepływy
fizyczne towarów, wyrobów i usług wytworzonych i sprzedanych oraz suro­
wców, materiałów, usług zakupionych na potrzeby eksploatacyjne przedsię­
biorstwa.
Przepływy te nie są zbieżne w czasie z przepływami środków pie­
niężnych. Klienci za otrzymane produkty rzadko bowiem płacą gotówką,
częściej realizują swoje zobowiązania po pewnym okresie. Zatem część
przepływów fizycznych (realnych) znajdzie odzwierciedlenie w przepływach
gotówkowych, część zaś pozostanie zasobem przedsiębiorstwa w postaci
należności.
Podobnie faktury dostarczone surowce i które częściowo
zużyje (koszty), a część odłoży w magazynie (zapas), uregu­
luje bądź gotówką, bądź zaciągnie zobowiązanie wobec dostawców, które
ureguluje na przykład po miesiącu. Przedsiębiorstwo również zaciąga zobo­
wiązania wobec budżetu, pracowników, instytucji publicznoprawnych itp.
Z zysku realizowanego na sprzedaży rozlicza się z budżetem co pewien okres.
Dokonuje wypłat wynagrodzeń co miesiąc, mimo że pracownik świadczy na
jego rzecz pracę codziennie. Te przykładowe operacje świadczą, że między
przepływami fizycznymi wyrobów, towarów, surowców i usług a przepływa­
mi środków finansowych występują spore rozbieżności w czasie. Różnica
między tymi dwoma rodzajami przepływów na koniec okresu sprawozdaw­
czego znajduje się w zasobach przedsiębiorstwa i źródłach ich finansowania,
zawartych w bilansie. Powiązania między przepływami fizycznymi a prze­
pływami finansowymi obrazuje schemat 2.
Odzwierciedleniem przepływów fizycznych jest rachunek zysków i strat.
Ogólnie prezentuje on cykl operacyjny przedsiębiorstwa. Jednak zawarte są
w nim również niektóre operacje cyklu inwestycyjnego (np. sprzedaż mająt­
ku trwałego) cyklu finansowego (np. odsetki). W przepływach finan­
sowych źródłem wejść i wyjść pieniądza będzie nie tylko cykl operacyjny, ale
również inwestycyjny i finansowy.
Najprościej pojęte przepływy pieniężne stanowią różnicę między rachun­
kiem zysków i strat a bilansem. Jednak szereg operacji w cyklu inwestycyjnym
nie ma odzwierciedlenia w rachunku wyników, lecz powiązana jest z cyklem

33
 Schemat 2. Powiązania między bilansem a rachunkiem zysków i strat
Źródło: własne.

finansowym. Ponadto niektóre operacje zmieniające stan zasobów

wych i nie pociągają za sobą ruchu pieniądza. Toteż realne
pływy finansowe mogą być ustalone tylko na podstawie sprawozdania
sowego szereg danych szczegółowych prezentujących
na powiązanych z tymi sprawozdaniami. Zostaną one
w drugim rozdziale pracy.
II. Dynamiczny i
pomiar finansowej
w przedsiębiorstwie

Jednym z najistotniejszych obszarów oceny kondycji finansowej przedsiębior­

stwa jest ocena finansowej. Wyjątkowe znaczenie informacyjne w tej
ocenie ma sprawozdanie z przepływów pieniężnych. Poziom gotówki operacyjnej
służy bowiem do dynamicznej oceny płynności finansowej. Niedobór gotówki
w obszarze operacyjnym wskazuje, że amortyzacja i zysk netto nie wystarczyły na
sfinansowanie bieżących, operacyjnych potrzeb przedsiębiorstwa. Dodatnia gotó­
wka operacyjna oznacza natomiast, może sfinansować rozwój
bądź to ze środków własnych, z kredytów, gdyż ma zdolność do ich obsługi.
Pomiar płynności na podstawie wielkości zasobowych zawar­
tych w bilansie w praktyce okazuje się niewystarczający. Obrazuje on bowiem
poziom płynności w danym momencie, na który sporządzono sprawozdanie
finansowe. Ponadto przyjęte zasady księgowania i określania wartości bilan­
sowej zasobów zniekształcają rzeczywisty stan płynności finansowej. Dlatego
też potrzebna jest korekta wskaźników płynności, sprowadzająca się do ustale­
nia rynkowej wartości majątku obrotowego oraz poziomu zobowiązań bieżą­
cych dotyczących takiego samego przedziału czasowego jak zabezpieczający je
majątek obrotowy. Bez względu na dokonaną korektę wskaźnika bieżącej
płynności finansowej, w praktyce niezbędny jest odpowiedni dobór narzędzi
pomiaru płynności finansowej - stosownie do specyfiki przedsiębiorstw.

S p r a w o z d a n i e z p r z e p ł y w u środków
pieniężnych

W dłuższym okresie cel przedsiębiorstwa precyzowany jest j a k o maksymaliza­

cja dochodu właścicieli przy ustalonym ryzyku; natomiast w krótkim okresie
celem takim jest utrzymanie płynności finansowej. Przedsiębiorstwo powinno
więc w swojej działalności generować taką gotówkę, która wystarczy na
bieżące regulowanie własnych zobowiązań.

35
 Jednym z narzędzi służącym ocenie zdolności przedsiębiorstwa do
mania płynności finansowej są sprawozdania z przepływów finansowych;
Mogą one mieć formę:
• sprawozdania z kapitałów prezentującego
źródła pochodzenia i sposoby wykorzystania kapitału obrotowego,
sprawozdania z przepływów pieniężnych (cash
uzyskane i wydatkowane środki pieniężne.
To pierwsze sprawozdanie jest obligatoryjne w spółkach publicznych,
drugie zaś stało się obowiązujące obok bilansu i rachunku wyników na
podstawie ustawy o rachunkowości.
W literaturze i praktyce pojęcie cash flow jest definiowane różnie. W
kim ujęciu określa ono sumę zysku netto i amortyzacji rzeczowych
majątku trwałego oraz wartości niematerialnych i prawnych. Bardziej
formuła ujmuje cash flow jako sumę wyniku finansowego i kosztów
niepieniężnych (amortyzacji, rezerw), pomniejszoną o przychody
(nie będące wpływami).
Najlepszą podstawę do analizy sytuacji finansowej przedsiębiorstwa daj<
rozwinięta definicja, która dokładnie przedstawia cash flow jako
w danym okresie nadwyżkę wpływów nad wydatkami. Obok zysku
i amortyzacji, źródłami dopływu środków
• zwiększenia kapitałów własnych, w wyniku podwyższenia kapitału za
kładowego
• zwiększenie stanu zobowiązań, to jest z tytułu
bankowych, pożyczek, zobowiązań wobec dostawców, pracowników,
publicznoprawnych a także wzrost rezerw, funduszy specjalnych, rozlicza
międzyokresowych biernych oraz przychodów przyszłych okresów,
e zmniejszenia stanu aktywów, wynikające głównie ze sprzedaży zapasów
środków trwałych, papierów wartościowych
• zatrzymanie dywidendy.
Zgromadzone środki mogą być wykorzystane do:
• zwiększenia majątku trwałego przedsiębiorstwa, tj. poniesienia nakła
dów kapitałowych w fazie przygotowania inwestycji, oddania do użytkowani
nowych obiektów środków trwałych, wniesienia udziałów do innych jednoste
gospodarczych, udzielenia pożyczek długoterminowych lub wykupu
wartościowych na rynku kapitałowym,
• zwiększenia majątku obrotowego,
• zmniejszenia kapitału obcego, zobowiązań, funduszów, rezerw ora
rozliczeń międzyokresowych biernych i przychodów przyszłych okresów,
wypłaty dywidend.
Porównanie wpływów i wydatków pozwala na ustalenie dodatniej
ujemnej nadwyżki środków pieniężnych.

T. W. Skoczylas, Sporządzanie sprawozdania z środków

1995, nr 4. 'j

36
 W sprawozdaniu wyodrębnia się trzy typy strumieni pieniężnych:
• z działalności operacyjnej,
• z działalności inwestycyjnej,
• z działalności finansowej.
Działalność operacyjna jest podstawową działalnością przedsiębiorstwa
(produkcyjną, usługową, handlową), której bieżące koszty i przychody wyka­
zuje się w rachunku zysków i strat. W tym obszarze strumieni po stronie
wpływów rejestruje się wszystkie wpłaty odbiorców za sprzedane produkty,
wpływy przychodów finansowych (odsetek i dywidend) oraz inne wpływy, np.
odszkodowania, czynsze dzierżawne. Po stronie wypływu pieniądza ujmuje się
wydatki na regulowanie zobowiązań wobec dostawców, wypłaty wynagrodzeń,
zapłaty odsetek, podatków i inne wydatki gotówkowe przedsiębiorstwa. Przy­
jęte w ustawie o rachunkowości sprawozdanie z przepływów pieniężnych ma
formę pośrednią. Jego podstawą nie są przychody i koszty, a uzyskany wynik
finansowy netto, skorygowany o zmiany stanu zasobów majątku obrotowego
i zobowiązań bieżących oraz o takie elementy rachunku zysków i strat, które
dotyczą działalności inwestycyjnej i finansowej bądź znajdują się w rachunku
zysków strat, a nie absorbowały gotówki w okresie obrachunkowym, którego
ten rachunek dotyczy.
Przepływy strumieni pieniężnych w inwestycyjnym obejmują
operacje gotówkowe dotyczące zakupu bądź sprzedaży rzeczowych składni­
ków majątku trwałego, wartości i prawnych, obcych papierów
wartościowych o charakterze lokat na udzielaniu pożyczek
na okres dłuższy niż rok bilansowy i ich
Działalność finansowa przedsiębiorstwa, zobrazowana w strumieniu gotó­
wki z tej działalności, sprowadza się do przedsięwzięć zmieniających stan źródeł
kapitałowych firmy, zarówno własnych z emisji akcji oraz z podziału w wyniku
roku poprzedniego, jak i obcego pochodzenia, np. zaciągniętych pożyczek,
kredytów, wyemitowanych obligacji. W tym obszarze umieszcza
się również koszty pozyskania kapitału, zapłacone dywidendy, odsetki.
Podział na trzy odmienne strumienie pieniężne stanowi podstawowe
założenie modelowe sprawozdania o przepływach gotówki. Zostało ono za­
chowane w formie sprawozdania z przepływów pieniężnych, wprowadzonego
do praktyki gospodarczej ustawą o rachunkowości. Sprawozdanie to sporzą­
dza się na podstawie danych zawartych w bilansie, rachunku zysków i strat
oraz na podstawie wybranych informacji z ksiąg rachunkowych. Informacje te
dotyczą takich operacji gotówkowych, których nie da się ustalić na podstawie
rachunku zysków i strat czy bilansu, toteż należy po nie sięgnąć do ewidencji
księgowej. Informacje te dotyczą:
1) zmiany stanu kapitałów własnych i rozliczenia wyniku finansowego za
rok poprzedni,
2) zmiany stanu zobowiązań bieżących i funduszy specjalnych w związku
z koniecznością korekty ich stanu bilansowego o różnice w wycenie roz­
rachunków prowadzonych w walutach obcych,

37
 3) zmiany stanu majątku trwałego, wynikające z operacji gotówkowych
kupy) i np. przeszacowania majątku, przekazania z
4) pozostałych kosztów i przychodów operacyjnych, w których
cjonowane są operacje dotyczące działalności inwestycyjnej (likwidacja i sprz
środków umorzenie budynków mieszkalnych i socjalnych
5) przychodów i kosztów finansowych, w których zawarte są
prowizje, różnice kursowe; mogą one dotyczyć wszystkich obszarów działalno

6) zmiany stanu należności dotyczące rezerw na podatek

w związku z różnicą między podatkiem księgowym a rzeczywistym
podatkowym,
7) innych elementów majątku i kapitałów w miarę potrzeb
w sprawozdaniu z przepływów
Wszystkie te informacje ujęte są w kolejnych tablicach stanowiących uzupełnij
nie do bilansu i rachunku zysków i strat, zamieszczonych w rozdziale
Sposób sporządzania sprawozdania z przepływu środków
zaprezentujemy na przykładzie, pokazując równocześnie źródła
poszczególnych pozycji tego sprawozdania. Rachunek przepływu
pieniężnych za rok obrotowy prezentują dane tablicy 4. Kolejne ta
z danymi uzupełniającymi umieszczone są po sprawozdaniu, którego

Tablica 4. Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych za rok 1995

w „X" (w zł)
Wyszczególnienie Kwota]
A Przepływ środków pieniężnych z działalności j
Wynik finansowy netto
II Korekty o pozycje:
1 Amortyzacja
2 Zyski/straty z tytułu różnic kursowych 726
3 Odsetki od dywidendy
4 Rezerwy na należności
5 rezerwy i
6 Podatek dochodowy od zysku brutto
7 Podatek dochodowy zapłacony
8 Wynik na sprzedaży i likwidacji składników działalności inwes­
tycyjnej 287
9 Zmiana stanu zapasów -8890
10 Zmiana stanu należności i roszczeń -5
11 Zmiana stanu zobowiązań krótkoterminowych (z wyjątkiem kredy­
tów i pożyczek oraz funduszy specjalnych)
12 Zmiana stanu rozliczeń międzyokresowych
13 Zmiana stanu przychodów przyszłych okresów 438
14 Pozostałe pozycje (aport majątku obrotowego)
Środki pieniężne netto z działalności operacyjnej

38
Tablica 4. cd.
Lp. Wyszczególnienie Kwota
B Przepływ środków z działalności
Nabycie/sprzedaż wartości niematerialnych i prawnych 0
II Nabycie/sprzedaż składników rzeczowych majątku -5310
Nabycie/sprzedaż akcji i udziałów w jednostkach zależnych 0
IV Nabycie/sprzedaż akcji i udziałów w jednostkach stowarzy­
szonych 0
V Nabycie/sprzedaż innych akcji, udziałów i papierów wartoś­
ciowych (w tym również przeznaczonych do obrotu) 55
VI Udzielone/zwrócone pożyczki 0
VII Otrzymane/zwrócone dywidendy 0
VIII Otrzymane/zwrócone odsetki -432
IX Pozycje pozostałe
X Środki pieniężne netto z działalności inwestycyjnej -7001
c Przepływy środków pieniężnych z finansowej
Zaciągnięcie/spłata długoterminowych kredytów bankowych
II Zaciągnięcie/spłata długoterminowych pożyczek, emisja/wykup
obligacji lub innych papierów wartościowych 0
Zaciągnięcie/spłata krótkoterminowych kredytów bankowych
IV Zaciągnięcie/spłata krótkoterminowych pożyczek 0
V Płatności/dywidend i innych wypłat na rzecz
VI Płatności zobowiązań z tytułu leasingu finansowego 0
VII Wpływ z emisji i udziałów własnych oraz dopłat do kapitału 0
VIII Zapłacone/zwrócone odsetki
IX Pozostałe pozycje 0
X Środki pieniężne netto z działalności finansowej -17318
Zmiana stanu środków pieniężnych -10793
E pieniężne na początek roku obrotowego
F pieniężne na koniec roku obrotowego

własne.

W y n i k finansowy n e t t o zł przyjmuje z bilansu

bądź r a c h u n k u wyników.
W celu ustalenia przepływów z operacyjnej działalności przedsiębiorstwa
wynik ten koryguje się o:
1.
Jej wielkość zawarta jest w rachunku wyników, jeśli jest on sporządzony
w układzie porównawczym, bądź w danych uzupełniających. Przyjmowana do
przepływów amortyzacja dotyczy rzeczowych składników majątku trwałego
(poza gruntami) oraz wartości niematerialnych i prawnych + 23
w tys. zł).

39
 2. Zyski i straty z tytułu kursowych
Pozycja ta obejmuje różnice kursowe z wyceny rachunków na
roku (728 zł z tablicy 5: przychody i koszty finansowe). Nie ujmuje się w
różnic kursowych zrealizowanych. Wyjaśnijmy bliżej tę pozycję
Różnice kursowe powstają na skutek bieżących wahań kursów k u p n i
i sprzedaży waluty polskiej w stosunku do walut obcych, wzajemnych
kursów walut obcych oraz różnic między kursem średnim walut
ogłaszanym przez N B P , w stosunku do waluty polskiej, po którym prowadzi
się na ogół ewidencję księgową, a rzeczywiście stosowanymi przez
dewizowe kursami sprzedaży lub zakupu walut.
Zgodnie z zasadami rachunkowości różnice kursowe ustala
1) na bieżąco, w ciągu całego roku obrotowego, na wszelkich
czonych transakcjach kupna i sprzedaży walut; są to różnice kursowe rzeczy
wiście zrealizowane, gdyż następuje tu ruch środków pieniężnych; przy
podstawy opodatkowania podatkiem dochodowym brane są pod uwagi
tylko takie różnice,
2) okresowo, nie później niż na koniec roku, na operacjach w toku
względu na wymóg ostrożnej wyceny).
Ustalone w ciągu roku bieżące różnice kursowe (dodatnie i ujemne
rozliczane są wynikowo. Stanowią one odpowiednio przychody lub
operacji finansowych. Natomiast inaczej rozlicza się różnice ustalane
koniec roku, że one środków pieniężnych oraz
aktywów i pasywów. I
1) różnice ustalone przy wycenie bilansowej
nych, zarówno dodatnie jak i ujemne, rozliczane są wynikowo; stanowią oni
przychód lub koszt operacji finansowych,
2) różnice kursowe dotyczące pozostałych aktywów i pasywów,
nych w walutach obcych, są obecnie wzajemnie w przekroju walut
sowane; nadwyżka ujemnych różnic kursowych nad dodatnimi,
jednej waluty, obciąża koszty finansowe i wpływa na wynik, a w
odwrotnej nadwyżka dodatnich różnic nad ujemnymi jest zaliczana do
chodów przyszłych okresów, a więc jest w pasywach bilansu
wyjątek stanowią różnice kursowe, ustalone od zobowiązań i należności;
dotyczące inwestycji w okresie ich realizacji, które nie wpływają na
finansowy w okresie ich powstawania, lecz korygują wartość nabycia lub koszt
wytworzenia inwestycji rozpoczętych, a w konsekwencji stanowią element ceny
obiektów powstałych w rezultacie tych inwestycji. i
Niezrealizowane zyski i straty, wynikające ze zmiany kursów
obcych, nie stanowią przepływu środków pieniężnych, gdyż nie towarzyszy im
ruch pieniądza. Jednak ze względu na to, że korygują one stan
wykazuje się je w sprawozdaniu z przepływu środków pieniężnych w celu
uzgodnienia stanu środków i ich ekwiwalentów na początek i koniec

M. Witkowska, Rozliczenie różnic kursowych, nr 6.

40
Kwota ta powinna być odrębnie dla przepływów środków pieniężnych
z działalności: operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej. Takie rozgraniczenie
różnic wymaga sięgnięcia do szczegółowych danych rejestrowanych w anality­
ce, gdyż nie ich ani rachunek wyników, ani informacje dodatkowe.
3. Odsetki i dywidendy otrzymane i zapłacone
Informacje potrzebne do ustalenia tej pozycji przepływów pochodzą
z tablicy 5. Przychody i koszty finansowe (w zł):
1) odsetki od kredytów zapłacone oraz odsetki od lokat
bankowych otrzymane
saldo:
2) odsetki od nieterminowo regulowanych zobowiązań wobec
dostawców po stronie (0) oraz nieterminowo regulowanych
należności przez po stronie przychodów (122);
saldo: 122
3) prowizje bankowe zapłacone (130); - 130
Razem

Tablica 5. Przychody I koszty w tys. zł (dane do rachunku wyników)

Zysk lub strata
Koszty Przychody
Wyszczególnienie na działalności
finansowe finansowe
finansowej
1. Zrealizowane różnice kursowe • 0
2. Różnice kursowe z wyceny rozrachunków 728 0 -728
3. Odsetki od kredytów bankowych (odsetki od lokat
bankowych 197
4. Prowizje bankowe 130 0 -130
5. Odsetki od nieterminowo regulowanych 0 122 -122
6. Sprzedaż akcji i udziałów 5 60 55
RAZEM: 379

Otrzymane i zapłacone odsetki i dywidendy stanowią koszty bądź przychody

finansowe i ujęte są w rachunku wyników względu na to, czego dotyczą czy
działalności operacyjnej, finansowej czy inwestycyjnej. Odsetki płacone oraz
odsetki i dywidendy otrzymane korygują wynik netto, gdyż były one uwzględ­
nione przy jego obliczaniu, a dotyczą działalności finansowej (zasilanie przedsię­
biorstwa w środki) bądź działalności inwestycyjnej (zasilanie przedsiębiorstwa
w majątek trwały). Toteż należałoby odsetki i dywidendy otrzymane potraktować
jako przepływ środków z działalności inwestycyjnej, gdy dotyczą one udzielonych
innym podmiotom pożyczek oraz dywidend od akcji i udzia­
zapisanych w finansowych składnikach majątku trwałego. Są to bowiem
korzyści z dokonywanych inwestycji. Natomiast gdy odsetki otrzymane dotyczą
krótkoterminowego lokowania wolnej gotówki, powinny się znaleźć w przepły­
wach z działalności finansowej wraz z wszystkimi pozostałymi odsetkami.
4. Rezerwy na należności
Informacje do ustalenia tej pozycji sprawozdania pochodzą z tabli­
cy 6: koszty i przychody operacyjne. Saldo tych kosztów i przychodów
wynosi 59 tys. zł; ponieważ jest ono dodatnie, należy zmniejszyć wynik

41
finansowy o 59 zł. Przyczyny rezerw na należności zostały
łowo omówione przy interpretacji bilansu. Utworzone na należności
koszty operacyjne, a jeżeli dotyczą pożyczek lub odsetek
koszty finansowe. W ten sposób zmniejszają one wielkość wyniku finansowego, ni
powodując zmniejszenia stanu środków pieniężnych. W przypadku rozwiązania
zerw, gdy należność nie jest możliwa do ściągnięcia, spisuje się ją w ciężar
utworzonej rezerwy. Jeżeli natomiast następuje rozwiązanie rezerwy na
wyegzekwowania należności, wówczas stosowna kwota zasila pozostałe
operacyjne lub finansowe i równocześnie powoduje odpowiedni przepływ
Na przepływy środków pieniężnych wpływają różnice wysokości
nych rezerw, wyrażające koszty niepieniężne podobne do amortyzacji.
rezerw w stosunku do poprzedniego okresu traktuje się jako przyrost
a zmniejszenie rezerw wpływa na spadek stanu środków
5. I n n e rezerwy
Wielkość innych rezerw tys. zł) zawarta w tablicy 6: pozostałe koszty
chody operacyjne dotyczy rezerw tworzonych na pewne lub prawdopodobne
z gospodarczych w a w szczególności z tytułu udzielonych
skutków toczącego się postępowania sądowego, jeżeli
nich wynika z właściwego dowodu lub zostanie wiarygodnie a mu
szacunek tej straty jest możliwy - w wysokości przewidywanej kwoty straty

Tablica 6. Pozostałe koszty I przychody operacyjne w tys. zł

(dane uzupełniające do rachunku zysków i strat)

Zysk lub strata

Pozostałe Pozostałe
na pozostałej
Wyszczególnienie koszty przychody
działalności
operacyjne operacyjne
operacyjnej
Sprzedaż środków trwałych 188 146
2. Pozostałe koszty operacyjne 494 872 +378
a) likwidacja środków trwałych 212 2 -210
b) nieodpłatne przekazanie środków trwałych 90 0 -90
c) darowizna środków pieniężnych oraz
rzeczowych składników majątku obrotowego +582
d) utworzenie oraz zmniejszenie rezerw
na należności od dłużników 112 171 + 59
e) utworzenie oraz zmniejszenie rezerw na
przewidywane straty 5 0 -5
kary, grzywny i odszkodowania (zapłacone,
otrzymane) 96 +80
g) umorzenia środków trwałych, budynków
mieszkalnych 38 0 -38
składki na rzecz organizacji społecznych 5 0 -5
i) koszty postępowania sądowego egzekucyjnego 10 15 +5
RAZEM: 682 336
Źródło: opracowanie własne.

42
 rezerwy zwiększają pozostałe koszty operacyjnej nie
powodując odpływu środków, a zlikwidowane przyczyniają do wzrostu
pozostałych przychodów operacyjnych. Przyrost rezerw w stosunku do po­
przedniego okresu oznacza wzrost źródeł finansowania i jest ujmowany w ko­
rektach wyniku finansowego ze znakiem plus, natomiast zmniejszenie rezerw
koryguje wynik netto ze znakiem minus.
6. Podatek dochodowy od zysku brutto
7. Podatek dochodowy zapłacony
W omawianym przykładzie podatek dochodowy ujęty ze zna­
kiem plus jest równy podatkowi zapłaconemu ze znakiem minus (rachunek
wyników w zł).
W sytuacji gdyby przedsiębiorstwo zapłaciło podatek wyższy niż p o ­
zycja 6, powstałaby potrzeba korekty o ustaloną różnicę należności do
budżetu. Przykładowo, podatek od zysku brutto wynosi tys. zł, za­
płacony zaś 5 500 tys. zł. Wówczas saldo należności (bilans), wynoszące np.
tys. zł, należałoby skorygować o powstałą różnicę 500 tys. zł i do
przepływów przyjąć saldo tys. zł. W sytuacji odwrotnej należałoby
stworzyć rezerwę na podatek, który pochodzi od wyniku danego okresu,
a będzie zapłacony w okresie następnym, kiedy zostaną zrealizowane odsetki
i różnice kursowe. celów księgowych te dwie wielkości przyjmuje się
w kwocie naliczonej, dla celów podatkowych zaś w kwocie rzeczywiście

8. Wynik na i likwidacji składników działalności inwes­

tycyjnej
Na wynik finansowy netto wpływają zyski i straty na sprzedaży i lik­
widacji składników działalności inwestycyjnej. Są to straty i zyski na sprzedaży
i likwidacji wartości niematerialnych i prawnych rzeczowego majątku trwałe­
go. Powyższe wielkości powinny być uwzględnione w działalności inwestycyj­
nej, zatem wynik finansowy netto należy skorygować o zyski (ze znakiem
minus) lub straty (ze znakiem plus) na sprzedaży bądź likwidacji składników
działalności inwestycyjnej, a następnie w grupie przepływów pieniężnych
z działalności inwestycyjnej wykazać wpływy z tytułu sprzedaży tych skład­
ników (ze znakiem plus).
W tej pozycji wykazuje się również zmianę stanu składników działalności
inwestycyjnej z tytułu Darowizny przekazane lub otrzymane nie
zmieniają stanu środków pieniężnych, ale wpływają na wynik finansowy netto.
Zatem wielkość darowizny należy wyeliminować z wyniku finansowego ze
znakiem plus - gdy jest to darowizna przekazana, lub minus - w przypadku
darowizny
Informacje potrzebne do ustalenia wielkości tej pozycji przepływów p o ­
chodzą z tablicy 5, 6 i 7. Na saldo składa się:

Wytyczne Ministra Finansów z 23 listopada 1995 roku w sprawie sporządzania sprawo­

zdania z przepływu środków pieniężnych, DzUrzMF z 1 grudnia 1995 nr 20.

43
 1) sprzedaż środków -42
2) środków trwałych -210
3) nieodpłatne przekazanie środków trwałych
4) sprzedaż akcji i udziałów + 55
287

9. Z m i a n a stanu zapasów
Stanowi ona różnicę między stanem końcowym i początkowym
ujętych w aktywach bilansu. Wzrost stanu zapasów ujmowany jest ze
minus, natomiast zmniejszenie stanu zapasów ze znakiem plus. W
różnica ta wynosi: 8 890 zł.
10. Z m i a n a s t a n u należności i roszczeń
Do przepływów przyjmuje się wielkości tych pozycji z bilansu. Wzrost
tych elementów majątku obrotowego pochłania środki pieniężne, stąd w
pływach przyjmuje się je ze znakiem spadek stanu tych pozycji zaś
ze znakiem plus. Świadczy on bowiem o uwolnieniu środków pieniężnych,
W analizowanym przykładzie zmiana stanu należności wynosi
tys. zł.
Z m i a n a stanu z o b o w i ą z a ń k r ó t k o t e r m i n o w y c h (z wyjątkiem
d y t ó w i pożyczek oraz funduszy specjalnych)
Dane do ustalenia tej pozycji przepływów pieniężnych przyjmuje się]
z bilansu. Są to zobowiązania dotyczące działalności operacyjnej
Pozycja ta nie obejmuje zobowiązań z
1) podatku dochodowego,
2) zakupu lub składników działalności inwestycyjnej,
3) leasingu finansowego,
4) dywidend z zysku z lat ubiegłych.
Zwiększenie stanu zobowiązań krótkoterminowych i funduszy
nych traktowane jest j a k o źródło wzrostu środków pieniężnych w
gospodarczej i ujmowane w sprawozdaniu ze znakiem plus, natomiast
ze znakiem minus.
Wielkość tej pozycji (3 305 tys. zł) ustalono w następujący sposób:
Zobowiązania krótkoterminowe
minus kredyty bankowe
4033
zmiana zobowiązań w wyniku wyceny rozrachunków w walutach obcych -728
i 305 tys.

12. stanu rozliczeń międzyokresowych

Saldo rozliczeń czynnych 1318
minus saldo rozliczeń międzyokresowych biernych -660
685 tys. zł

B. Izydorczyk, Sprawozdanie z środków pieniężnych, 1995,

Zeszyt — zamknięcie roku.

44
 Dodatnie saldo świadczy o zaangażowaniu środków pienięż­
nych w elementy czynnych, stąd w sprawozdaniu
z to jest znakiem ujemnym. W przypadku odwrotnym
(saldo ujemne), informuje o zmniejszeniu kapitałów przedsiębiorstwa. W prze­
byłoby więc ujęte ze znakiem plus.
13. Zmiana stanu przychodów przyszłych okresów
W sprawozdaniu z przepływów ujęte jest saldo bilansowe przychodów
przyszłych okresów (438 zł). Saldo ujmuje się ze znakiem plus,
saldo ujemne zaś ze znakiem minus.
14. Pozostałe pozycje
W tej pozycji ujmuje się korekty wyniku
• niepieniężne straty i zyski losowe w składnikach działalności inwes­
tycyjnej (straty ze znakiem plus, zyski ze znakiem minus),
• odpisy korygujące wartość rzeczowych i finansowych składników mają­
tku trwałego oraz papierów wartościowych przeznaczonych do obrotu (minus
w przypadku wzrostu, a plus przy spadku),
• ujemna wartość firmy w roku jej powstania (jako korekta przychodów
przyszłych okresów - ze znakiem minus),
• wartość aportu rzeczowego przekazanego pod postacią majątku obro­
towego (znak minus), wartość majątku otrzymanego (znak plus),
• umorzone udzielone pożyczki długoterminowe (znak plus),
s umorzone kredyty i pożyczki (znak minus),
• konwersja należności na udziały lub akcje obce (znak minus),
• konwersja zobowiązań na udziały lub akcje własne (znak plus),
• dotacje pieniężne z przeznaczeniem na inwestycje w roku wpływu
środków pieniężnych (znak minus),
• odpis z zysku na fundusz świadczeń socjalnych (znak minus).

Część sprawozdania z przepływu środków pieniężnych zawiera saldo

wpływów i wydatków przedsiębiorstwa w obszarze jego działalności inwes­
tycyjnej. Ustalenie salda z nabycia i sprzedaży poszczególnych elementów
majątku trwałego wymaga sięgnięcia do informacji obrazujących operacje
gospodarcze (zwiększenia, zmniejszenia) dokonywane na tym majątku.

Nabycie/sprzedaż wartości niematerialnych i prawnych

Zwiększenia wartości niematerialnych następują w wyniku:
zakupu patentów, prawa wieczystego użytkowania gruntów,
• nadwyżki pierwszej opłaty za wieczyste użytkowanie gruntów ponad
opłatę roczną,
• wniesionych aportem wartości niematerialnych i prawnych,
• opłat sądowych i notarialnych związanych z nabyciem wartości niema­
terialnych i prawnych,

Wytyczne Ministra Finansów, op. cit.

45
 • kosztów organizacji poniesionych przy założeniu czy rozszerzeniu
ki akcyjnej, kosztów prac rozwojowych,
• wartości firmy.
Zmniejszenie niematerialnych i prawnych wartości główni
w wyniku umorzenia tych wartości, ich likwidacji, sprzedaży,
przekazania, przekazania w formie aportu itp. Część tych operacji, podobni
jak i operacji zwiększających stan wartości niematerialnych i prawnych,
jest związana z przepływem gotówki. Zmiany stanu wartości
i prawnych w omawianym sprawozdaniu wynoszą 23 zł i są związane z
amortyzowaniem. i

Nabycie/sprzedaż składników rzeczowych majątku

Zmiany stanu majątku rzeczowego - 5310 tys. zł ustalono w następując
sposób:
tys. zł
Nakłady inwestycyjne bez odsetek od kredytów inwestycyjnych 4393
różnice kursowe w okresie realizacji inwestycji 1065
wynik 5458
— przychody ze sprzedaży środków trwałych 146
przychody z likwidacji środków trwałych 2
wynik 5 310

rzeczowych składników majątku następuje w wyniki

zakupu, przejęcia z inwestycji, leasing, otrzymania w
aportu, darowizny, urzędowego przeszacowania wartości oraz w wyniku
Stan tych składników zmniejsza się natomiast w wyniku amor
sprzedaży, likwidacji, przekazania w leasing bądź darowizny,
w formie aportu rzeczowego, ujawnienia niedoborów
tych operacji, podobnie jak w przypadku wartości niematerialnych i
wnych, nie ma charakteru gotówkowego i nie jest uwzględniana w sprawo
zdaniu z przepływów pieniężnych. Jak wykazują dane tablicy 6, większoś
przyczyn zmian salda rzeczowych składników majątku nie miała
pieniężnego.

Nabycie i sprzedaż udziałów w jednostkach zależnych

i stowarzyszonych
W tej części sprawozdania ujmowane są informacje ograniczające się dc
wzajemnych przepływów środków pomiędzy podmiotami w sytuacji,
wykazywanie lokaty kapitałowej w jednostce zależnej lub stowarzyszone
następuje metodą praw własności lub metodą cen nabycia. Całościowe
pływy środków pieniężnych, spowodowane zakupem lub sprzedażą
zależnych lub innych podmiotów, być przedstawione oddzielnie
w przepływach działalności inwestycyjnej. Łączna suma środków pieniężnych
otrzymana lub zapłacona przy zakupie lub sprzedaży, wykazywana jest salden
zgodnie z pośrednią metodą sporządzania przepływów.

46
 B.V Nabycie, innych akcji, udziałów i p a p i e r ó w w a r t o ś ­
ciowych
(w tym również przeznaczonych do o b r o t u )
W tej pozycji sprawozdania ujmuje saldo (w 55 zł)
ze sprzedaży udziałów w innej jednostce gospodarczej nie stowarzyszonej
z badanym przedsiębiorstwem. Gdyby przedsiębiorstwo dokonało sprze­
daży bądź zakupu papierów krótkoterminowych do obrotu, to saldo tej
pozycji bilansu musiałoby być odjęte od salda pozycji - finansowe składni­
ki majątku. Nie wszystkie operacje powodujące zmiany stanu tej pozycji
powodują przepływ gotówki (np. aporty wnoszone do tego elementu ma­
jątku).

Udzielone/zwrócone pożyczki
W tej pozycji uwzględnia się nadwyżkę udzielonych pożyczek długoter­
minowych nad zwróconymi ze znakiem minus, w sytuacji odwrotnej ze
znakiem plus.

Otrzymane/zwrócone dywidendy
Ujmuje się nadwyżkę otrzymanych dywidend nad zwróconymi ze zna­
kiem plus, a w sytuacji odwrotnej ze znakiem minus.

Otrzymane/zwrócone odsetki
Ujęte tu odsetki stan inwestycji, są płacone
w okresie jej realizacji tys. zł). Wielkość ta jest zawarta w tablicy
7 - zmiany stanu majątku trwałego. W przypadku odsetek od lokat pienięż­
nych, w tej pozycji wykazuje się odsetki wyłącznie od lokat powyżej 3 miesięcy
(odsetki od lokat krótszych niż 3 miesiące pozostają w środkach pieniężnych
działalności operacyjnej).

B.EX Pozostałe pozycje

Wykazuje się tu pozostałe wpływy (ze znakiem plus) i pozostałe wydatki
(ze znakiem minus) dotyczące działalności które nie zostały
ujęte w poprzednich pozycjach. Na przykład w tej pozycji wykazuje się
zrealizowane różnice kursowe, uzyskane z tytułu udzielonych pożyczek długo­
terminowych, które wcześniej w sprawozdaniu z przepływu środków pienięż­
nych były wykazane w pozycji A.II 2 jako korekta wyniku finansowego.
Różnice kursowe z tytułu udzielonych pożyczek długoterminowych ujmowane
są ze znakiem zgodnym z ich wpływem na osiągnięty wynik finansowy.
W pozycji tej uwzględnia się również zaliczki na inwestycje, wydatki związane
z likwidacją rzeczowych składników majątku trwałego, nie stanowiących
nakładu inwestycyjnego oraz wpływy z uzyskanych na inwestycje dotacji
i subwencji.
Kwota tys. zł zawarta w sprawozdaniu pochodzi z bilansu przedsię­
biorstw i obejmuje saldo zaliczek na poczet przyszłych inwestycji.

47
 Tablica 7. Zmiany (w
Wyszczególnienie Kwota
Wartości niematerialne prawne
Stan na początek okresu
Zwiększenia 0
Zmniejszenia, w tym: 88
amortyzacja 23
pozostałe zmniejszenia 65
Stan na koniec okresu 177
II Rzeczowe
1. Grunty
Stan na początek okresu
Zwiększenia 0
Zmniejszenia 12
Stan na koniec okresu
2. środki trwałe (budynki I budowle)
Stan na początek okresu 95014
Zwiększenia, w tym:
przejęte z Inwestycji
aktualizacja wyceny środków trwałych
pozostałe zwiększenia 0
Zmniejszenia, w tym:
amortyzacja 2853
umorzenie budynków mieszkalnych i socjalnych
sprzedaż, likwidacja środków trwałych 456
inne zmniejszenia 61
aktualizacja wyceny środków trwałych 0
nieplanowana amortyzacja 0
Stan na koniec okresu 119406
3. Inwestycje rozpoczęte
Stan na początek okresu 53714
Zwiększenia, w tym:
nakłady inwestycyjne bez odsetek od kredytów 4393
odsetki od kredytów w okresie realizacji Inwestycji 432
różnice kursowe
Zmniejszenia, w tym:
przekazanie inwestycji do majątku
pozostałe zmniejszenia 2
Stan na koniec okresu 57614
Finansowe składniki majątku trwałego
Stan na początek okresu 25
Zwiększenia 60
Zmniejszenia 5
Stan na koniec okresu 80
opracowanie własne.

48
I Część sprawozdania z przepływów pieniężnych zawiera zmiany stanu
przedsiębiorstwa (własnych i obcych) oraz takie elementy podziału
poprzedniego, które dają trwały wypływ gotówki z Są
dywidendy dla akcjonariuszy czy udziałowców, nagrody dla załogi,
z zysku działalności socjalnej czy też darowizny na cele społeczne.

Zaciągnięcie/spłata długoterminowych kredytów bankowych

W tej pozycji wykazuje się nadwyżkę zaciągniętych bankowych kredytów
długoterminowych ze znakiem plus, a w sytuacji odwrotnej ze znakiem minus.
Saldo kredytów długoterminowych w wynosi zł.

C I I Zaciągnięcie/spłata długoterminowych pożyczek, emisja/wykup

obligacji i innych papierów wartościowych
Ujmuje się tu nadwyżkę wpływów nad wydatkami związanymi z długoter­
minowymi pożyczkami, obligacjami i innymi papierami wartościowymi, wyka­
zywaną ze znakiem plus, a w sytuacji odwrotnej ze znakiem minus.

Zaciągnięcie/spłata krótkoterminowych kredytów bankowych

Ta część sprawozdania zawiera dane z bilansu. Dodatnie saldo kredytów
krótkoterminowych ujmowane jest ze znakiem plus (w przykładzie tys. zł),
saldo u j e m n e z e z n a k i e m m i n u s .
Zaciągnięcie/spłata krótkoterminowych
emisja/wykup obligacji lub innych papierów wartościowych
Wykazuje się tu saldo krótkoterminowych papierów dłużnych, obligacji,
pożyczek itp. Saldo dodatnie zapisuje się w przepływach ze znakiem plus,
ł saldo ujemne ze znakiem minus.

Tablica 8. Rozliczenie wyniku finansowego za rok poprzedni

Kwota
Wyszczególnienie
(w tys. zł)
Stan na początek okresu 0
w tym:
zysk bilansowy
pokrycie straty netto z kapitału własnego 0
Zmniejszenia, w tym:
przeznaczenie zysku na:
a) zwiększenie kapitałów własnych
b) fundusze specjalne 0
c) nagrody i premie, dywidendy 15991
d) na cele społeczne 0
strata bilansowa 0
Stan na koniec okresu
Źródło: opracowania własne.

49
 dywidend i innych wypłat na rzecz właścicieli
Kwota 15991 tys. zł pochodzi danych uzupełniających, zawa
tych w tablicy 8: rozliczenie wyniku finansowego za rok
Dywidendy płacone akcjonariuszom lub udziałowcom stanowią jeden z
zagospodarowania zysku netto, obok części tego zysku przez
naczonego na spłaty rat kredytu (raty leasingowe) czy zasilanie
własnych (52402 tys. zł). Dywidendy są kosztem pozyskania
łów własnych, stąd można je zaliczyć do przepływów z
nansowej, podobnie jak odsetki stanowią koszt korzystania z
obcych.

C V I Płatności z o b o w i ą z a ń z tytułu u m ó w leasingu finansowego

Wielkość tej pozycji przepływów pieniężnych pokazuje raty
bez odsetek płatne z tytułu umów dotyczących leasingu finansowego.

C V I I Wpływy z emisji akcji i udziałów własnych oraz dopłat

kapitału 1
Informacje do ustalenia wielkości wpływów (salda pomiędzy wpływaj
a wydatkami) pieniężnych pochodzących od akcjonariuszy z objęcia
emisji akcji czy też dopłat do kapitału są przyjmowane z zestawień
przyczyny zwiększeń i zmniejszeń kapitałów własnych. W
bowiem znajduje się saldo zmian będące wynikiem operacji gotówkowy
i bezgotówkowych.

Tablica 9. Zmiany własnych

Wyszczególnienie Kwota (tys.

Kapitały własne (bez rozliczeń wyniku za ubiegły rok)

Stan na początek okresu 179771
Zwiększenia, w tym:
emisja akcji i obligacji 0
z podziału zysku netto z poprzedniego okresu
aktualizacja wyceny środków trwałych 25774
zyski nie podzielone z roku poprzedniego
dopłaty do kapitału 13
ulga w oprocentowaniu kapitału na inwestycje o
wynik finansowy roku bieżącego
Zmniejszenia, w tym: 0
pokrycie straty bilansowej 0
aktualizacja wyceny środków trwałych 0
pozostałe zmniejszenia 0
Stan na koniec okresu
opracowanie własne.

50
 W pozycji tej nie uwzględnia się więc zwiększenia wartości kapitału lub
funduszy własnych, między innymi z tytułu:
• przeszacowania majątku trwałego,
• zatrzymania zysku w przedsiębiorstwie,
• pokrycia kapitału wkładami niepieniężnymi, ponieważ nie powodują
one zmiany stanu środku pieniężnych.

C V I I I Zapłacone/zwrócone odsetki
Pozycja ta koryguje przepływy środków pieniężnych w obszarze finan­
sowej działalności przedsiębiorstwa o odsetki ujęte wcześniej w jego działalno­
ści operacyjnej zł). Odsetki zapłacone według przyjętych zasad
w ustawie o rachunkowości ujmuje się w kosztach finansowych bez względu
na to, jakiej działalności dotyczą: operacyjnej, finansowej czy inwestycyjnej
(poza odsetkami od kredytów inwestycyjnych w toku ich realizacji). Aby
poprawnie ująć przepływ w poszczególnych rodzajach działalności przedsię­
biorstwa, należy je sklasyfikować według tych rodzajów.

Pozostałe pozycje
Zawierają one wszystkie elementy korygujące finansowy netto,
dotyczące finansowej działalności przedsiębiorstwa, które nie zostały ujęte
w poprzednich pozycjach. Na przykład w tej pozycji wykazuje
zrealizowane różnice kursowe powstałe ż zaciągniętych kredytów
i pożyczek wcześniej w sprawozdaniu z przepływu środków pieniężnych
wykazywane były w pozycji A.II.2 jako korekta wyniku finansowego),
• wydatki z tytułu podziału zysku z lat poprzednich, inne niż wypłata
dywidendy (wypłaty nagród z zysku dla załogi, wydatki na cele społecznie
użyteczne).
Różnice kursowe z tytułu uzyskanych kredytów i pożyczek ujmowane są ze
znakiem zgodnym z ich wpływem na osiągnięty wynik finansowy, natomiast
wypłaty nagród i wydatki na cele społecznie użyteczne - ze znakiem minus.

C.X Środki pieniężne netto z działalności finansowej stanowią sumę

pozycji od do

D. Zmiana stanu środków pieniężnych netto to suma trzech prze­

pływów środków pieniężnych z działalności: A - operacyjnej, B - inwes­
tycyjnej, C - finansowej

E. Środki pieniężne na początek roku obrotowego — to pozycja

z aktywów bilansu

F. Środki pieniężne na koniec roku obrotowego

To pozycja B.IV aktywów bilansu, która powinna być zgodna z sumą
pozycji D i E sprawozdania.

51
 Wykorzystanie informacji o p r z e p ł y w a c h gotówki
do o c e n y płynności finansowej

Informacje o przepływach gotówki można wykorzystać do:

• oceny i sterowania płynnością finansową,
• oceny pozycji finansowej przedsiębiorstw.
gotówki służy do strumieniowej (dynamicznej) oceny
finansowej. Ocena statyczna, oparta na danych bilansowych ma
ograniczony. Jest ona ustalona na podstawie wielkości zasobowych (stanu
dany moment bilansowy). Ponadto, oprócz sprawozdawczych danych z pr:
pływów gotówki, firmy sporządzają prognozowane przepływy pieniężne
budżet gotówki w układzie miesięcznym i opierając się na
w sposób świadomy i uporządkowany sterują przepływem środków pienię;
nych tak, aby zapewnić firmie płynność finansową między dwoma
bilansowymi.
Przyrost gotówki z działalności operacyjnej lepiej wyraża
firmy niż sama kwota zysku. Jest on szczególnie ważny dla partnerów przedj
siębiorstwa. Dla dostawców oznacza on zdolność tej firmy do bieżącegi
zobowiązań, dla odbiorców natomiast zagrożenie płynności
nansowej u dostawcy wiąże się z zaostrzeniem przez niego polityki finansowi
skróceniem terminów kredytu kupieckiego itp.
Przyrost gotówki z działalności ma charakter
ponieważ może powstać on wyłącznie jako różnica między faktycznymi
wami i wydatkami pieniężnymi z tą Wielkość zysi
natomiast uzależniona jest od sposobów zarachowania niektórych
wynikowych, przede wszystkim: amortyzacji, rat kosztów rozliczanych w
oraz rezerw tworzonych pod przyszłe płatności. Zaliczenie tych pozycji
kosztów może być intensyfikowane lub osłabione, stosownie do taktyki wyka
zysku, przyjętej przez przedsiębiorstwo.
te argumenty sprawiły, że coraz częściej wykorzystuje się
pływy gotówkowe do oceny pozycji finansowej spółek. Używa się w tym celu
gamy wskaźników, które w sposób syntetyczny obrazują „gospodarkę
przedsiębiorstwa. Najczęściej wskaźniki te ujmuje się w dwóch
wskaźniki wydajności gotówkowej,
wskaźniki wystarczalności gotówki.
Do pierwszej grupy należą wskaźniki zamieszczone w tablicy 10.
Wskaźniki wydajności gotówkowej obrazują, w jakiej relacji
gotówka operacyjna do obrotu i zysku, generowanego przez ten obrót, oraz d<
majątku przedsiębiorstwa. Stosunek gotówki z działalności operacyjnej d<
aktywów ogółem bądź tylko aktywów bieżących pokazuje stopień jego
z tej gotówki.

M. W. Lewczyński, Cash flow, sprawozdanie z przepływów gotówki,

Przedsiębiorczości, Sopot 1993, s. 60.

52

li
Tablica 10. wydajności gotówkowej
wskaźnika Konstrukcja wskaźnika
wydajności gotówkowej gotówka netto z działalności operacyjnej
sprzedaży sprzedaż netto
gotówka netto z działalności operacyjnej
Wskaźnik wydajności gotówkowej zysku zysk z działalności gospodarczej
(operacyjnej i finansowej)
gotówka netto z działalności operacyjnej
Wskaźnik wydajności gotówkowej majątku
średnia wartość majątku ogółem
wydajności gotówkowej majątku gotówka netto z działalności operacyjnej
obrotowego średnia wartość majątku obrotowego
opracowanie własne.

Wykorzystując wskaźniki wydajności gotówkowej do oceny pozycji finan­

sowej przedsiębiorstwa, trzeba pamiętać, że pożądanym kierunkiem zmian jest
wzrost ich poziomu w czasie. D o b r ą bazą porównań tych wskaźników są dane
Porównanie przeciętnych relacji gotówkowych w ujęciu
branżowym z analogicznymi relacjami diagnozowanej spółki pokazuje pozycję
tej spółki w porównaniu z jej rynkowymi rywalami. Natomiast porównanie
w czasie osiągniętych wskaźników pozwala na wyciągnięcie wniosków co do
zmian w sterowaniu finansami spółek.

Tablica 11. Wskaźniki wystarczalności gotówki

Nazwa wskaźnika Konstrukcja
wystarczalności gotówka netto z działalności operacyjnej
gotówki operacyjnej na spłatę
długów ogółem zobowiązania ogółem

Wskaźnik wystarczalności gotówka netto z działalności operacyjnej

gotówki operacyjnej na spłatę
długów długoterminowych zobowiązania długoterminowe

gotówka netto z działalności operacyjnej

Wskaźnik ogólnej wystarczal­
gotówki operacyjnej spłata zobowiązań płata
dywident+zakupy majątku trwałego

gotówka netto z działalności operacyjnej

Wskaźnik gotówki
środki trwałe Inwestycje pozostałe
operacyjnej
kapitał obrotowy

Wskaźnik wystarczalności gotówka netto z działalności operacyjnej

gotówki operacyjnej na zakupy
środków trwałych wydatki na środki trwałe

opracowanie własne.

53
 Drugą grupę wskaźników opartych na przepływach gotówkowych
wskaźniki wystarczalności gotówki. Informują one o tym, czy
w działalności podstawowej gotówka jest odpowiednio duża w
różnych wydatków i zobowiązań przedsiębiorstwa. Konstrukcję tych
zawiera tablica
Wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na spłatę długów ogółei
informuje o zdolności przedsiębiorstwa do spłacania jego zobowiązań.
wrotność tego wskaźnika, czyli stosunek zobowiązań ogółem do
gotówki generowanej w działalności obrazuje, w jakim
zobowiązania te mogłyby być uregulowane ze środków pieniężnych,
dzących z działalności operacyjnej. W praktyce krajów zachodnich
ten wykorzystuje się do przewidywania bankructwa.
Wskaźnik wystarczalności dochodu gotówkowego na spłatę długów
informuje, czy dostępne, wygospodarowane z
podstawowej, fundusze gotówkowe są wystarczające do spłaty
w okresie płatności dłuższym niż rok bilansowy. -1
Wskaźnik ogólnej wystarczalności gotówki operacyjnej mierzy ogólni
zdolność firmy do regulowania rocznych wydatków (na raty kredytów
terminowych, wypłatę dywidend oraz zakupy środków majątku
z gotówki uzyskanej z działalności operacyjnej. Obrazuje on zatem
politykę finansową przedsiębiorstw. Wskaźnik równy bądź wyższy od
oznacza, że przedsiębiorstwo nie potrzeby sięgania dodatkowe
gotówki z instrumentów finansowych (akcji, obligacji, kredytów
wych gotówki „uwolnionej" ze sprzedaży elementów majątku
tj. zbędnych środków, patentów, akcji i udziałów w innych firmach, w
ulokowana była gotówka inwestycyjna).
W celu bliższego wyjaśnienia przyczyn kształtowania się tego
na określonym poziomie liczy się:

Wskaźnik spłaty zobowiązań = roczna spłata zobowiązań długoterminowych

długoterminowych gotówka netto z działalności operacyjnej

wypłata dywidend
2. Wskaźnik wypłaty dywidendy
gotówka netto z działalności operacyjnej

3. Wskaźnik gotówki = wydatki na zakupy środków trwałych

operacyjnej gotówka netto z działalności operacyjnej

Wymienione wskaźniki informują o skali obciążenia gotówki z dzia­

łalności operacyjnej:
o spłatą kredytów i pożyczek długoterminowych,
• wypłatą dywidend,
• zakupem środków produkcji (środków trwałych i materiałów).
Źródłem finansowania tych wydatków w ostatecznym rozliczeniu (poza
dywidendami) jest zysk netto i amortyzacja. Jeśli środki z tych dwóch

54
 się na uzupełnienie kapitału obrotowego, głównie na finansowanie
i kredyty dla odbiorców, to firma musi się finansowanie
zewnętrzne. Tą drogą potencjalni inwestorzy są w stanie ocenić realność
wypłat dywidend i zwrot zaciągniętych pożyczek.
Kolejnym wskaźnikiem, do konstrukcji którego wykorzystuje się opera­
cyjny cash jest wskaźnik reinwestycji gotówki operacyjnej. Wskaźnik ten
jest użyteczny przy określaniu, w jakiej relacji do aktywów trwałych i kapitału
obrotowego pozostają operacyjne wpływy gotówkowe, które zostały zatrzy­
mane w przedsiębiorstwie i zainwestowane w celu odtworzenia aktywów oraz
na rozszerzenie działalności podstawowej. Wskaźnik reinwestycji gotówki
operacyjnej na poziomie 8-10% jest uważany za ogólnie
Wskaźnik wystarczalności gotówki operacyjnej na zakupy środków trwa­
łych świadczy o zdolności przedsiębiorstwa do utrzymania środków trwałych
ze swego dochodu gotówkowego bez uciekania się do zaciągania pożyczki lub
do nowej emisji akcji. Na zakupy środków trwałych wykorzystywane są zysk
netto i amortyzacja, a gotówka operacyjna może pochodzić również ze
środków uwolnionych z zapasów i należności oraz zaciągniętych dodatkowych
kredytów bankowych i kupieckich. Dlatego też w praktyce bada się udział
amortyzacji i zysku netto w gotówce operacyjnej.
1. Wskaźnik amortyzacji = amortyzacja
w gotówce operacyjnej gotówka netto z operacyjnej

2. Wskaźnik udziału netto = zysk

w gotówce operacyjnej gotówka netto z działalności operacyjnej

Wskaźniki zamieszczone w tablicach 10 i 11 oparte są na wielkościach

rocznych i służą do bieżących oceny pozycji finansowej przedsiębiorstwa. Do
szczególnych wskaźników opartych na wielkościach wieloletnich należą;
• wskaźnik wystarczalności (adekwatności) cash
• wskaźnik płynności Lambda.
Celem tego pierwszego wskaźnika jest określenie, w jakim stopniu przed­
siębiorstwo jest zdolne do wygenerowania odpowiedniej wielkości gotówki
z działalności operacyjnej na pokrycie wydatków kapitałowych, przeznaczo­
nych na inwestycje w środki trwałe, na przyrost zapasów i na wypłatę
dywidend gotówkowych. Aby uwolnić wynik od wpływu cyklicznych i przy­
padkowych wahań, obliczenia są przeprowadzone na danych za okres pięciole­
tni. Wskaźnik wystarczalności cash flow oblicza się według formuły:
Wskaźnik wystarczalności= suma stanów cash flow operacyjnego
flow operacyjnego pięcioletnich wydatków na inwestycje
w trwałe, na przyrost zapasów i na wypłatę
dywidend gotówkowych

L. Bernstein, Analysis of Financial Statement, Irwin, Homewood 1993, s. 137.

55
 Inwestycje w inne ważne składniki kapitału obrotowego są
podstawie teorii, która mówi, że są one głównie finansowane ze zobowiązania
krótkoterminowych (np. zobowiązań z tytułu dostaw i usług). Jedynie przywiąrostu
zapasów jest uwzględniony w obliczeniu. W okresie, gdy ich stan spada
zmiana wynosi zero.
Wielkość wskaźnika sugeruje, w jakim stopniu przedsiębiorstwo pokryw
swoje zapotrzebowanie na kapitał z własnych źródeł finansowania. Jeśli
wynosi poniżej jeden, to że wygenerowana z działalności
nej gotówka nie wystarcza na wypłatę dywidend i utrzymanie stopy wzrostu
zakładanym poziomie. Wartość 1 wskaźnika dowodzi, że
zaspokaja swe potrzeby na już osiągniętym poziomie rozwoju, bez
uciekania się do źródeł zewnętrznego finansowania. Wskaźnik ten może tak
odzwierciedlić wpływ inflacji na gotówkowe potrzeby przedsiębiorstwa.
Dostrzegając błędy dotychczasowego systemu pomiaru płynności finał
sowej, i Cogger zaproponowali nowy typ wskaźnika pomiaru
ści, tzw. wskaźnik płynności Lambda. Eliminuje on takie
pomiaru płynności, jak: pomijanie w obliczeniach przyszłego strumienia
flow oraz pozabilansowych źródeł finansowania, takich jak
przez przedsiębiorstwo linie kredytowe. Wskaźnik płynności Lambda

początkowe zasoby najbardziej

prognozowany cash flow operacyjny

odchylenie standardowe operacyjnego cash I

W ułamka początkowych zasobów płynnych dodaje
prognozowany cash flow operacyjny. Na zasoby o najwyższym stopniu
ności składają się środki pieniężne, krótkoterminowe papiery do obrotu OT,
gotówka z linii kredytowej możliwa do wykorzystania. Po dodaniu
środków prognozowanego cash flow ustalimy potencjalne zasoby cash
firmy. Zasoby te dzielone przez odchylenie standardowe
cash flow. W ten sposób wskaźnik płynności Lambda określa wielkość
cjalnej rezerwy płynnych zasobów, przypadającej na odchylenie
Im większa wartość tego ilorazu, tym wyższą płynnością charakteryzuje siej
firma. Interpretując odchylenie standardowe w kategorii rozkładu
nego, możemy określić prawdopodobieństwo wyczerpania się płynnych
bów firmy. Na przykład wskaźnik Lambda o wartości 2 będzie oznaczać,
prawdopodobieństwo wyczerpania się płynnych zasobów wynosi W
raturze twierdzi się, że wskaźnik ten może być pomocny w
Niektóre firmy wykorzystują natomiast ten wskaźnik do ob­
liczania zapotrzebowania na kredyt.

K. Parkinson, J. Corporate Liquidity. A Guide to Managing Working Capital,

Irwin, 1993, s. 374.
L. Giacomino, Don E And Mielke, E. David, Cash Flow: Another Approach to Ratio
Analysis, Journal of Accounting" 1993, March, s. 55-58.

56
Tablica 12. wydajności I wystarczalności gotówkowe) w przedsiębiorstwie „X"

obliczenia własne na podstawie danych zamieszczonych w tablicach

W celu zobrazowania sposobu wykorzystania cash w praktyce

obliczyliśmy kilka wskaźników opartych na cash flow, wykorzystując dane
zamieszczone w tablicach 1-4.
Jak wynika z danych tablicy 12, w przedsiębiorstwie
gotówki z działalności operacyjnej jest dodatni. Oznacza to ogól­
nie biorąc, że wygenerowany zysk i amortyzacja, wynoszący w zł
(16588+2876) wystarczyły na pokrycie przyrostu zapasów i należności.
Przepływ gotówki z działalności operacyjnej stanowi 7 0 % sumy zysku
netto i amortyzacji. Udział amortyzacji w gotówce operacyjnej wyniósł
Na jedną złotówkę sprzedaży i majątku ogółem przypada zaledwie 3 gro­
sze gotówki operacyjnej. Korzystniej natomiast kształtuje się stosunek
gotówki operacyjnej do zysku z działalności gospodarczej oraz zysku
netto.
Gotówka operacyjna odniesiona do zobowiązań ogółem to zaledwie 6%
tych zobowiązań, co oznacza, że gdyby poziom gotówki utrzymał się na takim
samym poziomie, to przedsiębiorstwu potrzebne byłoby prawie 17 lat, aby je
spłacić. Zadowalający jest w analizowanym przedsiębiorstwie gotówki
operacyjnej w stosunku do wydatków na inwestycje i wypłatę dywidend.
Gotówka ta pokrywa 60% potrzeb firmy.

57
 Z badań amerykańskich przeprowadzonych w latach
wynika, że zdecydowaną część przedsiębiorstw charakteryzuje niepełna
wystarczalność gotówkowa. z działalności operacyjnej n i l
pokrywa całych wydatków poniesionych na spłatę długoterminowych
żeń, na wypłatę dywidend i zakup środków produkcji. Zaistniałą lukę
środkami pieniężnymi z działalności inwestycyjnej i finansowej
zaciąganie pożyczek, emisję akcji i obligacji).
Badania wystarczalności i wydajności gotówki operacyjnej, obejmujące
1993-1994, przeprowadzone dla spółek giełdowych w Polsce wykazały, że
połowa spółek miała ujemny przepływ gotówki z działalności
Oznacza to, że wygenerowany zysk netto i amortyzacja nie wystarczały na
przyrostu zapasów i należności. W niektórych spółkach przyrost
był wyższy niż przyrost sprzedaży. Przyrost ten w wielu przypadkach jest
kupieckim wymuszonym przez odbiorców i wynika z jednej strony z
z drugiej zaś z braku dostatecznego zasilania kapitału obrotowegc
spółek krótkoterminowym kredytem bankowym. Równocześnie przyrost majątki
obrotowego nie mógł być pokryty zobowiązaniami krótkoterminowymi. W
większości spółek zobowiązania krótkoterminowe spadły, co oznacza
że spółki przeznaczyły znaczną część środków na ich spłatę. W tej sytuacji
one ubiegać się o finansowanie zewnętrzne już w sferze operacyjnej.

3. Statyczne metody p o m i a r u płynności

Pojęciem płynności finansowej określa się zdolność przedsiębiorstwa do bieżą­

cego regulowania zobowiązań. Może ona być analizowana na podstawie:
• strumieni przepływów środków pieniężnych w okresie, za który sporzą­
dzono rachunek,
• stanów środków obrotowych i zobowiązań bieżących na początku
i końcu okresu sprawozdawczego.
Opierając się na strumieniu przepływu środków pieniężnych badamy płyn­
ność w sposób dynamiczny, stany zasobów środków obrotowych i zobowiązań
służą zaś do badania tej płynności w układzie statycznym. Dynamiczny
płynności finansowej został zaprezentowany w poprzednim punkcie
Do oceny płynności finansowej przedsiębiorstwa służy szereg
nych wskaźników o większym bądź mniejszym zakresie zastosowania w prak­
tyce. Najistotniejsze z nich to:
• wskaźnik bieżącej płynności finansowej,
• wskaźnik płynności przyspieszonej (tzw. wskaźnik szybki),
• wskaźnik środków pieniężnych,
• wskaźnik zobowiązań natychmiast wymagalnych ratio.

M. J. Nesterak, How to Use Information about Cash Flow, „Wiadomości

Gospodarcze. Penetrator" 1994, nr 12

58
 Wskaźnik bieżącej płynności finansowej informuje, ile razy bieżące ak­
tywa pokrywają pasywa. Oblicza się go w następujący sposób:
Wskaźnik bieżącej = aktywa bieżące =
płynności finansowej pasywa bieżące

= majątek rozliczenia międzyokresowe czynne

zobowiązania rozliczenia międzyokresowe bierne
przychody okresów
Obliczony dla danego przedsiębiorstwa wskaźnik porównuje się z danymi
okresu poprzedniego, wskaźnikami innych przedsiębiorstw oraz tzw. standar­
dami (wartościami normatywnymi) przyjmowanymi w praktyce krajów wyso­
ko rozwiniętych. Trzeba jednak dodać, że nie ma zgodności w literaturze co do
wysokości tych normatywów. Według J. wartość wskaźnika
powinna mieścić się w przedziale 1,6-1,9. Wyższa wartość wskaźnika świadczy
o nadmiernym zamrożeniu w majątku obrotowym środków, które mogłyby
być zainwestowane w alternatywne przedsięwzięcia. L. przyjmuje,
że optymalny poziom wskaźników płynności mieści się w granicach 1,5 do 2,0,
zaś wskaźnik wyższy od 2,0 świadczy o realnym zabezpieczeniu zobowiązań
bieżących. Do tego typu normatywów krytycznie odnosi się D.
Zdecydowanie negatywnie ocenia on górną normę 2,0, stanowiącą granicę
bezpieczeństwa finansowego firmy, czyli granicę, która zapewnia zachowanie
równowagi finansowej firmy. Twierdzi on, że w poszczególnych branżach,
firmy mają różny poziom środków obrotowych i zapotrzebowanie na te
zmienia się pod wpływem specyfiki branży.
Wydaje się, że przyjęcie jako jednej z baz porównań standardów płynno­
ści pozwala firmie ocenić swoją pozycję na tle ogólnie przyjętych w gospodarce
reguł. Natomiast odchylenia od tych reguł mogą mieć różne przyczyny. Tkwią
one m i n . w specyfice branży, w zmieniających się warunkach otoczenia,
w przez firmę strategii finansowej Standardy te nie są jedyną bazą
odniesienia, oprócz nich przyjmuje się do oceny wskaźniki płynności z okre­
sów poprzednich oraz wskaźniki innych firm branży. Toteż wykorzystanie ich
w ocenie płynności finansowej nie prowadzi do błędnych wniosków i uchybień.
Nadmiernie wysoka lub nadmiernie niska wartość wskaźnika
powinna skłaniać kierownictwo przedsiębiorstwa do zbadania przyczyn takie­
go kształtowania się omawianej relacji. Niski wskaźnik oznacza bowiem, że
firma działa z dnia na dzień i nie posiada wystarczających zasobów gotów­
kowych dla uregulowania bieżących zobowiązań. Natomiast im większy jest
wskaźnik płynności bieżącej, tym mniejszy jest udział zobowiązań bieżących

J. Ostaszewski, Ocena efektywności przedsiębiorstwa standardów EWG,

Warszawa 1991, s. 54-55.
Bednarski, Analiza finansowa w PWE, Warszawa 1994, s. 66 i dalsze.
D. Sztuka zarządzania finansami, PWN - Warszawa Londyn
1993, s. 42-50.

59
w finansowaniu cyklu eksploatacyjnego. Nadmiernie wysoki wskaźnik
ści o tzw. finansowej, która ma uzasadnienie tyl
wtedy, gdy wynika z dużego poziomu gotówki okresowo ulokowanej w król
papierach wartościowych przynoszących określone
Przyjęcie do oceny płynności finansowej przedsiębiorstwa łącznych
aktywów bieżących zaciemnia obraz zdolności tego przedsiębiorstwa
się z zobowiązań krótkoterminowych. Aktywa te
się bowiem różnym stopniem płynności finansowej, czyli
zamiany ich na gotówkę. Powstaje więc potrzeba wyłączenia z tych
zapasów, które nie mogą być odpowiednio szybko upłynnione, a
część tych zapasów może być przestarzała i trudna do sprzedaży.
temu służy wskaźnik przyspieszonej płynności finansowej
wzoru:

Wskaźnik ten pokazuje stopień pokrycia zobowiązań

aktywami o dużym stopniu płynności. Wskaźnik szybki, wynoszący
uważany jest za satysfakcjonujący i pokazuje, iż przedsiębiorstwo może szybki
sprostać bieżącym zobowiązaniom. Podobnie jak dla wskaźnika
występują znaczne różnice w jego Według J.
wartość wskaźnika należącego do przedziału 0,9-1,0 jest najwłaściwsza.
miast zdaniem innych autorów, dopiero niższy niż 1,0
że firma jest w stanie bieżąco regulować swe zobowiązania krótkoterminowi
Natomiast D. Davies twierdzi, że nie istnieje idealny wskaźnik, który
stanowić bazę odniesienia. To co dla jednej firmy jest dobre, dla
niedorzeczne. Trzeba się częściowo zgodzić z poglądami tego Jaki
przykład niech posłuży specyfika przedsiębiorstwa komunikacji miejskiej
wanego przedmiotowo. Obliczony wskaźnik płynności bieżącej dla tej firmy
poziomie 0,8 był daleki od normy (1,2-2,0). Wskaźnik szybki wynosił
Poziom tych relacji jest wynikiem nie tyle braku płynności finansowej,
specyfiki branży. Niski jest bowiem w tym przedsiębiorstwie poziom majątki
obrotowego, zwłaszcza należności. Wielkość tych ostatnich nie jest związani
z działalnością podstawową firmy, a raczej z usługami przewozowymi
innych firm i z reklamami umieszczanymi na środkach komunikacji. Przyj
chody ze sprzedaży biletów realizuje się gotówkowo, dotacje również
ją bezpośrednio na konto firmy w postaci środków pieniężnych.
bieżące natomiast mają klasyczny poziom i dotyczą dostaw paliw i
zamiennych, obciążeń na rzecz budżetów, pracowników i instytucji
prawnych. Wynegecjowane wydłużenie zobowiązań wobec dostawców

B. Włoszczowski, Problemy analizy finansowej w nieustabilizowanych warunkach, „Ra­

chunkowość" 1994, nr 10.

60
 remontów oznacza opóźnianie wypływu firmy i po­
prawę płynności finansowej, ale w daje jej
pogorszenie.
W warunkach polskich utrzymywanie wysokich zapasów może stanowić
pewną ochronę firmy przed inflacją, zwłaszcza gdy ceny dóbr zaopatrzenio­
wych rosną szybciej niż stopa kredytów bankowych zaciąganych na finan­
zapasów. Ten wysoki poziom może być przyczyną dużej rozbieżności
między wskaźnikiem bieżącej płynności finansowej a wskaźnikiem płynności
przyspieszonej.
W analizach płynności finansowej wykorzystuje się oprócz wymienionych
wskaźników również tzw. wskaźnik środków pieniężnych (wskaźnik gotówki).

W liczniku omawianej relacji uwzględnia się tylko te aktywa, których

zdolność do regulowania zobowiązań jest natychmiastowa. Określa ona
zatem, jaka część zobowiązań może być uregulowana bez zwłoki, gdyby sta­
ły się one nagle wymagalne. Brak środków pieniężnych na koncie nie
oznacza jednak utraty płynności finansowej przez przedsiębiorstwo, zwłasz­
cza gdy ma ono zagwarantowany dopływ środków pieniężnych z regularnie
inkasowanych należności. Zupełny brak środków pieniężnych w firmie może
prowadzić do strat wynikających braku możliwości zawierania szybkich
korzystnych transakcji czy skorzystania z nadarzających się na rynku „oka­
zji". Natomiast gotówki powstawanie utraco­
nych możliwości, zwłaszcza gdyby środki te mogły być zainwestowane
i mogły się stać źródłem przychodów pieniężnych. Obliczanie wskaźnika
środków pieniężnych wskazane jest zwłaszcza w warunkach zatorów płat­
niczych, charakterystycznych dla gospodarki polskiej. Przedsiębiorstwo zgo­
dnie ze wskaźnikiem płynności przyspieszonej może wykazywać wysoki
stopień płynności finansowej, ale środki służące do regulowania zobowiązań
mogą być ulokowane w należnościach, które mogą być przeterminowane,
nieściągalne bądź sporne, możliwe do uzyskania po korzystnym wyroku
sądowym.
W literaturze proponuje się również bardziej rygorystyczne obliczanie
wskaźnika środków pieniężnych. Jest to tzw. treasury ratio, stanowiący stosu­
nek środków pieniężnych do płatności natychmiast wymagalnych, czyli takich,
których okres wymagalności przypada na najbliższe 3 miesiące.

W praktyce nie ma wypracowanego standardu odnoszącego się do pozio­

mu tego wskaźnika. Przedsiębiorstwo musi zatem porównywać go w czasie.
Reasumując, trzeba podkreślić, że pomiar płynności finansowej na pod­
stawie wielkości zasobowych, statycznych na dany moment ma szereg

61
 dlatego dla celów sterowania płynnością finansową
wykorzystywane również inne metody pomiaru płynności. Zostaną
prezentowane w dalszej części rozdziału.
Wskaźniki płynności obliczone dla przedsiębiorstwa „X" zaprezentow
w tablicy 13. Do obliczeń wykorzystaliśmy stany początkowe i końco
aktywów i pasywów bieżących.

Tablica 13. Wskaźniki finansowe] w przedsiębiorstwie w roku

Źródło: własne na tablicy 1.

Okazuje się, że wszystkie wskaźniki płynności finansowej w

przedsiębiorstwie spadek, co oznacza pogorszenie poziom
płynności finansowej. ile na początku roku gotówka wystarczała ri
natychmiastowe uregulowanie 2 5 % zobowiązań bieżących, to na końcu rok
stanowiła ona 1 8 % tych zobowiązań. Aby obliczyć wskaźnik pokryci
gotówką zobowiązań natychmiast wymagalnych, przyjęliśmy założenie, że
początku roku zobowiązania te stanowiły 6 8 % zobowiązań ogółem; a
końcu roku 6 2 % .
W praktyce kadra zarządzająca zna dokładnie terminy płatności
bowiązań. Również poziom wskaźnika pokrycia zobowiązań
wymagalnych zmniejszył się. Był on dość wysoki z tego powodu, że
wolnej gotówki ulokowana jest w badanym przedsiębiorstwie na lokatac
terminowych.

4. R y n k o w a korekta płynności finansowej

Płynność finansowa stanowi obszar szczególnego zainteresowania kierowni­

ctwa przedsiębiorstw. Firma jest bowiem w stanie funkcjonować bez
momentu, w którym nie wyczerpie posiadanych zasobów majątku płynnego
albo też przestanie być zasilana kapitałowo przez banki. Toteż troską
jest generowanie w toku działalności operacyjnej takiej gotówki, która
wystarcza na terminowe regulowanie zobowiązań bieżących. Miarą płynności
finansowej, jaką posługują się w praktyce menedżerowie, jest wskaźnik

62
cej płynności finansowej. Pokazuje jakim stopniu majątku
obrotowego gwarantują pokrycie bieżących zobowiązań finansowych przedsię­
biorstwa. Jednak taki sposób pomiaru płynności finansowej wykazuje szereg
niedociągnięć metodycznych. Wśród najistotniejszych z nich wymienia
1. Wskaźnik ten mierzy pokrycie przyszłych zobowiązań przedsiębior­
stwa aktywami, którymi rozporządza ono w bieżącym okresie. Realnie kształ­
tującą go wielkością nie jest majątek obrotowy, choćby składał się on z dosko­
nale płynnych elementów, ale przyszły strumień cash związany przede
wszystkim z poziomem sprzedaży. Dodać należy, że zobowiązania bieżące
zawsze są wielkością bardziej sztywną niż majątek obrotowy, który ulega
zmianom wraz ze zmianami poziomu sprzedaży.
2. Do obliczania wskaźnika bieżącego wykorzystuje się aktywa bieżące
i bieżące według stanu z określonego momentu czasu, na który zostało
sporządzone zestawienie finansowe. W ten sposób rachunkiem są objęte
jedynie wielkości historyczne majątku i zobowiązań. Przyjęcie historycznego
kryterium ujęcia elementów obliczeniowych wskaźnika płynności finansowej
nie pozwala na uwzględnienie dwóch istotnych dla badania płynności finan­
sowej aspektów, a mianowicie:
a) oddziaływania o charakterze prospektywnym czynnika struktury zo­
bowiązań bieżących, a w szczególności wymagalności wchodzących w ich
skład elementów,
wielkości zapotrzebowania na kapitał obrotowy netto, będący wyzna­
cznikiem rozmiarów środków finansowych, jakie być zaangażowane,
aby zachować płynność finansową.
3. Poziom wskaźnika płynności finansowej może być wynikiem różnych
manipulacji, szczególnie gdy służy on do oceny kadry menedżerskiej. Jest on
ustalany bowiem na podstawie wielkości zasobowych umieszczonych w spra­
wozdaniu finansowym na koniec okresu. W celu uzyskania pożądanego
poziomu wskaźnika przedsiębiorstwo może zaostrzyć pod koniec tego okresu
politykę ściągania zlikwidować nadwyżkę zapasów, wyhamować
wypływ gotówki z firmy w ciągu ostatnich dwóch dni okresu obliczeniowego
dla uzyskania określonego poziomu gotówki na koniec tego okresu.
Jednym z najpoważniejszych zarzutów stawianych metodyce obliczania
wskaźnika bieżącej płynności finansowej jest jednak brak pełnej zgodności
między księgową a rynkową wartością majątku obrotowego. Majątek obro­
towy jest ujmowany w sprawozdaniach (bilansie, w sprawozdaniu bieżącym
po koszcie historycznym, który prawie zawsze jest różny od jego
wartości rynkowej. Ponadto majątek ten zgodnie z zasadą ostrożnej wyceny
może być zaniżony stosunku do rzeczywistej jego wartości. Odnosi się to
głównie do papierów wartościowych, przeznaczonych do obrotu, w przypadku
których przedsiębiorstwo nie musi ujawniać ich bieżącej wartości, o ile jest ona
wyższa od ceny nabycia tych papierów.

L. Bernstein, Financial Statement Homewood 1978, s. 462.

63
 Przedstawiona krytyka wskaźnika bieżącej płynności finansowej wskazuj
na potrzebę dokonania redefinicji stojących u podstaw jego obliczania
majątku obrotowego i zobowiązań bieżących. Zasadniczą podstawą
tych elementów powinna być posiadana przez nie właściwość
płynność finansową przedsiębiorstwa w określonym momencie w przyszłoś
Chodzi tu o okres, w ciągu którego przedsiębiorstwo musi dokonać
składników majątku obrotowego, aby mogły być
wszystkie zobowiązania bieżące o terminie wymagalności przypadającym na
moment. Przez należy tu rozumieć krótkookresowe
cenie struktury majątku obrotowego w wyniku zamiany mniej płynnych
ników tego majątku na bardziej płynne. Pozwala to objąć rachunkiem
tylko te elementy majątku i zobowiązań, których stany na określony
wyznaczą rzeczywistą miarę płynności finansowej. Wynika to z faktu, że w
tyce w przedsiębiorstwie, które nie utraciło zdolności płatniczej, zawsze
część zobowiązań, a mianowicie ta wymagalna natychmiast musi być pokryj
przez część najbardziej płynnego majątku obrotowego. Ustalanie stosunki
całego majątku obrotowego całych zobowiązań bieżących w sytuacji
nych problemów płatniczych przedsiębiorstwa ma tę treść informacyjni
przy ocenie płynności finansowej, że określa relatywną nadwyżkę
obrotowego nad zobowiązaniami krótkoterminowymi. Im wyższa jest ta
wyżka, tym większe jest prawdopodobieństwo uzyskania wpływów z
majątku obrotowego na poziomie koniecznym do pokrycia zobowiązał
Jednakże sytuacja taka może oznaczać utrzymywanie zbędnej nadwyżki
ści nie przyczyniającej się ani do maksymalizacji wpływów ze sprzedaży, ani
optymalnego poziomu płynności finansowej.
Na podstawie powyższych uwag można podzielić zobowiązania
terminowe na dwie grupy:
1. Zobowiązania stale wymagalne. Są nimi zobowiązania, które odnawia
ją się w przedsiębiorstwie z taką częstotliwością, że precyzyjne ustaleni
momentu ich płatności jest nieefektywne. Wśród tej grupy pasywów
wymienić przede wszystkim zobowiązania z tytułu dostaw i usług,
powstają one w przedsiębiorstwie spontanicznie w wyniku
transakcji zakupu.
2. Zobowiązania wymagalne okresowo, czyli takie, które są płatne n
określony moment czasowy i przedsiębiorstwo z góry zna termin ich
ności, a dodatkowo może dokładnie oszacować rozmiar środków obrotowycl
jakie będzie musiało zgromadzić, aby je uregulować. Do tej grupy
można zaliczyć przykładowo odsetki i raty kredytów, zobowiązania
kowe wobec Z U S i innych instytucji publicznoprawnych.
Rozróżnienie tych dwóch rodzajów zobowiązań wymaga od
stwa dysponowania permanentnie rozporządzalnym płynnym majątkiem ob
rotowym na pokrycie zobowiązań stale wymagalnych oraz majątkiem
tylko w określonym momencie dla likwidacji zobowiązań
galnych okresowo.

64
 Rozpatrywanie bieżących od strony ich do pokrycia
zobowiązań na określony moment w przyszłości oznacza
wpływu na tę właściwość trzech istotnych czynników:
Po pierwsze, należy określić, na ile zgromadzony w przedsiębiorstwie
majątek obrotowy może być zamieniony na gotówkę na dany moment czaso­
wy. Rzeczywiste pokrycie zobowiązań tym majątkiem jest wyznaczone przez
stopień utraty jego wartości przy sprzedaży bądź uzyskania wartości wyższej
niż wartość ewidencyjna. Im większe odchylenie, tym większa lub mniejsza
wartość danej części majątku obrotowego jako źródła pokrycia zobowiązań.
Zasadniczy wpływ ma na to okres, jaki upływa od momentu transferu danej
postaci majątku obrotowego na gotówkę do momentu płatności zobowiąza­
nia. Na przykład zapasy produkcji w toku w okresie miesiąca przy trzy­
miesięcznym cyklu produkcyjnym mogą być uznane za całkowicie
ale w okresie czterech miesięcy stanowią wystarczające zabezpieczenie płatno­
ści, np. rat kwartalnych kredytu.
2. Po drugie, istotne jest, czy wśród aktywów płynnych są aktywa,
którymi przedsiębiorstwo dysponuje w ograniczonym zakresie. Można wymie­
nić trzy podstawowe rodzaje zdarzeń, które wpływają na ograniczenie ich

o wyłączenie na skutek umów z partnerami ekonomicznymi,

ulokowanie na rezerwie potrzebnej na realizację określonego zadania
gospodarczego,
• obecność w danym składniku majątku zamrożonych na
niż rok obrotowy (np. należności sporne).
3. Po trzecie, włącza się do majątku obrotowego takie elementy
które na określony moment czasowy będą podlegały udokumentowanej kon­
wersji postaci, a przez to zmienią stan majątku obrotowego. Majątkiem obro­
towym mogą na tej podstawie zostać aktywa trwałe oraz dzisiaj
majątek, którego udokumentowana sprzedaż będzie skutkować w postaci wpły­
wu środków pieniężnych. Przez konwersję należy tutaj rozu­
mieć operację gospodarczą potwierdzoną, nadającą danemu zdarzeniu charakter
zdarzenia pewnego. Mogą to być umowy wstępne na należności od
odbiorców w drodze itp. Możliwość zakwalifikowania przyszłych strumieni
finansowych do majątku obrotowego wynika z faktu, że w praktyce jedyną
grupą tego majątku o najwyższej płynności są środki pieniężne oraz papiery do
obrotu. Konwersja pozostałych składników majątku obrotowego na gotówkę
zawsze zależy od czasochłonnych zabiegów i ponoszenia kosztów. Oznacza to,
że prawdopodobieństwo szybkiej i konwersji majątku obrotowego na
gotówkę jest zbliżone do prawdopodobieństwa wpływu gotówki z udokumen­
towanych operacji gospodarczych. W obu przypadkach zależy to od czasu
konwersji i jakości danego aktywu jako źródła pokrycia zobowiązań.

G. Welsch, D. Newman, Ch. Intermediate Accounting, Irwin,

s. 196.

65
 Zastosowanie poczynionych uwag do określenia wielkości majątku
towego można w praktyce sprowadzić do rozpatrzenia tego majątku pod
1) jego rynkowej wyceny,
2) stopnia poszczególnymi składnikami
3) określenia rozmiarów potencjalnych wpływów gotówkowych z
wersji tego majątku na gotówkę.
Tak więc ustalenie realnej wielkości majątku obrotowego,
cego zobowiązania krótkoterminowe, narzuca konieczność korekty
składników tego majątku.
1. Zapasy surowców koryguje się o ich część czyli zaliczka
poczet dostaw, produkcję w toku (bez półfabrykatów), surowce i
zbędne oraz wyroby gotowe i towary nie znajdujące nabywców.
należy uwzględnić, że wartość wyrobów gotowych oraz towarów, ujęta w
finansowym, jest zaniżona. Wyroby gotowe ewidencjonuje się |
dług kosztu wytworzenia. Wielkość realnej gotówki, jaka wpłynie z ich s p |
będzie wyższa od kosztu wytworzenia o marżę pokrycia (koszty ogól
zarządu i koszty sprzedaży plus zysk). Z kolei wielkość gotówki, jaka
ze sprzedaży towarów ewidencjonowanych po cenie nabycia, będzie wyż]
realizowaną marżę handlową, pomniejszoną o koszty handlowe. |
2. Z należności ogółem powinny zostać wyłączone należności
sporne oraz należności wekslowe, jeśli są one związane z
przeterminowanymi. Zgodnie z rozwiązaniami prawnymi dotyczącymi
ku dochodowego na należności nieściągalne (powstałe z bankowy
układów oraz upadłości przedsiębiorstw), można tworzyć
w ciężar kosztów uznanych przez fiskusa za koszty uzyskania
Natomiast ustawa o rachunkowości dopuszcza tworzenie rezerw na należno
przeterminowane powyżej pół roku. Jednak jeżeli nie są one
prawnie, nie mogą być uznane za koszty uzyskania przychodów. 1
Powstaje zatem problem, j a k a część należności przeterminowanych,
takich, których termin płatności przekroczył wymagany przez
stwo okres ich spływu, powinna być uznana za niepłynną. Dla
poziomu należności przeterminowanych można przyjąć dwa
rametry charakteryzujące te należności: jakość i płynność. Jakość należno
oznacza prawdopodobieństwo ich wpłynięcia w wyznaczonym terminie i ul
wielkości, natomiast płynność należności wyraża ich właściwość do
najszybszej zamiany na środki pieniężne.
3. Gotówkę w kasie i na rachunku bankowym należy skorygować o
kość, która:
• została przeznaczona na nadchodzącą płatność, na przykład na
środków trwałych,
o na mocy umów z bankiem lub inną instytucją finansową musi
utrzymywana na rachunku rozliczeniowym; umowy takie obejmować
szeroki zakres przypadków, jednakże typowymi przykładami są tu
czekowe oraz blokada środków na import.

66
 4. Papiery wartościowe mogą być powiększone o wielkość tzw. ci­
chej rezerwy, czyli o różnicę między ich ceną rynkową a ceną
nabycia.
5. Rozliczenia międzyokresowe czynne, mają niewielki udział w ak­
tywach bieżących, mogą być po prostu z nich wyłączone. W innych przypad­
kach powinno się zbadać długość okresu zamrożenia nakładów (zwłaszcza
na nową produkcję).
Korygując zobowiązania krótkoterminowe w celu ustalenia ich poziomu
przypadającego na majątek obrotowy, stanowiący ich zabezpieczenie, należy
uwzględnić terminy wymagalności tych zobowiązań oraz włączyć do nich takie
zobowiązania, których pokrycie wymaga uprzedniej majątku
obrotowego. Rozwiązaniem, które pozwoliłoby związać termin wymagalności
skorygowanych zobowiązań bieżących ze skorygowanymi aktywami bieżący­
mi, doprowadzając je do porównywalności, jest koncepcja cyklu obiegu go­
tówki. Cykl ten określa długość czasu od momentu odpływu gotówki na
zakup surowców i materiałów do momentu jej wpływu z zainkasowanych
należności. Jest on sumą cyklu zapasów oraz cyklu należności pomniejszoną
o cykl zobowiązań terminowych. Cykl obiegu gotówki daje możliwość ustale­
nia poziomu pokrycia aktywami bieżącymi pasywów bieżących na określony
moment poprzez to, że wyznacza okres niezbędny do konwersji na gotówkę
podstawowych składników majątku, jakimi są zapasy i należności. W praktyce
obliczenia skorygowanych zobowiązań krótkoterminowych przyjmuje się
zobowiązania natychmiast wymagalne. Na skorygowanej wielkości
bieżących oraz pasywów bieżących ustalić skorygowany
wskaźnik bieżącej płynności finansowej Ma on następującą postać:

Minimalny poziom wskaźnika może wynosić jeden, ponieważ w składzie

[aktywów bieżących znajduje się wyłącznie majątek o najwyższej płynności,
|a pasywa bieżące obejmują długi o krótkim okresie
W celu uzyskania dodatkowych informacji na temat kształtowania się
płynności finansowej w przedsiębiorstwie celowe jest ustalenie stosunku obu
wskaźników, bieżącego i skorygowanego. Wskaźnik ten ma postać:

Na jego podstawie można poczynić następujące obserwacje:

Poziom C 1 wskazuje na doskonałą zgodność między księgową
rynkową wartością pokrycia pasywów bieżących aktywami obrotowymi,

W. Meighs, R. Meighs, Financial Accounting, Mc New York 1987, s. 615.

67
a równocześnie na pełne odzwierciedlenie przez wskaźnik bieżący
finansowej 1
2. Poziom informuje, przedsiębiorstwo
rozmiarem majątku płynnego, niż wynika to z ewidencji księgowej.
ma płynność wyższą, wynikającą z potencjalnego strumienia
ków pieniężnych, niż płynność zmierzona wskaźnikiem bieżącej
finansowej. Nadwyżka płynności oznacza dla niego istnienie realnego
bezpieczeństwa, który powinien być brany pod uwagę przy
waniu polityki kredytowej przedsiębiorstwa. Ą
3. Poziom zdążający do 0 oznacza, że realny majątek
przedsiębiorstwa jest dużo niższy, niż wynika to z zapisów księgowych.
bliższa zeru jest wartość tym większa jest różnica między
a rynkową wyceną majątku obrotowego. W sytuacji rzeczywistej
finansowej kierownictwo może nie zdążyć poprawić sytuacji i
równowagi finansowej firmy.
Ustalenie skorygowanego wskaźnika płynności finansowej oraz wynikaj
cych z niego relacji jest pomocne w sterowaniu płynnością finansową.
warunkiem koniecznym przy obliczaniu tego wskaźnika jest znajomość
księgowych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstwa, a w
rynkowej wartości majątku obrotowego.
Spróbujemy teraz zaprezentować omówiony problem na podstawie
nych spółki giełdowej Dla analizowanego wcześniej
wa nie posiadamy szczegółowych danych analitycznych, potrzebnych i
ustalenia skorygowanych wskaźników płynności.
Strukturę zapasów w spółce „Okocim" prezentują dane
w tablicy 14.
Spośród zapasów materiałów, zgodnie z ewidencją analityczną,
stanowią materiały przestarzałe, nie nadające się do bieżącego

Tablica 14. Struktura aktywów w spółce w 1994 roku

Wyszczególnienie % zapasów Korekta
Materiały 68,9
Produkcja w toku 27,6
Produkty gotowe 2794 2,6
Towary 713 0,7
Zaliczki 321 0,2 -321
Zapasy ogółem 107443 100,0 -34168
Należności 72514
Inne aktywa
Aktywa bieżące

opracowanie własne.

M. Sierpińska J. Nesterak, Problemy pomiary finansowej i ich implika

w praktyce „Wiadomości Gospodarcze. 1994, nr 7-8.

68
oraz zapasy uszkodzone. Należy je odjąć od ogółu zapasów materiałowych.
Dalsza korekta dotyczy produkcji w toku oraz zaliczek na poczet przyszłych
dostaw.
Korektę należności, których poziom na koniec roku wynosił 72514 zł,
przeprowadzimy biorąc pod uwagę ich strukturę wiekową. Najmniej płynne
należności, których okres ściągalności jest dłuższy niż 3 miesiące, wynoszą
21 754 zł. Są wśród nich:
• należności skierowane do sądu
• należności zasądzone wyrokiem
• pozostałe wątpliwe należności 74,4%
Wartość rynkowa zapasów i należności wykazanych w bilansie jest niższa
niż ich wartość księgowa.
Aktywa skorygowane w spółce „Okocim" będą wynosić 142244 zł
55922 zł).
Korektę zobowiązań bieżących przeprowadzimy uwzględniając strukturę
czasową tych zobowiązań. Kształtuje ona następująco:
• zobowiązania krótkoterminowe 75 927 zł
• kredyty i pożyczki wymagalne w 1994 roku zł
zł
Do korekty zobowiązań przyjmiemy kredyty wymagalne w pierwszym
kwartale. Po dokonaniu korekty stan zobowiązań wynosi zł, wskaź­
nik bieżący skorygowany 1,24. bieżącej płynności finansowej
wynosi w 0,86. Obliczona płynność rynkowa jest zatem znacznie wyższa
niż płynność księgowa. Stosunek obu wskaźników: skorygowanego do
go, wynosi 1,46.
Reasumując, wyliczenie wskaźników: bieżącego i skorygowanego oraz ich
relacji może być pomocne przy określaniu optymalnej wielkości wskaźnika
bieżącego, aby w przypadku niedoboru płynności podwyższać jego poziom,
a w sytuacji nadwyżki płynności proporcjonalnie obniżać wielkość aktywów
bieżących.

5. D o d a t k o w e m e t o d y p o m i a r u płynności finansowej

Oprócz klasycznych metod pomiaru płynności finansowej, w praktyce należa­

łoby wykorzystać szereg innych miar płynności, pozwalających nie tylko na
ocenę poziomu płynności finansowej, ale również na sterowanie nią. Do takich
miar można zaliczyć:
• wskaźnik dziennej płynności dyspozycyjnej,
• wskaźnik dziennego dyspozycyjnego pieniądza,
• wskaźnik okresu bezpieczeństwa gotówkowego,
• wskaźnik upłynnienia środków obrotowych,
• wskaźnik salda płynności netto,
• indeks płynności.

69
 Spośród wskaźników płynności finansowej na uwagę zasługuje wskaźnj
dziennej płynności dyspozycyjnej. Ustala się go jako relację płynnych
obejmujących należności, papiery do obrotu oraz gotówkę do
kosztów pieniężnych: 1

Mianownik tego ułamka można ustalić z preliminarza wydatków

podzielenie sumy rocznych pieniężnych kosztów własnych sprzedaży przez
dni. Suma ta to planowane koszty własne sprzedaży, pomniejszone o
Wskaźnik ten określa liczbę w ciągu których firma może działać
tylko najbardziej płynne aktywa. Relacja ta informuje dodatkowo, że
płynność wiąże się ściśle z przepływem strumieni nie zaś z posiadam
mi zasobami aktywów obrotowych, które trudno byłoby zamienić na gotówki
lub byłoby to w ogóle niemożliwe, a przecież dopiero gotówka służy do
§
Zbliżonym do wskaźnika dziennej płynności dyspozycyjnej jest wskaźnj
dziennego dyspozycyjnego pieniądza (the Days Cash on Hand Ratio),
wany jako relacja sumy gotówki i papierów do obrotu do dziennych
ków pieniężnych ustalonych tak jak przy Uczeniu wskaźnika dziennej płynni
ści dyspozycyjnej (the Days Liquidity on Hand Ratio). |

Wskaźnik ten najlepiej charakteryzuje płynność finansową, gdyż

pieniężne i krótkoterminowe papiery wartościowe są jedynymi naprawi
w pełni płynnymi aktywami. Informuje on o liczbie dni, w których
mogłaby działać, korzystając z tych najbardziej płynnych aktywów.
Kolejnym wskaźnikiem służącym do oceny płynności finansowej
wskaźnik okresu bezpieczeństwa gotówkowego. Ustala się go jako
aktywów płynnych do planowanych dziennych wydatków na
przedsiębiorstwa. Wydatki te oprócz kosztów pieniężnych obejmują w y d a l
na inwestycje wszystkie inne wydatki gotówkowe (np. na podatki
wiące obciążenie zysku brutto). 1

9
Wskaźnik okresu bezpieczeństwa gotówkowego informuje o
w którym spółka może działać dzięki swoim płynnym aktywom bez
dopływu pieniędzy ze źródeł następnego okresu. Wskaźnik ten dobrze
krótkoterminową płynność 1
K. Parkinson, J. Corporate op. s. 137.

70
 oceny płynności finansowej wykorzystuje się również wskaźnik upłyn­
środków obrotowych (Liquidity Index). Określa liczbę dni, w ciągu
których środki obrotowe mogą być zamienione na gotówkę.

gdzie S - oznacza sumę iloczynów stanu poszczególnych środków obrotowych

i dni zamiany ich na gotówkę.
Poziom S najlepiej odzwierciedli przykład. W przedsiębiorstwie
stan środków obrotowych kształtuje się następująco:

dni zamiany
w
na gotówkę
Zapasy 80000 40 3200000
Należności 30 1800000
Gotówka 15000 0 0
155000 5000000

Wskaźnik 5000000
32,3 dnia.
środków

Zamiana środków obrotowych na gotówkę trwałaby w badanym przed­

siębiorstwie 32,3 dnia. Wskaźnik ten porównuje się zwykle z jego poziomem
z okresu poprzedniego. Firma z pogarszającą się płynnością finansową, wyra­
żoną wydłużającym się okresem upłynnienia środków obrotowych, jest negaty­
wnie oceniana przez pożyczkodawców, może nie być ona zdolna do
spłaty długów w terminie. Pogarszająca się płynność jest przedmiotem szcze­
gólnej troski zarządu firmy, gdyż jej utrata może prowadzić do strat nad­
zwyczajnych i innych konsekwencji finansowych (np. skrócenie terminów
płatności przez dostawców) aż do upadłości włącznie.
W najnowszej literaturze przedmiotu Shulman i Cox rozwijają odmienne
podejście do pomiaru płynności finansowej . Proponują oni wykorzystanie do
21

pomiaru płynności wskaźnika salda płynności netto ustalonego jako relacja:

środki krótkoterminowe zobowiązania
Wskaźnik salda pieniężne papiery wartościowe wekslowe
płynności netto aktywa ogółem
W liczniku ułamka najbardziej płynne środki pomniejsza się o zobowiąza­
nia wekslowe i wynik ten odnosi się do ogólnego majątku firmy. Zobowiąza­
nia wekslowe powstają w sytuacji, gdy podmiot gospodarczy reguluje swoje

Ibidem.

71
zobowiązania z tytułu dostaw, robót i usług poprzez
weksla. Po wystawieniu weksla wystawca przyjmuje na siebie
za to, że albo sam zapłaci sumę wymienioną na wekslu, albo że zapłaci ją
przez niego wskazana. Wierzyciel przez przyjęcie weksla zobowiązuje się,
będzie dochodził swojej należności najpierw z zobowiązania wekslowego.
Ujemna wielkość wskaźnika jest sygnałem braku płynności finansow|
przedsiębiorstwa. Wskaźnik ten jest łatwy do obliczenia i dlatego jest
wykorzystywany w praktyce. Pojawia się on ponadto w licznych
bankructw przedsiębiorstw oraz w rankingach firm emitujących obligacje.
Wskaźnik ten dla firm „A" i obliczyliśmy na podstawie
zamieszczonych w tablicy 15.

Tablica 15. Wskaźnik salda płynności netto w spółce „A" i

Wyszczególnienie
pieniężne
Papiery wartościowe
20000
Aktywa ogółem |
Zobowiązania wekslowe 50 000 |
30+20-30 20 + 20-50 fl
Wskaźnik salda płynności netto 0,02
1000 1000 I

Źródło: opracowanie

Zgodnie ze wskaźnikiem salda netto, firma „A" odznacza

wyższą płynnością finansową niż firma
Kolejną miarą płynności finansowej jest indeks płynności. Jego
oparte jest na preliminarzu obrotów gotówkowych. W liczniku ułamka
te są przewidywane wpływy operacyjne, czyli wielkość gotówki, jaką
ruje przedsiębiorstwo z działalności operacyjnej.

W mianowniku prezentowanego wskaźnika zawarte są natomiast

dywane wydatki (zobowiązania), których termin płatności przypada na
okres obliczeniowy.
Reasumując, trzeba podkreślić, że spośród gamy zaprezentowanych
ników płynności finansowej przedsiębiorstwo powinno wybrać te
pomiaru, które będą najlepiej odzwierciedlać płynność w dostosowaniu
specyfiki i warunków jego funkcjonowania. Zbyt ubogi pomiar płynności
obrazuje w sposób pełny zdolności firmy do terminowego regulowania
wiązań, natomiast nadmiar wykorzystywanych wskaźników prowadzi do d e |
informacji i błędnych wniosków stąd płynących.

72
 Poziom kapitału
i jego pomiar

Utrzymanie płynności finansowej w przedsiębiorstwie jest w du­

żym stopniu poziomem i strukturą kapitału obrotowego. W toku bieżącej
działalności zarówno struktura, jak i zapotrzebowanie na kapitał obrotowy
ulegają dużym wahaniom. Dzieje się to w wyniku decyzji dotyczących zaku­
pów surowców i materiałów do produkcji, towarów, sprzedaży wyrobów
gotowych, decyzji odnoszących się do ustalania terminów inkasowania należ­
ności i regulowania zobowiązań, skracania i odraczania tych terminów. Toteż
zarząd każdej firmy mniej bardziej świadomie podejmuje decyzje dotyczą­
ce gospodarowania kapitałem obrotowym. Im w większym stopniu decyzje te
będą oparte na rachunku efektywności, tym większe będą korzyści, a mniejsze
koszty związane z tym kapitałem.
Zbyt niski poziom kapitału obrotowego grozi utratą płynności finan­
sowej, natomiast zbyt wysoki może być przyczyną powstawania nieuzasad­
nionych dodatkowych kosztów pozyskania kapitału finansującego część mają­
tku obrotowego bądź kosztów utraconych możliwości w sytuacji, gdy majątek
ten jest finansowany kapitałem własnym. Istotne jest zatem utrzymanie właś­
ciwego poziomu kapitału obrotowego i umiejętne sterowanie zmianami tego
kapitału i źródłami jego finansowania.

Pojęcie kapitału obrotowego

W literaturze nie ma jednomyślności, jeśli chodzi o definicję kapitału obro­

towego. W najszerszym ujęciu kapitał obrotowy oparty jest na aktywach
bieżących (majątek obrotowy, rozliczenia międzyokresowe czynne krótkoter­
minowe), które finansowane są zobowiązaniami bieżącymi oraz częścią
zobowiązań długoterminowych bądź też częścią kapitałów własnych. W ta­
kim ujęciu kapitał obrotowy jest równy aktywom bieżącym i nazywany jest

73
kapitałem obrotowym Jako synonimu używa się też pojęcia

Natomiast część aktywów, która nie jest finansowana zobowiązani

bieżącymi, lecz kapitałami stałymi (długoterminowymi) nazywa się kapitał
obrotowym netto bądź kapitałem pracującym. W praktyce nazywa się
krótko kapitałem obrotowym. W takim znaczeniu pojęcie to będzie wykor
tywane w niniejszym opracowaniu.
Kapitał obrotowy netto może być obliczony w dwojaki sposób.

Kapitał obrotowy netto Kapitał stały — Majątek trwały,

lub

Ten pierwszy sposób obliczania kapitału obrotowego określa się podej

ciem kapitałowym z tego względu, że punktem wyjścia w obliczeniach
kapitały stałe firmy. Kapitał stały stanowi sumę kapitałów
czyli wszystkich tych źródeł finansowania majątku, które są zaangażowali
w przedsiębiorstwie na okres dłuższy niż rok bilansowy. Natomiast
sposób obliczania kapitału obrotowego nazywa się podejściem majątkov
gdyż wychodząc od aktywów bieżących (majątku krótkoterminowego) ustal
się, jaka jego część jest pokryta źródłami długoterminowymi. Trzeba dodać,
w tej drugiej formule obliczania kapitału obrotowego netto do źródeł krótki
terminowych zalicza się umownie:
• zobowiązania bieżące,
krótkoterminowe przychody przyszłych okresów,
krótkoterminowe rozliczenia międzyokresowe bierne.
Te dwa ostatnie elementy są szczególną formą zobowiązań
które będą uregulowane w momencie poniesienia realnego wydatku (w
rozliczeń międzyokresowych biernych) bądź naliczania w bieżące
chody wydatków już poniesionych i otrzymanych kwot, które są
w okresie późniejszym od ich otrzymania.
Aktywa bieżące obejmują dwa składniki:
• stałe,
• tymczasowe.
Najlepiej można zobrazować je na schemacie. Charakterystyczną
aktywów długotrwałych jest względna stałość w krótkim okresie. W
okresie aktywa te powinny rosnąć wraz z rozwojem firmy. Oddaje ona dl
użytku nowe technologie, uruchamia produkcję nowych wyrobów,
nowe oddziały i w ten sposób powiększa majątek trwały.
schemacie 3 linie lekko wznoszą się w czasie, ukazując długotrwały
przedsiębiorstwa. Również wszystkie stałe i tymczasowe elementy
bieżących mają tendencję wzrostową, jeśli firma się rozwija.

Lavaud, Comment mener une analyse Dunod, Paris 1983, s. 131.

74

if
 Stałe aktywa bieżące są niezależne od wahań spowodowanych
lub cyklicznymi zmianami aktywności gospodarczej przedsiębior­
stwa.

Schemat 3. Struktura aktywów i pasywów przedsiębiorstwa

Są one trudne do uniknięcia, gdyż:

• przedsiębiorstwo musi posiadać zapasy, jeśli chce utrzymać rytmiczność
produkcji oraz sprzedaży,
• należności występują prawie w każdym przedsiębiorstwie, a ich poziom
zależy od polityki kredytowej wobec
• krótkoterminowe papiery wartościowe są utrzymywane w przypadku
okresowego nadmiaru gotówki i świadczą o racjonalnym zarządzaniu tym
elementem majątku,
• pewien poziom gotówki potrzebny w przedsiębiorstwie do utrzyma­
nia płynności finansowej.
Tymczasowe (zmienne) aktywa bieżące obejmują elementy majątku po­
wyżej podstawowego (stałego) ich poziomu. Ich wielkość ulega wahaniom
wskutek:
a) - występującej w związku z cyklem koniunkturalnym
w gospodarce,
b) sezonowości - dotyczącej pewnej grupy wyrobów produkowanych
i zużywanych w niektórych okresach roku kalendarzowego,
c) specyfiki codziennych transakcji, dzienne wpływy i wydatki przedsię­
biorstwa nie równoważą się, a ponadto okresowe większe wpływy są związane
ze wzrostem sprzedaży, a Większe wydatki występują bądź
danego miesiąca, co jest związane z wypłatami wynagrodzeń dla pracow­
ników, okresowym regulowaniem podatków, większymi dostawami surowców
bądź zakupami inwestycyjnymi.
Biorąc pod uwagę strukturę źródeł finansowania majątku według kryte­
rium wymagalności możemy wyróżnić kapitały stałe długo- i krótkoterminowe
oraz kapitały zmienne. Kapitał stały długoterminowy występuje pod postacią
kapitału własnego oraz długoterminowych zobowiązań i pożyczek. Część

75
kapitałów krótkoterminowych (zobowiązań bieżących) wykazuje
ność. Ich poziom utrzymuje się w przedsiębiorstwie pod
powtarzających się procesów spłaty jednych zobowiązań i zaciągania
Stałe elementy aktywów bieżących i finansujących je pasywów
sięgają w typowym przedsiębiorstwie 50% ich ogólnej wartości. Część
wiązań bieżących ma charakter tymczasowy, zmienny w krótkim ok
w stopniu podobnym do zmienności części aktywów bieżących.
Struktura źródeł finansowania w przedsiębiorstwach jest
szeregiem czynników. Są to wielkość przedsiębiorstwa, dziedzina,
rej ono funkcjonuje (przemysł, handel, budownictwo), specyfika branży,
po rozwoju i inne czynniki.

2 . P o z i o m kapitału o b r o t o w e g o
w przedsiębiorstwie

Kapitał obrotowy jest potrzebny w przedsiębiorstwie w celu

ryzyka wynikającego z finansowania środków obrotowych, np.
z trudnością sprzedaży wytworzonych wyrobów, czy trudnością
należności od kontrahentów. Stanowi on zatem pewnego rodzaju bu
bezpieczeństwa ułatwiający zachowanie płynności finansowej
wa. Przedsiębiorstwa te mogą posiadać różny poziom kapitału
W praktyce może wystąpić:
Dodatni kapitał o b r o t o w y : (kapitał stały — majątek trwały 0). Dod
tnia różnica między kapitałem stałym a trwałymi składnikami majątku oz
cza, że część aktywów bieżących w przedsiębiorstwie finansowana jest
długoterminowymi i że pozostają one w jego ciągłej dyspozycji.

Schemat 4. Dodatni obrotowy

Za korzystanie z kapitału obcego przedsiębiorstwo płaci jednak odpowie

dnie odsetki. Toteż angażowanie kapitałów obcych w działalność
przedsiębiorstwa jest tylko wtedy korzystne, gdy średni wskaźnik

76
 tego przedsiębiorstwa jest wyższy niż wysokość obowiązującej stopy
procentowej. W sytuacji drogiego kredytu w gospodarce polskiej przedsiębior­
stwa starają się ograniczać kredyty długoterminowe na rzecz uzupełniania
kapitałów stałych z wygospodarowanego zysku oraz przez zaciąganie kredy­
tów krótkoterminowych.
Zerowy poziom kapitału o b r o t o w e g o : (kapitał stały — majątek trwa­

Schemat 5. Zerowy kapitał obrotowy

Taka sytuacja ma bardziej niż praktyczne znaczenie, aczkol­

wiek okresowo stan kapitału obrotowego może równać zero. W praktyce
wielu przedsiębiorstw poziom kapitału obrotowego często oscyluje wokół zera,
gdyż w warunkach słabej kondycji finansowej stosują one zasadę: płacę
zobowiązania, gdy otrzymam należności.
Ujemny kapitał obrotowy (kapitał stały — majątek trwały 0) wystę­
puje w warunkach, gdy część składników trwałych majątku, wiążących na
długi okres środki pieniężne przedsiębiorstwa, finansowana jest zobowiązania­
mi krótkoterminowymi.
Sytuacja ta jest typowa dla firm handlowych, które wydłużając

Schemat 6. Ujemny kapitał obrotowy

 ny płatności za dostarczone towary, otrzymują bieżąco
w momencie sprzedaży tych towarów. Firmy te mają więc znacznie
sze terminy realizacji należności (sprzedaż za gotówkę), niż terminy
ności co powoduje powstawanie wolnych środków pieniężny]
które mogą być angażowane do finansowania środków trwałych,
budowę nowych pawilonów handlowych, spłatę rat kredytu
wego itp.
Obecnie również w wielu przedsiębiorstwach produkcyjnych kapitał
towy jest ujemny. Dzieje się tak dlatego, że firmy te realizują
z bieżących środków własnych (z części bieżącego obrotu), nie bacząc na
w następnym okresie nie będą one mogły odtworzyć tzw. kosztów pienię
nych. Nie regulują one terminowo bieżących, a najczęściej
miesiącami nie płacą zobowiązań wobec dostawców. Prowadzi to do
płatniczych w gospodarce i olbrzymich strat związanych z nimi.
Ujemny poziom kapitału obrotowego może też być świadomie
rowany przez zarząd przedsiębiorstwa. Może on utrzymywać wysoki
kapitałów krótkoterminowych (kredytów bankowych, zobowiązań z
krótkoterminowych papierów dłużnych) i posłużyć się nimi do finansowa
majątku trwałego. Taki sposób finansowania majątku obniży koszty
i przyczyni się do zwiększenia stopy zwrotu kapitału, ale równocześnie
doprowadzić do utraty płynności finansowej.
Poziom kapitału obrotowego, określony statycznie na dany moment
podstawie danych bilansowych, ulega zmianie w wyniku kolejnych
gospodarczych zachodzących w przedsiębiorstwie.
Poziom kapitału obrotowego w przedsiębiorstwie może być
w zasadzie dwoma sposobami:
1) poprzez zmniejszenie stanu majątku trwałego w wyniku upłynnia
zbędnych środków, likwidację środków zużytych oraz poprzez
inwestycji wiążących środki własne przedsiębiorstwa na długi okres;
2) w wyniku zwiększenia kapitałów stałych poprzez przeznaczenie
nej części wygospodarowanego zysku na rozwój, zwiększenie kapitałów
nych poprzez emisję akcji lub zwiększenie zobowiązań
(kredytów bankowych, obligacji 1
Spadek poziomu kapitału obrotowego będzie natomiast wynikiem:
1) zwiększenia majątku trwałego w wyniku zakupu wartości
nych i prawnych, rzeczowych składników majątku, zakupu akcji i obligacji
udzielenia długoterminowych pożyczek innym podmiotom
bądź poziomu należności długoterminowych; |
2) zmniejszenia kapitałów stałych poprzez umorzenie akcji, pokrycie
kapitałem zapasowym, spłatę zadłużenia długoterminowego. |
Zmiany poziomu kapitału obrotowego kształtują bieżącą sytuację przed
siębiorstwa w zakresie płynności finansowej. Utrzymanie płynności
wej w tych przedsiębiorstwach jest nadrzędnym celem zarówno jaj
i krótkoterminowej strategii ich działania. Szacuje się bowiem, że
'i
78
likwidacji małych i średnich przedsiębiorstw jest nie tyle brak rentow­
ności, ile utrata płynności finansowej, której zachowanie jest uwarunkowane
posiadaniem przez firmę odpowiedniego poziomu kapitału obrotowego.
Poziom kapitału obrotowego i jego zmiany w przedsiębiorstwie „ X "
obrazują dane zawarte w tablicy 16.

Tablic 16. Kapitał obrotowy i elementy obliczeniowe w przedsiębiorstwie „X" w 1995 roku

Początek Koniec Dynamika

Wyszczególnienie
roku roku %
Sposób I
Kapitał własny
Rezerwy 6476
Zobowiązania długoterminowe 15395 16405
Kapitał 305250 109.8

- Majątek trwały 150484 119,6

Kapitał obrotowy netto 127426 125205 98,3

Sposób II
Majątek obrotowy
Rozliczenia międzyokresowe czynne
Aktywa bieżące 101,4
Krótkoterminowe finansowania
Zobowiązania krótkoterminowe 200461
Rozliczenia międzyokresowe i przychody przyszłych okresów 592
195248 103,5

Razem
Kapitał obrotowy netto 125205 98,3
obliczenia własne na podstawie danych zawartych w tablicy

W analizowanym przedsiębiorstwie poziom kapitału obrotowego zmniej­

szył się w wyniku szybszego wzrostu majątku trwałego niż
wych źródeł jego finansowania. Równocześnie przyrost aktywów bieżących był
wolniejszy niż przyrost krótkoterminowych źródeł finansowania tych aktywów.

3. Potrzeba kapitału obrotowego w p r z e d s i ę b i o r s t w i e

Posiadanie kapitału obrotowego warunkuje zachowanie ciągłości i rytmiczno­

ści przebiegu cyklu eksploatacyjnego. Najprościej ujmując, cykl ten obejmuje
zespół operacji gospodarczych od wydania gotówki na surowce i materiały do
uzyskania gotówki za wytworzone z nich produkty. Środki wykorzystywane
w tym cyklu charakteryzuje:

79
 1. Krótki okres życia, zwykle krótszy niż rok. W niektórych
stwach cykl produkcyjny jest
i
niż rok (produkcja statków, wytwarzani
wina), jednak środki obrotowe służące realizacji tego procesu ujmuje się
krótkoterminowe.
2. Szybka zmiana postaci środków. Na przykład gotówka służy
zapasów surowców i materiałów, zapasy wyrobów gotówkowych
się w miarę sprzedaży, a potem przekształcają się w należności,
po ich zainkasowaniu znowu stają się gotówką.
3. Synchronizacja. Potrzeba kapitału obrotowego oraz jego poziom zal|
żą od stopnia synchronizacji między produkcją, sprzedażą oraz
inkasowania należności. Ponieważ w działalności przedsiębiorstwa
zarówno brak pełnej synchronizacji, jak i niepewność, powstaje
potrzeba posiadania kapitału obrotowego i sprawnego nim i
Częsta zmiana postaci środków tworzących kapitał obrotowy,
jednych aktywów w drugie powoduje, że zależność ta ma
cyklicznego procesu, u podstaw którego tkwią strumienie pieniężne
ne w toku działalności przedsiębiorstwa. Cykl kapitału obrotowego obrazuj
schemat 7. 1

W skład cyklu kapitału obrotowego wchodzą procesy

produkcji i zbytu.
1. W procesie szeroko pojętego zaopatrzenia przedsiębiorstwo
surowce i materiały, zatrudnia pracowników, korzysta z transportu obceg|
usług remontowych i innych usług świadczonych na rzecz
(np. usług pocztowych). Część tych elementów nabywa za gotówkę, część
pozyskuje na kredyt kupiecki (zobowiązania wobec dostawców).
2. W procesie produkcji przedsiębiorstwo przekształca surowce i
w produkty gotowe (wyroby gotowe, usługi, roboty), aby następnie
sprzedać Część wyrobów gotowych może pozostawać w maga
nie i oczekiwać na skompletowanie dostawy dla kontrahentów.
3. Wytworzone produkty sprzedawane są odbiorcom za gotówkę bądź
kredyt. Sprzedaż za gotówkę przyspiesza cykl konwersji gotówki, a
na kredyt powoduje zmianę produktów gotowych w należności, które pr

80
 się po pewnym czasie w gotówkę. ten zależy od polityki
kredytowej przedsiębiorstwa.
W czasie realizacji kolejnych faz cyklu eksploatacyjnego następuje przesu­
nięcie terminów płatności dostawcom surowców i materiałów, pracownikom
za pracę, dostawcom energii, realizatorom usług remontowych, transporto­
wych i innych usług w relacji do uzyskania zapłaty za sprzedany towar.
Zazwyczaj terminy płatności zobowiązań przypadają na okres, kiedy przedsię­
biorstwo nie uzyskało jeszcze środków ze sprzedaży swoich produktów. Na
pokrycie wszystkich zobowiązań, kiedy nie ma jeszcze dochodów ze sprzedaży,
a przedsiębiorstwo realizuje w sposób ciągły operacje cyklu eksploatacyjnego,
wykorzystywany jest kapitał obrotowy. Stanowi on źródło finansowania tej
części cyklu eksploatacyjnego, która nie została sfinansowana opóźnionymi
w relacji do dostaw surowców i usług zobowiązaniami bieżącymi. Długość
cyklu eksploatacyjnego jest zróżnicowania w zależności od rodzaju i typu
produkcji oraz form organizacji procesu produkcyjnego. W niektórych przed­
siębiorstwach cykl eksploatacyjny jest niepełny, wówczas zapotrzebowanie na
kapitał obrotowy jest niższe.
Z punktu widzenia kompletności cyklu eksploatacyjnego możemy wyróż­
nić przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe i usługowe. Różnice w czasie
przebiegu cyklu eksploatacyjnego w relacji do cyklu finansowego w tych
przedsiębiorstwach są znaczne. W przedsiębiorstwach handlowych cykl eks­
ploatacyjny niż w przedsiębiorstwach przemysłowych. Przepły­
wom fizycznym towarów przepływy finansowe, czyli wpłaty i wy­
pieniężne za towary. Jeśli przedsiębiorstwo nabywa towary na kredyt,
wówczas następują przesunięcia w terminach odbioru fizycznego towarów
i płatności za nie.
Rozbieżności czasowe między cyklem eksploatacyjnym a finansowym,
wyznaczające potrzebę posiadania przez przedsiębiorstwo kapitału obrotowe­
go, zobrazujemy kolejnymi schematami. Będą one różne w przedsiębiorstwach
handlowych i
1. Przedsiębiorstwo handlowe płaci dostawcom za towary gotówką
i sprzedaje je odbiorcom również za gotówkę. Jednak dla zapewnienia ryt­
miczności sprzedaży i pełnego zaspokojenia potrzeb swoich klientów utrzymu­
je pewien miesięczny zapas towarów w magazynach. Na jego sfinansowanie
potrzebny jest kapitał obrotowy stanowiący równowartość tego zapasu (sche­
mat 8).
2. Przedsiębiorstwo handlowe kupuje towary i sprzedaje je, realizując na
bieżąco gotówkę. Zakupuje je dużymi partiami, uzyskując korzystniejsze ceny
i wydłużone terminy płatności. Średni okres magazynowania wynosi 1 miesiąc.
Za towar przedsiębiorstwo płaci po 2 miesiącach. Uzyskuje w ten sposób
wolną gotówkę. Tak funkcjonujące przedsiębiorstwo nie wymaga wprowadze­
nia kapitału obrotowego, ponieważ terminy płatności należności są bliższe niż
regulowania zobowiązań za dostarczone towary. Sytuację tego przed­
schematem 9.

81
 Schemat 8. Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy przy transakcjach
gotówkowych

Schemat 9. Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy (sprzedaż wyrobów za

gotówkę, odroczone terminy płatności)

3. Zgoła inna sytuacja wystąpi w przedsiębiorstwie

w którym zakupione surowce i materiały ulegają transformacji i
postać wyrobów gotowych. Okres transformacji może być różny; od
godzin do kilku dni czy kilkunastu miesięcy. Jego długość wyznaczy w
tyce zapotrzebowanie przedsiębiorstwa na kapitał obrotowy.
Przebieg w czasie poszczególnych faz cyklu eksploatacyjnego oraz
w przepływach finansowych zobrazujemy schematem 10. Załóżmy,

82
 eksploatacyjny w przedsiębiorstwie trwa 4 miesiące i składa się
z następujących elementów:
zakup i magazynowanie - 1 miesiąc,
h) proces produkcji - 2 miesiące,
c) magazynowanie wyrobów gotowych - 1 miesiąc.

Schemat 10. Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy w warunkach długiego cyklu produkcyjnego

Równocześnie przedsiębiorstwo płaci za surowce po 2 miesiącach od ich

otrzymania, a należności za swoje wyroby inkasuje średnio po 3 miesiącach od
momentu wydania ich z magazynu wyrobów gotowych. Przy takim systemie
rozliczeń finansowych, jaki został zaprezentowany na schemacie .10, przedsię­
biorstwo potrzebuje kapitału obrotowego na sfinansowanie 5-miesięcznej dzia­
łalności bieżącej.
4. W niektórych przedsiębiorstwach nie ma potrzeby gromadzenia du­
żych zapasów bądź ze względu na możliwości częstych dostaw, bądź specyfika
produkcji narzuca minimalizację zapasów (taka sytuacja jest charakterystycz­
na na przykład dla niektórych przemysłów przetwórstwa rolnego). Równo­
cześnie przedsiębiorstwo wyznacza krótkie terminy płatności, skorelowane
z okresem przydatności niektórych produktów do spożycia. Zobowiązania
wobec dostawców reguluje ono po otrzymaniu należności za produkty. Trzeba
dodać, że poprzez harmonizację cykli należności i zobowiązań może ono
wszystkie płatności regulować terminowo. Sytuację takiego przedsiębiorstwa
obrazuje schemat

83
 Załóżmy, że cykl eksploatacyjny w przedsiębiorstwie trwa 20
i składa się z następujących elementów:
a) zakup i magazynowanie - 5 dni,
b) produkcja - 10 dni,
c) magazynowanie wyrobów gotowych - 5 dni.

Schemat Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy w warunkach harmonizacji cykli

należności i zobowiązań

Należności za wyroby przedsiębiorstwo inkasuje średnio po 10

a za surowce płaci po 30 dniach. Przy takim systemie rozliczeń
stwo nie musi posiadać kapitału obrotowego.

5. W przedsiębiorstwach o długim cyklu eksploatacyjnym

usługowych) wielkość kapitału obrotowego niezbędnego do fina
sowania bieżącej działalności eksploatacyjnej zależy od systemu
z odbiorcami. Przedsiębiorstwa takie często pobierają zaliczki na poci
przyszłych dostaw wyrobów lub usług.
W celu zobrazowania rozbieżności w cyklu eksploatacyjnym i finansj
w takich przedsiębiorstwach posłużymy się przykładem. W
stwie produkującym turbiny, cykl eksploatacyjny wynosi 6 miesięcy:
a) zakup i magazynowanie surowców - 1 miesiąc,
b) proces produkcji - 5 miesięcy,
c) wyrób bezpośrednio z wydziału produkcyjnego jest przewożony do
biorcy.

84
 pobiera zaliczki:
- pierwszą, na pokrycie faktur za surowce i kosztów
produkcji w okresie 3 miesięcy,
- drugą, wystarczającą na finansowanie jednego miesiąca działalności

Przebieg w czasie cyklu eksploatacyjnego i finansowego w przedsiębior­

stwie obrazuje schemat 12.

Schemat 12. Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy z wykorzystaniem zaliczek

W systemie zaliczkowego regulowania należności za wykonane wyroby

czy usługi zapotrzebowanie na kapitał obrotowy zależy od wysokości zaliczek.

4. Ustalanie z a p o t r z e b o w a n i a na kapitał obrotowy

Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy odpowiada tej części bieżących potrzeb

finansowych przedsiębiorstwa, wynikających z jego działalności eksploatacyj­
nej, która nie została pokryta przez zobowiązania bieżące (bez
krótkoterminowych). Część tego zapotrzebowania może być pokryta kredyta­
mi krótkoterminowymi, część zaś kapitałem stałym.
Do bieżącego regulowania zobowiązań służą w przedsiębiorstwie środki
płynne. W sytuacji braku środków własnych może ono korzystać z kredytów
i pożyczek krótkoterminowych. Jeśli kredytów tych jest zbyt brak
środków na regulowanie zobowiązań bieżących powoduje powstanie zobowią­
zań przeterminowanych i prowadzi do zachwiania płynności finansowej.

85
 Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy nie może być w
od poziomu środków pieniężnych w przedsiębiorstwie. Zależność
dzy poziomem kapitału obrotowego a zapotrzebowaniem na ten
w przedsiębiorstwie i stanem środków pieniężnych prezentuje formuła:

Zapotrzebowanie na obrotowy kapitał obrotowy netto środków pieniężny

1
pieniężne do dyspozycji przedsiębiorstwa (saldo netto) są różnił
między środkami własnymi (gotówką, papierami przeznaczonymi do obrof
a środkami obcymi (kredytami krótkoterminowymi). W dalszych
założyliśmy, że przedsiębiorstwo odsprzeda krótkoterminowe papiery warto
zanim sięgnie po kredyt. Takie założenie wynika z potrzeby klarownej
wyjaśnienia idei zapotrzebowania na kapitał obrotowy. W praktyce
przedsiębiorstwo może zatrzymać papiery do obrotu, jeśli ma możliwość
mania kredytów i są one niżej oprocentowane niż te papiery. Różnica międl
dochodem z papierów krótkoterminowych a kosztem kredytów
wych stanowi zysk lub stratę z operacji finansowych. Przedsiębiorstwo może
zaciągać kredyty krótkoterminowe mając do dyspozycji papiery
jeśli są to akcje własne bądź obce przeznaczone do odsprzedaży, a
stwo wyczekuje najlepszego momentu na rynku w celu ich upłynnienia.
te operacje mają charakter krótkoterminowy. i
Wysokość zapotrzebowania na kapitał obrotowy w
będzie znacznie zróżnicowana. Zależy ona od długości eksploatacyjnej
oraz rotacji środków obrotowych, uwalniającej płynne środki zamrożone w
pasach i należnościach. W praktyce wystąpią więc różne sytuacje
zapotrzebowania na kapitał obrotowy. Zobrazujemy je kolejnymi schematami
Przedsiębiorstwo posiada odpowiedni kapitał obrotowy, niezbędny |
bieżącego regulowania zobowiązań. Nie posiada ono jednak wolnych
pieniężnych, lecz wszystkie zobowiązania reguluje terminowo
należnościami: i
Kapitał obrotowy Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy 1

Środki pieniężne (SP) = 1

Kredyty krótkoterminowe 0. 1

86
 taka może wystąpić w przedsiębiorstwach o krótkim cyklu
produkcyjnym lub krótkookresowo w innych firmach.
2. Kapitał obrotowy w przedsiębiorstwie nie wystarcza na bieżące re­
gulowanie zobowiązań. Musi ono korzystać z kredytów krótkotermino­
wych:

Kapitał obrotowy (KO) Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy (ZKO).

pieniężne (SP) 0.
Kredyty krótkoterminowe (KK) 0.

Jak wynika ze schematu, zapotrzebowanie na kapitał obrotowy jest sumą

kapitału obrotowego, jaki przedsiębiorstwo posiada, oraz kredytów krótkoter­
minowych:

Zakładamy więc, że przedsiębiorstwo otrzyma taki kredyt krótkotermino­

wy, jaki mu będzie potrzebny do bieżącego regulowania zobowiązań.
Wiele przedsiębiorstw państwowych mających trudności na rynku nie ma
pełnej dostępności do kredytów. Sytuację finansową takiego przedsiębiorstwa
zobrazujemy kolejnym schematem.
3. Przedsiębiorstwo posiada niewielki kapitał obrotowy pochodzący
głównie z kredytów długoterminowych. Zaciąga ono również kredyty krót­
koterminowe, które jednak nie wystarczają na bieżące regulowanie zobowią­
zań. Bank ogranicza wielkość udzielanych kredytów. Przedsiębiorstwo po­
siada bowiem zbyt duże zapasy wyrobów gotowych oraz wysoki stan należ­
ności u odbiorców wyrobów gotowych, przy czym część z nich jest nie­
ściągalna:

Kapitał obrotowy Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy (ZKO).

Środki pieniężne 0.
Kredyty krótkoterminowe (KK) 0.

87
 W omawianej sytuacji znajduje się wiele przedsiębiorstw pa
stwowych w Polsce. Kredyty krótkoterminowe czasem na płace
pracowników w sytuacji okresowego braku płynnej gotówki (np. w
ctwie) bądź na terminowe regulowanie zobowiązań wobec budżetu,
cza gdy przedsiębiorstwo poddane było postępowaniu układowemu
ugodowemu.
Wydłużone terminy inkasowania należności od odbiorców
gotowych powodują, że przedsiębiorstwa nie mają środków na bieżą
regulowanie zobowiązań. Konieczne jest wówczas zaangażowanie
wych kapitałów obrotowych, które w gospodarce rynkowej pochodzą
nie z kredytów. Tymczasem w sytuacji drogiego kredytu w Polsce, przedsf
biorstwa unikają obciążania kosztów produkcji dodatkowymi kosztami
zmniejszającymi konkurencyjność wyrobów na rynku.
wiele polskich firm ma problemy płatnicze z powodu ograniczonych
wień, szybkiego wzrostu kosztów stałych w wyniku wolnej
zakładów przystosowującej je do warunków konkurencji
wstrzymują kredyty dla takich firm. Rosną wówczas zobowiązania
minowane.

4. Przedsiębiorstwo posiada znaczny kapitał obrotowy. Stanowią

środki własne, uzupełniane systematycznie z wygospodarowanego zysku.
ma nie tylko bieżąco reguluje wszystkie zobowiązania, ale również dysponuj
wolnymi środkami pieniężnymi, które okresowo lokuje w
papiery wartościowe. Przedsiębiorstwo podjęło szereg działań prowadzącyc"
do zwiększenia sprzedaży, co pociągnie za sobą wzrost zapotrzebowania ną
kapitał obrotowy:

Kapitał obrotowy Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy (ZKO).

Środki pieniężne (SP) 0.

Kredyty krótkoterminowe 0.

88
 na kapitał obrotowy zmienia się pod wpływem zmian
warunków, w jakich funkcjonuje przedsiębiorstwo. Wzrost zapotrzebowania
na kapitał obrotowy związany jest z:
• wydłużaniem terminów płatności przez kontrahentów, co powoduje
wzrost należności, a więc i wzrost zapotrzebowania na środki niezbędne do
kredytowania wierzycieli;
skracaniem terminów regulowania zobowiązań, głównie wobec dostaw­
ców surowców i materiałów, gdyż pozostałe zobowiązania mają wymagalne
terminy płatności, określone przepisami prawnymi (ZUS, podatki) i przedsię­
biorstwo powinno się do nich dostosować;
• wzrostem sprzedaży, będącej wynikiem lepszego wykorzystania zdolno­
ści produkcyjnych bądź rozwoju przedsiębiorstwa poprzez zwiększenie jego
mocy wytwórczych; powstaje więc konieczność sfinansowania przyrostu zapa­
sów surowców i materiałów do produkcji, zapasów produkcji w toku i wyro­
bów gotowych, przyrostu należności; część tego dodatkowego zapotrzebowa­
nia na kapitał obrotowy może być pokryta wzrostem zobowiązań wobec
dostawców, część zaś będzie wymagała dodatkowego kapitału obrotowego.

5. Z a r z ą d z a n i e sprzecznymi
zapotrzebowania na kapitał obrotowy

Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy jest zgłaszane z różnych komórek

przedsiębiorstwa. Jest precyzowane pośrednio w postaci domagania się
zakupów różnych elementów zaopatrzeniowych bez zwracania uwagi na kosz­
ty finansowania tych zakupów. Mamy wtedy do czynienia ze sprzecznością
interesów i oczekiwań. Kierownik finansowy chce ograniczać środki obro­
towe, licząc się z kosztami ich finansowania, a kierownicy sterujący zaopa­
trzeniem, produkcją i zbytem w swoich decyzjach nie biorą pod uwagę
finansowych skutków zmian w składnikach kapitału obrotowego. Dlatego też
kierownik finansowy powinien doradzać kierownikom oraz dyrektorowi na­
czelnemu w sprawach finansowych implikacji wszystkich tych sprzecznych
zapotrzebowania na kapitał obrotowy.
Kierownik zaopatrzenia najczęściej chce utrzymywać zapasy na dość
dużym poziomie, aby nie dopuścić do zachwiania rytmiczności produkcji.

89
 Kierownicy remontów żądają pełnego pokrycia zapasu części
każdą ewentualność awarii parku maszynowego bądź zgromadzenia
części, zanim rozpocznie się remont kapitalny Kierownik od
zbytu chce utrzymać zapasy wyrobów gotowych w pełnej gamie
towej, dla zaspokojenia wszystkich zamówień, które mogą nadejść od odbij
ców, i równocześnie chce poszerzyć asortyment niekiedy o towary
ne w innych przedsiębiorstwach dla kompleksowych dostaw i
życzeń klientów. Koszty takiej operacji nie będą go obchodzić.
aby pozyskać nowych klientów, zwiększyć sprzedaż i poszerzyć udział
w rynku, będzie starał wydłużać okres kredytowania swoich
Wydłużenie okresu kredytowania odbiorców zwiększy należności przed;
biorstwa oraz należności nieściągalne, a równocześnie zwiększy
nie na kapitał obrotowy. Jednak uwadze kierownika zbytu ujdzie
koszty zaangażowania dodatkowego kapitału przewyższą korzyści tych
a należności nieściągalne staną się według niego problemem
działu ekonomicznego i księgowości. Również zaopatrzenie najchętniej
kupować za gotówkę, co ułatwia uzyskanie korzystnych warunków
ale równocześnie generuje zapotrzebowanie na kapitał obrotowy.
pracownicy zaopatrzenia chcą tworzyć dobry obraz firmy, a
gotówkę, krótkie terminy płatności bądź terminowe regulowanie
poprawiają ocenę zdolności płatniczej przedsiębiorstwa.
Zarządzanie tymi rodzajami oczekiwań, dotyczącymi
na kapitał obrotowy, jest zadaniem trudnym, szczególnie
być zachowana motywacja i zaangażowanie kierowników
działów. Kierownik finansowy musi jasno przedstawić powiązania
ogólnym poziomem inwestycji w kapitał obrotowy a strukturą tego
oraz kosztami kapitału. Jemu właśnie podlega kontrola poziomu
jego kosztów oraz sterowanie płynnością finansową.
Przedsiębiorstwo musi znaleźć równowagę między
marketingiem, zbytem wyrobów gotowych i innymi
stwarzającymi zapotrzebowanie na kapitał obrotowy. Ponieważ
tych obszarów są na równorzędnych stanowiskach w strukturze
nej, to zarządzanie tymi sprzecznościami staje się zadaniem dyrektora naci
nego. To on musi dbać o równowagę pomiędzy wszystkimi czynniki
produkcji w aspekcie ogólnych celów przedsiębiorstwa. Zadaniem
finansowego jest dostarczenie mu szybkich informacji i określenie kierunki
decyzji zapewniających równowagę finansową przedsiębiorstwa.
 obrotowym w przedsiębiorstwie

Zarządzanie kapitałem obrotowym należy do jednego z ważniejszych obsza­

rów decyzji finansowych. Decyzje podejmowane w tym obszarze mają służyć
maksymalizacji sprzedaży oraz utrzymaniu płynności finansowej. Nie może się
to odbywać za wszelką cenę. Decyzje dotyczące zarządzania kapitałem obro­
towym winny:
a zmierzać do optymalizacji wielkości struktury aktywów bieżących
z punktu widzenia minimalizacji kosztów utrzymania aktywów,
• prowadzić do struktury źródeł finansowania tych ak­
tywów, sprzyjającej kosztów ich finansowania, a tym samym
maksymalizacji zysku przedsiębiorstwa.
Sprawne zarządzanie kapitałem obrotowym stało obecnie w Polsce
ważniejsze niż kiedykolwiek przedtem, do czego przyczyniły się
powstanie i systematyczny wzrost konkurencji na rynku krajowym,
• wchodzenie przedsiębiorstw na rynki międzynarodowe i ograniczanie
osłony celnej tych przedsiębiorstw,
• wysoki koszt kapitałów obcych wynikający z inflacji.
Skutkiem tego zarządy firm przywiązują dużą wagę do poziomu i struk­
tury kapitału obrotowego oraz do stosowania coraz lepszych technik za­
rządzania tym kapitałem. Temu celowi ma służyć szersze wykorzystanie
komputerów oraz stosowanie modelowych ujęć kapitału obrotowego. Dla
wielu firm kapitał obrotowy stanowi bowiem zasadniczy element zasobów
finansowych.

M e t o d y b a d a n i a p o z i o m u kapitału obrotowego netto

Ciągłe zmiany zapotrzebowania na kapitał obrotowy narzucają potrzebę

stałego śledzenia poziomu tego kapitału i wielkości jego zmian. Decyzje
prowadzące do harmonizacji poziomu kapitału obrotowego z wielkością

91
zapotrzebowania na ten kapitał, a sprowadzające do optymalizacji
obrotowego (zapasów i należności) bądź do wykorzystywania różnych
natywnych źródeł jego finansowania, należą do najważniejszych decyzji
sowych w sferze bieżącego zarządzania finansami.
Kapitał obrotowy netto, jak zaznaczono wcześniej, stanowi płynną
wę przeznaczoną do zaspokojenia zapotrzebowania na fundusze,
nieprzewidzianymi potrzebami i niepewnością w działalności
Utrzymanie wysokiego poziomu kapitału obrotowego jest niezbędne w pr
siebiorstwach, które nie mają możliwości zaciągania szybkich i
resowych kredytów i pożyczek. Niski poziom kapitału będzie
w firmach, które mają takie możliwości.
Wielkość kapitału obrotowego powinna pozostawać w określonej
do podstawowych kategorii finansowych, takich jak: sprzedaż, majątek og
majątek obrotowy, poszczególne elementy tego majątku. Obrazują
rozmiary prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności gospodarczej:

Przy danej strategii finansowej przyrost kapitału obrotowego

proporcjonalnie do przyrostu ze sprzedaży. Brak możliwości
kapitału obrotowego w stosunku do przyrostu sprzedaży nasuwa konieczno
zmiany strategii finansowej: ograniczenia zapasów, zmniejszenia zakresu
odbiorców czy też wydłużania terminów regulowania
Uzupełnieniem zaprezentowanej wskaźnik poziomu
obrotowego do średniomiesięcznych obrotów:

W literaturze przyjmuje się, że relacja kapitału obrotowego

przychodów ze sprzedaży powinna wynosić 1-3, co
powinna ona wystarczyć na sfinansowanie obrotu w okresie 1-3
Kapitał obrotowy w przedsiębiorstwie wykorzystywany jest do badan
jego struktury Ocena tej struktury sprowadza
ustalenia relacji między kapitałem obrotowym majątkiem
ogółem bądź majątkiem obrotowym:

Kapitał obrotowy służy do finansowania majątku obrotowego. D l a t e |

w praktyce się relację tych dwóch wielkości do siebie:

T. Waśniewski, Analiza finansowa przedsiębiorstwa, Fundacja Rozwoju

w Polsce, Warszawa 1993.

92
 pokazuje ona, w jakim stopniu kapitał obrotowy finansuje
obrotowy. Spadek tej relacji może oznaczać szerszy zakres korzystania z kre­
dytów kupieckich, ale też może świadczyć o trudnościach finansowych przed­
i wykorzystywania do sfinansowania majątku obrotowego zobo­
wiązań przeterminowanych.
Przydatny do oceny źródeł finansowania majątku obrotowego jest na­
stępujący wskaźnik:

Za dobry stan sfinansowania środków obrotowych uważa się sytuację,

gdy kapitał obrotowy netto jest równy połowie wartości zapasów i należności,
wówczas wskaźnik wynosi 0,5. Jest to jednak wielkość średnia dla przed­
Sytuacje poszczególnych przedsiębiorstw mogą
daleko odbiegać od tego orientacyjnego standardu, co wcale nie będzie
oznaczać, że są w krytycznej sytuacji finansowej.
Najbardziej płynnym elementem majątku obrotowego jest gotówka i kró­
tkoterminowe papiery wartościowe. Relacja tych dwóch wielkości obrazuje
sytuację przedsiębiorstwa w zakresie płynności finansowej:

Pogorszenie tego wskaźnika w czasie świadczy o niekorzystnej tendencji

w zakresie płynności finansowej. Wysoki poziom gotówki w relacji do kapitału
obrotowego stanowi pewnego rodzaju gwarancję dla wierzycieli, że swój
krótkoterminowy dług odzyskają w najbliższym okresie.
W badaniu poziomu kapitału obrotowego istotny jest jego przyrost
w relacji do poprzedniego okresu. Przyrost możemy odnieść do dochodu
netto, zobowiązań ogółem i innych kategorii ekonomicznych dostosowanych
do specyfiki przedsiębiorstwa:

Zaprezentowany wskaźnik pokazuje wielkość przyrostu kapitału obro­

towego netto na jednostkę dochodu netto. W praktyce jego poziom powinien
być wysoki, ponieważ wypłacalność przedsiębiorstwa jest tym lepsza, im
wyższe pokrycie ma dochód w aktywach płynnych.
Drugą relacją ustaloną na podstawie przyrostu kapitału obrotowego jest:

Ibidem.

93
 Wskaźnik ten pokazuje, do jakiego stopnia przedsiębiorstwo może
się ze zobowiązań dzięki dopływowi kapitału obrotowego.
Zarząd przedsiębiorstwa powinien stale i wnikliwie obserwować
kapitału obrotowego, tym bardziej że w sprawie pożyczek i
często stawiają warunek utrzymania kapitału obrotowego na ustalonym
Toteż zaprezentowane relacje są wykorzystywane w bieżącym
płynnością finansową.

Tablica 17. kapitału obrotowego w przedsiębiorstwie „X"

1
Wyszczególnienie
1 Poziom kapitału obrotowego w relacji do obrotu
1995 rok
2 Poziom kapitału obrotowego do średniomiesięcznych ob­
rotów
3 Udział kapitału obrotowego w" finansowaniu majątku
ogółem
4 Udział kapitału obrotowego w finansowaniu majątku ob­
rotowego
5 Udział kapitału obrotowego w wartości zapasów i należ­
ności
6 środków pieniężnych do kapitału

7 przyrostu kapitału obrotowego do dochodu netto

8 Wskaźnik przyrostu kapitału obrotowego do zobowiązań

ogółem

Źródło: obliczenia na podstawie danych tablicy 1-3.

Badania poziomu kapitału obrotowego przeprowadzone w

stwie (tablica wykazały, że charakteryzuje się ono racjonaln;
poziomem kapitału obrotowego
Finansuje on prawie 2 5 % ogółu majątku badanego przedsiębiorstwa.
to spowodowane dużym udziałem majątku obrotowego, zwłaszcza
w ogólnych aktywach firmy. Kapitałem obrotowym sfinansowane jest
majątku obrotowego. Jego poziom to prawie połowa sumy zapasów i
ści. Odpowiada on 57 dniom sprzedaży. Kapitał obrotowy w
„ X " w 1995 roku zmniejszył się w stosunku do roku
Na złotówkę zysku netto spadek ten wynosił groszy, a w relacji do
zobowiązań - 1 grosz. Nie wpłynie to na poziom płynności finansowej,
duża część majątku obrotowego to środki pieniężne. Stanowią one
kapitału obrotowego.

94
 2. Cykl obiegu kapitału obrotowego
i (cykl konwersji gotówki)

Utrzymanie płynności finansowej jest podstawowym zadaniem kierownictwa

przedsiębiorstw funkcjonujących w gospodarce rynkowej. Wystarczająca płyn­
finansowa jest szczególnie ważna w okresie wysokiej inflacji oraz w czasie
rozpoczynania działalności przez przedsiębiorstwo. Jeśli np. przedsiębiorstwo
ma trudności ze sprzedażą swoich produktów, bank źle ocenia jego pozycję na
rynku, może mu ograniczyć kredyty krótkoterminowe. W sytuacji,
gdy przedsiębiorstwo nie jest w stanie upłynnić zapasów wyrobów, ma prob­
lemy z odzyskaniem wyłożonych na ich wytworzenie środków. Nie może
terminowo regulować swoich zobowiązań. się jego problemy na
rynku zaopatrzeniowym. Traci ono wiarygodność finansową, co w ostateczno-
| ści może doprowadzić do bankructwa.
Diagnoza dotycząca płynności finansowej przedsiębiorstwa wymaga bar­
dzo dokładnej analizy cyklu eksploatacyjnego, zwłaszcza jego długości oraz
terminów inkasowania należności i regulowania Powstaje więc
potrzeba zbadania poziomu kapitału obrotowego i porównania go z pozio­
mem elementów majątku i źródeł finansowania krótkoterminowego, które
wpływają na ten kapitał.
W celu dokonania tych porównań w pierwszej kolejności obliczamy
poziom kapitału obrotowego w dniach

Relacja ta obrazuje liczbę dni obrotu, na jaką wystarcza kapitał obrotowy

netto. Przy zwiększeniu sprzedaży poziom kapitału obrotowego zmniejszy się
w relacji do tej sprzedaży. Jeśli proporcjonalnie do obrotu nie zwiększy się
kapitału obrotowego, to przy danej polityce finansowej powstaje niebezpie­
czeństwo utraty płynności finansowej.
Badanie poziomu kapitału obrotowego musi być wzbogacone wskaźnika­
mi pozwalającymi ocenić czas rotacji środków obrotowych (zapasów, należno­
ści, gotówki) oraz rotacji zobowiązań bieżących, czyli długości okresu, na jaki
zostały przedsiębiorstwu udzielone kredyty przez dostawców.
Przedsiębiorstwa utrzymują zapasy głównie w celu zachowania rytmiczności
produkcji i sprzedaży. Nie mogą one jednak zamrażać w zapasach zbytniej
wielkości kapitału obrotowego, gdyż prowadzi to do wzrostu kosztów kapitału
i obniżenia stopy a w krótkim okresie niekiedy do utraty płynności
Cykl zapasów w dniach obrotu klasycznie oblicza się według formuły:

M. Sierpińska, T. Jachna, Zapotrzebowanie na obrotowy w

Teprago, Kraków 1992, s. 31.

95
 Informuje on, co ile dni firma odnawia swoje zapasy dla
określonej sprzedaży. Wysoki wskaźnik rotacji w dniach informuje o
obrocie zapasów, niski zaś o obrocie szybkim. Bliższe wyjaśnienie
wskaźnika wymaga obliczenia wskaźników szczegółowych dotyczących
poszczególnych rodzajów zapasów w dniach obrotu. I tak:
• cykl zapasów surowców i materiałów obliczymy jako
niego stanu zapasów surowców i materiałów, pomnożonego przez liczbę
w badanym okresie, do kosztów zużycia surowców i materiałów;
cykl zapasów wyrobów gotowych w dniach obrotu ustalimy
stosunek średniego stanu zapasów wyrobów gotowych, pomnożonego
liczbę dni w okresie, do kosztów wytworzenia wyrobów gotowych;
a zapasów towarów stanowi relację średniego ich stanu,
go przez liczbę dni w okresie, do wartości sprzedaży tych towarów.
Znajomość wymienionych cząstkowych cykli zapasów pozwala
przyczyny kształtowania się ogólnego cyklu zapasów na określonym
Przy obliczaniu cyklu konwersji gotówki istotnym i równocześnie
problemem jest wielkość mianownika przyjmowana do obliczeń c y n
zapasu. Zaprezentowany klasyczny sposób obliczania cyklu zapasów na
stawie sprzedaży netto nie jest doskonały. Zawyżenie mianownika obniża
zapasów. Dlatego do jego pomiaru należy wykorzystać koszty wytworzeni
Obejmują one koszty bezpośrednie i koszty wydziałowe będące
kalkulacyjnego układu

Podobny problem z doborem mianownika do obliczeń występuje

ustalaniu cyklu należności. Klasycznie ustala się go według formuły:

on liczbę sprzedaży, za me uzyskano jeszcze

A zatem informuje on kierownictwo w jakim stopniu kredytuje
odbiorców wyrobów gotowych i jak długo środki pieniężne są
w należnościach.
Trzeba jednak zauważyć, że nie zapłacone faktury wyrażone w
ciach obejmują kwotę podstawową oraz VAT, a sprzedaż netto to
ze sprzedaży bez VAT i akcyzy, toteż należałoby mianownik zaprezentowane
go należności potraktować szerzej i wykorzystać do jego
sprzedaż brutto według formuły: i

Tak obliczoną relację należy przede wszystkim porównywać w czasie ze

wskaźnikami w innych firmach tej samej branży oraz z danymi
I

96
 Jeśli okres ściągania należności przez firmę różni się znacznie od odnoś­
okresu branży, może to być podstawą negatywnej opinii kierowni­
finansowym i jej służbach kontroli kredytu. Bardzo krótki okres ściąga­
należności bywa rezultatem wyjątkowo surowej polityki finansowej przed­
która może w ostatecznym rachunku prowadzić do hamowania
Znacznie dłuższy okres ściągania należności, niż średni w branży
może z kolei wskazywać na niedomagania kontroli i stać się przyczyną
obciążenia kapitału obrotowego tymi należnościami.
Okres kredytowania się przedsiębiorstwa zobowiązaniami wy­
raża cykl zobowiązań. Klasycznie ustala się go według formuły:

Relacja ta obrazuje czas opóźnienia regulowania zobowiązań bieżących.

Ponieważ zobowiązania krótkoterminowe (poza kredytami krótkotermi­
nowymi) służą przede wszystkim do finansowania bieżących wydatków zwią­
zanych z kosztami pieniężnymi, niektórzy proponują wykorzystanie
do obliczeń cyklu zobowiązań sumy wydatków operacyjnych. Są to koszty
sprzedaży, pomniejszone o amortyzację:

Porównując cykl warunkami sprzedaży oferowanymi od­

biorcom, możliwe jest określenie, czy firma zdolna będzie do zapłacenia
swoich zobowiązań, kiedy nadejdzie termin ich płatności. Im cykl zobowiązań
bieżących jest dłuższy, tym mniejsze są potrzeby w zakresie kapitału obro­
towego.
Zaprezentowane relacje wykorzystamy do obliczenia cyklu środków pie­
niężnych, zwanego również cyklem kapitału obrotowego netto lub cyklem
konwersji gotówki:

G. Gallinger, P.B. Healey, Liquidity Analysis and Management, Addison-Wesley Publis­

hing Company, Park 1991, s. 173.

97
 krótszy jest cykl środków pieniężnych, tym jest bardziej korzystny
firmy. Krótki cykl środków pieniężnych oznacza bowiem, że
inwestowane w aktywa bieżące wracają do firmy szybko i mogą być
Długość cyklu środków pieniężnych jest znacznie
dla poszczególnych rodzajów produkcji. Wskaźnik
specyfiki tej produkcji, a kredyt handlowy dla odbiorców
przedsiębiorstwa. Trzeba przy tym dodać, że
obliczeń cyklu konwersji gotówki powinno się wykorzystywać
terminowe. Przyjęcie do obliczeń ogółu zobowiązań krótkoterminowych
z zobowiązaniami przeterminowanymi prowadziłoby, przy skróceniu
konwersji gotówki, do błędnych wniosków. Długość cyklu środków
nych determinuje bowiem zapotrzebowanie na kapitał obrotowy w

W badanym przedsiębiorstwie „ X " cykl konwersji gotówki jest dość

i wynosi średnio w roku ponad 2 miesiące, na co wskazują poniższe

Aby porównać cykl konwersji gotówki z poziomem kapitału

ustalonego w dniach obrotu, należy obliczyć, na ile dni obrotu średnio w
wystarczała gotówka będąca w dyspozycji przedsiębiorstwa: JS

Zapotrzebowanie na kapitał obrotowy, wyznaczone cyklem

gotówki, wynosi 73 dni obrotu, a poziom kapitału obrotowego to 58
obrotu. Różnicę pokrywa gotówka, która wynosi dni w relacji do obroni

3. W y z n a c z n i k i strategii z a r z ą d z a n i a
k a p i t a ł e m o b r o t o w y m brutto

Zarządzanie kapitałem obrotowym brutto, a tym samym optymalizacja

wielkości i struktury w krótkim okresie służy zapewnieniu płynności fina
sowej.
Jednakże kształtowanie poziomu i struktury kapitału obrotowego

98
 znacznie trudniejsze niż samo zarządzanie majątkiem obrotowym przed­
Dzieje to co najmniej z trzech
Aktywa obrotowe w sposób niejako podążają swoim roz­
za wielkością sprzedaży. Oznacza to, że każdy przyrost sprzedaży przy
danej strategii finansowej pociąga za sobą przyrost majątku obrotowego
(zapasów, należności, gotówki).
2. Fluktuacja aktywów obrotowych w stopniu jest odzwiercied­
lona przez zmiany struktury źródeł finansowania (udziału długoterminowego
kredytu i zobowiązań bieżących). Struktura ta jest względnie sztywna i nie
reaguje na zmiany poziomu i kompozycji aktywów. Sztywność ta wynika
z kosztów korzystania z obcych źródeł kapitału i zagrożenia utratą płynności
finansowej. dodać, że struktura źródeł finansowania aktywów jest
bardziej trwała gdy kredyt długoterminowy jest źródłem kapitału
obrotowego.
3. Kapitał obrotowy brutto obejmuje składniki mix i z tego
względu musi odpowiadać celom strategicznym przedsiębiorstwa. Financial
mix oznacza taki zestaw instrumentów finansowych który umoż­
liwia firmie osiąganie zakładanego zysku przy adekwatnym poziomie ryzyka.
Zatem financial mix musi odzwierciedlać pożądane, długookresowe wyko­
rzystanie aktywów, a zwłaszcza aktywów stałych, co nie zawsze odpowiada
potrzebom zapewnienia płynności w krótkim okresie. Na tej podstawie można
stwierdzić, że optymalizacja kapitału obrotowego winna uwzględniać przede
wszystkim istotne relacje między kapitałem obrotowym a odpowiadającym
majątkiem obrotowym. V
Podstawową metodą służącą tak rozumianej optymalizacji jest metoda
oparta na tzw. zasadzie albo inaczej zasadzie
Hedging Principle). Istotą jej jest łączenie właściwości danego
rodzaju aktywu do generowania cash flow w określonym przedziale czasu
z takimi źródłami finansowania, których okres istnienia, rozumiany w katego­
rii wymagalności stojących u jego podstaw funduszy, pokrywa się z tą
aktywu. Kryterium optymalizacyjnym w przypadku tej zasady
jest niedopuszczenie do nadmiaru lub niedoboru płynności. Istota mechaniz­
mu dostosowawczego polega więc na harmonizacji zmian w wielkości i struk­
turze aktywów obrotowych ze strukturą kapitału obrotowego i kosztem jego
utrzymania. Przykładowo, na mocy tej zasady sezonowy wzrost zapasów
powinien być finansowany z krótkoterminowego długu. Wynika z tego, że
fundusze potrzebne będą w dyspozycji przedsiębiorstwa jedynie przez okres
istnienia zapotrzebowania na daną wielkość zapasów i wraz z ich sezonowym
wyczerpaniem ulegną samolikwidacji. Zaangażowanie kredytu

Neveu, Fundamentals of Manageriad Finance, Publishing Co., Cincin­

1985, s. 163.
J. Martin, J. Petty, A. P. Scott, Basic Financial Management, Prentice-Hall
Englewood Cliffs 1991, s. 593.

99
 płynności, przejawiającej się w
utrzymywania nie przynoszącej dochodu gotówki w oczekiwaniu na
szczyt sprzedaży.
W zarządzaniu kapitałem obrotowym możemy posłużyć się
mi wskaźnikami:
• wskaźnikiem bieżącej płynności finansowej;
• wskaźnikiem udziału aktywów bieżących w aktywach ogółem;
• wskaźnikiem wyrażającym relację pasywów bieżących do
wów firmy;
• wskaźnikiem
• wskaźnikiem Ą
Sposób ustalania i interpretacji wskaźnika bieżącej płynności
został zaprezentowany w rozdziale 2. Wielkość tego wskaźnika
w bezpośrednim związku z poziomem kapitału obrotowego
I tak:
• Jeżeli aktywa bieżące są wyższe niż pasywa bieżące
bieżące), to kapitał obrotowy ma wartość dodatnią, a wskaźnik
płynności jest wyższy od jedności.
• Jeżeli aktywa bieżące są równe bieżącym pasywom, to kapitał oh
towy jest równy zeru, a wskaźnik bieżącej płynności finansowej jest
jedności.
• Jeżeli aktywa bieżące są mniejsze od zobowiązań to
obrotowy ma wartość ujemną, a wskaźnik bieżącej finansowej
mniejszy od jedności.
Wskaźnik udziału aktywów bieżących w aktywach ogółem ustala
według formuły:

Pokazuje on rozmiary środków obrotowych wraz z rozliczeniami

okresowymi czynnymi, zaangażowanych w ogólnych aktywach
Relacja ta pozostaje w części pod wpływem zmienności
która kształtuje poziom niektórych składników majątku obrotowego,
zapasów i należności. Wielkość tego wskaźnika zależy także od
aktywów stałych zaangażowanych w technologiach wytwarzania
oferowanych przez firmę.
Wskaźnik wyrażający stosunek bieżących zobowiązań do aktywów
pozwala zmierzyć udział zobowiązań krótkoterminowych w
finansowania majątku przedsiębiorstwa:

Poziom tego wskaźnika jest wykorzystywany w decyzjach

rodzaju źródeł finansowania majątku. Może on ponadto służyć ocenie
polityki firmy w zakresie kapitału obrotowego brutto.

100
 Poza wymienionymi wskaźnikami do analizy kapitału obrotowego brutto
i strategii zarządzania tym kapitałem mogą być wykorzystywane
dodatkowo dwa szczegółowe wskaźniki Są to:

Wskaźnik ten mierzy płynność aktywów bieżących. Jego wysoki poziom

że gotówka i papiery wartościowe mogą być istotnym źródłem
finansowania przyrostu środków obrotowych, wynikających na przykład ze
wzrostu sprzedaży. Wysoki poziom wskaźnika świadczy zatem o dużym
płynności przez tymczasowe (spontaniczne) źródła finansowa­
nia.

Wskaźnik mierzy zdolność firmy do płacenia bieżących zobowiązań

bez naruszenia pozostałych aktywów. Wysoki wskaźnik oznacza, że duża
zobowiązań może być sfinansowana z najbardziej płynnych środków,
jakimi są gotówka i łatwo zbywalne papiery wartościowe. W sytuacji niskiego
wskaźnika przedsiębiorstwo musi więc pozbyć się mniej płynnych skład­
ników majątku albo pozyskać środki na uregulowanie zobowiązań bieżących.
Oba wskaźniki zakładają, gotówka i krótkoterminowe
papiery należą do płynnych składników aktywów.
A zatem przyjmuje się, że papiery wartościowe mogą być łatwo zamieniane na
gotówkę z bardzo małą stratą lub bez straty kwoty Na podstawie
pożądanej wielkości tych wskaźników konstruuje się optymalną strategię
kapitału obrotowego brutto.

4. Strategie z a r z ą d z a n i a
kapitałem o b r o t o w y m brutto

W procesie zapewnienia płynności finansowej można wykorzystać różne stra­

tegie w zarządzaniu kapitałem obrotowym brutto. Ujmuje się je odrębnie dla
aktywów bieżących i pasywów bieżących. W zakresie bieżących
w praktyce mogą wystąpić:
• strategia konserwatywna,
• strategia agresywna.
Strategia konserwatywna polega na operowaniu strukturą aktywów
bieżących przy ustabilizowanej strukturze pasywów bieżących. W zakresie
majątku obrotowego wyraża się ona przede wszystkim chęcią utrzymania

Finanse firmy, praca zbiorowa pod red. J. Kowalczyka, Wyd. Szkoły

Zarządzania, Warszawa 1993, s. 84.

101
 w przedsiębiorstwie wysokiej kwoty najbardziej płynnych aktywów,
gotówki i krótkoterminowych papierów wartościowych. względem
niobranżowej jego wielkości jest Nadwyżka płynności służy
zobowiązań spontanicznych w terminie ich wymagalności na
gdyby brakowało wpływów operacyjnych. Utrzymanie nadwyżki
odbija się na niższym potencjalnym zysku. Mogą również wystąpić
koszty związane z nadmiernymi zapasami, które mają służyć
niespodziewanego popytu. Większy udział kapitału w finansowaniu
ści firmy powoduje, że w tym przypadku wskaźnik zwrotu z kapitału jest
Strategia agresywna jest postępowaniem przeciwnym do strategii
Zaleca się więc w tej strategii ograniczanie płynnych
co znajduje wyraz w minimalizacji wskaźnika W skrajnym przypali
obniżony zostaje również poziom należności. Występuje więc podwyższone
ryzyko. Podstawą efektywności tych działań jest wysoka rentowność
trwałych, których wykorzystaniu nie sprzyjałoby duże zamrożenie środki
obrotowych. Niski udział gotówki w aktywach stwarza korzystną przesłani
do uzyskania wyższego poziomu zwrotu z kapitału.
Stosowanie strategii pasywów bieżących polega na określeniu tara
struktury źródeł finansowania, która sprzyjać będzie wykorzystaniu
bieżących. Ja
W zakresie zarządzania zobowiązaniami bieżącymi wyróżnić można:
e strategię konserwatywną,
a strategię
Strategia k o n s e r w a t y w n a wyraża się w dążeniu do minimalizacji
krótkoterminowego zadłużenia w strukturze źródeł finansowania
firmy. W praktyce sprowadza się ona do minimalizacji kredytu krótkoter
minowego. Strategia ta może się również przejawiać w całkowitym bral
kredytu długoterminowego i zastąpieniu go w całości kapitałem
Zmniejsza to zdecydowanie groźbę braku wypłacalności, ale wymaga
mian wysokiej stopy zwrotu, która rekompensowałaby straty z tytułu
droższych funduszy własnych.
Strategia agresywna w przeciwieństwie do konserwatywnej, polegali
maksymalizacji funduszy okresowych kosztem kapitału stałego. Oznaczali
że udział krótkoterminowego zadłużenia w kapitałach ogółem jest
szony. Oprócz zwiększonego ryzyka utraty płynności finansowej,
tej strategii powoduje podrożenie w financial mix kapitału obcego z
wzrost krańcowego kosztu kapitału, wynikający głównie z konieczności
kompensowania tego ryzyka odpowiednią stopą zwrotu kapitału.

Całkowita strategia optymalizacyjna kapitału obrotowego brutto wini

polegać na kombinacji strategii aktywów bieżących i pasywów biel
cych według kryterium preferowanej przez przedsiębiorstwo stopy zwrotu
odpowiadającego jej ryzyka. W praktyce zwykle
umiarkowany zysk i ryzyko, czyli na przykład konserwatywną strategię

102
 i agresywną pasywów. Ma o n a wówczas charakter strategii umiar­
kowanej, która cechuje się postępowaniem pomiędzy stra­
tegią konserwatywną i agresywną. Występuje wówczas przeciętny poziom
ryzyka związanego z płatnościami bieżących zobowiązań. Również stopa
zwrotu kapitału kształtuje się na poziomie przeciętnym. Możliwe kombinacje
strategii przedstawiono na schemacie 14.

Schemat 14. Strategie kapitału obrotowego w

Publishing 1985, s. 163.

Analiza porównawcza wariantów strategii kapitału obrotowego brutto

możliwa jest na wykresie, na którym na osi odciętych wyznacza się relację
aktywów bieżących do aktywów ogółem. Reprezentuje ona strategię aktywów.
Na osi rzędnych zaś wyznacza się wartości będące ilorazem pasywów bieżą­
cych do aktywów ogółem. Obrazują one strategię pasywów. Punkt na wy­
kresie o określonych współrzędnych pokazuje strategię kapitału obrotowego
brutto firmy. Tak wyznaczoną strategię można porównać w czasie w celu
podjęcia w porę odpowiednich przedsięwzięć zapobiegających utracie płynno­
ści finansowej. Można również porównać strategię różnych przedsiębiorstw,
zwłaszcza w ramach branży, w celu rozpoznania zachowań konkurentów.
Na podstawie wskaźników omówionych w poprzednim rozdziale pracy
ustaliliśmy rodzaj strategii, jaką prowadzi analizowane przedsiębiorstwo.
Wskaźniki te zaprezentowano w tablicy 18.
Duży udział aktywów bieżących w ogólnym majątku przedsiębiorstwa,
wynoszący na początku roku 68,2%, jest wynikiem wysokiego poziomu zapa­
sów surowców i materiałów. Część tych zapasów stanowią wina leżakowane,
część zaś to surowce do przerobu na wiosnę (np. pulpy na dżemy). Udział
aktywów bieżących w ogólnych aktywach firmy zmniejszył się na końcu roku
do 64,5%. Zmniejszył się również zakres finansowania majątku źródłami
krótkoterminowymi z 41,3% do 39,8%. Duży jest udział gotówki w aktywach

103
bieżących. początku roku stan gotówki w badanym
pozwalał na natychmiastowe uregulowanie prawie 2 5 %
zaś na koniec roku było to 18,5%.

Tabela 18. Wskaźniki wyznaczające strategią kapitału obrotowego w

w 1995 roku

Wyszczególnienie
Udział aktywów bieżących w majątku ogó­
łem
Udział pasywów bieżących w majątku ogó­
łem
Wskaźnik płynności LR,

Wskaźnik płynności

obliczenia na podstawie danych zawartych w tablicy

Opierając na zaprezentowanych relacjach możemy stwierdzić, że

prowadzi konserwatywną strategię w zakresie pasywów, gdyż udział krót
terminowych źródeł finansowania w kapitałach jest relatywnie
oraz agresywną strategię aktywów, wyrażającą się dużym udziałem
bieżących w ogólnym jej majątku. Znajduje się zatem w obszarze
kowanego zysku i ryzyka.

5. Ź r ó d ł a pochodzenia i zasilania
kapitału obrotowego netto

Przy rozważaniu problemów kapitału obrotowego przedsiębiorstwa nie

sób pominąć zagadnienia dotyczącego źródeł zasilania tego kapitału.
on bowiem część majątku obrotowego, która nie jest finansowana
bieżącymi. Nie można więc mówić o gospodarowaniu tą częścią maj
ku bez równoczesnego uwzględnienia źródeł jego finansowania. Każda
cja gospodarcza zmieniająca poziom kapitału obrotowego powoduje
zmianę struktury majątku obrotowego oraz kosztów finansowania tego
ku. Na przykład surowców za gotówkę zwiększy stan zapasów i
szy poziom gotówki na koncie, a równocześnie spowoduje powstanie
kosztów utraconych możliwości. Natomiast zakup tych surowców na kred;
handlowy spowoduje powstanie zobowiązań i zmniejszenie kosztów kapitał
finansującego zapasy. Dlatego przy rozpatrywaniu źródeł finansowania
tału obrotowego musi być równocześnie uwzględniona majątkowa stron
bilansu, która generuje zapotrzebowanie na ten kapitał.

104
 Majątek obrotowy netto jest w całości sfinansowany
kapitałem własnym. Przedsiębiorstwo nie korzysta
z kredytów długoterminowych, a bieżące potrzeby
finansowania tego majątku pokrywa z
(zysk oraz z kredytów krótko­
terminowych.

Majątek obrotowy netto jest finansowany zarówno

z kapitału własnego, jak i kapitału obcego długoter­
minowego. Cały kredyt długoterminowy jest uloko­
wany w zapasach i należnościach.

Majątek obrotowy netto jest w całości sfinansowany

kredytem długoterminowym, przy czym część tego
kredytu została przeznaczona na majątek trwały.

Majątek obrotowy netto jest w całości sfinansowany

zobowiązaniami długoterminowymi.
Kapitały własne finansują cały majątek trwały.

Majątek obrotowy netto jest sfinansowany zobowią­

zaniami bieżącymi. Zobowiązania te pokrywają ró­
wnież część majątku trwałego. Przedsiębiorstwo nie
posiada długoterminowych źródeł finansowania ma­
jątku obrotowego.

Schemat Struktura pochodzenia kapitału obrotowego

105
 Źródłem kapitału obrotowego mogą być:
• kapitały własne, nie związane z finansowaniem majątku
• długoterminowe kredyty i pożyczki bankowe, fl
inne zobowiązania długoterminowe, np. wynikające z układu ba
ugody, finansujące majątek obrotowy.
Problemy udziału kapitałów własnych i długoterminowych
obcych w finansowaniu majątku obrotowego zaprezentujemy na
schematach. Wynika z nich, że przedsiębiorstwo może prowadzić różne
finansowania.
W literaturze wymienia się ogólnie trzy rodzaje finansował
majątku
• strategię konserwatywną,
• strategię agresywną,

• strategię umiarkowaną. Strategia kons e rw a tyw na polega na finansowa

netto za pomocą kapitałów stałych (kapitałów własnych oraz
kredytów i pożyczek). Również znaczna część bieżącego
na kapitał obrotowy jest pokrywana ze źródeł długoterminowych.
siębiorstwo utrzymuje wysoki poziom płynności finansowej, co prowadzili
obniżenia stopy zwrotu i wzrostu kosztów kapitału. Finansując
zapotrzebowanie na kapitał obrotowy ze środków własnych ponosi
obniżające stopę zwrotu. Jeśli zapotrzebowanie to
z kredytów długoterminowych, to prowadzi do kosztów
gdyż kredyty te są zwykle wyżej oprocentowane niż kredyty
Strategia agresywna jest przeciwieństwem poprzedniej.
część majątku obrotowego jest finansowana zobowiązaniami
w tym również kredytami krótkoterminowymi. Tylko niewielka część
obrotowego stanowi majątek obrotowy netto sfinansowany kapitałami
mi. Bieżące zapotrzebowanie na kapitał obrotowy jest pokrywane
kredytami krótkoterminowymi. Są one bowiem bardziej elastyczne, co om
cza, że ich wielkość może być bardzo łatwo dostosowana do rzeczywista
potrzeb przedsiębiorstwa. W strategii agresywnej nie wystąpią więc kosa
utraconych możliwości, wynikające z nadmiernego zaangażowania
stałych w finansowaniu bieżących, zmiennych potrzeb
wpłynie na wzrost stopy zwrotu. Natomiast niższe mogą być koszty
ze względu na różnice stóp procentowych kredytów długo- i
wych. W strategii tej wyższe jest również zagrożenie utratą płynności finąi
sowej, wynikające np. z trudności pozyskiwania dodatkowych kredytów kro
przy pogorszeniu kondycji finansowej firmy.
Strategia u m i a r k o w a n a jest strategią pośrednią między strategią
watywną a agresywną. Przedsiębiorstwo prowadzące taką strategię stara
pewną stałą część majątku obrotowego sfinansować kapitałami

J. Czekaj, Z. Dresler, zarządzania finansami firm, PWN, Warszawa 1995, s.

 a bieżące zapotrzebowanie na kapitały obrotowe pokryć
o takim okresie spłaty, jaki jest okres trwałości majątku obro­
towego. Na przykład, jeśli będzie ono chciało sfinansować zakup surowców
w sytuacji, gdy cykl produkcyjny trwa 3 miesiące (od wprowadzenia surowca
do produkcji do odebrania wyrobów gotowych do magazynu), to zaciągnie
kredyt krótkoterminowy. W sytuacji gdyby dodatkowo musiało
te wyroby sprzedać z miesięcznym terminem płatności, kredyt musi być
zaciągnięty na 4 miesiące. Najlepiej jest gdy przedsiębiorstwo to ma duży limit

Schemat 16. Strategie finansowania aktywów obrotowych w przedsiębiorstwie

107
kredytu bankowego w rachunku otwartym. Może ono wówczas
w czasie strumienie pieniężne wydatków ze
wów, utrzymanie płynności finansowej. Przy forsowaniu tej s'
zawsze istnieje pewne zagrożenie utratą płynności finansowej,
z nieterminowego regulowania należności przez odbiorców i trudności
planowych rat kredytu krótkoterminowego.
Omówione strategie zaprezentujemy na schemacie
Najdogodniejszą w praktyce strategią finansowania majątku
jest strategia umiarkowana. Zmierza ona bowiem do dostosowania
okresu, na jaki pozyskiwane są fundusze do długości okresu życia akt
sfinansowanych za pomocą tych funduszy. Towarzyszą jej jednak,
jak i poprzednio wymienionym strategiom, pewne zjawiska negatywne,
ze struktury źródeł finansowania majątku obrotowego, a
z proporcji między długiem krótko- a długoterminowym. W doborze
źródeł finansowania aktywów powinno ono starać się w sposób
układać relacje między ryzykiem a korzyściami. Toteż przedsiębiorstwa
wiązać omówione wcześniej strategie zarządzania kapitałem obrotowym
strategiami źródeł jego pokrycia. Te drugie stanowią wyszczególnienie o
wionych przy zarządzaniu kapitałem obrotowym strategii pasywów.
 V. Zarządzanie zapasami
w przedsiębiorstwie

Zarządzanie zapasami w firmie funkcjonującej w rozwiniętej gospodarce

rynkowej wymaga wszechstronnej znajomości nie tylko logistycznego aspektu
zarządzania w tej dziedzinie, ale przede wszystkim aspektu finansowego.
Nadmierne zamrożenie środków finansowych w zapasach prowadzi bowiem
do powstawania kosztów utraconych możliwości, ograniczających długofalo­
wy rozwój firmy. Niedobory zapasów powodują natomiast zachwianie realiza­
cji zamówień w przypadku braku wyrobów gotowych ńa magazynie.
problemów decyzyjnych w sferze zarządzania zapasami
wymaga znajomości kosztów w podziale na koszty związane z utrzymaniem
zapasów oraz ich układ kosztów zapasów
zarówno koszty ujęte w rachunku bieżącym, jak i koszty hipotetyczne pozwala
rozstrzygnąć podstawowe kwestie związane z kształtowaniem poziomu zapasów
w W celu tego poziomu dla surowców i mate­
riałów najbardziej cennych (80-90% zaopatrzenia) wykorzystuje się model
J. Baumola, dla pozostałych elementów zaopatrzeniowych zaś model dwuskład­
nikowy, oparty na tzw. zapasie buforowym. Jego poziom wyznacza się na
podstawie danych historycznych dotyczących wielkości zużycia oraz czasu
dostaw. Nowe tendencje w zarządzaniu zapasami in Time, Management
Lean), nie pozostają bez wpływu na racjonalny poziom zapasów w firmie.

Potrzeba utrzymywania zapasów

w przedsiębiorstwie

Zapasy w przedsiębiorstwie występują w formie surowców i materiałów,

półproduktów, produkcji w toku, wyrobów gotowych i towarów. Są one jedną
z głównych pozycji majątku obrotowego przedsiębiorstw. W swojej strukturze
zapasy są dość zróżnicowane, dlatego też powody ich utrzymywania w przed­
siębiorstwie również są zdywersyfikowane.

109
 Utrzymywanie zapasów surowców i materiałów jest związane z:
• zapewnienia produkcji,
• korzyściami skali produkcji,
• korzyściami skali dostaw,
• ograniczeniem ryzyka związanego z niepewnością w dostawach i cza
dostaw,
• zabezpieczeniem przed nagłymi zdarzeniami.
Zapasy surowców i materiałów oraz produkcji w toku umożliwiaj
utrzymanie rytmiczności produkcji i wysokiego poziomu wykorzystania
ności produkcyjnych niezależnie od sezonowych fluktuacji popytu. Fu
magazynów produkcji nie zakończonej jest szczególnie uzasad-
w sektorach wytwarzających wyroby o charakterze sezonowym, w
istnieją ograniczone możliwości produkcji na zamówienie w
in Time
Zapasy surowców i materiałów ułatwiają wydłużenie serii
a zatem i ograniczenie kosztów zbyt częstych przestawień linii
Długie serie produkcji przy względnie stałej wydajności pracy są podstawi
obniżki jednostkowych kosztów Ponieważ popyt na produkt
się w czasie, zapasy stanowią bufor
popytem a podażą produktów. Dzięki odpowiednim zapasom można
zować produkcję i wydajność na pewnym poziomie i wpływać tym samym n|
obniżkę stałych Większe zapasy mogą umożliwić
zakupów materiałów w większych partiach oraz transport dużych par
co obniży koszty transportu i ułatwi uzyskanie rabatów cenowych, stosowa
nych przy zakupach dużych partii produktów. Kupując większe partie
w celu uzyskania znaczących obniżek stawek transportowych i zniżek
wych, firma gromadzi zapasy w gdy wymienione korzyści są
niż koszty utrzymania zapasów.
Utrzymywanie zapasów może być również podyktowane względami
takimi jak przewidywane przyrosty zmiany stopy
towej kredytów, wahania kursów walut. Zmiany tych parametrów są
dowane inflacją. W ocenie opłacalności utrzymywania zapasów w
inflacji porównuje się oszczędności uzyskane w wyniku tworzenia
produktów, nabywanych wcześniej po niższych cenach, z kosztami
zapasów i utraconymi korzyściami z tytułu zaniechania alternatywnych
liwości wydatkowania tych środków.
Zapasy ograniczają ryzyko związane z niepewnością w dostawach i
dostaw. W wielu przypadkach poziom zapotrzebowania firmy na
dobra, niezbędne do produkcji, czas realizacji nie są dokładniej
znane. W związku z tym jest konieczne utrzymanie zapasu
adekwatnego do potrzeb produkcyjnych firmy. Taki zapas chroni
firmę przed nagłymi zdarzeniami, takimi j a k strajki, pożary, powodzie.
polskich firm doświadczyło braku węgla w okresie długich strajków gór-|
ników.
 Inne przyczyny, dla których firmy decydują się na utrzymanie zapasów

• sezonowość dostaw lub występo-

na wyroby;
• utrzymywanie swych źródeł dostaw poprzez podtrzymywanie działalno­
dostawców w okresach zmniejszonego zapotrzebowania (dotyczy to zwła­
szcza dużych firm otrzymujących dostawy z niewielkich firm);
• zapewnienie stałego poziomu zatrudnienia w firmie w krótkich okre­
sach, cechujących się zmiennością zapotrzebowania.
Omówione dotychczas czynniki wskazywały na potrzebę utrzymywania
zapasów surowców i materiałów. Zapasy produktów gotowych, wytwarzanych
przez firmę, również są zdeterminowane wieloma uwarunkowaniami. Groma­
dzenie zapasów wyrobów gotowych jest konieczne przede wszystkim dla
zapewnienia ciągłości sprzedaży. Trudno bowiem jest dokładnie przewidzieć
rozmiary popytu, aby móc go skoordynować w czasie z podażą. Utrzymywa­
nie zapasów ma bezpośredni wpływ na poziom obsługi klienta, który pragnie
mieć dostęp do danych produktów w dogodnym dla siebie czasie i miejscu.
Brak zamawianego produktu na składzie uniemożliwia realizację zlecenia lub
ją opóźnia, co grozi utratą zysku ze sprzedaży, jak również pogorszeniem
reputacji firmy na rynku. Braki te mogą prowadzić do utraty potencjalnych
możliwości w przyszłych okresach i pociągać za sobą koszty utraco­
nych możliwości.
Bardzo wysoka dostawy w firmie może być ważnym
w grze konkurencyjnej na rynku. Jest ona szczególnie ważna w przypadku
produktów „czułych na obsługę". Wrażliwość klientów na braki i opóźnienia
w dostawach jest szczególnie wysoka na rynkach towarów, których marka nie
jest ugruntowana na rynku. Braki zapasów wyrobów gotowych i nie zrealizo­
wane zamówienia mogą okazać się bardzo kosztowne, gdyż klienci wybiorą
dostępne w tym czasie produkty konkurencji. Natomiast zapasy produktów
cieszących się dużą lojalnością nabywców wobec marki mogą być niższe, gdyż
nabywcy ci zaakceptują dłuższe oczekiwanie na zamówiony towar i nie
skorzystają z usług konkurencji (dotyczy to tzw. dóbr
Do istotnych, poza wymienionymi, czynników wpływających na potrzebę
i poziom utrzymywanych zapasów można dodatkowo zaliczyć:
Czynniki, na które przedsiębiorstwo ma wpływ, takie jak:
e sposób produkcji (na konkretne zamówienie odbiorcy czy na magazyn);
sprawność służby marketingowej, jej umiejętność precyzyjnej oceny
możliwości, czasu i sprzedaży;
• technologia i organizacja produkcji, zwłaszcza możliwość elastycznego
dostosowania skali i struktury produkcji do zmian popytu;

D. Czynniki poziom i strukturę zapasów w przedsiębior­

stwach, i Logistyka" 1995, nr
D. W. Caputa, Cele zarządzania dystrybucją fizyczną w przedsiębiorstwie,
Materiałowa i Logistyka" 1994, nr 12.

111
 • sposoby organizacji kanałów zbytu przedsiębiorstwa i pozycja
biorstwa w stosunkach z pośrednikami oraz możliwość przerzucenia ftuf
magazynowania wyrobów na pośrednie ogniwa
• sprawność dystrybucji, czyli możliwość szybkiego
robów gotowych do odbiorców lub dystrybutorów.
2. Czynniki niezależne od przedsiębiorstwa, a głównie:
• wahania popytu na produkty oferowane przez daną firmę
wahania w krótkim okresie wymagają utrzymywania relatywnie
zapasów dla zachowania ciągłości sprzedaży);
a oczekiwania nabywców, co do czasu dostawy;
• postępowanie konkurentów (ich elastyczność, czas reakcji i
Jak wykazaliśmy, z jednej strony istnieje potrzeba utrzymywania
z drugiej zaś strony zapasy te pociągają za sobą określone koszty. Są to kol
zamawiania i utrzymywania zapasów oraz koszty utraconych
w przypadku utrzymywania ich nadmiernego poziomu.

2. Koszty z a p a s ó w

Celem zarządzania zapasami jest zapewnienie ich w wielkości

do prowadzenia działalności przy najmniejszych możliwych kosztach.
czna staje się zatem identyfikacja wszelkich kosztów związanych z
niem i utrzymywaniem zapasów. Koszty zapasów, w zależności od
jakiemu mogą służyć, można ujmować w różnych układach.
Menedżer - logistyk zarządzający zapasami w firmie uwzględnia dla
rodzaje rachunku kosztów
• rachunek bieżący kosztów zapasów według rodzajów i miejsc,
pozwala na bieżące zarządzanie i kontrolę zapasów;
• rachunek hipotetyczny, obejmujący szacunki i analizy kosztów
cjalnych, ukrytych, trudnych do zewidencjonowania oraz kosztów
Do celów operacyjnych i bieżących działań firmy wystarcza
bieżący kosztów zapasów, natomiast w procesie podejmowania decyzji
cznych niezbędny staje się rachunek hipotetyczny. Koszty hipotetyczne
kroć są trudne do uchwycenia i nie zawsze możliwe do zarejestrowania.
to głównie kosztów zamrożenia kapitału w zapasach oraz kosztów
czy braku zapasów. W logistycznej analizie kosztów zapasów tradyc
przyjmuje się trzy grupy kosztów: utrzymania zapasów, dostaw i
zapasów, czyli koszty związane z pojawieniem się niedoborów zapasów.

Koszty utrzymania zapasów

Do kosztów utrzymania zapasów, które rosną proporcjonalnie do ich

nej wielkości zalicza się: f

D. Kempny, Koszty zapasów, „Gospodarka Materiałowa i Logistyka" 1995, nr

112 I
 • koszty kapitałowe,
koszty magazynowania,
• koszty przeładunku i przemieszczania zapasów,
• koszty ubezpieczenia,
• koszty zużycia i starzenia się zapasów.
Koszty kapitałowe można nazwać kosztami utraconych możliwości lub
utraconych korzyści z kapitału. Gdyby nie był on zamrożony w zapasach,
mógłby służyć do finansowania szeregu opłacalnych przedsięwzięć. Wysokość
kosztów kapitału zamrożonego w zapasach zależy od stóp procentowych,
przyjętych do obliczeń oraz od rodzaju alternatywnych do zapasów przedsię­
które byłyby realizowane. Koszty kapitału wyraża się zwykle w procen­
tach ogólnej wartości zapasów, jakie utrzymuje dana firma.
W obliczeniach kosztu kapitałowego w przedsiębiorstwach funkcjonują­
cych w gospodarce rynkowej przyjmuje się zróżnicowane stopy procentowe:
od stóp niskich, stosowanych przez banki wobec swoich najlepszych klien­
tów do maksymalnych, granicznych stóp zwrotu z najbardziej zyskownych
inwestycji. Sposoby szacowania kosztów kapitałowych są dyskusyjne, toteż
wybór stopy procentowej przyjmowanej do obliczeń zależy od podejścia
osoby zarządzającej zapasami w firmie. Poprawność doboru wielkości stopy
procentowej do obliczeń kosztów zamrożonych zapasach jest bardzo
ważna dla właściwego zarządzania zapasami. Koszty kapitałowe mogą
w niektórych firmach część kosztów utrzymania zapa­
sów. W firmach koszty kapitałowe wahają się w granicach
8-40% zapasów.
Dla polskich firm, przy szacunku kosztów kapitałowych zapasów pewne
znaczenie praktyczne mogłyby mieć trzy poziomy stawek oprocentowania
kapitału, tzn. stawka najniższa, wynikająca z podzielenia kwoty oprocentowa­
nia przez cały, będący w dyspozycji firmy, kapitał własny i obcy, stawka
oprocentowania kredytu długoterminowego na rynku kapitałowym oraz staw­
ka oprocentowania kredytów Zastosowane stawki de­
cydują o wysokości szacowanych kosztów kapitałowych i tym samym deter­
minują wysokość całkowitych kosztów utrzymania zapasów. Na przykład,
jeśli koszt kapitału wynosi 24% od przeciętnej wartości utrzymywanych
zapasów, równej 100 zł, to koszty kapitałowe będą wynosić 24 zł

Koszty magazynowania zapasów są to koszty o charakterze rzeczowym

i finansowym związane z magazynowaniem zapasów. Wynikają one zatem
jakie pełnią magazyny. Według przekroju rodzajowego do kosztów
można
płace personelu magazynowego wraz z narzutami na płace;
amortyzację budynków i budowli magazynowych oraz urządzeń trans­
portowych;

S. Abt, H. Podstawy logistyki, PTE, Gdańsk 1993, s. 75.

113
 e zużycie materiałów pomocniczych, przedmiotów nietrwałych,
i energii;
koszty konserwacji i remontów;
o koszty usług innych komórek przedsiębiorstwa na rzecz
o inne koszty magazynowania.
Koszty magazynowania wyrażone w czynszu dzierżawnym od
powierzchni magazynowych zmieniają się do wielkości
dzierżawionej. Natomiast koszty utrzymania magazynów
mogą mieć charakter kosztów i zmiennych. Stały charakter mają tak
koszty, jak: amortyzacja, znaczna część kosztów konserwacji i remontów
część kosztów płac itd. Pozostałe koszty zależą od wielkości
zapasów magazynowych i aktywności gospodarczej magazynów. Koszty ml
mogą mieć różną wielkość w zależności od rozmiaru i
magazynowych zapasów. Niektóre produkty wymagają specjalnych w a r u j
ków składowania, co pociąga za sobą wyższe koszty ich magazynowania. 1
Koszty przemieszczania zapasów powstają w związku z
dostarczania zapasów do wydziałów produkcyjnych. Obejmują one koszty
roboczej i urządzeń mechanicznych, takich jak: wózki widłowe, taśmociągi
platformy. Część tych kosztów zmienia się proporcjonalnie do
utrzymywanych zapasów, część zaś ma charakter kosztów stałych. W nil
których przedsiębiorstwach koszty przemieszczania zapasów
ne wraz z kosztami magazynowania. wyodrębnia się wówczas takie
grupy kosztów.
zapasów obejmują wydatki przedsiębiorstw
związane z ubezpieczeniem zapasów od ognia, powodzi, kradzieży i
zdarzeń losowych. Koszty ubezpieczenia zależą od ilości, rodzaju i
składowanych produktów. Ten ostatni element w zasadzie wyznacza
kosztów ubezpieczenia. Toteż im wyższy poziom zapasów, tym wyższe
ubezpieczenia. Trzeba jednak dodać, że ryzyko utraty wartości lub uszkodzi
niektórych produktów może narzucać konieczność uiszczania
opłat ubezpieczeniowych.
Koszty zużycia i starzenia się z a p a s ó w powstają na skutek spadki
wartości zapasu z przyczyn niezależnych od firmy i zależą od rodzaju i wielka
ści składowanych produktów. W kosztach starzenia się zapasów możni
wyodrębnić dwie grupy:
Koszty fizycznego starzenia się zapasów, związane z utratą
tnych wartości użytkowych produktów, dotyczącą ubytków naturalnych
wstających w procesie składowania i manipulacji zapasami oraz utraty
ści użytkowych zapasów na skutek upływu czasu. Procesom fizycznego starzej
nia najczęściej podlegają produkty żywnościowe (chleb, owoce,
mięso, produkty mleczarskie), wyroby odzieżowe, wskutek gwałtownej
mody, oraz kosmetyki i chemikalia.
2. Koszty ekonomicznego starzenia się zapasów, wyznaczone
postępu technicznego w danej branży. Wielkość tych kosztów zależy od

114 1
sobów zagospodarowania zapasów nieprzydatnych, przestarzałych, które mo­
gą polegać na zużyciu zapasów w danym przedsiębiorstwie lub sprzedaży ich
zewnątrz po znacznie cenie bądź złomowaniu. Im większy
poziom zapasów w przedsiębiorstwie, tym wyższe jest prawdopodobieństwo
kosztów związanych z utratą wartości użytkowanych zapasów.

2.2. Koszty zamawiania

Drugą grupę kosztów zapasów stanowią koszty zamawiania. Charakter podo­

bny do nich mają:
koszty utraty rabatu od wielkości zamówienia;
o koszty wyczerpania zapasów.
Koszty zamawiania powstają w wyniku składania i realizacji zamówień
i dotyczą złożenia i odbioru zamówienia, korespondencji wewnątrz firmy,
zamiejscowych rozmów telefonicznych, odbioru przesyłek itp. Koszty zama­
wiania zawierają elementy stałe i zmienne. Koszty stałe występują jedno­
razowo przy składaniu i realizacji każdego zamówienia u dostawców. Ich
wysokość jest niezależna od wielkości zamówienia.
Ze składaniem i realizacją każdego zamówienia wiążą się również wydatki
zmienne. Powstają one w związku z przygotowaniem i realizacją dokumentacji
związanej z zamówieniem, wyborem dostawcy, realizacją dostaw, przyjmowa­
niem odpowiedniej dokumentacji, przygotowaniem i realizacją zapłaty. Naj­
częściej zmiennym elementem kosztów związanych z wymienionymi czynnoś­
ciami są koszty robocizny. Na przykład koszty robocizny, związane z
biorem zamówienia, mogą być powiązanie z wielkością przesyłki, a więc mogą
być zmienne. Dla uproszczenia wszystkie koszty zamówienia traktowane są
jako koszty stałe.
K o s z t y u t r a t y r a b a t u od wielkości zamówienia powstają w sytuacji
obniżenia poziomu zapasów, a równocześnie zmniejszenia wielkości zamówie­
nia. Jeśli przy dużych partiach zakupu przedsiębiorstwo uzyskiwało rabaty, to
traci je w momencie obniżenia wielkości zamówień. Może to
wzrost średniej ceny zakupu pojedynczego produktu i wzrost kosztów wy­
twarzania.
K o s z t y wyczerpania zapasów są generowane przez braki zapasów
odpowiednich produktów w ilości, jaka w danej chwili jest w przedsiębiorstwie
potrzebna. Koszty wyczerpania zapasów mogą być rozpatrywane z różnych
punktów widzenia. Na koszty wyczerpania zapasów surowców i materiałów
się skutki realizacji planowych, wynikające z wyczer­
pania zapasów oraz wzrost kosztów produkcji spowodowany brakiem zapa­
sów.
Na wzrost kosztów produkcji będący skutkiem wyczerpania zapasów
się:
o koszty materiałów i robocizny, powstałe bezpośrednio na skutek stoso­
wania materiałów zamiennych;

115
 e koszty interwencyjnych dostaw materiałów;
koszty przestojów produkcyjnych wynikających z wyczerpania zapasój
e koszty likwidacji zakłóceń w produkcji;
koszty związane z pogorszeniem jakości produkcji.
Niepełna realizacja zadań planowych pociąga za sobą opóźnienie
zamówionych produktów dla klientów. Jeśli klient nie wycofa się z zamóv
i zaakceptuje opóźnioną dostawę produktu, to firma nie poniesie skrajni
negatywnych skutków niedoboru zapasów, polegających na utracie tego
ta i spadku sprzedaży. Jednak pociągnie to za sobą pewne dodatkowe kosz
związane z realizacją zaległych poza normalnym trybem sprzeda
Na koszty opóźnionych dostaw składają się dodatkowe koszty biurowe i kos
ty sprzedaży oraz dodatkowe koszty transportu i przeładunku. Klienci
orientują się, które towary mogą być opóźnione w dostawie i
względu na atrakcyjność towaru, zgadzają się czekać. Koszty
surowców i materiałów szacuje się na podstawie utraconych korzyści z tytu|
nie wyprodukowanych gotowych.
Brak wyrobów gotowych może prowadzić do spadku sprzedaży
oraz przewidywanej w najbliższym okresie. Z kosztami straconej sprzeda
mamy do czynienia wtedy, gdy klient wycofa zamówienie na dany
i ulokuje go w firmie konkurencyjnej. Systematyczne powtarzanie się
rów zapasów może prowadzić do utraty reputacji firmy jako
dostawcy i strat w w przyszłości. Na koszty z tytułu stracona
sprzedaży narażeni są przede wszystkim producenci i dystrybutorzy
wysoko substytucyjnych, takich jak papierosy, alkohol, leki, produkty żywnó|
Rozmiary straconych przychodów ze sprzedaży ocenia się na podstav
wycofanych zamówień.

2.3. Całkowite koszty zapasów

Na koszty zapasów, ponoszone przez przedsiębiorstwo, składają się:
• łączne koszty utrzymania zapasów;
• całkowite koszty zamawiania surowców i materiałów.
Wielkość zapasów zależy od częstotliwości składanych zamówień.
przykład, jeśli przedsiębiorstwo kupuje S sztuk rocznie i składa zamówienia fl|
samej wielkości N rocznie, to każde zamówienie będzie
Q sztuk, gdzie Q S/N.
Jeżeli zapasy są zużywane w ciągu roku równomiernie, to
wielkość zapasów będzie wynosić:

Oznaczając roczny koszt utrzymania zapasów KZ, ustalimy go jako

iloczyn jednostkowych kosztów oraz przeciętnej wielkości zapasów

116
 Jeśli utrzymania zapasów wyrazimy w procentach ich wartości
j oznaczymy go przez C, to roczny koszt zmienny obliczymy jako iloczyn
zmiennego C, ceny jednostkowej produktu i przeciętnej wielkości
zapasów

W tak uproszczony sposób ustalamy koszty łączne w sytuacji szacun­

kowego określenia kosztu utrzymania zapasu w relacji do ceny.
Łączne koszty zamawiania zapasów obliczymy mnożąc koszty jednego
zamówienia i liczbę zamówień składanych w ciągu roku

Całkowite koszty zapasów są sumą łącznych kosztów utrzymania i zamawia­

nia zapasów:

lub

Model całkowitych kosztów zapasów wykorzystamy do ustalenia opty­

malnej wielkości zamówienia.

3. wielkość

Utrzymanie zapasów w wielu przedsiębiorstwach jest obiektywną koniecznoś­

cią. Chodzi więc o ustalenia ich optymalnego poziomu. Wyznaczenie tego
poziomu wiąże się z optymalną (ekonomiczną) partią dostawy, która jest
wypadkową kosztu utrzymania zapasów oraz kosztu składania zamówień.
Gdy wielkość zamawianej partii produktów rośnie, obniża się wówczas koszt
ponieważ mniej zamówień składa się w ciągu roku,
a koszt jednego zamówienia jest w przybliżeniu stały. Rośnie natomiast koszt
utrzymania zapasów z powodu wzrostu wielkości ich poziomu w ma­
gazynie.
Do ekonomicznej wielkości zamówienia - Economic
Order Quantity) stosuje się formułę wprowadzoną przez F.W.
w 1915 roku. Można ją wykorzystać przy zachowaniu następujących założeń:
• wielkość popytu jest znana i stała oraz rozłożona równomiernie w cza­
sie;
• czas dostawy produktu jest stały i znany;

117
 e koszty są stałe dla każdej zamawianej p
dostawy i niezależnie od jej wielkości;
koszty magazynowania zapasów są znane i zależą liniowo od średni
poziomu zapasów;
• nie występują ograniczenia powierzchni magazynowej;
zamówienia są realizowane natychmiastowo, tzn. że zamówienie
stawa są jednoczesne;
• produkty zamawiane są w partiach, cała zaś partia umieszczana
składzie w tym samym czasie;
nie występuje zjawisko wyczerpania zapasów, ponieważ popyt i
dostawy towarów są stałe i znane i można dokładnie określić, kiedy
zamówić produkty w celu umknięcia wyczerpania zapasów;
zamawianym towarem jest pojedynczy produkt, nie występuje
zależność z innymi produktami.
Mając na względzie powyższe założenie przyjmijmy, że
podejmuje decyzję o zamówieniu u dostawcy Q jednostek wyrobu.
kowo zapasy wynoszą Q, czyli zamówioną na początku wielkość
wyrobów. Popyt na te wyroby, zgodnie z założeniami, rozkłada się
miernie w ciągu roku. Przeciętny zapas roczny będzie więc wynosił
Ponieważ zużycie również rozkłada się równomiernie, zapasy
stopniowo, aż do wyczerpania w punkcie W tym samym punkcie
chodzi nowa Q (zamówienie i dostawa
zapasy znowu zwiększają Q. ten trwa nadal w
gdyż przybywają kolejne partie dostaw. Cykl ten powtarza
(schemat 17). W każdym momencie (punkcie) znany jest więc poziom
Koordynując informację dotyczącą popytu z czasem składania zamówi
można prosto uniknąć wyczerpania zapasów i związanych z tym kosztów.
Przyjmijmy, że czas realizacji zamówienia wynosi 1/2 Firma złoży
swoje zamówienie na jednostek w czasie 1/2 aby dostawa

Schemat 17. Deterministyczny model zapasów

118
 dokładnie w punkcie W modelu, gdy okres realizacji zamówie­
wynosi 0, przedsiębiorstwo złożyłoby swe zamówienie w punkcie
W procesie składania i realizacji zamówień uwzględniliśmy więc rozmiar
zamówienia Q jednostek, zapas przeciętny Q/2, punkt ponownego zamówienia
i czas dostawy.
Jak zaznaczyliśmy wcześniej, całkowite koszty zapasów w ciągu roku
określa się za pomocą formuły:

Z formuły tej całkowite koszty zapasów składają się z dwóch

składników:

łącznych kosztów utrzymania zapasów (kosztów zmiennych);

łącznych kosztów zamawiania.

Kształtowanie się tych kosztów w zależności od wielkości zamówienia
prezentuje schemat 18.

Schemat 18. Wyznaczenie optymalnej wielkości zamówienia

Jak wynika ze schematu, koszty utrzymania zapasów rosną, a koszty

zamawiania maleją wraz ze wzrostem zapasów, co oznacza, że istnieje op­
tymalna wielkość zamówienia, która minimalizuje całkowity koszt zapasów.
Toteż można mówić o optymalnej wielkości zapasów. Zależy ona od wielkości
zamówień i częstotliwości ich składania. Większe zamówienia oznaczają więk­
szy przeciętny poziom zapasów, a i większe koszty ich utrzymania.
Natomiast koszty zamawiania przy większych zapasach maleją. Jeśli dodamy
do siebie krzywe kosztów utrzymywania zapasów i zamawiania (schemat
to ich suma odzwierciedli całkowite koszty zapasów Przecięcie krzywych
kosztów wyznacza minimum całkowitego kosztu zapasów.
Wielkość optymalnego zamówienia określa się przez zróżniczkowa-

119
nie funkcji kosztów zapasów względem wielkości zamówienia Q
wnania pochodnej do zera:

gdzie: - optymalna wielkość zamówienia; S - roczny popyt na

produkt (w jednostkach); - koszty zamawiania; - roczne
utrzymania zapasów.
Formuła ta określa, że zapasy powinny rosnąć w tempie
pierwiastka z wielkości popytu (sprzedaży). Oznacza to, że nie
nie uzasadnione utrzymywanie stałego cyklu zapasów w realizacji do
(sprzedaży), co najczęściej stosuje się w planowaniu finansowym w
biorstwie. Zobrazujmy to na przykładzie.
Przedsiębiorstwo produkujące wyroby odzieżowe
rocznie 100000 m taśmy bawełnianej. Zużycie taśmy rozkłada się
nie w ciągu roku. Koszty utrzymania zapasów wynoszą 5 zł na jeden
taśmy, koszty zamawiania zaś wynoszą 400 zł. Kierownictwo przedsiębiorstw
próbuje ustalić, jakie zapasy taśmy powinno utrzymywać w magazynie,
nie dopuścić do ich nadmiernego poziomu, związanego dodatkowo z
nością poszukiwania ich finansowania. Podstawiając do
optymalną wielkość zamówienia otrzymamy:

Przedsiębiorstwo będzie składało zamówienie 25 razy w

czyli średnio co dwa tygodnie. Bezpośrednio po odbiorze
dostawy zapasy taśmy będą wynosić 4000 metrów. Przy stanie początkowym
równym 4000 metrów, stanie końcowym równym 0 i równomiernym
pie zużycia przeciętna wielkość zapasów w ciągu roku będzie
2000 metrów. Przy koszcie 5 zł na 1 metr taśmy przeciętna lokata w
będzie wynosić 10 000 zł (2000 5).
Załóżmy dodatkowo, że produkcja wyrobów gotowych w roku
wzrośnie o 100% i przedsiębiorstwo zużyje w ciągu roku
taśmy. Powstaje pytanie, jaki poziom zapasów będzie ono utrzymywało
podwojonym popycie na taśmę?

Przeciętny poziom zapasów wzrośnie z 4000 m do 5657 czyli o

przy wzroście popytu na taśmy o 100%. Przeciętny poziom zapasów rośnie
więc wraz z pierwiastkiem kwadratowym ze sprzedaży. Dlatego też
wzrost daje w efekcie mniej, niż proporcjonalny wzrost
Można więc stwierdzić, że relacja zapasów do sprzedaży będzie wykazywała,
spadek wraz ze wzrostem sprzedaży wyrażającym rozwój firmy.

120
4. Wielkość z a m ó w i e n i a
z uwzględnieniem rabatów

dotychczas model optymalnej wielkości zamówienia pomija

problem rabatów udzielanych odbiorcom przy dużych partiach zamówień.
Dostawcy ponoszą bowiem koszty sprzedaży swoich produktów, wśród któ­
rych znaczną pozycję mogą stanowić stałe koszty sprzedaży. W celu ich
ograniczenia przedsiębiorstwo stosuje rabaty dla dużych partii sprzedaży.
sytuacji stosowania rabatów „za ilość", nabywca musi brać pod uwagę
potencjalne korzyści związane z opustem cenowym i mniejszą liczbą składa­
nych zamówień. Wiąże się to jednak z zamawianiem większych ilości i wzros­
tem średniego poziomu zapasów oraz kosztów ich utrzymania. Należy wów­
czas ustalić opłacalność zakupu dużych partii produktów. Do tych
wykorzystamy model łącznych kosztów zapasów KC oraz dane ostatniego
przykładu.
Producent taśmy bawełnianej ze względu na wzrost kosztów robocizny
przy produkcji małych szpuli taśmy zróżnicował ceny sprzedaży w zależności
od wielkości partii zakupu. Wynoszą one:

Wielkość zamówienia Q Cena 1 taśmy

16 zł
zł
6001-9999 zł
10000 i więcej 10 zł

Pamiętamy, że ustalona optymalna wielkość zamówienia wynosiła zgod­

nie z naszymi obliczeniami m. Powstaje pytanie, jakie będą całkowite
koszty zapasów, gdy firma będzie zamawiała nie 4 000 m, ale inne wielkości,
stosownie do oferowanych opustów. Informacje o kosztach zapasów powstają­
przy zamówieniach różnych partii dostaw zawiera tablica 19.

Tablica Roczne całkowite koszty zapasów przy różnych wielkościach zamówień

Wielkość zamówienia
Wyszczególnienie
5000 15000
Liczba zamówień (krotność) 20 12,5 10 6,7
Średni zapas 2 500
Ogólny koszt zmienny (zł)
koszt stały (zł) 4000
Całkowite koszty zapasów (zł) 19 250

Przedsiębiorstwo potrzebuje w ciągu roku 100000 m taśmy, a jedno­

stkowy koszt zmienny stanowi 30% ceny zakupu jednego metra taśmy.
Łączny koszt zmienny dla partii zakupu wynoszącej m będzie więc
wynosił:

121
 Biorąc pod uwagę obliczenia zawarte w tablicy 19, przedsiębiorstwo
no skorzystać z rabatu i dokonywać zakupu partiami po 10 000 m taśmy.
Zawsze, gdy istnieje możliwość skorzystania z rabatów ilościowych,
zaopatrzenia musi obliczyć potencjalne korzyści związane z
ceny i mniejszą liczbą zamówień. Będzie kupować po m, a nie
dotychczas zakładano po 4000 m. Koszty stałe zamówienia obniżają
z zł do zł. Wzrost średniego poziomu zapasów z m do Oj
m spowoduje wzrost kosztów utrzymania zapasów z zł (0,3*16*2 |
zł czyli o zł. Spadek kosztów stałych wynosi jedni
6 000 zł, co w rezultacie daje oszczędność łącznych kosztów zapasów 600
Zmiany warunków zakupu, cen, możliwości doboru środków transpoi
powodują, że kierownik działu zaopatrzenia musi mieć swobodę w
towaniu wysokości zamówień, by wykorzystać wszystkie możliwości
zacji całkowitych kosztów zapasów.

5. D w u s k ł a d n i k o w y m o d e l z a p a s ó w

W wielu sytuacjach w praktyce przedsiębiorstwa nie mają pewności

bieżącego zapotrzebowania na poszczególne zamawiane produkty bądź
mogą w sposób pewny ustalić czasu dostawy. Wówczas, aby zapobiec
się zapasów i powstawaniu negatywnych skutków ich niedoboru,
ono utrzymywać W celu wyznaczenia właściwej
ści zapasu bezpieczeństwa trzeba brać pod uwagę wymagany poziom
pieczeństwa oraz koszty wyczerpania się zapasu, czyli koszty niedoboru. |
Poziom bezpieczeństwa definiuje się jako prawdopodobieństwo tego,|
popyt (zużycie) w okresie dostawy nie przekroczy zapasu. Gdy przyjmuje i
90 procentowy poziom bezpieczeństwa, to oznacza sytuację, w której
9 0 % prawdopodobieństwo, że zapas wystarczy na pokrycie popytu (zużyci
w okresie dostawy. W celu wyznaczenia optymalnej wielkości zapasu be
pieczeństwa trzeba przede wszystkim zmierzyć koszty wyczerpania się
produktów. Optymalny zapas bezpieczeństwa jest różny dla różnych
ale w ogólnym ujęciu można przyjąć, że wzrasta on wraz
1) niepewnością prognoz popytu;
2) kosztami niedoborów zapasów, rozumianymi jako
sprzedaży i reputacji firmy na rynku;
3) prawdopodobieństwem w dostawach.
Optymalny zapas bezpieczeństwa maleje, gdy koszty utrzymania
dodatkowych zapasów rosną. Zapas bezpieczeństwa jest składnikiem
odnowy zapasu, który informuje przedsiębiorstwo o tym, kiedy należy
nowe zamówienie.

E.F. Podstawy zarządzania PWE, Warszawa 1996, s.

122
 W dwuskładnikowym modelu zapasów, utrzymanie zapasu
przedsiębiorstwo składa zamówienia za każdym razem, gdy
spadają poniżej określonego poziomu. Metodę tę prezentujemy na
schemacie 19. Załóżmy, że przedsiębiorstwo decyduje się na złożenie zamówie­
nia za każdym razem, gdy zapasy spadają poniżej poziomu Zatem punkty
są momentami zamawiania

Schemat 19. model zapasów

G. War­
szawa s. 182.

W przypadku niepewności co do zużycia i czasu dostawy produktów,

poziom odnowy zapasu (ROP - reorder point) oblicza się następująco:
ROP zużycie w okresie bezpieczeństwa
średni czas dostawy x zużycie na jednostkę bezpieczeństwa.
Utrzymanie zapasu bezpieczeństwa pociąga za sobą dodatkowe koszty.
Rosną głównie koszty utrzymania zapasów, gdyż ich przeciętna wielkość jest
wyższa i wynosi zapas bezpieczeństwa.
Ustalanie poziomu zapasów na podstawie modelu dwuskładnikowego jest
w praktyce skuteczną metodą postępowania co najmniej z dwóch
Wiele przedsiębiorstw utrzymuje zapasy składające się z tysięcy pozycji
zaopatrzeniowych, w związku z czym ogromne koszty uniemożliwiłyby za­
stosowanie skomplikowanego modelu zapasów do jego każdej pozycji. Często
jednak kilka pozycji stanowi główną część zapasów. Jeśli na przykład 10
pozycji stanowi 9 0 % wartości zapasów, to poprawnie należałoby do ich
optymalizacji wykorzystać model Baumola, oparty na oszacowaniu kosztów
zmiennych i stałych tylko dla tych 10 pozycji. Tysiące pozostałych pozycji
zaopatrzeniowych o niskiej wartości mogłoby być skutecznie kontrolowane
przez wykorzystanie prostej, praktycznej zasady modelu dwuskładnikowego.

V. Jog, G. Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, op. s. 182.

123
 2. Jeśli momenty składania zamówienia zostały o
wcześniejszych doświadczeń przedsiębiorstwa, praktyczna reguła modelu
składnikowego często daje rezultaty bardzo zbliżone do optymalnej
zapasów.

6. N o w e tendencje w z a r z ą d z a n i u z a p a s a m i
Omówione dotychczas metody wyznaczania zapasów (model EOQ oraz
sy nie wystarczają do sterowania zapasami w dużych firma"
Większe firmy korzystają ze skomputeryzowanych systemów sterowania
sami. Do pamięci komputera wprowadzony jest stan zapasów
stwa, a następnie każde pobranie zapasów z magazynu. W każdej
komputer pokazuje saldo zapasów. Kiedy poziom zapasów w
stwie osiągnie moment złożenia kolejnego zamówienia, komputer
składa je automatycznie komputerowi dostawcy. W momencie otrzyma
dostawy zwiększane jest zapasów, które następnie korygowane
o kolejne pobranie. I tak procedura zamawiania i wykorzystania
powtarza się cyklicznie.
W praktyce powstaje jednak problem składania kolejnych zamówień,
następują wahania w zużyciu poszczególnych pozycji zaopatrzeniowych. Je
zmiany w tempie zużycia (spadek lub wzrost) są względnie trwałe,
biorstwo musi od nowa ustalić moment składania kolejnych zamówień i
programować komputer używany procesie sterowania zapasami, aby
nadmiernego poziomu zapasów lub niedoboru.
Do sterowania zapasami w wielu przedsiębiorstwach
w warunkach rozwiniętego rynku wykorzystuje się system Just in
(dokładnie na czas). Koncepcję opracowali Japończycy, opierając się w
nej mierze na doświadczeniach H. Forda oraz obserwacjach
w jego zakładach produkcyjnych. Amerykanie zainteresowali się tym sy
gdy fala konkurencyjnych cenowo i jakościowo samochodów
zalała Stany Zjednoczone. Wtedy to Amerykanie zaczęli
źródeł sukcesów Okazało się, że tkwią one w znacznym ogra
zapasów oraz w harmonizacji produkcji między jej
ogniwami. Obecnie wiele zakładów na świecie posługuje się tym
zarządzania. W formie uproszczonej, jako system zarządzania zapasami
„ A " jest on wykorzystywany również w Polsce. Zapasy grupy
najbardziej cenne dla przedsiębiorstwa surowce i materiały, stanowiące
70-80% ogólnej sumy zaopatrzenia.
Aby można było wdrożyć system Just in Time, muszą być
określone warunki. Do czynników, które warunkują aplikację systemu Just in
Time do praktyki najczęściej zalicza się:
Niezbyt dużą różnorodność działalności przedsiębiorstwa.
takie spełnia na przykład przemysł motoryzacyjny. Produkcja
osobowych kolejnych serii nie różni się od siebie znacznie.

124
 2. dostaw materiałów. z dostawcami muszą być
co liczbę dostawców. Kontrakty powinny być
zawierane z dostawcami, których organizacja zaopatrzenia i produkcji rów­
nież jest oparta na systemie „dokładnie na czas".
3. Wysoką jakość materiałów. W sytuacji minimalizacji zapasów wejś­
ciowych zła jakość materiałów może powodować przerwy w systemie opera­
cyjnym przedsiębiorstwa. Dlatego też dobór dostawców zapewniających od­
powiednią jakość materiałów jest szczególnie istotny.
4. Stabilność przepływu materiałów w systemie operacyjnym.
5. Dobrą komunikację. Efektywny przepływ informacji jest podstawą
sterowania produkcją, dlatego też jest on jednym z podstawowych warunków
skutecznego wdrożenia Just in Time.
6. Zarządzanie jakością w procesach produkcji w ramach T Q M . Efek­
tywne wdrożenie systemu Just in Time zależy od zaangażowania nie tylko
zarządzającej, ale również pracowników. Muszą oni wykazywać elas­
tyczność oraz wszechstronność w rozwiązywaniu problemów pojawiających
się w toku wdrażania systemu.
Aby system „dokładnie na czas" mógł sprawnie funkcjonować, konieczne
jest bezbłędne współdziałanie jego podstawowych elementów, a mianowicie:
1) planowania procesu produkcji;
2) systemu informacji opartego na specjalnych kartach między poszcze­
gólnymi ogniwami
3) kontroli
4) dostawców.
Plan p r o d u k c y j n y w systemie Just in Time musi być szczegółowo ustalo­
ny i rygorystycznie przestrzegany. Jego konstrukcję rozpoczyna się od ustale­
nia planowanej sprzedaży i zysków oraz potrzebnych do osiągnięcia tego celu
mocy produkcyjnych. Następnie dzieli się go na plany dzienne, tak aby
każdego dnia wytwarzać te same wyroby, w tej samej liczbie i kolejności, co
sprzyja stabilizacji produkcji i redukcji zapasów. Przygotowuje się także plan
miesięczny, wysyłany z wyprzedzeniem do wcześniejszych ogniw produkcyj­
nych i dostawców. Tempo produkcji w systemie Just in Time dyktuje ostatnie
ogniwo produkcyjne. Oznacza to, że dana część czy komponent nie będą
wyprodukowane aż do momentu, gdy poprzednie ogniwo produkcyjne nie
zgłosi takiego Wynika stąd, że w omawianym systemie
niezbędna jest koordynacja następujących po sobie czynności produkcyjnych,
tak aby przepływ materiałów przebiegał sprawnie, a części bądź komponenty
były wytwarzane nie wcześniej, niż gdy zgłoszone zostanie na nie zapotrzebo­
wanie. Muszą one dotrzeć na miejsce montażu akurat na czas. Koordynacja
przepływu materiałów i czasu montażu jest tym trudniejsza, im większa jest
złożoność wytwarzanego wyrobu.

A. Laskowska, Time - Koncepcja zwiększająca konkurencyjność przedsiębiorstwa,

Materiałowa i Logistyka" nr 6.

125
 System informacyjny w Just in Time, określany w języku
kanban, ma zapewnić sprawny informacji oraz części, a także
kontrolę stanu zapasów i wielkości dziennej produkcji. Jest on opa
kartach zamówień Najczęściej wykorzystuje się karty
karty produkcyjne. Każda karta obsługuje dwa stanowiska. Kanban
towy jest sygnałem dla komórki bezpośrednio poprzedzającej, iż
wydział wymaga określonej partii wyrobów, kanban produkcyjny
impulsem do podjęcia produkcji określonej partii tych wyrobów. Wieli
partii uzależniona jest od pojemności kontenera, z którym związana jest
karta. Liczba pojemników (o stałej dla firmy pojemności) oraz
z nimi jest stała i limituje poziom zapasów w firmie.
Zasadniczym warunkiem, od którego zależy skuteczność
systemu Just in Time, jest utrzymanie procesu w stanie ciągłego
System ten wymaga niepełnego wykorzystania zdolności produkcyjnych
ki czemu nie występuje zjawisko produkcji wyrobów na zapas) oraz
kowitego uzależnienia produkcji od wydziału montażu końcowego, pełniąc
tu funkcję układu sterującego.
Utrzymanie procesu w stanie ciągłego przepływu materiałów
w wyniku specyficznie zaprojektowanych linii produkcyjnych, np. w ksz
litery U. Charakterystyczną cechą tak ukształtowanych komórek
nych jest kontrola przez tego samego pracownika wejścia i wyjścia z
Dzięki temu może on wpływać na tempo przepływu materiałów w
a więc optymalizować tę wielkość. Drugą zaletą tak zaprojektowanej
produkcyjnej racjonalizacja przepływu materiałów oraz uproszczenie
przebiegu. Ponadto kreacja nie zakłóconego przepływu produkcji
redukcji czasów przygotowawczo-zakończeniowych maszyn oraz
wszechstronności
Osiąganie wysokiej jakości produkowanych wyrobów realizowane j |
poprzez wykorzystanie kontroli zapobiegawczej (prewencyjnej),
przez wszystkich pracowników linii produkcyjnej. Każdy pracownik jest
trolerem jakości na swoim stanowisku pracy. W przypadku wykrycia
uruchamiany jest przez niego system zapewniający zatrzymanie linii
cyjnej i zespołowe poszukiwanie przyczyn pojawiających się defektów. Na j
produkcyjnej funkcjonują systemy autokontroli, zapewniające zachowa
kolejności poszczególnych czynności wykonywanych przez
Realizowane są one automatycznie poprzez wykorzystanie
świetlnej oraz Zatrzymanie taśmy produkcyjnej nie jest traktov
ne jak strata dla zakładu. Zgodnie z obliczeniami znacznie więcej
by przepuszczenie błędu do dalszych faz produkcji, a następnie
produktu gotowego, niż zatrzymanie taśmy, nawet jeśli oznacza to
zwolnienie tempa produkcji.

System produkcji Just in Time, korzyści i uwarunkowania,

Materiałowa i Logistyka" 1995, nr

126 1
 Szczególna rola w systemie in Time przypada dostawcom materiałów.
oni zapewnić odpowiednią ich jakość. Z dostawcami zawierane
długoterminowe, a ceny dostaw są wspólnie na zasadzie
Obie strony dążą do minimalizacji kosztów dostawy, które
efekcie zapewniają niższe ceny produktów. W stosunkach z dostawcami
zasada wzajemnego zrozumienia i zaufania, a powstałe problemy
są wspólnie. W razie potrzeby zakład produkcyjny finansuje
niektóre z przedsięwzięć koniecznych do realizacji w zakładzie partnerskim.
Dostawy produktów są realizowane terminowo w niewielkich partiach, co
minimalizację zapasów u odbiorcy. Utrzymują oni zapasy wystar­
czające na kilka godzin do 3 dni produkcji. Każda z dostaw jest wystan-
często w specjalnych pojemnikach (kontenerach) o standardo­
wych rozmiarach. Ścisła współpraca między dostawcami a odbiorcami produ­
któw pozwala im osiągnąć efekt synergii ze wspólnego działania.
Podstawowym celem, dla którego wdraża się systemy dokładnie na czas,
jest obniżka kosztów produkcji, wzrost zysku oraz podniesienie poziomu
klientów. Obniżkę kosztów osiąga się głównie poprzez ograniczenie
poziomu utrzymywanych zapasów materiałowych, godzin pracy niezbędnych
na naprawę braków produkcyjnych, wyższą jakość produkcji. Przedsiębior­
stwa pracując w systemie osiągają znacznie wyższą produktywność głów­
nie poprzez szeroko pojętego marnotrawstwa, czyli zbędnych zadań
i procesów, w których nie tworzy się wartości
Badania prowadzone w firmach stosujących JIT wykazały
że uzyskały
• zwiększenie obrotu zapasami z do 30 razy;
• zmniejszenie czasu dostaw z 15 dni do półtora dnia;
• ograniczenie zapasów produkcji w toku z 22 dni do jednego dnia;
• zredukowanie liczby wózków z 50 do 6;
• zwiększenie produktywności pracowników o około 3 8 % ;
• ograniczenie odpadów z produkcji z 2,5 do 0,9%;
• zredukowanie czasu przetwarzania matryc z 6 minut do 1,5 minuty.
Wprowadzenie systemu JIT jest przedsięwzięciem bardzo kosztownym,
dlatego przed jego wdrożeniem należy ustalić, czy korzyści będą wyższe niż
koszty tego procesu. System JIT jest szczególnie przydatny dla przedsiębiorstw
produkujących wyroby o dość dużym stopniu zaawansowania technologicz­
nego, przy których możliwe jest produkcji. Wymaga to
stosunkowo stabilnego popytu na wyroby przedsiębiorstwa. Konieczne są
przy tym dokładne badania dotyczące konkurencji na danym rynku. Może się
bowiem okazać, że istnieją niż JIT sposoby poprawienia pozycji
rynkowej przedsiębiorstwa. Ponadto nie można pominąć długookresowych
planów przedsiębiorstwa w aspekcie wdrożenia JIT oraz dywersyfikacji działa­
lności wymuszanej przez cykle koniunkturalne i potrzeby rozproszenia ryzyka.

J. The System, Barcelona-Madrid 1990.

127
V I . Metody
i należności

Należności przedsiębiorstwa są rezultatem odroczenia zapłaty za prod

dostarczone odbiorcy. Odroczenie to oznacza w istocie udzielenie odbio
kredytu. Okres tego kredytu może być różny. Jeżeli jest to tylko kilka
przeznaczone w zasadzie na przyjęcie dostawy i dokonanie odbioru
nego wyrobów, a następnie dokonanie przelewu na konto dostawcy,
manipulacyjnym, jest traktowany na równi z zapłatą
Kredyt handlowy dla kontrahenta powstaje natomiast poprzez wyznaczenie
określonego terminu uregulowania wierzytelności. Termin ten oznaczony
30 czy 45 dni od momentu wystawienia faktury oznacza świadome
odbiorcy w celu wzmocnienia jego sytuacji finansowej bądź zachowania
ków sprzedaży stosowanych przez konkurentów w branży.
Poziom należności świadczy o zakresie kredytowania odbiorców oraz
ruje zapotrzebowanie na kapitał obrotowy. Im większy zakres zamrożenia śr
ków w wierzytelnościach, tym większe jest prawdopodobieństwo powsti
kosztów utraconych a stopa zwrotu
Wraz ze wzrostem kredytów dla odbiorców w Polsce, zazwyczaj kredyt
wymuszonych, powstała bardziej efektywnego badania sald
wych i przyczyn powstawania kredytów przeterminowanych. Zarządy fi
starają się wszelkimi sposobami przyspieszyć terminy inkasowania należno
oraz ograniczać straty przedsiębiorstw związane z opóźnianiem wpływu wie
Straty te są spowodowane głównie utratą w czasie wartości pr
chodów ze sprzedaży pod wpływem inflacji oraz koniecznością
kosztów zasilania kapitału obrotowego. Pewną osłoną należności przed
jest naliczanie karnych odsetek za nieterminowe regulowanie płatności.

M e t o d y oceny należności przedsiębiorstw

Za zarządzanie i kontrolę wierzytelności w przedsiębiorstwie odpowiada k

finansowy. Do oceny należności wykorzystuje on wiele narzędzi i

128
tod. Pierwszym krokiem w badaniu należności jest porównanie tempa ich
wzrostu z tempem wzrostu sprzedaży. Jeżeli należności rosną szybciej niż
sprzedaż, to równocześnie rośnie udział należności w sprzedaży, co świadczy
o zwiększeniu zakresu kredytowania odbiorców. Może to być wynikiem
świadomej polityki przedsiębiorstwa, mającej na celu zwiększenie sprzedaży
w dalszych okresach oraz poszerzenie skali posiadania rynku. Wzrost udziału
należności w sprzedaży może również być sygnałem nieprawidłowości w za­
rządzaniu tym elementem majątku, świadczącym o zbyt łagodnej polityce
kredytowej przedsiębiorstwa oraz o malej skuteczności służb zajmujących się
windykowaniem należności. Przedsiębiorstwo narażone jest wówczas na po­
wstanie należności przeterminowanych oraz nieściągalnych.
Dobrą miarą efektywności zarządzania należnościami są wskaźniki udzia­
należności w majątku ogółem oraz w majątku obrotowym:

Należności są jednym z ważniejszych elementów majątku przedsiębior­

stwa. Stanowią one średnio od 20 do 25% całkowitych aktywów typowego
producenta, podczas gdy zobowiązania handlowe wobec dostawców wynoszą
10 do 1 5 % całkowitych kapitałów Wzrost udziału należności w
tku firmy oznacza przesunięcie środków z mniej płynnych aktywów na aktywa
wyższym stopniu płynności, czyli na gotówkę. W majątku
obrotowym przesunięcia te dokonują się między zapasami a należnościami
gotówką. Badania struktury majątku obrotowego, dotyczące lat 1991-1994,
w branżach notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie
wykazały, że nastąpiło zmniejszenie udziału zapasów surowców i materiałów
w majątku obrotowym ogółem na rzecz wzrostu udziału w tym majątku
środków obrotowych płynnych, czyli należności i
Najpowszechniej wykorzystywanymi miarami efektywności zarządzania
wierzytelnościami są wskaźnik rotacji należności oraz cykl inkasowania należ­
ności. Wskaźnik rotacji należności ustala się według wzoru:

Wskaźnik ten określa, ile razy w ciągu roku firma odtwarza stan swoich
należności; według standardów zachodnich wskaźnik ten powinien oscylować
w przedziale 7,0-10,0. Trzeba jednak dodać, że dobrą bazą porównania będzie

Gallinger, P.B. Healey, Liquidity Analysis and Management, Addison - Wesley

Publishing Company, Park 1991, s. 74.
M. Sierpińska, Poziom kapitału obrotowego w notowanych na w War­
szawie, „Wiadomości Gospodarcze. Penetrator" 1995, nr 6.
tu raczej średnio branżowy poziom wskaźnika. Jeżeli wskaźnik jest o
wyższy niż średni dla branży, to oznacza, że w stosunku do ogólnie
w branży kredytowania przedsiębiorstwo zbyt krótko
swoich klientów. Może to spowodować utratę części odbiorców.
zbyt długie kredytowanie odbiorców prowadzi do nadmiernego zamrażaj
środków i powstawania kosztów utraconych możliwości.
Wskaźnik cyklu należności, wyrażony w dniach obrotu, oblicza
dług formuły:

Wskaźnik cyklu należności informuje, za ile dni sprzedaży klienci

uregulowali swoich zobowiązań. Pokazuje on więc efektywność
kontroli kredytu dla odbiorców. Porównany z odnośną wielkością
poprzedniego, pozwala ustalić zmiany w obszarze polityki kredytowej
zakres kredytów wymuszonych przez odbiorców. Okres inkasowania
ści porównuje się również z wielkościami średniobranżowymi (od 1995 r. ze
średnimi okresami, osiągniętymi w obszarze analizowanej klasy). Takie
pozwala ocenić, na ile polityka kredytowa przedsiębiorstwa odbieg
od średnich parametrów tej polityki w Istotnych informacji
porównanie należności z warunkami kredytowania i
płatności uzgodnionymi z kontrahentami.
Biorąc pod uwagę okres inkasowania należności, trzeba zauważyć, że
dłuższy okres ściągania należności, tym mniejsze jest
odzyskania kredytu udzielonego odbiorcy wyrobów i usług. Dlatego
finansowy powinien analizować oddzielnie okresy inkasowania należności dla
poszczególnych rodzajów produktów, klientów i obszarów rynku zbytu,
polityka kredytowa przedsiębiorstwa jest zróżnicowania właśnie według
parametrów. W niektórych przypadkach dłuższy okres inkasowania należni
ści może być uzasadniony przy sprzedaży wyrobów wprowadzonych na
po raz pierwszy, bądź w stosunku do substytucyjnych wyrobów
nych przez konkurentów. Wydłużone okresy inkasowania należności
być spowodowane również silną konkurencją w branży, niskim
wykorzystania zdolności produkcyjnych w przedsiębiorstwie.
Wskaźniki cyklu należności są powszechnie wykorzystywane przez
krótkoterminowego kapitału (banki, dostawców dóbr
inwestorów giełdowych) do oceny zdolności przedsiębiorstwa
bieżącego regulowania zobowiązań wobec tych inwestorów. Krótkie
ściągania należności są dobrze odbierane przez kredytodawców. Jednak
te dają tylko ogólną wskazówkę co do okresu ściągania
Aby uzyskać szczegółowy obraz efektywności systemu kontroli
trzeba zastosować rozwiniętą analizę dłużników. Sprowadza się ona

130
 do zbadania struktury wiekowej należności. Ustalimy ją na pod­
danych zamieszczonych w tablicy

Tablica 20. Poziom sprzedaży I należności w przedsiębiorstwie w 1995 roku (w

Należności W tym Przeterminowane
Miesiąc Sprzedaż ogółem bieżące 1-30 31-60 61-90
Styczeń 2600 3900 2200 600 400 500 200
Luty 3000 4100 2400 700 400 300 300
Marzec 4850 3200 700 500 300 150
Kwiecień 4400 6150 4000 850 600 400 300
Maj 5000 6850 4600 800 700 450 300
opracowanie własne.

Tablica 21. Struktura wiekowa należności w przedsiębiorstwie w roku

Przeterminowane
Miesiąc Ogółem Bieżące
1-30 61-90 91-120
Styczeń 100,0 56,4 10,2 12,8 5.2
Luty 58,5 17,1 9,7 7,3 7,3
Marzec 100,0 14,4 10,3 6,2 3.1
Kwiecień 100,0 65,0 13,8 9,8 6,5 4,9
Maj 100,0 67,1 11,7 10,2 6,6 4,4
Przy struktury nieściągalnych I spornych nie się.
opracowanie na podstawie danych zawartych w tablicy

Przy budowie tablicy wieku należności konieczne jest objęcie badaniem

wszystkich należności przedsiębiorstwa bez względu na wiek. Jednak bada­
niem takim obejmuje się należności roczne ujęte w majątku obrotowym.
Odrębną zaś grupę stanowią należności długoterminowe wynikające z umów
i przyjętych w nich terminów płatności. Powstają one przy sprzedaży samo­
chodów na raty przez producentów, w firmach leasingowych z tytułu leasingu
finansowego itp. Konstrukcja przedziałów wieku należności powinna być
dostosowana do potrzeb przedsiębiorstwa. Nie mogą to być przedziały zbyt
krótkie, aby walory informacyjne tablicy nie zostały zatarte przez nadmierne
rozproszenie należności. Do budowy przedziałów można wykorzystać terminy
płatności faktur przyjęte w polityce kredytowej.
Ustalone w tablicy 21 wyniki przedsiębiorstwa porównuje się z warun­
kami kredytowania uzgodnionymi z kontrahentami. Porównanie to pozwala
ocenić, jak faktycznie pracuje dział kredytowy. Aby prawidłowo ocenić struk­
turę rachunków z uwzględnieniem czasu, od jakiego należności nie są uregulo­
wane, należy znać politykę opustów cenowych przedsiębiorstwa. Na
jeśli przedsiębiorstwo udziela 2% opustu za płatność rachunków do 10 dni
przy przyjętym terminie płatności, może się okazać, że 15%
rachunków jest w okresie skonta i jeśli kontrahenci skorzystają ze skonta, to
firma może spodziewać się wpływu gotówki. W podanym w tablicy 20 przy­
kładzie, w maju stanowiły należności terminowe, 32,9% to należności

131
przeterminowane, z czego 4,4% należności nie jest zapłacone od
3 miesięcy i mogą one stanowić długi nieściągalne.
Gdyby prezentowana tablica 20 dotyczyła przedsiębiorstwa, które
ło 60 dni odbiorców, to tylko 21,2% należności byłoby
minowane, a ryzyko nieściągalności długu byłoby mniejsze niż w tym

W należności najistotniejszym zagadnieniem jest ustalenie

czyn powstawania należności przeterminowanych i nieściągalnych. Tkwią
zazwyczaj w polityce kredytowej przedsiębiorstwa. Bardziej liberalna
kredytowa może podnieść poziom sprzedaży, ale równocześnie może
szyć należności, co spowoduje konieczność szukania źródeł ich finansową
Koszty tych źródeł obciążą koszty firmy ogółem i równocześnie
zysk. Polityka taka będzie opłacalna, gdy korzyści związane ze zwiększenie
sprzedaży (wzrost zysku, relatywna obniżka kosztów stałych) będą większej
koszty związane ze źródłami uzupełniania kapitału obrotowego oraz wzrost
należności nieściągalnych. Bardziej surowa polityka inkasowania
może znacznie zmniejszyć należności przeterminowane i
równocześnie spowodować obniżenie sprzedaży, utratę części klientów
relatywny wzrost kosztów stałych. Wybór strategii sprzedaży może być
nany tylko na bazie kryteriów ekonomiczno-finansowych.
Znajomość struktury wiekowej należności pozwoli kierownictwu
siębiorstwa ustalić wpływu gotówki w do sprzedaży.
że więc wykorzystana do budowy preliminarza
wych.
W praktyce potrzebne badanie struktury czasowej należności
szczególnych klientów. Zestawienie wieku należności dla danego
może służyć optymalizacji parametrów polityki
Przykładową strukturę czasową należności dla poszczególnych klientów
zentują dane zawarte w tablicy 22.

Tablica Struktura wiekowa należności według klientów w przedsiębiorstwie „A" w

1995 roku

Należności
Klienci przeterminowane
ogółem bieżące
1-30 31-60 61-90 I sporne
A
B 2500
400
200
400
200
300
100 300
-
C
Ogółem 4600
200
800
100
700
50
450
- 150
150
100,0 65,7 11,4 10,0 6,4 4,3 2,2
własne.

V. Jog, Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, op. s. 188.

 podstawie danych zawartych w tablicy 20 i 22 można obliczyć wskaźniki
nieściągalnych należności. Są to:

Wzrost wskaźnika należności nieściągalnych w należnościach ogółem

świadczy o zwiększonym ryzyku kredytowania odbiorców. Należności nie­
ściągalne w dłuższym okresie obciążają koszty przedsiębiorstwa. Duży udział
należności nieściągalnych w przychodach ze sprzedaży pokazuje rozmiary
sprzedaży straconej i jest świadczącym o konieczności zmian w poli­
tyce kredytowej przedsiębiorstwa. Spadek udziału należności nieściągalnych
w sprzedaży wcale nie musi świadczyć o ograniczeniu ryzyka kredytowego.
Może on być wynikiem obniżania należności niepewnych i próby przeniesienia
ich na następne okresy obliczeniowe.

Alternatywną metodą określania czasu spływu należności w relacji do ich

struktury wiekowej zaprezentowanej w tablicy 21 jest bilansowe
należności według czasu ich spływu do przedsiębiorstwa. Daje ono bar­
dziej kompletny obraz procedury ściągania należności, ich struktura
czasowa. Może ono być stosowane w przypadku dużych wahań sprzedaży pod
sezonowości produkcji. W praktyce zestawienie to przydaje się do
prognozowania poziomu należności, a więc i wpływów gotówki do przedsię­
biorstwa. Stanowi ono zatem dobrą podstawę budowania preliminarza obro­
tów gotówkowych.
Bilansowy schemat wierzytelności może być sporządzony w wielkościach
bezwzględnych bądź procentowych. Zawiera on poziom lub procent sprzedaży
na kredyt w okresie obliczeniowym, najczęściej w okresie miesięcznym, która
nie została zainkasowana do tego Pełni on zatem funkcję
kontrolną, służąc do kontroli ściągania należności z prognozowanej wielkości
sprzedaży. Zestawienie to pozwala ustalić, w jakim stopniu zakładowa proce­
dura ściągania należności, narzucona komórkom kontroli kredytu, została
w praktyce zrealizowana.
Bilansowe zestawienie wierzytelności według czasu ich spływu prezentują
dane zawarte w tablicach 23 i 24.
Do zbudowania tablic 23 i 24 posłużyły dane zamieszczone w tablicy 20.
Analizując stan należności w maju okazuje się, że zł to należności
bieżące, pochodzące ze sprzedaży majowej, 800 tys. zł to należności przeter-

B.K. Stone, The Payments - Approach to the Forecasting and Control of Accounts
Receivable, „Financial Management" Autumn, s. 68.

133
Tablica 23. Zestawienie czasu spływu w przedsiębiorstwie „A"
w 1995 roku (rys. zł)

Sprzedaż
Miesiąc Styczeń Marzec Kwiecień

Sierpień
Wrzesień 200
500
Listopad 400 300 150
Grudzień 600 400 300 300
Styczeń 2600 2200 700 500 400
Luty 3000 2400 700 600
Marzec 4000 3200 850
Kwiecień 4400 4000
Maj 5000
Ogółem X 3900 4100 4850 6150
opracowanie własne.

Tablica 24. Zestawienie należności na koniec miesiąca w przedsiębiorstwie „A" w 1995

sprzedaży danego miesiąca)

Sprzedaż
Miesiąc tys. Styczeń Luty Marzec Kwiecień

Styczeń 2600 84,6 19,2 15,4

3000 80,0 23,3
Marzec 4000 80,0 21,2
Kwiecień 90,9
Maj 5000
Źródło: opracowanie własne.

minowane o jeden miesiąc, pochodzące ze sprzedaży kwietniowej, 700

należności przeterminowanych 2 miesiące pochodzi ze sprzedaży
450 tys. ze sprzedaży lutowej, 300 tys. zł należności dotyczy sprzed
styczniowej. Oznacza to, że na stan należności ogółem tys. zł) w
cu maju składa się w 92% z sprzedaży majowej,
ży kwietniowej, 17,5% sprzedaży marcowej, 15,0% sprzedaży lutowej i
sprzedaży styczniowej. Mając tak strukturę możemy
wy gotówki w poszczególnych miesiącach.
Często łatwiej jest zinterpretować te dane zmieniając układ tablicy 24,
aby przedstawiała ona procent należności od sprzedaży w miesiącu

Pierwsza kolumna należności tablicy 25 ilustruje procent sprzedaży

cej, która będzie zapłacona w terminie płatności przyjętym przez
stwo. Druga kolumna to wielkość sprzedaży dla klientów, którzy spóźniają
z zapłatą od 1 do 30 dni. W trzeciej kolumnie ujęta jest sprzedaż dla

K.L. Parkinson, J. Kallberg, Corporate Liquidity. A Guide to Managing Working Capitali

Irwin, s. 225.

134
 25. na koniec miesiąca w przedsiębiorstwie „A" w 1995
od sprzedaży w miesiącu wyjściowym)

Sprzedaż Należności w miesiącu

Miesiąc w bieżące pierwszy drugi trzeci czwarty
Styczeń 2600 26,9 19,2 15,4 11,5
Luty 3000 80,0 26,7 20,0 16,7
-
Marzec 4000 80,0 22,5 20,0
- -
Kwiecień 4400 90,0 18,2
- - -
Ma)
Średnio
5000 92,0
85,5
-
23,6
-
19,7
-
16,1
-
11,5
opracowanie własne.

którzy spóźnili się z zapłatą więcej niż 30 dni od końca terminu płatności, ale
okres przeterminowania zapłaty nie przekroczył 60 dni. Ze względu na to, że
wszystkie wielkości wyrażane są w procentach, są one bardziej czytelne dla
kierownictwa niż wielkości bezwzględne lub wyrażone w dniach obrotu.
Jak zaznaczyliśmy wcześniej, oprócz monitorowania należności ogółem
przedsiębiorstwa powinny monitorować w podobnym układzie stan konta
poszczególnych klientów. Rozkład czasowy należności poszczególnych klien­
tów pozwala kierownictwu na lepsze dostosowanie parametrów polityki kre­
dytowej do warunków rynku i oczekiwań klientów.
Monitorowanie klientów pozwala
1. Efektywne kontrolowanie rozeznanie w kont
największych klientów pozwala skupić uwagę analityków i kadry zarządzają­
cej na kontach najbardziej wrażliwych, przy możliwości rutynowego podejścia
do kont pozostałych.
2. Automatyczne uwiarygodnienie płatności przez danego klienta. Kadra
zarządzająca bazując na zakupów i terminach płatności klientów
może oszacować oczekiwany przychód i wpływy gotówkowe. Informacje te
służą z kolei do sterowania płynnością finansową. System ten może również
służyć do oceny wiarygodności kredytowej klientów.
3. Zapobieganie powstawaniu złych długów.
Opierając się na systemie monitorowania klientów przedsiębiorstwo może
wykryć niewiarygodnych dłużników, a wręcz nawet oszustwa kredytobiorców.
System ten wzmacniany jest najczęściej o informacje pochodzące z
wni gospodarczych, dotyczące np. informacji, czy w stosunku do badanego
mającego opóźnienia w płatnościach, toczą się postępowania sądowe,
czy uruchomione zostały zastawy przez innych dostawców klienta. Te zewnę­
trzne obserwacje w połączeniu z własnymi informacjami przedsiębiorstwa
pozwolą zapobiec powstaniu należności nieściągalnych.
Istotnym narzędziem kontroli zakresu kredytowania odbiorców jest
wskaźnik pozycji kredytowej przedsiębiorstwa. Oblicza się go jako relację:

135
 Wskaźnik wyższy od 1 oznacza, że w większym stóp
udziela kredytów kontrahentom, niż z tych kredytów korzysta.
pozycji kredytowej mniejszy od 1 wskazuje, że przedsiębiortwo
się w pozycji biorcy kredytu. Trzeba jednak dodać, że oprócz
kredytów kupieckich może ono korzystać z kredytów wymuszonych
poprzez w terminie zobowiązań wobec dostawców,
zań budżetowych czy też zobowiązań wobec ZUS. Karne odsetki w
0,14% za każdy dzień zwłoki w terminowym regulowaniu płatności won
budżetu są sposobem finansowania droższym niż kredyty bankowe
Dodatkowo, naliczone karne odsetki od zobowiązań
nie stanowią kosztów uzyskania przychodów, a zatem zwiększają
opodatkowania podatkiem dochodowym. Wszystkie te konsekwencje
widłowego zarządzania należnościami skłaniają do poszukiwania
nalszych narzędzi oceny tego obszaru zarządzania.
Dodatkowym wskaźnikiem służącym analizie strategii kredytowej prż
jest relacja średniego cyklu należności do terminu płatności pr
tego przez przedsiębiorstwo:

Informuje on, w jakim stopniu cykl należności osiągnięty przez

biorstwo odbiega od terminu faktur. Zazwyczaj terminy
jako jeden elementów polityki kredytowej przedsiębiorstwa,
zależności od ryzyka kredytowego (14, 21, 30 dni).
obliczeń należy przyjąć średni termin płatności faktur. Powinien on
ustalony jako średnia arytmetyczna ważona (udziałów w sprzedaży
wielkości sprzedaży kontrahentom o danym terminie płatności oraz tej
terminu). Na przykład, jeśli w przedsiębiorstwie 3 0 % sprzedaży
odbiorców mających termin płatności, 4 0 % to sprzedaż
mającym 21 dniowy termin płatności, a 3 0 % sprzedaży dotyczy
o terminie płatności, to średni termin płatności będzie

Jeśli brak jest możliwości ustalenia średnio ważonego terminu

wówczas można przyjąć średni (środkowy) termin akceptowany przez firmę
W naszym przykładzie będzie to 21 dni.
Wskaźnik polityki kredytowej większy od 1 świadczy o
terminów płatności przez kontrahentów. Im jest on wyższy od 1, tym
polityka kredytowa jest bardziej agresywna.
stwo bardzo łagodnie ściąga należności przeterminowane, narażając się
powstawanie długów nieściągalnych, ale to utrzymuje szerszy
klientów niż w sytuacji rygorystycznego podejścia do nich. W przypadku

Stan na luty 1996.

136
konserwatywnej polityki sprzedaży, polityki kredytowej będzie rów­
ny 1 lub nawet mniejszy od 1.
W praktyce polskiej wiele wskaźników klasycznie przyjętych w rozwiniętej
gospodarce rynkowej może natrafić na problemy interpretacyjne. Wysoki wska­
źnik polityki kredytowej bardziej będzie u nas wskazywał na pracę służb
kontroli kredytu i konsekwencję w stosowaniu przyjętych w sprzedaży reguł, niż
na samą politykę kredytową. Najczęstszą przyczyną wysokiego wskaźnika
kontroli kredytu jest trudna systuacja finansowa kontrahentów i wymuszanie
przez nich kredytów handlowych, brak systemów oceny ryzyka kredytowego
kontrahentów w przedsiębiorstwie, wadliwie funkcjonujące systemy
należności, brak zabezpieczeń kredytów handlowych itp. W Polsce
polityka kredytowa jest bardziej wymuszana przez kontrahentów, niż wynika ze
świadomego sterowania sprzedażą na podstawie obserwacji rynku i otoczenia.

2. Sposoby ustalania okresu i n k a s o w a n i a należności

Do oceny należności najczęściej wykorzystuje się cykl należności wyrażony

w dniach sprzedaży, za którą jeszcze nie wpłynęła do przedsiębiorstwa gotów­
ka. ile cykle mogą być z powodzeniem wykorzystywane do oceny ekonomi­
czno-finansowej przedsiębiorstwa, to jest ich znaczenie jako narzę­
dzia prowadzenia kredytowej. Cykl należności obliczany jest bowiem
na podstawie dwóch różnych kategorii ekonomicznych; zasobów należności
wyrażających ich stan na dany moment czasowy oraz strumieni reprezen­
towanych przez sprzedaż ustalaną narastająco od początku roku obrotowego.
Obliczony na podstawie tych wielkości cykl należności będzie niedoskonały,
gdyż wielkości obliczeniowe mogą ulegać sporym wahaniom w czasie, a p o ­
nadto są poddane procesom inflacji w nierównym stopniu. Na przykład, do
obliczenia cyklu należności na koniec września wykorzystamy stan należności
(ze sprawozdania na ten moment, dotyczących sprzedaży 3-4 ostatnich
miesięcy oraz wielkość sprzedaży obliczonej w cenach bieżących narastająco
od początku roku. W warunkach inflacyjnego wzrostu cen wartość sprzedaży
jest zaniżona w relacji do sprzedaży kredytowej (należności), ujętej
w cenach ostatnich miesięcy.
Powstaje zatem potrzeba szukania doskonalszych, niż dotychczas wyko­
rzystywane sposobów standardowej oceny wierzytelności. W literaturze i prak­
tyce krajów wysoko rozwiniętych do sposobów takich zalicza się DSO
Outstanding), wyrażające liczbę dni sprzedaży, za którą nie
no gotówki, inaczej przyjmując liczbę dni sprzedaży
Najczęściej wyróżnia się trzy sposoby obliczania DSO:
• metoda, w której wykorzystuje się do obliczeń średnią, dzienną sprze­
daż;
• metoda (Last In, First Out) - „ostatnie przyszło, pierwsze wyszło";
e metoda średniej ważonej Average

137
 W praktyce częściej stosuje się metodę gdyż wykorzystuje
w niej bieżące, najbardziej aktualne stany należności i sprzedaży w
do kalkulacji przeciętnego DSO, obliczanego na
nów średnich. Ponadto kalkulacja przeciętnego DSO bardziej
do analizy porównawczej niż do bieżącego zarządzania należnościami i go
tówką.
Poza do oceny efektywności zarządzania
nościami oraz personelu odpowiedzialnego za ich poziom,
oraz Past Due DSO. Best DSO określa liczbę dni
dziennej, za którą nie została jeszcze przy
poziom sprzedaży mieści się w przyjętych przez spółkę terminach
a wykorzystywane do obliczeń należności są należnościami bieżącymi. Pas
Due DSO (DSO przeterminowane) mierzy stan należności
w relacji do sprzedaży przeszłych okresów.
Do obliczenia DSO wykorzystuje się te same wielkości
do ustalenia tradycyjnego cyklu należności, lecz dane te przyjmuje się z
przedziałów czasowych. Są to informacje dotyczące końcowego stanu
ści oraz poziomów sprzedaży z ostatnich kilku miesięcy. Liczba
z których ta sprzedaż zostanie uwzględniona będzie zależeć od stanu należni
ści.

Obliczanie DSO na podstawie średniej, dziennej sprzedaży

Najprostszą metodą jest wykorzystanie do obliczeń

niej, dziennej sprzedaży. Może o n a być dobrą metodą pomiaru
zwrotu należności w warunkach wahań sprzedaży miesięcznej, a gdy
jest stała bądź prawie stała, wnioski ustalone na jej podstawie
dyskusyjne. Trzeba dodać, że średnią, dzienną sprzedaż oblicza się
z całego okresu obliczeniowego (np. 10 miesięcy), lecz z okresów
które wpływają na wskaźniki DSO np. z czterech ostatnich miesięcy. W
prezentowanym przykładzie średnia, dzienna sprzedaż z ostatnich
będzie wynosić:

Średni stan inkasowania należności w maju z obliczenia­

mi 47 dni.

138
2.2. Sposoby

Drugą metodą obliczania okresu zwrotu należności jest metoda

First Obliczanie DSO tą metodą jest proste. Sprzedaż kolejnych
traktuje jako warstwy składające się na bieżący stan
Poprzez odejmowanie od należności kolejnych warstw odpowiada­
jących miesięcznym stanom sprzedaży następuje wyzerowanie należności. Jeśli
końcowy należności jest równy lub mniejszy od wartości sprzedaży
ostatniej warstwy, to należności powstałe z jej odjęcia są dzielone przez
sprzedaż miesiąca niejako domykającego (zerującego) stan należności. Obli­
czony procentowy wskaźnik udziału tych należności w sprzedaży odpowied­
niego miesiąca mnożymy przez 30, aby określić, ilu dniom sprzedaży od­
powiadają należności Inaczej ujmując, ile dni sprzedaży
kredytowej pozostało z najstarszej warstwy sprzedaży. Aby całkowitą
liczbę dni sprzedaży kredytowej (DSO), należy zsumować liczbę dni pełnych
warstw i dodać do nich dni sprzedaży kredytowej, dotyczące najstarszej
warstwy.
Procedurę obliczania możemy zapisać wzorem:

gdzie: - inkasowania należności; t — liczba dni okresu

obliczeniowego (warstwy sprzedaży), np. 30 dni w miesiącu; k - liczba okresów
(miesięcy), w których różnica między należnościami ogółem a sprzedażą

kolejnych okresów jest większa niż sprzedaż następnego okresu; - suma

sprzedaży kolejnych okresów (miesięcy).

Dla przykładu zaprezentowanego w tablicy dla maja będzie
wynosić:

Gdyby należności wynosiły np. nie 7000 zł, a 9000 zł, to wówczas

Od należności ogółem odjęliśmy więc sprzedaż dwóch kolejnych miesięcy.

Prześledzimy również sposób obliczania które jest krótsze niż 30
dni. Tok postępowania jest taki sam, jak przy obliczaniu dłuższego
niż jeden miesiąc. Na przykład, gdyby stan należności w badanym przedsię-

B.P. Cash Credit and Probus, Chicago 1994, s. 160.

139
biorstwie wynosił na koniec maja 4500 tys. zł, przy sprzedaży
w tym miesiącu 5000 tys. zł, to będzie wynosić:

Z bieżącej sprzedaży maja wpłynęło do przedsiębiorstwa tylko 500 t y l i

co 3,3 dniom sprzedaży. Cykl należności wynosi więc 26,7
Metoda DSO może być zastosowana do analizy każdego poziomu
ności dotyczących np. poszczególnych asortymentów, klientów bądź
ści przedsiębiorstw zależnych. Monitorowanie i kontrolowanie różnych
jów DSO powinno być kluczowym składnikiem strategii kredytowej oraz
strategii w zakresie cash flow w każdej firmie. Zmiany DSO (wzrost,
wpływają bowiem na poziom należności i gotówki w przedsiębiorstwie. Sm
DSO jest jednym z najlepszych narzędzi służących precyzyjnemu
cash flow.

2.3. Ustalanie Best DSO oraz Past Due DSO

Dotychczas obliczaliśmy na podstawie należności ogółem. Pominęlliś-

my więc problem struktury czasowej należności, która jest istotnym paramet-
rem należności. Wykorzystując tą strukturę możemy Best DSO ora
Past Due Best DSO jest obliczane na podstawie należności
minowanych. Przy obliczaniu Best DSO (najlepszych dni sprzedaży kredyto-
posłużymy się metodą
Do ustalenia Best DSO wykorzystamy dane przedsiębiorstwa „A",
dane zawarte w tablicy 20:
stan na koniec zł
w tym:
należności bieżące 4600 zł
należności przeterminowane zł
wartość sprzedaży w maju zł
całkowite 43,6 dnia
przyjęty w przedsiębiorstwie termin płatności 21 dni

Od stanu należności bieżących odjęliśmy sprzedaż maja. Best

wynosi 27,3 dnia. Różnica (43,6 dnia) a
dnia) oznacza liczbę dni przeterminowanej sprzedaży kredytowej.
nowane wynosi 16,3 dnia. Musi ono być poddane
analizie zwłaszcza w aspekcie przyczyn powstawania i utrzymywania się
należności przeterminowanych. Okres przeterminowania w przykładzie wynosi

Ibidem.

140
 kilkanaście dni, co przy terminie płatności nie jest poziomem
okres przeterminowania należności wynosiłby kilka dni, wówczas
kierowanie dużego wysiłku odpowiedniej komórki firmy na ściągnięcie należ­
ności byłoby bezcelowe, natomiast przy dużym przeterminowaniu należności
windykacji należności musi dołożyć wszelkich aby należności
nie przekształciły się w należności nieściągalne.
Analizę DSO i Best DSO można wykorzystać do oceny skuteczności
ściągania należności oraz efektywności działań odpowiednich komórek przed­
w tym obszarze. Jeśli na przykład DSO badanego przedsiębiorstwa
wynosi w bieżącym miesiącu dni, a Best DSO 47 dni, podczas gdy
poprzednim miesiącu wynosiło odpowiednio 58 i 40 dni, to działania tej
firmy polityce kredytowej należy ocenić pozytywnie, mimo 3-dniowego
odchylenia między bieżącą wielkością DSO, a jej poziomem w miesiącu
poprzednim. Różnica między DSO a Best DSO w miesiącu bieżącym w relacji
do miesiąca poprzedniego zmniejszyła się. Przeterminowane DSO wynosiło
bowiem 18 dni (58-40), a obecnie wynosi 14 dni Wzrost bieżącego
DSO był spowodowany głównie przez rozszerzenie terminu płatności, na co
wskazuje Best DSO za ostatnie dwa miesiące. Wzrost Best DSO z 40 do 47 dni
świadczy o tygodniowym rozszerzeniu okresu płatności, nie zaś o niewłaś­
ciwym ściąganiu należności. Czasem taki zabieg jest konieczny, aby firma nie
musiała naliczać kontrahentom karnych odsetek za nieterminowe regulowanie
należności. rygorystyczne naliczanie odsetek może prowadzić do
utraty części odbiorców i spadku sprzedaży.
Liczba dni przeterminowanych należności, tzw. DSO przeterminowane
możemy również obliczyć wykorzystując sprzedaż dzienną. Tok postępowania
w obliczeniach zaprezentujemy na przykładzie przedsiębiorstwa „A". Dane do
obliczeń kształtują się następująco:
stan należności ogółem na koniec maja, 7000 zł
w tym:
• należności bieżące 4600 zł
• należności przeterminowane 2 400 zł
sprzedaż w maju 5000 zł
• całkowite DSO 43,6 dnia
Należności dzienne będą wynosić: dni 160,55 zł.
Należności bieżące stanowią: 4600 tys. zł: 160,55 tys. zł 28,6 dnia
obrotu.
Należności przeterminowane stanowią: 2400 tys. 160,55 tys. zł 15,0
dnia obrotu.
dla poszczególnych grup należności zamieściliśmy w tablicy 26.
Poprzez porównanie w czasie dla poszczególnych kategorii
wieku należności możliwe jest uzyskanie rozeznania, w jakim czasie należności
jednego przedziału wieku przesuwają się do drugiego przedziału. Zestawienie
wieku należności powinno umożliwić wyjaśnienie przyczyn zmian w poziomie
przeterminowanej sprzedaży, zarówno zmian korzystnych, jak i niekorzystnych

141
 Tablica 26. dla poszczególnych grup należności

Poziom
Grupy wiekowe należności należności DSO dla grup
w grupach należności
(rys. zł)
Należności ogółem, 7000 43,5
w tym:
Należności bieżące 4600 28,6
Należności przeterminowane, 2400 15,0
z tego:
1-30 800 5.0
31-60 dni 700 4,4
61-90 dni 450 2,8
91-120 dni 300 1,9
Należności sporne 150 0,9
opracowanie własne.

dla firmy. Ustalone dla poszczególnych kategorii wieku DSO można wykol
stać ponadto do oszacowania, jaka część należności może być traktowana ji
nieściągalna i wygeneruje dla firmy straty. Daje to kierownictwu
podjęcia w porę odpowiednich środków zaradczych.
Monitorowanie Best DSO i oraz porównanie ich
z miesiąca na miesiąc dostarcza informacji na temat efektywności
gotówką. W szczególności to sporządzania prognoz w zakresie
pływu gotówki. Wiadomo bowiem, że wydłużenie terminu płatności z 3 0 |
45 dni wydłuży okres sprzedaży kredytowej, co będzie
ło uzupełnienia kapitału obrotowego.
Znajomość poziomu Best DSO i umożliwia ponadto
realnych zadań polityki kredytowej w obszarze należności przeterminowany
oraz rozszerzonych terminów płatności. Na przykład, kierownictwo firm
może wyznaczyć personelowi jako zadanie do realizacji cykl należno
ści przeterminowanych oraz rozszerzony termin płatności dla nie
których kontrahentów. Ustalenie tak prosto sprecyzowanych celów w
należnościami ułatwia personelowi utrzymać orientację progotówkową. Miesię

nanie tych poziomów z wartościami z poprzednich miesięcy pozwala

wać zgodność zmian w polityce kredytowej oraz filozofii
z celami strategicznymi przedsiębiorstwa oraz jego oczekiwaniami w
cash flow.

2.4. DSO średnio ważone

DSO możemy również określić jako średnią arytmetyczną ważoną

poszczególnych grup należności w należnościach ogółem oraz średniego
ich przeterminowania. Wykorzystamy dane zamieszczone w tablicy 20
czące czasowej struktury należności.

142
 Średnie DSO dla maja będzie wynosić:

W celu uchwycenia różnic w DSO obliczonego różnymi metodami ze­

uzyskane wyniki w tablicy 27.
Tablica 27. Poziom D S O obliczanego różnymi metodami
Miesiąc
Marzec 46,8 40,0 34,8
Kwiecień 48,9 43,5 36,8
47,0 43,6 35,8

Jak wynika z danych zamieszczonych w tablicy 27, DSO obliczone na

podstawie średniej dziennej sprzedaży wskazuje na poprawę sytuacji płatniczej
przedsiębiorstwa. ile w kwietniu inkasowało ono należności średnio po 49
dniach, to w maju okres ten obniżył się do 47 dni. wskazuje na
stabilną sytuację płatniczą przedsiębiorstwa, natomiast DSO średnio ważone
informuje wyraźnie o pogorszeniu sytuacji w zakresie inkasowania należności.
Zaprezentowane rozbieżności w DSO są wynikiem wahań sprzedaży w kolej­
nych miesiącach. nie podlega wpływom tych wahań w takim stopniu
jak DSO obliczone pierwszą metodą.

3. P r o g n o z o w a n i e należności m e t o d ą
stałego w z r o s t u

Ustalone dla przedsiębiorstwa można wykorzystać do prognozowa­

nia stanu należności w przyjętym okresie obliczeniowym (miesiącu, kwartale,
roku). Informacje dotyczące prognozowanego stanu należności są niezwykle
pomocne przy ustalaniu zmian zapotrzebowania na kapitał obrotowy i zmian
w zakresie cash oraz pozycji kredytowej przedsiębiorstwa. Dokładność
prognozy należności będzie zależeć od dokładności prognozy sprzedaży oraz
wielkości Dane dotyczące prognozy sprzedaży są dostępne w dziale
marketingu oraz w dziale finansowym, ustalają zaś komórki polityki
kredytowej przedsiębiorstwa.
Prognozowanie należności metodą stałego wzrostu prześledzimy na przy­
Załóżmy, że mamy początek czerwca i chcemy ustalić stan należności na
koniec tego miesiąca Prognoza ta zbiega się z półrocznym rachunkiem wyników.
Do prognozowania należności wykorzystamy dane:
• sprzedaż wyrobów i usług w kwietniu 4400 tys. zł
• sprzedaż wyrobów i usług w maju 5000 tys. zł
• prognoza sprzedaży na czerwiec 5300 tys. zł
• zakładany poziom na koniec czerwca 42 dni

143
 Korzystając z zaprezentowanych informacji, możemy stan
ności na koniec czerwca. Sposób obliczania jest prosty.
1. Sprzedaż czerwca traktujemy jako warstwę
2. Ustalamy wartość sprzedaży majowej odpowiadającą 12 dniom:

3. Dodajemy wartość sprzedaży z czerwca do sprzedaży z maja,

została jeszcze zainkasowana:
prognozowana sprzedaż czerwcowa 5300 tys. zł
• sprzedaż majowa (12 dni) 2000 tys. zł
• prognozowany stan należności na koniec czerwca 7300 tys. zł
Zaprezentowana metoda prognozowania należności jest bardzo
stosowania w praktyce i dostarcza bardzo dokładnych wyników.
dla miesięcy, półrocza możemy prognozować należności roczne, które
następnie wykorzystane do sporządzenia sprawozdań pro forma. Do
prognozy należności dla grudnia potrzebujemy kwartalnych prognoz
ży oraz przewidywanej dla grudnia wielkości DSO.
Prognoza stanu należności z tytułu dostaw i usług ma kluczowe
w zarządzaniu gotówką i kredytem dla odbiorców, ponieważ jest
metody przewidywania wpływów gotówkowych ze sprzedaży. W przewidy
tym wykorzystuje się metodę

4. P r o g n o z o w a n i e wpływów gotówkowych
ze s p r z e d a ż y

Dotychczas zaprezentowaliśmy sposób użycia do

stanu należności rachunkowych od odbiorców dla dowolnie dobranych
działów czasowych. Posługując się tymi samymi informacjami, które
staliśmy w metodzie stałego wzrostu, oraz danymi o stanie
początek okresu obliczeniowego, możemy ustalić wielkość wpływów
kowych ze Metoda ta daje w praktyce bardzo dokładne
Jednakże jakość i dokładność prognozy wpływów gotówkowych będzie
zaznaczyliśmy wcześniej) zależeć od dokładności sporządzonej prognozy
i rzetelności założeń dotyczących poziomu
Do ustalenia wpływów gotówkowych wykorzystamy dane
przykładu uzupełniając je o stan należności na początek okresu obliczeniowej
go:
sprzedaż wyrobów i usług w kwietniu 4400 tys. zł
• sprzedaż wyrobów i usług w maju 5000 tys. zł
• prognozowana sprzedaż w czerwcu 5300 tys. zł

Parkinson, J. Kallberg, Corporate Liquidity, op. s. 227.

144
 stan należności na początek czerwca 7000 tys. zł
prognoza stanu należności, ustalona metodą sta­
wzrostu, na koniec czerwca 7300 tys. zł
Prognozowane wpływy ustalimy według formuły:

W warunkach założeń, do przedsiębiorstwa „A" w czerwcu

wpłynie ze sprzedaży 5000 tys. zł.
Zaprezentowaną metodą można prognozować wpływy gotówkowe dla
dowolnego przedziału czasu. Na przykład w kwietniu możemy zrobić pro­
gnozę wpływów gotówkowych na czerwiec. Do realizacji tego przedsięwzięcia
potrzebna byłaby prognoza sprzedaży i zakładane DSO na maj oraz prognoza
sprzedaży i poziom DSO w czerwcu.
Przedstawione w rozdziale metody badania i planowania należności oraz
planowania wpływów gotówkowych mogą być szeroko wykorzystywane
w praktyce gospodarczej. Porównanie prognozowanego poziomu należności
oraz z rzeczywiście osiągniętymi relacjami pozwala ustalić, czy
zakładana procedura ściągania należności została przez służby kontroli kredy­
tu zrealizowana. Po ustaleniu odchyleń stanu osiągniętego z wielkościami
zakładanymi, kierownictwo firmy może podjąć decyzje eliminujące niepożąda­
ne zjawiska w polityce kredytowej. Prognozowane stany należności oraz
wpływy gotówkowe umożliwiają ustalenie zapotrzebowania na gotówkę po­
zwalającą na zachowanie płynności finansowej.
 kredytowa
przedsiębiorstwa
wobec odbiorców

Przez politykę kredytową przedsiębiorstwa rozumie się,

należnościami z tytułu dostaw i usług oraz odpowiadającą ich
kompozycję pozostałych aktywów bieżących. Głównym obszarem
tej polityki staje się wybór między działaniami zmierzającymi do
należności a działaniami służącymi zwiększeniu stanu środków
Polityka kredytowa znajduje swój wyraz w postaci pewnych
przez które: a) kierownictwo oddziałuje na należności i kapitał
obrotowego brutto oraz wywiera wpływ na zachowania klientów, b)
się zdolność finansowa różnych kontrahentów do wywiązywania się z
wiązań. Ta cecha otoczenia wpływa istotnie na powodzenie strategii finał
sowo-marketingowej przedsiębiorstwa.
Wszystkie parametry polityki kredytowej mają charakter
określają dopuszczalny charakter zmian stanu należności i inny
składników kapitału obrotowego brutto, bezpieczny z punktu widzenia
których realizacji ona służy. Podstawowe parametry polityki
termin płatności, termin ściągania należności, stopy opustów, wskaźniki
ka kredytowego i inne.
Kształt polityki kredytowej bezpośrednio zależy od preferowanej przez
kierownictwo stopy zysku oraz jego skłonności do ponoszenia ryzyka
nego z jej osiąganiem. Źródłem tego ryzyka jest niepewność w zakresie
kiedy należności zostaną uregulowane. Mogą one bowiem zostać zapłacone
kilku miesiącach, w części lub w ogóle (należności nieściągalne), podczas
przedsiębiorstwo musi dysponować środkami pieniężnymi na pokrycie wyma-
galnych zobowiązań. Jedynym sposobem eliminacji ryzyka jest
udzielenia kredytu handlowego danemu

B. Gup, Principles of Financial Management, John Wiley and Sons, New York 1985, s. 434
R. Brealey, C. Myers, Principles of Corporate Finance, McGraw-Hill Book Company,
York 1988, s. 725.

146
 Podstawowym celem polityki jest realizacja zysku
oczekiwanym poziomie przy akceptowanej stopie ryzyka.
Konstruując politykę kredytową należy uwzględnić trzy
1. Jej podstawowym celem powinna być nie minimalizacja należności
przeterminowanych i nieściągalnych, ale maksymalizacja sprzedaży. Wybór
tymi dwoma opcjami zależy głównie od wielkości stopy zysku brutto
na sprzedaży. Jeśli jest ona duża, to firma może sobie pozwolić na prowadze­
nie zróżnicowanej polityki w zależności od klasy ryzyka kredytowego, charak­
danego nawet pojedynczego klienta. Jeśli zyskowność brutto jest
główną troską powinno być niedopuszczenie do zbyt dużego poziomu
należności przeterminowanych i nieściągalnych.
2. określonej polityki kredytowej polega na sformułowaniu
jasnych i spójnych jej zasad i procedur oraz na surowym ich przestrzeganiu.
Inaczej straci ona charakter narzędzia kontroli.
3. Polityka kredytowa powinna uwzględniać dalekosiężne (strategiczne)
plany przedsiębiorstwa, a nie tylko jego bieżące wpływy finansowe.

1. Strategie polityki kredytowej

Przez strategię polityki kredytowej należy rozumieć cele, których realizacji ma

ona służyć, oraz sposoby ich oznaczające określone wielkości
metrów i odpowiednie instrumenty tej polityki. ile strategia kapitału
towego brutto wpływa na wszystkie składniki kapitału w równym
o tyle polityka kredytowa skupiona jest przede wszystkim na należnościach i ich
związkach z otoczeniem. Polityka kredytowa wynika ze strategii kapitału
obrotowego, gdyż przyczynia się do realizacji celów określonych w tej strategii.
Wyróżnia się trzy podstawowe strategie polityki kredytowej: konserwaty­
wną, agresywną,
Strategia konserwatywna zaleca przedsiębiorstwu, które ją stosuje, aby
wymagało od swoich kontrahentów ścisłego przestrzegania terminów płatno­
ści, które są raczej krótkie. Preferuje się klientów o ustalonej pozycji rynkowej,
a więc o małym ryzyku kredytowym. W razie się przez
kontrahenta z płatności w oznaczonym terminie, natychmiast uruchamiane są
prawne zabezpieczenia należności, takie jak zastaw, blokady rachunków pie­
niężnych itd. Za stosowanie polityki konserwatywnej przedsiębiorstwo
niższą niż możliwa sprzedażą.
Strategia agresywna zaleca kierowanie się w polityce kredytowej przede
wszystkim maksymalizacją wielkości sprzedaży. Przedsiębiorstwo ustala sto-

R. Brealey, s. 725; obszerne omówienie podstaw polityki kredytowej

znajduje się w artykule D. Podstawy polityki kredytowej w przedsiębior­
stwie, „Gospodarka Materiałowa i Logistyka", art. w druku.
* Opracowanie własne na podstawie: R. Neveu, s. 184.

147
 sunkowo długi termin płatności oraz prowadzi łagodną politykę
należności. Konsekwencją tej strategii może być znaczny przyrost sprzedaży
połączony jednak z wyraźnym wzrostem należności
ściągalnych. Oznacza to wzrost ryzyka niewypłacalności
Agresywną politykę kredytową zaleca się w trzech
• gdy przedsiębiorstwo wprowadza nowy produkt;
• gdy dysponuje nadwyżką mocy produkcyjnych;
• gdy sytuacja konkurencyjna na rynku wymaga prowadzenia takiej
polityki.
Strategia elastyczna ma charakter pośredni pomiędzy strategią
ną a konserwatywną, polega ona na przewadze jednej z nich w zależności
warunków otoczenia, rynku itd.
Przedsiębiorstwo może określić swoją politykę kredytową zajmując pc
jednostki zasilającej kapitałowo swoich odbiorców, poprzez
kontrahentów, lub też korzystającej z takiego źródła finansowania.
Dlatego też rozróżnia się dwie formy polityki
1. Pozycja „dostawcy" kredytu, która oznacza gotowość
do finansowania zarówno swoich odbiorców, poprzez oferowanie im
nego terminu płatności, jak też swoich dostawców poprzez szybkie
nie zobowiązań. Na prowadzenie takiej polityki kredytowej stać firmy o do]
sytuacji finansowej. Zwykle są to duże przedsiębiorstwa. i
„odbiorcy" kredytu jest przyjmowana przez firmy cierpiące
niedostatek kapitału własnego bądź o nienajlepszej sytuacji finansowej.
zobowiązań jest od cyklu należności. one więc
z kredytu dostawcy, którym zwykle jest duże, renomowane przedsiębiorsl
lub też oczekują szybkiego uregulowania zobowiązań przez silnego
Polityka kredytowa może być także kształtowana zgodnie z
(prognozowanym) poziomem sprzedaży dla klienta danego przedsiębj
Wielkość tej sprzedaży określają nie tylko indywidualne możliwości
firmy, ale także faza cyklu koniunkturalnego, w jakiej znajduje się
której ten klient należy. Nawet, jeżeli w danym momencie radzi sobie on lej
niż cała branża, to jednak pewne procesy ekonomiczne są
i wcześniej czy później wpłyną również na niego. Dlatego polityka
winna także uwzględniać ten aspekt.
Cykl koniunkturalny odzwierciedla zdolności rozwojowe danej
Opisuje on proces dojrzałości, spadku aktywności, wreszcie
„życia" branży. Czwarta, ostatnia faza może być, po przezwyciężeniu trud
ści, początkiem kolejnej fazy wzrostowej (schemat 20). W zależności od f
cyklu przedsiębiorstwo powinno odmiennie prowadzić politykę
(tablica 28).

L. Bernstein, Financial Statement Analysis, s. 457.

S. Block, G. Hirt, Foundations of Financial Management, s.
B. Gup, s. 433.

148
 Schemat 20. Fazy cyklu koniunkturalnego branży
B. Gup, 443.

Tablica 28. Związki między cyklem koniunkturalnym branży klienta a polityką kredytową
przedsiębiorstwa
Szybki wzrost Kontynuacja Spadek aktywności Ponowna nadwyżka
Cykl koniunkturalny
branży kontrahenta
(wysoka nadwyżka wzrostu (brak wolnych mocy mocy produkcyjnej
mocy produkcyjnej)
Postulaty dotyczące Duża akcja Relatywnie Ograniczony kredyt Złagodzona (duża)
polityki kredytowej kredytowa duża akcja kredytowa
B. Gup, 436.

Podstawowy problem związany z wykorzystaniem tych zaleceń leży w tym,

że czasami trudno jest wyodrębnić rodzaj fazy, w której właśnie znajduje się
branża kontrahenta. Jednakże już samo określenie dynamiki jej sprzedaży po­
zwala skorzystać z przedstawionych postulatów prowadzenia polityki kredytowej.
Daje bowiem pojęcie o wielkości samofinansowania a tym samym o jego
zdolnościach rozwojowych. Z punktu widzenia przedsiębiorstwa może to ozna­
czać istotny wzrost sprzedaży.

2. Metody analizy ryzyka kredytowego

Ryzyko kredytowe można zdefiniować jako wielkość liczbową charakteryzującą

zdolność danego kontrahenta do wywiązywania się z jego zobowiązań płat­
niczych. Można ją ustalić na podstawie określonego zbioru danych ilościowych
lub jakościowych za pomocą określonych metod. Na ryzyku
kredytowym opierają się metody wyboru kontrahentów, którym zostanie przy­
znany kredyt handlowy, metody optymalizacji parametrów polityki kredytowej,
a pośrednio również polityka opustów

149
 Znajomość ryzyka kredytowego
1) scharakteryzować skłonność dowolnego kontrahenta bądź
klientów (klas ryzyka kredytowego) do regulowania zobowiązań;
2) ustalić szacunkową wielkość należności nieściągalnych, które powsta
przy danym poziomie sprzedaży; umożliwia to tym samym obliczenie
ści gotówki, jaka wpłynie z tej sprzedaży;
3) ramy powodzenia realizacji nie tylko strategii
obrotowego brutto i polityki kredytowej, ale również strategii
i marketingowej, ponieważ pokazuje, jakie są realne możliwości finansów
przedsiębiorstwa z uwzględnieniem zdolności finansowej jego
4) eliminować zawczasu tych klientów, którzy będą mieć problemy pła

W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej wykorzystuje się

metod pozwalających zidentyfikować kontrahentów o dużym ryzyku
a poprzez odmowę udzielenia im kredytu handlowego
należności przeterminowanych i nieściągalnych. Podejście to
warte upowszechnienia w praktyce polskiej także ze względu na to, że
akty prawne osłabiają pozycję wierzyciela w stosunku do (np.
bankowe postępowania ugodowe, postępowanie
Wprowadzenie systemu analizy i monitorowania ryzyka kredytowej
niesie ze sobą inne dodatkowe
ułatwia kontrolę zarządzania należnościami;
• pozwala ograniczyć koszty szkolenia personelu i jego błędnych decyz

• pozwala redukować wielkość należności nieściągalnych, a tym

zmniejsza koszt kapitału;
• zwiększa zasób informacji o otoczeniu przedsiębiorstwa.

Charakterystyka metod analizy ryzyka kredytowego

Systemy analizy ryzyka kredytowego należą do najbardziej

systemów zarządzania wykorzystywanych w przedsiębiorstwie. Mogą być
oparte na metodach jakościowych, ilościowych i
1. Metody jakościowe bazują na obserwacji zjawisk, czynników,
ków i związków przyczynowo-skutkowych, których nie można
wać. Syntetyczną miarą ryzyka kredytowego w takim przypadku jest
relacja porządkująca, którą uzyskuje się poprzez nadanie
prawidłowościom rang charakteryzujących stopień ich wpływu na to
Podstawowe wady tych metod to:

Sz. Bankowe postępowanie ugodowe - uwagi ogólne, „Ekspert" nr 3.

K. Parkinson, J. s. 212.
Opracowanie własne na podstawie: D. Olszewski, Zdolność
- koncepcje i metody oceny, „Bank i Kredyt", 1992, nr 6; K. Parkinson, J. Kallberg, s.

150
 a) brak procedury selekcji danych,
b) duża subiektywność otrzymanych wyników.
2. Metody ilościowe opierają wyłącznie na danych mierzalnych. Są
one wykorzystywane głównie w celu rutynowego przyznawania kredytu dla
drobnych odbiorców. Zawierają one szeroką gamę sposobów badania ryzyka
od analizy wskaźnikowej po modele Metody ilościowe naj­
mają postać modelu numerycznego (credit scoring model), w którym
ryzyko kredytowe ustalane jest jako efekt procedury:
• selekcja zbioru zmiennych do modelu;
• określenie parametrów modelu, czyli przypisanie zmiennym wag re­
prezentujących zakres ich wpływu na całkowite ryzyko kredytowe;
• ustalenie klas ryzyka kredytowego, stanowiących jednorodne (z punktu
widzenia poziomu ryzyka kredytowego) zbiory kontrahentów przedsiębior­
lub przynajmniej ustalenie relacji porządkującej, ryzy­
ko kredytowe;
• obliczenie prawdopodobieństw powstania należności nieściągalnych,
które są podstawą podjęcia decyzji o przyznaniu kredytu handlowego.
Wśród zalet metod ilościowych można wymienić:
a) obiektywizm uzyskanych wyników dzięki sformalizowanej procedurze
analizy
b) możliwość ustalania prawdopodobieństwa powstania należności nie­

Do wad metod ilościowych zalicza się:

a) brak informacji jakościowych, które również mają wpływ na ryzyko;
b) dokładny szacunek ryzyka uzyskuje się jedynie w krótkim okresie.
3. Metody mieszane wykorzystują zarówno dane mierzalne, jak i niemie­
rzalne, wobec tego w mniejszym lub większym stopniu procedura oceny
ryzyka jest subiektywna. W praktyce jednak to właśnie te metody są najszerzej
stosowane ze względu na całościowe podejście do oceny ryzyka kredytowego.
Kluczowym problemem każdego modelu oceny ryzyka jest określenie
wag wyszczególnionych czynników. Techniki służące temu celowi dzielą się na:
systemy eksperckie, sieci neuronowe oraz systemy
1. Systemy eksperckie (expert systems) wykorzystują programy kompu­
terowe określające na podstawie wiedzy „ekspertów" różnych dziedzin za­
rządzania przedsiębiorstwem, zakres wpływu obserwowanych czynników na
ryzyko. Oczywiście identyczną funkcję może pełnić zaangażowanie
specjalistów z zewnątrz.
2. Sieci n e u r o n o w e (neural nets). Systemy te kopiują zdolności żywych
organizmów do uczenia się. Określa się danych oraz zbiór
obserwacji realnych sytuacji. Następnie kojarzy się te dwa zbiory poprzez
kanały, za pomocą których sieć neuronowa „uczy się", jakie „zdarzenia"
prowadzą do jakich „skutków" w obszarze ryzyka kredytowego.

Ibidem.

151
 3. Systemy statystyczne wykorzystują metody statystyczne oraz
prawdopodobieństwa do ustalania różnych czynników, które mogą
np. zdolność płatnicza za pomocą analizy wskaźnikowej
dyskryminacyjnej). Podstawową zaletą systemów statystycznych jest jednozna
czność i obiektywizm wyników oraz możliwość otrzymania (w sposób mniej
bardziej bezpośredni) wskaźników poziomu należności nieściągalnych.

2.2. Metoda punktowa

Jedną z najprostszych metod oceny ryzyka kredytowego jest metoda

Przedsiębiorstwo analizuje bilans i rachunek zysków i strat oraz
sprawozdanie z przepływów pieniężnych potencjalnego kontrahenta celem
określenia jego zdolności finansowej do wywiązywania się ze
W tym celu wykorzystuje się analizę wskaźnikową. Wyliczone
wskaźników zestawia się w tabeli, a następnie porównuje z
granicznymi uznanymi jako dopuszczalne, maksymalne bądź
z punktu widzenia zdolności płatniczej klienta. Wartości graniczne są
znaczone na podstawie:
• przeciętnych wartości wskaźników charakteryzujących daną branżę;
• wartości ustalonych na podstawie danych historycznych;
• wartości pożądanych lub modelowych.
Wartości wskaźników są odpowiednio punktowane, przy czym
punktów zależy od subiektywnej oceny ich wpływu na ryzyko. Suma
przez danego klienta określa syntetyczną wielkość
kredytowego.
Podstawową zaletą metody „punktowej" jest bardzo prosty sposób
wania ryzyka. Ma ona jednak również wiele wad:
Zasadnicza słabość tej metody wynika z niedoskonałości analizy
która jest jej podstawą. Każda branża bowiem charakteryzuje się
odmiennymi wartościami wskaźników, uznawanymi za właściwe. Dlatego dosyć
trudne jest sporządzenie jednolitego i spójnego modelu ryzyka, gdy
stwo prowadzi działalność w kilku pokrewnych branżach. Jeśli branże te
mocno zróżnicowane, to zbudowanie takiego modelu jest w ogóle
W rezultacie konieczne jest tworzenie odrębnych modeli dla
Zaleca się w takim wykorzystanie pewnego
opartego na wartościach wskaźników, które można uznać za
łowe" w każdej branży (tablica Opiera się on jednakże na zestawie
dziesięciu wskaźników, co osłabia merytoryczną wartość gdyż
prawdopodobieństwo niewłaściwej oceny zdolności kredytowej kontrahenta.
zultatem może być błędna decyzja o przyznaniu kredytu handlowego.

Opracowanie własne na podstawie: D. Olszewski, Zdolność

- koncepcje i metody oceny, op. B. s. 223.
B. s. 224.

152
 29. Model oceny ryzyka
Wynik
Liczba punktów (poziom wskaźnika) badanego
kontrahenta
1 2 3 4 5 (w punktach)

bieżący 2,5) 2,0) <1,0; 1,5)

wskaźnik szybki 1,5) 1,25) <0,75; 1,0)
3) wskaźnik długu (0,5; 0,75> (0,75; 1,0> (1,0; 1,5>
4) wskaźnik limitu
kredytu (5%; 10%> (10%; 15%> (15%; 25%> >25%
5) wskaźnik
rentowności
netto sprzedaży <6%; 3,5%) <3,5%; 1,0%)
6) wskaźnik cyklu
należności dni (40; 50> dni (50; 60> dni 60 dni
7) wskaźnik cyklu
zapasów (30; 40> dni (40; 50> dni (50; 60> dni
B) wskaźnik
pozycji
kredytowej (1.5; 2,0» (1,25; 1,5> (1,0; 1,25>
9) wskaźnik

w
bieżących (0,3; 0,35> (0,35; 0,4> (0,4; 0,6>
10) wskaźnik cyklu
zobowiązań
z tytułu
dostaw i usług (30; dni (40; 50> dni (50; 60> dni dni
B. s. 224.

2. Po drugie, w metodzie „punktowej" powstaje problem określenia

przedziałów klas ryzyka. Na podstawie przedstawionego modelu określa się
pięć klas ryzyka dzieląc sumę punktów proporcjonalnie między wszystkie
(tablica 30).
3. Metoda „punktowa" jest metodą mieszaną, ponieważ punktacja wpły­
wu wartości wskaźników na ocenę ryzyka (po uprzednim porównaniu ze
wskaźnikami granicznymi) jest subiektywna. Dlatego też istnieje znaczna
swoboda w zakresie kwalifikowania kontrahentów do różnych klas ryzyka.
Ma to wpływ na kształt kredytowej.
4. W Polsce analizy branżowe nie są powszechnie dostępne. Obecny,
stopień szczegółowości sprawozdawczości finansowej przedsiębiorstw
wymaganej przez Główny Urząd Statystyczny, osłabia możliwość two-

Ibidem.

153
 takich analiz przez niezależne ośrodki lub instytucje Dla
go też bardzo trudno jest uzyskać dla poszczególnych branż średnie
finansowych, które mogłyby stanowić podstawę odniesienia
oceny kontrahentów przedsiębiorstwa. W praktyce więc musi ono
nie określić, jakie wartości wskaźników są dla określonej branży
a jakie nie. Wymaga to posiadania wysoko kwalifikowanej kadry analityki
Wiąże się to także z gromadzeniem finansowych i innych
nych dla ryzyka kredytowego danych ilościowych i jakościowych.
5. Jedną z najistotniejszych słabości metody jest to, że
jej procedury nie otrzymuje się prawdopodobieństw powstania
nieściągalnych charakteryzujących poszczególne klasy ryzyka kredytoweg
Sposobem ominięcia tego mankamentu może być obliczenie wskaźników
dla danych klas na bazie wartości łącznej
należących do tych klas. Wskaźnik ten ma następującą postać:

Wyniki zestawia się w tablicy (wzór tablica 30):

Tablica 30. Zestawienie klas ryzyka kredytowego

Przedziały
Nazwa klasy ryzyka
ryzyka
(w punktach) kredytowego
Klasa małego ryzyka P1
Klasa umiarkowanego ryzyka 16-25 P2
Klasa umiarkowanego ryzyka
wymagającego kontroli 26-35 P3
Klasa dużego ryzyka p4
Klasa bardzo dużego ryzyka 41-50

Źródło: opracowanie własne na podstawie: B. s. 224.

Procedura określania ryzyka kredytowego dla danego kontrahenta

następująco: 'S
1) należy ustalić wartości wskaźników dla badanego
2) poszczególnym wartościom przyporządkować określone liczby punk
tów (tablica 29);
3) zsumować ich wielkości celem ustalenia całkowitego ryzyka kredytoweg
4) odszukać w tablicy 30 przedział, do którego należy to ryzyko;
5) znaleźć wartość prawdopodobieństwa powstania należności
nych, charakteryzującego tę klasę ryzyka kredytowego.

Przykład. W pewnym przedsiębiorstwie sporządzono model

oceny ryzyka kredytowego. Klasy ryzyka kredytowego są identyczne
w tablicy 30. Uznano, że kredyt kupiecki może być udzielony tylko

154
 ryzyku: umiarkowanym oraz wymagającym kon­
Wartości wskaźników charakteryzujących danego kontrahenta uzyskały
następującą liczbę punktów:
1) wskaźnik bieżący 1,75 3 punkty,
2) wskaźnik szybki 1,1 3 punkty,
3) wskaźnik długu — 0,49 1 punkt,
4) wskaźnik limitu kredytu 0,9 90%) 5 punktów,
5) wskaźnik rentowności netto sprzedaży 4% 3 punkty,
6) wskaźnik cyklu należności 91 dni 5 punktów,
7) wskaźnik cyklu zapasów 44 dni 3 punkty,
8) wskaźnik pozycji kredytowej punkt,
9) wskaźnik udziału zapasów w aktywach bieżących 0,4 3 punkty,
10) wskaźnik cyklu zobowiązań z tytułu dostaw i usług 40 dni 2 punkty
całkowite ryzyko kredytowe danego klienta 29 punktów

Dany klient kwalifikuje się do klasy ryzyka umiarkowanego, wymagającego

kontroli. Aby ustalić, jakie charakteryzuje go prawdopodobieństwo powstania
należności należy obliczyć je dla całej klasy do której on
należy. W tym celu:
1. Zsumowano sprzedaż wszystkich klientów zakwalifikowanych do klasy
ryzyka umiarkowanego, wymagającego kontroli. Wyniosła ona 150 zł.
2. Zsumowano należności nieściągalne obciążające tych klientów. Miały
4,5 tys. zł.
Wskaźnik ryzyka kredytowego jest więc równy:

Danego klienta charakteryzuje ryzyko kredytowe wynoszące 29 punktów

oraz powstania należności nieściągalnych równe 0,03. Wo­
bec tego kontrahent ten może otrzymać kredyt handlowy.

2.3. Metoda standardu kredytowego

Charakter metody mieszanej, która stanowi niejako rozwinięcie metody „punk­

towej", ma standard kredytowy. Obejmuje on pięć obszarów oceny: tzw. pięć
standardów kredytowych ogólną charakterystykę
jego zdolność finansową, pokrycie kapitałowe, jakość aktywów oraz ogólne
warunki w którym prowadzi działalność.
Ogólna charakterystyka jakość aktywów częściowo, ogólne
warunki opierają się na analizie danych jakościowych, toteż punktacja
(rangi) zależy od subiektywnej oceny analityka przedsiębiorstwa. Natomiast

B. Gup, s. 435.

155
określenie zdolności finansowej i pokrycia kapitałowego wymaga
tania analizy wskaźnikowej. W odróżnieniu od metody „punktowej",
stosuje dwustopniową ocen: akceptowalną zdolność finansową
rą) lub (niedobrą). Sytuują one odpowiednio
bądź to po stronie mniejszego, bądź większego ryzyka kredytowego.
Analiza ryzyka przebiega począwszy od obszaru,
w ocenie kredytodawcy ma większy wpływ na ryzyko, a skończywszy na
obszarze o najmniejszym znaczeniu. Im wyżej na drzewie analitycznym
owany jest dany obszar, tym silniejszy wpływ na ryzyko kredytowe
przypisywany. Aby określić syntetyczną wartość ryzyka, konieczne jest
wanie łącznego ryzyka każdego obszaru, tak aby było możliwe
jednoznacznie pozytywnej lub negatywnej oceny
Każdy obszar musi więc charakteryzować się pewną wartością
która stanowiłaby niejako punkt „zerowy". Przejście wszystkich
pozwala ustalić, do jakiego przedziału ryzyka na osi ryzyka
należy zaliczyć badany podmiot gospodarczy. Jest to podstawą analizy
kredytowego danego kontrahenta.
Kwestionariusz standardu kredytowego służy do oceny
charakterystyk
1. Ogólna charakterystyka klienta. Ocena kontrahenta polega w
przypadku na ustaleniu jego zdolności do wywiązywania się ze
finansowych w przeszłości. Świadczą o tym takie cechy klienta, jak:
reputacja, odpowiedzialność oraz przewidywalność zachowań. Cechy te
my uzyskując odpowiedzi na pytania. I tak
• dobrej reputacji: wymaga odpowiedzi na pytania, czy kontrahent
rą opinię w zakresie terminowości płatności u innych dostawców oraz w
otoczeniu - (urzędy skarbowe, pracownicy) - za sprzedaż i inne czy
kontrahent reguluje zobowiązania jednorazowo czy w częściach;
e odpowiedzialności: to ocena, czy kontrahenta można uważać za
za swoje decyzje finansowe; czy ma on świadomość związku
między swoimi metodami zarządzania a osiąganymi wynikami
jaką taktykę działania przyjmuje kierownictwo wobec swoich
li, na przykład, czy kontrahent jest skłonny współpracować w celu
się ze zobowiązań (restrukturyzacji długu, jego konwersji
• przewidywalności zachowań: narzuca konieczność odpowiedzi, czy kon
trahent często zmienia swoje decyzje finansowe, co jest przedmiotem
działaności gospodarczej; czy wydaje się, że kadra kierownicza ma
określoną wizję firmy; czy prowadzi strategię „aby do czy
ma jasny obraz przyszłości firmy;

Słowo „sekwencyjny" oznacza tu raczej ściśle określoną procedurę postępowania, a fl*|

tzw. sekwencyjne procesy decyzyjne, które wykorzystywane są również do analizy ryzyka
wego.
Opracowane na podstawie: B. Gup, s. 435 oraz doświadczeń praktycznych.

156
 2. Z d o l n o ś ć finansowa k o n t r a h e n t a . Można ją ustalić na podstawie
sprawozdań finansowych, takich jak bilans, rachunek i strat oraz
sprawozdanie z przepływów pieniężnych. Pozwalają one na określenie poten­
finansowego kontrahenta w zakresie:
płynności finansowej;
rentowności;
• sprawności (efektywności) działania;
• zadłużenia.
3. J a k o ś ć aktywów. Wymaga ona ustalenia rynkowej wartości poszczegól­
nych składników aktywów kontrahenta. Aktywa trwałe o dobrej jakości cechuje:
• trwałość: wymaga to ustalenia, w jakim stopniu majątek trwały kon­
trahenta jest nowoczesny, względnie, mało zużyty oraz w jakim stopniu, jest
on dostosowany do wąskiego profilu produkcyjnego (handlowego);
postać rzeczowa: określa ją udział wartości niematerialnych i prawnych
w wielkości środków trwałych;
• cechą majątku obrotowego jest standardowość, łatwość upłynnienia
określająca tempo zbywalności wyrobów wytwarzanych (sprzedawanych)
przez kontrahenta, a także materiałów i surowców wykorzystywanych przez
niego do produkcji.
4. Pokrycie kapitałowe. Jest to wielkość nadwyżki aktywów ogółem nad
wszystkimi zobowiązaniami kontrahenta (zobowiązania długoterminowe, zo­
bowiązania krótkoterminowe i fundusze specjalne, rozliczenia międzyokresowe
i przychody przyszłych okresów).
5. Ogólne w a r u n k i otoczenia gospodarczego. Pojęciem tym jest objęty
efekt korzystnych i niekorzystnych czynników znajdujących się w oto­
czeniu kontrahenta, na które nie ma on wpływu, a które istotnie mogą
rzutować na wyniki jego działalności gospodarczej. Do głównych tego typu
czynników można zaliczyć:
fazę cyklu koniunkturalnego, w jakiej znajduje się cała gospodarka (faza
wzrostu, dojrzałości, depresji, recesji);
• zdolności rozwojowe branży, w której funkcjonuje kontrahent;
nowoczesności i konkurencyjności wyrobów, bieżąca wielkość nadwyżki mocy
produkcyjnych, zdolności rozwojowe branży (cykl „życia" branży)
• ogólną politykę społeczno-ekonomiczną rządu.
Istotnym problemem przy ocenie otoczenia makroekonomicznego jest
ustalenie zakresu jego wpływu na ryzyko kredytowe. Przedsiębiorstwo ma tu
do czynienia z materią bardzo skomplikowaną, wymagającą głębokiej wiedzy
i odpowiednich metod analitycznych. Dlatego też wydaje się, że lepiej jest
skorzystać z publikowanych przez niektóre instytucje finansowe rankingów
branż tworzonych z punktu widzenia ryzyka inwestycyjnego występującego
w Polsce. Pozwalają one ustalić nie tylko branże o małym i dużym ryzyku, ale
również dokonywać porównań różnych branż. W tablicy 31 zamieszczono
zestawienie wybranych branż wraz z syntetycznymi wskaźnikami ryzyka,
sporządzone na potrzeby zagranicznych inwestorów.

157
 Tablica 31. ryzyka dla wybranych branż
Syntetyczny
Nazwa branży wskaźnik
ryzyka
Branże o małym ryzyku
Wytwarzanie i dystrybucja energii elektrycznej 0,667
Wytwarzanie produktów rafinacji ropy naftowej 0,637
Produkcja wyrobów kosmetycznych i toaletowych 0,605
Produkcja farb, lakierów i podobnych substancji powłokowych 0,522
Pobór, oczyszczanie i rozprowadzanie wody 0,517
II. Branże o bardzo wysokim ryzyku
i wzbogacanie węgla kamiennego
Produkcja nadwozi pojazdów samochodowych 0,172
Kopalnictwo minerałów wykorzystywanych w przemyśle chemicznym -0,013
Produkcja ciągników rolniczych -0,381
Dokąd płynie inwestycyjne - trzeci ranking państw Europy Wschodniej, województw w Polsce,
branż w naszym z 8 września 1994 r.

Ustalenie ocen dla wszystkich charakterystyk standardu

pozwala sporządzić „drzewo analityczne" (schemat 21). Jest ono późnie
podstawą ustalania ryzyka kredytowego danego kontrahenta.
Wśród zalet metody „standardu kredytowego" można wymienić to,
• kompleksowo do oceny ryzyka kredytowego;
• dokładniej oddaje zakres wpływu poszczególnych obszarów ryzyka na
ryzyko całkowite;
• otrzymuje znacznie szerszy i lepiej wyodrębniony zespół klas ryzyk
kredytowego, niż w metodzie „punktowej".
Połączenie wszystkich obszarów standardu kredytowego w jeden
czny wskaźnik ryzyka kredytowego jest możliwe dzięki zastosowaniu reguł
Bayesa. Pozwala ona:
• określić wpływ wartości mierników danego poziomu (np.
płynności finansowej poziomu finansowa") na ryzyko
• ustalić związek między tym ryzykiem a „kierunkiem", w jakim
się" kontrahent „drzewie" czy zmierza na osi w stronę dużego czy
małego ryzyka). 1
Załóżmy, że konstruując „drzewo" na każdym poziomie ograniczamy sil
tylko do dwóch możliwych wyborów (stanów). Wybór polega na tym,
preferowany jest kontrahent, który jest scharakteryzowany przez wartość
nego syntetycznego wskaźnika większego lub równego wartości
to, że jeżeli dany wskaźnik będzie wyższy od niego, to można się
określonego, „bezpiecznego" poziomu należności nieściągalnych. Na przykład]
jeśli rozpatrywany klient charakteryzuje się wskaźnikiem wyższym niż 2,0
2,3), to najprawdopodobniej nie posiada zbyt dużych należności
nych, z których mogą powstać złe długi. Z kolei, jeśli wartość wskaźnika będzie
niższa od wartości to ryzyko niewypłacalności rośnie 1

158
159
 Przedsiębiorstwo będzie wybierać (preferować) kontrahentów,
wskaźnik należności nieściągalnych nie przekroczy pewnej stałej na
sprzedaży relacji wyrażonej przez wartość która jest
wskaźnik ryzyka kredytowego.
Prawdopodobieństwa definiują możliwość zaistnienia
w którym kontrahent przedsiębiorstwa:
• w przypadku stanu jest scharakteryzowany przez wartość syntetycz
nego wskaźnika g, większą lub równą wartości granicznej g ; i

• w przypadku stanu jest scharakteryzowany przez wartość

nika g, mniejszą od
Jeśli oznacza liczbę klientów zakwalifikowanych do danego
poziomu „drzewa analitycznego", to suma kontrahentów
w stanie lub w stanie jest równa
Niech oznacza prawdopodobieństwo tego, że dany kontrahent
wskaźnik poziomu złych długów nie większy od wartości
Reasumując:
- prawdopodobieństwo tego, że wartość syntetycznego wskaźnika
danego (i-tego) poziomu standardu kredytowego jest co
równa
- prawdopodobieństwo tego, że wartość wskaźnika dla danego
poziomu jest mniejsza od wartości
prawdopodobieństwo tego, że wartość wskaźnika poziomu
długów (w obszarze jest co najwyżej wartości
- liczba kontrahentów zaliczona do danego poziomu. Poziom
„charakter przedsiębiorstwa", poziom „ 1 " „zdolność finansowa"
Wartości prawdopodobieństw są określone ze wzorów:

Powyższe prawdopodobieństwa określają, jaka jest szansa na to, że

kontrahent będzie charakteryzować się danym poziomem wskaźnika
du Chcemy wiedzieć, jakie jest prawdopodobieństwo
takiego zdarzenia pod warunkiem, że należności nieściągalne danego
będą niższe niż wartość Z definicji prawdopodobieństwa
wynika, że:

160
lub

- prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia polegającego na że

klient będzie miał należności nieściągalne mniejsze niż charak­
teryzował go będzie wskaźnik poziomu większy lub równy
- prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia polegającego na że
klient będzie miał należności nieściągalne mniejsze niż oraz
charakteryzował go będzie wskaźnik i-tego poziomu mniejszy niż
- prawdopodobieństwo tego, że kontrahent charakteryzuje się
wskaźnikiem mniejszym niż
- prawdopodobieństwo sumy dwóch wykluczających się zdarzeń:
zdarzenia w którym oraz zdarzenia gdzie
Z definicji prawdopodobieństwa całkowitego wynika, że:

ponieważ z definicji prawdopodobieństwa warunkowego:

oraz

Prawdopodobieństwo oznacza prawdopodobieństwo zdarzenia,

w którym klient ma złe długi niższe niż pod warunkiem, że charak­
teryzujący go wskaźnik jest wyższy od wartości
Prawdopodobieństwo oznacza prawdopodobieństwo zdarzenia,
w którym klient ma złe długi niższe niż pod warunkiem, że charak­
teryzujący go wskaźnik jest niższy niż wartość
Wobec tego prawdopodobieństwa te można wyliczyć ze wzorów:

Konstrukcja „drzewa" standardu kredytowego oparta jest dwóch

wzorach reguły Bayesa:
 Przy że lub prawdopodobieństwo
dany kontrahent, wyselekcjonowany przez graniczne wartości
ma należności nieściągalne niższe niż wartość jest iloczynem
odpowiednich prawdopodobieństw odpowiednich

Przykład. Pewne przedsiębiorstwo określiło wartości dla

odpowiednich poziomów standardu 3SK, spośród których rozważnie wybig
trzy. „Drzewo" standardu kredytowego znajduje się na 22.

Schemat 22. „Drzewo" standardu kredytowego 3SK

opracowanie

Budując je ustalono przykładowo dla poziomu:

Dla lewej gałęzi poziomu

świadczą, odpowiedni

o liczbie klientów posiadających należności nieściągalne niższe niż

i w porównaniu z liczbą klientów przez wskaźnik
(10 i 20). Identycznie ustalono pozostałe prawdopodobieństwa. Prawdopod
bieństwa ostatniego, najniższego poziomu uzyskano z następujących

Prawdopodobieństwo poziomu trzeciego P (I) oznaczono indeksami

3

w kolejności od 1 do 8.
163
 Zaprezentowane wielkości określają prawdopodobieństwa uregulowania
należności. Aby za ich pomocą ustalić wskaźniki poziomu nie
trzeba skorzystać z następującej równości:
wskaźnik ryzyka kredytowego uregulowania należności
Na podstawie wskaźników poziomu należności nieściągalnych
wano następujące klasy ryzyka kredytowego: J
1. Klasa bardzo małego ryzyka kredytowego
2. Klasa ryzyka małego
3. Klasa ryzyka umiarkowanego
4. Klasa ryzyka umiarkowanego,
wymagającego kontroli
5. Klasa względnie dużego ryzyka
6. Klasa dużego ryzyka
7. Klasa bardzo dużego ryzyka
Z obserwacji kształtowania się wartości prawdopodobieństw
standardu kredytowego widać jego podział na dwie części, co sugeruje
łatwość w rozgraniczeniu kontrahentów na tych o znikomym ryzyku
i na tych, którym należałoby odmówić kredytu handlowego.

3. Instrumenty polityki

Polityka kredytowa przedsiębiorstwa wobec kontrahentów jest za

pomocą określonych instrumentów. Tworzą one zbiór narzędzi, za
których przedsiębiorstwo może modyfikować zachowania klientów i w
wencji wpływać na poziom należności oraz inne składniki aktywów bieżącyc!
Wykorzystanie odpowiednich instrumentów polityki kredytowej przy
płynnością finansową pozwala: a) zmaksymalizować sprzedaż, i
nocześnie b) zminimalizować wielkość należności nieściągalnych i do
stopnia także przeterminowanych.
Odbywa się to poprzez przyporządkowanie tych instrumentów do
nych wyodrębnionych grup klientów, ujętych według klas ryzyka
go. Każda klasa ryzyka powinna charakteryzować się odrębnym
instrumentów polityki kredytowej. Wśród tych instrumentów można
warunki płatności (formy i terminy płatności), limity kredytu oraz
pieczenia.
Warunki płatności obejmują następujące, wybrane

Opracowanie własne na podstawie: R. Brealey, C. Myers, s. K.

J. Kallberg, s. 195; P. Modern Credit Management, George Allen and
Ltd., London 1969, s. 194, 64, 148, 73 i 71; L. Bernstein, Analysis of s.
L. Mian, C. Smith, Accounts Receivable Management Policy: Theory and Evidence, „Journal
Finance" 1992, nr 1.

164
 1. Zaliczka jest zwykle wykorzystywana, firma musi ponosić duże
nakłady finansowe przy produkcji wyrobów wytwarzanych na indywidualne
Jeśli jest ona wymagana w innych sytuacjach, to ma wówczas
formę przedpłaty i charakter wysoce represyjny wobec klientów, gdyż narzuca
im, kredytowali przedsiębiorstwo (dostawcę). Z tego powodu przedpłata
powinna być stosowana jedynie w stosunku do kontrahentów klasy dużego
ryzyka kredytowego bądź w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo ma duże problemy
z utrzymaniem płynności finansowej. Wówczas przedpłaty stanowią substytut
kredytu bankowego.
2. Płatność k a s o w a polega na tym, że klient płaci pełną cenę wyrobów
momencie zawarcia transakcji lub ich odbioru bez względu na wielkość
zamówienia. Stosuje się ją, gdy firma realizuje bardzo dużo drobnych transak­
cji z przypadkowymi kontrahentami. Płatność kasowa ma, ogólnie biorąc,
bardzo represyjny charakter, dlatego powinna być stosowana wyłącznie w sto­
sunku do klientów o dużym ryzyku kredytowym.
3. K r ó t k i termin płatności jest związany ze skontem kasowym i limitem
kredytu. Wykorzystuje się go, gdy:
• wartość zamówienia jest niewielka;
• przedmiotem obrotu są dobra łatwo psujące się lub łatwe do odsprzeda­
nia;
• pojawia się nowy klient, nie znany przedsiębiorstwu, ale jego ryzyko
kredytowe jest oceniane umiarkowane kontroli);
• gdy zyskowność sprzedaży na danym rynku jest niewielka.
Stosowanie krótkiego terminu powinno być ograniczone do powyższych
sytuacji z uwagi na to, że oferowanie go kontrahentom o umiarkowanym
i małym ryzyku kredytowym, ma charakter represyjny.
4. S t a n d a r d o w y termin płatności jest oferowany klientom o umiar­
kowanym i małym ryzyku jako element skonta kasowego oraz limitu kredytu,
o ile okoliczności nie wskazują, że powinien zostać przyznany inny termin.
Standardowy termin płatności stosuje się także, gdy:
• taka jest praktyka branży;
• kontrahent składa optymalne pod względem wielkości zamówienie.
5. Długi termin płatności oferuje się klientom o umiarkowanym i ma­
ryzyku kredytowym składającym duże zamówienia. Może on być wyko­
rzystany również gdy:
• dany segment rynku charakteryzuje się bardzo silną konkurencją;
• wyroby przedsiębiorstwa łatwo znajdują substytuty;
• przedsiębiorstwo wprowadza nowy produkt na rynek lub rozszerza
ekspansję na nowe rynki;
• przedsiębiorstwo dysponuje nadwyżką mocy produkcyjnych;
• cykl sprzedaży znajduje się w fazie depresyjnej, konieczne jest więc
pobudzenie popytu;
• gdy przedsiębiorstwo sprzedaje wyroby na geograficznie bliskim
rynku,

165
 a przedsiębiorstwa znajduje się w znacznej
niego, ale charakteryzuje się małym ryzykiem kredytowym;
a sytuacja finansowa przedsiębiorstwa jest trudna i za wszelką 'g
ono zwiększyć sprzedaż.
Przy długim terminie płatności należy mieć na uwadze, że jest on
szczególnym „wynagrodzeniem" danego klienta, a nie
oferowanym każdemu klientowi małego ryzyka kredytowego.
6. T e r m i n ściągania należności to termin płatności powiększony
bę dni określających tolerowane przez przedsiębiorstwo przekroczenie
terminu. Tolerowany okres przekroczenia płatności zależy od:
a charakteru działalności klienta (branży);
a siły konkurencji; im jest ona większa, tym różnica dwóch
powinna być większa (łagodniejsza polityka ściągania należności);
a sprzedaży na danym segmencie rynku; im jest ona
tym dłuższy może być termin ściągania należności;
a ryzyka kredytowego im jest ono niższe, tym
może być polityka ściągania należności; 1
a łatwości odsprzedaży wyrobów przedsiębiorstwa przez
Z terminem ściągania związany jest niejako rzeczywisty cykl
po ilu dniach realnie klient reguluje swoje Ma on głóv
charakter jego najlepszym przykładem jest cykl należności.
7. Do grupy kredytowej należą karne Mi
one na celu zniechęcenie klientów do przekraczania
płatności faktur. Przedsiębiorstwo może żądać odsetek za czas
płatności nawet wtedy, gdy nie poniesie żadnej szkody lub też opóźnienie 1
następstwem okoliczności, za które kontrahent nie ponosi
Odsetki karne należą do represyjnych instrumentów polityki kredytowej,
stosowanie może obniżyć wolumen sprzedaży. Badania wykonane w
roku w Wielkiej Brytanii wykazały, że jedynie 13,6% firm naliczało ka
odsetki od należności przeterminowanych. W Chicago w roku
38%. Odsetki karne nie powinny być wykorzystywane jako narzędzie
płatności, gdy:
a kontrahent ma zwyczaj ignorować żądania zapłaty odsetek;
a kontrahent ma silną pozycję rynkową (pozycję przetargową);
a kontrahent charakteryzuje się małym ryzykiem kredytowym;
a stopień substytucji wyrobów przedsiębiorstwa jest wysoki, a więc
może ono utracić klientów;
a obawa, że nawet jedynie „postraszenie" kontrahenta
odsetkami może go zniechęcić do przedsiębiorstwa; -M
a w przypadku firm o bardzo dużym i dużym ryzyku
udzielany kredyt bez zabezpieczenia może nie być spłacony, a więc
karne również nie zostaną zapłacone z braku gotówki;
a egzekwowanie zbyt dużych odsetek może poważnie osłabić partnera
zwłaszcza gdy jego potencjał finansowy jest

166 1
 Wśród opustów cenowych wyróżnia się instrumenty polityki
kredytowej:
1. Opust hurtowy (ilościowy) jest instrumentem polityki kredytowej
odpowiednim dla każdej klasy ryzyka, ponieważ podstawą jego udzielenia jest
korzyść uzyskana dzięki realizacji większego zamówienia, niż optymalne. Nie
jest z nim związana bezpośrednio żadna forma kredytu handlowego, jednakże
może on stanowić element skonta kasowego. Opust hurtowy powinien być
preferowany przez przedsiębiorstwa mające znaczny udział kosztów stałych
w koszcie własnym sprzedaży, ponieważ pozwala im oferować bardzo korzyst­
ne opusty.
2. Skonto oferuje klientowi opust, za przyspieszenie płatności
w relacji do przyjętego terminu płatności. Jest to tzw. opust za płatność. Skon­
to jest efektywnym instrumentem polityki kredytowej pod warunkiem,
że sytuacja finansowa kontrahenta jest Bardzo korzystne opusty powin­
no się stosować w pewnych szczególnych przypadkach rynkowych, takich jak:
• bardzo silna konkurencja na rynku;
• wprowadzenie nowego wyrobu na rynek;
• ekspansja na nowy segment rynku.
3. Opust sezonowy związany jest z branżami o silnej sezonowości
sprzedaży, takimi jak przemysł zabawkarski, wyrobów sportowych, książek
itd. Przedsiębiorstwo dostarcza klientowi zakupione wyroby w fazie poprze­
dzającej szczyt sprzedaży w branży tego kontrahenta. Swoje zobowiązania
on stopniowo wraz z uzyskiwaniem wpływów ze sprzedaży.
Opust sezonowy być oferowany klientom o niskim
kowanym ryzyku kredytowym, ale pod warunkiem, że przedsiębiorstwo posia­
da odpowiednie możliwości finansowe, aby stosunkowo długo kredytować
swoich odbiorców.
4. Opust funkcjonalny. Stanowi on bardziej narzędzie marketingu niż
polityki finansowej.
Kolejną grupę instrumentów polityki kredytowej stanowią limity kredytu.
Nazwą tą określa się maksymalny rozmiar należności, jaki może być na koncie
danego klienta. Wynika on z wielkości sprzedaży oraz zaoferowanego mu
terminu płatności. Institute of Management podaje, że w latach
1960-1975 prawie 8 5 % brytyjskich firm wykorzystywało limit kredytu do
zarządzania należnościami. Wśród nich najczęściej wykorzystywane są:
1. Kredyt określający limit należności z tytułu dostaw
i usług oraz należności wekslowych, jakie może kontrahent posiadać na koncie
dostawcy. Krótkiemu terminowi płatności będzie odpowiadał obniżony limit
kredytu, oferowany nowym klientom o dużym lub umiarkowanym ryzyku
kredytowym. W warunkach terminowego regulowania należności rozszerza się
go do poziomu limitu standardowego, charakterystycznego dla klientów
o umiarkowanym i małym ryzyku kredytowym.

Zob. VIII pkt. 1.1.

167
 2. Kredyt w rachunku otwartym, jest to kredyt, którego rozmiar
od wolumenu bieżącej transakcji. Podstawowa różnica miedzy kredy
rewolwingowym a kredytem w rachunku otwartym polega na tym, że:
• limit kredytu zależy od wolumenu danej transakcji oraz od
wykorzystania wielkości limitu;

Tablica 32. Standardowy zestaw narzędzi polityki kredytu handlowego

Klasa ryzyka
bardzo duże umiarkowane,
Obszary polityki kredytowej duże wymaga­ wymagające umiar­
jące obserwacji kowane
kontroli
Warunki płatności
1) przedpłata (zaliczka) - -
2) płatność natychmiastowa - -
3) płatność terminowa
-
4) faktura za fakturę
-
5) krótki termin płatności
- -
6) standardowy termin płatności - -
7) długi termin płatności - - -
termin ściągania należności -
9) odsetki zwłoki -
10) opust hurtowy
skonto kasowe - -
12) opust sezonowy - -
II Limit kredytu
1) limit obniżony - -
2) limit standardowy - -
3) limit podwyższony - - -
4) kredyt w rachunku otwartym - - -
5) kredyt ratalny - - -
Formy zabezpieczenia płatności
1) weksel handlowy - -
2) weksel trasowany - -
3) gwarancja - - -
4) poręczenie - - -
5) zastaw - - -
6) przewłaszczenie powiernicze - -
7) hipoteka - -
8) przelew na zabezpieczenie - -
9) umowa handlowa - -
t
Źródło: opracowanie wtasne.

168
 • kredyt w rachunku otwartym zależy tylko od wielkości transakcji.
W polskiej praktyce gospodarczej niemal powszechnie stosuje się
kredyt w rachunku otwartym bez względu na ryzyko kredytowe
powinien on być tymczasem przyznawany jedynie kontrahentom o małym
kredytowym. Jego niewłaściwe wykorzystanie może łatwo doprowadzić
do kumulowania się należności i nieściągalnych.
3. Kredyt ratalny polega na tym, że kontrahent spłaca swoje zobowiąza­
nia względem firmy w kilku częściach (ratach). Kredyt taki oferuje się, gdy:
• zamówienie jest bardzo duże, na przykład towarzyszy zawarciu umowy
handlowej;
• jednorazowa zapłata przekracza możliwości finansowe odbiorcy; zwykle
dotyczy to nabycia dóbr inwestycyjnych oraz konsumpcyjnych trwałego użytku.
Kredyt ratalny powinni otrzymać klienci o małym i umiarkowanym
ryzyku.
4. Kredyt dokumentowy dotyczy przede wszystkim transakcji zagrani­
cznych z wykorzystaniem na przykład akredytywy dokumentowej, bankowego
kredytu dyskontowego. Jest on swoistym połączeniem limitu kredytu z pra­
wnym zabezpieczeniem płatności.
Ostatnią grupę instrumentów polityki kredytowej stanowią zabezpiecze­
nia płatności. Zostaną one szczegółowo omówione w następnym rozdziale.
Powinny być one stosowane szczególnie wobec klientów klasy dużego ryzyka
kredytowego. Im ryzyko to jest większe, tym silniejsze zabezpieczenie płatności
winno towarzyszyć decyzji przedsiębiorstwa o przyznaniu kredytu
W przypadku niektórych klientów klasy umiarkowanego ryzyka uzasad­
nione może być wykorzystanie weksla. Forma umowy handlowej ma charak­
ter standardowego zabezpieczenia, odpowiedniego dla klas małego, umiar­
kowanego oraz z pewnymi ograniczeniami, także dużego ryzyka kredytowego.
W tym ostatnim przypadku powinny towarzyszyć jej także
zabezpieczenia majątkowe, na przykład hipoteka.
Omówione powyżej instrumenty polityki kredytowej, przyporządkowane
poszczególnym klasom ryzyka, zamieszczono w tablicy 32.
Omawiana tabela może stanowić fundament bardziej zindywidualizowa­
nej selekcji instrumentów polityki kredytowej.

4. Optymalizacja parametrów polityki kredytowej

Optymalizacja parametrów polityki kredytowej opiera się na teorii kosztów

i przychodów która na potrzeby zarządzania przybiera postać
tzw. analizy marginalnej. Jej istotą jest określenie, jak zmienia się wielkość
sprzedaży (zysk) oraz koszt jej realizacji pod wpływem zmiany parametrów

G. Galinger, R. Liquidity Analysis and Management, Addison - Wesley Publis­

hing Company, Park s. 20, oraz D. R. Mckenzie, C. Nardelli,
Fundacja Gospodarcza NSZZ Gdansk 1991, s. 521.
 polityki kredytowej, głównie terminu płatności. Jego pov
spowodować wzrost sprzedaży, ponieważ zwiększy się okres kredytowi
klientów. Przyciągnie to do przedsiębiorstwa nowych kontrahentów,
jednak będą charakteryzować się wyższym ryzykiem kredytowym niż
czasowi odbiorcy.
Dane przedsiębiorstwo osiągnie maksymalny zysk, gdy
z dodatkowej sprzedaży zrówna się z krańcowym kosztem jej
(wliczając złe długi). Wtedy także wszystkie parametry polityki kredytowe
(terminy płatności, stopy opustów, wskaźniki ryzyka i inne) osiągną
optymalne, ponieważ dalsza ich zmiana nie wpłynie już na zwiększenie
ze sprzedaży. Trzon każdej postaci analizy marginalnej stanowi
relacja:

Analiza marginalna może być prowadzona z punktu widzenia:

1. Maksymalizacji sprzedaży. Rozpatruje się wtedy „złagodzenie"
kredytowej, a więc wydłużenie terminów płatności, zwiększenie opustów itd.
W literaturze przedmiotu ten typ analizy jest najczęściej prezentowany,
2. Maksymalizacji cash Wtedy parametry polityki ulegają
(skraca się terminy płatności, termin ściągania należności W
spada klientów o największym kredytowym,
rezygnują zakupów. Zmniejsza się jednakże wielkość
minowanych i nieściągalnych, dzięki czemu rośnie cash flow.
Kryterium akceptacji bądź odrzucenia danej polityki kredytowej
sformułować
1. Dana polityka kredytowa „złagodzona" bądź „zaostrzona", powinna
być wprowadzona, gdy zysk (krańcowy przychód minus
koszt) jest dodatni.
2. Daną politykę należy odrzucić, gdy krańcowy zysk jest ujemny.
3. Bardzo mała, bliska zeru wartość zysku krańcowego świadczy o wyczer
paniu wzrostu sprzedaży na skutek zmian w polityce kredytowej
Metody wykorzystywane w analizie polityki kredytowej można ująć w dwie
grupy:
• modele oparte na rachunku wielkości krańcowych (rachunek
• modele oparte na wartości zaktualizowanej netto (NPV).
Przykładem tych drugich jest model ogólnej analizy marginalnej.
się on z trzech

J. Martin, J. Petty, A. D. Scott, op. cit., s. 622.

T. Explicit and Implicit Cost of Changes in the Level of Accounts
the Credit Policy Decisions of the Firm, „Financial Management" 1976, vol. nr 2; J.
Y. Kim, Comment and Opportunity Cost in the Evaluation of Investment in Accounts
Receivable, „Financial Management" vol. 6, nr 4; Y. Kim, J. Atkins, Evaluation
Accounts Receivable: A Wealth Maximizing Framework, „Journal of Finance" 1978, vol. 23,

170
 • krańcowej marży pokrycia
• kosztu utraconej korzyści OC,
• kosztu zamrożenia przedsiębiorstwa w należnościach i innych
składnikach aktywów bieżących DDR.
Różnica tych trzech wielkości określa krańcowy zysk na dodatkowej sprze­
Dana polityka kredytowa jest optymalna (powinna zostać wprowadzona),
jeśli:

Zmiana polityki kredytowej powinna być rozpatrywana nie tylko z punk­

tu widzenia zmiany terminu płatności, ale raczej całego zestawu instrumentów
polityki kredytowej. Doświadczenia praktyczne dowodzą bowiem, że klienci
decydują na zwiększenie zakupów nie tylko w sytuacji, gdy termin płatności
jest dla nich korzystny, ale gdy odpowiadają im także stopy opustów, terminy
ściągania należności itd. Reagują oni na pewien instrumentów polityki,
przy czym im większa jest konkurencja na tym bardziej musi być on
Dlatego też analiza marginalna powinna obejmować zestaw instru­
mentów, które przedsiębiorstwo ma zamiar praktycznie wykorzystać celem pobu­
dzenia wzrostu sprzedaży. Prezentowany model jest zgodny z tym postulatem.
Krańcową marżę pokrycia można ustalić według formuły:

gdzie:- wielkość po zmianie polityki kredytowej; - wielkość

przy bieżącej polityce kredytowej; wskaźnik kosztu zmiennego
(udział kosztu zmiennego w wartości sprzedaży); - przyrost kosztu funk­
cjonowania komórki zarządzania należnościami; - przyrost kosztu funkc­
jonowania komórki analizy i monitora ryzyka kredytowego; KS - koszt ściąg­
nięcia należności; - prawdopodobieństwo powstania należności nieściągalnych
po zmianie polityki kredytowej (wskaźnik ryzyka kredytowego); - prawdopo­
dobieństwo powstania należności nieściągalnych przed zmianą tej polityki;
- graniczny okres ściągania należności; k - dzienny koszt - wskaźnik
wykorzystania opustów - stopa (w opustu po zmianie polityki
kredytowej; - stopa opustu dotychczasowego.

Wprowadzenie nowego instrumentów polityki kredytowej spowo­

duje przyrost sprzedaży o wielkość Aby ją zrealizować, przedsiębiorstwo
wydatkuje tylko środki pieniężne równe kosztom zmiennym sprzedaży
ponieważ koszty stałe są niezależne od jej poziomu.
Koszty stałe mogą wzrosnąć, przyrost sprzedaży będzie tak duży, że
zwiększą się koszty funkcjonowania komórek zarządzania należnościami oraz
analizy i monitorowania ryzyka kredytowego
Efektem zmiany polityki kredytowej może być przyrost należności prze­
terminowanych. Część z nich przekształci się w należności nieściągalne. Przedtem
podjęte zostaną pewne działania zmierzające do ściągnięcia należności
przeterminowanych (np. wniesienie sprawy do sądu). Jeśli jednak dany klient

171
okaże się niewypłacalny, to koszty te przekształcą się w koszty utopione (nie do
odzyskania). Koszty ściągnięcia należności przeterminowanych
wydatków o stałym i zmiennym charakterze, jakie będą musiały być
niezależnie od tego, czy działania te zostaną uwieńczone sukcesem, czy
W warunkach gospodarki polskiej koszty te mogą być wysokie z uwagi na
• czasochłonność i niską efektywność sądowej drogi
zekucji wierzytelności; często może być ona z powodzeniem zastąpiona mera
mi alternatywnymi (np. windykacją należności przez agencje egzekucji długi
słaby rozwój rynku clearingowego i dyskontowego,
masowy obrót należnościami firm o złym finansowym,
• wysoki koszt sprzedaży tych należności na
e znaczne obciążenie polskich przedsiębiorstw należnościami przeterrni
które przez prawo nie są uznawane za nieściągalne,
a błędy popełnione w przeszłości w polityce finansowej przedsiębiorstw
Zasadniczy wpływ na wielkość krańcowej marży pokrycia mają
prawdopodobieństw powstania należności nieściągalnych Im są wyż
sze, tym mniej gotówki wpłynie ostatecznie z dodatkowej

bieżące przeterminowane są finansowane z

biorstwa. Wielkość środków zamrożonych w należnościach, a także
zapotrzebowania na te kapitały określono dla uproszczenia wykorzystując
Jest to liczba dni od momentu realizacji transakcji sprzedaży,
upływie których należności można uznać za nieściągalne ułatwia to określ
wielkości należności nieściągalnych i obliczenie wskaźnika ryzyka
(prawdopodobieństwa powstania tych długów). Koszt ich zaangażowania
koszt kapitału, który jest kosztem ważonym.
Z praktycznego punktu widzenia zapotrzebowanie na
jest w warunkach polskich pokrywane poprzez zaciągnięcie
tów długoterminowych, emisję udziałów bądź akcji (kapitał stały),
nie kredytów krótkoterminowych (kapitał okresowy) lub poprzez
zobowiązań z tytułu dostaw i usług (kapitał spontaniczny). Relacje
źródłami finansowania powinny kszałtować się następująco:

gdzie: - koszt kapitału stałego; - koszt kapitału okresowego; - koszt

kapitału spontanicznego.
W literaturze przeważa opinia, że ustalenie, które źródła finansowa-
zaangażowano do realizacji dodatkowej sprzedaży, jest dosyć trudne. do
wyliczenia kosztu kapitału najlepiej jest przyjąć stopę kredytu o
gotówkowym, np. kredytu overdraftowego. W warunkach polskich
być także kredyt obrotowy lub kasowy.
Elementem, który obok terminu płatności stanowi najbardziej
instrument polityki kredytowej, jest opust cenowy. Przy „złagodzonej"
tyce, opust jest dla klientów korzystniejszy od opustu Z tego względu

172
 zmianie może ulec także liczba klientów oferowany
opust. Tym samym gotówka uzyskiwana z dodatkowej sprzedaży będzie
uzyskiwana szybciej.
Wskaźnik wykorzystania opustów cenowych określa, jaka część sprzeda­
ży na kredyt (należności) zostanie uregulowana już w momencie jej realizacji
dzięki wykorzystaniu przez klientów oferowanych im opustów. Wskaźnik
ma następującą postać:
sprzedaży na kredyt dla klientów, którzy
Wskaźnik wykorzystania wykorzystają oferowane im opusty
opustów prognozowana sprzedaży na kredyt

Drugim obok krańcowej marży pokrycia elementem kształtującym zysk

krańcowy jest koszt utraconej korzyści OC. Pozwala on oszacować rozmiar
wynikającej z niezamierzonego wzrostu należności bieżących i przeter­
minowanych. Aby przyciągnąć „nowych" klientów, zostanie wydłużony termin
płatności, jednakże „starzy" odbiorcy samowolnie będą przeciągać wyznaczo­
ny im termin, nie zwiększając jednocześnie wielkości zakupów. Działania takie
są niejako naturalne, ponieważ inaczej powstałaby „uprzywilejowana" grupa
„nowych" klientów i grupa kontrahentów „starych". Z pun­
ktu widzenia przedsiębiorstwa wzrośnie jednak zamrożenie środków nie przy­
czyniające się do zwiększenia zysku. Koszt utraconej korzyści OC można
określić według następującego

gdzie: R - wymagana stopa - rzeczywisty cykl płatności (cykl

należności) po zmianie polityki kredytowej; - rzeczywisty cykl płatności
przy bieżącej polityce kredytowej; - jak w poprzednim wzorze.
Koszt utraconej korzyści stanowią:
• rozmiar zamrożenia środków,
• poziom wymaganej stopy zwrotu.
Wielkość dziennej sprzedaży na kredyt jest równa
Ponieważ cykl płatności reprezentowany przez DSO wzrośnie o
stąd należności jeszcze się zwiększą. Wykorzystane opusty z kolei
zmniejszą ich rozmiar, dlatego też wielkość zamrożenia musi być skorygowana
o wartość należności uregulowanych w ten sposób
Wymagana stopa zwrotu R określa minimalny dochód, jaki przedsiębior­
stwo chce uzyskać na dodatkowej sprzedaży, aby zysk z tej sprzedaży pokrył
przynajmniej koszt kapitału zaangażowanego w jej finansowanie. Stopa R mo­
że być identyczna jak w okresie bazowym lub też wyższa, gdyż ryzyko
działalności przedsiębiorstwa będzie większe. Stąd:

gdzie: - wymagana stopa zwrotu przy zaangażowaniu kapitału stałego;

173
 - wymagana stopa zwrotu przy kapitale -
zwrotu przy kapitale spontanicznym.

Trzecim elementem wpływającym na krańcowy zysk jest koszt

korzyści na środkach zamrożonych w należnościach i innych
aktywów bieżących (DDR). Określa on minimalną stopę zwrotu, jaką powinno
uzyskać przedsiębiorstwo na inwestycji w ten majątek, aby mogła zostanie
zrealizowana i podtrzymana dodatkowa sprzedaż. DDR można wyliczyć
z następującego wzoru:

gdzie: - wielkość zapasów wyrobów jakie muszą być

zmianie polityki kredytowej - wielkość zapasów przy bieżącej
- wielkość płynnych rezerw po wprowadzeniu polityki
- wielkość płynnych rezerw przed jej wprowadzeniem - roczna stopa
chodu na inwestycje w papiery - wskaźnik udziału kosztu
materiałów, surowców i energii w sprzedaży, - cykl zobowiązań z tytułu
i usług po zmianie - cykl zobowiązań przy bieżącej polityce.
Koszt utraconej korzyści inwestycji w możliwości (DDR)
komponenty:
zamrożenia,
• rozmiar spontanicznych źródeł finansowania,
• wymagana stopa zwrotu na inwestycji.
W przypadku kosztu OC źródłem utraconej korzyści były
mrożone w wyniku wydłużenia cyklu płatności przez „starych"
W przypadku kosztu DDR źródłem tym są przede wszystkim
powstałe w wyniku wzrostu sprzedaży. Zmiana terminu płatności
dzienny poziom sprzedaży na kredyt wzrasta o wartość:

Tym samym należności bieżące i przeterminowane się o tyle, o|

wydłuży się rzeczywisty cykl płatności Tak jak w
kosztu OC, na ostateczny rozmiar należności wpłynie wskaźnik
opustów
Osiągnięcie dodatkowej sprzedaży wymaga także inwestycji w inne
niki aktywów bieżących. Są to głównie zapasy wyrobów gotowych
ponieważ zwiększony popyt na wyroby przedsiębiorstwa po
nowej polityki kredytowej musi być obsługiwany na nie zmienionym
Inaczej pojawią się braki w zaopatrzeniu odbiorców, które mogą
efekt wzrostu popytu.

174
 „Złagodzona" polityka kredytowa odzwierciedla „agresywną" strategię
obrotowego brutto, przedsiębiorstwo forsuje dla
klientów o podwyższonym ryzyku kredytowym. Z tego powodu rośnie ryzyko
płynności finansowej. Dlatego też przedsiębiorstwo powinno zwiększyć
rezerwy Jeśli ich część stanowić będą krótkoterminowe
papiery wartościowe, to dochód z nich, reprezentowany przez stopę
szy wielkość zamrożenia.
Drugim komponentem kosztu zamrożenia DDR są spontaniczne źródła
finansowania. Ich potencjalny rozmiar określa wskaźnik udziału materiałów,
i energii w wartości sprzedaży oraz przyrost dziennej sprzedaży

Realizując większą przedsiębiorstwo nabywa więcej mate­

i surowców od swoich dostawców. Dlatego też może oczekiwać, że

wydłużą oni okres jego kredytowania Jeśli tak się stanie, to środki
w należnościach, zapasach i płynnych rezerwach będą mniejsze.
Wymagana stopa zwrotu identycznie jak w przypadku kosztu utraco­
nej korzyści OC, określa minimalny, akceptowany przez przedsiębiorstwo
dochód z inwestycji.
Model ogólnej analizy marginalnej pozwala analizować nie tylko
dzoną" politykę kredytową, ale także „zaostrzoną" (konserwatywną) politykę.
Polityka taka sprzyja maksymalizacji cash kosztem sprzedaży,
ponieważ eliminowani są o podwyższonym ryzyku kredytowym.
Jeśli krańcowy zysk wyliczony z modelu jest większy lub równy zero, to
polityka kredytowa powinna być zaakceptowana. Ponieważ
jednak w analizie marginalnej nie uwzględnia się kosztów stałych, wobec tego
koniecznie jest zbadanie, czy wielkość sprzedaży po zmianie polityki jest nie
mniejsza od progu rentowności (punktu krytycznego). Próg rentowności moż­
na wyliczyć z następującego wzoru:

| Na podstawie doświadczeń praktycznych można stwierdzić, że w przedsię­

biorstwach borykających się z problemami płatniczymi „zaostrzona" polityka
kredytowa jest skuteczniejsza od polityki „złagodzonej". Barierą jej wprowadzenia
jest często bariera psychologiczna. Kierownictwo zwykle obawia się, że później nie
uda się odzyskać utraconego udziału w Obawy te mogą być uzasadnione,
jednakże polityka kredytowa może być jedynym sposobem, w krót­
kim okresie, na poprawę płynności finansowej przedsiębiorstwa.
Na podstawie badań różnych modeli analizy marginalnej przeprowadzo­
nych w polskich przedsiębiorstwach można stwierdzić, że:
1, Najpowszechniejszą oraz najtrudniejszą do pokonania barierą utrud­
niającą wykorzystanie analizy marginalnej jest brak rachunku kosztów stałych
i zmiennych.

175
 2. W polskich na ogół nie analizuje się w s
systematyczny ryzyka kredytowego kontrahentów. Stąd bardzo trudn
określić, jak zmieni się sprzedaż i poziom należności nieściągalnyc
wpływem zmiany parametrów polityki kredytowej.
3. Prawdziwa wydaje się hipoteza, że w warunkach polskich
conej korzyści OC będzie stosunkowo niski, gdyż klienci
mało elastycznie na zmianę cyklu płatności dla innych odbiorców („nowy
Może to wynikać z tego, że polskie przedsiębiorstwa nie prowadzą dogłęb
badań swojego otoczenia rynkowego, dlatego mogą nie wiedzieć o tym, że
klienci dostali korzystniejsze terminy płatności.
4. Analiza marginalna powinna być poprzedzona analizą jakości po
kredytowego, ponieważ dostarcza ona cennych informacji na
w jakim zakresie zmiana sprzedaży, spowoduje zmianę wielkości
nieściągalnych.
5. W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej analiza
stanowi jedną z najszerzej wykorzystywanych metod zarządzania. Wydaje
że zastosowanie jej w firmach polskich przyniosłoby oczekiwane efekty
ne bądź to ze wzrostem sprzedaży bądź poprawą
Zaprezentowane problemy optymalizacji polityki kredytowej zobr
my przykładem.
Przykład. Pewne przedsiębiorstwo rozpatruje wprowadzenie j
z dwóch „złagodzonych" strategii kredytowej.
parametrami przedstawionymi w tablicy 33:
Tablica 33. Parametry polityki kredytowe) dla
wariantu I i II
Zmienne
modelu Jednostka Wariant Wariant II

10000
zł
tys. zł 90
krotność 0,025 0,035
krotność 0,01 0,01
krotność 0,05 0,07
krotność 0,03 0,03
krotność 0,1 0,2
dni 30 60
dni 21 21
dni 180
dni 60 60
krotność 0,24 0,3
krotność 0,68 0,68
tys. zł 0 0

176
 lab. 33

Zmienne
modelu Jednostka Wariant Wariant II

zt 0 0
krotność 0,00049 0,00049
krotność 180
zł 10 11
tys. zł 5 5
tys. zł 0,5 0,9
tys. zł 0,1 0,1
krotność 0 0
krotność 0,5 0,5
dni 21 30
dni 14 14

opracowanie własne.

W wariancie I sprzedaż wzrośnie o 17%, jeśli termin płatności zwiększy

z 21 do 30 dni, natomiast rzeczywisty cykl należności nie przekroczy 90 dni
(obecnie 60). Przeciętny oferowany opust cenowy wzrośnie z 3 do 5%.
Przypuszcza się, że w ten sposób uda się wcześniej ściągnąć należności
Koszt ściągnięcia należności 80 zł.
Ryzyko kredytowe zwiększy się z 0,01 na 0,025. Ponieważ roczny koszt
kapitału wynosi 18%, wobec tego wymagana stopa zwrotu dla wariantu
I powinna być równa co najmniej 24%.
Aby sprzedaż wzrosła o 29% (wariant II), parametry polityki kredytowej
muszą być jeszcze bardziej korzystne dla klientów.
Z powyższych danych widać, że płynne rezerwy składają się wyłącznie ze
środków pieniężnych. Dostawcy zgodzili się wydłużyć okres kredytowania z 14
do 21 dni (wariant I) i 30 (wariant II).
Poszczególne komponenty obliczono wariantu I w następujący spo­
sób (wielkości w tys. zł):

177
Krańcowy zysk dla wariantu I ma wartość:

Komponenty modelu dla wariantu II mają następujące wartości (w tys.

Ostatecznie więc:

Z powyższych obliczeń widać, że przedsiębiorstwo powinno odrzucić wari

II, gdyż zysk jest ujemny. Tym zrealizowany zosta
wariant I.
Pewne przedsiębiorstwo „X" problemy z finansową. Aby
przezwyciężyć rozważa się wprowadzenie jednej z dwóch strategii
kredytowej - „złagodzonej" lub „zaostrzonej".
W przypadku strategii „złagodzonej" przedsiębiorstwo spodziewa się,
(firma nie stosuje opustów cenowych):

Krańcowy zysk ma następującą wartość:

Ponieważ krańcowa marża pokrycia jest ujemna, wobec tego

zysk także musi być ujemny. Dlatego też „złagodzona" polityka kredytowa
przyczyni się do poprawy płynności finansowej przedsiębiorstwa.
Zastosowanie „zaostrzonej" polityki kredytowej wymaga określenia
punktu krytycznego. Ponieważ koszty stałe ogółem wynoszą
stąd punkt rentowności jest równy:

178
 Ustalono, że skrócenie terminu płatności z 30 na 21 dni, a DSO z 90 na 45
spowoduje spadek sprzedaży z poziomu na 45 715. Dzięki temu ryzyko
kredytowe zmniejszy się z 0,03 na 0,005. Przedsiębiorstwo będzie mogło
zmniejszyć zapasy, ale płynne rezerwy nie zmienią się. Dostawcy będą je
kredytować na nie zmienionym poziomie. Wobec tego:

Poszczególne komponenty krańcowego zysku mają następujące wartości (w

tys. zł):

Krańcowy zysk jest równy:

Z powyższych obliczeń widać, że efektywna jest „zaostrzona" polityka

kredytowa, gdyż krańcowy zysk jest dodatni. Realizując ją należy pamiętać, że
wszystkie wielkości wykorzystane w analizie marginalnej są wielkościami
kontrolnymi, których przestrzeganie stanowi o powodzeniu tej strategii.
VIII Sterowanie należnościami
przedsiębiorstwa

Zarządzanie należnościami oprócz działań związanych z przyznawaniem

obejmuje również zagadnienia dotyczące kształtowania racjonalnego
należności poprzez opusty cenowe, kredyty odbiorców czy oraz
czanie ryzyka kredytowego kontrahentów. Do tego obszaru decyzji należą
problemy należności, dostosowywania form zabezpieczeń
poziomu ryzyka kredytowego oraz ubezpieczenia kredytów kupieckich.
Racjonalne zarządzanie należnościami oddziaływa na całokształt
przedsiębiorstwa. Wzrost sprzedaży pociąga za sobą wzrost należności.
cenowe „za płatność" faktoring obniżają przychody ze
Równocześnie wydłużenie terminów płatności prowadzi często do
należności przeterminowanych i spornych, a więc i dodatkowych
kapitału oraz wzrostu kosztów funkcjonowaniu komórek zajmujących
problematyką kredytową i należności.
Nie ma właściwie reguły, gdzie powinna być umiejscowiona problematyka
zarządzania należnościami. Zależnie od specyfiki przedsiębiorstwa i jego
organizacyjnej, zagadnienia te mogą być w gestii działu finansowego,
księgowości. Istotne jest przy tym to, że decyzje w tym obszarze
sprzedaży, windykowania należności produkcji i jej
źródeł pozyskiwania kapitału, lokowania wolnej gotówki itp. Te problemy
wane są w różnych komórkach organizacyjnych. Ponieważ mogą
sprzeczności miedzy rozstrzygnięciami w omówionych celowe
łagodzenie tych sprzeczności przez dyrektora finansowego przedsiębiorstwa.

Polityka opustów c e n o w y c h
w przedsiębiorstwie

Opusty cenowe stanowią istotny czynnik zapewniający utrzymanie

finansowej na wymagalnym poziomie. Dzieje się tak co najmniej z kilku

180
 Opusty są wyrazem polityki kredytowej przedsiębiorstwa i stano­
wią jeden z jej podstawowych Efektywne zarządzanie opustami
jest wyrazem o spójność polityki kredytowej. Stanowią one wiel­
kości gotówki zatrzymanej przy zakupie dóbr i usług oraz utraconej przy
wyrobów własnych w momencie zawierania transakcji kup­
na-sprzedaży. Mogą one być więc czynnikiem powodującym „ucieczkę gotó­
wki przez palce" z tego względu, że przepływ gotówki w przedsiębiorstwie
dokonuje się wiele razy w ciągu roku obrotowego. Duża częstotliwość
transakcji oraz wadliwy system opustów są niekiedy przyczyną stałego
drenażu środków pieniężnych, trudnego do uchwycenia w drodze
standardowej analizy.
Opust cenowy można zdefiniować j a k o wielkość obniżki ceny transakcyj­
nej (zwykle określonej procentowo, jaką może zaoferować dostawca dóbr
i usług ich odbiorcy w przypadku, gdy spełni on warunki postawione przez
niego.
Choć generalnie można wyróżnić wiele rodzajów opustów, w praktyce
najczęściej wykorzystuje się cztery ich rodzaje:
• opust „za ilość"; tzw. opust hurtowy bądź skonto ilościowe;
• opust sezonowy;
• opust funkcjonalny;
• opust „za płatność".
określonych form opustów cenowych, a także konstrukcja ich
systemu wymaga uwzględnienia pewnych istotnych warunków mających cha­
rakter ograniczeń, a zwłaszcza:
1. Istnienie wystarczającej zdolności finansowej przedsiębiorstwa, czyli
zasobu gotówki umożliwiającego udzielanie opustów określonej wielkości.
Wymaga to odpowiedzi na pytanie, czy przedsiębiorstwo dysponuje środkami
pieniężnymi niezbędnymi do odtworzenia cyklu produkcyjnego w planowa­
nym zakresie, w sytuacji gdy opust zaoferowany kontrahentowi zostanie przez
niego przyjęty.
2. Określenie zakresu uwarunkowań wewnętrznych przedsiębiorstwa, wy­
muszających konieczność stosowania jednych form opustów, a rezygnacji
z innych. Podstawowym wyznacznikiem tych uwarunkowań jest stopa rentow­
ności brutto na sprzedaży. Im jest ona większa, tym większe pole manewru
w zakresie wykorzystania różnego rodzaju skont. Niewielka wysokość tej
stopy zmusza przedsiębiorstwo do rezygnacji z opustów „za płatności" oraz
funkcjonalnych (jako zbyt kosztownych) na rzecz opustów „za ilość". Podobny
do stopy rentowności wpływ ma niski stopień płynności finansowej
biorstwa. Niekiedy wymusza on konieczność stosowania skonta za skrócenie
terminów płatności, aby przyśpieszyć przypływ gotówki do firmy. W przypad­
ku konieczności powstrzymania „drenażu gotówki", niezbędne jest stosowanie
skonta ilościowego, ponieważ nie pozostawia on odbiorcy możliwości wyboru
terminu płatności. Istotnym ograniczeniem wykorzystania opustu hurtowego
jest z kolei trudność oszacowania oszczędności kosztów stałych.

181
 3. Określenie uwarunkowań zewnętrznych, czyli czynników
z otoczenia przedsiębiorstwa, a głównie rynku. musi do
stosować swoje opusty do warunków konkurencji, a wymaga posiada
określonego zaplecza finansowego.

1.1. Opust „ z a płatność"

Opust „za jest opustem, jaki otrzymuje jeśli

płatności w terminie nie dłuższym, niż zaoferowany mu przez
termin płatności. Jeśli termin realizacji opustu jest odroczony o kilka dni
momentu transakcji, to wówczas określa się go skontem kasowym.
gotowości udzielenia przez dostawcę skonta kasowego danemu
informuje w praktyce zachodniej taki, bądź podobny zapis: r/y net z.
on ofertę r - procentowego opustu od ceny transakcyjnej, jeśli płatność
dokonana w ciągu y dni, a nie w ciągu zaoferowanego terminu płatności, tj.
z- tego dnia od momentu zawarcia transakcji. Na przykład, zapis 2/10 net
oznacza dwuprocentowy opust od ceny transakcyjnej w 10 dni od
zawarcia transakcji. Jeśli odbiorca z niego nie skorzysta, wówczas powinien
zapłacić pełną należność do 30 dnia od daty transakcji. i
W zachodniej praktyce gospodarczej spotyka się wiele odmian opustów
dostosowanych do specyfiki danej działalności. Są to na przykład: I
1. Warunki sprzedaży 2/10, E O M , net 30. Oznaczają one skonto, jakiego
udziela się kontrahentowi, który dokonuje w ciągu miesiąca wielu
o stosunkowo niewielkiej wartości. on otrzymać
towy opust, płatność nastąpi w ciągu 10 dni przed końcem danego
miesiąca.
2. Warunki sprzedaży prox, net 30. Jest to oferta
opustu, gdy płatność nastąpi w ciągu 10 dni przed końcem kolejnego miesiąca
lub obowiązuje pełna cena w ciągu dalszych 30 dni.
Wielkość opustu „za płatność" uzależniona jest od kosztów tego opustu,
przy ustalaniu których musimy uwzględnić przyjęty termin płatności i okres
przyśpieszenia płatności. Jeśli dane przedsiębiorstwo oferuje swojemu
trahentowi r-procentowy opust „za płatność" w ciągu y dni, to oznacza, że
pozostałe dni mają dla niego taką wartość jak wielkość
Oferując opust przedsiębiorstwo lokuje swoje pieniądze u kontrahenta za
że zrezygnował on z udzielonego mu kredytu. Pojawia się więc koszt
„pożyczki" w stosunku rocznym.
Koszt skonta kasowego można przedstawić wzorem:

gdzie: r - procentowa wielkość opustu udzielonego z-

w przedsiębiorstwie termin płatności; y - okres skrócenia płatności
skontem.

182
 Warunki sprzedaży 5/10 net 30 pozwalają klientowi uzyskać 5% rabatu
od ceny sprzedaży, jeśli zapłaci on dziesiątego, a nie trzydziestego dnia od daty
W ten sposób klient może zarobić 5% przez odstąpienie od 20 dni
Skonto takie odpowiada rocznej stopie procentowej w wysokości

Powstaje pytanie, dlaczego oferują tak korzystne wa­

runki płatności za sprzedane wyroby. Można przypuszczać, że jest to świado­
ma zachęta do wcześniejszego regulowania zobowiązań, celem ograniczenia
ryzyka przeterminowanych płatności. Mając to na uwadze, przedsiębiorstwo
jest gotowe odstąpić od części swojego realnego zysku dla uniknięcia opóźnień
ponieważ mają one niekorzystną tendencję do przekształcania się
w nieściągalne długi. Oczekuje się więc, że z atrakcyjnej ceny skorzystają
wszyscy klienci. Wysoka stopa zaniechanych odsetek, zawarta w warunkach
sprzedaży, może być więc uznana za rodzaj „kary" dla tych klientów, którzy
zapłacą później niż w okresie przysługiwania skonta. Takie podejście ma
jednak uzasadnienie tylko wtedy, gdy nie stosuje się karnych odsetek dla
klientów przekraczających okres płatności netto.
Opust gotówkowy jest więc bezpośrednią finansową zachętą dla klienta
do zapłacenia rachunków w czasie krótszym niż wyznaczony termin
Jego wykorzystanie może nie tylko znacznie poprawić gotówki przez
wcześniejsze otrzymanie należności od klienta, zmniejszając w ten sposób
nakłady na wierzytelności i ryzyko ich nieściągalności, ale również może
prowadzić do zwiększenia sprzedaży. Należy zawsze dokładnie rozważyć
relacje kosztów i korzyści opustów gotówkowych. Udzielanie opustu „za
płatność" dokonaną przed terminem oznacza skorzystanie z kredytu
odbiorcy. Koszt takiego kredytu możemy obliczyć wykorzystując wcześniej
zaprezentowany wzór. Na przykład, jeśli za kredyt odbiorcy (przedpłatę),
oferowane jest skonto w wysokości 5% za wcześniejszą płatność, co oznacza
warunki kredytowe 5/30 net 60, to wówczas roczna stopa procentowa wyniesie

Warunki uzyskania opustu za wcześniejszą, w relacji do przyjętego ter­

minu, bądź przedpłatę muszą być jasno określone i zaprezentowane
zarówno klientowi, jak i personelowi zawierającemu transakcje. Wśród klien­
tów istnieje bowiem tendencja do brania rabatu bez względu na to, czy
spełniają związane z jego uzyskaniem warunki. Najczęściej sądzą oni, że mają
do niego prawo, gdy tymczasem klient wyprzedzający płatność nie powinien
płacić takiej samej ceny, jak klient płacący w terminie określonym w fakturze.

183
 Elementem, który powinien towarzyszyć określeniu parametrów
kasowego, jest ustalenie długości terminu ściągania należności, czyli
czalnej wielkości przekroczenia przez kontrahenta wyznaczonego
płatności. Precyzuje on moment, w którym powinno rozpo
cząć działania zmierzające do ściągnięcia przeterminowanych należności.
rykańska instytucja zajmująca się określaniem rankingów kredytowych
siębiorstw D u n and Bradstret zaleca, aby moment ten był wyznaczany z
stępującego wzoru:

gdzie: c - termin rozpoczęcia ściągania z - przyjęty w

termin płatności.
Na przykład, jeśli przyjęty termin płatności wynosi 30 dni, to
biorstwo powinno rozpocząć ściąganie należności w 40 dniu od momentu jej
powstania
W przypadku, gdy kontrahent skorzystał z kredytu ratalnego, termin
powinien być wyznaczony ze wzoru:

gdzie: - liczbą rat kredytu ratalnego.

wzoru wynika, że ściąganie należności powinno się
przed upływem terminu ostatniej raty. Na przykład, jeśli kredyt
obejmuje trzy miesiące, a raty powinny być płatne co dwa tygodnie (6
postępowanie windykacyjne winno nastąpić, gdy nie wpłynie czwarta z kora
rata płatności (2 6/3).

Opust „za ilość" zamówionego produktu

Dyskontem ilościowym, czyli opustem „za ilość", określa się redukcję

zbytu w zamian za zwiększenie zakupów przez nabywcę określonych
produktów, wyrobów, towarów itp.
W praktyce spotyka się dwa rodzaje tego typu opustów:
1. D y s k o n t o ilościowe oznaczające redukcję ceny
zbytu w zamian za zakup odpowiednio dużej ilości produktu w
transakcji. Nabywca uzyskuje obniżkę ceny, gdy złoży odpowiednio
zamówienie. Zawieranie zmniejszonej liczby dużych transakcji obniża koszty
transakcji, zapasów i transportu. Podstawą obliczania dyskonta
wnego może być wartość transakcji lub ilość zakupionego produktu.
ilość kupowanego produktu, będąca podstawą dyskonta
jest związana z ilością zmniejszającą koszty transportu. Na przykład
sprzedająca i dostarczająca produkt własnymi ciężarówkami może stosowi
dyskonto dla ilości odpowiadających pełnym ciężarówkom lub

184
 D y s k o n t o ilościowe k u m u l a t y w n e to redukcja ceny dla nabywców,
których suma zakupów w określonym (np. jednego roku) jest odpowied­
duża. Stosowane jest ono dla produktów nie kupowanych zwykle jedno­
razowo w dużych ilościach. Celem stosowania tego typu dyskonta jest utrwale­
nie związków z nabywcami (ograniczenie ryzyka zmian popytu).
Podstawą ustalenia opustu „za ilość" jest określenie optymalnej wielkości
zamówienia - Economic Order Quantity). Jest to wielkość produkcji,
której całkowity koszt sprzedaży minimalny. Z tego powodu stanowi on
najlepszą merytoryczną bazę dla konstrukcji systemu opustów. Ilość tę można
obliczyć wykorzystując model Baumola.
Wykorzystanie tego modelu narzuca konieczność ustalenia kosztów
sprzedaży. Są to koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo w związku ze
sprzedażą i objęte ceną sprzedaży, czyli koszty czynności następujących po
wydaniu sprzedawanych produktów z magazynów własnych lub bezpośrednio
z produkcji w celu ich wysłania lub wydania
W praktyce na koncie koszty sprzedaży ewidencjonuje się zazwyczaj
koszty bezpośrednie sprzedaży, natomiast koszty pośrednie rozproszone są
w kosztach ogólnych zarządu i kosztach wydziałowych. Łącznie koszty sprze­
daży (bezpośrednie i pośrednie), ustalone na potrzeby obliczania optymalnej
partii sprzedaży, musimy podzielić na:
• zmienne koszty realizacji sprzedaży;
• koszty realizacji
Do kosztów zmiennych sprzedaży będą należeć:
• koszty przewozów obejmujące opłaty za usługi przewoźników i firm
spedycyjnych;
• materiały zużyte do pakowania wysyłanych produktów;
• koszty zużycia wielokrotnego użytku, opłaty za wynajem
opakowań obcych;
• prowizje płacone jednostkom handlu zagranicznego i agentom zagrani­
cznym oraz za pośrednictwo handlowe;
• koszty ubezpieczenia składników w transporcie;
• wynagrodzenia z narzutem za prace załadunkowe i wyładunkowe;
• pozostałe koszty, które zmieniają się zgodnie z wielkością sprzedaży.
Do stałych kosztów sprzedaży można zaliczyć głównie:
• koszty przyjmowania zamówień od odbiorców;
• koszty wyczerpania zapasów wyrobów gotowych.
Te pierwsze są to koszty stałych czynności urzędniczych i administracyj­
nych (telefony, pisanie na maszynie, zestawienie zamówień) rozliczane na jedno
Im większe zamówienie, tym mniejsza będzie liczba zamówień
i mniejsze ogólne roczne koszty składania zamówień.
Natomiast jeśli w przedsiębiorstwie wyczerpują się zapasy wyrobów
gotowych, wówczas traci ono potencjalny utarg i życzliwość odbiorców.
Oczywiście im większe zapasy wyrobów gotowych utrzymuje przedsiębior­
stwo, tym mniejsze prawdopodobieństwo ich wyczerpania.

185
 Model Baumola ma postać funkcyjną uzyskaną z przekształcenia
obrazującego łączne koszty sprzedaży:

gdzie: KC - koszty całkowite sprzedaży; koszty utrzymania zapasów

gotowych; Q -
przez odbiorcę; łączny koszt utrzymania zapasów;

realizacji zamówienia; S - popyt na dany produkt wyrażony ilościowo w

okresie; liczba transakcji realizowanych na rzecz odbiorcy.

gdzie: ekonomiczna (optymalna) partia sprzedaży danego

Opust „za ilość" jest więc opustem, jaki może odbiorca,

wielkość zamówienia danego asortymentu jest większa od wielkości
Podstawową korzyścią, jaką uzyskuje dostawca oferując opust, jest
dna obniżka kosztu stałego sprzedaży, który rozkłada się na większą
jednostek. Im większe jest więc zamówienie, tym
tych kosztów, a więc tym większe może być udzielone skonto. Z
skonta „za ilość" nie jest bezpośrednio związana żadna forma kredytu
kiego.

1.3. Dyskonto sezonowe i opust

D y s k o n t o sezonowe oznacza redukcję ceny zbytu dla nabywców

określony produkt poza sezonem jego konsumpcji. Umożliwia to
tom bardziej równomierne wykorzystanie zasobów produkcyjnych i
ność kosztów utrzymania zapasów wyrobów gotowych. Na przykład firn|
produkujące urządzenia do ogrzewania pomieszczeń mogą udzielić
pośrednikom, którzy decydują się na zakup tego produktu latem.
sprzedawcy na przesunięcie kosztów magazynowania wyrobów
pośredników, zwiększenie płynności kapitału sprzedawcy i eliminację
W branżach charakteryzujących się silną sezonowością produkcji
sezonowe jest dość powszechne. Cała kwota transakcji musi być
do tego szczytu.
Opust funkcjonalny (dyskonto handlowe) jest to ceny 3
pośredników w zamian za realizację przez nich określonych funkcji
trybucyjnych, promocyjnych) związanych z ofertą sprzedaży. Wielkość
funkcjonalnego zależy od dodatkowych kosztów, jakie przejmuje na
odbiorca produktów. Opust ten jest szczególnie istotny w gdy przed­
siębiorstwo sprzedaje swoją produkcję przez

1.4. Graniczna wielkość opustów

Konstrukcja systemu opustów cenowych narzuca konieczność ustalenia pew­

nych wzajemnych relacji występujących między różnymi formami opustów
oraz źródłami ich finansowania. Przede wszystkim powstaje potrzeba roz­
strzygnięcia:
1) jakie są graniczne wielkości danego rodzaju opustów, czyli jaka może
być maksymalna wielkość opustu, aby nie została naruszona równowaga
finansowa przedsiębiorstwa;
2) jakie powinny być relacje między różnymi formami opustów, czyli jak
zbudować spójny ich system;
3) jaki będzie związek między kosztami źródeł finansowania skont (kosz­
tami kapitału) a wielkością zamrożenia majątku obrotowego w postaci należ­
ności.
Określenie granicznych wielkości opustów cenowych należy rozpocząć od
ustalenia poziomu skonta kasowego. Następnie określa się skonto hurtowe.
Jego przewaga nad pozostałymi formami opustów wynika z tego, że sprzyja
ono maksymalizacji produkcji przedsiębiorstwa. Oznacza to wyższe tempo
wolumenu produkcji, a więc tym samym skrócenie czasu osiągnięcia
punktu krytycznego.
Problem maksymalnych opustów „za płatność" i „za ilość" oraz
tworzenia racjonalnego ich systemu można rozwiązać stosując model kontroli
opustów cenowych. Opiera się on na optymalnej wielkości zamówienia. Kon-
może kupić więcej (Q) lub mniej jednostek, niż wynosi optymalna
wielkość zamówienia
Jeśli klient zamówi Q jednostek, wówczas będzie on mógł otrzymać opust
ilość", gdyż firma uzyska pewne oszczędności kosztów realizacji zamówienia
i zwolnienie zamrożonych w zapasach środków pieniężnych. Jeśli za zakupione
produkty zapłaci gotówką lub w okresie y objętym skontem, a nie w przyjętym
terminie płatności, to wówczas uzyska również opust „za płatność".
Jeśli kontrahent zamówi mniej jednostek niż wynosi zamówienie
optymalne, to wówczas firma poniesie dodatkowy koszt realizacji tego zamó­
wienia. Aby więc nie ponieść straty, powinna zażądać od niego dopłaty do
transakcyjnej. Skorygowana cena transakcyjna będzie wynosić:

gdzie: - skorygowana cena transakcyjna; - cena transakcyjna oferowana

klientom, gdy zamówienie jest optymalne lub większe; - przyrost kosztów
realizacji zamówienia (np. koszt dodatkowych opakowań); - zamówienie
niż optymalne.

187
 Jak zaznaczono, zamówieniach optymalne par
asortymentów, klient może otrzymać
wstaje więc konieczność określenia maksymalnych opustów
ilość", jak i „za płatność", gdyż mogą one być przyznawane
mogą one jednak przekroczyć korzyści zrealizowanych przez przedsiębiorsl
na danym zamówieniu.
Zamówienie klienta może składać się z różnych asortymentów
większych bądź mniejszych od zamówienia optymalnego. Konieczne jest
ustalenie, które rodzaje opustów przysługują klientowi z tytułu złożone
zamówienia. I
Do ustalenia maksymalnego opustu „za płatność" wykorzystano
W momencie określenia terminu płatności
musi uwzględnić fakt, że po upływie tego terminu realna wartość
sprzedaży będzie niższa o wielkość inflacji. Firma oferując ten termin w
jednak nie wie, czy nie zostanie on przekroczony. Prawdziwy cykl
należności określa nie termin płatności, ale cykl obliczony ja
lub DSO średnio Każdy zaoferowany
towi opust, mniejszy niż stopa inflacji w okresie równym DSO (w
będzie oznaczać, że firma nie straci udzielając kredytu handlowego.
Przedsiębiorstwo uzyskując środki pieniężne może je:
• zainwestować w papiery wartościowe bez ryzyka (lub dać na
terminowe);
spłacić część zobowiązań, dla których koszt wynosi k;
zaangażować uwolnione środki realizację nowej sprzedaży;
na sprzedaży określi wymagana stopa zwrotu (required rate of return).
Sposób, w jaki mają być zagospodarowane zwolnione środki, okre!
dzienna stopa procentowa, która pozwala obliczyć maksymalny opust
płatność":

gdzie: - maksymalny opust „za płatność" (w procentach); i -

stopa procentowa (dla papierów wartościowych bez ryzyka koszt kapitału
wymagana stopa zwrotu); DSO - cykl należności obliczony metodą lub
średniej ważonej; y - okres płatności objęty skontem.
Źródłem maksymalnego opustu „za ilość" jest korzyść uzyskana dziej
poprawie zarządzania zapasami i należnościami. Opust ten może być
ny klientowi, o którym wiadomo, że będzie dokonywał stałych
nych) zakupów w firmie. Kontrahent charakteryzujący się tymi
sprawia, że firma nie będzie musiała utrzymywać takiej samej wielkości zapa
(zapas jak w sytuacji, gdy kontrahent jest przypadkowy (zapas

W. Sartoris, N. Hill, A General Cash Flow Approach to Short-Term Financial

of Finance" 1983, vol. 38, nr 2.

188
 Schemat 23. Porównanie poziomu zapasów
przed i po zmianie wielkości zamówienia
opracowanie własne

Tym samym część zapasów jest zbędna i może zostać zlikwidowana. Ze

schematu wynika, że nowy poziom zapasu wyrażony w jednostkach
naturalnych, będzie mniejszy od zapasu I o wielkość E. Jest to zapas, z jakiego
firma może zrezygnować dopóki dany kontrahent dokonuje stałych i sys­
tematycznych zakupów. Wielkość korzyści z tego tytułu wyznaczona jest przez
wielkość środków dzięki likwidacji zapasu E oraz przez dochód,
jaki zostanie na nich Można ją obliczyć z następującego wzoru:

gdzie: - korzyść uzyskana ze zwolnienia środków zamrożonych w zapasach

- zapas wyrobów określonego asortymentu (w jednostkach naturalnych);
obniżka zapasów z tytułu wzrostu wielkości zamówienia; - zamówienie
większe niż optymalne zamówienie - zapas wyrobów danego asor­
tymentu wyrażony wartościowo; i - dzienna stopa DSO - cykl
należności; y - okres płatności objętej skontem.
Drugim źródłem korzyści jest oszczędność na koszcie realizacji zamówie­
nia. Z modelu Baumola wynika bezpośrednio, że przy większym zamówieniu
koszt realizacji zamówienia rozkłada się na większą liczbę jednostek.
W momencie realizacji transakcji sprzedaż jest równa wartości bieżącego
zamówienia. Skąd korzyść można wyliczyć ze wzoru:

gdzie: - oszczędność kosztów realizacji zamówienia, - jak

poprzednich wzorach.
Trzecim składnikiem korzyści uzyskiwanej przy opuście „za ilość" jest

189
dochód, jaki może zrealizowany na inwestycji środków, które
zamrożone, klient nie wykorzystał opustu. Wielkość
równa a okres inwestycji y). Korzyść jest

gdzie: - korzyść z inwestycji środków uwolnionych z należności; -

transakcyjna asortymentu; - jak w poprzednich
Całkowita wielkość korzyści, która jest podstawą określenia
nego opustu za ilość, jest sumą korzyści cząstkowych:

gdzie: G - suma korzyści uzyskiwanych tytułu sprzedaży partii

większej niż optymalne.
Maksymalny opust „za ilość", jeśli zostanie zrealizowany
z opustem „za płatność", wyniesie:

gdzie: - maksymalny opust „za ilość"

zamówionych asortymentów, - liczba asortymentów zamówionych w
optymalnej lub mniejszej, - jak w poprzednich wzorach.
Aby obliczyć maksymalny łączny opust, należy skorzystać z następujące
go wzoru:

gdzie: - maksymalny opust „za ilość", - maksymalny opust

płatność", - jak w poprzednich wzorach. 1
Ustalenie opustów „za ilość" oraz „za płatność" jest podstawą
nego systemu opustów cenowych w Między różnymi
opustów zachodzą następujące związki: f

gdzie: - udzielony opust łączny, - udzielony opust „za płatność",

- udzielony opust „za ilość", - maksymalny opust łączny, - ma
symalny opust „za płatność", - maksymalny opust „za ilość".
Jeśli dany klient otrzyma opust łączny nie większy od opustu

190
nego, to wówczas ubytek przychodów ze sprzedaży będzie równy zrealizowa­
nej korzyści.

W firmie ma zostać stworzony racjonalny system opustów

cenowych. W pierwszej kolejności ustalono opust „za płatność". Środki zwol­
nione dzięki wykorzystanemu opustowi pozwolą zrealizować dodatkową
sprzedaż. Dzienna stopa procentowa i 0,001 jest wymaganą stopą zwrotu,
jest równe 60 dni. Maksymalny opust „za płatność" jest równy:

Aby określić opust maksymalny „za ilość", obliczono z modelu

Baumola. Ceny jednostkowe poszczególnych asortymentów są identyczne
i wynoszą 216 zł/szt. Próg wielkości zamówienia uprawniający do otrzymania
opustu „za ilość" będzie większy od o 2 sztuki. Stąd:

Dla obliczenia korzyści niezbędne są następujące informacje:

• zapas poszczególnych asortymentów jest równy
• jego wartość
• koszt realizacji zamówienia jest identyczny
• zbędny zapas E jest następujący:
Wartości poszczególnych korzyści dla asortymentów znajdują się w tab­
licy 34.

Tablica 34. Suma korzyści uzyskanych przy opuście „za ilość"

Korzyści dla poszczególnych asortymentów wynoszą:

Określono racjonalny system opustów przyjmując, że
klient skorzysta albo z opustu „za płatność", albo z łącznego (obejmującego
także opust „za ilość"). Wyniki zamieszczono w tablicy 35.

191
Tablica 35. system opustów cenowych
Asortyment 1 2 3
Maksymalny
opust
„za płatność" 5,8% 5,8%
Maksymalny
6,8% = 7,2%
opust łączny
opracowanie własne.

Załóżmy, że klient złoży następujące zamówienie:

• asortyment 1 zamówi w liczbie 5 sztuk;
• asortyment 2 w liczbie 6 sztuk;
• asortyment 3 w liczbie 2 sztuk.
Jeśli klient takie zamówienie, to wtedy:
• na asortymencie 1 otrzyma opustu łącznego;
• na asortymencie 2 opust „za płatność" - 5,8%;
• na asortymencie 3 opust „za płatność" (5,8%) po skorygowaniu
transakcyjnej zgodnie ze wzorem:

Opust łączny na całym zamówieniu będzie równy 5,9%, co wyniki

z wyliczeń:

Jak widać, łączny opust udzielony jest mniejszy od łącznego opustu mak
gdyż tylko z tytułu asortymentu pierwszego kontrahent
opust „za

2. Kredyt odbiorcy
Kredyt odbiorcy jest jednym ze sposobów zmniejszenia należności i pr
śpieszenia przypływu gotówki do przedsiębiorstwa. Jego istota polega na tyl
że dostawca wyrobów gotowych, towarów otrzymuje zapłatę za te
przed transakcją kupna-sprzedaży, czyli zanim wyroby te zostaną
wane bądź zanim zostaną dostarczone do odbiorcy. Kredyt ten stanowi
tylko źródło finansowania dla producenta, ale także gwarantuje zbyt wy
tworzonych wyrobów.
Kredyt odbiorcy funkcjonuje w praktyce zwykle w dwóch
• zaliczek,
• przedpłat.
Formę zaliczek przyjmują kredyty odbiorcy wówczas, gdy stanowią one
bardziej gwarancję odbioru wytworzonych produktów, niż źródło finansowi

192
 Bez nich trudno byłoby przedsiębiorstwu utrzymać płynność finansową.
Gwarancję odbioru produktów najczęściej zapewniają sobie wytwórcy dóbr
specjalistycznych realizowanych indywidualne zamówienie odbiorcy, trud­
nych do sprzedaży bez konkretnego zapotrzebowania na nie (np. specjalistycz­
ne wyposażenie laboratorium). Zaliczki są również powszechną formą kredy­
towania dostawcy w przypadku, gdy realizacja zamówienia wymaga długiego
okresu (np. realizacja obiektów budowlanych), a wykonawca nie dysponuje
odpowiednio dużym kapitałem.
Przedpłata jako forma kredytowania dostawcy może odnosić zarówno
do dóbr konsumpcyjnych jak i dóbr przemysłowych. W rozwiniętej gospodar­
ce rynkowej przedpłaty na dobra konsumpcyjne nie są w zasadzie stosowane,
częściej dotyczą tych drugich. Przedpłaty są substytutem kredytu krótkoter-
minowego, doskonale poprawiającego płynność finansową. Stąd zwykle koszty
ich wykorzystania powinny być porównywalne z kosztami kredytów ban­
kowych. Koszty te są ujmowane w praktyce w postaci opustów cenowych. Na
przykład, jeśli skorzysta z miesięcznych przedpłat, a równo-
i cześnie udziela opustów gotówkowych (za płatności), to czas wyprzedzenia
płatności będzie obliczony jako suma okresu przedpłaty oraz okresu opustu
„za płatność". Przy terminie płatności faktur oraz przy
taniu opustów cenowych na warunkach 2/10 netto 30, okres przyśpieszenia
płatności wynosi 40 dni (30 dni przedpłaty plus 10 dni przyśpieszenia płatności
w relacji do przyjętego terminu płatności). Koszty przedpłaty można ustalić
według wzoru wcześniej przy opustach cenowych.
Kredytodawca, tj. odbiorca ponosi określone ryzyko udziele­
nia kredytu w postaci przedpłaty. Kredytobiorca może bowiem nie wywiązać
się z umowy bądź opóźniać termin jej realizacji. Dlatego zazwyczaj żąda on
stosownych zabezpieczeń dla przedpłat (najczęściej w formie gwarancji ban-
1 kowej). Gwarancja ta zapewnia zwrot przedpłat w przypadku nie wywiązania
się przedsiębiorstwa-kredytobiorcy z umowy.
tym, czy kredyt odbiorcy jest udzielany producentowi bezpłatnie czy też
są koszty tego kredytu w relacji do alternatywnych źródeł lokowania
wolnej gotówki przez kredytodawcę, decyduje zarówno pozycja jak i siła na rynku
przedsiębiorstwa-wykonawcy i Jeśli na rynku jest
duża konkurencja w konkretnych zleceń, to wykonawcy proponują
| obniżkę ceny lub obniżenie przedpłat bądź nawet rezygnację z nich. Różnica
między osiągniętą ceną a ceną, którą można by uzyskać bez korzystania z przed-
płat, wraz z kosztami zabezpieczenia stanowi koszty kredytu udzielonego przez
odbiorcę. Zakres korzystania z przedpłat jest mocno zróżnicowany w zależności
od specyfiki branży.

3. Faktoring należności
Nazwa „faktoring" wywodzi się z angielskiego słowa factor, czyli pośrednik.
Jego istota wyraża się w krótkoterminowym finansowaniu dostaw towarów

193

i
i usług przez podmiot, który pośredniczy w procesie realizacji
finansowych pomiędzy dostawcą a odbiorcą. polega więc na tym,
wyspecjalizowana instytucja, bank lub spółka faktoringowa odkupuje
od różnych podmiotów gospodarczych czasu upływu terminu
płatności, a następnie zajmuje się wyegzekwowaniem ich od dłużnika.
swoje usługi pobiera odpowiednie wynagrodzenie.
Instytucje faktoringowe nie kupują pojedynczych należności, lecz wszył
stkie albo określone grupy czy rodzaje należności w dłuższym okresie.
nabywa należności oraz wszelkie prawa do nich, w tym prawo do
z tytułu w płatnościach. Nabywając prawo do ściągania
faktor ponosi ryzyko związane z ewentualnym brakiem zapłaty ze
odbiorcy. Ponadto faktor często przejmuje na siebie obowiązek
księgowości i rozliczeń sum będących przedmiotem kontraktu. Pełny
(full service charakterystyczny gospodarki amerykańskiej
zazwyczaj trzy funkcje:
• funkcję sprowadzającą do bezzwłocznej zapłaty
nabyte dokumenty finansowe (faktury, noty obciążające) oraz inkaso
długu od dłużnika;
• funkcję gwarancyjną, polegającą na tym, że instytucja
przejmuje ryzyko związane z niemożnością uzyskania należności od
dlatego przed odkupieniem należności spółki faktoringowe sprawdzają
godność kredytową zarówno sprzedającego, jak i dłużnika;
• funkcję usługową; instytucje faktoringowe zobowiązują
w imieniu swoich klientów rozliczenia księgowe, fakturowanie, sporządzanie
sprawozdań i inne tego typu usługi.

3.1. Umowa faktoringu

Funkcje, jakie faktor w praktyce będzie pełnił na rzecz przedsiębiorstwa, są

ściśle określone w umowie faktoringu. Umowa taka obejmuje
zwyczaj dwie części:
• postanowienia wstępne, określające ogólne warunki umowy,
często warunkami standardowymi,
• postanowienia szczegółowe.
W pierwszej części umowy określa się, czy strony doprowadzają
skutku faktoring właściwy, czy też zawierają umowę faktoringu
W pierwszym przypadku faktor bierze na siebie ryzyko wypłacalności
nika, w drugim zaś ryzyko to obarcza nadal przedsiębiorcę. W tej części
umowy wskazuje się dokładnie kontrakty zawarte pomiędzy
a jego dłużnikiem, których wynikają wierzytelności przelewane przez
siębiorcę na faktora oraz wysokość kwot pieniężnych, jakie obowiązany
on wypłacić przedsiębiorcy w zamian za przelane na niego
Termin zapłaty reszty wierzytelności również musi być sprecyzowany.
W postanowieniach wstępnych powinno się sprecyzować wysokość

194
grodzenia faktora, tzn. wysokość prowizji faktoringowej. Na ogół jest ono
w odpowiedniej stopie procentowej, określanej w stosunku do
objętej Przy precyzowaniu wynagrodzenia decy­
rolę odgrywają wielkość wierzytelności, stan dłuż­
nika i jego solidność, terminy i sposoby spełnienia świadczeń przez dłużnika,
istnienie stosownych zabezpieczeń przelewanych wierzytelności, a nawet
postać towarów i usług objętych umowami dostawy, sprzedaży lub wykona­
robót i usług. Jeśli faktor przejmuje na siebie ryzyko niewypłacalności
wówczas prowizja jest zazwyczaj podwyższona. Ponadto, oprócz
prowizji normalnej i podwyższonej może być również stosowana prowizja
dodatkowa. Występuje ona jedynie wtedy, gdy faktor zobowiązuje się do
wykonywania na rzecz przedsiębiorstwa czynności o charakterze usługowym.
Zostały one już wymienione wcześniej. Również w części podstawowej
faktoringu zawiera się postanowienia co do odsetek za opóźnienia
płatnościach.
W drugiej części umowy faktoringu zawarte są warunki, na jakich do­
chodzi do umowy. Jeśli umowa zawiera czynności dodatkowe o charakterze
na rzecz przedsiębiorcy, to muszą one być szczegółowo wyspec­
jalizowane, aby nie dochodziło na tym tle do sporów między stronami umowy.
W tej części umowy określa się również szczegółowe prawa i obowiązki stron,
zapewniające należyte wykonanie umowy faktoringu. Faktor zastrzega sobie
zazwyczaj uprawnienia
kontrolowania przebiegu zawierania i wykonywania przez przedsiębior­
cę umów dostawy, sprzedaży i realizację usług;
a uzgadniania z nim treści zmian umów zawieranych między przedsię­
biorcą a jego partnerami;
• uzgadniania z nim decyzji odnośnie do udzielania przez przedsiębiorcę
swym kontrahentom moratoriów co do zapłaty jego należności czy rozkłada­
nia świadczeń na raty;
• porozumiewania się z nim co do zamierzonego dokonywania między
przedsiębiorcą a jego dłużnikami kompensacji wzajemnych wierzytelności,
• sprawdzania prawdziwości dokumentów dotyczących umów dochodzą­
cych do skutku między przedsiębiorcą a jego kontrahentami.
Obowiązki przedsiębiorcy wynikające ze szczegółowych postanowień umo­
wy polegają głównie na:
• zawiadamianiu dłużników o zawarciu z faktorem umowy faktoringu
i o obowiązku spełnienia świadczeń na rzecz tego faktora;
a dostarczeniu faktorowi na bieżąco w umówionych odstępach czasu
niezbędnej dokumentacji, umów, z których wynikają wierzytelności,
wykazu dostarczonych towarów, kopii rachunków dokumentów ubezpiecze­
niowych i ekspedycyjnych oraz weksli, jeśli zabezpieczają one określone
wierzytelności;

L. Stecki, Faktoring praktyce Dom Organizatora TNOiK, Toruń 1995, s. 52.

195
 • należytym wykonaniu przez przedsiębiorcę umów zawieranych ze
mi partnerami;
• przestrzeganiu przepisów dewizowych i celnych;
informowaniu faktora o pojawiającej się niewypłacalności
lub ich opóźnieniach w wypełnianiu świadczenia na rzecz innych
• przedstawianiu faktorowi dokumentów umożliwiających w razie
dochodzenie wierzytelności w stosunku do dłużników na drodze
• regularnym spełnianiu świadczeń stanowiących wynagrodzenie
wynikające z umowy faktoringu.
W końcowej treści umów faktoringu bywają zamieszczane różne
Do stosowanych najczęściej należą klauzule: wyłączności, eksportowe
credere. Zasada wyłączności związana jest z obejmowaniem wierzytelno
przez jednego faktora. Klauzula eksportowa narzuca przedsiębiorcy
zek zawierania umów ze swymi partnerami zagranicznymi tylko w odniesie
do towarów i usług określonych w załączniku do umowy faktoringu.
ta może ograniczać liczbę krajów, w których mogą mieć swe siedziby
partnerzy przedsiębiorstwa. Klauzulę credere stosuje się zazwyczaj w
padku faktoringu niewłaściwego. Faktor umieszczając taką klauzulę
na ponoszenie względem przedsiębiorcy odpowiedzialności za
przez dłużnika świadczenia.

3.2. Korzyści i koszty faktoringu

Faktoring przynosi przedsiębiorstwu wiele korzyści wyrażających się w

w bieżących kosztów fag
głównie kosztów administracyjnych.
faktora, po przyjęciu przez niego dokumentów finansowych. Na ogół
płaci od ręki 8 0 % wartości sumy wykazanej w dokumentach, a resztę
szoną o pobraną przez niego prowizję płaci po ściągnięciu zapłaty od
towaru. Procedurę rozliczeń faktoringowych prezentujemy na schemacie 241
Korzyści płynące ze stosowania faktoringu należy rozpatrywać z
jego kosztu. Na koszt ten składają się koszty cząstkowe, obciążają
klienta z tytułu dokonywania operacji faktoringowych. Ogólnie
trzy podstawowe elementy kosztu związanego z
1. Odsetki od udzielanych kredytów i zaliczek. Faktor
wypłat na rzecz przedsiębiorstwa lub przejmując płatności od jego
dokonuje odpowiednich zapisów na rachunku prowadzonym na
rachunku bieżącego. Saldo tego rachunku (przez większą część roku
jest oprocentowane w taki sam sposób, jak byłby
kredyt na rachunku bieżącym.
2. Opłata za usługi, np. księgowe, inkasowe, doradcze w |
0,3 do 2,5%, a czasem do 4% wartości netto zakupionych
Wysokość tych opłat zależy każdorazowo od zakresu dodatkowych usług
od przeciętnej sumy należności składających się na całość umowy.

196
 Schemat 24. Operacje wykonywane przy umowie
„Firma" 1991, nr 6.

3. Prowizja za przyjęcie ryzyka (za funkcję credere), która waha

w granicach od 0,1 do 1,5% wartości przyjętych przez faktora wierzytelności.
Wysokość ta jest każdorazowo ustalana, zależnie od oceny ryzyka bankowego.
Zależy ono od wielkości wierzytelności, solidności dłużników i ich
stanu prawnomajątkowego, terminu i sposobu regulowania długu, istnienia
stosownych zabezpieczeń nabytych wierzytelności, charakteru towarów obję­
tych umowami sprzedaży, oceny sprawności organizacyjnej i gospodarczej
dłużnika, dokonywanej w aspekcie skuteczności przedsięwzięć zmierzających

197
do uzyskania nich należności. Sposób ustalania kosztów
gowych zaprezentujemy na przykładzie. '

Przykład. Przedsiębiorstwo MAX zawarło umowę faktoringową z fifffi

Faktor, w ramach której sprzedało jej 200 tys. zł swoich należności.
one sprzedaży wyrobów do klienta, któremu przedsiębiorstwo udzieliło
tu kupieckiego na 3 miesiące. Przedsiębiorstwo zapłaciło Faktorowi 2%
prowizji od wartości nominalnej wierzytelności (4 tys. zł) oraz 10 tys. zł
za usługę z góry. Faktor wstrzymał 10 tys. jako rezerwę na
nieściągalne. W rezultacie przedsiębiorstwo MAX otrzymało 176 tys.
dzień sprzedaży faktury, 10 tys. zł dostanie 3 miesiące później, gdy
ureguluje fakturę. Koszt oprocentowania składnika stanowiącego
w omawianej umowie faktoringowej wynosi za trzy miesiące.

Roczny efektywny koszt oprocentowania pożyczki od faktora wyniesie

35,5%. Do obliczeń przyjęliśmy 7,9% oraz 4 podokresy

Gdybyśmy pominęli w obliczeniach 2% prowizji, przyjmując założenie,

jest to cena za ubezpieczenie kredytu kupieckiego od ryzyka, to efektywny
koszt kredytu obniży się wówczas do w skali roku.

Oprócz wysokich kosztów faktoringu w praktyce dostrzega się wiele

ograniczających jego stosowanie:
1. Warunki kredytu uzyskanego od faktora mogą być zbyt surowe w
cji do innych źródeł finansowania.
2. Faktoring prowadzi do osłabienia powiązań przedsiębiorstwa z
Dodatkowo, jeśli powstaną spory między dłużnikiem a
dotyczące towarów i usług, wtedy włączenie instytucji
prowadzi do rozstrzygnięć między trzema stronami, co utrudnia
ściąganie długu. Dłużnicy narzekają na problemy wynikające ze
bądź zareklamowanych towarów, zwróconych faktur. Istnieje także ryzyko,
dłużnicy będą wykorzystywać nieporozumienia wynikające z trójstronnej
munikacji, w celu opóźnienia płatności.
3. W niektórych kołach przemysłowo-handlowych faktoring nie jest
lepiej Świadczy on o słabości finansowej
bowiem wybiera on takie drogie źródło finansowania, to można
że nie ma możliwości skorzystania ze źródeł tańszych.
4. Opłaty za funkcje administracyjne realizowane przy okazji
będą opłacalne dla przedsiębiorstwa, jeśli zda się ono całkowicie na
faktoringową. Tak jest najczęściej w małych firmach, które nie organizują
funkcji u siebie, gdyż ich koszty byłyby wyższe niż u faktora; obniżają w

198
 koszty stałe. W dużych przedsiębiorstwach usługi instytucji faktorin-
są najczęściej dublowane i w takiej sytuacji wydatki są podwójne.
Korzyści ze stosowania faktoringu to:
s przyspieszenie obiegu kapitału obrotowego;
• podwyższona płynność finansowa
• szersze możliwości inwestowania we własny rozwój lub inwestycje
finansowe, wynikające z tego, że przedsiębiorstwo nie musi na bieżąco zasilać
kapitału obrotowego z cash
• stała zdolność do obsługi bieżących i poprawa wypłacalno­
ści firmy, dzięki której może ona negocjować korzystne warunki umów;
• koncentrowanie się zwłaszcza przez małe i średnie firmy na działalności
podstawowej, bez konieczności angażowania zasobów kadrowych do admini­
strowania dochodami i płynnością finansową;
• możliwości wzrostu sprzedaży dzięki eliminowaniu strat z tytułu nieter­
minowo regulowanych zobowiązań oraz rat z kredytów bankowych;
• możliwości korzystania z zakupów u dostawców na warunkach zapłaty
gotówkowej, prawie zawsze bardziej korzystnych od warunków transakcji
realizowanych w kredycie;
możliwości odraczania płatności odbiorcom znacznie powyżej termi­
nów stosowanych w normalnych warunkach, co wpływa na wzrost sprzedaży
i zwiększenie zakresu udziału w rynku;
a rozszerzenie kręgu odbiorców w wyniku przejęcia przez faktora ryzyka
kredytowego w stosunku odbiorcy nieznanym finansowym;
a możliwości utrzymania większych, bardziej kompletnych zapasów,
wpływa na obniżkę kosztów operacyjnych zaopatrzenia oraz kosztów tran­
sportu;
a korzystny wpływ faktoringu na bilans firmy; zmniejszają się bowiem
należności i zobowiązania oraz uzyskuje się poprawę niektórych wskaźników
finansowych.

3.3. Rodzaje faktoringu

Zarówno w teorii, jak i w praktyce wyróżnia się:

a właściwy (pełny),
a faktoring niewłaściwy.
Faktoring polega na tym, że strony podpisujące umowę
przelewu wierzytelności jednocześnie postanawiają, że ryzyko wypłacalności
dłużnika przejmuje na siebie faktor.
W wyniku zawarcia umowy faktoringu właściwego dochodzi więc do
definitywnego przeniesienia określonej wierzytelności z przedsiębiorcy na fak­
tora. W praktyce mówi się wręcz o kupnie wierzytelności przez faktora. Do
zawarcia umowy faktoringu właściwego dochodzi dopiero po sprawdzeniu
przez faktora stanu prawnomajątkowego przyszłego dłużnika. Faktor niekiedy
uchyla się od przejęcia pełnego ryzyka wypłacalności dłużnika. Dochodzi

199
 wówczas do zawarcia takiej umowy w której strony
w stosunku do poszczególnych dłużników tzw. kwoty najwyższe, do
wielkości faktor przejmuje na siebie ryzyko wypłacalności dłużników.
pozostałych wierzytelności, faktor nie przejmuje na siebie ryzyka ich
Faktoring właściwy może wystąpić w różnych formach. Najczęściej
1. F a k t o r i n g otwarty, zwany faktoringiem notyfikowanym. W
przypadku o umowie faktoringowej dłużnik zostaje poinformowany
przez przedsiębiorcę lub przez faktora.
2. F a k t o r i n g półotwarty. W tej formie faktoringu dłużnik nie zostaje
zawiadomiony od razu o wykorzystaniu przez firmę faktora, lecz w
wezwania dłużnika do zapłaty należności.
3. F a k t o r i n g tajny, w którym w ogóle nie dochodzi do
dłużnika o zawarciu przez dane podmioty umowy faktoringu. Do tej
instytucje faktoringowe odnoszą się w praktyce niechętnie.
4. M e t a faktoring. Przedsiębiorstwo posiadające własny bank
przelewu swych wierzytelności na określoną instytucję
nie między tą jednostką a faktorem (bankiem) zostaje zawarta umowa fakt;
ringowa. Ryzyko wypłacalności dłużnika rozkłada się wówczas między fu
faktoringową a bank.
5. F a k t o r i n g powierniczy. Ma on miejsce wówczas, gdy bank należąc
do określonego przedsiębiorcy upoważnia inny bank zajmujący się
do wykonywania oznaczonych usług na rzecz
przedsiębiorcy oraz do dokonywania czynności, jakich wymaga ściąganie jego
wierzytelności.
F a k t o r i n g eksportowy i międzynarodowy. Przedmiotem
są tu należności eksporterów i przedsiębiorstw funkcjonujących na
międzynarodowym. W praktyce mogą być stosowane różne jego
Polegają one na tym, że: 'W
a) eksporter przelewa swe wierzytelności wynikające z transakcji
średnio na bank faktoringowy mający swą siedzibę w kraju importera
import
b) eksporter przelewa swe wierzytelności wynikające z
umów dostawy towarów na bank faktoringowy w kraju
export factoring);
c) eksporter przelewa swe wierzytelności pochodzące z transakcji
cznej na bank faktoringowy prowadzący swą działalność w kraju
a ten z kolei zawiera umowę faktoringu z innym bankiem
mającym swą siedzibę w kraju importera (jest to tzw. two factor system).
7. F a k t o r i n g zmodyfikowany. W tej formie faktoringu instytucja
ringowa rezygnuje z wykonywania czynności dodatkowych na rzecz
biorstwa, powierzając mu je z powrotem. Instytucja ta sprawuje jednak nadzór,
nad prawidłowym wykonywaniem tych czynności przez przedsiębiorcę
własnym zakresie. Nie otrzymuje ona wówczas prowizji dodatkowej za
ności, które scedowała z powrotem na firmę.

200
 Faktoring niepełny (niewłaściwy) jest drugą formą faktoringu wyko­
rzystywaną w praktyce polskich przedsiębiorstw. Przy tej formie
ryzyko wypłacalności dłużnika nie przechodzi z przedsiębiorstwa na instytu­
faktoringową, co oznacza, że w przypadku wystąpienia niewypłacalności
wierzytelność ta niejako powraca od faktora do przedsiębiorstwa.
Umowa faktoringu niepełnego przez praktyków jest rozumiana jako umowa
pożyczki zawieranej między przedsiębiorcą a faktorem, a przelew wierzytel-
służy do zabezpieczenia roszczeń instytucji faktoringowej wynikającej
z tej pożyczki. Takie rozumienie faktoringu niepełnego stanowi pewne upro­
szczenie (spłycenie) tej umowy, niemniej odzwierciedla jej istotę. W aspekcie
prawnym umowa faktoringu niepełnego nie ma charakteru umowy pożyczki.
Na tej podstawie przedsiębiorca przelewa na instytucję faktoringową swą
a instytucja ta wypłaca mu kwotę pieniężną odpowiadającą tej
wierzytelności. W wyniku takiej umowy faktor nabywa daną wierzytelność
jedynie warunkowo. Wystąpienie wierzytelności dłużnika rodzi więc obowią­
zek faktora powrotnego przeniesienia tej wierzytelności na przedsiębiorstwo.
Ono natomiast zobowiązane jest do zwrotu faktorowi kwoty pieniężnej
uzyskanej w zamian za przelaną wierzytelność. Wcześniej jednak faktor
podejmuje próby ściągnięcia wierzytelności od dłużnika - wprawdzie we
własnym imieniu, ale na rachunek przedsiębiorstwa. Zazwyczaj faktor zobo­
wiązany jest wykazać nieściągalność danej wierzytelności za pomocą właś­
ciwej dokumentacji (bezskuteczność wszczętej egzekucji ogłoszenie upad­
łości dłużnika).
W ramach faktoringu niepełnego znajduje zastosowanie zarówno fakto­
ring otwarty jak i półotwarty. W praktyce spotyka się aczkolwiek rzadziej inne
formy faktoringu (meta faktoring, faktoring powierniczy, eksportowy i między­
narodowy).
Reasumując trzeba podkreślić, że szerszy zakres faktoringu w gospodarce
przyczyni się do poprawy płynności finansowej.

4. Sposoby z a b e z p i e c z e n i a wierzytelności
przedsiębiorstw

Zawarcie transakcji handlowej z odroczonym terminem płatności jest równo­

znaczne z udzieleniem klientowi kredytu handlowego. Klient przedsiębiorstwa
staje się więc jego dłużnikiem. To oznacza powstanie określonego ryzyka
kredytowego. Dla przedsiębiorstwa bardzo ważne stają się więc granica i cena
ryzyka, jakie ponosi, oraz sposoby jego ograniczania. Przedsiębiorstwa starają
ograniczać ryzyko kredytowe poprzez zabezpieczanie transakcji handlo­
wych. Zabezpieczenie wierzytelności przyspiesza ich windykację, a także daje
pierwszeństwo w zaspokajaniu roszczeń z majątku dłużnika przed innymi jego
kontrahentami przy bankructwie tego dłużnika. W praktyce wykorzystywane
są zabezpieczenia osobiste i rzeczowe.

201
 Zabezpieczenia osobiste

Do najczęściej wykorzystywanych zabezpieczeń osobistych należą:

• weksel własny in blanco;
• poręczenie cywilne;
• gwarancja
• przystąpienie do długu;
przejęcie długu;
• nieodwołalne pełnomocnictwo;
• klauzula potrącenia;
• inne formy zabezpieczenia.
Ze względu na prawny charakter podjętej problematyki omówimy
brane ważniejsze formy zabezpieczenia.
Najbardziej popularnym narzędziem zabezpieczenia kredytu handlowego
jest weksel. Kredytowa funkcja weksla polega na odroczeniu terminu
należności, jakiej zobowiązany jest dokonać na rzecz swojego
wierzyciela, któremu wręcza weksel.
Weksle dzielą się na własne i trasowane. Weksle własne są pisemnym
i bezwarunkowym przyrzeczeniem zapłaty oznaczonej w nich sumy
Weksle trasowane są również bezwarunkowym i pisemnym poleceniem za­
płaty sumy w nich określonej, ale skierowanym przez wystawcę do osoby
trzeciej, tzw. trasata. ile przy wekslach własnych zachodzi prosta
między dłużnikiem a jego wierzycielem, o tyle przy trasowanych tio
czynienia z układem bardziej skomplikowanym, za to pozwalającym połączyć
w jednym świadczeniu interesy kilku osób.
Wykorzystanie weksla w stosunkach gospodarczych pozwala uniknąć
konieczności natychmiastowej zapłaty za otrzymany towar lub usługę. W
sekwencji oznacza to, że jeden z kontrahentów kredytuje drugiego do czasu
zapłaty weksla, który może być płatny bądź za okazaniem, bądź w pewien czas
po jego okazaniu albo też w oznaczonym dniu. Określenie momentu płatności
weksla służy uniknięciu wielu nieporozumień między stronami transakcji przy
dochodzeniu wierzytelności pieniężnej.
Weksel jest zobowiązaniem pisemnym, dlatego zamieszczenie podpisu na
dokumencie wekslowym powoduje przyjęcie zobowiązania przez osobę pod­
pisującą. Zmusza to ewentualnych dłużników do roztropnego
własnym podpisem. Każdy, kto podpisuje weksel, musi liczyć się z tym, że staje
się dłużnikiem wekslowym, przez co wzmacnia pewność wierzyciela
nia pieniędzy, gwarantując zapłatę bądź bezpośrednio, bądź przez rozszerzenie
kręgu osób, do których zwrócić się może wierzyciel w razie braku zapłaty od
wcześniejszych dłużników.
wyjątkowej pozycji weksla w stosunkach gospodarczych decyduje
szczególna zdolność do przechodzenia przez ręce znacznej liczby osób, wyko­
rzystujących jeden i ten sam dokument wekslowy w wielu
transakcjach. T o , że może on być przedmiotem takiego obrotu, wypływa ze

202
 specyficznej formy jego przeznaczenia, którą stanowi i n d o s . Najprościej obrót
wekslowy można zilustrować na przykładzie.
Przedsiębiorstwo „X" otrzymuje od swego dostawcy towar,
zapłaty wręcza mu wystawiony przez siebie weksel, w którym w zależ­
od jego rodzaju bądź sam przyrzeka zapłacić sumę wekslową, bądź
poleca dokonanie tego swojemu dłużnikowi. Dostawca nie zatrzymuje
weksla u siebie, ale regulując inne należności indosuje go na rzecz swojego
dostawcy „Z". Ten z kolei może weksel indosować dalej, może go też zdyskon­
tować w banku lub wreszcie może weksel zachować do czasu płatności. Dzięki
jego obrotowi wzrasta liczba osób zobowiązanych z weksla, a tym samym
zwiększa się pewność zapłaty, gdyż ochrona obrotu wekslowego opiera się na
fundamentalnym założeniu, że każdy, kto weksel wystawił, przyjął, czyli
akceptował, indosował lub dokonał poręczenia, odpowiada wobec jego posia­
dacza solidarnie.
Tak ukształtowana odpowiedzialność dłużników wekslowych gwarantuje
wierzycielowi, że otrzyma przysługujące mu pieniądze, nawet gdyby niektórzy
z nich okazali się niewypłacalni. Z rozwiązaniem tym współgra prawo wierzy­
ciela do wyboru wekslowego, od którego chce dochodzić zapłaty,
skoro może dochodzić swoich roszczeń przeciwko jednemu, kilku lub wszy­
stkim, bez potrzeby zachowania porządku, w jakim się zobowiązali. Odpowie­
dzialność dłużników wekslowych jest samoistna, a więc niezależna od od­
powiedzialności pozostałych. Wprawdzie bezpieczeństwo obrotu jest na skutek
takiej regulacji bardzo wysokie, ale nie należy zapominać, iż na kształt tego
obrotu znacząco wpływa również uwzględnienie dłużników wekslowych. Dla­
tego też wierzyciel może skutecznie dochodzić swoich roszczeń tylko pod
warunkiem podjęcia odpowiednich kroków wobec dłużników, w terminie
określonym w prawie
Oceniając weksel jako formę zabezpieczenia wierzytelności należy uwzglę­
dnić również interesy zobowiązanych z zwłaszcza wystawcę weksla.
Może on bowiem zmienić charakter weksla z papieru wartościowego na
zlecenie na papier imienny, czyli przenoszony w formie i ze skutkami zwykłego
przelewu. Zabieg taki pozwala dłużnikowi powoływać się na stosunek łączący
go z odbiorcą wobec jego późniejszych nabywców. Działanie takie zmniejsza
obiegowość weksla, jednakże wzmacnia ochronę dłużnika, który nie musi się
obawiać, że kolejny wierzyciel nie uwzględni okoliczności, jakie mogły być
decydujące przy wystawieniu weksla.
Spłata kredytu wekslowego podobnie jak innych zależy od
zdolności płatniczych dłużnika. Dla wzmocnienia weksla jako formy zabez­
pieczenia wierzytelności stosuje się poręczenie wekslowe (aval). Może ono
dotyczyć całości lub części sumy wekslowej i stanowić dodatkowe zabez­
pieczenie wierzytelności wekslowej przez osobę trzecią, umieszczone na od­
wrocie weksla lub gdy brak na nim miejsca na dołączonej do weksla karcie

J. Majewski, Ochrona obrotu i czekowego, „Rzeczpospolita" 1995, nr 148.

203
na tzw. Za pomocą avalu do zobowiązania wekslowego
stępuje z reguły dodatkowa osoba, przez co pozycja wierzyciela
wzmocniona jej odpowiedzialnością za dług Poręczycielem
być każda osoba, która nie bierze udziału w stosunku wekslowym lub
osoba podpisująca weksel w innym charakterze, z wyjątkiem akceptanta,
jest głównym dłużnikiem odpowiadającym za zapłatę sumy wekslowej wobec
każdego posiadacza weksla. Poręczenie powinno wskazywać, za kogo jest
udzielone. W przypadku braku takiego wskazania przyjmuje się, że
za wystawcę. Poręczyciel odpowiada w granicach odpowiedzialności osoby,
którą Natomiast gdy nabył prawo wekslowe przez zapłatę
wekslowej, może dochodzić swych praw od osoby, za którą poręczył, od
którzy wobec tej osoby odpowiadają z weksla, a więc od akceptanta,
cy, poprzednich indosantów i tych, którzy za te osoby poręczyli.
Instytucja poręczenia wekslowego należy do rzadko stosowanych w
tyce zabezpieczeń wierzytelności pieniężnych, mimo że jest ona bardzo
czną gwarancją zabezpieczenia Posiada ono bowiem wiele
zalet, których brak innym formom, takim jak np. poręczenie cywilne.
nie wekslowe jest bowiem ważne i skuteczne, choćby zobowiązania
we, od tych, za które poręczono, było nieważne z jakiegokolwiek
z wyjątkiem wady formalnej. Uregulowanie takie ma istotne znaczenie
tyczne, gdyż w razie nieważności zobowiązania podstawowego,
np. z braku zdolności do zaciągania zobowiązań wekslowych lub
oświadczenia woli, zobowiązanie poręczyciela wekslowego będzie ważne i
rzyciel może dochodzić od niego zapłaty wekslowej. Istotną
poręczenia wekslowego jest ograniczony zakres zarzutów
poręczycielowi. Niedopuszczalne są zarzuty oparte na osobistych
dłużnika wekslowego z wystawcą weksla lub jego poprzednimi
Zasada ta nie ma zastosowania, gdy posiadacz weksla nabywając go działał
świadomie na szkodę dłużnika. Również poręczyciela co do
wystawcy weksla własnego nie zwalnia go od odpowiedzialności
Nie może zatem tłumaczyć się, że dłużnik główny wyłudził od niego
lub że podpis złożony przez niego na wekslu miał jedynie charakter
ciowy. Posłużenie się poręczeniem wekslowym jest korzystne dla
także ze względu na możliwość szybszego uzyskania zaspokojenia
ści przy dochodzeniu roszczeń z weksla na drodze sądowej. Może on
skierować powództwo na drogę uproszczonego postępowania
i w stosunkowo krótkim czasie otrzymać nakaz zapłaty sumy wekslowej wraz
z kosztami postępowania.
Zbliżonym do poręczenia wekslowego sposobem zabezpieczenia
lności jest poręczenie cywilne, wskutek którego wierzyciel chce
swoją wierzytelność poprzez zawarcie umowy poręczenia z osobą

W. wekslowe, Materiałowa i Logistyka" 1994, nr 6.

R. Sadlik, Zalety poręczenia wekslowego, „Rzeczpospolita" 1995, nr 193.

204
 umowie tej jedna lub kilka osób zobowiązuje się względem wierzyciela
uregulować zobowiązania, gdyby dłużnik tego zrobił. Wierzyciel zmniejsza
tym samym ryzyko związane z ewentualną niewypłacalnością dłużnika, gdyż
będzie mógł on żądać zwrotu także od poręczyciela. Ten zaś odpowiada za
dług całym swoim majątkiem, w odróżnieniu na przykład od zastawcy, który
odpowiada określonymi składnikami majątku. Oprócz dłużnika głównego
wierzyciel uzyskuje zatem w osobie poręczyciela dodatkowego dłużnika.
Jeśli kredytobiorca nie spłaci długu w oznaczonym terminie, poręczyciel
odpowiada również za odsetki należne wierzycielowi, a w przypadku wytocze­
nia przez wierzyciela procesu przeciwko dłużnikowi, na poręczycielu ciąży
obowiązek, oprócz spłaty długu, zwrot kosztów procesu. Poręczyciel, który
spłacił należność, staje się wierzycielem wobec dłużnika głównego. Oznacza to,
że może od niego żądać tego wszystkiego, za niego uregulował (kwota
dłużna, odsetki, koszty). Jeśli natomiast kilka osób poręczyło za dług i jedna
z nich go spłaciła, to może ona od pozostałych żądać zwrotu świadczenia
w równych częściach. Nie wyłącza to jednakże jej prawa do dochodzenia całej
sumy od dłużnika głównego. Poręczyciel bowiem zawsze może liczyć na to, że
ostatecznie nie poniesie ekonomicznych skutków dokonanej zapłaty. Wygaś­
nięcie zobowiązania głównego powoduje wygaśnięcie poręczenia.
W praktyce często jako formę zabezpieczenia wierzytelności wykorzystuje
się gwarancję bankową. Jest to zobowiązanie banku do wypłacenia wierzy­
cielowi określonej kwoty pieniężnej w przypadku, gdyby dłużnik nie uregulo­
wał Zobowiązanie banku z tytułu udzielonej gwarancji staje się
wymagalne dopiero wtedy, gdy kredytobiorca nie ureguluje kredytu hand­
lowego w określonym terminie. Treść każdej gwarancji jest ustalona indywidu­
alnie, w zależności od treści umowy będącej podstawą jej wystawienia. Gwa­
rancje bankowe są zobowiązaniami wygasającymi po upływie określonego
terminu.
Gwarancje mogą być odwołalne lub nieodwołalne. W praktyce gwarancje
odwołalne spotyka się bardzo rzadko, gdyż anulowanie lub zmiana gwarancji
zmniejsza wartość tego dokumentu jako zabezpieczenia wykonania zobowią­
zań. Gwarancje dzielą się ponadto na bezwarunkowe lub warunkowe (uzależ­
nione od spełnienia określonych warunków). Roszczenia gwarancji bezwarun­
kowej są płatne na pierwsze żądanie wierzycieli gwarancji. Natomiast rosz­
czenia z gwarancji uwarunkowanej są płatne po udokumentowaniu przez
beneficjenta, że zaistniały warunki przewidziane w Beneficjentem
gwarancji jest podmiot gospodarczy, na rzecz którego ma być dostarczony
towar.
Gwarancja może być udzielona bezpośrednio na rzecz beneficjenta lub za
pośrednictwem innego banku. W takiej sytuacji bank wystawiający gwarancję
może uzależnić jej udzielenie od uzyskania przyrzeczenia potwierdzenia tej
gwarancji przez bank, w którym zleceniodawca posiada rachunek (jest to tzw.

Z. Operacje bankowe, Poltext, Warszawa 1992, s. 96.

205
regwarancja). Udzielając bank, w którym zleceniodawca
rachunek, zobowiązuje się zwrócić bankowi, który udzielił gwarancji,
płatności, jakie bank ten wykona na rzecz beneficjenta. W takim
beneficjent może kierować roszczenia z gwarancji do banku, który
gwarancji, do banku, który tę gwarancję potwierdził lub do obydwu

Obok gwarancji banki udzielają poręczeń. Mogą to być

wcześniej poręczenia wekslowe oraz poręczenia według prawa cywilnego
Warunkiem udzielenia gwarancji lub poręczenia jest posiadanie przez
zdolności kredytowej. Za udzielenie gwarancji lub poręczenia banki pobierają
• prowizję za wydanie gwarancji lub poręczenia;
• oprocentowanie za gotowość udzielenia kredytu, według stopy zmiel

• odsetki od kredytu płatniczego faktycznie wykorzystanego przez

na pokrycie gwarantowanej lub poręczonej kwoty, naliczone według
zmiennej.
Wysokość tych prowizji i odsetek zależy od stanu zdolności kredytowe
klienta oraz terminu ważności gwarancji lub poręczenia (im dłuższy
tym wyższa i odsetki).
Do stosowanych w naszej gospodarce form
należy przystąpienie do długu przez przejęcie długu.
Przystąpienie do długu następuje na podstawie umowy lub
i polega na osoby trzeciej do dotychczasowego zobowiązania
dłużnika. Osoba ta nie zastępuje dotychczasowego dłużnika, lecz
wraz z nim w charakterze dłużnika. Następuje zatem kumulatywne
długu. Odpowiedzialność obu dłużników jest samoistna i solidarna.
przystąpienie do długu osoby trzeciej wierzyciel uzyskuje zabezpieczenia
gające na tym, że swoją wierzytelność ma prawo ściągnąć także od
przystępującego, który może stwarzać większą gwarancją wypłacalności

Podobnie jak przystąpienie do długu, dobrą formę zabezpieczenia wierzy

telności może stanowić przejęcie długu, jednak w warunkach, gdy osoba
przejmująca dług jest lepiej wypłacalna od dotychczasowego dłużnika.
cie długu następuje na podstawie między wierzycielem a
dług, za zgodą dotychczasowego dłużnika albo umowy między
dłużnikiem a przejmującym dług za zgodą wierzyciela. Przejęcie
tak jak przystąpienie do długu, jest czynnością trójstronną dokonaną zawsze
w formie pisemnej.
Uaktywnienie się tych dwóch ostatnich form zabezpieczeń występuje
w okresie przekształceń własnościowych. Często dotychczasowy
w wyniku przekształcenia firmy przestaje być właścicielem, a jego długi

G. Gwarancje i poręczenia bankowe, 1993, nr 8.

Kredyty, praca zbiorowa pod red. A. Twigger, Warszawa 1993, s. 61.

206
 przejmuje osoba trzecia, która honorować długi

Jako zabezpieczenie kredytu handlowego może być wykorzystane

do dysponowania rachunkiem bankowym. Pełnomocnictwo takie
może być udzielone przez kredytobiorcę bądź przez osobę trzecią, jak również
przez osobę, która już zabezpiecza udzielony kredyt, np. przez
Pełnomocnictwo może być udzielone do dysponowania rachunkami otwartymi
w związku z prowadzeniem przez posiadacza rachunku działalności gospodarczej
bądź do dysponowania rachunkami
Pełnomocnictwa może udzielić posiadacz rachunku bądź pełnomocnik,
jeśli ma do tego uprawnienia. Dostawca towarów lub usług ma wówczas
uprawnienia do pobierania z rachunku bankowego środków w wysokości
odpowiadającej kwocie nie uregulowanego kredytu wraz z odset­
kami. Najczęściej pełnomocnictwo udzielane jest jako nieodwołalne i termino­
we, a okres jego obowiązywania powinien być powiązany z terminem spłaty
kredytu handlowego. Należy dodać, że pełnomocnictwo udzielane jest w od­
powiednim dokumencie. Inaczej nie można byłoby wytransferować środków
pieniężnych z konta z tego względu, że imiona i nazwiska oraz wzory
podpisów osób uprawnionych do dysponowania środkami zgromadzonymi na
rachunku bankowym umieszcza się w umowie rachunku bankowego i nikt
inny poza tymi osobami nie może z tego rachunku korzystać.

4.2. Zabezpieczenia rzeczowe

Do zabezpieczeń rzeczowych można zaliczyć:
• zastaw;
• przewłaszczenie na zabezpieczenie;
• sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu;
• przelew wierzytelności na zabezpieczenie;
• blokadę środków pieniężnych na rachunkach bankowych;
• kaucję;
| hipotekę.
Do zabezpieczenia wierzytelności w praktyce najczęściej wykorzystuje się
zastaw na rzeczach ruchomych. Polega on wtedy na obciążeniu ruchomości
(samochodów, komputerów, mebli) prawem, na mocy którego wierzyciel bę­
dzie mógł dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z tych ruchomości.
Zabezpieczenie roszczenia z tytułu zastawu może nastąpić po uzyskaniu przez
wierzyciela tytułu i złożenia wniosku egzekucyjnego do komo­
rnika. Wierzyciel nie może więc zaspokoić swoich roszczeń z rzeczy obciążonej
zastawem, np. poprzez jej zatrzymanie lub sprzedaż.
Pierwszeństwo w sądowym postępowaniu egzekucyjnym mają należności
korzystające z wcześniejszej kolejności zaspokajania. Kolejność ta przedstawia
się

J. Zabezpieczenie i egzekucja wierzytelności pieniężnych, Warszawa s.

207
 • koszty egzekucyjne,
• należności alimentacyjne,
należności za pracę renty odszkodowawcze,
• podatki i inne należności, do których stosuje się przepisy o
niach podatkowych,
• opłaty za wieczyste użytkowanie terenów i opłaty za użytkowani
budynków stanowiących własność Skarbu Państwa lub gminy,
• należności z tytułu kredytów bankowych,
• należności zabezpieczone hipoteką lub zastawem, albo
z ustawowego pierwszeństwa oraz prawa ciążące na
dokonaniem w księdze wieczystej wpisu o wszczęcie egzekucji.
Zbliżoną do zastawu formą zabezpieczenia wierzytelności jest
powiernicze, określane też przewłaszczeniem na zabezpieczenie.
wa przewłaszczenia przenosi własność przedmiotu przewłaszczonego
na rzeczy) na wierzyciela, podczas gdy zastaw daje wierzycielowi przedmiot
zastawu tylko w dyspozycję. Przeniesienie własności jest jednak
W momencie wykonania zobowiązania wierzyciel jest zobowiązany do
niesienia własności rzeczy z powrotem na dłużnika. Przewłaszczenie dla
wierzyciela, w porównaniu z zastawem, bardziej korzystne. Wierzyciel nie
starać się o uzyskanie tytułu wykonawczego, ponieważ z chwilą
należnego mu świadczenia własność warunkowa staje się własnością bezwa­
Ponadto przewłaszczenie zabezpieczenie ma nad
przewagę że nie wyłącza rzeczy służącej zabezpieczeniu z
pozostawiając w ręku do używania i
rzeczy cudzej.
Oprócz wymienionych zabezpieczeń rzeczowych mogą być wykorzystane
również inne sposoby ograniczania ryzyka kredytowego. Do
rzeczowych należy sprzedaż z zastrzeżeniem p r a w a o d k u p u . Polega na
definitywnym, bezwarunkowym przeniesieniu własności rzeczy na
wszakże z zastrzeżeniem, że nabywca wyraża zgodę na odkupienie rzeczy
zbywcę w umówionym terminie, jednak nie dłuższym niż 5 Zgoda taka
ma charakter oferty powrotnej sprzedaży. Sprzedaż z zastrzeżeniem prawa
odkupu może dotyczyć tak rzeczy ruchomej, jak i nieruchomości.
Prawo odkupu rzeczy sprzedanej jest stosunkowo rzadko
w praktyce. Jest to bowiem forma słabsza od przewłaszczenia rzeczy
mych na zabezpieczenie.
Do zabezpieczenia wierzytelności z bieżącego obrotu gospodarczego
suje się dość często przelew wierzytelności na zabezpieczenie i blokadę
ków pieniężnych na rachunkach bankowych.
Przelew wierzytelności polega na przeniesieniu wierzytelności na
trzecią najczęściej bez zgody dłużnika, chyba że byłoby to sprzeczne z

K. A. Kowalski, Aby kontrahent Gdańsk s. 103.

i. Brol, s. 77.

208
 lub właściwością zobowiązania. Takie zabezpieczenie jest realne, gdy wierzytel­
ność jest ściągania oraz jej wymagalność powstaje w późniejszym okresie niż
chwila dokonywania Niebezpieczeństwem tego zabezpieczenia jest
ewentualna przelanej wierzytelności.
Blokada środków na rachunku b a n k o w y m jest stosowana
wyjątkowych sytuacjach, gdy lokata środków pieniężnych jest bardziej
opłacalna w stosunku do transakcji, z której wynika obowiązek zabezpieczenia
(lokaty terminowe, rachunki walutowe Wypłata zablokowanej
gotówki może nastąpić do określonego terminu tylko za zgodą wierzyciela, na
rzecz którego dokonano blokady.
Zbliżoną do blokady środków pieniężnych formą zabezpieczenia wierzy­
telności są kaucje. Jako kaucję kredytodawca może przyjąć:
środki pieniężne w postaci gotówki zarówno w złotych jak i w walucie
wymienialnej;
• bony oszczędnościowe na okaziciela.
I Środki pieniężne złożone jako kaucja są przechowywane na odrębnym
koncie. Wraz ze złożeniem kaucji, odbiorca produktów daje kredytodawcy
pisemne upoważnienie, w którym uprawnia go do pokrycia nie spłaconego
kredytu kupieckiego wraz z odsetkami bądź to z rachunku środków pienięż­
bądź poprzez przedstawienie bonów do wykupu i przejęcie środków
pieniężnych z ich sprzedaży.
Najrzadszą formą zastawu wykorzystywaną do zabezpieczenia wierzytel­
ności kontrahenta jest zastaw hipoteczny. Polega on na obciążeniu
| kontrahenta prawem, na mocy którego kredytodawca może dochodzić
z tej nieruchomości. Przedmiotem hipoteki może być
nieruchomość gruntowa, budynkowa i lokalowa. Nieruchomość gruntowa jest
to część powierzchni ziemskiej oznaczonej granicami, stanowiąca
własność. W ewidencji gruntów jako wyodrębniona geodezyjnie działka jest
oznaczona odpowiednim numerem.
Zasadą jest, że budynki i inne budowle stanowią części składowe gruntu
i nie mogą być przedmiotem odrębnego obrotu od gruntu, na którym są
postawione. Od tej generalnej zasady przewiduje się istotne wyjątki, według
których budynek lub inna budowla stanowią przedmiot odrębnej od gruntu
własności.
W praktyce najistotniejsze znaczenie ma odrębna własność budynku
wzniesionego na gruncie będącym własnością Skarbu Państwa lub gminy
i oddanym określonej osobie fizycznej lub prawnej w wieczyste
Budynek jest nabywany lub wznoszony przez tę osobę, która jest wieczystym
użytkownikiem gruntu i budynku. Wieczyste użytkowanie może
być przedmiotem obrotu i obciążone m.in. hipoteką. Jednak wraz z jego
wygaśnięciem wygasają ustanowione na nim obciążenia, w tym także hipo­
Hipoteka ustanowiona na wieczystym użytkowaniu obejmuje również

s. 43.

209
nieruchomość budynkową, a więc budynki i urządzenia na
terenie, a stanowiące własność wieczystego użytkownika.
Hipotekę można także ustanowić na nieruchomości lokalowej. ją
część składowa budynku, czyli lokal mieszkalny lub użytkowy, w tym
garaż. Odrębną własność lokalu można ustanowić w domu
najmniej dwa lokale.
Ustanowienie hipoteki następuje w formie aktu notarialnego, na
stawie którego dokonuje się wpisu do hipoteki. Procedura wpisu do
trwa niekiedy ponad pół roku, co utrudnia wykorzystanie zastawu
nego do zabezpieczenia wierzytelności z bieżącego obrotu
Toteż częściej hipoteka służy do zabezpieczenia kredytów
Jednak niektóre przedsiębiorstwa w Polsce stosują zastaw hipoteczny
kontrahentów o bardzo dużym ryzyku kredytowym.
Reasumując, trzeba podkreślić że rozwój stosunków kredytowych w
podarce rynkowej narzuca konieczność stosowania zróżnicowanych form
bezpieczeń, odpowiadających zmienionym warunkom gospodarowania.

5. U b e z p i e c z e n i a kredytów kupieckich

Jednym ze sposobów zabezpieczania kredytów handlowych są ich

prowadzone przez wyspecjalizowane towarzystwa ubezpieczeniowe. Polisy
ubezpieczeniowe kredytu handlowego, obok bankowych, są jedną
z najczęściej stosowanych form płatności handlowych.
Obecnie w Polsce ubezpieczenia kredytu eksportowego oferują: Korpora­
cja Ubezpieczeń Kredytu Eksportowego (KUKE), Towarzystwo
i Reasekuracji WARTA, Fundusz Poręczeń
Natomiast rynek ubezpieczeń kredytów krajowych zaczyna się
ro rozwijać. W Wielkiej Brytanii, Niemczech, Holandii, Belgii czy
towarzystwa ubezpieczeniowe ubezpieczają kredyty kupieckie z dużym suk­
cesem od kilkudziesięciu lat.
Ubezpieczyciele kredytu kupieckiego prowadzą swoją
w trzech Pierwszym z nich jest klientów,
pozwala na uniknięcie pertraktowania przez przedsiębiorcę z klientami
płacalnymi bądź też klientami na skraju bankructwa. Przed podjęciem decyzji
pierwszej dostawie towarów do klienta przez przedsiębiorstwo
z towarzystwa ubezpieczeniowego analizują sytuację finansową tego klienta
informują kredytodawcę o możliwości udzielenia mu kredytu
W przypadku akceptacji klienta określają oni jego limit kredytowy,
którego wysokości kredytodawca może dostarczyć towar w kredycie. Zatem
przed zawarciem umowy ubezpieczenia, firma ubezpieczeniowa i przedsiębior­
stwo ustalają wspólnie, jaki zakres portfela kredytowego jest przeznaczony do

M. nie tylko eksporterzy, 1995, nr 3.

210
ubezpieczenia. Ubezpieczona jest całość lub część portfela kredytowego do­

umowy ubezpieczeniowej uwarunkowane jest dostarczeniem

przez przedsiębiorstwo firmie ubezpieczeniowej wielu informacji. Najczęściej
dotyczą one:
• statusu prawnego przedsiębiorstwa (aktualny wyciąg z rejestru hand­
lowego, zestawienie udziałowców, wspólników i głównych powiązań kapitało­
wych i organizacyjnych z rynkami finansowymi);
• przebiegu dotychczasowej działalności (dane bieżące o przedsiębior­
stwie z bilansu i rachunku strat i zysków F-02, bieżącego rachunku wyników
obciążenia bankowe z tytułu kredytów i poręczeń);
• planowanego rozwoju;
• przedmiotu ubezpieczenia (wyroby, roboty, usługi, towary);
• form sprzedaży (punkt sprzedaży, struktura sprzedaży według kanałów
dystrybucji, struktura regionalna sprzedaży);
• dotychczasowych doświadczeń w zakresie kredytowania (poziom udzie­
lonych kredytów, średnie opóźnienie płatności, poziom należności spornych,
straty z tytułu kredytowania
• procedury kredytowania (ocena potencjalnych kredytobiorców, źródła
informacji o kontrahentach, procedura podejmowania decyzji kredytowych,
limity kredytów kupieckich, zabezpieczenia kredytów).
W czasie trwania umowy ubezpieczenia firma ubezpieczeniowa
okresowej kontroli wiarygodności finansowej ubezpiecze­
niem. W przypadku negatywnej oceny tej wiarygodności może zmniejszyć lub
cofnąć limit kredytowy, informując o tym przedsiębiorstwo ubezpieczające się.
Firmy ubezpieczające oraz przedsiębiorstwa współpracują ze sobą w zakresie
przekazywania informacji o dłużnikach objętych ubezpieczeniem. Dotyczą one
informacji istotnej dla kondycji płatniczej dłużnika.
Drugim obszarem działania towarzystw ubezpieczeniowych jest wypłata
odszkodowań za straty, które zostały poniesione przez przedsiębiorcę w wy­
niku bankructwa czy dłuższej zwłoki w spłacie należności przez konkretnego
klienta. Odszkodowanie jest wypłacane kredytodawcy, gdy okres zwłoki
w spłacie jest na tyle długi, że świadczy o utracie przez klienta, dla którego
określono limit kredytowy, płynności finansowej. W zachodniej gospodarce
rynkowej, zależnie od kraju i warunków kredytowania, ustala się go mak­
symalnie na 180 dni po upływie terminu płatności faktury. Kiedy klient
ogłasza bankructwo, to odszkodowanie wypłacane jest szybciej na podstawie
przedstawionych przez kredytodawcę dokumentów.

W Polsce odszkodowania są wypłacane zazwyczaj, gdy:

• zostanie ogłoszona upadłość dłużnika;
• zostanie wszczęte postępowanie układowe z dłużnikiem;
• bezskutecznie zakończy się egzekucja należności kredytowych przeciw­
ko majątkowi dłużnika;

211
 • dłużnik nie reguluje należności przez okres świadczący o jego trwa
niewypłacalności.
Długość tego okresu waha się w zależności specyfiki od
dni.
Ubezpieczeniem nie są obejmowane transakcje z
upadłości nie można ogłosić (np. przedsiębiorstwa
jednostki samorządu terytorialnego) oraz które są powiązane
organizacyjnie lub personalnie z przedsiębiorstwem
Zabezpieczenie transakcji handlowej dla kredytodawcy wyraża się
liwością otrzymania od towarzystwa ubezpieczeniowego odszkodowania
w umowie ubezpieczenia, wynoszącego najczęściej
wierzytelności, ale których nie przekracza limitu kredytowego
Podstawą wypłaty odszkodowań są składki, jakie płaci
towarzystwu ubezpieczeniowemu co miesiąc na podstawie
kredytowego. Wysokość oprocentowania sprzedaży kredytowej jest
w umowie ubezpieczenia, w której zawarte są również inne warunki
pieczenia, m.in. wymagania stawiane klientowi przed rozpoczęciem
wania, sposób zabezpieczenia sprzedaży na kredyt. W krajach zachodnich
średnia stawka oprocentowania miesięcznego obrotu kredytowego wynosi od
2,5% do 3 % . Stawki te są skorelowane ze stratami z tytułu nie uregulowanych
należności, a te ostatnie stanowią niewielki odsetek obrotu handlowego przed­
siębiorstw. W Polsce składka ubezpieczeniowa ustalana jest indywidualnie dla
każdego ubezpieczającego się i płacona jest co miesiąc obrotu
lub od sumy limitów kredytowych. Poziom składki może być bardzo zróż­
nicowany. W 1995 roku kształtował się on w przedziale od kilku do kilkunastu
procent. Oprócz składki kredytobiorca ponosi zryczałtowany udział w
tach analizy wiarygodności finansowej dłużnika. Poziom tego udziału zależy
od jakości i ilości informacji o dłużniku, będących w posiadaniu firmy
ubezpieczeniowej.
Trzecim obszarem funkcjonowania ubezpieczyciela jest przejmowanie
nie uregulowanych przez wierzytelności od
i prowadzenie ich windykacji. Część odzyskana w wyniku windykacji
dzielona w ten sposób, że kredytodawca otrzymuje od towarzystwa
pieczeniowego różnicę między kwotą odzyskaną a wysokością odszkodowania
z zastrzeżeniem, że strony proporcjonalnie uczestniczą w windykacji. zaś
tylko firma ponosi koszt windykacji należności, to kwota
zwrócona przedsiębiorstwu jest odpowiednio mniejsza.
Drugą grupą kredytów kupieckich ubezpieczanych na odrębnych
dach są k r e d y t y h a n d l o w e e k s p o r t o w e . Ubezpieczenia kontraktów ekspor­
towych obejmują szkody poniesione przez ubezpieczającego się eksportera
w wyniku niemożności wykonania kontraktu eksportowego przez kontrahenta
zagranicznego, jeżeli szkody następstwem zdarzeń określonych jako
ryzyko niehandlowe.
Do ryzyka zalicza się: ryzyko polityczne, kata-

212
 ryzyko zwłoki w zobowiązań płatniczych
przez zagranicznego dłużnika publicznego, tj. taki podmiot, do którego nie
zastosowania przepisy prawa upadłościowego, obowiązujące w kraju

Ryzyko polityczne obejmuje:

1) ogłoszenie powszechnego moratorium płatniczego przez rząd państwa
lub państwa uczestniczącego w regulowaniu należności;
2) wydanie lub zmianę aktów prawnych lub decyzji rządu bądź innego
organu państwowego państwa dłużnika lub państwa trzeciego, które uczest­
niczy w realizacji kontraktu, uniemożliwiających wykonanie kontraktu lub
zamówionych usług;
3) wprowadzenie zakazu transferu należności w walucie płatności lub
zakazu wymiany waluty narodowej na walutę płatności;
4) odmowę wykonania zapłaty z przyczyn nie związanych z wykonaniem
kontraktu, gdy dłużnikiem jest państwo, dłużnik publiczny lub inny dłużnik,
za którego poręczyło państwo;
5) przepisy prawne lub decyzje w zakresie handlu zagranicznego, które
uniemożliwiają realizację kontraktu lub świadczenia usług;
6) wybuch poza granicami Polski działań wojennych, powstania, rewolu­
cji, zamieszek, przewlekłych masowych strajków
7) ogłoszenie aktów nacjonalizacji.
Ryzyko katastrofalne dotyczy klęsk żywiołowych, takich jak
ziemi, wybuch wulkanu, tajfun, powódź, gwałtowny przypływ morski,
pożary o rozmiarach katastrofalnych.
Ryzyko przewlekłej zwłoki oznacza opóźnienie w zapłacie przez kon­
trahenta zagranicznego, wynoszące co najmniej dwa miesiące od upływu
ustalonego w kontrakcie terminu płatności.
Ubezpieczeniem mogą być objęte kontrakty eksportowe od ryzyka o cha­
rakterze handlowym, jeżeli kontrakt jest zawarty na warunkach kredytu
powyżej jednego roku (kredyt średnio- lub długoterminowy). Ryzyko h a n d ­
lowe obejmuje w tym przypadku stwierdzoną niewypłacalność oraz przewlek­
zwłokę kontrahenta zagranicznego. Ponadto Rada Ministrów może wyrazić
zgodę na ubezpieczenie kontrahentów eksportowych od innego ryzyka niż
dotychczas wymienione.
Z ubezpieczenia kontraktów eksportowych mogą korzystać krajowe pod­
mioty gospodarcze eksportujące krajowe towary i usługi. W razie powstania
szkody objętej ubezpieczeniem kredytodawca jest zobowiązany (w ciągu 14
dni) udzielić korporacji ubezpieczającej wszelkich wiadomości oraz przedsta­
wić dokumenty oraz inne dowody niezbędne do ustalenia okoliczności po­
wstania szkody i jej rozmiarów. Z chwilą zapłaty kredytodawcy odszkodowa­
nia ubezpieczeniowego, na korporację przechodzą wszelkie wierzytelności oraz

W. Ubezpieczenia kontraktów eksportowych, „Gospodarka Materiałowa i

tyka" 1994, nr 9.

213
 inne prawa przysługujące ubezpieczającemu się w stosunku do
zagranicznego lub jego poręczycieli z tytułu wykonania
tu eksportowego oraz utraty należności powstałej wyniku realizacji
tu eksportowego lub udzielenia kredytu na jego realizację.
W większości krajów rozwiniętych zawieraniem umów,
kredytów eksportowych od ryzyk niehandlowych z eksporterami
wyspecjalizowane agendy fundusze rządowe lub spółki
z udziałem Powodem ścisłego związania tych funkcji z państwem jest
to, że zawieranie tych ubezpieczeń jest w zasadzie decyzją polityczną. to
instrument popierania wybranych kierunków eksportu, zdobywania nowych
rynków bądź utrzymania już istniejących. Ma to również istotne
w polityce wewnętrznej. Umożliwia promowanie niektórych gałęzi
a także stanowi rodzaj ukrytej formy subwencji przez niedopuszczenie
upadku niektórych firm, istotnych z punktu widzenia polityki społecznej czy
przemysłowej
We Francji funkcjonują trzy instytucje promujące francuski eksport.
to: Francuskie Towarzystwo Ubezpieczeń Handlu Zagranicznego
Francuski Bank Handlu Zagranicznego (BFCE) i Francuskie
Ubezpieczeń od Ryzyka Kredytowego Małych i Średnich Przedsiębiorstw
(SOFARIS).
Włoski system ubezpieczeń kredytów eksportowych funkcjonuje od 1977
roku. Został powołany wówczas Międzyministerialny Komitet
nej Gospodarczej ten zajmuje
i koordynacją polityki w dziedzinie handlu zagranicznego i
kredytów eksportowych.
W Wielkiej Brytanii rządowy system popierania eksportu działa od
ponad 70 lat. W 1917 roku powołany został Departament ds.
Kredytów Eksportowych (ECGD) jako niezależna agencja rządowa. Celem
E C G D jest promocja brytyjskich towarów i usług za granicą. E C G D zarówno
ubezpiecza ryzyka handlowe, jak i subsydiuje kredyty eksportowe, według
preferencyjnych stawek oprocentowania. Ze środków budżetowych
wcy refinansuje się różnicę pomiędzy stawką preferencyjną a rynkową stopi
oprocentowania.
Ubezpieczeniami kredytów eksportowych w Szwecji zajmuje się organiza­
cja rządowa - Szwedzka Rada ds. Gwarancji Kredytów Eksportowych (EKN).
Nadzór nad jej działalnością sprawuje Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Do
obowiązków E K N należy badanie warunków przyznania gwarancji, a następ­
nie określanie jej zakresu i warunków. Decyzje o ubezpieczeniu
o wysokiej wartości przekazywane są przez E K N do rozpatrzenia rządowi.
E K N ma także prawo udzielania gwarancji na kredyty refinansowane
na spłatę roszczeń, które stają się wymagalne i są objęte
systemem gwarancji kredytów eksportowych.

B. Mrozowska, A. Ubezpieczenia kredytów eksportowych, „Firma" 1992, nr 4.

214
 W Niemczech ubezpieczeniami kredytów eksportowych zajmuje pry­
korporacja ubezpieczeniowa HERMES. Udziałowcami jej są: Skarb
państwa, banki i towarzystwa ubezpieczeniowe. H E R M E S prowadzi ubez­
pieczenia ryzyk handlowych i niehandlowych w imieniu i na rachunek Skarbu
państwa. Przy zawieraniu umów ubezpieczeniowych kieruje się on wytycz­
Międzyministerialnego Komitetu ds. Gwarancji Eksportowych.
W Polsce w 1990 roku została utworzona Korporacja Ubezpieczeń
Kredytów Eksportowych (KUKE S.A.). Została ona powołana w celu popiera­
nia polskiego eksportu, zwłaszcza do krajów wschodnich. K U K E zajmuje się
ubezpieczaniem na rachunek własny, krótkoterminowych kredytów ekspor­
towych od ryzyk handlowych i od ryzyka kursowego. Ubezpieczenia od ryzyk
handlowych prowadzi na rzecz Rządu. Tego typu ryzyka są bowiem ryzykami
o najwyższym stopniu zagrożenia niewypłacalnością. Środki na ich pokrycie
mogą pochodzić jedynie ze Skarbu Państwa. W warunkach ograniczonych
środków budżetowych zakres ubezpieczeń eksportowych jest zbyt duży.
Aby ubezpieczenia kredytów handlowych mogły wpłynąć na wzrost
sprzedaży, niezbędne jest dotrzymanie takich warunków, jak: profesjonalizm
prowadzenia usług ubezpieczeniowych oraz przystępna wysokość stawki ubez­
pieczeniowej. Rozszerzenie zakresu ubezpieczeń kredytów handlowych w Pol­
sce wymaga uporządkowania regulacji prawnych dotyczących bezpieczeństwa
obrotu gospodarczego, stworzenia systemu aktualnej informacji gospodarczej,
obejmującej publikowania przez podmioty gospodarcze danych
finansowych oraz lepszego zrozumienia zasad ubezpieczenia kredytu przez
uczestników rynku.

6. W i n d y k o w a n i e należności przez p r z e d s i ę b i o r s t w o

Windykowaniem należności zajmują się w Polsce kancelarie prawnicze, wy-

gospodarcze, agencje obrotu wierzytelnościami, firmy skupujące
wierzytelności, agencje detektywistyczne itp.
Wierzyciel rozpoczynając dochodzenie należności ma do dyspozycji wiele
środków prawnych. Ich wybór musi być podporządkowany następującej
zasadzie: uzyskać od dłużnika jak najwięcej w jak najkrótszym czasie i jak
najmniejszym kosztem.
Najprostszym sposobem windykacji należności jest powierniczy przelew
wierzytelności. Bank egzekwuje należności od dłużnika w imieniu wierzyciela.
Bank zobowiązany jest daną wierzytelność (po jej ściągnięciu od dłużnika)
przelać z powrotem na rzecz Za czynności, jakie okażą się
potrzebne do ściągnięcia wierzytelności, bankowi przysługuje odpowiednia
prowizja. Przelew wierzytelności na rzecz banku dokonywany jest więc w celu
ułatwienia sposobu ściągnięcia tej

A. Zarządzanie finansami w przedsiębiorstwach państwowych i OiZP

Warszawa 1993, s. 174.

215
 Prawo bankowe przewiduje uproszczony tryb egzekwowania
kontrahentów banku. Wyciąg ż ksiąg bankowych oraz inne
związane z dokonaniem czynności bankowych, stwierdzające
rzecz tych banków i zaopatrzone w oświadczenia, że oparte na nich
są wymagalne, mają moc tytułów wykonawczych. Przywilejem banku
wybór drogi egzekucji. W praktyce może on złożyć u komornika
o wszczęcie egzekucji należności na podstawie ksiąg bankowych. W
wencji tego następuje zajęcie rachunku dłużnika. Uprawnienia do
należności na podstawie wyciągów z ksiąg bankowych przysługuje
niektórym bankom. Są to banki, za których zobowiązania z tytułu
oszczędnościowych odpowiada Skarb Państwa.
Przedmiotem przelewu powierniczego mogą być tylko
które nie budzą wątpliwości co do zasady i co do wysokości.
podjęcia przez bank jakichkolwiek działań jest sprawdzenie, że chodzi o
rzytelność bezsporną.
Gdy dłużnik nie płaci, wierzyciel może dochodzić swoich
w procesie s ą d o w y m . Istnieje jednak powszechne przekonanie, że procedura
sądowa jest długa, kosztowna i mało skuteczna. Wraz z wniesieniem
wierzyciel zobowiązany jest też do wniesienia wpisu. Jest to rodzaj
rozpoznanie przez sąd danej sprawy. Regułą przy dochodzeniu należności
pieniężnych jest wpis stosunkowy, tj. zależny od wartości przedmiotu sporo
wartości kwoty spornej). Po uzyskaniu klauzuli wykonalności wyroku
wierzyciel udaje się do komornika właściwego komorniczego z
wszczęcie egzekucji. Cały proces dochodzeniowy wierzytelności w procesie
sądowym trwa czasem kilka miesięcy. §
Efektywniejszą od procesu sądowego drogą dochodzenia wierzytelności
jest p o s t ę p o w a n i e n a k a z o w e . Wierzyciel musi wówczas, podobnie jak w
stępowaniu w sprawach gospodarczych, wnieść do właściwego sądu
pozew o wydanie nakazu zapłaty. Jest on również zobowiązany do uiszczenia
wpisu, który w tym przypadku wynosi 1/4 wpisu
Wydanie nakazu zapłaty odbywa się na posiedzeniu niejawnym, bez
rozprawy i bez oczekiwania na odpowiedź pozwanego. Wynika z tego, że
uzyskanie nakazu zapłaty możliwe jest w czasie o wiele krótszym i
mniej kosztuje, aniżeli uzyskanie wyroku w postępowaniu zwykłym.
Uzyskanie korzystnego wyroku sądu gospodarczego to tylko pierwszy
krok na drodze do uzyskania należności. Trzeba ją jeszcze
Dłużnik, który nie reagował na wezwania do zapłaty, może nie chcieć dob­
rowolnie poddać się wyrokowi sądu i wierzyciel będzie zmuszony do korzys­
tania z pomocy komornika, a skuteczność jego będzie zależeć w dużym
stopniu od wierzyciela.
W praktyce wykorzystać można następujące rodzaje egzekucji roszczeń:
1) egzekucję z rachunków bankowych;

A. Biały, Co z „Rzeczpospolita" 1993, nr 51.

216
 2) egzekucję z wynagrodzenia o pracę;
3) egzekucję z ruchomości;
4) egzekucję z nieruchomości;
5) egzekucję z wierzytelności i innych praw majątkowych.
Egzekucja z r a c h u n k u b a n k o w e g o dłużnika jest zazwyczaj nieskutecz­
(chyba, że sąd wydał wystarczająco wcześnie tymczasowe zarządzenie
o zajęciu rachunku bankowego dłużnika). Wierzyciel musi pozostać w stałym
kontakcie z komornikiem, aby po uzyskaniu od niego informacji, że dany
sposób egzekucji jest nieskuteczny - żądać jego zmiany.
Jeżeli wierzytelność jest stosunkowo niewielka, to skuteczną formą eg­
zekucji może okazać się zajęcie i licytacja rzeczy r u c h o m y c h , będących
własnością dłużnika (samochód, komputery, szafa Zajęcie ruchomości
bywa dla dłużnika uciążliwe i często skłania go do zapłaty, nawet jeżeli
wartość tych rzeczy jest mniejsza od wysokości zobowiązania.
Przy dochodzeniu dużych kwot konieczna czasem staje się egzekucja
z nieruchomości. W ocenie specjalistów egzekucja z nieruchomości należy
do najtrudniejszych. Komornik musi przeprowadzić cały szereg czynności,
zanim wierzyciel będzie mógł otrzymać pieniądze uzyskane ze sprzedaży
nieruchomości.
Interesującym sposobem egzekucji jest egzekucja z wierzytelności dłuż­
nika i innych praw majątkowych (np. weksli, należności od odbiorców towa­
rów usług, od dłużnika przedsiębiorstw). Jest Ona rzadko stosowana
w praktyce, mimo że można w jej wyniku odzyskać żądane Jednak
konieczne jest wówczas uzyskanie informacji o wierzytelnościach dłużnika, co
nie jest rzeczą łatwą. Można jednak próbować wywołać powstanie konkretnej
wierzytelności, jeśli dłużnik nadal prowadzi działalność gospodarczą, i zająć ją
przez komornika.
Przed przystąpieniem do wyboru metody egzekucji wierzytelności należy
uwzględnić zasadę uprzywilejowania wierzytelności. Gdy komornik dokonuje
egzekucji na rzecz kilku podmiotów, musi wówczas - po
kosztów samej egzekucji - ich roszczenia zaspokajać w określonej kolejności.
Jest ona
należności za pracę oraz rent z tytułu odszkodowania za wywołanie
choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, jak również kosztów
ostatniej choroby i zwykłego pogrzebu dłużnika;
• podatków i innych należności, do których stosuje się przepisy o zobo­
wiązaniach podatkowych, wraz z dodatkiem za zwłokę i kosztami egzekucji;
• opłat za użytkowanie wieczyste terenów i budynków stanowiących
własność Skarbu Państwa wraz z dodatkami za zwłokę i kosztami egzekucyj­
nymi;
• należności z tytułu kredytów bankowych;
• należności, które były zabezpieczone hipotecznie lub prawem zastawu,

H. Jak zapewnić naszych należności, „Rachunkowość" 1993, nr 5.

217
albo korzystały z ustawowego pierwszeństwa oraz praw,
nieruchomości przed dokonaniem w księdze wieczystej wpisu o wsz
egzekucji lub przed złożeniem do zbioru dokumentów wniosku dokona
takiego wpisu;
• należności wierzycieli, którzy prowadzili egzekucję;
• innych należności.
Normalna należność znajduje się na ostatnim miejscu. Wierzyciel
szansę wyprzedzić innych tylko wtedy, gdy wskazując rodzaj egzekucji
komornikowi taką część majątku dłużnika, o której nie wiedzą inni
majątku, z której nie jest jeszcze prowadzona i w najbliższej przyszłości
będzie prowadzona egzekucja).
Windykację należności prowadzą również
Zwykle do wywiadowni wpływają sprawy w chwili, gdy wierzyciel już w
sposób nie może dojść do porozumienia z dłużnikiem. Połączenie
wywiadowni gospodarczej z usługami windykacji należności jest bardzo
larne na świecie. Często działa wtedy czynnik psychologiczny.
o niezapłaconej należności może znaleźć się w banku danych wywiadowni
Pociąga to za sobą że wiadomość o długach trafi
przyszłego kontrahenta czy banku, w którym dzisiejszy dłużnik będzie chciał
zaciągnąć kredyt. Dłużnicy boją się więc znaleźć na czarnej liście wywiadowni,
która w pakiecie informacji o oferuje m.in. historię jej płatności.
Na początek zainteresowany wierzyciel przekazuje agencji wywiadowczej
dokumenty związane z powstaniem danej należności (faktury,
stawienia płatności Wywiadownia dokonuje należności. Do win­
dykacji przyjmowane są z reguły wierzytelności bezsporne i prawidłowo
udokumentowane. Wywiadownia podejmuje najpierw negocjacje co do
ków i terminów spłaty długów, redukcji odsetek czy rozłożenia spłaty na raty
Często sam dłużnik wykazuje inicjatywę i proponuje ratalną spłatę
Jeśli ściąganie należności środkami pozasądowymi nie przyniesie
wywiadownie stawiają do dyspozycji swoich klientów prawników
zowanych w danej dziedzinie.
Za swoje usługi wywiadownie pobierają określone opłaty. Jeśli nie pól
trafią skutecznie pomóc w ściągnięciu należności, to wierzyciel ponosi
tzw. opłatę wstępną, wynoszącą w warunkach polskich od kilkuset do
tysięcy złotych. Opłaty pobierane przez wywiadownie w postępowaniu
dłużników zagranicznych, w przypadku ściągnięcia należności wynoszą
nio od 6 do 8 procent dochodzonej należności. Do powyższych taryf dochodzą
również opłaty za usługi korespondentów i adwokatów włączonych w
nych przypadkach do realizacji usługi na drodze pozasądowej. Łącznie opłaty
za usługi ściągnięcia należności od dłużników często przekraczają 10%
chodzonej należności. Im wyższa kwota wierzytelności, tym niższy
stanowiący honorarium agencji wywiadowczej, im zaś starszy dług,
najczęściej procent ten jest większy.
Do dość często technik ściągania długów należą

218
 wierzytelności. Zajmują nimi domy aukcyjne lub pośrednicy. Naj­
wierzytelności kupują firmy, które chcą nimi swoje
Kupując dług poniżej jego wartości, firmy kompensują
długi, czyli spłacają mniejszą wartość swoich długów niż wartość
Większość zawieranych transakcji opiewa na kwoty przekraczają­
wartość długu podstawowego, czyli liczonego bez karnych odsetek. Jednak
dłużnik zarabia wówczas na owych odsetkach. Dzieje się tak dlatego, że
wierzyciel z reguły rezygnuje przynajmniej z części karnych odsetek.
Długi kupowane są również w celu zamiany ich na towar. Chcąc kupić
deficytowe wyroby, np. niektóre wyroby hutnicze czy kupić taniej samochód,
przedsiębiorstwa najpierw kupują dług zakładów wytwarzających te wyroby,
później zamienić go na towar. Na ogół prowizję dla pośrednika płaci
kupujący. Wynosi ona kilka procent od wartości należności. Średnia cena
wierzytelności oferowanych do sprzedaży waha się w granicach
należnej sumy.

A. Zarządzanie s. 175.
IX. Zarządzanie
pieniężnymi
w przedsiębiorstwie

Gotówka i krótkoterminowe papiery wartościowe stanowią istotną

zasobów w wielu przedsiębiorstwach. Są to zasoby najbardziej płynne.
Skuteczne zarządzanie nimi może znacznie zwiększyć dochody firm, gdyż
fundusze zamrożone w bieżącej gotówce nie tworzą żadnych dochodów dla
przedsiębiorstwa i dlatego muszą być ograniczone do racjonalnych rozmia­
rów. Zarządzanie gotówką powinno prowadzić do tworzenia innych jej
form, by uzyskać z nich największe dochody, jednocześnie utrzymać
wymagany poziom płynności finansowej. Dodatkowo gospodarowanie zaso­
bami gotówki m a n a celu minimalizację kosztów jej zaangażowania w przed­
siębiorstwie.
Racjonalność zarządzania środkami pieniężnymi uwarunkowana jest
w dużym stopniu możliwościami stosowania różnych technik i strategii,
które są uzależnione od poziomu rozwoju rynków finansowych. W warun­
kach rozwiniętego rynku finansowego przedsiębiorstwa mogą w sposób
bardziej elastyczny i racjonalny kształtować gospodarkę środkami
nymi, niż w warunkach rynku ograniczonego, jaki występuje w gospodarce
polskiej. Pomimo to, utrzymanie pewnego poziomu środków pieniężnych
w kasie i na rachunkach bankowych przedsiębiorstwa jest konieczne dla
prawidłowego jego funkcjonowanie. Wynika to z konieczności zapewnienia
płynności finansowej.

M o t y w y u t r z y m y w a n i a gotówki
w przedsiębiorstwie

Wyróżnia się trzy motywy utrzymywania gotówki w przedsiębiorstwie:

transakcyjny;
•
• spekulacyjny.

220
 Gotówka przeznaczona jest w w pierwszej kolejności na
transakcji. Jest ona codziennie potrzebna zarówno do
operacyjnych jak i kapitałowych. Gotówka na cele transakcyjne wyma­
ga szczególnej uwagi, ponieważ wiele transakcji w przedsiębiorstwie generuje
lub stwarza na nią Wielkość zasobów gotówkowych
utrzymywanych dla celów transakcyjnych zależy, ogólnie rzecz biorąc, od
poziomu aktywności W okresie dobrej koniunktury gospodar­
czej, wyrażającej się wysokim poziomem produkcji i sprzedaży, niezbędny jest
większy transakcyjnego pieniądza do obsłużenia wzmożonej aktywności
gospodarczej. W okresie recesji zapotrzebowania na ten pieniądz spada.
Drugi aspekt utrzymywania gotówki wiąże się z potrzebą posiadania jej
nieprzewidziane wydarzenia. Chodzi bowiem o utrzymanie pewnej rezer­
wy na wypadek, gdyby trzeba było dokonać szybko wydatku pienięż­
nego. Kierując się względami ostrożności, przedsiębiorstwa utrzymują zasoby
gotówki - j a k o aktywa o stałej wartości pieniężnej dla celów regulowania
w późniejszym okresie zobowiązań, których wartość pieniężna jest również
stała. Suma gotówki, którą firma musi utrzymywać kierując się motywem
przezorności, wiąże się z przewidywalnością przepływu gotówki
w codziennej działalności. Jeśli przepływ gotówki jest względnie stały, potrzeb­
na suma gotówki będzie mała, ale jeśli jest on podatny na duże wahania,
wtedy suma ta musi być większa. Gotówką zabezpieczającą w tym kontekście
może być kredyt bankowy.
Przedsiębiorstwa pewien stan gotówki dla celów
nych. Spekulacja znaczy tutaj skorzystanie pojawiających się od czasu do
czasu, nieoczekiwanych okazji przynoszących zysk. Dysponując wolnymi środ­
kami pieniężnymi może w każdej chwili skorzystać z poja­
wiających się okazji zakupu określonych dóbr po atrakcyjnych cenach czy też
zainwestować posiadane środki pieniężne w inny sposób, np. kupić korzystnie
dług innej firmy. Wielkość zasobów gotówkowych utrzymywanych w celach
spekulacyjnych - w do potrzeb transakcyjnych czy oszczęd­
nościowych zależna od poziomu stopy W okresie wysokie­
go stopy procentowej firmy starają się minimalizować wielkość
zasobów pieniądza, przeznaczając go na zakup krótkotermino­
wych papierów wartościowych przynoszących określony dochód. Natomiast
przy niskich stopach procentowych na rynkach finansowych, przedsiębiorstwa
utrzymują zasoby gotówki, gdyż koszty utraconych możliwości dla utrzymy­
wania pieniądza są relatywnie niskie.
Gospodarowanie zasobami środków pieniężnych ściśle łączy się z gos­
podarowaniem papierami wartościowymi (krótkoterminowymi). Krótkotermi­
nowe papiery wartościowe stanowią w warunkach rozwiniętego rynku finan­
sowego alternatywę dla utrzymywania stanu środków pieniężnych.

J. S. Owsiak, Finansowy mechanizm zasobów gospodarce Wyd.

Nauk. PWN, Warszawa 1992, s. 188.

221
2. Potrzeba zarządzania gotówką
w przedsiębiorstwie

W literaturze wymienia dwa aspekty zarządzania gotówką:

1) minimalizację bieżącej gotówki w przedsiębiorstwie i
korzyści płynących z jej posiadania,
2) umożliwienie jak najszybszego przepływu gotówki przez
biorstwo.
Zapewnienie płynności finansowej w przedsiębiorstwie narzuca
ność utrzymania pewnego poziomu gotówki. Umożliwia mu ona
tylko korzystanie z opustów proponowanych przez dostawców dóbr
trzeniowych czy też zachowanie dobrej oceny zdolności kredytowej w
kach i u dostawców, ale przede wszystkim stwarza warunki elastycznego
reagowania w przypadku zagrożenia utratą płynności finansowej bądź
rzystania z nadarzającej się okazji zakupu produktów po
cenach lub długów innych firm po cenach znacznie niższych niż ich
nominalna.
Minimalizacja posiadanej gotówki wymaga przede wszystkim
synchronizacji wpływów i wydatków. Zharmonizowanie tych dwóch
zależy w dużym stopniu od celów przeznaczenia gotówki oraz
gnozy jej przepływu. Minimalizacja stanu gotówki oznacza możliwość
zaangażowania jej pozostałej wolnej kwoty, aby zmaksymalizować
z jej posiadania. Wzrost zysku z całości zasobów gotówkowych może
osiągnięty przez inwestycje w papiery wartościowe o większej rentowności
poprzez zmniejszenie udziału gotówki lub poprzez
tych dwóch możliwości. W przypadku dużych sum gotówki dochód z jej
zagospodarowania może być znaczny nawet przy operacjach
W sytuacji lokowania nadwyżki gotówki w krótkoterminowe papiery
ciowe ważna jest forma i terminy płatności tych lokat. Jeśli firma nie
doświadczenia w zarządzaniu inwestycjami portfelowymi i nie jest to
przedmiotem działalności, musi zachować sporą ostrożność w
gotówki. Zaleca się w takiej sytuacji dokonywanie lokat na rynku
wych papierów wartościowych (bony skarbowe, obligacje
Ryzyko dla inwestycji finansowych na rynku w krótkim okresie jest
zazwyczaj duże, a w krótkich okresach czasem ważniejsze jest
ryzyka strat niż maksymalizacja zysku. Dlatego firmy muszą bacznie
wować kursy rynkowe i giełdowe.
Wiele przedsiębiorstw może uzyskać znaczne oszczędności po prostu
przez przegrupowanie swoich zobowiązań celem lepszego
i odpływu gotówki. W ten sposób firma może zredukować
minimalną rezerwę gotówkową lub uniknąć drogich kredytów i
Trzeba podkreślić, że wzrost zysku z tytułu lepszego zarządzania gotówką
musi być osiągnięty bez zwiększania ryzyka powyżej pewnego krytycznego
poziomu.

222
 Skuteczne zarządzanie gotówką może znacznie zwiększyć dochody przed­
siębiorstwa. Ta pozostająca w gestii kierownika finansowego dziedzina może
wielu przypadkach (zwłaszcza w dużych firmach) stać się samoistnym
ośrodkiem zysku. Toteż firmy te zatrudniają specjalistów od zarządzania
gotówką, tzw. skarbników, którzy omijając pośredników zawierają bezpośred­
nie transakcje oszczędzając przy tym na kosztach opłat. Wykorzystując bilanse
gotówkowe sterują oni przepływem gotówki, starając się przyspieszyć tempo
tego przepływu. Jest ono oparte na dwóch założeniach:
a przyśpieszaniu inkasowania należności;
• opóźnianiu regulowania zobowiązań wobec dostawców.
Przyśpieszenie t e r m i n ó w inkasowania należności od odbiorców można
osiągnąć przede wszystkim poprzez staranny dobór form płatności (przelewy,
czeki, weksle, listy zastawne Jest to ważne zwłaszcza w warunkach mało
sprawnego systemu bankowego. W sytuacji wystawienia czeków przez klien­
tów rozrzuconych po całym kraju może upłynąć kilkanaście dni, zanim
pieniądze znajdą się na koncie i będą do dyspozycji przedsiębiorstwa.
Spośród innych zasad, jakich należałoby przestrzegać w celu przyspiesze­
nia wpływu gotówki do firmy należy
1. Tryb inkasowania należności powinien być przestrzegany.
2. Gotówka zainkasowana przez pracownika (np. kierowcę autobusu)
powinna być wpłacana do kasy, a nie zatrzymywana aż do końca tygodnia.
3. gotówka i czeki winny być deponowane codziennie na rachunku
bankowym.
4. Dla dużych czeków trzeba zawrzeć specjalne umowy clearingowe, aby
na rachunku bankowym uzyskać gotówkę tego samego dnia.
5. Należy zachęcać klientów do uiszczania opłat bezpośrednio na rachu­
nek przedsiębiorstwa w najefektywniejszy sposób, a w przypadku dużych
płatności, w sposób zapewniający gotówkę tego samego dnia.
6. Trzeba korzystać z usług różnych banków, aby przyśpieszyć przepływ
gotówki z rachunku bankowego klienta na rachunek przedsiębiorstwa.
Równocześnie spowolnienie uiszczenia płatności przez przedsiębiorstwo
może przynieść znaczne korzyści. Można przy tym wykorzystać pewne zależ­
ności:
1. Opóźnienie płatności dla kredytodawców w oczywisty sposób popra­
wia stan gotówki, ale może się ono odbywać w terminach wynegocjowanych
z dostawcami lub z instytucjami publicznoprawnymi. W innym przypadku
pociąga za sobą pewne koszty i ryzyko.
Płacenie czekiem zamiast gotówką lub przelewem bankowym zatrzy­
muje gotówkę w przedsiębiorstwie na dłużej.
3. Połączenie rachunków bieżących i depozytów bankowych oraz płatno­
ści na nie może zmaksymalizować korzyść przedsiębiorstwa w tych tranzytach.

H. Zarządzanie finansami, Marbig, Warszawa 1991, s. 71.

223
 Konieczność maksymalizacji korzyści z posiadania gotówki poprzez
widłowe gospodarowanie jej zasobami zmusza do optymalizowania
ki środkami pieniężnymi. Może ono być realizowane za pomocą
metod. Najczęściej wykorzystuje się tego celu:
• model zapasów gotówki (Baumola),
• model kontroli przypadkowych stanów gotówki
Zostaną omówione poniżej.

3. Wykorzystanie modelu J. B a u m o l a
do optymalizacji gotówki w p r z e d s i ę b i o r s t w i e

J. W. reguły odnoszące się do gospodarowania

materiałowymi do ustalania optymalnej wielkości salda gotówkowego,
powinno być utrzymywane w przedsiębiorstwie. Model Baumola opiera
następujących założeniach:
1) zapotrzebowanie przedsiębiorstwa na gotówkę jest możliwe do przewi­
dzenia i stałe w danym okresie;
2) dopływ środków pieniężnych do przedsiębiorstwa z tytułu
działalności jest stały i możliwy do
3) wpływy gotówkowe do przedsiębiorstwa cechuje rytmiczność, ciągłość
i pewność, co oznacza, że nie występują nie przewidziane
wpłaty gotówkowe;
4) stopa procentowa inwestycji w papiery wartościowe pozostaje
przez cały okres;
5) transfery pomiędzy gotówką a papierami wartościowymi następują
natychmiastowo po ustalonym koszcie bez względu na wielkość transferu.
Zgodnie z założeniami wielkość i rozkład czasowy odpływu i
gotówki w analizowanym okresie jest znany i pewny. Zatem wielkość gotówki,
na zakupy, płace, podatki jest w tym okresie stała. Dopiero po
wymienionych założeń model Baumola może być wykorzystany do określenia
optymalnej wielkości transferu polegającej na zamianie posiadanych przez
przedsiębiorstwo papierów wartościowych na gotówkę lub też
długu dla uzupełnienia powstającego niedoboru środków pieniężnych.
Obliczanie optymalnej wielkości transferu wymaga znajomości
zmiennych, jak:
T - łączna kwota zapotrzebowania na środki pieniężne w danym
okresie, np. w ciągu jednego roku;
C - kwota gotówki podejmowana każdorazowo z inwestycji
wych lub zaciągnięcia
C/2 - średni poziom utrzymywanego gotówkowego w
biorstwie;
C* - kwota środków pieniężnych, jaka powinna być pozys­
kiwana każdorazowo;

224
 T/C. - liczba transakcji;
F - stałe koszty jednej transakcji (sprzedaży papierów wartościowych
zaciągnięcia pożyczki);
I - koszty alternatywne, koszty utraconych możliwości.
Jeśli przyjmiemy zgodnie z powyższymi oznaczeniami, że przedsiębior­
stwo trzyma C złotych w gotówce i tymi środkami reguluje bieżące płatności,
po wyczerpaniu się tego salda podejmie ono znowu C złotych z lokat,
portfelowych lub zaciągnie kredyt bankowy (stworzy ujemne saldo
rachunku bieżącym do wysokości kredytu w rachunku otwartym). Ten
proces odtwarzania salda gotówkowego w kwocie C powtarza się systematycz­
nie. Zaprezentujemy go na schemacie 25.

Schemat 25. Proces podejmowania gotówki w przedsiębiorstwie

Źródło: V. Jog, Suszyński, finansami Warszawa s. 192.

Aby określić optymalną wielkość gotówki podejmowaną każdorazowo,

przedsiębiorstwo musi zminimalizować dwa rodzaje kosztów:
1. Całkowite koszty transakcji (koszty biurowe, płac, prowizji makler­
skich itp.) związane z przekształceniem papierów wartościowych w gotówkę,
które będą wynosić:
Liczba transakcji (T/C) x jednostkowy koszt transakcji
Takie ujęcie całkowitych kosztów transakcyjnych stanowi pewne uprosz­
czenie, gdyż zawierają one również niektóre elementy kosztów zmiennych,
od wielkości transakcji. Ten zmienny koszt nie odgrywa jednak
większej roli w określaniu pożądanej wielkości salda gotówkowego i dlatego
najczęściej się go pomija. W warunkach gospodarki polskiej (wysokiej inflacji
i drogiego kredytu oraz wysokich cen różnych produktów bankowych) trans­
akcyjny koszt zmienny ma dużo większe znaczenie niż w ustabilizowanej
gospodarce rynkowej.
2. Koszty alternatywne, inaczej koszty utraconych możliwości, związane
z utrzymywaniem sald środków pieniężnych. Są one równe kwocie odsetek (przy
stopie procentowej I), jaką można by uzyskać zakupując papiery wartościowe.

225
 W modelu Baumola, podobnie jak i w modelu
tuje stały koszt transferu (F). Koszt ten składa się z dwóch elementów:
a) stałego kosztu przeprowadzenia operacji transferu obejmującego
pracowników odpowiedniej komórki przedsiębiorstwa, koszty telefonu,
bankowe za prowadzenie rachunku papierów wartościowych
b) kosztu opłat brokerskich; powyżej pewnej kwoty są one naliczane
towo od wielkości transakcji, wobec tego koszt transferu F staje się wówczas
kosztem zmiennym, jest to jednak sprzeczne z założeniami obu modeli.
Wydaje się jednak, że problem ten można rozwiązać w sposób
czony zakładając, iż opłaty są stałe dla każdej porcji papierów
wartościowych niższej od arbitralnie przyjętej wielkości gotówki, której koszt
transferu w papiery wartościowe zostanie wprowadzony do modeli.
stałej opłaty brokerskiej pozwoli zastosować modele optymalizujące w waqrun-
kach gospodarki polskiej. Rzeczywisty koszt transferu będzie się więc
różnił od kosztu w modelach.
Jeżeli średni poziom utrzymywanego poziomu gotówki wynosi C/2, to
koszt utrzymania tego salda wynosi:

Całkowity koszt ponoszony przez przedsiębiorstwo w związku z utrzymy­

waniem średniego salda gotówkowego jest sumą kosztu alternatywnego i
tów transakcyjnych ponoszonych w toku uzupełniania tego salda do
nego poziomu. Łączne koszty wynoszą więc:

Funkcję kosztu utrzymania gotówki różniczkujemy względem C, stąd mamy:

Wielkość gotówki stanowi minimum funkcji kosztu

Ponieważ dla każdej wartości wobec czego przy

C* funkcja kosztu utrzymania ma minimum, czyli firmą
ponosi minimalny koszt zarządzania środkami pieniężnymi. C*/2
optymalne, przeciętne saldo gotówkowe.
Przykład. Wykorzystanie w praktyce powyższego wzoru
jest dotrzymaniem wcześniej zaprezentowanych założeń. Na przykład w
siębiorstwie „X" zapotrzebowanie na gotówkę netto tygodniowo wynosi 400
zł, czyli w skali roku zapotrzebowanie to będzie wynosić:

226
 • 52 tygodnie x 400 zł 20 800 zł,
• stałe koszty transakcji sprzedaży krótkoterminowych papierów wartoś­
5 tys.
• stopa procentowa I 30%.
Optymalna wielkość gotówki wyniesie:

Przy przyjętych parametrach przedsiębiorstwo powinno dla uzupeł­

nienia niedoboru gotówki sprzedawać papiery wartościowe lub zaciągać kre­
dyt każdorazowo po osiągnięciu poziomu tys. zł. W ciągu roku dokona
ono 25 takich transakcji. Przeciętne saldo wynosić będzie 416,3
tys. zł. Koszty utrzymania tego salda będą najniższe.
Wariancja optymalnego salda gotówkowego jest dodatnio skorelowana
ze zmianą stałego kosztu transakcyjnego F oraz ujemnie ze zmianą stopy
procentowej Jeśli zatem stały koszt transakcji jest bardzo wysoki, przedsię­
biorstwo będzie chciało zmniejszyć liczbę transakcji służących uzupełnieniu
swego salda gotówkowego. I przeciwnie, jeśli stopa procentowa będzie wyso­
ka, przedsiębiorstwo będzie skłonne do zmniejszania rozmiarów każdej trans­
akcji. Powoduje to tendencję do ograniczania średniego salda
Zachowując poprzednie warunki dla „X" podnieśmy
stałe koszty z 5 tys. do 6 tys. zł. Optymalna wielkość salda
gotówkowego wyniesie

Gdy natomiast obniżymy stopę procentową z 30 do 20%, kwota optymalnej

gotówki, jaką przedsiębiorstwo powinno utrzymać, zwiększy się, a zmaleje,
gdy stopa procentowa wzrośnie. Przedsiębiorstwo powinno utrzymywać niski
poziom gotówki, gdyż przy wysokiej stopie procentowej utracone korzyści, np.
odsetki od depozytów bankowych, będą duże. Wysoki koszt alternatywny
utrzymania nadmiernego poziomu gotówki prowadzi do strat i powoduje
konieczność kontroli i ustalania stanów optymalnych.

4. O p t y m a l i z a c j a gotówki w przedsiębiorstwie
za pomocą modelu

j Model Millera-Orra zakłada, że zmiany stanu środków pieniężnych w przed­

siębiorstwie mają charakter losowy. Tak więc prawdopodobieństwo spadku
lub wzrostu poziomu gotówki jest takie samo, czyli równe 0,5. Przyjęcie tego

V. Jog, Suszyński, Zarządzanie finansami Warszawa 1993, s. 193.

227
założenia oznacza, że gotówka wpływa lub wypływa z przedsiębiorstwa z taką
samą częstotliwością. Praktycznie zakłada się zatem, iż zarówno zmiany
wielkości wydatków jak i wpływów w równym stopniu są nieprzewidywalne
i w takim też stopniu niezależne od woli kierownictwa.
Istota zarządzania środkami pieniężnymi na podstawie modelu
polega na określeniu takiego obszaru stanów gotówki, które
z punktu widzenia kierownictwa zapewniałyby oczekiwany poziom
finansowej. Oznacza to możliwość dysponowania środkami niezbędnymi
zaspokojenia potrzeb operacyjnych oraz wszystkich innych bieżących
datków. Mechanizm zarządzania środkami pieniężnymi w przypadku
kroczenia przez nie stanu bezpiecznego obszaru, polega na dokonaniu
bądź zakupu papierów wartościowych celem doprowadzenia ich stanu
do poziomu optymalnego. Innymi słowy model Millera-Orra pozwala w
sób jednoznaczny określić graniczną wielkość gotówki w
która nie wymaga od kierownictwa działań zarządczych o
korygującym.
Podstawowymi wielkościami opisującymi obszar bezpieczeństwa są:
limit dolny LL limit),
• limit górny UP (upper limit),
• punkt odnowienia środków pieniężnych (the cash
point)
Limit dolny granicznym stanem gotówki wyspecyfikowanym przez
przedsiębiorstwo; jego przekroczenie może stwarzać groźbę utraty płynności
finansowej. Limit górny jest taką wielkością dziennego jej stanu, której
manie nie ma uzasadnienia operacyjnego oraz ekonomicznego. Z kolei
tymalny punkt odnowienia określa wartość środków pieniężnych, wokół której
powinny oscylować ich dzienne wielkości. Punkt ten wraz z limitem górnym
i dolnym wyznacza również rozmiar interwencyjnego zakupu lub sprzedaży
papierów wartościowych.
Punkt odnowienia jest wyznaczony przez cztery parametry:
F - koszt transferu środków pieniężnych i papierów wartościowych; jego
wielkość jest niezależna od rozmiaru transferu, czyli jest on stały na jedno
zamówienie;
- dzienny dochód możliwy do uzyskania na portfolio papierów war­
tościowych; określa on rozmiar kosztu utraconej możliwości, wynikłej z ko­
nieczności utrzymywania w przedsiębiorstwie gotówki na określonym po­
ziomie;
wariancja dziennego stanu środków pieniężnych, wyznaczona na
podstawie danych historycznych lub też będąca planowaną (prognozowaną)
wielkością dopuszczalną; parametr ten jest miarą zmienności cash w okre­
ślonym czasie; wariancję tę można obliczyć na podstawie funkcji trendu
wyznaczonej za pomocą metody najmniejszych kwadratów.
LL - dolny limit środków pieniężnych.

228
 Optymalny punkt odnowienia gotówki oblicza z następującego

Wartość górnego limitu stanu środków pieniężnych po ustaleniu punktu

odnowienia ma postać:
UL
Mechanizm zarządzania środkami pieniężnymi polega na dążeniu do
utrzymywania ich stanu na poziomie wyznaczonym przez punkt odnowienia
poprzez kolejne transfery środków pieniężnych i papierów wartościowych.
Kierownictwo nie interweniuje do momentu, w którym stan gotówki nie
przekroczy dolnego lub górnego limitu. Osiągnięcie limitu dolnego oznacza, że
stan gotówki zbliża się do granicy uznanej za niebezpieczną dla wypłacalności
przedsiębiorstwa. Reakcją kierownictwa na tę sytuację jest sprzedaż papierów
wartościowych w wielkości równej Operacja ta doprowadza stan
gotówki do wartości punktu odnowienia. Z kolei osiągnięcie przez środki
pieniężne górnego limitu oznacza ich bieżącą nadwyżkę, za którą przedsiębior­
stwo zakupuje papiery wartościowe o wartości sprowadzając stan
gotówki do wartości optymalnej. Tak więc bieżąca wartość środków pienięż­
nych w przedsiębiorstwie rośnie lub maleje tak długo, póki nie przekroczy
i obszaru między UL a LL.
Model Millera-Orra wymaga posługiwania się przy obliczaniu punktu
odniesienia (a więc także optymalnego stanu środków pieniężnych) stałym
| kosztem transferu (F). W Polsce przedsiębiorstwa mogą konstruować optyma­
lne portfele papierów wartościowych na podstawie akcji przedsiębiorstw noto­
wanych na warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Koszt operacji
transferu w przypadku każdego z tych avoidów (instrumentów finansowych)
powyżej pewnej kwoty (zwykle 150 zł dla akcji, a 500 zł dla obligacji) przestaje
być kosztem stałym, a staje się kosztem zmiennym, ponieważ jest naliczany
procentowo od tej kwoty. Oznacza to, że aby ściśle trzymać się wymagań
modelu, należałoby dokonywać operacji zakupu lub sprzedaży w pakietach
o wartości odpowiadającej kosztowi stałemu. Dla większych pakietów moż­
liwe jest jednak obliczenie hipotetycznego kosztu transferu dla arbitralnie
obranej porcji gotówki, np. równej maksymalnej wartości zakupu papierów
wartościowych, a następnie wyliczenie na tej jej optymalnego
rozmiaru z modelu. Przyjęcie stałego kosztu transferu w dalszej kolejności
umożliwia określenie zyskowności brutto inwestycji w papiery wartościowe,
a po ustaleniu kosztu rzeczywistego - zyskowności netto.
W praktycznym wykorzystaniu modelu Millera-Orra szczególnie istotna
jest świadomość wpływu zmian poszczególnych jego parametrów na optymal-

J. Martin, J. Petty, A. D. Basic Financial Management, Prentice-Hall

International, 1991, s. 593.

229
 ne wartości środków pieniężnych, a także położenie punktu odnowienia
limitu górnego oraz dolnego. Ma to znaczenie przy ustalaniu
pakietu papierów wartościowych, które doprowadzają stan gotówki do
optymalnego, oraz określaniu częstotliwości dokonywania transferu.
Podstawowym czynnikiem oddziałującym na poziom punktu
gotówki jest wartość jej dolnego limitu wyznaczonego przez
przedsiębiorstwa. Przy jego ustalaniu powinno ono wziąć pod uwagę:
1. Stopień zmienności otoczenia, w którym działa przedsiębiorstwo,
fazę cyklu koniunkturalnego, w jakiej znajduje się cała gospodarka,
i branża. Ogólnie można powiedzieć, że im bardziej burzliwe jest to
i im bardziej podmiot gospodarujący jest od niego uzależniony, tym
być wyższy dolny limit. Jego wysoka stanowi najlepsze
resowe zabezpieczenie przed niespodziewanymi wahaniami cash flow.
ny wpływ ma recesyjna i depresyjna faza cyklu koniunkturalnego,
stwarzają szczególne zagrożenie utraty płynności finansowej.
2. Kwotę środków pieniężnych, którą z pewnych względów przedsiębior­
stwo nie może w pełni dysponować. Przykładem może być umowa z
na mocy której przedsiębiorstwo musi stale utrzymywać pewną sumę
na swoim rachunku rozliczeniowym.
3. Wielkość rezerw krótkoterminowych papierów wartościowych oraz ich
płynność. Przedsiębiorstwa, posiadające niewielkie rezerwy tych
a zwłaszcza te, których dzienne stany gotówki mają tendencję do znacznych
skoków wartości (duża wariancja) powinny szczególnie dbać o płynność
swojego portfela. W problem płynności portfela nabiera istotnego
znaczenia, jeżeli w jego składzie znajdują się akcje przedsiębiorstw notowa­
nych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Wynika to z
że nie tylko w okresie bessy, ale i hossy ich sprzedaż może być znacznie
utrudniona, lub nawet niemożliwa w przypadku dużej nierównowagi
ży/popytu. Podczas bessy wiąże się to dodatkowo ze znacznym ubytkiem
wartości przy sprzedaży.
Wśród czynników mających wpływ na wartość punktu odnowienia
dującą odgrywają parametry F, I, Wzrost wartości wariancji środków
pieniężnych, a także kosztu transferu powoduje wzrost odległości między
punktem odnowienia oraz limitem górnym, co oznacza, że zakupy
wartościowych będą dokonywane stosunkowo rzadko, ale za to w
pakietach. W przypadku planowania poziomu wariancji, która
znaczne wahania poziomu cash flow, może dojść do wywindowania
nego stanu gotówki, a tym samym utrzymywania nie uzasadnionej nadwyżki
środków pieniężnych. Wzrost stopy utraconej korzyści oddziałuje
co na odległość pomiędzy punktem odnowienia a limitem dolnym. Oznacza
spadek wartości pakietu papierów wartościowych przeznaczonych na
oraz wzrost częstotliwości tej operacji. Należy dodać, iż niezależnie od wielko­
ści tej stopy zakupy będą zawsze dokonywane rzadziej niż sprzedaż, z uwagi
na niesymetryczne położenie punktu odnowienia względem obu limitów.

230
 S. Przykład praktycznego wykorzystania
modelu M i l l e r a - O r r a

Zastosowanie zaprezentowanego modelu do zarządzania gotówką napotyka

w praktyce szereg barier. Niemniej strateg finansowy firmy nie może być
pozbawiony narzędzi służących do efektywnego zarządzania zasobami przed­
siębiorstwa. Wykorzystanie tych narzędzi w praktyce może on jednak trak­
tować, obok własnego doświadczenia i wielkości prognozowanych, jako śro­
dek pomocniczy. Sposób zastosowania modelu Millera-Orra zaprezentujemy
na przykładzie przedsiębiorstwa „Alaska".
Optymalizację środków pieniężnych przeprowadzono w dwóch etapach:
1. Najpierw wariancję środków pieniężnych na podstawie gru­
dniowych skumulowanych stanów tych środków w 1993 roku (problem roz­
patrywany jest w czerwcu roku).
2. Następnie określono optymalny stan gotówki na miesiąc czerwiec
(oczywiście dotyczy to także poprzedzających i następnych miesięcy).
Wariancję środków pieniężnych wyliczono korzystając z funkcji trendu.
Potrzebne do jej oszacowania dane zawiera tablica Przedsiębiorstwo
zarejestrowało następujące wpływy gotówkowe w poszczególnych dniach gru­
dnia 1994 roku. tych wpływów zawiera także tablica 36.
Na podstawie prognozy stanów gotówki określono funkcję trendu. Funk­
cja ta ma

Jej parametry wyliczono korzystając z następującego układu

gdzie: - dzienne skumulowane stany gotówki; t - jednostki czasu (argument

funkcji); n - liczba jednostek czasu (w przykładzie 30), a, b - parametry funkcji
trendu o ogólnej postaci
Układ równań do przykładu ma następującą postać:

Z funkcji trendu można obliczyć wariancję gotówki według następującego

wzoru:

Zając, Zarys metod PWE, Warszawa 1988, s. 338.

gdzie: - wariancja środków pieniężnych; k - liczba parametrów
trendu (w przykładzie dwa); - wartości obserwowane (rzeczywiste)
gotówki dla dni; - wartości szacowane na podstawie
trendu.

Tablica 36. Dane do obliczenia wariancji gotówki w grudniu 1994 roku

Dzień

1 1 4059,4 -958,4
2 3211 4 6422 4110,1 -899,1
3 9 4160,8 965,8
4 16 4211,5 296,5
5 25 4262,2 -263,2
6 4150 36 4454,2 -304,2
7 49 .32410 4363,6 266,4
8 4900 64 39200 4414,3 485,7
4901 81 4465,0 436,0
10 5114 100 598,3
11 121 4566,4 563,6
12 4798 57 576 4617,1 180,9
13 5311 169 4667,8 643,2
14 5477 196 76678 4718,5 758,5
15 5477 225 4769,2 707,8
16 5479 256 4819,9 659.1 434412,8
17 4238 289 4870,6 -632,6
18 4741 324 4921,3 180,3
19 361 4972,6 -113,6 12905,0
20 5018 400 5022,7 -47,0
21 5128 441 5073,4 54,6
22 5213 484 114686 88,9
23 5300 529 125,2
24 576 5225,5 -0,5 0,25
25 5113 625 127 825 5276,2
26 676 5326,9 -218,9
729 140535 5377,6 -172,6 29790,8
28 784 -300,3
29 841 147 5479,0 -382,0 145924,0
30 900 5529,7 -431,7 186364,9

- -
465
opracowanie własne.

232
 Określona na podstawie dziennych stanów środków wa­
wynosi złotych. Zakładana stopa dochodu na inwes­
tycji w papiery wartościowe osiągnie 5 0 % , czyli 0,00137 dziennie. Jeśli
przeciętna wielkość gotówki (średnia arytmetyczna) wyniosła w grudniu 4795
zł, to arbitralnie określona kwota zakupu (sprzedaży) papierów wartoś­
ciowych może być jej równa. Przyjmując, że na koszt transferu składają się
opłaty brokerskie (3%), koszt obrotu (transfer gotówki w obie
strony) wyniesie 143,85 tys. złotych. W opinii kierownictwa minimalny stan
środków pieniężnych nie powinien być niższy niż 1000 tys. zł Na
podstawie tych danych można obliczyć punkt odnowienia (RP) oraz limit
górny (UL). Wielkości pozwalające obliczyć RP, UL oraz ich wartości
zawiera tablica 37.

Tabclia 37. Dane do obliczeń punktu odnowienia gotówki

Wyszczególnienie Oznaczenie
Limit dolny LL zł
Wariancja stanu środków pieniężnych zł
Stopa dochodu na papierach wartościowych (dzienna) 0,00137
Koszt transferu F 143850 zł
Punkt odnowienia RP zł
Limit górny UL zł
opracowanie własne.

Punkt odnowienia gotówki wynosi:

a limit górny wynosi:

UL * 000 000 zł 000 zł.
Punkt odnowienia gotówki, limit górny i dolny wykorzystano do za­
rządzania środkami pieniężnymi w 1995 jednakże dopiero w czerwcu
zaobserwowano istotny wzrost wahań ich wielkości. Odnotowano nastę­
pujące dzienne stany gotówki (tablica 38). Zgodnie z obliczeniami mode­
lu, przedsiębiorstwo zakupi papiery wartościowe 8 czerwca w wielkości
5508 tys. zł (9213 Z kolei sprzedaż wyrównująca niedobór
gotówki nastąpi 22 czerwca w kwocie 3139 tys. zł (3705
Operacje te doprowadzają stan środków pieniężnych do punktu optymalnego
(schemat 26).

233
Schemat 26. Mechanizm zarządzania gotówką za pomocą modelu Millera-Orra
Źródło: własne.
 Tablica 38. Dzienne stany gotówki w czerwcu oraz korekty Ich wartości

Dzienne,
skumulowane Zakupy Sprzedaż
skumulowane
stany gotówki papierów papierów
stany papierów
w zł wartościowych wartościowych
wartościowych
w tys. zł w tys. zł
bez korekty z korektą w tys. zł
6111 6111
2 5914 5914
3 5910 5910
4
5 6781 6781
6 7914 7914
7
8 9213 3705
9 5508
10
11 5508
12 10119 4611 5508
13 12813
14. 12810 7302 5508
15 9305 3797
16
17
18 8809 3301 5508
19 4479
20
21
22 566 + = 3705 2369
23 2369
24 2369
25
1612
27
28 4113 2369
4365
30
31

Źródło: opracowanie

235
 Dzięki inwestycji w papiery wartościowe przedsiębiorstwo
dodatkowy brutto 138,05 zł, czym
problemów płynnością finansową (tablica 39). Należy
uwagę, że jeśli nie posiada ono rezerw papierów wartościowych,
sprzedaż zakupionych avoidów finansowych może nastąpić przed
uzyskane przychody pokryją koszt opłat brokerskich. W Polsce są
bardzo wysokie, dlatego stwarza to problem odpowiedniej częstotliwości
transferów.

Tablica 39. Poziom dochodów uzyskiwanych z opty­

malizacji gotówki
Moment (dzień)
Wartość Dochód
rozpoczęcia Liczba
inwestycji brutto
„naliczania"
w tys. zł w tys. zł
odsetek dochodu
8 czerwca 14 105,6
22 czerwca 2369 10 32,45
stan końcowy 138,05
opracowanie

Analiza literatury przedmiotu oraz badania empiryczne wskazują, iż

przedsiębiorstwa mają tendencję do mechanicznego zarządzania środkami
pieniężnymi, co powoduje, że w porównaniu z innymi aktywami one
wykorzystywane mają problemy z całościową
polityką w tym obszarze. Sugeruje się rozwijanie polityki, która byłaby
logicznie powiązana z celami przedsiębiorstwa, wówczas koszt alternatywnych
rozwiązań w tej polityce będzie wynikał z tych celów. Główne obszary
poprawy polityki zarządzania płynnymi aktywami dotyczą właściwych
porcji płynnych aktywów oraz efektywności inwestycji w lokaty bankowe, jak
i inne instrumenty o wyższym dochodzie. Poprawa zarządzania środkami
pieniężnymi przynosi w dalszej perspektywie efekty nie tylko
stwom, ale i obsługującym je bankom.

6. P r e l i m i n a r z obrotów gotówkowych
i
Utrzymanie płynności finansowej w przedsiębiorstwie narzuca konieczność
bieżącej kontroli przepływu gotówki. Kontrolę taką umożliwia plan obrotów
gotówkowych. Jest on instrumentem aktywnego sterowania wpływami i wyda­
tkami przedsiębiorstwa, umożliwiającym prowadzenie gospodarki pieniężnej
w sposób z góry określony.
Preliminarz obrotów gotówkowych spełnia następujące

W. Bień, Planowanie finansowej, 1993, nr 4.

236
 • programuje obieg środków pieniężnych w odpowiednich przedziałach
czasu w sposób zapewniający utrzymanie finansowej przedsiębior­
przy racjonalnym kształtowaniu kosztów finansowych utrzymania tej
płynności;
określa z góry działania podejmowane dla zapewnienia dodatkowych
źródeł finansowania lub zmierzające do odpowiedniego przesunięcia płatności
(w porozumieniu z wierzycielami) w przypadku przewidywanego spiętrzenia

• wyznacza przedsięwzięcia pozwalające na najkorzystniejsze lokowanie

nawet krótkoterminowych nadwyżek finansowych.
Preliminarz obrotów gotówkowych służy zatem świadomemu, z góry
określonemu, sterowaniu płynnością finansową przedsiębiorstwa, obejmując
przekroju odpowiednich przedziałów czasu przewidywane wpływy i wydatki
gotówkowe oraz sposoby pokrycia niedoborów i wykorzystania przejściowych
nadwyżek gotówki.
Preliminarz obrotów gotówkowych buduje się zazwyczaj na pół roku
naprzód, wykorzystując przy tym zasadę planowania kroczącego, czyli stałego
uzupełnienia horyzontu czasowego planu w miarę upływu czasu (np. uzupeł­
nianie po upływie każdego miesiąca planu o kolejny miesiąc). Zastosowanie
takiej metody planowania gotówki zapewnia bieżącą aktualność, a więc
i przydatność planu. Przy budowie planu obrotów gotówki dla okresu pół­
rocznego przyjmuje się zazwyczaj miesięczne przedziały W dużych
firmach niezbędne jest określanie wpływów i wydatków dla poszczególnych
tygodni. Dopiero tak szczegółowe kontrolowanie przepływu gotówki
może służyć poprawnemu sterowaniu gospodarką pieniężną.
Proces planowania przepływu gotówki w przedsiębiorstwie zaprezentuje­
na przykładzie zamieszczonym w tablicy 36.
1. Wpływy ze sprzedaży bieżącej ustalimy na podstawie planowanej
wielkości sprzedaży, a wpływy ze sprzedaży poprzednich miesięcy obliczymy
na podstawie rozkładu czasowego wpływów (struktury czasowej należności).
2. Pozostałe wpływy pieniężne, takie jak wpływy czynszów dzierżawnych,
odszkodowania wypłacone przez instytucje ubezpieczeniowe, zwroty podat­
ków, zaciągnięte kredyty obrotowe, wpływy z odsetek od posiadanych papie­
rów wartościowych, np. z obligacji, wpływy z dywidend ustala się na pod­
stawie informacji wynikających z planów poszczególnych komórek organiza­
cyjnych przedsiębiorstwa. Przykładowo, dział inwestycji kapitałowych określi
wpływy z dywidend czy odsetek od udzielonych pożyczek.
3. Wydatki bieżące przedsiębiorstwa związane są z pokrywaniem kosz­
tów pieniężnych, takich jak koszty zużycia surowców i materiałów, energii,
gazu, wody, kosztów usług obcych, napraw, transportu, remontów, koszty
telekomunikacji, czynszów, opłat, koszty płac wraz z narzutami, koszty
reklamy, ubezpieczeń itp. Poziom tych wydatków określą poszczególne ko­
mórki funkcjonalne odpowiedzialne za określony obszar działalności przedsię­
biorstwa.

237
 4. Poza wydatkami związanymi z koniecznością pokrycia kosztów
żnych musi ponosić wydatki na bieżące regulowanie
wiązań wobec banków z zaciągniętych kredytów,
budżetu z tytułu podatków czy wreszcie wobec
z tytułu dywidend. Wszystkie te wydatki, podobnie jak dodatkowe
z tytułu zaciągniętych zobowiązań, muszą się znaleźć w preliminarzu
gotówkowych.
5. Różnica między wpływami a wydatkami stanowi saldo środków pie­
niężnych z danego miesiąca. Saldo to jest stanem początkowym środków
w miesiącu następnym.
Umiejętne posługiwanie się preliminarzem obrotów gotówkowych
zwala w praktyce na racjonalne podejmowanie decyzji dotyczących
no wpływów, np. skracania bądź wydłużania terminów płatności, stosowa­
nia przedpłat, opustów ceny w celu przyspieszenia wpływu gotówki do
przedsiębiorstwa, j a k i wydatków. Na przykład ujemne saldo środków
pieniężnych w preliminarzu obrotów gotówkowych narzuci konieczność
wydłużania terminów płatności szerszego korzystania z
tów handlowych, przesunięcia niektórych mniej pilnych zakupów na dalsze
okresy, zawarcia umowy z bankiem, umożliwiającej skorzystanie z kredy­
tów w rachunku bieżącym bądź też negocjowanie odsunięcia w czasie
płatności rat
Wykorzystanie preliminarza obrotów gotówkowych do sterowania
wami i wydatkami przedsiębiorstwa bieżącą kontrolę zgodności
faktycznie uzyskanych wpływów i dokonanych wydatków z danymi zawartymi
w preliminarzu. Eliminowanie przyczyn odchyleń wydatków od
wzorca (planu) pozwala na obniżenie kosztów kapitału, a szybkie zagospoda­
rowanie wolnej gotówki zapobiega powstawaniu kosztów utraconych moż­
liwości. Umożliwia zatem optymalizowanie wyników finansowych przedsię­
biorstwa i prowadzenie gospodarki pieniężnej w sposób racjonalny, z góry
określony.
Preliminarz obrotów gotówkowych ogranicza ryzyko utraty płynności
finansowej. Ryzyko takie występuje w praktyce polskich przedsiębiorstw zaró­
wno tam, gdzie są słabe wyniki ekonomiczne, jak i w firmach generujących
wysokie zyski. Od zysków płacą one podatki, które są zobowiązaniami
sztywnymi, ustalonymi na dany moment czasowy. Utrata zdolności do
cego regulowania zobowiązań, zwłaszcza budżetowych prowadzi, do
nia karnych odsetek i powiększenia o nie podstawy opodatkowania w sytuacji,
gdy nie są one uznane za koszty uzyskania przychodów. W skutkach finan­
sowych, tak wymuszone środki finansowe od budżetu, są dla
droższe niż kredyty bankowe. Przed takimi skutkami finansowymi
przedsiębiorstwo stosowanie preliminarza obrotów gotówkowych, na podsta­
wie którego mogą one sterować płynnością finansową w dłuższym okresie,
zamiast podejmować doraźne decyzje, które mogą prowadzić w perspektywie
do utraty równowagi finansowej.

238
 tablica 40. Preliminarz obrotów gotówkowych w
do 30.06.1995 roku (w rys.
Miesiące 1995
Wyszczególnienie
I II IV V VI
1. Wpływy ze sprzedaży
kredytowej
- sprzed 3 miesięcy 500 620 550 600 610 690
- sprzed 2 miesięcy 900 920
25% sprzed miesiąca
2. Wpływy ze sprzedaży
gotówkowej (50% bieżącej
sprzedaży) 7000
3. Pozostałe wpływy gotówki
- ze sprzedaży majątku
trwałego 300 100
czynsz dzierżawny 100 100 100 100 100 100
- zwrot podatku VAT 750 760 740 750 700 720
- odszkodowania
- inne wpływy
60 20
- 200 300
-
(np. zaciągnięte kredyty) 10 30 50 100 50
wpływy 11 350 14750
Wydatki, w tym: 11.210 14810
- zakupy materiałów 5000 5500 5200 5300
- koszty energii, gazu i wody
- wynagrodzenia 2000 2 000 2000
- ubezpieczenia 970 970 970 970
- podatki
- czynsze 60 60 60 80 80
odsetki bankowe 70 70 70 70 60 60
- spłata rat kredytu
- 400 400 400 400 400
- wypłata dywidend
- - - - 4000
- inne wydatki
920
-
530
-
-130 400
-
netto 140
Saldo początkowe 450 840 710
Saldo końcowe 840 710 190
Źródło: opracowanie

7. Z a g o s p o d a r o w a n i e w o l n e j g o t ó w k i

Preliminarz obrotów gotówkowych stanowi podstawę ustalenia krótkookreso­

wych nadwyżek finansowych. Nadwyżki te, dla uniknięcia kosztów utraconych
możliwości, muszą być efektywnie zagospodarowane. W tym celu wykorzys-

239
 tuje się depozyty bankowe, krótkoterminowe papiery
oraz electronic banking, czyli system zdalnego dysponowania
przez modem i komputer.
Zarządzanie środkami pieniężnymi bezpośrednio z biura klienta w
banków nosi nazwę cash management. Taki system jest
w Polsce przez wiele banków. Umożliwia on wczytanie do komputera klienta
wyciągów bankowych z poprzedniego dnia, dostęp do informacji o
z dnia bieżącego na rachunku przesłanie zleceń przelewów w
krajowym, dostęp do informacji o kursach walut, otrzymanie innych
z banku oraz informacji do banku. Klienci electronic banking
mogą drogą komputerową dokonywać płatności krajowych i
otwierać akredytywy dokumentowe, potwierdzać transakcje
rynku walutowym, wysyłać oficjalną korespondencję itp. System ten jest
uzupełnieniem preliminarza obrotów gotówkowych.
Z obserwacji praktyki gospodarczej wynika, że przedsiębiorstwa posiada­
jące krótkotrwałe nadwyżki finansowe chętniej korzystają z lokat
wych na rachunkach bankowych bądź rachunkach z lokat w
terminowe papiery dłużne. Tymczasem utrzymanie tego typu płynnych
tywów jest korzystniejsze, niż utrzymywanie środków pieniężnych
a) przynoszą one posiadaczom dochód wyższy, niż środki zdeponowane
na rachunkach; ¡
b) w większości przypadków krótkoterminowe papiery wartościowe
emitowane przez rządy, banki oraz duże przedsiębiorstwa o wysokiej
dności kredytowej, zatem stanowią one relatywnie pewną lokatę;
c) rynek na te papiery wykazuje wysoki płynności, co w
rzeczy oznacza, że papiery te mogą być traktowane pod względem
płynności niemal równorzędnie ze środkami pieniężnymi. -
Jedną z powszechnych form lokat gotówki są b o n y skarbowe. Są
dłużnymi papierami wartościowymi emitowanymi przez Ministerstwo
sów z przeznaczeniem na finansowanie niedoboru budżetowego,
salda handlu zagranicznego oraz spłat zobowiązań długoterminowych.
Bony skarbowe są papierami wartościowymi na okaziciela,
na 8, 13, 26, 39, 52 tygodnie w nominałach 100 1 10
złotych. Mogą je nabywać krajowe i zagraniczne osoby prawne i fizyczna"
Bony są nabywane po cenie niższej niż ich wartość nominalna, czyli z
na rynku pierwotnym bądź wtórnym. Emitent wykupuje je następnie
według ich wartości nominalnej.
Rynkiem pierwotnym bonów skarbowych są przetargi organizowane
przez Agenta Ministerstwa Finansów, czyli przez N B P . Rynek wtórny
papierów jest tworzony przez oferty kupna i sprzedaży składane przez
mioty chcące nabyć i sprzedać bony skarbowe pomiędzy przetargami.

J. Czekaj, Finanse w gospodarce rynkowej, Centrum Doradztwa

cyjno-Finansowego Vector", Skierniewice 1991, s. 76.

240
 bonów skarbowych określana jest przez potencjalnych nabywców i wyrażana
jest w złotych j a k o kwota, którą kupujący jest skłonny zapłacić za 100
jednostek w dniu ich zakupu, aby w dniu wykupu bonu otrzymać 100
jednostek.
Bony skarbowe sprzedawane są z dyskontem, toteż są określane instru­
mentami dyskontowymi. Cena takiego instrumentu jest zawsze niższa od jego
wartości nominalnej i kwotowana w postaci procentu liczonego od tej warto­
ści. Dyskonto stanowi tu między wartością nominalną a bieżącą
wartością rynkową danego instrumentu:

D - N - wartość nominalna instrumentu; - bieżąca cena

danego instrumentu.
Stopa dyskontowa w rocznej, wyrażona w procentach, wynosi:

gdzie: - stopa dyskontowa, n - liczba dni od momentu zakupu (sprzedaży)

danego instrumentu do dnia jego wykupu przez emitenta.
Bony skarbowe mają postać materialną. Jednak ze względu na duży
wolumen obrotu na rynku pierwotnym oraz zakres operacji dokonywa­
nych na rynku wtórnym wystąpiła konieczność dematerializacji bonów skar­
bowych. Od 1 lipca 1995 roku bony skarbowe są sprzedawane w systemie
zapisów ewidencyjnych czyli niematerialnej - dominującej for­
my obrotu papierami wartościowymi na nowoczesnych rozwiniętych rynkach
pieniężnych i kapitałowych. Nowa technika sprzedaży stanowi ułatwienie
pozwalające na zwiększenie obrotów bonami na rynku pierwotnym i wtórnym.
Przyspieszy ona wpływ środków z tytułu sprzedaży bonów na rachunek
budżetu państwa, spowalniany wcześniej długim okresem przesyłania pie­
niędzy.
Poza organizacją sprzedaży i wykupu bonów, N B P jako agent emisji:
a) przechowuje odcinki stanowiące zgodnie z przepisami kodeksu cywil­
nego materialną postać papieru wartościowego,
b) rejestruje stan posiadania i obrotu bonami skarbowymi w tzw. Cent­
ralnym Rejestrze Bonów Skarbowych (CRBS).
Bezpośredni uczestnicy przetargów posiadają w CRBS konta, na których
zapisywane są bony stanowiące ich własność bądź własność ich klientów. Na
uczestników przetargu ciąży również obowiązek zapłaty za bony, które nabędą
w imieniu własnym lub w imieniu klientów. Rozwiązanie takie gwarantuje
bezpieczeństwo realizacji świadczenia, do jakiego się każdy, kto
składa ofertę przetargową.

J. Łazor, Bony skarbowe, „Rzeczpospolita" 1995, nr

 Zapłata za bony następuje poprzez obciążenie
przetargu w N B P . Dzięki niematerialnej formie znacznemu
szczeniu ulegają operacje na bonach dokonywane na rynku wtórnym,
no pomiędzy posiadaczami, jak również w stosunkach z N B P ,
bony w operacjach otwartego rynku.
Bony nie są rozpowszechnione wśród podmiotów,
W dotychczasowej historii przetargów oferty zgłosiły:
• banki (84),
• przedsiębiorstwa (209),
• osoby fizyczne (141),
• podmioty zagraniczne (20).
Spośród wymienionych podmiotów, 60 inwestorów zakupiło w
roku 9 6 % całej puli bonów.
Zmiana formy sprzedaży z materialnej na niematerialną ograniczy krąg
bezpośrednich uczestników przetargu. Uczestnikami przetargu mogą być
podmioty, które miały znaczący udział na rynku pierwotnym bonów.
utrzymania statusu bezpośredniego uczestnika przetargu należy brać w nim
udział co najmniej raz w miesiącu, a kwota średnich zakupów w danym
kwartale nie może być niższa niż 0,2 procent wartości sprzedaży na przetar­
gach w poprzednim kwartale. Inwestorzy nie spełniający kryteriów
średniego uczestnika przetargów będą mogli dokonywać inwestycji poprzez
bezpośrednich uczestników przetargu. Małe zakupy dokonywane przez
grupę inwestorów nie będą miały wpływu na ceny zgłaszane przez dużych
nabywców, będących pośrednikami i znającymi przed przetargiem ceny
oferowane przez swoich klientów.
Inną formą lokaty wolnej gotówki w krótkim okresie są papiery dłużne
e m i t o w a n e przez przedsiębiorstwa. Na naszym rynku dostępne są bony
komercyjne, bony handlowe, obligacje i weksle firmy niektórych
firm zagranicznych posiadających oddziały w Polsce. Papiery te będą
gółowo omówione w ostatnim rozdziale.
Oprócz lokaty wolnej gotówki w krótkoterminowe papiery
tościowe przedsiębiorstwa mogą poszukiwać innego sposobu jej zago­
spodarowania, np. ograniczanie zakresu korzystania z kredytów
dlowych, a tym samym korzystania z proponowanych przez dostawcę
opustów, lokat krótkoterminowych w bankach, pożyczek dla innych
wykorzystujących je najczęściej na płace w sytuacji chwilowego braku
gotówki.
Reasumując, elastyczne lokowanie wolnej gotówki w przedsiębior­
stwie przynosi duże korzyści. Są one szczególnie odczuwalne w dużych
firmach, przez których konta przepływają olbrzymie sumy
Toteż w przedsiębiorstwach tych, o rozbudowanej strukturze i ośrod­
kach wypływu gotówki, konieczna jest centralna kontrola przepły­
wu pieniądza oraz centralizacja polityki finansowej u dyrektora finan­
sowego.

242
8. A n a l i z a punktu krytycznego gotówki
breakeven

Wiele tradycyjnych technik wskaźnikowych skupia na analizowaniu zys­

ków i opłacalności przedsięwzięć bez zwracania uwagi na wypłacalność i płyn­
ność finansową przedsiębiorstw. Tymczasem w bieżącym zarządzaniu finan­
sami firmy muszą koncentrować się na utrzymaniu płynności. Dobrym narzę­
dziem wykorzystywanym w analizach płynności i wypłacalności jest cash
breakeven point. Występuje on, gdy globalne wpływy gotówkowe równe są
globalnym wypływom gotówki.
Ogólnie biorąc, tradycyjny breakeven point zysków oraz breakevent point
gotówki nie są zbieżne. Cash breakeven zazwyczaj wymaga wyższego poziomu
obrotów. Tak więc chociaż zysk księgowy jest widoczny przy wyższym pozio­
mie obrotów, firma niekoniecznie zrównoważy wtedy wypływ gotówki.
Aby zilustrować breakeven gotówki posłużymy się przykładem:
1) koszty stałe operacyjne 410 590 zł
2) amortyzacja 34 750 zł
3) odsetki od kredytów 34 875 zł
4) rata kredytu do zapłacenia zł
5) wydatki na zakup majątku trwałego zł
dywidendy 10000 zł
udział kosztów zmiennych w wartości sprzedaży
koszty zmienne/sprzedaż
8) stopa podatku dochodowego 0,40
W tablicy 41 zaprezentowaliśmy tradycyjny punkt krytyczny oraz punkt
krytyczny gotówki. Pokazuje on poziom obrotów przy dwóch różnych założe­
niach, jakie powinny być uwzględnione w kosztach stałych dla tradycyjnego
punktu krytycznego i punktu krytycznego gotówki.

Tablica Zysk a cash breakeven

Tradycyjny breakeven point Cash breakeven
Przypadek I Przypadek II
Sprzedaż w zł 1 1372043
Koszty zmienne 952486
Marża pokrycia 445340 480215 512876
Koszty stałe 480215 480215
Zysk brutto 0 0 32661
Podatek 13065
Zysk netto 19596

Cash operacyjny 54346

— Rata kredytu długoterminowego 15000
— Dywidendy 10000
majątku trwałego
flow 0

243
 W przypadku I koszty stałe obejmują operacyjne koszty stałe wraz
z amortyzacją, a w przypadku II koszty stałe zawierają dodatkowo odset­
ki od kredytów. Rozróżnienie to pozwala na zobrazowanie zmian po-
obrotów, w miarę jak przedsiębiorstwo musi pokrywać różne
wydatków. Przypadek I i II pokazują tradycyjną analizę
krytycznego. Poziomy obrotów skalkulowano w nich wychodząc
Starano się odpowiedzieć na pytanie, jakie muszą być obroty, aby
koszty stałe i koszty zmienne. W przypadku II obroty muszą być o
wyższe niż w przypadku I, w którym firma nie musi pokrywać
W tym prostym przykładzie założono, że nie wystąpią zmiany w
należnościach i zobowiązaniach bieżących oraz że firma nie będzie ponosić
żadnych wydatków na środki trwałe.
Zamieszczony w tablicy 41 cash breakeven point pokazuje z kolei
obroty, jakie musi firma osiągnąć, aby pokryć wydatki na ratę kredytu
długoterminowego, dywidendy i zakupy majątku trwałego. W stosunku do
przypadku I obroty musiałyby wzrosnąć o 15,2%, w stosunku do przypad­
ku II zaś o 6,8%. Taki wzrost sprzedaży trudno jest osiągnąć bez koniecz­
ności powiększania kapitału obrotowego, a czasem i zdolności
nych. W celu zobrazowania tych wydatków na breakeven point
gotówki posłużono się bardziej rozbudowanym przykładem zamieszczonym
w tablicy 42.

Tablica 42. Cash breakeven po uwzględnieniu łącznego wypływu

Wyszczególnienie
Sprzedaż
Koszty zmienne
Marża pokrycia
Koszty stałe
dotychczasowe 215
dodatkowe 13750
Zysk brutto 425000
Podatek dochodowy 170000
Zysk netto
Amortyzacja
dotychczasowa 34750
dodatkowa
Cash operacyjny
Minus przyrost kapitału obrotowego
raty kredytów długoterminowych
stare 15000
nowe 20000
minus dywidendy
minus zakupy środków trwałych
plus długoterminowe źródła finansowania
Cash flow 0

244
 Przykład. Spółka zaplanowała powiększyć swoje zdolności produkcyjne
i zamierza na ten cel przeznaczyć zł. Zwiększy to jej amortyzację.
Konieczny będzie również przyrost kapitału obrotowego netto o zł.
Maksymalny kredyt, jaki może ona zaciągnąć, aby nie przekroczyć poziomu
finansowej, wynosi zł. Pierwsza rata tego kredytu będzie
płacona w roku bieżącym. Spółka musi też płacić raty kredytu zaciągnię­
tego w poprzednim okresie. Wypływ gotówki na obsługę kredytów wyniesie
35 000 zł. Zaprezentowane założenia zestawiono w tablicy 42.
Aby spółka mogła wydatkować na przyrost środków trwałych i obro­
towych oraz na sfinansowanie wypłat dywidend zł, musi osiągnąć
obroty w wysokości 2 625 595 zł. Wielkość obrotów równoważących wpływy
i wypływy gotówki można obliczyć według formuły cash breakeven

gdzie: CBSL - punkt krytyczny gotówki; - udział kosztów zmiennych

w wartości sprzedaży; T - stopa podatku dochodowego.
Przyrost wydatków na powiększenie zasobów bilansu firmy obejmuje
sumę wydatków na powiększenie majątku trwałego, na powiększenie kapitału
obrotowego netto, na wypłatę dywidend oraz na kredytu długotermino­
wego. Te dwie ostatnie pozycje pokażą kwotę pomniejszenia zysku netto.
Do zaprezentowanego wzoru podstawimy dane zamieszczone w tablicy 42.

Każda zmiana założeń przyjętych w przykładzie zmieni oczywiście po­

ziom obrotów wymagalnych dla zrównoważenia wpływów i wydatków gotów­
kowych. Na przykład, gdyby przedsiębiorstwo przeznaczyło na dywidendy
dodatkowe 40000 zł, czyli łącznie 50000 zł, tj. 19,6% zysku netto wobec
niecałych 4 % , jakie dzisiaj to jego obroty musiałyby wzrosnąć do
zł, czyli prawie o Wzrost obrotów jest jednak przede wszystkim
determinowany przez popyt rynkowy, stąd firma, która chce osiągnąć za­
obroty, musi aktywnie na ten popyt oddziaływać, a przy braku takich
możliwości musi skorygować swoje wydatki.
 X. Krótkoterminowe
zasilania przedsiębiorstwa

Sprawne zarządzanie krótkoterminowymi źródłami finansowania przedsię­

biorstw ma szczególne znaczenie dla utrzymania płynności finansowej. Środki
te finansują majątek obrotowy przedsiębiorstwa, a w krótkich okresach mogą
również finansować majątek trwały. Spośród krótkoterminowych źródeł finan­
sowania najczęściej wykorzystuje się:
• zobowiązania z tytułu emisji krótkoterminowych papierów wartościo­
wych (obligacji, weksli
• krótkoterminowe kredyty i zaciągane w bankach i innych
instytucjach finansowych, w wyniku planowo zawieranych umów na dostar­
czenie odpowiedniej kwoty środków pieniężnych,
• zobowiązania wobec dostawców powstające spontanicznie w toku ope­
racyjnej działalności przedsiębiorstwa,
zobowiązania wekslowe powstające w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo
reguluje swoje zobowiązania z tytułu dostaw robót i usług przez wręczenie
wierzycielowi weksla,
• zobowiązania wobec budżetów i innych instytucji publicznoprawnych
z tytułu podatków, ceł i społecznych,
• inne zobowiązania.
Zobowiązania krótkoterminowe cechują się różnymi terminami wyma­
galności (spłaty). Część z nich może być odraczana w czasie bez jakichkolwiek
konsekwencji finansowych dla przedsiębiorstwa, natomiast w przypadku
których musi ono ponieść koszty odroczenia płatności. Koszty te zazwyczaj
rosną w czasie i pogarszają sytuację finansową przedsiębiorstwa.
Ponadto koszty korzystania z kapitałów krótkoterminowych mogą
mocno zróżnicowane, co wpływa na stopę zwrotu kapitałów. Bieżące
rządzanie zobowiązaniami krótkoterminowymi sprowadza się najogólniej
rąc do ich terminowego regulowania, aby nie dopuścić do powstania zobowią­
zań przeterminowanych i konsekwencji finansowych z tym związanych
do właściwego doboru różnych form finansowania krótkoterminowego z pun-

246
 widzenia kosztów kapitału. Efektywną kontrolę zobowiązań krótkoter­
minowych można zapewnić poprzez skoncentrowanie funkcji nadzoru wpły­
wu i wydatkowania środków pieniężnych w rękach jednego menedżera
finansowego. Musi on ponadto kontrolować transfer i saldo środków pienię­
żnych, aby nie dopuścić do powstania kosztów utraconych możliwości
z powodu nadmiaru wolnej gotówki pozostającej na bieżącym rachunku
przedsiębiorstwa.

O c e n a p o z i o m u i struktury z o b o w i ą z a ń
krótkoterminowych

Zarządzanie zobowiązaniami krótkoterminowymi wymaga odpowiedniego

nadzoru nad nimi. W tym celu wykorzystuje się kilka relacji. Do najczęściej
stosowanych w praktyce należą:
• szybkości obrotu zobowiązań,
• wskaźnik nasilenia zobowiązań,
udział krótkoterminowych w zobowiązaniach ogółem,
• relacja zobowiązań krótkoterminowych do zobowiązań długotermino­
wych,
• relacja nieodraczalnych zobowiązań krótkoterminowych do zobowią­
zań
Pierwsze dwa wskaźniki pokazują okres, w którym spółka reguluje swoje
zobowiązania powstające w trakcie bieżących operacji gospodarczych. Stano­
wią one krótkoterminowy kapitał obcy. Wskaźniki te mają następującą postać:

Wskaźnik ten informuje, jak często w ciągu roku następuje odnowienie

zobowiązań krótkoterminowych. Jest on określany również wskaźnikiem po­
krycia długu krótkoterminowego przychodami ze sprzedaży produktów i to­
warów. Posługując się nim można zbadać stopień sfinansowania wzrostu
sprzedaży za pomocą długu krótkoterminowego. Kwota zobowiązań krótko­
terminowych zależy w znacznym stopniu od wielkości sprzedaży, prowadzonej
polityki finansowej i potrzeb w zakresie kapitału obrotowego. Wskaźnik
pokrycia długu krótkoterminowego przychodami ze sprzedaży pozwala na
analizę powiązań między tymi czynnikami. Korzyści z posiadania większej
kwoty „kredytu" krótkoterminowego wynikają ze spadku zapotrzebowania na
kapitał obrotowy oraz niskich bądź żadnych kosztów tego
Wskaźnik szybkości obrotu zobowiązań wyrażony w dniach obrotu nosi
nazwę wskaźnika cyklu zobowiązań i obliczany jest według wzoru:

247
 Wskaźnik ten określa przeciętny czas odroczenia płatności
krótkoterminowych i zakres korzystania z kapitału
odraczanie płatności i opóźnianie wypływu pieniądza z przedsiębiorstwa.
Zdolność przedsiębiorstwa do uzyskania krótkoterminowego kredyul
w formie zobowiązań wobec dostawców obrazuje wskaźnik
nia zobowiązań, ustalany według wzoru:

Wskaźnik ten określa liczbę dni potrzebnych

do zapłaty zobowiązań wobec dostawców. Skrócenie okresu spłaty
zań może wskazywać, że przedsiębiorstwo korzysta ze skont za
z kredytów handlowych lub może być wykorzystane jako argument w
jacjach z dostawcami o niższą cenę dostawy. Wydłużenie okresu spłaty
zobowiązań może świadczyć o pogorszeniu sytuacji finansowej przedsiębior­
stwa bądź możliwości szerszego korzystania z nieoprocentowanego kapitału,
zwłaszcza gdy wzrosła konkurencja między dostawcami.
Omówione wskaźniki są wykorzystywane przez wierzycieli, banki i innych
pożyczkodawców do oceny zdolności płatniczej przedsiębiorstwa, której zna­
jomość jest niezbędna przy negocjowaniu warunków płatności za dostawy, czy
też zwrotu zaciągniętych kredytów i pożyczek. Na przykład: gdy kredyt
handlowy zmniejsza się, na wskazuje wzrost wskaźnika szybkości obrotu
zobowiązań, dostawcy mogą stracić zaufanie do przedsiębiorstwa i zaostrzyć
mu warunki płatności za
Przydatnych informacji do oceny zobowiązań dostarcza znajomość stru­
ktury ich wymagalności. Prześledzenie struktury zobowiązań przedsiębior­
stwa według tego kryterium jest dlatego istotne, gdyż, jeżeli nie jest ono
w stanie bieżąco regulować zobowiązań wymagalnych, to traci płynność
finansową. Utrata płynności pociąga za sobą straty często trudne do od­
robienia.
Ogół zobowiązań podzieliliśmy na zobowiązania długo- i krótkotermino­
we. Ich strukturę możemy określić za pomocą relacji:

Wysoki wskaźnik udziału zobowiązań krótkoterminowych w zobowiąza­

niach ogółem sygnalizuje, że większą część kapitałów obcych stanowią
wiązania wymagalne do roku, co oznacza, że płynność finansowa jest niska.
Przy takim wskaźniku przedsiębiorstwo musi bacznie pilnować terminów
płatności, aby nie ponosić strat wywołanych ich niedotrzymaniem.
Uzupełnieniem zaprezentowanego wskaźnika jest:

248
 Określa ile złotych zobowiązań wkrótce wymagalnych przypada na
jedną złotówkę zobowiązań długoterminowych. Niekiedy relację tę oblicza się
w procentach: informuje ona wówczas, o ile procent zobowiązania krótkoter­
minowe są wyższe bądź niższe od zobowiązań długoterminowych. Jeżeli
wskaźniki te są wysokie, to znaczne jest zagrożenie utraty płynności finan­
sowej. Przedsiębiorstwo charakteryzujące się takimi wskaźnikami powinno
dążyć do restrukturyzacji swoich długów i przesunięcia terminów ich spłaty na
później, a więc zwiększenia zobowiązań długoterminowych. Służą temu śred­
nioterminowe kredyty i pożyczki oraz emisja obligacji. Spółki akcyjne mogą
też emitować kolejną serię akcji. Przedsiębiorstwa mogą również ograniczyć
zapotrzebowanie na kapitały obce, pozbywając się zbędnych aktywów trwa­
łych i zmniejszając środki zamrożone w majątku obrotowym.
Z punktu widzenia płynności finansowej niezwykle istotna jest struktura
zobowiązań krótkoterminowych. Zobowiązania te można klasyfikować we­
dług różnych kryteriów; najistotniejszy jest podział tych zobowiązań według
ich wymagalności na:
1. Zobowiązania stale wymagalne, czyli takie, które odnawiają się
w przedsiębiorstwie taką częstotliwością, że precyzyjne ustalenie momentu
ich płatności jest nieefektywne. Do tej grupy zobowiązań należą przede
wszystkim zobowiązania z tytułu dostaw i usług, ponieważ powstają one
w przedsiębiorstwie spontanicznie wraz z oczekiwaną wielkością sprzedaży, na
tyle zaś często, że natężenie momentów ich zapłaty jest duże. Momenty te
wyznacza częstotliwość dokonywanych transakcji.
2. Zobowiązania wymagalne okresowo. Są to zobowiązania płatne na
określony moment. Przedsiębiorstwo z góry zna dokładnie termin ich wyma­
galności, a ponadto może dokładnie oszacować wielkość środków obroto­
wych, jakie będzie musiało zgromadzić, aby je zapłacić. Do tej grupy zobowią­
zań należą raty kredytów i odsetki od nich, zobowiązania z tytułu wyna­
grodzeń pracowników i ZUS, zobowiązania podatkowe itp.
Zobowiązania stale wymagalne mogą mieć charakter zobowiązań
tym przypadku istnieje pewna swoboda manewru przy dotrzymywaniu ter­
minów płatności. Przedsiębiorstwo może bowiem w okresie trudności finansowych
negocjować odroczenie spłaty długów bądź nawet zmodyfikować kwotę długu.
Natomiast zobowiązania krótkoterminowe powinny być bez­
względnie uregulowane. W warunkach polskich przedsiębiorstwa negocjują odra­
czanie płatności również dla tych zobowiązań (podatki, ZUS, raty kredytu). Jed­
nak zgoda na ich odroczenie nie zwalnia firmy z płacenia podwyższonych odsetek.
Są one jednak niższe niż w przypadku tzw. zobowiązań (kredytów) wymuszonych.
Do oceny wymagalności zobowiązań krótkoterminowych służy również
następujący wskaźnik:

249
 Relacja ta obrazuje elastyczność przedsiębiorstwa w zakresie
zobowiązań. Wysoki wskaźnik informuje, że przedsiębiorstwo ma duże
nieodraczalne wśród swoich długów krótkoterminowych;
Zmniejsza to szansę na spłatę tych długów w ustalonych terminach. Wskaź­
nikiem tym interesują się przede wszystkim wierzyciele (dostawcy),
rzystując go do negocjowania terminów płatności i cen za dostarczane
materiały i usługi. Korzystniejszą sytuację ma przedsiębiorstwo, które posia­
da więcej odraczalnych zobowiązań krótkoterminowych niż
W okresie trudności finansowych może ono ponownie pertraktować terminy
płatności zobowiązań w celu pomniejszenia zapotrzebowania na kapitał
obrotowy.
Typowymi zobowiązaniami odraczalnymi są zobowiązania wobec
wców. Przy zatorach płatniczych wiele przedsiębiorstw nie negocjuje odrocze­
nia terminów płatności w obawie, że zgody takiej nie uzyskają. Często
samowolnie wydłużają je, nie licząc się z kosztami takiego przedsięwzięcia.
Dostawcy naliczają wówczas karne odsetki podobnie jak budżet czy ZUS.
Toteż przy ocenie wobec dostawców niezwykle pomocne jest
określenie struktury czasowej tych zobowiązań. Sprzężenie informacji dotyczą­
cych tej struktury z kosztami spowodowanymi opóźnianiem płatności zobo­
obrazuje wpływ tego zjawiska na wyniki finansowe przedsiębiorstwa.
Jeśli dodatkowo uwzględni się fakt opodatkowania odsetek od nieterminowo
płaconych zobowiązań wobec budżetu, to okazuje się że takiego
kapitału (zobowiązań) są ponad dwukrotnie wyższe niż koszty
bankowych.
Przykład. Sposób wykorzystania omówionych wskaźników do
zobowiązań krótkoterminowych przedstawia przykład oparty na danych
ki Dane do obliczeń wraz ze wskaźnikami zawiera tablica pak
z niej wynika, obrót krótkoterminowych zmniejszył się. Nastą
wydłużenie terminów płatności zobowiązań z 46 do 53 dni, co
o poprawie zdolności spółki do uzyskania krótkoterminowego kredytu w
kapitału. Ta ogólna ocena
często w praktyce, jest jednak niewystarczająca i może prowadzić do błędr
wniosków.
Wydłużenie terminu płatności zobowiązań oznacza równocześnie, że s
ka jest zdolna zwrócić kredyt wolniej niż w poprzednim roku. Jeśli
uwzględnić, że okres spłaty dostawcom skrócił się z 26 do 22
to wydłużenie okresu regulowania zobowiązań ogółem może dowodzić
spółka ma trudności płatnicze. Świadczy o tym również wskaźnik
wobec dostawców. Były one regulowane w 1993 roku po
62 dniach. W roku następnym okres ten został skrócony do 51 dni.
Wydłużenie terminu regulowania zobowiązań dotyczy zatem
nieodraczalnych (wobec budżetu, banku czy innych instytucji
nych). Za niedotrzymanie terminów płatności tych spółka
może ponosić karne odsetki pogarszające jej kondycję finansową.

250
 nieprawidłowych tendencjach kształtowania się zobowiązań krótkotermi­
nowych świadczą dalsze relacje zamieszczone w tablicy 44. Pogorszyła się bowiem
relacja zobowiązań krótkoterminowych do zobowiązań ogółem. W pierwszym
roku stanowiły one niecałe 44% a rok później już 5 3 % . Oznacza to
relatywny wzrost wymagalnych w ciągu roku. W relacji do zobowią­
zań stanowiły one w 1993 77,7% roku
Wyższy w 1994 roku niż rok wcześniej wskaźnik zobowiązań
nych do odraczalnych wskazuje, że spółka może mieć trudności z utrzymaniem
płynności finansowej. Oczywiście taki można wysunąć, gdy przesunię­
cie ciężaru finansowania majątku obrotowego na źródła krótkoterminowe jest
świadomym przedsięwzięciem wynikającym ze strategii finansowej firmy. Jeżeli
zaś wynika to z zaostrzenia warunków kredytowania przez dostawców, przed­
siębiorstwo musi uzupełnić kapitał obrotowy, aby nie dopuścić do utraty
płynności finansowej i konsekwencji z tym związanych.

Tablica 43. Struktura czasowa zobowiązań z dostaw, robót i usług

Zwłoka w zapłacie zobowiązań Saldo

Stan w miesiącach Wierzytel­ pozostałych
Nazwa wierzytel­ ności wierzytelności
wierzyciela ności na uregulowane do momentu
ponad ponad ponad ponad
31.12.1993 ponad od badania
1 3 6 9 12
bilansu
„A"

2. Kredyty handlowe (kupieckie)

Kredyt handlowy (kupiecki) stanowi spontaniczne źródło finansowania mająt­

ku obrotowego przedsiębiorstwa. Powstaje on w momencie odroczenia płatno­
ści za dostawy surowców, materiałów, paliw, energii, usług obcych przez
wierzycieli przedsiębiorstwa. Kredyt ten ma zdecydowaną wyższość nad in­
nymi formami finansowania.
1. Jest on dostępny dla zdecydowanej większości nabywców, którzy
dokonują zakupów względnie regularnie i są znani dostawcom. Dla partnerów
wchodzących na rynek o dużym ryzyku powstania należności nieściągalnych,
handlowe są trudno dostępne.
2. Kredyt handlowy udzielany jest zwykle w rachunku otwartym i nie
wymaga wyjątkowych zabezpieczeń. Stopień zabezpieczenia tego kredytu zale­
ży od zwyczajów kupieckich i warunków rynkowych. Brak zastawów czy
innych zabezpieczeń tych kredytów w Polsce doprowadził do powstania
olbrzymiej masy należności przeterminowanych i nieściągalnych, a więc strat
przedsiębiorstwie i dla budżetu

251
Tablica 44. Wskaźniki oceny zobowiązań krótkoterminowych w spółce „Krak"

Wyszczególnienie 1993 1994

miary
Zobowiązania
długoterminowe
Zobowiązania
krótkoterminowe 1 700
w tym:
- kredyty bankowe tys. 400 540
- zobowiązania z tytułu
tys. 800 700
dostaw i usług
- zobowiązania wekslowe tys. 50 120
- zobowiązania z tytułu
podatków, ceł i ubez­ tys. 100 140
pieczeń społecznych
- zobowiązania z tytułu
tys. 50 200
wynagrodzeń
Zobowiązania ogółem tys.
Wartość zakupu
tys.
surowców i materiałów
Przychody ze sprzedaży
tys.
produktów i towarów
Wskaźnik rotacji
krotność 8 = 6.9
zobowiązań
Wskaźnik cyklu
dni obrotu = 365 = 53,0
zobowiązań
Okres spłaty zobowiązań 800 700
dni obrotu = 26,0 = 21,8
wobec dostawców
dni 700
Wskaźnik nasilenia 800
odroczenia = = 51,1
zobowiązań płatności 5002

Udział zobowiązań
krótkoterminowych % = 43,7 53,1
3200
w zobowiązaniach ogółem
Relacja zobowiązań
krótkoterminowych % 77,7 = 113,3
do długoterminowych
Relacja
600
zobowiązań do % 75,0 142,8
zobowiązań 800 700

Pozornie zobowiązania wobec dostawców są darmowym źródłem finan­

sowania majątku obrotowego. Jeśli jednak uwzględni się fakt, że mają one
formę odroczenia terminów zapłaty w stosunku do daty sprzedaży, a dla
odbiorców płacących wcześniej, niż przyjęty w transakcji termin płatności

252
dostawca udziela opustów, to kosztem będzie koszt
nieskorzystania z tych opustów i dokonania zapłaty w pełnej wysokości
w odroczonym terminie płatności. Zatem kredyt handlowy jest darmowy
aż do chwili, gdy korzystamy z bonifikaty i opustów cenowych. Odkąd
nie są one nam przyznane, kredyt ten staje się dość drogim źródłem
finansowania.
W warunkach sprzedaży na kredyt dostawca ustala procentową stopę
opustu, termin korzystania z opustu i termin zapłaty pełnej wysokości
Jeśli przedsiębiorstwo kupuje na warunkach 2/10 net 30, to oznacza ofertę
opustu gotówkowego w wysokości 2% w sytuacji, gdy faktury zostaną uregu­
lowane w ciągu 10 dni. Natomiast termin zapłaty faktury w pełnej wysokości
upływa po 30 dniach od daty transakcji. Koszt nieskorzystania z opustu może
być znaczny.
Formuła obliczania kosztu kredytu handlowego w razie nieskorzystania
z opustu ma postać:

Na przykład spółka „Krak" określiła termin płatności faktury na kwotę

zł na 30 dni, proponując równocześnie klientowi rabatu, jeśli dokona
on płatności w ciągu 10 dni. Nabywca może zapłacić po 30 dniach zł
bądź skorzystać z rabatu i zapłacić do 10 dnia 9 8 % tj. zł.
o pełnych 30 nabywca faktycznie zaciąga
pożyczki na 20 dni, płacąc za nią (1 zł odsetek. Koszt kredytu
rozumiany jako koszt rezygnacji z opustu cenowego udzielonego przez do­
stawcę zgodnie z powyższą formułą wyniesie:

Roczna stopa procentowa za odroczenie zapłaty jest więc wyższa niż

37%.
Załóżmy, że spółka „ K r a k " zrezygnuje z tego rabatu uzyskując
przez to 20 dni dodatkowego kredytu bankowego. Koszt tego kredytu
będzie wynosił 4 3 , 5 % . Dwudziestodniowy okres kredytu po terminie
opustu powtarza się 18,25 razy w roku. Wykorzystując tę infor­
mację, możemy obliczyć efektywną roczną stopę procentową, przyjmując
365 dni w roku i formułę liczenia efektywnej stopy procentowej

Jak wykazują wydłużenie okresu kredytu handlowego przez

rezygnację z rabatu jest dość drogim źródłem kredytu krótkoterminowego.
Przykłady kosztów tego kredytu przy różnych opustach i warunkach jego
udzielenia zawiera tablica 45.

253
Tablica 4 5 . Koszty kredytu kupieckiego w zależności od stopy opustu I kredytu

Warunki kredytu
Procentowa
stopa opustu okres opustu termin zapłaty roczna stopa
w dniach w dniach procentowa
1 10 20
1 10 30 18,18
2 10 20 73,47
2 10 30 36,73
3 10 20 111,34
3 10 30 55,67
3 15 74,23
3 15 45 27,11
J.G. S.W. Hartman, Przewodnik po finansach, Wyd. PWN, Warszawa 1995, s. 134.

Zarząd spółki powinien zawsze starannie badać opłacalność proponowa­

nych przez dostawcę warunków i wielkości opustów cenowych, gdyż często
dzięki zakupom na kredyt można sprzedawać odbiorcom produkcję przy
zastosowaniu opustów, co zapewne istotnie przyczyni się do aktywizacji
sprzedaży. Toteż zaciąganie i udzielanie kredytów kupieckich jest jedną z pod­
stawowych bieżących decyzji gospodarczych.
Często kredyt handlowy jest podstawowym źródłem bieżącego
przedsiębiorstwa w środki. Odnosi się to do tych przedsiębiorstw, które nie
posiadają zdolności kredytowej i nie mogą otrzymać kredytu krótkotermino­
wego w banku. Dla takich firm koszt kredytu kupieckiego jest
drugorzędną. Jednakże przedsiębiorstwa, które mają zdolność
muszą dokonać porównania opłacalności kredytów z dwóch
źródeł. Sposób takiego porównania prześledzimy na przykładzie.
Spółka „Krak" zamierza kupić samochód osobowy za 30 tys. zł. Sprzeda­
wca proponuje termin płatności, lecz w sytuacji zakupu za gotówkę
udziela 5% opustu. Zarząd firmy musi dokonać stosownych obliczeń, aby
ustalić, co jest korzystniejsze, zaciągnięcie kredytu bankowego, oprocentowa­
nego 3 6 % w skali rocznej, i zakup za gotówkę czy skorzystanie z kredytu, jaki
udziela dostawca.
W sytuacji gdy będziemy płacić gotówkę za samochód, zapłacimy:
(proponowana cena - odsetki od kredytu kupieckiego).
Odsetki od kredytu wynoszą 30 tys. zł x 5% zł. Cena samochodu:
= zł.
Na zakup gotówkowy przedsiębiorstwo musi zaciągnąć kredyt w
którego miesięczne odsetki od kwoty 28 500 zł, obliczymy według wzoru:

gdzie: - kapitał końcowy; - kapitał początkowy; r - stopa

t - okres lokaty.

254
 Podstawiając do wzoru uzyskujemy:

Przy wykorzystaniu kredytu bankowego za samochód trzeba zapłacić

29 3 5 5 zł (28 500 zł sprzedawcy i 855 zł odsetek do banku), a przy skorzystaniu
z kredytu kupieckiego zł. Możemy również obliczyć jaką stopę procen­
tową zastosował sprzedawca samochodu:

Stopa procentowa od kredytu handlowego w skali roku wynosi więc

63,12% (5,26 x 12) i jest dużo wyższa od bankowej stopy procentowej (36%),
przy czym trzeba dodać, że jest to realna stopa procentowa, gdyż stopa
nominalna równa się wysokości ta w skali miesiąca.
Fakt, że udzielanie kredytów kupieckich jest obciążone określonymi
kosztami powoduje, że nabywca często bywa obciążony tym kosztem w wy­
ższej cenie towaru, od której potem proponuje się opusty. W innych przypad­
kach kredyt handlowy może być subwencją udzielaną nabywcy przez sprzeda­
wcę, np. hurtownikowi przez producenta. Wówczas hurtownik powinien z ta­
kiego rabatu skorzystać. Każda decyzja o udzieleniu i skorzystaniu z rabatu
być poprzedzona rachunkiem kosztów tego i kosztu jego
alternatywnych źródeł. Koszt nieskorzystania z opustu jest wysoki, w warun­
kach wysokiej podaży towarów, gdy sprzedawcy proponują duże opusty
i znacznie niższy, gdy warunki opustów są skromniejsze.
Chociaż decyzja o wykorzystaniu kredytu handlowego zależy od konkret­
nego przedsiębiorstwa oraz dostępnych alternatywnych sposobów finansowa­
nia, trzy zasady mogą mieć zastosowanie do wszystkich
Zawsze korzystaj z pełnego okresu przysługiwania rabatu (zapłata
przed upływem 10 dni oznacza rezygnację z poczęstunku za darmo).
2. Rezygnuj z rabatu za płatność gotówkową tylko wtedy, gdy domnie­
many koszt kredytu handlowego jest wyższy od alternatywnych źródeł finan­
sowania krótkoterminowego.
3. Negocjuj maksymalnie duże rabaty, przy jak najdłuższych okresach
płatności.
W krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej przedsiębiorstwa wykorzy­
stują kredyty kupieckie do granic możliwości. Stosują przy tym różne sposoby
opóźniania płatności zobowiązań:
• gubienie faktur,
• odmowa płacenia na innej podstawie niż faktura,
• zapominanie podpisania czeku,

V. Jog, C. Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, Warszawa 1993.

255
 • tłumaczenie, że jedyna upoważniona podpisywania czeków
jest w podróży służbowej,
• naniesienie na czeku niewłaściwej daty,
• złożenie winy na pocztę.
W praktyce przedsiębiorstwo powinno korzystać z wielu źródeł
by wyszukiwać możliwie najlepsze warunki kredytowe. Na bieżąco
się sporządzać listy wierzycieli w kolejności wymagalnych warunków kredyto­
wych. Trzeba jednak pamiętać, że nadmierne napinanie zobowiązań wobec
dostawców może być bardzo szkodliwe dla samego przedsiębiorstwa, gdyż
pogarsza się ocena zdolności kredytowej przedsiębiorstwa, a niektórzy dostaw­
cy, których „wykorzystano", mogą odmówić dalszego kredytu i domagać
płatności gotówkowych. Ponadto dostawcy, którzy doświadczyli nadużycia są
niechętni współpracy. W ten sposób przedsiębiorstwo może znaleźć się w sytu­
acji niekorzystnej w stosunku do innych klientów tego dostawcy i kupować
warunkach gorszych niż jego konkurent.

3. K r ó t k o t e r m i n o w e kredyty b a n k o w e

Kredyty krótkoterminowe udzielane są na uzupełnienie własnych środ­

ków obrotowych kredytobiorcy, dlatego też zwane są kredytami obrotowymi.
Służą więc finansowaniu bieżącej działalności kredytobior­
ców, takiej jak zakup surowców, półproduktów, towarów, wypłat
dzeń dla pracowników, regulowania podatków. Niekiedy w ramach tego
kredytu finansowane są zakupy inwestycyjne (komputery, biurka
W zależności od sposobu uruchomienia kredytu obrotowego może on
funkcjonować jako:
• kredyt w rachunku bieżącym,
• kredyt w rachunku kredytowym.
W rachunku bieżącym mogą być realizowane kredyty
tylko wówczas, jeśli ubiegający się o ten kredyt posiada rachunek bieżący w da­
nym banku. Kredyty te są w zasadzie udzielane znanym z solidności klientom
banku. Jest to dogodna dla nich forma ale związana z
ryzykiem dla banku. Polega ona na umożliwieniu kredytobiorcy zadłużenia
w rachunku bieżącym do wysokości limitu przyznanego kredytu. Normalny
rachunek bieżący może mieć tylko saldo pasywne (Ma), a jego posiadacz może
dysponować tylko środkami znajdującymi się na tym rachunku. W przypadku
korzystania z kredytu w tym rachunku jego posiadacz może wystawić zlecenie
płatnicze nie tylko do wysokości posiadanych środków, ale także do wysokości
limitu Saldo w tym rachunku może więc być pasywne i
W ramach kredytów w rachunku bieżącym rozróżnia się dwa jego

T. Wyszomirski, bankowe, Warszawa 1992, s. 24.

J. E. Borowska, Kredyty i bankowe, Poltext, Warszawa s.

256
 • kredyt otwarty, zwany również
• kredyt kasowy.
Przez udzielenie k r e d y t u o t w a r t e g o bank daje kredytobiorcy upoważ­
nienie do spowodowania salda debetowego na jego rachunku bankowym.
Przyjmuje on na siebie równocześnie zobowiązanie do zapłaty wszystkich
czeków zwykłych i potwierdzonych, poleceń przelewu, akredytyw i innych
dokumentów płatniczych, na których bank jest wskazany jako podmiot,
u którego dokument ma być płatny. Niektóre banki, o ile jest to ustalone
w umowie kredytowej, dokonują też wykupu weksli wystawionych przez
kredytobiorcę (własnych) lub ciągnionych na niego weksli trasowanych,
jeżeli bank, który uruchomił ten kredyt, jest wskazany jako
Wymienione dokumenty bank reguluje w ramach przyznanego limitu kredy­
towego, pobierając przy tym określone odsetki. Kredyt otwarty jest kredy­
tem odnawialnym, co oznacza, że po jego spłacie może udzielony
nowy kredyt. Jego wysokość określa limit, do jakiego kredytobiorca może
się zadłużyć, i ustalony jest on najczęściej w zależności od wysokości
obecnych i przewidywanych w okresie kredytowania wpływów na rachunek
bieżący.
K r e d y t k a s o w y (płatniczy), udzielany w rachunku bieżącym, związany
jest najczęściej z chwilowym brakiem gotówki w kasie przedsiębiorstwa. Jest
on udzielany na kilka lub kilkanaście dni i ulega spłacie z najbliższych
wpływów na ten rachunek. Nie ma on charakteru odnawialnego, tzn. nie może
być automatycznie ponownie wykorzystany. Jest możliwe w sytuacji,
kredytobiorca jest stałym klientem banku, tj. posiada w banku rachunek
bieżący minimum od roku i charakteryzuje się dobrą kondycją finansową.
Dokonując takiej oceny bank bierze pod
e dane zawarte w dokumentacji finansowej kredytobiorcy,
• wysokość obrotów na rachunku bankowym kredytobiorcy,
• fakt wystawiania lub niewystawiania przez kredytobiorcę czeków bez
pokrycia,
• fakt dopuszczania do protestu weksli wystawionych przez kredytobior­
cę lub na niego ciągnionych,
• terminowość spłat zaciągniętych kredytów.
Bieżąca ocena sytuacji finansowej kredytobiorcy możliwa jest w sytuacji,
gdy przedstawia on bankowi na bieżąco sprawozdania finansowe bilans,
rachunek wyników oraz sprawozdanie z przepływów pieniężnych, niezależnie,
czy korzystano z kredytu bankowego, czy też nie.
Dogodność kredytu kasowego polega na tym, że jest on udzielany niemal
od ręki w sytuacji wystąpienia bardzo pilnych płatności, np. płac. Banki
stosują ten kredyt jako szczególny przywilej.

Domicyliat - osoba która wprawdzie nie bierze materialnie udziału w stosunku

wekslowym, lecz w której lokalu weksel jest płatny.
J. Heropolitańska, E. Borowska, op.cit.

257
 Wszystkie pozostałe kredyty krótkoterminowe realizowane w rachun­
ku kredytowym. Po przyznaniu kredytu bank otwiera specjalny
którym ewidencjonuje każdą wypłatę i spłatę kredytu. Kredytobiorca może
posiadać kilka rachunków kredytowych w zależności od liczby kredytów
z których korzysta. Każdy realizowany kredyt ewidencjonowany jest bowiem
na oddzielnym rachunku.
Banki mogą prowadzić dla przedsiębiorstw rachunki bieżące, pomocnicze
i rachunki lokat Realizacja kredytu krótkoterminowego może
nastąpić poprzez rachunek bieżący. Wówczas bank obciąża rachunek
wy i uznaje rachunek bieżący lub pomocniczy rachunek kredytobiorcy. Wypłaty
z tych rachunków następują do wysokości znajdujących się na nich
Kredyt w rachunku kredytowym może zostać udzielony jako:
kredyt celowy,
s kredyt sezonowy,
e kredyt na wymagalne zobowiązania,
s kredyt kasowy (płatniczy),
o linia kredytowa.
K r e d y t celowy jest przeznaczony na finansowanie jednej określonej
transakcji, jednego cyklu produkcyjnego czy też zakup określonego środka
trwałego (maszyny, urządzenia Nie ma on charakteru odnawialnego, co
oznacza, że każda kwota pobrana z rachunku kredytu celowego zmniejsza
kwotę pozostającą do dyspozycji kredytobiorcy.
K r e d y t sezonowy jest zbliżony do kredytu celowego. Jest on wykorzys­
tywany do finansowania niektórych rodzajów produkcji mających charakter
sezonowy (rolnictwo, budownictwo). Typowymi kredytami sezonowymi są kre­
dyty na skup surowców rolnych, np. buraków cukrowych, zboża czy też węgla
w okresie letnim. Wysokość kredytu sezonowego i okres korzystania z niego są
uzależnione od cyklu wytwarzania, magazynowania i sprzedaży wyrobów goto­
wych. Terminy spłaty kredytu są najczęściej tak ustalone, aby mobilizowały
kredytobiorcę do sprzedaży wytworzonych wyrobów, a jego zadłużenie ulegało
stopniowemu zmniejszaniu. Kredyt sezonowy jest najczęściej przyznawany na
okres jednego sezonu i nie dłużej niż dwa lata. Jest to kredyt
K r e d y t na pokrycie wymagalnych zobowiązań jest związany z okreso­
wymi trudnościami płatniczymi przedsiębiorstwa i przeznaczony jest na sfinan­
sowanie wymagalnych zobowiązań. Jest to najczęściej kredyt nieodnawialny,
kilkumiesięczny, udzielany w związku z zahamowaniem spływu należności,
z okresowymi problemami ze sprzedażą wyprodukowanych wyrobów, przejś­
ciowym wzrostem stanu zobowiązań itp.
K r e d y t kasowy (płatniczy) jest zbliżony do kredytu płatniczego, udzielo­
nego w rachunku otwartym, z tą jednak różnicą, że dla jego realizacji
uruchamiany jest przez bank odrębny rachunek kredytowy. Jest on związany
z chwilowym brakiem gotówki w kasie przedsiębiorstwa i udzielany jest na
finansowanie bardzo pilnych płatności gotówkowych. Najczęściej jest on
zwracany w ciągu kilku czy kilkunastu dni i jest nieodnawialny.

258
 Linia k r e d y t o w a , zwana również kredytem jest wyko­
do finansowania wielu powtarzalnych transakcji czy też określonych
produkcji wymagających sukcesywnych wydatków. Mogą to być:
• usługi świadczone kredytobiorcy przez kontrahentów,
• dostawy określonego typu surowców, towarów.
Linia kredytowa udzielana jest więc w przypadkach, gdy przedsiębiorstwo
korzysta z kilku transz dowolnie przez siebie określonych, a uzasadnionych
charakterem i częstotliwością handlowych transakcji.
Kredyt w postaci linii kredytowej może być:
a) kredytem odnawialnym, co oznacza że w okresie trwania umowy kredy­
towej może być wykorzystywany i spłacany stosownie do potrzeb przedsię­
biorstwa; każda spłata całości lub części kredytu powoduje, że odnawia się on
o spłaconą kwotę kredytu i może być wielokrotnie wykorzystywany aż do
wygaśnięcia umowy;
b) kredytem nieodnawialnym; każde pobranie kwot z rachunku kredyto­
wego powoduje zmniejszenie limitu kredytu, do wysokości którego kredyto­
biorca może z niego korzystać, a po jego wykorzystaniu przedsiębiorstwo musi
ponownie starać się o kredyt.
Zakres korzystania z kredytów krótkoterminowych przez przedsiębior­
stwa jest dość znaczny.

4. K r ó t k o t e r m i n o w e dłużne

Krótkoterminowe papiery dłużne stanowią alternatywę dla innych sposobów

pozyskiwania środków finansowych, takich jak emisja akcji lub obligacji czy
też zaciągnięcie kredytu.
Papiery te pozwalają nie tylko na pozyskiwanie kapitału obrotowego, ale
dzięki możliwościom rolowania kolejnych emisji mogą służyć również do
finansowania inwestycji.
Papiery dłużne wystawiane są na okaziciela i świadczą o udzieleniu
pożyczki dla emitującego papier w określonej wysokości na dany czas i przyję­
tą stopę procentową. W Stanach Zjednoczonych krótkoterminowe papiery
wartościowe, zwane papers, znajdują się w obrocie od wielu lat.
W Anglii papiery te funkcjonują dopiero od 1986 roku. Ich terminy płatności
nie mogą być krótsze niż siedem dni i nie dłuższe niż rok. Prawo emisji zostało
ograniczone spółek, których aktywa netto są nie mniejsze niż 50
funtów i które są notowane na giełdzie papierów wartościowych. W Stanach
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii krótkoterminowe papiery dłużne mają
formę nie gwarantowanego weksla własnego i są emitowane z dyskontem.
W Polsce do 1992 roku rynek krótkoterminowych papierów wartoś­
ciowych praktycznie nie istniał. W warunkach ograniczonego kredytu ban­
kowego powstało zapotrzebowanie podmiotów gospodarczych na tańszy, bar­
dziej elastyczny kredyt. Sprzyjała temu również wysoka stopa procentowa

259
oraz ścisłe wymagania banków co do zabezpieczeń kredytów. Na ograniczenia
dostępności kredytów bankowych wpływają także przepisy prawa
wprowadzające zasadę, iż wierzytelność wynikająca z jednej umowy
wej nie może przekroczyć 10% sumy własnych banku, a
kredytów, pożyczek i zobowiązań zaciągniętych w stosunkach z jednym
podmiotem lub grupą podmiotów powiązanych kapitałowo lub organizacyj­
nie, nie może przekroczyć 15% sumy funduszy własnych banku.
Aby emisja papierów wartościowych mogła być wprowadzona do obrotu
musi spełniać określone warunki:
papiery wartościowe muszą być na okaziciela,
wartość nominalna papieru powinna przekraczać pewną wysokość,
oprocentowanie papierów jest z reguły według stałej stopy
przedsiębiorstwo emitujące papier wartościowy jest
informacji o sytuacji finansowej.
Wymagania organizacyjno-prawne dotyczące emisji papierów dłużnych
powodują, że papiery te są emitowane głównie przez duże
Małe i średnie firmy nie mają dostępu na ten rynek. Papiery dłużne
głównie spółki ubezpieczeniowe, banki oraz inne przedsiębiorstwa,
ce wolną gotówką, gdyż zazwyczaj ich nominały są relatywnie wysokie. Na
przykład w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii krótkoterminowe
papiery dłużne mają kwoty nominalne odpowiednio 500 U S D i 100
funtów Obrót tymi papierami odbywa się w systemie zapisów
księgowych czyli niematerialnym.
W obrocie tym uczestniczą emitent, agenci, inwestorzy oraz banki.
emisji papierów dłużnych prezentuje schemat 27.
Przedsiębiorstwo poszukujące środków pieniężnych to na zasilenie
kapitału obrotowego, bądź na inwestycje zleca emisję agentowi emisji, przed­
przy tym preliminarz zapotrzebowania na kapitał. Stanowi on
stawę przygotowania programu emisji papierów dłużnych, w którym określa

Schemat 27. Emisja krótkoterminowych papierów dłużnych

Źródło: opracowanie
 • nominalną kwotę papierów,
• terminy ich wykupu,
• harmonogram przeprowadzania kolejnych emisji papierów w przypad­
ku emitowania ich transzami,
• umowę o linię kredytową wspierającą dla podtrzymania płynności
finansowej.
Agentami emisji są zazwyczaj biura maklerskie banków. Przygotowują
oni memorandum informacyjne dla inwestorów oraz zajmują się sprzedażą
papierów, przechowywaniem i prowadzeniem rejestrów, obrotem wtórnym,
wykupem papierów oraz rozliczeniami finansowymi związanymi z obsługą
emisji. Gwarantem emisji zapewniającym płynność papierów na rynku są
banki. W przypadku dużych kwot emisji bank wspierający emisję organizuje
konsorcjum, które udziela linii kredytowej stosownie do potrzeb emitenta.
Koszty emisji krótkoterminowych papierów dłużnych prezentuje schemat 28.

Schemat 28. Koszty emisji krótkoterminowych papierów dłużnych

Źródło: opracowanie własne.

Papiery wartościowe oferowane są z dyskontem, które w sprzedaży

pierwotnej uzależnione jest często od poziomu notowań w sprzedaży bonów
skarbowych i wymaganej przez rynek premii za ryzyko powierzenia środków
emitentowi. Dyskonto sprzedawanych papierów dłużnych ustalane jest przez
agenta emisji na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez emitenta.
Z wpływów ze sprzedaży emitent pokrywa koszty przeprowadzenia emisji. Są
to koszty związane z obsługą prawną emisji, opracowaniem memorandum
informacyjnego dla inwestorów, prowadzeniem rejestru nabywców, organiza­
cją przetargów oraz rozliczeniami finansowymi między emitentem a inwes­
torem. Oprócz wymienionych kosztów pokrywanych przez emitenta płaci on
agentowi prowizję za sprzedaż emisji.
Wykorzystanie papierów dłużnych jako formy pozyskania środków pie­
niężnych przynosi liczne korzyści zarówno emitentowi, jak i inwestorowi.
Emitent zyskuje poprzez:
• obniżenie kosztu pozyskania kapitału w porównaniu z formami,
takimi jak kredyt;

261
 • dopływu środków swoich potrzeb poprzez elastyczne
kształtowanie kolejnych emisji;
• możliwość wcześniejszego odkupienia papierów dłużnych na rynku
wtórnym w miarę posiadanych wolnych środków pieniężnych;
• promocji firmy i zwiększenie jej wiarygodności na rynku
sowym.
Korzyści inwestorów sprowadzają się do:
• możliwości zainwestowania wolnej gotówki w instrument posiadający
wyższą stopę zwrotu niż stopa depozytów bankowych;
• stosunkowo niewielkiego ryzyka w relacji do stopy zwrotu kapitału;
• możliwości wyboru papierów dłużnych o różnych terminach
ności, co pozwala na stworzenie pakietu papierów, dostosowanego do
danych przez inwestora nadwyżek środków pieniężnych;
• odzyskania gotówki przed terminem wykupu dłużnych
w miarę potrzeb na rynku wtórnym, na którym zachowana jest pełna płynność
tych papierów.
Na polskim rynku funkcjonuje obecnie kilka rodzajów papierów dłuż­
nych papers):
• bony komercyjne PBR, Pekao SA,
• tzn. Komercyjne Weksle Inwestycyjno-Terminowe,
• weksle oraz obligacje emitowane przez Tschibo,
• bony handlowe,
• bony inwestycyjne,
• inwestycyjno-komercyjńe
Konstrukcja tych papierów oparta jest na prawie wekslowym, albo
ustawie o obligacjach. Polskie prawo wyznaje bowiem zasadę numerus clausus
w odniesieniu do papierów wartościowych, co oznacza, że można emitować
tylko takie papiery, przewiduje prawo. W związku z tym konieczne było
znalezienie formy, w jakiej nie stałyby się one wyłącznie
zbywaną przez przelew oraz by nie podlegały regulacjom publicznego obrotu
papierami wartościowymi. Najbardziej przydatne okazały się formy obligacji
oraz weksla
Obligacja jest papierem wartościowym, w którym emitent że
jest dłużnikiem wobec wierzyciela i zapłaci kwotę pieniężną oraz
oprocentowanie w sposób i w terminach określonych w Emisja
obligacji może nastąpić bądź na podstawie publicznej subskrypcji, bądź oferty
skierowanej do indywidualnego adresata. Wykorzystanie obligacji jako krót­
koterminowego papieru dłużnego napotyka wiele problemów związanych
z terminem wykupu tych papierów, dyskontem, co jest preferowaną metodą
emisji krótkoterminowych papierów dłużnych oraz zakresem informacji,
musi przedsiębiorstwo ujawnić.

J. Jacyszyn, Papiery w Polsce, 1995, nr 188.

Ustawa z 29 czerwca 1995 roku o obligacjach, DzU nr 83.

262
 Wymogi informowania o emitencie wykraczają poza co większość
emitentów chciałaby ujawnić. Niezależnie od tego, czy oferta jest publiczna,
czy skierowana do indywidualnych inwestorów, muszą być opublikowane
następujące dane:
• wartość nominalna obligacji,
cel emisji,
• wysokość oprocentowania,
• warunki wykupu obligacji i terminy wypłaty oprocentowania,
• ewentualne świadczenia dodatkowe.
Należy także podać wartości emisji obligacji wraz z sumą należnego
oprocentowania do wartości funduszu statutowego lub kapitału zakładowego
emitenta, fakt udzielenia gwarancji i nazwę gwaranta, wielkość zysku osiąg­
niętego w roku poprzedzającym emisję i perspektywy jego kształtowania się
w rezultacie przedsięwzięcia sfinansowanego z emisji obligacji, opinię biegłych
rewidentów oraz inne informacje umożliwiające potencjalnym nabywcom
obligacji orientację w efektach finansowanego przedsięwzięcia oraz w zdolno­
ści emitenta do wywiązywania się ze zobowiązań wynikających z obligacji.
Jeśli emisja skierowana jest do indywidualnego adresata, emitent musi także
opublikować nazwy podmiotów uprawnionych do objęcia obligacji na rynku
pierwotnym. W praktyce oznacza podanie nazw inwestorów, czego z róż­
nych powodów woleliby oni uniknąć.
Częściej wykorzystywaną formą papieru wartościowego do emisji
koterminowych papierów dłużnych jest weksel własny. Treścią weksla
bezwarunkowe przyrzeczenie spłaty sumy wekslowej przez wystawcę weks­
la. Wystawca weksla własnego odpowiada w charakterze dłużnika głów­

Prawo wekslowe z 1930 roku raczej nie przewidywało weksli jako in­
strumentu kreowania kredytu niekupieckiego, chociaż praktyka przedwojenna
wskazywała na ich użyteczność dla zaciągania krótkoterminowych pożyczek
w bankach (tzw. weksle jeździeckie). W konsekwencji prawo wekslowe nie
zawiera żadnych wymogów co do ujawnienia informacji o emitencie, co może
być uznawane za zaletę, ale jednocześnie nie ma żadnych wytycznych dla
emitenta lub agenta emisji, które zezwoliłyby na ograniczenie odpowiedzialno­
ści za ewentualne wprowadzenie w błąd inwestorów.
Przy wykorzystaniu prawa wekslowego do emisji krótkoterminowych
papierów wartościowych ułatwiony jest wtórny rynek obrotu tymi papierami,
gdyż podmioty uczestniczące w obrocie nie wnoszą opłaty skarbowej. Należy
jednak pamiętać, że od wystawienia weksla należy się opłata skarbowa
w wysokości sumy wekslowej. Brak opłaty skarbowej na rynku wtórnym
zwiększa oczywiście atrakcyjność krótkoterminowych papierów dłużnych dla
różnych podmiotów gospodarczych.

M.U. Piwowar, G. Perspektywy rynku krótkoterminowych papierów

nych w Polsce, „Rzeczpospolita" 1995, nr 65.

263
 Pierwszymi krótkoterminowymi papierami na polskim rynku
były bony komercyjne emitowane za pośrednictwem Polskiego
woju przez spółki giełdowe. komercyjne są papierami wartościowymi
emitowanymi przez przedsiębiorstwa w celu zdobycia
środków na warunkach dogodniejszych niż obowiązujące przy
krótkoterminowych kredytów bankowych. Stanowią one zatem alternatywę
tego kredytu.
Bony te są emitowane w nominałach 1 starych złotych, a ich okres
wykupu wynosi 1 do 12 miesięcy. Najczęściej emitowane są bony 3- i
Agentem emisji jest Biuro Brokerskie PBR, które wyszukuje chętnych
ich nabycia. PBR zorganizował również wtórny rynek bonów. Codziennie
ogłasza ceny, po jakich jest gotów je kupować i sprzedawać, co
płynność temu papierowi. Jednak ruch na tym rynku jest ciągle niewielki.
Nabywcami bonów są niemal wyłącznie banki. PBR zapowiedział również
emisję bonów komercyjnych innym niż spółki giełdowe
Również Citibank Poland emituje 3-miesięcznę bony komercyjne firmy
bo o nominałach 10 mld starych złotych. Ich konstrukcja oparta jest na prawie
wekslowym lub ustawie o obligacjach w zależności od tego, kto jest
W odróżnieniu od bonów emitowanych za pomocą PBR, bony komercyj­
ne, których emisję organizuje warszawski oddział holenderskiego banku ING,
oparte są na prawie wekslowym. Są to komercyjne weksle inwestycyj-
(KWIT-y). KWIT jest znanych za granicą
commercial papers (CP) — krótkoterminowych instrumentów, przeznaczonych
dla dużych inwestorów. Są zbliżone formą do bonów skarbowych, działają
bowiem na zasadzie dyskonta. Natomiast od obligacji różnią się krótkim
terminem wykupu. Nie są też one papierem wartościowym w rozumieniu
ustawy „Prawo o obrocie papierami wartościowymi i funduszach powier­
niczych". Formuła weksla pozwala na szybsze odzyskanie należności w przy­
padku złamania przez emitenta umowy.
Emitentem pierwszych polskich były spółki PepsiCo, Unilever,
Fiat. Emisje te były gwarantowane przez koncerny matki tych firm. Wpływy ze
sprzedaży KWIT-ów wykorzystywane były j a k o kapitał obrotowy. KWIT-y
emitowane przez browary EB gwarantowane były przez banki. Stworzone
zostało konsorcjum banków ING, Śląskiego i Gdańskiego, które uruchomiło
linię zabezpieczenia płynności gwarantują, że jeśli inwestor chce pozbyć się
zakupionego a nie znajdzie się na niego nabywca, to zobowiązanie
przejmą banki.
Kwotą nominalną KWIT-ów jest 5 mld starych złotych, ale mogą one być
rozprowadzane w odcinkach 500 starych zł lub w ich wielokrotności.
Termin wykupu jest określony od jednego miesiąca do jednego roku. KWIT-y
są więc atrakcyjną lokatą nie tylko ze względu na ich płynność (okres płatności
jest dostosowany do potrzeb klienta), duże bezpieczeństwo wkładów, ale także
możliwość dywersyfikacji inwestycji. Rzeczywiście KWIT-y j a k o alternatywa
dla krótkoterminowych depozytów bankowych, dająca szansę dywersyfikacji
ryzyka inwestycyjnego i oferująca wyższą stopę inwestycji,
wzbudziła zainwestowanie jak i inwestorów
sze powodzenie mają w Polsce papiery o terminie płatności 1-3 miesięcy.
Poziom oprocentowania weksli jest negocjonowany z podczas
zawierania transakcji i zależy od aktualnych stóp procentowych
minowych depozytów międzybankowych bonów skarbowych. Dokonując
transakcji, inwestor może wybrać zakup weksla własnego wystawcy
go wtedy do ręki) lub zakup prawa współwłasności do weksla
(weksle doręczone są wtedy na rachunek powierniczy i istnieją w
Każdy inwestor posiada w ramach rachunku
niczego podrachunek, na którym prawa własności do weksli są
i
Organizatorem zarówno rynku pierwotnego jak i wtórnego dla
jest I N G Bank, który ubezpiecza emisję, co oznacza, że
w skrajnych przypadkach braku popytu sam kupi te papiery. Są one
wane z dyskontem.
Programy emisji krótkoterminowych dłuższych przygotowało również
wiele polskich banków komercyjnych. Na przykład Bank Handlowy
możliwość emisji bonów handlowych. Program emisji ustalany jest wspólnie
z emitentem stosownie do jego potrzeb. Emisja bonów handlowych prowadzo­
na jest w trybie przetargów ogłoszonych publicznie lub informacji o przetar­
gach skierowanej imiennie do wybranych inwestorów.
Wszystkie przeprowadzane dotychczas w Polsce emisje krótkotermino­
wych papierów dłuższych cieszyły się sporym popytem. Papiery te charak­
teryzują się automatyczną wymagalnością, co oznacza, że z chwilą upływu
okresu, na jaki zostały wystawione, stają się natychmiast wymagalne.

5. jako forma finansowania

aktywów przedsiębiorstwa

Sekurytyzacja oznacza zastąpienie bezpośredniego udzielania kredytu przez

bank emisją papierów wartościowych dokonywaną przez przedsiębiorstwa.
Przedsiębiorstwa te emitują papiery wartościowe, aby sfinansować wierzytel­
ności. Do nadają się takie rodzaje wierzytelności, które przyno­
szą regularny dopływ kapitału. Mogą to być zarówno wierzytelności już
istniejące, np. z udzielonych kredytów, jak i wierzytelności przyszłe, związane
np. z kosztami zaciągania kredytów, świadczeniem usług telekomunikacyjnych
itp. Sprzedawcą tych wierzytelności mogą być wszelkiego rodzaju przedsię­
biorstwa, którym one a więc producenci samochodów,
firmy leasingowe, instytucje obsługujące karty kredytowe, przedsiębiorstwa
telekomunikacyjne itp.

B. Po KWIT do ING 1994, nr 36.

265
 Podstawowym celem sekurytyzacji zapewnienie dopływu
przedsiębiorstwom, o wyjątkowo dużych aktywach finansowych
ciach). Przedsiębiorstwo to wyodrębnia w osobny fundusz pakiet aktywów
finansowych spełniających określone warunki i sprzedaje je specjalnie w
celu utworzonej spółce. Spółka ta jest wyposażona jedynie w minimalny
kapitał i posiada duży zakres swobody działania na rynku. Od or­
ganizacyjnej jest ona jednostką prawnie samodzielną (spółką-córką), tworzoną
przez przedsiębiorstwo udostępniające swoje wierzytelności bądź przez bank.
Celem jej działania jest zakup wierzytelności (aktywów finansowych)
przedsiębiorstwa, które ją utworzyło, i ich finansowanie za pomocą pożyczki
lub emisji papierów wartościowych.
Emisja papierów wartościowych pod zakupione wierzytelności jest doko­
nywana w celu wprowadzania ich na międzynarodowy rynek finansowy.
Papiery te muszą mieć zapewnioną odpowiednio wysoką jakość (niskie ryzy­
ko). Toteż pierwsze transakcje tego typu, aby mogły znaleźć miejsce na rynku
finansowym, dotyczyły kredytów hipotetycznych i korzystały zabezpieczeń
udzielonych przez agencje państwowe lub agencje koncesjonowane przez
państwo.
Papiery wartościowe emitowane w celu finansowania wierzytelności są
tymi wierzytelnościami pokrywane. Dlatego ta specyficzna forma udoku­
mentowania w papierach wartościowych wierzytelności finansowych, będą­
cych przedmiotem obrotu rynkowego, nosi nazwę Asset Backed
(ABS).
może być oparta na pożyczce bądź emisji papierów wartoś­
ciowych. Przy konstrukcji sekurytyzacji opartej na pożyczce spółka celowa
finansuje zakup portfela wierzytelności kredytem zaciągniętym u inwestorów.
Jej obsługa następuje z płatności dokonywanych przez dłużników sprzedawcy
aktywów finansowych i przekazywanych powiernikowi bądź agentowi wyko­
nującemu zadania
Częściej jednak stosowaną w praktyce formą finansowania
za pomocą sekurytyzacji jest emisja certyfikatów przez spółkę. Podobnie jak
w przypadku finansowania wierzytelności w drodze pożyczki, przedsiębior­
stwo sprzedaje je spółce, która na ich podstawie wypuszcza certyfikaty.
Papiery te posiadają tytuły własności do aktywów finansowych funduszu
i zabezpieczeń pozostawionych do dyspozycji przez sprzedawcę wierzytelności
bądź osoby trzecie.
Pozyskane z emisji przychody przekazywane są sprzedawcy wierzytelno­
ści będącemu właścicielem spółki, który w ten sposób
się na rynku pieniężnym bądź kapitałowym. Spółka dokonuje
obsługi swoich zobowiązań wobec inwestorów ze środków wpływających od
dłużników sprzedawcy aktywów.

J. Sekurytyzacja - nowa forma finansowania przedsiębiorstw, i Kredyt"

1994, nr 8.

266
 Cały ten transakcji finansowych przynosi określone korzyści ich
uczestnikom, przy odpowiednim rozkładzie czasowym przepływów strumieni
pieniężnych i różnicach stóp procentowych płaconych przez poszczególnych
uczestników transakcji. Sprzedawca wierzytelności dokonuje obrotu nimi, za
co otrzymuje prowizję. Spółka celowa, wyodrębniona w celu realizacji transak­
cji, funkcjonuje non profit. Kupujący papiery wartościowe lokują krótkook-
resowo wolną gotówkę, zarabiając na transakcji odpowiednie kwoty.
Oprócz wymienionych podmiotów do transakcji włącza­
są banki bądź towarzystwa ubezpieczeniowe oraz agencje
Zadaniem instytucji finansowych jest zabezpieczenie zobowiązań spółki celo­
wobec inwestorów nabywających emitowane przez nią papiery wartoś­
ciowe. Zabezpieczenie to przybiera postać gwarancji bankowej bądź ubez­
pieczenia. Z kolei agencje ratingowe, dokonując oceny jakości emitentów
i wprowadzanych przez nich do obrotu papierów, ułatwiają inwestorom
podejmowanie decyzji o ich
Dodatkowym zabezpieczeniem transakcji sekurytyzacyjnej są środki pie­
niężne ulokowane przez sprzedawcę na specjalnie w tym celu otwartym koncie,
które jest do dyspozycji spółki celowej. Środki na tym koncie służą ochronie
papierów wartościowych na wypadek, gdyby dłużnicy sprzedawcy nie wykupili
wierzytelności. Konto to jest zasilane także ze środków stanowiących różnicę
między zakupem wierzytelności a kosztami refinansowania. Po zakończeniu
niewykorzystane środki na tym koncie są przelewane do sprzedawcy
i jego przychód. Przebieg transakcji sekurytyzacyjnej prezentuje
schemat
Rola banków w transakcjach może być dość zróż­
nicowana. Może ona mieć charakter bierny i polegać na przyjmowaniu
emitowanych papierów do własnych portfeli jako przedmiotu lokaty, bądź
usługowy, gdzie banki pełniąc funkcję pośredniczą między emiten­
tami a inwestorami. Banki biorąc udział w transakcjach jako inwestorzy
lokują wolny kapitał w papiery wartościowe. Jednak czasem zakup papierów
wartościowych przez banki może okazać się niezbędny, jeżeli na skutek
pogorszenia się standingu emitenta ich zbyt napotyka barierę płynności rynku.
W takiej sytuacji banki stawiają do dyspozycji emitenta linię kredytową, która
służy do wykupu papierów wartościowych.
Niekiedy banki, podobnie jak przedsiębiorstwa, są aranżerami całej trans­
akcji. Mając w swoich portfelach wierzytelności, dokonują ich na
zasadach takich samych jak przedsiębiorstwa. Tworzą specjalne spółki, które
emitują papiery wartościowe pod zakupione od banku wierzytelności i w ten
sposób refinansują się na korzystnych warunkach na rynku międzynarodowym.
Do sekurytyzacji nadają się aktywa finansowe o terminach zapadalności
dłuższych niż rok, oraz o niskim ryzyku ich od dłużników. P o z a
tym powinny charakteryzować się takimi cechami, jak:

Ibidem.

267
 Schemat 29. Typowy przebieg transakcji
J. - nowa forma i nr 7.

duża liczba zróżnicowanych wierzycieli,

e wysoka wiarygodność osobista i materialna wierzycieli,
• pełna splata wierzytelności w ustalonym
a niski udział należności nie spłaconych w
• łatwe do zaplanowania kwoty i terminy płatności.
Warunkom tym odpowiadają wierzytelności z tytułu:
1) kredytów hipotecznych,
2) leasingu,
3) kredytów konsumpcyjnych o odpowiednim zabezpieczeniu,
4) kredytów udzielanych posiadaczom kart kredytowych,
5) kredytów finansujących zakup samochodów,
6) należności z tytułu korzystania z usług telekomunikacyjnych.
Dla prawidłowego przebiegu całej transakcji ważne jest odpowiednie
zsynchronizowanie spłaty należności przez dłużników z wykupem
wyemitowanych pod te należności. Z tego punktu widzenia stosuje się dwie
konstrukcje sekurytyzacji:

268
 1) pass through, w której terminy danej emisji
ciowych są przyporządkowane terminom spłaty wierzytelności stanowiących
pakiet aktywów przy kredytach na
chodów;
2) pay through, gdzie strumienie płatności dzieli się na wiele transz w ten
sposób, że wpływające środki służą do obsługi kolejnych papierów
wartościowych; transze nie w spłacie uprawniają
do otrzymania bieżących
Przy zastosowaniu sekurytyzacji opartej na koncepcji spółki emitującej
certyfikaty możliwe jest zastosowanie wyłącznie struktury pass through. Nato­
miast przy wariancie sekurytyzacji opartym na pożyczce stosuje się także
rozwiązanie pay through.
W zależności od rodzaju aktywów wyróżnia się określone formy
zacji. W krajach wysoko rozwiniętych najbardziej popularne są:
a ALS (Auto Lease Securitis) emitowane są pod aktywa finansowe z ocze­
kiwanych spłat rat z leasingu; podział wpływów z tytułu leasingu na określone
transze umożliwia w tym przypadku stosowanie konstrukcji pay
a CARDS (Certificate Debts) - oparte na aktywach finanso­
wych z tytułu rozliczeń kart kredytowych;
a CARS (Certificate for Automobile Receivables) są papierami wartoś­
ciowymi, których emisja jest finansowana należnościami z pożyczek od osób
fizycznych i przedsiębiorstw, przeznaczonych na zakupu samo­
chodów osobowych i dostawczych; również w tym przypadku się
konstrukcje typu pay through.
Sekurytyzacja przynosi określone korzyści zarówno dla przedsiębiorstw
sprzedających aktywa finansowe, jak i dla inwestora kupującego wyemitowane
pod te aktywa papiery wartościowe. Dla daje ona nowe
możliwości pozyskania kapitału obcego. Jednak odbywa się to niejako poza
bilansem przedsiębiorstwa. Zarówno aktywa, jak i pasywa bilansu ulegają
pomniejszeniu o kwotę wydzielonych aktywów finansowych. Taki zabieg
zwiększa udział kapitałów własnych w kapitałach przedsiębiorstwa ogółem
i poprawia liczone na jego podstawie wskaźniki. Dzięki odciążeniu bilansu
z długów, w krótkim okresie przedsiębiorstwo uzyskuje większą elastyczność
operacyjną. Przedsiębiorstwo nie zrywa powiązań ze swoimi klientami, którzy
są równocześnie jego dłużnikami. Inkasowanie wierzytelności od nich pozo­
staje w gestii przedsiębiorstwa bądź wyznaczonego przez nie agenta. Jeśli
zachowa ono dla siebie funkcję zarządzania tym pakietem, to obniży kosz­
ty transakcji sekurytyzacyjnej o wielkość prowizji, którą zapłaciłoby pośred­
nikom.
Dla niektórych przedsiębiorstw refinansowanie wydzielonej grupy akty­
wów za pomocą sekurytyzacji jest tańsze niż inne rodzaje finansowania.
Dotyczy to przede wszystkim przedsiębiorstw uzyskujących najwyższą ocenę
ze strony agencji ratingowych, co powoduje, że nie ponosi ono wysokich
kosztów zabezpieczenia transakcji sekurytyzacyjnej. Zmniejszenie kosztów

269
kapitału szczególnie ważne w okresach pogorszenia koniunktury gos­
podarczej i związanego z tym trudniejszego dostępu do kapitału obcego.
Ponadto przedsiębiorstwo refinansujące się dzięki papierom
podstawie wydzielonego pakietu aktywów chroni się przed ryzykiem przy­
szłych wahań stopy procentowej.
przynoszą również określone korzyści inwes­
torom. Są nimi głównie banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze emery­
talne oraz różne firmy posiadające okresowo wolną gotówkę. Papiery wartoś­
ciowe emitowane w ramach dają możliwość dokonania
bardzo wysokim stopniu bezpieczeństwa, przynoszącej względnie duże
a przy tym płynnej. Inwestorzy ponoszą jedynie ryzyko niespłacenia okreś­
lonych wierzytelności jednoznacznie wyodrębnionych przez ich sprzedawcę,
a nie ryzyko odnoszące się do całego przedsiębiorstwa.
Papiery pochodzące z sekurytyzacji na ogół mają wyższe oprocentowanie
niż inne krótkoterminowe papiery wartościowe przynoszące stałe dochody
oferujące porównywalny bezpieczeństwa. Chodzi bowiem to, że
relatywnie nowym sposobem pozyskiwania kapitału i przed­
siębiorstwa starają się wyższą stopą procentową zachęcić potencjalnych inwes­
torów do zakupu wyemitowanych przez nie papierów.
Zyski osiągane przez inwestorów w ramach transakcji sekurytyzacyjnej
zależą od kilku czynników. Są to
• stóp procentowych na międzynarodowym rynku finansowym
i kierunki ich
• przyjęty termin spłaty zobowiązań i rozłożenie płatności w
• przedterminowej spłaty zobowiązań przez emi­
tenta,
o rating aktywów finansowych stanowiących podstawę emisji oraz in­
stytucji związanych z całą transakcją.
Z papierami wartościowymi emitowanymi w ramach transakcji sekuryty­
zacyjnej. mogą być związane określone niedogodności dla inwestorów.
waż papiery te mają charakter to przy konstrukcji pass
inwestorzy narażeni są na ryzyko spłaty. Oznacza to, że w ter­
minach niezgodnych z wcześniejszymi planami będą dysponowali środkami
płynnymi. Ich ponowne ulokowanie rynku nie zdoła już z reguły zrekom­
pensować utraconego oprocentowania. Wraz z rozwojem rynku pieniężnego
i kapitałowego znaczenie sekurytyzacji będzie rosnąć.

J. s. 50.
Literatura

Abt Wożniak Podstawy PTE, Gdańsk 1993.

Atkins Kim Comment and Correction: Opportunity Cost in the Evaluation of Investment in
Accounts Receivable, „Financial Management" 1977, vol. 6, 4.
Atkins Kim Evaluation Investment in Accounts Receivable: A Wealth Maximizing
work, „Journal of Finance" 1978, vol. 23, nr 2.
Bankowe postępowanie ugodowe - uwagi „Ekspert" 1994, nr 3.
Bednarski Analiza finansowa w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 1994.
Bernstein Analysis of Financial Statement, Irwin, Homewood 1988.
Bernstein Financial Statement Analysis, Irwin, Homewood 1978;
Bień Sprawozdanie z przepływów finansowych, „Rachunkowość" 1992, 5.
Bień Planowanie finansowej, „Rachunkowość" 1993, nr 4.
Block Foundations of Financial Management, Homewood
Bowlin Martin J.D., Scott D.F., Guide to Financial Analysis, McGraw-Hill Book Company,
New York 1980.
Myers C, Principles of Corporate Finance, McGraw-Hill Book Company, New York 1988.
E.F., Podstawy zarządzania finansami, PWE, Warszawa 1996.
Czekaj Owsiak Finansowy mechanizm alokacji zasobów w gospodarce rynkowej, Nauk.
PWN, Warszawa 1992.
Czekaj Podstawy zarządzania finansami firm, PWN, Warszawa 1995.
Davies Sztuka zarządzania finansami, Wyd. Nauk.

Fedak Wycena aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego, „Rachunkowość" 1994,
zeszyt specjalny.
Fedorowicz Finanse przedsiębiorstwa, Warszawa 1993.
Finanse firmy, praca zbiorowa pod red. J. Kowalczyka, Wyd. Międzynarodowej Szkoły Za­
rządzania, Warszawa 1993.
Gallinger Healey P.B., Liquidity Analysis and Management, Publishing
Company, Park 1991.
L. Don E and Mielke, David Cash Flow Another Approach to Ratio Analysis,
of Accounting" 1993, March.
Gotlieb Cash flow, sprawozdanie z gotówki, Instytut Przedsiębior­
czości, Sopot 1993.
Gup Principles of Financial Management, John Wiley and Sons, New York
Heropolitańska Borowska Kredyty i gwarancje bankowe, Poltext, Warszawa 1992.
Hugh Zarządzanie finansami, Wyd. „Marbig", Warszawa 1991.

271
 Sprawozdanie z środków pieniężnych, 1995, zeszyt
specjalny.
Jog Zarządzanie finansami CIM, Warszawa 1993.
Kamershen C, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza
Gdańsk 1991.
D. Koszty zapasów, „Gospodarka i Logistyka" 1995, nr 7-8.
Czynniki poziom i strukturę zapasów w przedsiębiorstwach,
„Gospodarka Materiałowa i Logistyka" 1995, nr 11.
Faktoring, „Firma" 1991, nr 6.
Kufel Bony skarbowe jako forma lokaty finansowej, „Rachunkowość"
1994, nr 5.
Laskowska Just Time, Koncepcja zwiększająca konkurencyjność „Gos­
podarka Materiałowa i Logistyka" 1996, nr 6.
Lavaud Comment mener une analyse Paris 1983.
Prawo bilansowe i podatkowe podmiotów gospodarczych, Warszawa 1994.
Łabenda Kowalski Aby kontrahent zapłacił, Gdańsk 1992.
Zarządzanie finansami w przedsiębiorstwach państwowych,
Warszawa 1993.
Martin Petty Scott Basic Financial
Englewood Cliffs 1991.
P.B., Cash Credit Collection, Probus, Chicago 1994.
Meighs Financial McGraw-Hill Book Company, New York 1987.
Mian Smith C, Accounts Receivable Management Policy. Theory and Evidence, „Journal of
Finance" 1992, nr 1.
Mojak Obrót wierzytelnościami, Lubelskie Wydawnictwo Prawnicze, Lublin 1995.
Neveu Fundamentals of Managerial Finance, Publishing Co., Cincinnati 1985.
Olszewski Zdolność płatnicza przedsiębiorstwa - koncepcje i metody oceny, „Bank i Kredyt",
1992, nr 6.
Ostaszewski Ocena efektywności przedsiębiorstwa według standardów EWG, CIM, Warszawa 1991.
Parkinson Kallberg Corporate Liquidity. A Guide to Managing Working
Homewood 1993.
Jak gospodarować finansami. Ekonomiczne podstawy biznesu, Wyd. Nauk. PWN,
Warszawa 1994.
System produkcji Just in Time, korzyści i uwarunkowania, „Gospodarka
i Logistyka" 1995, nr
Ribera The Just-in-Time Production System, Barcelona-Madrid 1990.
Siegel J.G., Shim J.K., Przewodnik po finansach, WNPWN, Warszawa 1995.
Sierpińska Poziom kapitału obrotowego w branżach notowanych na GPW w
Gospodarcze. 1995, nr 6.
Sierpińska Jachna T., Zapotrzebowanie na obrotowy w przedsiębiorstwie,
Kraków 1992.
Sierpińska Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa standardów światowych, Wyd. Nauk.
PWN, Warszawa 1994.
Sierpińska Nesterak Problemy pomiaru płynności finansowej i ich implikacje w
„Wiadomości Gospodarcze. Penetrator" 1994, nr 7-8.
Nesterak How to Use Information about Cash Flow, Economic Outlook Market,
„Wiadomości Gospodarcze. Penetrator" 1994, nr 12.
Stecki Faktoring w praktyce bankowej, Toruń
Stone The Payments - Pattern Approach to the Forecasting and Control of Accounts
Receivable, „Financial Management" 1976, Autumn.
Szwajda Caputa Cele zarządzania dystrybucją fizyczną w przedsiębiorstwie,
Materiałowa i Logistyka" 1994, nr

272
Ustawa z dnia 29 września roku o rachunkowości DzU
Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 roku o obligacjach, DzU nr 83, poz.
T., Analiza finansowa przedsiębiorstwa, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce,
Warszawa T., Explicit and Implicit of Changes in the of Accounts
and The Policy of the Firm, „Financial Management" 5,
2.
Welsch Newman Ch., Intermediate Homewood 1986.
- nowa forma finansowania przedsiębiorstw, „Bank i Kredyt" 1994, nr 7.
Jak należnościami? (model kontroli limitu kredytu), „Wiadomości Gos­
podarcze. Penetrator" 1995, nr 7.
Witkowska Rozliczanie różnic kursowych, „Rachunkowość" 1995, nr 6.
Problemy analizy finansowej w nieustabilizowanych warunkach, „Rachunko­
wość" 1994, nr 10.
T., Kredyty bankowe, Warszawa 1992.
Wytyczne Ministra Finansów z dnia 23 listopada 1995 roku w sprawie sporządzania sprawo­
zdania z przepływu środków pieniężnych, nr 20, poz. 92.
Zając Zarys metod statystycznych, PWE, Warszawa 1994.
Żyznowski T. Ewidencja księgowa od 1.01.1995 roku, „Rachunkowość" 1995, nr 1.
Spis tablic

TABLICA 1. BILANS PRZEDSIĘBIORSTWA NA DZIEŃ 31.12.1995 R

TABLICA 2 . RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT ZA OKRES OD DO R ZŁ)
TABLICA 3. ZESTAWIENIE I SPOSOBÓW WYKORZYSTANIA PRZYCHODÓW TYS. ZŁ)
TABLICA 4. SPRAWOZDANIE Z PRZEPŁYWU ŚRODKÓW PIENIĘŻNYCH ZA ROK 1995 w PRZEDSIĘ­
BIORSTWIE (W
TABLICA 5. PRZYCHODY I KOSZTY FINANSOWE (DANE UZUPEŁNIAJĄCE DO RACHUNKU WYNI­
KÓW)
TABLICA 6. POZOSTAŁE KOSZTY 1 PRZYCHODY OPERACYJNE W ZŁ. (DANE UZUPEŁNIAJĄCE
DO RACHUNKU
TABLICA 7. ZMIANY STANU MAJĄTKU TRWAŁEGO (W ZŁ)
TABLICA 8. ROZLICZENIE WYNIKU FINANSOWEGO ZA ROK POPRZEDNI
TABLICA 9. ZMIANY STANU KAPITAŁÓW WŁASNYCH
TABLICA 10. GOTÓWKOWEJ
TABLICA 11. WYSTARCZALNOŚCI GOTÓWKI
TABLICA 12. WYDAJNOŚCI I WYSTARCZALNOŚCI GOTÓWKOWEJ w PRZEDSIĘBIOR­
STWIE
TABLICA WSKAŹNIKI PŁYNNOŚCI FINANSOWEJ W PRZEDSIĘBIORSTWIE W 1995 ROKU
TABLICA 14. STRUKTURA AKTYWÓW BIEŻĄCYCH w SPÓŁCE W 1994 ROKU
TABLICA SALDA PŁYNNOŚCI NETTO w SPÓŁCE I
TABLICA 16. W
W 1995 ROKU
TABLICA 17. POZIOM KAPITAŁU OBROTOWEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE
TABLICA 18. WYZNACZAJĄCE STRATEGIĘ KAPITAŁU OBROTOWEGO w PRZEDSIĘ­
BIORSTWIE „X" W 1995 ROKU
TABLICA 19. ROCZNE CAŁKOWITE KOSZTY ZAPASÓW PRZY RÓŻNYCH WIELKOŚCIACH ZAMÓWIEŃ
TABLICA 2 0 . POZIOM SPRZEDAŻY I NALEŻNOŚCI W PRZEDSIĘBIORSTWIE 1995 ROKU
(W TYS. ZŁ)
TABLICA STRUKTURA WIEKOWA w PRZEDSIĘBIORSTWIE „A" W 1995 ROKU
TABLICA 2 2 . STRUKTURA WIEKOWA NALEŻNOŚCI WEDŁUG KLIENTÓW W PRZEDSIĘBIORSTWIE
W MAJU 1995 ROKU
TABLICA 2 3 . ZESTAWIENIE NALEŻNOŚCI WEDŁUG CZASU ICH SPŁYWU W PRZEDSIĘBIORSTWIE
„A" W 1995 (TYS. ZŁ)
TABLICA 2 4 . ZESTAWIENIE NALEŻNOŚCI NA KONIEC MIESIĄCA W PRZEDSIĘBIORSTWIE
W ROKU SPRZEDAŻY DANEGO MIESIĄCA)

274
 TABLICA 25. ZESTAWIENIE NA KONIEC MIESIĄCA w PRZEDSIĘBIORSTWIE
W 1995 ROKU OD SPRZEDAŻY W MIESIĄCU 135
TABLICA 2 6 . POSZCZEGÓLNYCH NALEŻNOŚCI 142
TABLICA 27. POZIOM DSO OBLICZONEGO RÓŻNYMI METODAMI 143
TABLICA 2 8 . ZWIĄZKI MIĘDZY CYKLEM KONIUNKTURALNYM BRANŻY A POLITYKĄ KREDYTO­
WĄ PRZEDSIĘBIORSTWA 149
TABLICA 2 9 . MODEL OCENY RYZYKA KREDYTOWEGO 153
TABLICA 30. ZESTAWIENIE KLAS RYZYKA KREDYTOWEGO
TABLICA 3 1 . RYZYKA INWESTYCYJNEGO DLA WYBRANYCH BRANŻ
TABLICA 32. STANDARDOWY ZESTAW NARZĘDZI POLITYKI KREDYTU HANDLOWEGO 168
TABLICA 3 3 . INSTRUMENTY POLITYKI KREDYTOWEJ DLA WARIANTU I I II 176
TABLICA 34. SUMA KORZYŚCI UZYSKANYCH PRZY OPUŚCIE „ZA 191
TABLICA 35. RACJONALNY SYSTEM OPUSTÓW CENOWYCH 192
TABLICA 36. DANE DO OBLICZENIA WARIANCJI GOTÓWKI W GRUDNIU ROKU 232
TABLICA 37. DANE DO PUNKTU ODNOWIENIA GOTÓWKI 233
TABLICA 38. DZIENNE STANY GOTÓWKI W CZERWCU ORAZ KOREKTY ICH 235
TABLICA 39. POZIOM DOCHODÓW UZYSKIWANYCH Z OPTYMALIZACJI GOTÓWKI 336
TABLICA 4 0 . PRELIMINARZ OBROTÓW GOTÓWKOWYCH W PRZEDSIĘBIORSTWIE „X" OD 1.01 DO
30.06.1995 ROKU ZŁ) 239
TABLICA ZYSK A CASH BREAKEVEN 243
TABLICA 4 2 . CASH BREAKEVEN PO UWZGLĘDNIENIU ŁĄCZNEGO WYPŁYWU GOTÓWKI 244
TABLICA 4 3 . STRUKTURA CZASOWA ZOBOWIĄZAŃ TYTUŁU DOSTAW, ROBÓT I USŁUG 251
TABLICA 4 4 . OCENY ZOBOWIĄZAŃ KRÓTKOTERMINOWYCH W SPÓŁCE „Krak" 252
TABLICA 4 5 . KOSZTY KREDYTU KUPIECKIEGO W ZALEŻNOŚCI OD STOPY OPUSTU I WARUNKÓW
KREDYTU 253
41

42
48

50
53
53

57
62
68
72

79
94

104

131
131

132

134

134
 schematów

SCHEMAT TWORZENIE WYNIKU FINANSOWEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE 28

SCHEMAT 2. POWIĄZANIA MIĘDZY BILANSEM A RACHUNKIEM ZYSKÓW I STRAT 34
SCHEMAT 3. 75
SCHEMAT 4. DODATNI KAPITAŁ 76
SCHEMAT 5. ZEROWY KAPITAŁ OBROTOWY 77
SCHEMAT 6. UJEMNY KAPITAŁ OBROTOWY
SCHEMAT 7. CYKL KAPITAŁU OBROTOWEGO 80
SCHEMAT 8. ZAPOTRZEBOWANIE NA PRZY TRANSAKCJACH GOTÓW­
KOWYCH
SCHEMAT 9. ZAPOTRZEBOWANIE NA KAPITAŁ OBROTOWY (SPRZEDAŻ WYROBÓW ZA
ODROCZONE TERMINY 82
SCHEMAT ZAPOTRZEBOWANIE NA KAPITAŁ OBROTOWY W WARUNKACH DŁUGIEGO CYKLU
PRODUKCYJNEGO 83
SCHEMAT ZAPOTRZEBOWANIE NA KAPITAŁ OBROTOWY W WARUNKACH HARMONIZACJI CY­
KLI NALEŻNOŚCI ZOBOWIĄZAŃ 84
SCHEMAT 12. ZAPOTRZEBOWANIE NA KAPITAŁ OBROTOWY PRZY WYKORZYSTANIU ZALICZEK
SCHEMAT 13. CYKL KONWERSJI GOTÓWKI
SCHEMAT 14. STRATEGIE KAPITAŁU OBROTOWEGO W PRZEDSIĘBIORSTWIE
SCHEMAT STRUKTURA POCHODZENIA KAPITAŁU OBROTOWEGO
SCHEMAT 16. STRATEGIE FINANSOWANIA AKTYWÓW OBROTOWYCH W PRZEDSIĘBIORSTWIE 107
SCHEMAT DETERMINISTYCZNY MODEL ZAPASÓW
SCHEMAT 18. WYZNACZENIE OPTYMALNEJ WIELKOŚCI ZAMÓWIENIA 119
SCHEMAT 19. DWUSKŁADNIKOWY MODEL ZAPASÓW 123
SCHEMAT 20. FAZY CYKLU KONIUNKTURALNEGO BRANŻY 149
SCHEMAT 2 1 . DRZEWO STANDARDU KREDYTOWEGO 159
SCHEMAT 22. DRZEWO STANDARDU KREDYTOWEGO 3SK 162
SCHEMAT PORÓWNANIE POZIOMU ZAPASÓW PRZED I PO ZMIANIE WIELKOŚCI ZAMÓWIENIA
SCHEMAT 24. OPERACJE WYKONYWANE PRZY UMOWIE FAKTORINGOWEI
SCHEMAT 25. PROCES PODEJMOWANIA GOTÓWKI W PRZEDSIĘBIORSTWIE 225
SCHEMAT 26. MECHANIZM ZARZĄDZANIA GOTÓWKĄ ZA POMOCĄ MODELU MILLERA-ORRA 234
SCHEMAT 27. EMISJA KRÓTKOTERMINOWYCH PAPIERÓW 260
SCHEMAT 2 8 . KOSZTY KRÓTKOTERMINOWYCH PAPIERÓW DŁUŻNYCH 261
SCHEMAT 29. TYPOWY TRANSAKCJI 268
 Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.
Wydanie pierwsze

Druk w 1997 r.
Skład
Druk i oprawa Wrocławska Naukowa