S>m°.

^mbM§Ð \$S>Ho$ Am{U g_mO{ejU

(amÁ`ñVar` MMm©gÌmMm Ahdmb Am{U H$m`©d¥Îmm§V)

g§nmXH$
S>m°. nr. {dñdZmYm Jwám
 g_{n©V...

{Xd§JV àmÜ`mnH$ S>m°. Eg. gr. ^m{Q>`m

15 OyZ 1943 - 26 Zmoìho§~a 2016
 MkW- Hkkypanz QMds vkf.k lektf’k{k.k
¼jkT;Lrjh; ppkZl=kpk vgoky vkf.k dk;Zo`Ùkkar½
 MkW- Hkkypanz QMds vkf.k lektf’k{k.k
¼jkT;Lrjh; ppkZl=kpk vgoky vkf.k dk;Zo`Ùkkar½

laiknd
MkW- ih- foLouk/kk xqIrk
Lkkgk¸;d izk/;kid
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx

lkfo=hckbZ Qqys Ikq.ks fo|kihB

¼iwohZps iq.ks fo|kihB½
iq.ks & 411007
MkW- Hkkypanz QMds vkf.k lektf’k{k.k
¼jkT;Lrjh; ppkZl=kpk vgoky vkf.k dk;ZoÙ` kkar½

Dr. Bhalachandra Phadake aani Samajshikshan

(Rajyastariya Charchasatra Ahval aani Karyavruttant)

Dr. Bhalachandra Phadake and Social Education

(Report and Proceedings of the State Level Seminar)

ISBN: 978-93-5267-768-9

izdk’kd %
dqylfpo
lkfo=hckbZ Qqys Ikq.ks fo|kihB
¼iwohZps iq.ks fo|kihB½] x.ks’kf[kaM]
iq.ks&411007-

© laiknd
MkW- ih- foLouk/kk xqIrk

;k iqLrdkrhy dks.krkgh etdwj] dks.kR;kgh Lo:ikr o ek/;ekr

iqu%izdkf’kr vFkok laxfz gr dj.;klkBh dkWihjkbZV/kkjd vkf.k
izdk’kd ;k nks?kkaphgh iwoZ ijokuxh ?ks.ks vko’;d vkgs-

izFkeko`Ùkh % 2017

fdaer% vfHkoknuij

eqæ.k & LFkG %

lkfo=hckbZ Qqys Ikq.ks fo|kihB ewæ.kky;
lkfo=hckbZ Qqys Ikq.ks fo|kihB ¼iwohZps iq.ks fo|kihB½]
x.ks’kf[kaM] iq.ks&411007
foHkkxizeq[kkaps euksxr----
MkW- Hkkypaæ QMds ;kauh ^lektf’k{k.k* ;k
ladYiusyk uos vk;ke nsrkuk R;kl ,dk fof’k”V maphoj
iksgpfoys vkgs- iq.ks fo|kihBkP;k izkS<] fujarj f’k{k.k
foHkkxkr lapkydinh vlrkuk R;kauh egkjk”Vªkrhy brj
fo|kihBs vkf.k iq.ks fo|kihBkarxZr ;s.kkÚ;k egkfo|ky;kae/;s
^lektf’k{k.k* gh ladYiuk :tforkaukp R;kps egÙogh iVowu
lkafxrysys vkgs- fopkj O;Dr dj.;kis{kk rs —rhe/kwu dls
vaeykr vk.kkos] ;kpk oLrqikBp MkW- QMds ;kauh
lektf’k{k.kke/kwu ?kkywu fnysyk vkgs- MkW- QMds ;kaP;k
Le`frfufeÙk jkT;Lrjh; ppkZl=kr meVysys fopkj iqLrd
Lo:ikr izfl) gksr vkgsr] gs fuf’prp vfHkuanuh; ckc
vkgs -
njo”khZizek.ks MkW- Hkkypanz QMds ;kaP;k Le`frfizR;FkZ
jkT;Lrjh; ppkZZl=kps vk;kstu vkeP;k foHkkxkekQZr dsys
tkrs- ;ko”khZ 13 es 2016 jksth >kysY;k ^^MkW- Hkkypanz
QMds gÓkkaps lkfgR;krhy vkf.k lektf’k{k.kkrhy ;ksxnku**
;k ppkZl=ke/;s lektf’k{k.k] KkufoLrkj vkf.k lacaf/kr
fo”k;kalanHkkZr la’kks/kdkauh] vH;kldkauh ifjiw.kZ fopkj ekaMwu
ppkZl= ;’kLoh dsys- ;k ppkZl=ke/khy ekaMysY;k fopkjkaps
iqLrd:ikus izdk’ku dsys tkr vkgs- ;klkBh vkeP;k
foHkkxkps lgk¸;d izk/;kid MkW- ih- foLouk/kk xqIrk ;kauh
;’kLohfjR;k tckcnkjh ikj ikMyh vlwu ;klkBh eh
MkW- xqIrk] R;kaps lgdkjh vkf.k foHkkxkps vfHkuanu djrks-
izk- MkW- /kuat; yks[kaMs
lapkyd vkf.k foHkkxize[ q k
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB
¼iwohZps iq.ks fo|kihB½] iq.ks &7
 izLrkouk
^lektf’k{k.k* gh fujarj pkyr vkysyh izfØ;k vlwu
lektkPkh lkaL—frd o lkekftd tM.k?kM.k gh ;krwup gksr
vlrs- egkjk”Vªkr izkeq[;kus lar ijaijsrwu lektf’k{k.kkph
ifj.kkedkjdrk vf/kd fnlr vlwu rh vktP;k fMthVy
;qxki;Zar vkysyh fnlrs- vkti;Zar pkyr vkysys gs
lektf’k{k.k ewY;O;oLFksojp mHks vkgs- ;k {ks=kr vusd
laLFkk] O;äh ;kauh vkiys ;ksxnku nsrkuk ^lektf’k{k.k* gh
ladYiuk vf/kd O;kid cufo.;kpk iz;Ru dsysyk vkgs-
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihBkP;k izkS<] fujarj f’k{k.k o
KkufoLrkj foHkkxkus ns[khy ;kr vkiyk eksykpk okVk
mpyysyk vkgs- ;kp foHkkxkps izFke vkf.k ekth lapkyd
MkW- Hkkypaæ QMds ;kauh lektf’k{k.kkP;k KkufoLrkjklkBh
[kwi eksBs ;ksxnku fnysys vkgs- MkW- Hkkypaæ QMds ;kaP;k
tUefnukfufeÙk njo”khZ foHkkxkekQZr fofo/k izdkjps dk;ZØe
vk;ksftr djr vlrkr- njo”khZizek.ks ;k o”khZn[ s khy R;kaP;k
tUefnukfufeÙk foHkkxkus vkf.k ejkBh foHkkx gÓkkaP;k la;qDr
fo|ekus ,dfnolh; jkT;Lrjh; ppkZl= vk;kstr dsysys gksrs-
;k ppkZl=kpk fo”k; ^MkW- Hkkypaæ QMds gÓkkaps lkfgR;krhy
vkf.k lekt f’k{k.kkrhy ;ksxnku * vlk gksrk- gs ppkZl=
‘kqØokj fn- 13 es 2016 jksth laKkiu vH;kl foHkkx]
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks ;sFks vk;ksftr dj.;kr
vkysys gksrs-
gs ppkZl= rhu l=kae/;s ?ks.;kr vkys- ifgY;k
l=ke/;s dk;ZØekps mn~?kkVu dj.;kr vkys- f}rh; l=ke/;s
lgHkkxh vH;kld vkf.k rTK O;Drh ;kauh vkiys la’kks/ku
izca/k lknj dsys- r`rh; l=ke/;s lekjksi dj.;kr vkyk-
ifgY;k l=ke/;s ppkZl=kps izeq[k ikgq.ks MkW- Jhiky lcuhl]
¼89 os fiaijh&fpapoM ;sFkhy vf[ky Hkkjrh; ejkBh lkfgR;
laesyukps v/;{k vkf.k ejkBh lkfgR; laesyukps lnL;½]
lUekuuh; mifLFkrh MkW- jf>;k iVsy] ¼izeq[k] vYila[;kad
f’k{k.k d{k] Hkkjrh; f’k{k.k laLFkk] iq.ks½] rlsp dk;ZØekps
v/;{k izk- rst fuoGhdj ¼ekth lapkyd] cfg%’kky f’k{k.k
eaMG] lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks½ gs gksrs- f}rh;
l=ke/;s MkW- dSykl coys ¼leUo;d] MkW- /kuat;jko
xkMxhG] ‘kk’or xzke fodkl dsanz] xks[kys vFkZ’kkL= laLFkk]
iq.ks½ ;kauh ^lkekftd f’k{k.k vkf.k R;kps ifj.kke* vkf.k
izk- rst fuoGhdj ;kauh ^MkW- Hkkypaæ QMds ;kaps pfj=*
;kfo”k;h vfr’k; izHkkoh O;k[;ku fnys- vH;kldkauh vkiys
y?kq ’kks/k izca/k lknj dsys- r`rh; l=ke/;s lekjksi dj.;kr
vkyk- ;k izlaxh lekjksike/;s MkW- vfHkthr oS| ¼jk”Vªh;
v/;{k] vkjksX; lsuk o lks’kkfyLV ;qoktu] iq.ks½] MkW- euksgj
tk/ko ¼leUo;d] dyk] yfyrdyk vkf.k iz;ksxthohdyk
fo|k’kk[kk] lkfo=hckbZ Qqys Ikq.ks fo|kihB] iq.ks½ ;k fueaf=r
oDR;akuhgh vkiys izHkkoh fopkj ekaMys-
ppkZl=ke/;s lE;d lkfgR; ifj”kn o brj laLFkkaps
inkf/kdkjh] la’kks/kd] fo|kFkhZ] lektdk;ZdrsZ] izk/;kid
bR;knh 65 izfrfu/khauh lgHkkx ?ksryk- ppkZl=kP;k ‘ksoVh
eh mifLFkrkaps vkHkkj ekuys- ;k ppkZl=kps lw=lapkyu MkW-
foykl vk<ko ;kauh dsys gksrs- ppkZl=kP;k ‘ksoVh izek.ki=
okVigh dj.;kr vkys- ;k ppkZl=kP;k dk;ZØe leUo;dkph
tckcnkjh ekÖ;koj gksrh- ;k iqLrdke/khy dkgh ‘kks/k izca/k gs
ppkZl=ke/;s lknj dsyy s s ulwu lekfo”V dj.;kr vkys
vkgsr- gs izca/k gs ;k iqLrdkrhy fo”k;k’kh fuxfMr vkgsr-
^MkW- Hkkypaæ QMds gÓkkaps lkfgR;krhy vkf.k lekt
f’k{k.kkrhy ;ksxnku* ;k ppkZl=kph fu”iRrh iqLrd:ikus
izdkf’kr >kys vkgs- gs iqLrd uhrh jpukdkj] iz’kklu] brj
iz’kkldh; izfrfu/kh ;kauk leqnk; fodkl dk;ZØekP;k
r;kjhlkBh mi;qDr Bjsy- rlsp ;k iqfLrdsrwu MkW- Hkkypaæ
QMds ;kaps lektf’k{k.kkrhy vkf.k KkufoLrkjkrhy fopkjkaph
vksG[k vH;kldkauk leqnk; fodkl vH;klklkBh mi;qDr
Bjsy-
---------- MkW- ih- foLouk/kk xqIrk
 vkHkkj
eh vR;ar —rKrkiwoZd lUekuuh; dqyxq:
izk- MkW- oklqnso xkMs ;kaP;kfo”k;h Hkkouk O;Dr djrks dh] R;kauh
vkEgkl ppkZl=kps vgoky iqLrd Lo:ikr izfl) dj.;klkBh
isjz d ekxZn’kZu vkf.k izksRlkgu fnys] R;kcÌy eh ân;kiklwu
izkekf.kdi.ks R;kaps vkHkkj ekurks-
MkW- fOg- ch- xk;dokM] lapkyd] fo|kihB vkf.k
egkfo|ky; fodkl eaMG ¼ch-lh-;q-Mh-½] MkW- ujsna z ,e- dMw]
dqylfpo] MkW- fo|k xkjxksVs] foÙk o ys[kkf/kdkjh ;kaP;kfo”k;hgh
R;kauh dsysY;k ppkZl=kP;k lgdk;kZlkBh eh —rKrk O;Dr djrks-
eh lân; izk- MkW- /kuat; yks[kaMs lapkyd vkf.k
foHkkxize[
q k] izkS<] fujarj f’k{k.k vkf.k KkufoLrkj foHkkx rlsp
izk- MkW- vfouk’k lkaxksysdj] ejkBh foHkkxizeq[k ;kaps iqLrd
izfØ;se/;s dsysY;k lgdk;kZcÌy vkHkkj ekurks- eh foHkkxkrhy
ek>s lgdkjh izk- lrh’k f’kjlkB] izk- HkkSfed ns’keq[k] izk- foykl
vk<ko vkf.k MkW- uoukFk rqis rlsp foHkkxkrhy iz’kkldh;
deZpkjh lqjs[kk csæa s] mYdk ikBd] eax’s k ‘kqØs] fufyek lkGoh
vkf.k ‘ks[k jfQd nkÅnHkkbZ ;kaps vkHkkj ekurks- R;kauh fnysyk
uSfrd ikfBack vkf.k vuqdwy okrkoj.k cufoY;keqGs gs iqLrd iw.kZ
gksÅ ‘kdys-
eh fnid eksjs] ek>k izdYi lgdkjh rlsp t;nhi ykM]
ekth izdYi lgdkjh ;kaP;k lgdk;kZlkBh vkHkkj O;Dr djrks-
eh MkW- nÙkk=; lqHkk”k dqVs] O;oLFkkid] fo|kihB isl z
vkf.k rsFkhy deZpkjh ;kaps vkHkkj ekurks- ;kf’kok; vusd fe=]
fgrfpard] T;kauh ;k dk;kZlkBh enr dsyh] R;kapsgh vkHkkj O;Dr
djrks-
eh ek>h iRuh lkS- jk/kk xqIrk ;kaphgh iz’kalk djrks- T;kauh
izdYikP;k dkGkr ?kjxqrh vMp.kh Lor% lksMowu eyk ;k dk;kZr
enrp dsyh- rlsp ek>h eqys f_fRod xqIrk ¼lksuw½ vkf.k vk—Fk
xqIrk ¼eksuw½ ;kaP;kfo”k;h lfnPNk O;Dr djrks] R;kauh eyk ;k
dkGkr vMFkGk u vk.krk enr dsyh-
----------- MkW- ih- foLouk/kk xqIrk
 vuqØef.kdk
v-Ø ‘kh”kZd iku Ø-
foHkkx izeq[kkaps euksxr
izLrkouk
vkHkkj
1 vgoky vkf.k dk;ZoÙ` kkar 1
ppkZl=ke/;s lknj dsysys y?kq ‘kks/kizc/a k
2 Lkektf’k{k.k% dky] vkt vkf.k m|k 23
dSykl coys
3 vkfnoklh fodklklkBh lektf’k{k.kkps egÙo 26
/kuat; yks[kaMs
HkkÅlkgsc efgjkl
4 Lkk{kjrk dk;ZØe vkf.k MkW- Hkkypanz QMds 34
rst fuoGhdj
5 Hkkjrkrhy izkS<f’k{k.kkpk izHkko 43
t;nhi jkepanz ykM
ih- foLouk/kk xqIrk
6 Hkkypanz QMds ;kaps leh{kkys[ku 48
lqHkk"k vkgsj
7 KkufoLrkjkrwu lektf’k{k.k--- 54
/kuat; yks[kaMs
8 vkthou f’k{k.k & v/;;u] O;kIrh o {ks=s 59
lrh’k f’kjlkB
9 v/;;u izfØ;sps cnyrs Lo:i 64
uoukFk rqis
10 egkRek Qqys vkf.k MkW-ckcklkgsc vkacsMdj % 73
folkO;k ‘krdkrhy vk/kqfud ekxZn’kZd
foykl vk<ko
11 ‘kkys; lektdk;Z % ‘kkys; eqykaP;k leL;k 83
gkrkG.;klkBh izHkkoh ra=
HkkSfed ns’keq[k
12 j?kqukFk dosZ ;kaps lektf’k{k.kkrhy ;ksxnku 88
fnid v’kksd eksjs
13 mPp f’k{k.kkrhy varfoZjks/k vkf.k lkekftd 93
‘kkL=krhy tkr vkf.k fyaxHkko laosnu’khyrk
lat;dqekj dkacGs
14 b-l- 2000 rs 2010 e/khy ejkBh nfyr 122
vkRedFkus & ,d –f"V{ksi
/kuat; l¨eukFk fÒls
15 MkW- Hkkypanz QMds ;kapk vYi ifjp; 132
 lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB ¼iwohZps iq.ks fo|kihB½
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx vkf.k ejkBh foHkkx
gÓkkaP;k la;qDr fo|ekus MkW- Hkkypanz QMds gÓkkaP;k tUefnukfufeÙk
vk;ksftr jkT;Lrjh; ppkZl=kpk vgoky
‘kqØokj] fn- 13 es 2016] l- 10-00 rs lk;a- 05-30
ppkZl=kpk fo”k; %
MkW- Hkkypanz QMds gÓkkaps lkfgR;krhy vkf.k
lektf’k{k.kkrhy ;ksxnku
vgoky o dk;Zo`Ùkkar
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihBkP;k izkS<] fujarj f’k{k.k o
KkufoLrkj foHkkx vkf.k ejkBh foHkkx gÓkkaP;k la;qDr fo|ekus
MkW- Hkkypanz QMds gÓkkaP;k tUefnukfufeÙk jkT;Lrjh; ppkZl=
‘kqØokj fn- 13 es 2016 jksth laKkiu vH;kl foHkkx] lkfo=hckbZ
Qqys iq.ks fo|kihB ;sFks vk;ksftr dj.;kr vkyk gksrk- ;k
ppkZl=kpk fo”k; ßMkW- Hkkypanz QMds gÓkkaps lkfgR;krhy vkf.k
lekt f’k{k.kkrhy ;ksxnkuÞ vlk gksrk-
Ukko uksna .kh ldkGh 10-15 yk lq: >kyh vkf.k
R;kpcjkscj mifLFkrkauk vYiksigkj ns.;kr vkyk] R;kuarj
ppkZl=kpk dk;ZØe lq: >kyk-
izFke l=
izFke l=ke/;s dk;ZØekP;k mn~?kkVu lekjaHkkP;k lq:okrhl
izFkeiq”Ik 10-45 yk >kys] R;kuarj fo|kihB xhr & 10-57 yk
xk;hys xsys o dk;ZØekph [kÚ;k vFkkZus lq:okr >kyh-
MkW- lrh’k f’kjlkB ;kauh izFke l=kps lw=lapkyu dsys- rs Eg.kkys
dh] ßMkW- Hkkypaæ QMds gs ejkBh foHkkxkr ¼iq.ks fo|kihB½
izk/;kid gksrs- uarj rs izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkxkr
lapkyd Eg.kwu :tw >kys- R;kaps lekt f’k{k.kkrhy ;ksxnku [kwi
eksBs vkgs- R;kfo”k;h PkpkZ dj.;klkBh lkfgfR;d] lkekftd
foHkkxkps fofo/k izfrfu/kh ;sFks lgHkkxh >kys vkgsr-Þ

1
 MkW- Hkkypanz QMds ;kapk ifjp; MkW- f’kjlkB ;kauh
lkafxryk- ¼gk ifjp; gÓkk vgokyP;k ifjf’k”Vke/;s tksM.;kr
vkysyk vkgs-½
Lokxr o Hkwfedk gh MkW- /kuat; yks[kaMs] lapkyd vkf.k
foHkkx izeq[k ;kauh ekaMyh-
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkxkfo”k;h
ß;% fØ;koku~ l if.Mr%Þ gs iq.ks fo|kihBkps cks/kokD;
vlwu pkaxys o ifjiw.kZ f’k{k.k ;kaP;k’kh fo|kihBkph lkekftd
ckaf/kydh vkgs- fo|kihB vuqnku vk;ksxkus mPp f’k{k.kkP;k
mfÌ”Vkae/;s KkufoLrkj (Extension) gs ,d egÙokps mfÌ”V ekuys
vkgs- 1977 e/;s vk;ksxkus vkiys /kksj.k Li”V djrkuk EgVys dh]
fo|kihBkauh mPp f’k{k.kkph /kksj.ks jkcforkuk KkufoLrkjkyk ns[khy
egÙo |k;yk gos-
fujaru f’k{k.kkpk vH;klØe fo|kihBkr 1972 lkyh lq:
dj.;kr vkyk- ;kps /;s; gs lektkrhy fofo/k ?kVdkae/;s
lkekftd tkx:drk] f’k{k.kkps egÙo lkax.ks vkf.k ;kl vuql:u
dk;ZØe jkcfo.ks gks;- ;k foHkkxkekQZr fujarj f’k{k.kkarxZr fofo/k
dk;ZØe vk;ksftr dj.;kr vkys] ;kr dkS’kY; fodkl dk;ZØe]
uolk{kjkalkBh vH;klØe] izf’k{k.k dk;ZØe] Nan dk;ZØe]
lkekftd tkx:drk dk;ZØe] fof’k”V {ks= lao/kZu dk;ZØe]
fo|kihB vkf.k egkfo|ky;kapk leqnk; laokn dk;ZØe bR;knh gksr-
fujarj f’k{k.k dk;ZØe mPp f’k{k.kkP;k ek/;ekrwu
lektk’kh ;’kLohfjR;k tksM.;kr vkyk- dans z ljdkjus jkcfoysY;k
jk”Vªh; izkS< f’k{k.k dk;ZØekl 1977 lkyh fo|kihB vuqnku
vk;ksxkus jkcfoyk- jk”Vªh; izkS< f’k{k.k dk;ZØekr ;k foHkkxkus]
fo|kF;kZauh eksBÓkk izek.kkr lgHkkx ?ksowu ;kl yksdfiz; o ;’kLoh
cufoys- ;kr iq<hy dkGkr v’kkldh; laLFkk (NGO)] ,sfPNd
laLFkk] ljdkjh foHkkx] tulaidZ] oS;fDrd Lo:ikr eksBÓkk
izek.kkr lgHkkx ?ksryk- lkekftd tkx`rrspk izlkj] dk;Z{kerk
ok<fo.ks] lk{kjrk dkS’kY; ok<fo.ks] gs jk”Vªh; izkS< f’k{k.k
dk;ZØekps /;s; gksrs- izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkxkus
vkiY;k izFke dk;ZØeklkBh xzkeh.k] ‘kgjh] vkfnoklh gk Hkkx

2
fuoMyk- ;k dk;ZØekps Lo:i Eg.kts lk{kjrspk izlkj d:u
ifjorZukph pGoG fuekZ.k dj.ks- lkekftd izcks/kukrwu ;’kLoh
vuqHko tutkx`rhlkBh ekaM.;kr ;sow ykxys] ;kl orZekui= o
ek/;ekauhgh izfl)h fnyh- xzkeh.k fodkl dk;ZØe gs
egkfo|ky;kae/;s vk;ksftr dsys tkr- ;kr nksu dk;ZØe
ok<fo.;kr vkys- 1- ;kstuk eap] 2- yksdla[;k f’k{k.k la?k-
;kstuk eapkps /;s; gs ;k dk;ZØekph ekfgrh ^?kj rs jk”Vª*
;kuqlkj ns.ks rj yksdla[;k f’k{k.k la?kkps /;s; gs ^ok<rh
yksdla[;k vkf.k lalk/ku lk/kukapk vlerksy* ;kfo”k;h ekfgrh
ns.ks] gs gksrs- fo|kihB vuqnku vk;ksxkus yksdla[;k f’k{k.k lalk/ku
dsanzkph ns[khy tckcnkjh foHkkxkoj Vkdysyh gksrh- yksdla[;k
f’k{k.k lalk/ku dsna zkdMwu egkjk”Vªkrhy yksdla[;k f’k{k.k la?kkl
‘kS{kf.kd ikfBack visf{kr gksrk- egkjk”Vª ljdkjus ns[khy
1989&90 e/;s izkS<] fujarj f’k{k.k vkf.k KkufoLrkj foHkkxkr
iq<hy dk;ZØe ,dkgkrh vk.kys- 1- izkS< f’k{k.k]2- fujarj f’k{k.k]
3- yksdla[;k f’k{k.k la?k-
^tu f’k{k.k fuyk;e* gs dsanz Eg.kwu LFkkiu dj.;kr
vkys- ;k dsanzkyk ojhy ?kVdka’kh tksM.;kr vkys- ;k
foHkkxkvarxZr lk{kjrk dk;ZØekyk ^tu vfHk;kuk*’kh tksM.;kr
vkys- l/;kP;k izkS< f’k{k.kkP;k dk;ZØekyk ;k tu lk{kjrk
vfHk;kuk’kh tksM.;kr vkys- tu lk{kjrk vfHk;kukpk gsrw ß,dkl
f’kdok] lewgkyk f’kdokÞ vlk gksrk- jk”Vªh; /kksj.kkyk vuql:u
,dw.k lk{kjrk vfHk;kukph laiw.kZ ns’kkr vaeyctko.kh dj.;kr
vkyh- izFker% ,dw.k lk{kjrk eksghe iq.ks ftYgÓkkrhy xzkeh.k
Hkkxkr jkcfo.;kr vkyh- ;kr ;k foHkkxkus tksekus dk;Z dsys- iq.ks
fo|kihBkps dqyxq: ;k vfHk;kukps v/;{k gksrs- ;k dk;kZlkBh
foHkkxkus brj foHkkx] egkfo|ky;s] O;Drh ;kaph enr ?ksryh-
;kstuk dk;ZØe] i;kZoj.k bekjr] dk;ZØe vaeyctko.kh]
ewY;ekiu] iw.kZ lk{kjrk dk;ZØe º;k fofo/k ;kstukae/;s egÙoiq.kZ
Hkwfedk fuHkkoyh- ;k foHkkxkus brjgh ^,dw.k lk{kjrk vfHk;kuk*r
dke dsys- fo|kihB vuqnku vk;ksx O;frfjDr foHkkxkus brjgh
dk;ZØekaph v’kkldh; laLFkk] ‘kkldh; foHkkx ;kaP;k enrhus
vaeyctko.kh dsyh-

3
 fo|kihBkP;k fn’kk vkf.k ekxZn’kZuk[kkyh foHkkx brjgh
dk;ZØekae/;s lgHkkxh >kys vkgs- rs iq<hyizek.ks & 1- jk”Vªh;
,dhdj.k] 2- v’kkldh; la?kVuk] 3- vla?kfVr dkexkj]
4- efgyk l{kehdj.k] 5- T;s”B ukxfjd] 6- vkfnoklh fodkl]
7- vYila[;kd f’k{k.k] 8- leqins’ku] 9- r:.k f’k{k.k]
10- ikSxaMkoLFksrhy f’k{k.k] 11- jkstxkj vkf.k m|kstdrk]
12- vkthou f’k{k.k] 13- ekuoh gDd] 14- Hkkjrh; lafo/kku]
15- iwoZoo
S kfgd leqins’ku] 16- O;olk; ekxZn’kZd] 17- la’kks/ku
i)rh-
º;k foHkkxkekQZr izkS<kauk lk{kj dj.;ki;±rp e;kZfnr ukgh
rj R;kcjkscj Post Graduation Diploma in Tribal Development, Ph.D.
Programme in Inter Disciplinary, lkekftd ifjorZukps] izsj.kk ns.;kps]
tk.kho ns.;kps dk;ZØe ns[khy ;sFks pkyw vkgsr-
foHkkx o v’kkldh; laLFkk ¼cgqtu fgrk;½ ;kaP;k lgdk;kZus
izkS<] fujarj f’k{k.k vkf.k KkufoLrkj foHkkx] lkfo=hckbZ
Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks rlsp =SyksD; ckS) egkla?k x.k ;kaP;k
la;qDr fo|ekus ßcky laLdkj o euksjatu dsna zÞ dk;ZØe nkiksMh
oLrh] iq.ks ;sFks vk;ksftr dj.;kr vkyk gksrk-
nkiksMh oLrhe/;s vusd dqVaqc jkgrkr] vkbZ&oMhy fuj{kj
vlY;kus f’k{k.kkps egÙo uOgrs- ikyd vkiY;k ikY;kauk fnolHkj
?kjh lksMwu dkekoj tkr- oLrhe/;s jkgr vlY;kus ewyHkwr lksbZ&
lqfo/kkaiklwu gs yksd oafpr vlrkr- ;k loZ xks”Vh y{kkr ?ksÅu
;sFkhy 3 rs 6 o;ksxVkrhy eqys o eqyh ;kaP;k f’k{k.kklkBh ,dw.k
20 eqykaph fuoM d:u R;kaP;klkBh ^ckylaLdkj o euksjatukps
dsanz* lq: dj.;kr vkys- ;klkBh ldkGh 09-30 rs 12-30 º;k
osGsr ckyokMhps oxZ Hkjfo.;kr vkys- ;kr [kkÅ] [ksG.kh]
cMcMxhrs ?ksowu eqykae/;s ;k dk;ZØekfo”k;h vkoM fuekZ.k
dj.;kr vkyh- ;kf’kok; 15 vkWxLV] 26 tkusokjh] ckyfnu]
f’k{k.k fnu gs fnufo'ks"k lktjs dj.;kcjkscjp ldl vkgkj] Lusg
laesyu] ikyd esGkok] HksV dkMZ cufo.ks] irkdk cufo.ks] fp=
jaxfo.ks] ekrhdke] lgyhaps vk;kstu dj.ks] Hkk”ksph vksG[k] foKku
fo”k;kph vksG[k] thou O;ogkj] lseh baXyh’k vH;klØe]

4
vadkaph vksG[k vls ‘kS{kf.kd Lo:ikps dk;ZØegh ?ksrys] rj Qqys]
QGs] HkkT;k] fn’kk] fofo/k [ksG ;kaph vksG[k d:u fnyh tkbZ -
ikyd lHkse/;s ikydkauh vkiY;k ikY;kaP;k izxrhcÌy
vkuan O;Dr dsyk- 15 vkWxLV] 26 tkusokjh ;k fno’kh
ikydkaP;k gLrs /otkjksgu dj.;kr vkys- ladsr ekus ;k
fo|kF;kZP;k ikydkauh vkiys euksxr O;Dr djrkuk lkafxrys dh]
ladsr ifgys 10 fnol ;sFks jMrp vls] i.k R;kuarj R;kph Hkhrh
ukfg’kh gksÅu rks dfork Eg.k.ks] A to Z okpu] Lor%ps uko
lkax.ks] ,df=r gksÅu [ksG [ksG.ks bR;knh —rh d: ykxyk-
R;kP;k ikydkauh ladsre/;s >kysY;k cnykauh [kwi vkuan O;Dr
d:u ;k dk;ZØekP;k vk;kstdkaps eukiklwu vkHkkj ekuys-
3 rs 6 o;ksxVkrhy eqykalkBh ?ksrysY;k ßcky laLdkj o
euksjatu dsanzÞ ;k dk;ZØekizek.ksp 1 rs 4 ;k oxkZrhy
eqyk&eqyhaP;k vH;klklkBh ßvH;kfldk oxZÞ ?ks.;kr vkyk- ;k
eqykauk vH;klklkBh eksdGs okrkoj.k feG.ks dBh.k vlrs- ;keqGs
eqykaP;k vH;klkrhy vkoM deh gksÅu laiw.kZ f’k{k.kkdMs nqyZ{k
gks.;kph ‘kD;rk vlrs- ;k vH;kfldk oxkZe/;s ,dw.k 40
fo|kF;kZauh lgHkkx ?ksryk gksrk- fl/nkFkZ uxj] jsYospkG ;sFks gs
vH;kldsanz lq: dsys- ;k oxkZe/;s ikBkarj] fy[kk.k] ckjk[kMh
okpu] tksMv{kjkaps ‘kCn fy[kk.k] baxzth] bfrgkl] Hkwxksy ;k
fo”k;kaps okpu rlsp xf.kr lksMfo.ks] vfHku;] xk.kh] fp=s] ckSf)d
[ksG bR;knh xks”Vh dj.ks rlsp baxzth efgus] okj] fn’kk ;kaph
ekfgrh ns.ks bR;knh vH;kl ;sFks ?ks.;kr vkyk- ;k vH;kloxkZeqGs
eqykae/;s cjkp cny >kyk- eqys fu;fer ;k vH;kloxkZe/;s ;sow
ykxyh- eS=hiw.kZ okrkoj.k cufo.ks] ,desdkauk enr dj.ks bR;knh
xq.k R;kaP;kr vkys] R;kaP;k fudkykr ok< >kyh-
;kp oLrhe/khy fL=;kalkBhns[khy ßf’ko.kdke izf’k{k.kÞ
gk dk;ZØe gkrh ?ksryk gksrk- ;k izf’k{k.k oxkZpk mÌs’k gk
oLrhikrGhojhy vYif’kf{kr efgykauh f’ko.kdke {ks=kr inkiZ.k
d:u nSuafnu okijkps diMs ?kjP;k?kjh f’ko.;kps dkS’kY; vkRelkr
dj.ks] fdeku ikrGhoj diMs f’ko.;kpk Loa;jkstxkj lq: dj.ks]
;keqGs r;kj diMÓkkaP;k dkj[kkU;kr ^f’ko.k dkjkxhj* Eg.kwu dkegh
feGw ‘kd.kkj gksrs- f’ko.kdke izf’k{k.kkr 15 efgykauh izos’k

5
?ksryk- ;k izf’k{k.kkr lk/ks Cykmt] dVksjh Cykmt] gkQ dVksjh]
enzklh dVksjh] iatkch lyokj o [kehl f’kdfo.ks] dVhax] bap]
vkdMs letkfo.ks] f’kykbZ ef’kuph ekfgrh R;kauk ns.;kr vkyh-
;k f’ko.kdke izf’k{k.kkeqGs efgykae/;s vkRefo’okl
ok<yk- 9 efgykauh Lor%pk O;olk; lq: dsyk- dkgh efgykauh
vf/kd f’ko.kdke f’kd.;klkBh ckgsj izf’k{k.k oxkZr xsY;k- vkrk
efgyk R;kaP;k dqVc qa kl ;k O;olk;krwu gkrHkkj ykor vkgsr -
izf’k{k.k oxkZrhy lkS- vf’ouh Hkksdjs] lkS- ‘kf’kdyk cylqjs ;k
efgykauh ;k izf’k{k.kkeqGs vki.k vkiY;k dqVaqckl gkrHkkj ykor
vlwu R;keqGs vkeP;k thoui)rhe/;s cny ?kMwu vkY;kps
lkaxrkauk R;kauh ;k izf’k{k.k dk;ZØe vk;kstdkaps vkHkkj ekuys-
v’kkp ,dk ^cgqtu fgrk;*P;k nkiksMhe/khy dk;ZØeke/;s
MkW- ckcklkgsc vkacsMdj egkfo|ky;] vkSa/k ;k egkfo|ky;kP;k
izkpk;kZ Jherh eatwJh cksiMs R;k ifjljkrhy efgykauk lgt
Eg.kkY;k dh] ßrqEgh f’kdyk ikfgtsÞ] vls lkaxrkuk R;kauk
f’k{k.kkps egÙo iVowu lkafxrys- R;kaP;k ;k O;k[;kukus vusd
?kjdke dj.kkÚ;k efgyk izHkkfor gksÅu R;kauh f’kd.;kph bPNk
O;Dr dsyh- gîkk efgykauk ;’koarjko pOgk.k egkjk”Vª eqDr
fo|kihBke/;s izo’s k feGfo.;klkBh enr dsyh] R;kiSdh dkgh
efgykauh inohlkBh rj dkgh efgykauh O;kolkf;d vH;klØekauk
izo’s k ?ksryk] inohlkBh izo’s k ?ks.kkÚ;k efgykaph la[;k 280
brdh gksrh- ;k f’k{k.kkrwu vusd efgykauh uksdjh feGfoyh rj
dkgh efgykauh Lor%ps O;olk; lq: dsys-
foHkkxkph Hkwfedk Li”V dsY;kuarj MkW- /kuat; yks[kaMs
Eg.kkys dh] ßvkt izk/;kid MkW- Hkkypanz QMds ;kapk tUefnol
vkgs- ¼13 es½ Eg.kwu izkS<] fujarj f’k{k.k foHkkx o ejkBh foHkkx
;kauh feGwu gk dk;ZØe vk;ksftr dsyk vkgs- vkt ;k jkT;Lrjh;
ppkZl=ke/;s vktP;k dk;ZØekps v/;{k rst fuoGhdj] izeq[k
ikgq.ks MkW- Jhiky lcuhl] lUekuuh; mifLFkrh MkW- jf>;k iVsy]
ejkBh foHkkx ize[ q k MkW- vfouk’k lkaxksysdj] ek>s fe= o lgdkjh
MkW- dSykl coys gs vkys vkgs- MkW- QMds ;kapk fo”k; ejkBh gksrk
o R;kauh ejkBh foHkkxke/;s cjhp o”ksZ dke dsys gksrs- ‘ksoVP;k
VII;ke/;s rs izkS< foHkkxkps lapkyd gksrs- R;kaP;k tUefnukfufeÙk gk

6
dk;ZØe vk;ksftr dsyk vkgs-Þ ;kr dks.k&dks.krs fo”k; ekaM.kkj]
;kapkgh R;kauh mYys[k dsyk-
MkW- Hkkypanz QMds ;kaph ,d vkBo.k
MkW- Hkkypanz QMds ;kauh ,dnk fcMh cufo.kkÚ;k fL=;kauk
dktwps mnkgj.k lkafxrys gksrs] dktw letkforkuk nksu ‘kCnkaph QksM
djk;ph] ^dk* vkf.k ^tw*- ^dk* Eg.kts izR;sd iz’ukph lq:okr
^dk* us gksrs- dks.krhgh xks”V ^dk* djk;ph fdaok vki.k xfjc ^dk*
vkgksr] vls iz’u ^dk* iklwu r;kj gksrkr- ^tw* Eg.kts dk;\
vlk iz’u R;kauh fopkjyk] rsOgk R;k fL=;kauh lkafxrys] ^tw*
Eg.kts cSykP;k ekusojhy vks>s- gs vks>s vkiY;k ekusoj dk vkgs]
gk iz’u fopkjyk dh ^dktw* gk iz’u r;kj gksrks- vlk lanHkZ MkW-
QMds ;kauh lkafxryk gksrk-
QMds vkacsMdjkaP;k lgoklkr
MkW- ckcklkgsc vkacM
s dj o MkW- QMds ;kauh ,d= dke
dsys gksrs- MkW- ckcklkgsc ,dnk Eg.kkys gksrs dh] ^,dk O;Drhpk
fopkj gk R;kP;k fopkjkacjkscj dsyk ukgh rj ,[kknÓkk jksiVÓkkph
ik.;kf’kok; o [krkf’kok; th voLFkk gksrs] r’kh R;k O;ähP;k
dk;kZph voLFkk gksrs-*
MkW- yks[kaMs ;kaP;k Hkk”k.kkuarj MkW- f’kjlkB ;kauh ejkBh
foHkkxkps ize[ q k MkW- vfouk’k lkaxksysdj ;kauk cksy.;kl vkeaf=r
dsys- vkiY;k Hkk”k.kke/;s MkW- lkaxksysdj Eg.kkys] ^MkW- yks[kaMs
;kauh izLrko Bsoyk dh] vki.k nksUgh foHkkxkauh feGqu gk dk;ZØe
lktjk d:;k o vkEgh gs ekU; dsys rlsp njo”khZ ;k dk;ZØekr
lgHkkxh gksÅ;k- eh MkW- QMds ;kapk fo|kFkhZ vkgs- eh nq”dkGh
xko lkaxa ksys ;sFkwu gksrks vkf.k eh ;sFks fo|kihBkr izos’k ?ksryk o
eyk MkW- QMds ;kauh olfrx`gke/;s [kksyh feGowu fnyh- ek>s ,e-
,- o ,e- fQyps f’k{kd o ekxZn’kZd gs MkW- QMds gsp gksrs-
R;kaP;keqGs ekÖ;klkj[ks vla[; fo|kFkhZ ?kMys vkgsr- ejkBh foHkkx
v’kk dk;ZØekyk usgehp ikfBack nsr vlrks- fn- 13 es MkW- QMds
;kapk t;arhfnu vlrks i.k ;k fno’kh fo|kFkhZ lqV~Vhyk ?kjh xsysys
vlrkr] Eg.kwu ^18 lIVsacj* gk ^Le`rhfnu* lktjk dsyk rj
fo|kF;kaZuk ;kpk ykHk gksbZy] vls eyk okVrs-*

7
 MkW- f’kjlkB ;kauh MkW- lkaxksysdj ;kaP;k Hkk”k.kkuarj
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kfiBke/;s ,e-,- vkf.k ih,p-Mh- dsysY;k
MkW- jf>;k iVsy ;kauk vkeaf=r dsys] MkW- iVsy gîkk gkMkP;k
oDR;k vkf.k lekt lq/kkjd vkgsr rlsp ^vYila[;kd f’k{k.k
d{k] Hkkjrh; f’k{k.k laLFkk] iq.ks* ;kP;k R;k izeq[k vkgsr-
MkW- jf>;k iVsy vkiY;k Hkk”k.kke/;s Eg.kkY;k dh]
^MkW- Hkkypanz QMds ;kauk eh R;kaP;k t;arhfufeÙk vfHkoknu djrs]
MkW- yks[kaMs ;kauh lkafxRkY;kizek.ks vls fnlrs dh] lektkpk o
f’k{k.kkpk laca/k vrwV vlrks vkf.k R;kcÌy izkS<] fujarj f’k{k.k
vkf.k KkufoLrkj foHkkx dk;Zjr vkgs- MkW- QMds ;kaP;k lkfgR;koj
tks izHkko vkgs] rks MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kaPkk lgokl vkf.k
R;kaP;k fopkjkrwu iMysyk vkgs- R;ke/;s QMds ljkaoj tkLr izHkko
gk Hkkjrkrhy lafo/kkukpk vkgs] R;krhy /keZfujis{krk] lerk vkf.k
lkekftd Kku ;k rhu xks”Vh dsanzfcanw vkgsr- lektke/;s uqlrs
lkfgR; fufeZrh d:u pky.kkj ukgh rj izR;{kkr lektkr dk;Z
dj.;klkBh mrjys ikfgts] gs MkW- Hkkypanz QMds ;kauh nk[kowu
fnys-
MkW- Hkkypanz QMds lkfgR; % ßnfyr lkfgR; % osnuk
s dj % ‘kks/k vkf.k cks/kÞ gs R;kaps ize[
vkf.k fonzksgÞ] ßQqys&vkacM q k
lkfgR; vkgs- MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kaps yksd’kkghfo”k;d
fparu djrkuk [kjp ek>k ns’k Lora= vkgs dk;\ vkt
yksd’kkghyk mrjrh dGk ;sr vkgs] ;kiklwu MkW- QMds ;kaps fopkj
okpow ‘kdrhy-
Hkkjrkps o.kZu djrkuk Hkkjrke/;s fofo/krk rlsp fo”kerkgh
vkgs- laL—rh Eg.kts ek.klkus ek.klka’kh ek.klklkj[ks okxys
ikfgts] euq”;Rokph izfr”Bk gs lokZr egÙokps ewY; vkgs] vls MkW-
QMds Eg.krkr- L=h&iq:”k lekurk gs ns[khy MkW- QMds ;kaps rÙo
vkgs- cgqrka’kh ejkBh lkfgR;ke/;s eqLyhe gk ^[kyuk;d* Eg.kwu
vkyk vkgs] v’kh izfrek lo.kZ vkf.k czk„.kh yksdkauh dsyh]
;keqGs gs lkfgR; cgqtu lektkus ¼ifgY;k f’kdysY;k fi<hus½
okpys] rsOgk R;kaP;k eukr fgp izfrek fuekZ.k >kyh o ;kiklwu
loZ lektkyk dks.kh okpfoys rj lar lkfgR;kus okpfoys- czk„.kh
lkfgR; gs yksdfiz; Bjsy dk\ elqph okMh ¼lkaxyh½ ;sFkhy 50

8
eqyhauh ‘kkGk lksMyh rh NsMNkMheqGs] vUlkj ukokP;k eqykyk
¼UPSC Ranker½ ns[khy ?kj feGfo.;klkBh ^‘kqHke* ;k fganw ukokpk
okij djkok ykxyk-
MkW- Ckkcklkgsc vkacM
s dj Eg.krkr dh] ßf’kdk] la?kfVr Ogk
vkf.k la?k”kZ djk-Þ f’kdk Eg.kts&fujarj f’kdk] la?kfVr Ogk dkj.k
la?k”kZ dj.;klkBh- MkW- Ckkcklkgsc Eg.krkr dh] QDr fo|kp ifo=
vlw ‘kdr ukgh- fo|kyk pkj ikjachrk vkgsr- fo|kcjkscj Hkxoku
cq)kauh lkafxrysyh izKk Eg.kts ‘kgk.ki.k] ’khy Eg.kts lnkpkjkauh
laiUUk] d#.kk Eg.kts ekuo tkrhoj ize s Hkko vkf.k eS=h o loZ
izkf.kek=kacÌyph vkReh;rk vko’;d vkgs- /keZfugk; nksu lekt
eqLyhe vkf.k ckS) ;ke/khy fL=;k tkLr vf’kf{kr vkgsr] ¼1986
P;k vgokykuqlkj½-
MkW- lrh’k f’kjlkV ;kauh MkW- jf>;k iVsy ;kaP;k
Hkk”k.kkuarj MkW- Jhiky lcuhl ;kauk Hkk”k.kklkBh vkeaf=r dsys-
MkW- Jhiky lcuhl vkIkY;k Hkk”k.kkph lq:okr djrkuk
Eg.kkys dh] jf>;krkb±uh R;kaps xqIr fparu ekaMys] eh jf>;krkb±p s
tkghji.ks vfHkuanu djrks- MkW- Hkkypanz QMds ;kauh la’kks/kukRed
ckcklkgsc ekaMys] rs pkj vksGhauarj lanHkZ nsr gksrs-
MkW- ckcklkgsckapk izHkko ipoysys Hkkypanz QMds gs ^ejkBhps
izk/;kid* ,o<hp v’kh R;kaph vksG[k ukgh- ;-nh- vkf.k Hkk-nh-
vls nksu ca/kw czk„.k tkrhe/;s tUeysys vkf.k MkW- ckcklkgsc
;kaP;k pGoGh’kh tqGowu ?ksrysys gksrs- ekÖ;koj ;-nh- QMds
;kapk izHkko tkLr gksrk- czk„.k tkr gh vfo’oklw v’kh tkr
vkgs] vlk let vkgs o R;keqGs nfyr lekt o czk„.kkaP;k e/;s
,d fHkar fuekZ.k >kyh gksrh- R;kosGh Hkk-nh-QMds ;kauh ;k nfyr
pGoGhae/;s dls felGwu ?ksrys\ vlk ,d iz’u gksrk-
lukruh czk„.k o lq/kkjd czk„.k ;krhy Qjd gk fonzksgh
pGoGhP;k] ifjorZuoknh fdaok vkacsMdjoknh pGoGhrY;k
ek.klkauk ekfgr ulsy rj] czk„.k lektkrhy lq/kkj.kkoknh
czk„.kkauh dk ;kos nfyr pGoGhae/;s\ tj v’kk lq/kkjd czk„.kkauk
ekxs vks<.;kpk iz;Ru gksr vlsy rj czk„.kgh ;s.kkj ukgh] ejkBk
;s.kkj ukgh] ekGh ;s.kkj ukgh o MkW- vkacM s dj ;kauk visf{kr
vl.kkjs ifjorZu dls ?kM.kkj\ egk;ku iaFkke/;s th cq/nkaph ewrhZ

9
iwtk gksrs rh cq)kaukp ekU; ukgh] ckcklkgsckauk ekU; ukgh]
ckS)kae/;s nksu iaFk dk vkys\ ckcklkgsckauk yksd’kkghyk iwjd vls
f’k{k.k gos gksrs- loZ /kekZrhy czk„.kokn laifo.kkjs f’k{k.k
ckcklkgsckauk vfHkizrs gksrs- ;kpkp ,d Hkkx Eg.kwu ckcklkgsckauh
iqufoZokgkpk fu.kZ; ?ksryk] R;kauh czk„.k ckbZ’kh yXu dsys- R;k
ckb±uh R;kaph euksHkkos lsok dsyh- ckcklkgsckaoj ize
s dj.kkÚ;k dkgh
yksdkauh ckcklkgsckaP;k izLrkousrwu R;kaP;k iRuhpk lanHkZ o
izLrkouk oxGyh- ex vkacsMdj pGoG] nfyr pGoG ;kaP;k
;ksxnkukoj iz’ufpUg djkos ykxsy\ nfyr lektkrhy Qkfrek
fcch ;kaP;k okVsyk mis{kk ;srs] R;kaps uko dks.khp ?ksr ukgh] th
mis{kk jkuMs] vkxjdj ;kaP;k okVÓkkyk ;srs czk„.k Eg.kwu( rhp
mis{kk Qkfrek fcch ;kaP;kgh okVÓkkyk ;srs- nfyr lektgh
eqLyhekaP;k ckcrhr vkj{k.k ckGxr vlsy rj nfyrkapk vkf.k
czk„.kkapk ^czk„.kokn* ;ke/;s tkLr Qjd ulrks-
nfyr pGoGhe/;s eqgaen iSxc a jkaps uko eyk dqBsgh
fnlys ukgh- xka/khryk ^egkRek* gk izR;sdosGh ^egkRek* jkgr ukgh-
ckcklkgscka’kh cksyrkuk rs cWfjLVj vkgsr- baxtz ka’kh cksyrkuk cWfjLVj
vkgsr- ckcklkgsc xka/khrhy ^egkRek* dk e:u nsr ukghr\
ckcklkgsckap dr`ZRo 125O;k t;arhfufeÙk iq<s ;sr dh] ^‘ksrdÚ;kaps
dSokjh*] ^fganqdksMchykps dSokjh*] ^vkschlhaps dSokjh*] ^fo|qrcksMkZPkh
Ikk;kHkwr cka/k.kh dj.kkjs*] ^ty vk;ksxkph LFkkiuk dj.kkjs*] ^/kj.k
O;oLFkk dj.kkjs*] ^fj>oZ cWadsph lw=kRed cka/k.kh dj.kkjs*] ^foek
daiuhph lw=s ns.kkjs*] b- ^;kauk* dk ukgh dGys\ vkschlh ;kauk
R;kaP;klkBh Lora= vk;ksx Ogkok Eg.kwu ckcklkgsckauh i= fnys gksrs-
fganw dksMchy vk.kys gksrs- ckcklkgsckauh vkj-,l-,l-yk gh
ijokuxh feGowu fnyh- ckcklkgsckaPkk okij LkoZp djrkr- izdk’k
vkacsMdj ;kauh O;kid Hkwfedk ?ksryh- lektoknh] cgqtu ;kauk
,d= vk.k.ks o vkj-ih-vk;-ph LFkkiuk dj.ks] gsp ckcklkgsckauk
visf{kr gksrs-
f’kokth egkjktkaP;k jkT;kr xorkP;k dkMhyk /kDdk
uOgrk] vkrk rj ‘ksrdjhp ejrks;( 70 o”kkaZr ljdkjus dk; dsys\
v..kk HkkÅ lkBs vk;q”;Hkj la?k”kZ djr jkfgys( R;kaP;k eaMGke/;s
‘kkghjkyk tkr ulrs( R;kapk lfpo 180 dksVhapk ?kksVkGk djrks(
‘kklueqDrhph izrhds Eg.kwu dk;Z dj.kkÚ;k fBdk.kh 180 dksVhapk

10
?kksVkGk gksr vlsy rsgh v..kk HkkÅ ;kaP;k ukokus] rj gs MkO;kauk
ekU; vkgsr dk\ vkf.k mtO;kaps v[kaM fganw jk”Vªkph fufeZrh] ftFks
dks.kkykp lq[k ukgh] gs RkÙoKku ekU; vkgs dk\ MkW- QMds ;kaps
rÙoKku lok±Ik;±r iksgprs o R;kaph t;arh lktjh dsyh tkrs-
clos’oj Lor%ph czk„.k tkrhph ukG rksMwu vkarjtkrh;
fookg ykorks] ifgyh /keZlaln Hkjorks] eqgaen iSxacj fujijk/k
ek.klkyk ekj.ks iki Eg.krkr] O;kt ?ks.ks iki ekurkr] eqyxh
tUeyh rj tfeuhr iqjkoh ;k ladYiusyk eqgaen iSxc a j fojks/k
djrkr- egkRek tksrhjko Qqys ukfHkd yksdkapk lai ?kMowu
vk.krkr] dkj.k rss fo/kokaps dsl dki.;kl fojks/k djrkr\
tksrhjko Qqys gs iSxacjkapk xkSjo dk djrkr\
;sFks dkgh iz’u fuekZ.k gksrkr] lekt dqekjhdsps ekr`Ro
eaxye; ekurks dk\ lkfo=hckb±uh czk„.k ckbZps ckGari.k dsys o
oanuh; ekuys- ekr`RokP;k Hkkukyk vkt e;kZnk vkgsr- egkRek
tksrhjko Qqys vk;Z lektkps( n;kuan Lokeh gs osn eku.kkjs i.k
vkarjtkrh; fookg dj.kkjs vkgsr] R;kaph gRrho:u fejo.kwd
dk<rkr- MkW- vkacM s dj gs lk;eu dfe’kuiq<s nfyrkaph cktw ekaMwu
Hkkjrkyk Lokra«; ekxrkr- Eg.kwu dk¡xl zs i{k gk MkW- vkacsMdj
;kaph n[ky ?ksrks- xka/khaph egkResi.kkph ewY;kRedrk ipfo.;kph
{kerk vkacM s dj ;kaP;ke/;s gksrh] Eg.kwu vkiyh ekx.kh cktwyk
Bsoyh vkf.k dk¡xl zs pk usrk txyk ikfgts] gs R;kauk ekghr gksrs-
fganw /kekZus izFke vU;k; dsyk] vusd vU;k; ipoysys vkacsMdj]
xzaFk okpysys] fyfg.kkjs vkacsMdj] vFkZ’kkL=K] bfrgkl rTK] ijjk”Vª
rTK] /keZ’kkL=K] lxGÓkk izdkjP;k ‘kkL=kae/;s xrh- ^;quks*us
oafprkapk usrk] tkxfrd usrk Eg.kwu MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kauk
vfHkoknu dj.;kph la/kh lksMyh ukgh-
156 jk”Vªkauh MkW- ckcklkgsckauk vfHkoknu dsys] dksyafc;k
;qfuoflZVhpk xsY;k 300 o”kkaZe/;s] lokZr izfrHkkoku fo|kFkhZ dks.k
rj ckcklkgsc vkacsMdj gksrs- ckcklkgsc ,dnkgh fgalk leFkZu djr
ukghr- Eg.kwu ckcklkgsc o xka/khth ^vfgalk* ;k eqn~nÓkkoj ,d=
;srkr-
MkW- vkacsMdj gs czk„.kkauk fe= ekurkr- toGdjkauh tsOgk
^ns’kkps nq’eu* ukokps iqLrd fyfgys] rsOgk R;kauk f’k{kk >kyh rjh

11
MkW- vkacsMdj ;kauh R;kauk lksMys- izR;sd tkrhe/;s czk„.kokn vkgs-
MkW- ckcklkgsckapk fojks/k czk„.kokn o HkkaMoy’kkgh ;kauk gksrk- loZ
tkrhae/;s tj tkrhokn vkgs rj rks czk„.kokn vkgs- ,d tkrhph
la?kVuk tkrhokn laior ukgh- 1936 lkyh ^Lora= etwj i{k*
MkW- ckcklkgsc ;kauh dk<yk- tkrhph ca/kus nwj d:u Lora= i{k
dk<rkr- R;kapk tkghjukek gk ^‘ksrhps jk”Vªh;dj.k* ;koj vk/kkfjr
gksrk- izcks/kukps iz'u xaHkhj vkgsr- lxGh mRrj pqdhph vkgsr-
izFke lok±uk Lor%P;k tkrhfo:/n ifjorZukpk y<k nÓkkok ykxsy-
ujsna z nkHkksGdj ;kaps gkSrkRE; rqEgh tkrhe/;s cka/k.kkj dk\
lkus xq:thaps ia<jhps miks”k.k czk„.kkP;k tkrhe/;s xaqMkG.kkj dk\
ejkBh tkrhe/;s i.k fcutkrhoknh ek.kla vkgsr- eqLyhe tkrhe/;s
ns[khy fcutkrhoknh ek.kla vkgsr- dqBykgh ,d ek.kwl ,dk
lektklkBh o ,dk laL—rhP;k mn~/kkjklkBh iqjslk ukgh] ,o<s lxGs
lar o lektlq/kkjd vlwugh vkiyk lekt lq/kkjyk dk\ lSjkVP;k
dFkse/;s dk; dkYifud vkgs] nksu fHkUu tkrhe/;s fookg dk gksÅ
‘kdr ukgh\ fulxkZP;k Hkkouk rqEgh nkcwu Bso.kkj dk\ lektkP;k
izcks/kuklkBh] lq/kkj.kslkBh eqGkiklwu Økarhdkjd cny djkos
ykxrhy- egkiq:”k dks.;k ,dk tkrhps ulrkr- ckcklkgsc ^cgqtu
fgrk;] cgqtu lq[kk;* ;koj Fkkacr ukgh] rs ^fganw dksMfcy*
vk.krkr- MkW- vkacsMdj ;kaps vuq;k;h jkuMsp a s eksBsi.k tkuO;kr
xqaMkGwu Bsorkr] T;k jkuMsp a s vkacsMdj XkkSjo o rksM a Hk:u dkSrqd
djrkr-
izkS<] fujarj f’k{k.k foHkkxkfo”k;h er ekaMrkuk MkW- lcuhl
Eg.kkys dh] ohl foHkkxke/;s osxosxGs izdYi gs ;k izkS< f’k{k.k
foHkkxkus ?ksrys vkgs] ifjorZu o izcks/ku ;kapsgh iz’u Lohdkjys
vkgsr- izkS< foHkkxkrhy ,dgh izk/;kid ,sdesdkafo:) cksyr
ukgh( gs Qkj nqfeZG fp= vkgs- ;kps lok±uk Js; feGrs-
MkW- f’kjlkB ;kauh MkW- lcuhl ;kaps vkHkkj ekurkuk
izk- rst fuoGhdj ;kauk fueaf=r dsys-
ßlk{kjrk dk;ZØe vkf.k MkW- Hkkypanz QMdsÞ ;k fo”k;koj
cksyrkuk] izk- rst fuoGhdj Eg.kkys dh] ßvkiY;k ns’kkr jk”Vªh;
izkS< f’k{k.k dk;ZØe 1978 lkykiklwu lq: dj.;kr vkyk- ;k
o”kkZiklwup MkW- Hkkypanz QMds izkS< f’k{k.kkP;k pGoGhr lgHkkxh

12
>kys gksrs- MkW- Hkkypanz QMds iq.ks fo|kihBkP;k ejkBh foHkkxkr
fo|kFkhZfiz; vkf.k eufeGkow izk/;kid Eg.kwu dke djr gksrs-Þ
f}rh; l=
f}rh; l=kps lw=lapkyu MkW- rqis ;kauh dsys- vkiY;k
lw=lapkyuke/;s MkW- rqis ;kauh MkW- dSykl coys ;kapk ifjp;
d:u fnyk- yksdf’k{k.kkP;k {ks=ke/;s dk;Zjr vlysY;k jkT;
lk/ku Lo:Ik laLFkk Eg.kts State Research Centre ;sFkhy ;ksxnku]
uohu laLFkk ^‘kk’or xzkefodkl*ph LFkkiuk] izkpk;Z Eg.kwu R;kaph
Hkwfedk] v’kh vksG[k d:u fnY;kuarj R;kauk Hkk”k.kklkBh fueaf=r
dj.;kr vkys-
vkiY;k Hkk”k.kke/;s MkW- dSykl coys Eg.kkys dh] yksd
f’k{k.k gs lekt f’k{k.kkps ewG vkgs- lekt rhu izdkjps f’k{k.k
?ksr vlrks] vukSipkfjd] vkSipkfjd vkf.k lgt f’k{k.k- vktgh
vukSipkfjd o lgt f’k{k.k gs lekt f’k{k.kkph eksBh tckcnkjh
ikj ikMr vkgsr- ^f’k{k.k* ;k ‘kCnkph QksM dsyh vlrk ^{k.k* gk
‘kCn ckgsj iMrks] Eg.kwu {k.kk{k.kkyk vkiY;kyk ts Kku izkIr gksrs]
R;kl f’k{k.k Eg.krkr] Eg.ktsp ;kpk laca/k fujarj f’k{k.kk’kh vkgs-
i.e Lifelong Learning.
okjdjh laiznk;krhy lar Kkus’oj] ukenso] ,dukFk]
rqdkjke ;k larkauh Hkkxor /keZizlkjkps dk;Z djrkuk lekt
mn~/kkjkP;k rGeGhrwu fofo/k Lo:ikph lkfgR;fufeZrh dsyh-
^yksdlaokn* gs R;kaP;k lkfgR;krhy ize[
q k oSf’k”VÓk- R;klkBh R;kauh
yksd&rÙokpk izHkkoh okij dsyk- ^yksdkauh] yksdkalkBh fuekZ.k
dsysys yksdkaps rÙo Eg.kts yksd rÙo-* ;klkBh larkauh vHkax]
xkSG.k] Hkk:M] fojk.kh] oklqnso v’kk osxosxGÓkk izdkjph
lkfgR;fufeZrh dsyh o yksdkai;±r iksgpfoyh- lektf’k{k.kkps
vukSipkfjd in~/krhus dke dj.kkjs lar Eg.kts ifgys yksdf’k{kd
gksrs-
nqljs lar Eg.kts lektlq/kkjd- egkRek tksrhjko Qqys]
xksikG x.ks’k vkxjdj] eg”khZ /kksM
a ks ds’ko dosZ] MkW- ckcklkgsc
vkacsMdj ;kauh thokps jku d:u f’k{k.kkpk okij lekt
ifjorZuklkBh dsyk- ;krwup iq<s ns’kkP;k jkT;?kVusrhy egÙokph

13
ewY;s fuekZ.k >kyh- lerk] Lokra«;] ca/kqrk] yksd’kkgh] lkekftd
U;k;] dk;|kps jkT;] vknj gh lektcks/k.khph ewY;s lekt
f’k{k.kkpk ,d Hkkxp gksrh- vukSipkfjd o lgt f’k{k.kkcjkscj
vkrk vkSipkfjd f’k{k.kkph lq:okr >kyh vkf.k lekt f’k{k.kkph
lkpsc) o BksdGsckt f’k{k.k vk—frca/k r;kj >kyk] lektkcjkscj
f’k{kd gh cnyr xsyk-
‘ksdMks o”kkZaP;k ;k izoklkr lektkus fofo/k ØkaR;k
vuqHkoY;k- ifgyh Økarh Eg.kts —”kh Økarh] ek.klkP;k xjtk
Hkkxfo.;klkBh —”khpk mi;ksx brD;k lhfer in~/krhus gksrk- iq<s
vkS|ksfxd ØkarheqGs mnîkksxiz/kku lektkph fufeZrh >kyh- mRiknu
ra= o lektkph ekufldrk cnyyh- lersP;k vkf.k R;kxkP;k
ewY;kadMwu lekt fo”kersP;k vkf.k HkksxkP;k fn’ksus izokl d:
ykxyk- R;krwu vf/kd ykylk] vf/kd miHkksx o R;klkBh vf/kd
mRiknu] uQk gh lektkph oSf’k”VÓks ?kMr xsyh- ;keqGs fo”kerk
ok<w ykxyh- yksdf’k{k.kkph ek/;esgh cnyyh- jsfMvks] nwjn’kZu
v’kh ek/;es dkgh izek.kkr lektf’k{k.kkps dk;Z d: ykxyh]
rksi;±r lekt bysDVªkWfuDl~ vkf.k ekfgrh ra=KkukP;k Økarhyk
lkeksjk tkÅ ykxyk- gh pkSFkh Økarh Eg.kts fMthVy ;qxkph
lq:okr gks;- lekt f’k{k.kklkBh vkrk lks’ky fefM;kpk okij
gksÅ
s ykxyk- izpaM osxoku vkf.k lkeF;Z’kkyh lk/kukaP;k lgk¸;kus
vO;kgr pky.kkjs lekt f’k{k.k o vkthou lgt f’k{k.k gs
vktP;k lektf’k{k.kkps Lo:Ik vkgs- R;kr ewY; ?klj.khpk osxgh
ok<yk vkgs-
Ikkp&ngk o”kk±iwohZps fMthVy lektkph lq:okr >kyh
vkgs] Eg.kwu mnîkkP;k lektf’k{k.kkph lk/kus dk; vlrhy rh
gsjyh ikfgtsr- dkj.k vkt Hkkjrkr 100 dksVh yksd eksckbZy
okijrkr- vkrk izcks/ku gs 100 dksVh fMthVy lektkr jkg.kkÚ;k
yksdkaps djk;ps vkgs- fMthVy lektkr jkg.kkjk O;Drh nksu
txke/;s okojrks- 1- okLro tx] 2- dkYifud tx
okLro tx Eg.kts vkrk T;k fBdk.kh jkgr vkgs rks
lekt vkf.k vokLro tx Eg.kts lks’ky fefM;krhy tx-
vkrkP;k lektke/;s e’khu Hkkdjh [kkr vkgs] Eg.kts ek.klk,soth
ef’kuyk tkLr ekx.kh vkgs- vktP;k lektke/;s ,d= ;sÅu

14
fufeZrh dj.;koj Hkj ;sr vkgs] Eg.kts nksu daiU;k ,d= ;sr
vkgsr- vkt nksu fefuVkr lans’k tkrks o yksd ,d= ;srkr o
Økarh gksrs- fodhfiMh;kpk ekyd dks.khgh ukgh] mnÓkklkBh MOOC
(Massive Online Open Course) gh lektf’k{k.kkph uohu i)r
r;kj gksr vkgs- rqEgh gh i)r vaeykr ukgh vk.kyh rj nqljk
dks.kh vk.ksy- tkxfrdhdj.kke/;s dks.krkgh lekt nqlÚ;kiklwu
osxGk gksÅ ‘kdr ukgh o vkSipkfjd vkf.k vukSipkfjd f’k{k.k
;kaph njh deh gksÅ ‘kdrs- mnîkk dks.kR;kgh inohph xjt ukgh-
lq:okrhP;k ‘krdkae/;s lektkr cny gGwgGw gksr gksrk] vkrk rks
tkLr tyn gksr vkgs-
lekt f’k{k.kklkBh laLFkk o O;Drh ;kaph Hkwfedk cnykoh
ykx.kkj vkgs- gkrh vl.kkÚ;k ek/;ekapk okij dsyk ikfgts- eqd
gksr tk.kkÚ;k lektkyk cksyrk dsyk ikfgts- lekt f’k{k.kkrwu
lkekftd laiÙkhph fufeZrh vkf.k R;kaP;k okijkoj lektkPkk
vf/kdkj cny] gs lks’ky fefM;kP;k fMthVy lektf’k{k.kkr
visf{kr vkgsr- ek=] ewY;O;oLFksP;k ik;kojp gh bekjr mHkh
jkghy] gs vki.k lok±uh y{kkr ?;k;yk gos- ¼gk y?kqic z /a k gÓkk
vgokykP;k ifjf’k”Vke/;s tksM.;kr vkysyk vkgs-½
MkW- dSykl coys ;kaP;k Hkk”k.kkuarj t;nhi ykM ;kauh
R;kaPkk ßHkkjrkrhy lkekftd ifjorZu% izkS<f’k{k.k dk;ZØekps
ifj.kkeÞ ;k fo”k;kpk izc/a k lknj dsyk- gk izc/a k Jh t;nhi ykM
o MkW- ih- foLouk/kk xqIrk ;kauh dsyk gksrk-
Hkkjrkrhy lkekftd ifjorZu% izkS<f’k{k.k dk;ZØekps ifj.kke
Ekkuoh lalk/ku ?kMfo.kkjk lk{kjrk gk ,d egÙokpk iSyw
vkgs- ek.klkps jkg.kheku mapko.;klkBh Hkkjr ljdkj o fofo/k
jkT; ljdkjs ;kauh izkS< f’k{k.kkps vusd dk;ZØe gkrh ?ksrys vkgsr]
T;keqGs lk{kjrspk izlkj gk loZ yksdkae/;s gksr vkgs- ^tkxfrd
lk{kjrk* gk egÙokpk ?kVd Eg.kwu iq<s ;sr vkgs] T;keqGs
lkekftd] vkfFkZd vkf.k lkaL—frd lq/kkj.kk ;ke/khy ca/k [kwi
etcwr Bjr vkgs- lk{kjrseqGs uohu ra=Kkukpk okij ‘ksrh vkf.k
brj ?kVdkaP;k ok<hlkBh gksr vkgs] vusd laLFkkaP;k foLrkjklkBh o
dkedkt O;ofLFkr ikj ikM.;klkBh lk{kjrk egÙokps dke d:
‘kdrs-

15
 fuj{kj ‘ksrdjh gk Dofprp lgdkjh o iapk;r laLFkspk
iqjsiwj Qk;nk ?ks.;kr ;’kLoh gksrks- fuj{kj okrkoj.kke/;s] v’kk
lgdkjh o iapk;r laLFkk] uksdj’kkgh] fiGo.kwd dj.kkjs tehunkj
vkf.k lkodkj ;kaP;k fu;a=.kk[kkyh vlrkr-
dqVaqc fu;kstu o lk{kjrk ;ke/khy laca/k [kwi toGpk
vkgs- dqVaqc fu;kstuke/;s lk{kj efgyk gÓkk fuj{kj efgykaP;k iq<s
vkgsr- vkgkjkcÌy lYys] eqykaph dkGth vkf.k vkjksX; ;kcÌy
lk{kj yksdka’kh pkaxyk laokn lk/krk ;srks] vlk vuqHko vkgs-
lk{kjrk o lkekftd tM.k?kM.k ;ke/khy laca/k vki.kkl o loZ
txkl [kwi Qk;ns ns.kkjk vkgs] vls n’kZforks- Eg.kwu lk{kjrsdMs
lokZauh tkLr y{k iqjfoys ikfgts- vkti;±rP;k ;k eksfgese/;s
;’kkph lqjokr >kyh vkgs- lk{kjrsps izek.k gGwgGw ok<r pkyys
vkgs] lk{kj yksdkaph laLFkk ok<r vkgs- fuj{kjrsps izek.k vuqlwfpr
tkrh] vuqlwfpr tekrh o fL=;kae/;s tkLr vkgs-;ko:u lk{kjrk
ok<fo.;kph xjt gh jk”VªkP;k o ekuoh lalk/kukaP;k ok<hlkBh
ykx.kkjk egÙokpk iSyw vkgs gs letrs-
Okjhy xks”Vhao:u izkS< f’k{k.k dk;ZØekaP;k xjtsfo”k;h
vki.k pPkkZ dj.ks o rs dke gkrh ?ks.ks xjtsps vkgs gs letrs- ¼gk
z /a k gÓkk vgokyP;k ifjf’k”Vke/;s tksM.;kr vkysyk vkgs-½
y?kqic
ppkZl=kr la’kks/ku izca/k lknj djrkuk izk- MkW- /kuat;
yks[kaMs vkf.k HkkÅlkgsc efgjkl ;kauh ßvkfnoklh fodklklkBh
lektf’k{k.kkps egÙoÞ la’kks/ku izc/a k lknj dsyk- ¼gk y?kqic
z /a k gÓkk
vgokyP;k ifjf’k”Vke/;s tksM.;kr vkysyk vkgs-½
;kf’kok; izk- MkW- /kuat; yks[kaMs ;kauh ßKkufoLrkjkrwu
lektf’k{k.kÞ gk la’kks/ku izca/k lknj dsyk- ¼gk y?kqizc/a k gÓkk
vgokyP;k ifjf’k”Vke/;s tksM.;kr vkysyk vkgs-½
;kuarj ßMkW- Hkkypanz QMds ;kaps leh{kkys[kuÞ ;k
fo”k;koj izk- MkW- lqHkk”k vkgsj ;kauh la’kks/ku izca/k lknj dsyk- ¼gk
y?kqic
z /a k gÓkk vgokyP;k ifjf’k”Vke/;s tksM.;kr vkysyk vkgs-½
MkW- uoukFk rqis ;kauh vkiys fopkj FkksMD;kr ekaMrkuk
EgVys dh] Lk= leUo;d ;k ukR;kus eh 5&7 fefuV cksy.kkj
vkgs- [kwi NkuiSdh fo’Yks”k.k vknj.kh; MkW- dSykl coys ;kauh

16
ekaMys vkgs- lektf’k{k.k Eg.kts eyk okVrs dh] lektkph
iqujZpuk Eg.kts izcks/ku- Hkkjrkr lkekftd izcks/ku >kys dk\
rqdZLFkkuP;k bLrkacwye/;s tsOgk rqdhZ yksdkauh gYyk dsyk] rsOgk
rsFkhy dykoar] RkÙoK gs xzhde/;s xsys] rsOgk txke/;s lkekftd
izcks/kukph lq:okr >kyh- ;qjksie/khy LFkkfud laL—rh o xzhdkaph
laL—rh ,d= ;sÅu ;qjksie/;s Kku ijaijkae/;s ifjorZu ?kMys- i.k
;kP;kgh ifydMps izcks/ku Eg.kts /kkfeZd lq/kkj.kk] mn~cks/ku vkf.k
fonzksg-
MkW- Hkkypanz QMds ;kauh fonzksg BGd dsyk vkgs- i.k
Hkkjrkr lkekftd iqujZpuk ?kMyh ukgh] tkrhghu vkiyk lekt
>kyk ukgh( cny >kys i.k iqujZpuk >kyh ukgh] Eg.kwu lkekftd
f’k{k.kkph xjt vkgs- ;qjksie/;s dk iqujZpuk >kyh\ rj rsFks
uSlfxZd la’kks/kus tkLr >kyh] ;kpk ifj.kke tuek.klkoj >kyk o
rsFkhy yksdkauh /keZfpfdRlsyk lq:okr dsyh- Hkkypanz QMds ;kauh
/kkfeZd fpfdRlk dsyh] lkekftd iqujZpusph fpfdRlk dsyh- eh
MkW- dSykl coys ;kaps vfHkuanu d: bfPNrks dh] T;kauh fMthVy
lkslk;Vhph dYiuk ekaMyh] fMthVy jpuslkBh lkekftd iqujZpuk
xjtsph vkgs- fMthVy lkslk;VhcÌyph ladYiuk ekaMY;kcÌy eh
MkW- dSykl coys ;kaps vkHkkj ekurks-
r`rh; l=
;k l=kps lw=lapkyu MkW- foykl vk<ko ;kauh dsys-
MkW- vk<ko ;kauh vkiY;k lw=lapkyukosGh Eg.kkys dh]
^MkW- Hkkypanz QMds ;kaps lkfgR;krhy o lektf’k{k.kkrhy ;ksxnku
gk egÙokpk fo”k; vkgs- lekt vkf.k fo|kihB ;kae/khy lka/kk
tksM.;kps dke izkS<] fujarj f’k{k.k foHkkx djr vkgs o MkW- QMds
;kauh ;k foHkkxkps usr`Ùo dsys gksrs- MkW- QMds ;kauh
lektf’k{k.kkph eqgr q Zes< fg 1978&1986 e/;s foHkkxke/;s
lok±P;k euke/;s :toyh- yksd’kkgh] izxr’khyi.kk o lekurk gs
MkW- ckcklkgsc ;kaps f=os.kh lw= MkW- QMds ;kauh vkRelkr dsys
gksrs-* ;kuarj MkW- vk<ko ;kauh MkW- vfHkthr oS| ;kauk Hkk”k.kklkBh
fueaf=r dsys-
MkW- vfHkthr oS| vkiY;k Hkk”k.kkr Eg.kkys dh] eh
toGikl loZ orZekui= jkst pkGrks i.k dks.kR;kgh orZekui=kus

17
MkW- QMds ;kaP;k tUefnukph n[ky ?ksryh ukgh- lkfgR;krhy
eksBîkk yksdkaps egÙo orZekui=kauk ukgh] Eg.kwu vki.k ;kpk [ksn
O;Dr dsyk ikfgts- cqf)oar vkf.k lektkP;k mUurhlkBh ;ksxnku
dj.kkÚ;k O;Drhapk vlk folj iM.ks] gs pkaxY;k lektkps y{k.k
ukgh- Eg.kwup lekt mFkG gksr pkyyk;-
eh [kjk ân;jksx rTK vkgs- :X.kkaph ukMh idM.;kP;k
vk/kh lektkph ukMh d’kh idMk;ph] ;kps f’k{k.k eyk jk”Vª lsok
nykP;k ek/;ekrwu feGkys- ^vkjksX; lsuk* gh ykrwjP;k Hkwdia kiklwu
rs ijokP;k psUubZP;k iqjki;±r izR;sd osGsl izR;{k vkiÙkhP;k osGh
^vkjksX;lsuk* frFks tkÅu eksQr lsok djrs- vkiÙkhps n.kds Fkkac.ks
‘kD; ukgh] i.k vkiÙkhP;k osnuk deh dj.ks] gs vkiY;k gkrkr
vkgs- R;klkBh oS|dh; iFkdke/;s loZlk/kkj.k ek.kwl mHkk dsyk
ikfgts] R;klkBh lektf’k{k.kkph lq:okr >kyh rh 1993
lkykiklwu] dkj.k QDr MkWDVj iqjsls ukghr- vkrki;±r
vkjksX;lsusus 14]000 yksdkauk izf’k{k.k nsÅu mHks dsys vkgs-
;-nh- QMds o Hkk-nh- QMds gs nks?ksgh vR;ar fon~oku
gkMkps fo’ys”kd] fpfdRld gksrs- v’kh nksu egku Hkkokaph tksMh
Hkkjrkr ,sdeso vlsy- tsOgk vki.k czk„.k’kkghoj rqVwu iMrks
rsOgk gYyk czk„.;kP;k izo`Ùkhoj dsyk] i.k gk gYyk tsOgk
czk„.kkoj dssyk tkrks] rsOgk rks tkrhoj tk;yk lq:okr gksrs-
dkgh dknacjhdkj] pfj=dkj dkgh O;ähaps vk;q”;
vokLro Qqyorks o ?kMysY;k ?kVuk R;k egku O;Drhyk
fpVdorks- v’kh ek.kls [kjs pfj= lekTkkiq<s vk.k.;kl vleFkZ
vlrkr- ekÖ;k n`”Vhus v’kk pfj=kaph fdaer ‘kwU; vlrs- ;kyk eh
ckycks/kpfj= Eg.krks- dkgh rVLFk pfj=dkj rVLFki.ks pfj=
fyfgrkr- dkgh pfj=dkj fopkjpfj= fyfgr vlrkr] MkW- Hkkypanz
QMds ;kalkj[ks eyk fopkjpfj= fyfg.kkjs pfj=dkj vkoMrkr-
MkW- ckcklkgsc vkacsMdj Eg.krkr dh] tsOgk jktdkj.kkr
foHkwrh iwtk ;srs] rsOgk jktdkj.kkpa v/k%iru >kysy vlra- gk
txkP;k v/k%irukpk fl)kar a vkgs- i.k tsOgk MkW- Hkkypanz QMds
;kauh ;k Hkk”k.kkpk lanHkZ fyfgyk] rsOgk rs dksBsgh foHkwrh iwte
s /;s
vMdys ukgh- [kjk eksBk ek.kwl gk okLroke/;s vf/kd eksBk
vlrks] R;kP;koj e[kj p<ok;ph] ltok;ph xjt ulrs- dkj.k

18
rks R;kP;k fopkjkauhp eksBk gksr xsysyk vlrks- ckcklkgsckaps pfj=
gs MkW- QMds ;kauh v’kk i)rhus fyfgys vkgs- ckcklkgsckaP;k
;’k&vi;’kkpk vkys[k Eg.kts ponkj rGîkkpk lR;kxzg] eafnj
izo’s k] Lora= i{kLFkkiuk] R;krwu vkysys vi;’k o R;krwu vkysys
uSjk’;- i.k ;k pfj=kP;k lq:okrhyk MkW- Hkkypanz QMds ;kauh
R;kaP;k izfrHkspk vkfo”dkj nk[kfoyk vkgs- ckcklkgsckaps ,d
dkYifud pfj= fyfgys vkgs- vls fyfg.;klkBh rh O;äh fo}ku
vlkoh ykxrs o lanHkkZpk [kftuk vlkok ykxrks-
laxhr fdaok R;klkj[;k xks”Vhauh lekTkkph ekufldrk
,[kknÓkk Lrjki;±r iksgp.;klkBh mi;ksx gksrks- i.k [kjs v{kj
lkfgR; gs [kÚ;k vFkkZua lekt f’k{k.kkps izHkkoh lk/ku vkgs] i.k
;k lkfgR;ke/;s jkspdrspk vHkko vlrks- MkW- Hkkypanz QMds
;kaP;klkj[;k rGkxkGkr] oLR;k&oLR;kr fQj.kkjk lkfgfR;d ukgh-
loZp egkiq:”kkaoj njksMs ?kkrys tkrkr] ;koj ckcklkgsc dls
viokn B: ‘kdrhy- dkgh fnolkauh ckcklkgsckauk ‘kks/kk;yk
ukxiwjyk tk;yk ykxys rjh vk’p;Z okVk;yk udks- izdk’k
vkacsMdjkaph eqyk[kr vkyh gksrh- R;kr R;kauh EgVys dh]
ckcklkgsckauk la?kifjokjkus fdrhgh pksjk;pk iz;Ru dsyk rjh R;kauk
rs ip.kkj ukgh- la?k ifjokjkps oSf’k”VÓk vls vkgs dh] ,[kknk
egkiq:”k tj vkiY;k fopkjkaP;k fo:) vlsy] R;kP;k fojks/kh
fopkjkauk laio.ks ‘kD; ulsy rj R;k egkiq:”kkyk doVkGk;pa o
R;kyk vksykaMwu iq<s tk;ps] vk;Z o czk„.k laL—rhps vls oSf’k”Vîk
vkgs- cq/nkph yksdk;r/kkjk o /kEekph /kkjk laiork ;sr ukgh]
Eg.kwu R;k cq/nkyk fo”.kwpk vorkj Bjowu Vkdyk- Eg.kwu v’kk
osGh MkW- Hkkypanz QMds o R;kaps lkfgR; vkBors- R;kaps O;k[;ku
lektkyk o lektkP;k vkjksX;kyk mUur dj.kkjs vlrs-
^MkW- vkacsMdj vkf.k xka/kh* gh MkW- QMds ;kaph nqljh
xktysyh dyk—rh ¼ukVd½- ,d ukVddkj Eg.kwu MkW- Hkkypanz
QMds dls gksrs] ;kis{kk gh dyk—rh tkLr Js”B eh Eg.ksu-
MkW- QMds ;kauh xka/khauk [kyuk;d dj.;kpk iz;Ru dsyk ukgh rj
xka/kh o vkacM s dj gs lekarj nk[kfoys vkgsr- lkojdjkauh ^lkr
lksusjh ikus* ;k iqLrdkr ckS/n /kekZfo”k;h] cq/nkafo”k;h o
vkacsMdjkafo”k;h fo”k vksdys gksrs] R;kfo”k;h dks.k dkgh cksyr
ukgh- v’kk izdkjps fo”k MkW- QMds ;kauh d/khgh vksdys ukgh-

19
 MkW- Hkkypanz QMds ;kaP;kfo”k;h cksyrkuk R;kaP;k
HkkoklanHkkZr mYys[k dj.ks xjtsps vkgs] dkj.k Lor% Hkkypanz QMds
;kauk ;-nh- QMds ;kapk vfHkeku okVrks- vkt ns’kkr Hk;kps
okrkoj.k vkgs- pGoGh nMi.;kps dkjLFkku pkyw vkgs- MkO;k
fo|kFkhZ usR;kauk cnuke dj.;kpk iz;Ru pkyw vkgs vkf.k gs
vi?kkrkus ?kMr ukgh- MkW- ckcklkgsckaph jkT;?kVuk fVdsy dh ukgh]
vlk iz’u r;kj gksr vkgs- ;k ns’kkr gqdqe’kkghps] /kek±/krsps
okrkoj.k fnlr vkgs- ;k ik’oZHkwehoj iqjLdkj okilh >kyh]
R;ke/;s eh ns[khy tkghji.ks iqjLdkj ijr dsyk] i.k gs iqjsls ukgh-
;k ns’kkph O;DrhLokra«;] vfHkO;DrhLokra«;] lekt O;oLFkk
vkf.k yksd’kkgh gs LkoZ lkfgR;kr vkys vlrk lkfgfR;dkapk oxZ
xIi dk\
T;kosGh gqdqe’kkgh vkyh rsOgk lkfgfR;d gqdqe’kkghP;k
cktwus gksrs] i.k Hkkypanz QMds gs R;kaP;k fojks/kkr mHks gksrs-
Hkkypanz QMds o ;-nh- QMds ;kae/;s fuMjrk gksrh- vktgh
ekÖ;klkj[kk ek.kwl {k.k&{k.k ckcklkgsckapk fopkj djrks o
R;kaP;kcnn~yps Kku MkW- Hkkypanz QMds ;kaP;k lkfgR;krwu feGrs-
MkW- QMds ;kauh ckcklkgsckaps fofo/k fopkjkaps ladyu dsys o
baxzthrgh fyfgys-
MkW- vk<ko gs uarjP;k lw=lapkyuke/;s Eg.krkr dh]
MkW- QMds ;kauk ckcklkgsckapk fopkjkapk olk vkf.k okjlk ykHkyk
vkgs vkf.k R;kaps lkfgR; gs lekt ifjorZukps lk/ku vkgs o
^yksd’kkghps fparu* gk xzaFk vktP;k ifjfLFkrhyk ykxw gksÅ ‘kdrks-
yksd’kkgh ftoar jkg.;klkBh ckcklkgsckaP;k fopkjkadMs y{k dsfa nzr
dsys vkgs- vkiY;k O;Lr thoukrwu ;sFks vkY;kcÌy eh
MkW- vfHkthr oS| ;kaps vkHkkj ekurks-
MkW- euksgj Tkk/ko ;kauh v/;{kh; lekjksi dsyk- ;kosGh
MkW- euksgj tk/ko Eg.kkys dh] eh MkW- QMds ;kauk ikfgysyk o
R;kaP;k’kh cksyysyk fo|kFkhZ gksrks- R;kauh ,dk ukVÓkf’kfcjkr
v/;kiu dsys gksrs] frFks eh fo|kFkhZ gksrks] lkrkjk ;sFkhy
dkWyste/;s ukVÓkf’kfcj gksrs] frFks ^vfLerk ny lkfgR; esGkok*
gksr gksrk- frFks lkfgR;krhy O;Drh Lo[kpkZus ;k;ps- MkW- QMds
jk=Hkj izokl d:u ldkGh frFks ;k;ps- va?kksG d:u Ýs’k

20
psgÚ;kuh iq<s ;k;ps vkf.k vftckr Fkdk;ps ukgh- ,l-,l-lh-
cksMkZe/;s rs lnL;ns[khy gksrs] MkW- QMds ek.kwl Eg.kwu menk gksrs
o fon~okugh gksrs- rs fo|kF;k±uk enr djk;ps- ^;qx;k=k* ukVdkps
lw=/kkj Hkkypanz QMds gksrs( rs ukVd Hkwfe fpV.khl ;kauh fyfgys
gksrs- MkW- QMds ;kaP;kcÌy ^nfyr QMds* vls EgVys tk;ps]
R;kaiSdh R;kaP;k iRuh ;kauh ,d fuca/k fyfgyk gksrk] ^ek>s nfyr
QMds*- [kwi lqna j ys[ku gksrs-
vfLerk nykP;k esGkO;kr vkEgh xsyks gksrks] rsOgk loZ
eksBh ek.kla iq<s ekaMh ?kkywu clyh gksrh- rsOgk eyk MkW- QMds
;kauh lkafxrys] ßvkfnoklh dohph ‘kCnQsd d’kh vkgs c?kÞ-
R;kosGh loZ dohauk okVk;pa dh] Hkkypanz QMds ;kauh ekÖ;k
dforsyk izLrkouk fygkoh o MkW- QMds ;kauk lok±ph izLrkouk
fygk;yk vkoMk;ps] dkj.k R;kaps /kksj.k gs lok±uk ikfBaCkk ns.;kps
gksrs- MkW- QMds ;kauh dFkkaps] ys[kkaps laiknu dsys gksrs] R;kP;kekxs
,d Hkwfedk gksrh-
‘ksoVh MkW- QMds brds vktkjh gksrs dh] R;kauk fygk;yk
gksr uOgrs] R;kaPkk psgjk [kwi fujkxl gksrk- eh ,d egkjk”Vª lkfgR;
ifj”knsr ys[k fyfgyk gksrk] rsOgk MkW- QMds ;kauh i= fygwu ek>s
dkSrqd dsys gksrs- ekÖ;klkj[kk [ksMîkkrwu vkysyk fo|kFkhZ
MkW- QMds ;kauk HksVw ‘kdyk o R;kaP;kiklwu f’kdw ‘kdyk] ;kpk
eyk vfHkeku okVrks- MkW- tk/ko ;kauh dk;ZØekps izeq[k ikgq.ks
MkW- vfHkthr oS|] izk- rst fuoGhdj] MkW- /kuat; yks[kaMs]
MkW- foykl vk<ko o JksR;kaps vkHkkj ekuys-
;kUkarj MkW- vk<ko Eg.kkys dh] MkW- Ckkcklkgsckauh
^Hkkjrkrhy tkrh laLdkj% R;kapk mxe vkf.k mRiÙkh*] gk ys[k]
9 es 1916 lkyh 25 o”kkZaps vlrkuk fyfgyk gksrk- ckcklkgsc
izR;sd osGsl cnyr xsys vkgs] i.k tkrh u”V >kY;k vkgsr dk\
nfyr lkfgR;ke/;s izsj.kspk L=ksr MkW- QMds ;kauh fuekZ.k dsyk-
R;kcnn~y gs ppkZl= vk;ksftr dsys gksrs s-
;kuarj ppkZl=kps leUo;d MkW- ih- foLouk/kk xqIrk ;kauh
vkHkkj izn’kZukr vkiys er O;Dr djrkuk EgVys dh]
^^lektf’k{k.k* ns’kkpk lokZafx.k fodkl ?kMowu vk.k.;kr eksykph
Hkwfedk ctkfor vlwu vki.k lxGs lektf’k{k.kkph O;kIrh

21
ok<fo.;klkBh dVhc) vkgksr- ;klkBh gs ppkZl= vki.kkl
uDdhp ekxZn’kZd Bj.kkj] v’kh vk’kk djrks- gs ppkZl=
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihBkP;k ejkBh foHkkx vkf.k izkS<] fujarj
f’k{k.k vkf.k KkufoLrkj foHkkx ;kaP;k la;qDr fo|ekus vk;ksftr
dsys gksrs] ;klkBh eh fo|kihBkps dqyxq:] iz’kkldh; foHkkx]
ejkBh o izkS< fujarj f’k{k.k ;kaps foHkkxizeq[k] izk/;kid] fo|kFkhZ]
brj mifLFkrkaps vkf.k lkgk¸;dkaps vkHkkj O;Dr djrks-* v’kk
i)rhus ppkZl=kpk lekjksi dj.;kr vkyk-
iq<hy ikukoj ;k ppkZl=ke/;s lgHkkxh vkf.k rTK
vH;kldkauh lknj dsysys la’kks/ku izca/k vkf.k ;k fo”k;klacaf/kr
ekfgrh fnysyh vkgs-

22
 Lkektf’k{k.k % dky] vkt vkf.k m|k

MkW- dSykl coys

leUo;d]
MkW- /kuat;jko xkMxhG ’kk’or xzkefodkl dsanz]
xks[kys vFkZ’kkL= laLFkk] iq.ks

Lkektf’k{k.kkrwu lektifjorZukph gh pGoG egkjk”Vªkr

vkf.k brj=gh larijaijsrwu vkyh vkgs- lektkP;k lkaL—frd o
lkekftd tM.k&?kM.khr ;k larijaijsps eksBs ;ksxnku vlrs-
egkjk”VªkP;k tM.k?kM.khr egkuqHkko] ukFk] okjdjh] nÙk b- HkDrh
laiznk;kaps egÙokps ;ksxnku vkgs- ns’k o tkxfrd ikrGhojhy
lektf’k{k.kkr ckS/n] tSu] ‘kh[k] f[kzLr] eqfLye ;k /kekZrhy
/keZx:
q auh yksdlaokn lk/kwu lektf’k{k.kkps eksykps dk;Z dsys vkgs-
Ckny gkp pSrU;e; thoukpk LFkk;hHkko vkgs- cnYkR;k
lektkrhy yksdf’k{k.k gsgh lkrR;kus cnyr vlY;kps fnlwu ;srs-
yksdrÙokP;k ek/;ekrwu yksdf’k{k.k gs lekt f’k{k.kkps ewG vkgs-
lekt rhu izdkjs f’k{k.k ?ksr vlrks- vukSipkfjd] vkSipkfjd
vkf.k lgt f’k{k.k- vktgh vukSipkfjd o lgt f’k{k.k gs lekt
f’k{k.kkph eksBh tckcnkjh ikj ikMr vkgs-
Okkjdjh laiznk;krhy lar Kkus’oj] ukenso] ,dukFk]
rqdkjke ;k larkauh Hkkxor /keZizlkjkps dk;Z djrkuk lektks/nkjkP;k
rGeGhrwu fofo/k Lo:ikph lkfgR;fufeZrh dsyh- yksdlaokn gs
R;kaP;k lkfgR;kps ize[ q k oSf’k”VÓk- R;klkBh R;kauh yksdrÙokpk
izHkkoh okij dsyk- yksdkauh] yksdkalkBh fuekZ.k dsysys yksdkaps RkÙo
okij.;klkBh ;k larkauh vHkax] xkSG.k] Hkk:M] fojk.kh] oklqnso
v’kk osxosxGÓkk izdkjph lkfgR;fufeZrh dsyh o rh izHkkohi.ks
yksdkai;±r iksgkspfoyh- lektf’k{k.kkps vukSipkfjd i/nrhus dke
dj.kkjs gs lar Eg.kts ifgys yksdf’k{kd gksr- vkREkks/nkjkcjkscj
yksdks/nkjkps ozr R;kauh Lohdkjys gksrs-

23
 cqMrh gs tu] u ns[kos MksGk A
;srks dGoGk Eg.kqfu;k AA
lar rqdkjkekpk gk vHkax lektkizrh lareukps rGeGhps
izfrfuf/kRo djrks- ckjkO;k ‘krdkiklwu rs lksGkO;k ‘krdki;±r ;k
lar laiznk;kus ewY;kf/kf”Br lektf’k{k.kkps dk;Z dsY;kuarj gh
lektf’k{k.kkph /kqjk lektlq/kkjdkauh vkiY;k [kka|koj ?ksryh-
egkRek Qqys] xks-x- vkxjdj] eg”khZ /kksM a ks dosZ] MkW- ckcklkgsc
vkacsMdj ;kauh f’k{k.kkpk lekt ifjorZuklkBh vkf.k
lektf’k{k.kklkBh okij dj.;klkBh thokps jku dsys- lR;’kks/kd
lektkph fufeZrh gs LoIu mjk’kh ckGxwu egkRek Qqys ;kauh th
yksdf’k{k.kklkBh lkfgR;fufeZrh dsyh o izR;{k lektks/nkjkph
lR;’kks/kd pGoG mHkh dsyh( rh R;k dkGksrhy lektf’k{k.kkpk
mÙke uequk gksrk- ‘ksrdÚ;kapk vklwM] czkã.kkaps dlc rs v[kaMkaph
fufeZrh- ;k yksdlkfgR;kpk R;ke/;s lekos’k gksrks- eg”khZ /kksM
a ks dosZ
;kauh lektkrhy misf{kr L=hoxkZlkBh lkfo=hckbZ Qqys ;kauh fuekZ.k
dsysyh f’k{k.kkph okV vf/kd foLrkfjr dj.;kps egRdk;Z dsys-
MkW- ckcklkgsckauh ^f’kdk] la?kfVr Ogk vkf.k la?k”kZ djk* gk ewyea=
vkiY;k lektkP;k m/nkjklkBh lektf’k{k.kkP;k Hkkousrwup fnyk-
larijaijk rs lektlq/kkjd ;k lektf’k{k.kkrhy izoklkr
,dk lqtk.k] lR’khy] lqlaL—r] ewY;k/kkfjr lektkph fufeZrh
Ogkoh] gk eq[; /kkxk gksrk- ‘kkarh] lR;] lgu’khyrk] d#.kk]
lgdk;Z ;k oSf’od ewY;kapk R;ke/;s varHkkZo gksrk- ;krwup iq<s
ns’kkP;k jkT; ?kVusrhy egÙokph ewY;s fuekZ.k >kyh- lerk]
Lokra«;] ca/kqrk] yksd’kkgh] lkekftd U;k;] dk;|kps jkT;] vknj]
gh lektcka/k.khph ewY;s lekt f’k{k.kkpk ,d Hkkxp gksrh-
vukSipkfjd f’k{k.kkph lq:okr >kyh vkf.k lekt f’k{k.kklkBhpk
lkpsc/n o BksdGsckt f’k{k.k vk—frca/k r;kj >kyk-
‘ksdMks o”kk±P;k ;k izoklkr lektkus fofo/k ØkaR;k
vuqHkoY;k- ifgyh Økarh gksrh —”kh Økarh] ekuokP;k xjtk vkf.k
R;k Hkkxfo.;klkBh —”khpk mi;ksx brD;k lhfer i/nrhus R;k
dkGh lektjpuk gksrh- iq<s vkS|ksfxd Økarhe/kwu m|ksxiz/kku
lektkph fufeZrh >kyh- mRiknu ra= vkf.k lektkph ekufldrkgh
cnyyh- lersP;k vkf.k R;kxkP;k ewY;kadMwu lekt fo”kersP;k

24
vkf.k HkksxkP;k fn’ksus izokl d: ykxyk- R;krwup vf/kd ykylk]
vf/kd miHkksx o R;klkBh vf/kd mRiknu] vf/kd uQk o ok<rh
fo”kerk gh lektkph oSf’k”VÓks ?kMr xsyh- yksdf’k{k.kkph ek/;esgh
cnyyh- jsfMvks] nwjn’kZu v’kh ek/;es dkgh izek.kkr
lektf’k{k.kkps dk;Z d: ykxyh- rksi;±r lekt bysDVªkWfuDl
vkf.k ekfgrh ra=KkukP;k Økarhyk lkeksjk tkÅ ykxyk- ,dfolkO;k
‘krdkP;k ifgY;k n’kdkrhy gh Kku&foKku&lax.kd o
ra=Kkukrhy Økarh lektkps Lo:i cnyw ykxyh-
txHkjkrhy ;k ØkarheqGs egklax.kd vkf.k baVjusVps tkGs
;keqGs lekt tksMyk tkÅ ykxyk vkf.k lektf’k{k.kklkBh ;k
uouO;k ek/;ekapk vkf.k ra=Kkukpk ok<rk okij gksÅ ykxyk- gh
pkSFkh Økarh Eg.kts fMftVy ;qxkph lq:okr gks;- fofo/k
bysDVªkWfuDl lk/kukus vkf.k vf/kdkf/kd ‘k‰heku LekVZ Qksuus lrr
tksMysyk lekt] gs vktP;k fMftVy lektkps egÙokps oSf’k”VÓk
vkgs- izpaM osxoku vkf.k lkeF;Z’kkyh lk/kukaP;k lgk¸;kus
vO;kgr pky.kkjs lekt f’k{k.k ok vkthou lgt f’k{k.k gs
vktP;k lektf’k{k.kkps Lo:i vkgs- R;kr ewY; ?klj.khpk osxgh
ok<yk vkgs- m|kP;k lektf’k{k.kke/;s vkf.k lekt fodklke/;s
;k fMftVy f’k{k.kkpk eksBk okVk vl.kkj vkgs- {kerko/kZu o
Lo;afl/nrk vkf.k lektksi;ksfxrk gh R;k lektf’k{k.kkph f=lw=h
vlsy-
Tkkxfrd ikrGhojhy ekfgrh] Kku&ewY;s] [kqyh f’k{k.k
lalk/kus] ;kaP;k izHkkoh okijkrwu LFkkfud ikrGhojhy] lkekftd]
vkfFkZd] lakL—frd] jktdh;] bR;knh leL;kaps fujkdj.k
dj.;klkBh fMftVy ;qxkrhy miyC/k O;oLFkspk okij dj.kkjs
f’k{k.k] gs [kjs Hkfo”;krhy yksdf’k{k.k vl.kkj vkgs- v’kk ;k
lekt f’k{k.kkrwu lkekftd laiRrhph fufeZrh vkf.k R;kP;k
okijkoj lektkpk vf/kdkj] vls Økafrdkjd cny ;k lks’ky
fefM;kP;k fMftVy lektf’k{k.kkr visf{kr vkgsr- ek=]
ewY;O;oLFksP;k ik;kojp gh bekjr mHkh jkghy] gs vki.k lok±uh
y{kkr ?;k;yk gos-

25
 vkfnoklh fodklklkBh lektf’k{k.kkps egÙo

MkW- /kuat; yks[kaMs

izk/;kid & lapkyd o foHkkxizeq[k
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx] lkfo=hckbZ Qqys iq.ks
fo|kihB] iq.ks-

HkkÅlkgsc efgjkl
la’kks/kd fo|kFkhZ] ¼lektdk;Z½]
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks-

izLrkouk%
vkfnoklh lekt vkf.k ;k lektkP;k pkyhjhrh] laL—rh]
leL;k] jkg.kheku vknh ckchalaca/kh vH;kldkauk vkf.k brj
lektkyk ekfgrh gksr vkgs- ek/;es] lks’ky usVofd±x] Lo;alsoh
laLFkk] lkekftd dk;ZdrsZ bR;kanheqGs ;kr Hkj iMysyh vkgs- xsY;k
lkB o”kk±P;k dkyko/khr egkjk”Vªkrhy vkfnoklh lektkpk brj
lektkrhy yksdka’kh laidZ vkf.k laokn ok<ysyk vkgs- laLdkj]
laL—rh] vkpkj&fopkj ;kaph nsok.k?ksok.k eksBîkk izek.kkr lq:
vkgs-
vkfnoklhaP;k izxrhlkBh Lokra«;iwohZP;k dky[kaMkr T;k
lektlsodkauh vkf.k lq/kkjdkauh eksykps ;ksxnku fnys gksrs] R;kaP;k
dk;kZyk vktP;k ;qxkr [kwi egÙo izkIr >kysys vkgs- ;ke/;s
vkfnoklh ;qok ‘kDrhps dk;Z mYys[kuh; vkgs- lkekftd laLFkk
vkf.k ‘kklukus fnysyk enrhpk gkr ;kaeqGs vkfnoklh
lektlq/kkj.ksP;k dk;kZyk dkgh izek.kkr xrh feGr vkgs-
egkjk”Vªkr vusd vkfnoklh tekrh vkgsr- izR;sd vkfnoklh
tekrhps lkekftd thou] vkfFkZd thou] lkaL—frd oSf’k”Vîks]
pkyhjhrh] /kkfeZdrk ;kaP;kr lkj[ksi.kk fnlwu ;sr ukgh- izR;sd
tekrhe/;s osxosxGh oSf’k”Vîks vk<Grkr- izR;sd tekrhps lkekftd
thou gs lHkksorkyP;k HkkSxksfyd] vkfFkZd vkf.k ijaijkxr pkyr

26
vkysY;k vkf.k :< >kysY;k thoun`”Vhus cuysys vkgs] vls
vlys rjh loZlkekU; vkfnoklhaps thou] R;kaph ewY;s vkf.k
oSf’k”Vîks ;kaP;kr lkj[ksi.kk vk<Grks-
vk/kqfudhdj.kkeqGs lektkrhy loZp ?kVdkae/;s vusd
fLFkR;arjs gksr vlyh rjh vtwugh vkfnoklhaP;k jkstxkjkpk iz’u
izxr lektkP;k rqyusus vf/kd Hkh”k.k voLFksr vkgs- HkjelkB
izek.kkr gks.kkjh taxyrksM] >ikVîkkus ok<.kkjs ‘kgjhdj.k] taxykoj
ok<rs vfrØe.k v’kk vusd dkj.kkaeqGs vkfnoklh lekt
taxykaf’kok; iksjdk gksr vkgs- csjkstxkjhps izek.k fnolsfa nol ok<r
vlwu R;keqGs vf’kf{kr cka/kokauk vusd leL;kauk lkeksjs tkos
ykxr vkgs- R;krhyp ,d xaHkhj leL;k Eg.kts ^dqiks”k.k* gh gks;-
vkfnoklhapk jkstxkj o mnjHkj.k] iks”k.k gs iw.kZi.ks taxy
laiÙkhoj voyacwu vkgs- vusd ekxk±uh taxy laiÙkhpk fnolsafnol
Úgkl gksr vkgs- ;keqGs vkfnoklhaP;k gkrkrhy gDdkps dke Eg.kts
taxy laiÙkh xksGk dj.ks o toGP;k cktkjkr tkowu ukeek=
fdaaerhP;k oLrw fod.ks- mnk- fMad] fgjMk] tMhcqVh] oukS”a k/kh
vkfnaph foØh d:u mnjfuokZg dj.ks] ftdjhps >kys vkgs- ;krwu
vkfnoklh ;qodkae/;s O;lukaps izek.k ok<ys vkgs o e| foØh
O;olk;kdMs oGw ykxys vkgsr- ;krwu dqVqackdMs nqyZ{k] tqU;k
:<h&ijaijkaps opZLo] izxr lektkiklwu ykac jkg.;kph ekufldrk]
ladkspro`Ùkh ;keqGs vkfnoklh lektkr jkstxkjkpk iw.kZr% vHkko]
R;kdjhrk gks.kkjs LFkykarj] izpaM nkfjnz;] ifj.kkeh xHkZorh]
ckGkarh.khph o ckydkaP;k vkjksX;kph gsGlkaM ;krwu] dqiks”k.kkps
n`”V pØ lq: gksrs o rs ckye`R;wi;±r ;sÅu iksgprs- v’kk vusd
vMp.khauk vkfnoklh lekt lkeksjs tkr vkgs- R;kaP;k fodklkyk
dkgh izek.kkr gkrHkkj yko.kkÚ;k fofo/k ‘kkldh; ;kstuk vkgsr-
fodkl ;kstukaph vaeyctko.kh %
vkfnoklh fodkl foHkkxkdMwu vkfnoklh dY;k.kkdjhrk
vusd ;kstuk jkcoY;k tkrkr- i.k R;kiSdh [kjks[kjp vkfnoklh
Hkkxkr fdrh ;kstuk iksgksprkr\ foLFkkfir] csjkstxkjh] tqU;k
:<h&ijaijk] izxr lektkdMwu gks.kkjs ‘kks”k.k] ekxklysi.k] dqiks”k.k
vknh leL;kauh iksGysY;k vkfnoklhaP;k ‘kk’or fodklkph R;kaph
tckcnkjh ljdkjus ?;koh] vls vusd lektlq/kkjd] lkekftd

27
dk;ZdrsZ] fopkjoar] vH;kld ;kauh lqpowu >kys vkgs o R;k
vk/kkjkoj ‘kklukdMwugh iz;Ru dsys tkr vkgsr- ijarq ;ksX;
ykHkkF;k±Ik;±r ;ksX; ;kstukapk ykHk iksgpo.ks o ;kstukaph
ifj.kkedkjdrk ok<fo.;klkBh] yksdlgHkkx feGo.;klkBh rlsp
vkfnoklhaP;k ‘kk’or fodklklkBh ‘kkluLrjko:u Bksl iz;Ru
dj.;kph vktgh vko’;drk vkgs- ns’kkrhy vkfnoklhaph ,dw.k
yksdla[;k ikgrk ‘kkldh; iz;Ru d’kkizdkjs dsys tkr vkgsr]
;kph izfprh R;k ;kstukapk vk<kok ?ksrY;kl ;srs-
2011 P;k tux.kusuqlkj Hkkjrkrhy ,dw.k yksdla[;k
1]21]05]69]573 ,o<h vlwu R;kiSdh vkfnoklh lektkph
yksdla[;k 10]42]81]034 ,o<h vkgs- Eg.ktsp ,dw.k
yksdla[;sP;k vkfnoklh lekt gk 8-61 VDds vkgs-
ns’kkrhy vkfnoklh yksdla[;spk fopkj djrk dsna z o jkT;
‘kklu iqjL—r vusd ;kstukaP;k ek/;ekrwu vkfnoklh fodklkdjhrk
O;kid iz;Ru dsys tkr vkgsr- ;k ;kstukae/khy iq<hy ikp ;kstuk
;k vkfnoklh ;qodkauk Lo;ajkstxkj o lektf’k{k.kkph la/kh miyC/k
d:u ns.kkÚ;k vkgsr-
1- O;olk; izf’k{k.k dsnas z ;kstuk]
2- Lo;ajkstxkjklkBh dtZiqjoBk ;kstuk]
3- lSU; rFkk iksyhl Hkjrh izf’k{k.k ;kstuk]
4- eksVkj okgu pkyd izf’k{k.k ;kstuk]
5- vuqlwfpr tekrhaP;k mesnokjkalkBh lsok;kstuk uksna .kh-
fodkl ;kstuk vaeyctko.khrhy vMp.kh
jkT;kr vkfnoklhaP;k fodklklkBh Lora= vkfnoklh fodkl
foHkkxkph fufeZrh dj.;kr vkyh vkgs- jkT;krhy vkfnoklh
yksdla[;k izek.kkr Lora= 9 VDds brD;k fu/khph rjrwn
vFkZladYikr dj.;kr vkyh vkgs- gsrw gk dh] lektkP;k eq[;
izokgkiklwu vfrnqxZe] futZu LFkGh okLrO;kl vl.kkÚ;k vkfnoklh
tekrhlkBh f’k{k.k] vkjksX;] jkstxkj o fuokjk ;k pkj ize[ q k
ckchalanHkkZrhy ik;kHkwr lqfo/kk ;ksX; izdkjs jkcfo.ks vko’;d

28
vkgs- ijarq vkfnoklh fodkl foHkkxkrhy dkgh rkaf=d vMp.khaeqGs
;kstuk o R;kapk fu/kh ‘ksoVP;k ek.klkai;±r iksgprksp vls ukgh-
uolathou ;kstuk] vaR;ksn; /kkU; ;kstuk] ‘ksrhfo”k;d iwjd
;kstuk rlsp [kkoVh ;kstusrhy /kkU; yksdkai;±r iksgp.;kr
vMFkGs ;srkr- vkfnoklhaP;k ukokus cukoV tkrhaps izek.ki= o
oS/krk izek.ki= feGowu ‘kS{kf.kd o ‘kkldh; lsosr vkj{k.kkpk
ykHk ?ks.kkjs fcxj vkfnoklh lektgh frrdkp tckcnkj vkgs vkf.k
Eg.kwup vFkZladYikrhy vkfnoklhaP;k lokZf/kd fu/kh cksxl
vkfnoklh lektkdMwu cGdkoys tk.;kph ‘kD;rk ukdkjrk ;sr
ukgh- v’kk izdkjs vkfnoklh fodklkP;k vusd ;kstuk vlY;k rjh
ojhy vMp.khaewGs vkfnoklh cka/ko R;kaP;k gDdkaiklwu oafpr jkgr
vkgsr-
vk/kqfud dkGkr vkfnoklh eqys&eqyh ‘kkys; rlsp
egkfo|ky;hu f’k{k.k ?ksÅ ykxys vkgsr- R;kaP;klkBh ‘kklukrQsZ
vusd ;kstuk] izf’k{k.k lks;h] vH;klØe o HkRR;kaph lks; dsysyh
vkgs] i.k csdkjhps ok<rs Lo:Ik o jkstxkj la/khpk vHkko] ;keqGs
uksdjh ‘kks/krkuk R;kauk ns[khy vusd vMp.khapk lkeuk djkok
ykxrks- ‘kklukph enr fdaok ;kstuk izR;sd vkfnoklh dqVaqcki;±r
iksgksprsp vls ukgh] Eg.kwu ^dysrwu Lo;ajkstxkjkdMs okVpky*] gs
,d vk’kkoknh ikÅy B: ‘kdrs- orZekudkGkr csjkstxkjhoj ,d
pkaxyk mik; Eg.kts ^Lo;ajkstxkj* gks;- Lo;ajkstxkj rhu izdkjs
djrk ;srkr%
1- mPp vkf.k rkaf=d izf’k{k.k izkIr d:u] 2- vla?kfVr
vkf.k xzkeh.k {ks=kr —”kh fdaok —”khiwjd O;olk;kaP;k ek/;ekrwu]
3- LFkkfud lk/kulaiÙkhoj vk/kkfjr x`gm|ksx- ;kaP;k ek/;ekrwu
vkfnoklh lekt ojhyiSdh nqlÚ;k o frlÚ;k izdkjP;k
Loa;jkstxkjkaph fufeZrh d: ‘kdrkr o R;krwu brj vusd gkrkauk
dke feGowu nsÅ ‘kdrkr- ;kps nqgsjh Qk;ns gksrhy- ,d rj]
vkfnoklhauk vkfFkZd mRiUu izkIr gksbZy vkf.k nqljs Eg.kts]
vkfnoklhaP;k dysph tksikluk djrk ;sbZy- vkfnoklhauk vkfFkZd
mRiUukps ekxZ lkiMY;kl] R;krwu vkfnoklhaps l{kehdj.k o
vkfnoklh fodklkP;k lektf’k{k.kkps /;s; lk/; djrk ;sbZy vkf.k
vkfnoklh fodklkyk ,d uoh fn’kk feGsy- Lo;ajkstxkjkrwu
[kkyhy ckch lk/; gksrhy%

29
 1- vkfFkZd mRiUukps izeq[k lk/ku miyC/k gksbZy-
2- vkfnoklh gLrdyk o ikjaifjd oLrwaph tksikluk gksbZy-
3- fo’ks”k izf’k{k.kkf’kok; ;k dykapk izlkj dj.ks ‘kD;
gksbZy-
4- vkfnoklh lektke/;s la?kfVri.kk o ,dkRerk ok<sy-
5- vkfnoklh lektke/;s vkRefo’okl o tkx:drk fuekZ.k
gksbZy-
6- vkfnoklh lektkyk ckgsjP;k txkpk ifjp; gksbZy o
O;ogkj Kkukr Hkj iMsy-
7- dqVaqckpk vkfFkZd Lrj mapkoY;keqGs jkg.khekukpk Lrj
mapko.;kl enr gksÅu rs vkfFkZdn`”Vîkk Lokoyach gksrhy-
8- oSpkfjd nsok.k?ksok.khrwu vusd leL;kaoj izdk’k Vkdrk
;sbZy-
9- f’k{k.k] izf’k{k.kkps izek.k ok<wu vkfnoklh lektkP;k
xq.kkRedrsr Hkj iMsy-
10- gLrdysoj vk/kkfjr Lo;ajkstxkjkeqGs ns’kkP;k vkfFkZd
fodklkykns[khy gkrHkkj ykxsy-
vkfnoklh lektkyk voxr vlysyh vkf.k ijaijkxr
dyk Lo;ajkstxkjkP;k Lo:ikr :ikarfjr djrk vkyh rj
R;kaP;klkBh fodklkps ,d uos nkyu [kqys gksbZy- thoukpk
dk;kikyV dj.kkjs rs ,d izdk’kioZ Bjsy- FkksMD;kr] vkfnoklh
lekt uSlfxZd lk/kulkeqxzhyk vkiY;k dYidrsP;k vk/kkjkoj
fofo/k o fuR; mi;ksxkP;k oLrwe/;s :ikarfjr d:u
gLrdkS’kY;k}kjs R;kaph mi;ksfxrk ok<owu] cktkjisBkai;±r iksgpw
‘kdrkr( ;klkBh R;kauk dkS’kY;kaoj vk/kkfjr izf’k{k.k ns.;kph
vko’;drk vkgs-
vkfnoklh fodklkr Lo;ajkstxkjkps egÙo vuU;lk/kkj.k
vkgs- vkfnoklhauh R;kaP;k dykauk Lo;ajkstxkjkP;k Lo:ikr
txkleksj vk.kys rj R;kps vFkZO;oLFksr Qkj eksBs ;ksxnku Bjsy -
,o<sp ukgh rj xzkeh.k {ks=krhy jkstxkjkaP;k la/khr ok< gksbZy]
30
vkfFkZd o lkekftd fo”kerk deh gks.;kl lkgk¸; gksbZy] miyC/k
uSLkfxZd lkeqxhz pk iw.kZi.ks mi;ksx djrk ;sbZy] deh HkkaMoykP;k
lgk¸;kus O;olk; lq: djrk ;sbZy] lqcd o dykiw.kZ oLrawps
mRiknu dj.ks lgt ‘kD; gksbZy] ;q/ndkGkr gLrdysoj vk/kkfjr
m|ksx lqjf{kr jkgrhy] fodklkpk izknsf’kd vlerksy deh
dj.;kl gkrHkkj ykxsy] ‘ksrhojhy vfrfjDr yksdla[;spk Hkkj
deh djrk ;sbZy] ‘ksrhyk tksMO;oLkk;kP;k Lo:ikr O;olk;
djrk ;sbZy- R;keqGs csdkjhps izek.k deh gks.;kl gkrHkkj ykxsy]
i;kZoj.kiwjd O;Oklk; vlY;keqGs iznw”k.kklkj[kh leL;k fuekZ.k
gks.kkj ukgh] vkfnoklh dykRed oLrwaph Lora= vksG[k fuekZ.k
gksbZy] vkfnoklh laL—rhps tru dj.;kph izjs .kk fuekZ.k gksbZy]
vkfnoklh lektkyk ‘kkldh; ;kstukapk ifjp; gksÅu R;kpk ykHk
?ksrk ;sbZy] vkfnoklh lektk}kjs fufeZr oLrwaph Lora= vksG[k
fuekZ.k gksÅu] R;kauk Lora= cktkjisB miyC/k gksbZy] ns’kkP;k ,dw.k
vkfFkZd mRiUukr ok< gks.;kl ;k O;olk;kapk mi;ksx gksbZy -
vkfnoklhcgqy {ks=kr vkfnoklhaP;k jkstxkjkoj Hkj
fnY;kl] R;kaP;k ikjaifjd O;olk;krwu fuekZ.k gks.kkÚ;k oLrwaps
ewY;o/kZu dsY;kl o izpkj vf.k izlkj ek/;ekrwu R;kauk cktkj
miyC/k d:u fnY;kl vkfnoklh lektkph Loa;jkstxkjkdMs
okVpky lq: gksbZy-
vkfnoklh fodklkrhy lekt f’k{k.kkps egÙo %
vkfnoklh fodklkrhy lekt f’k{k.kkps egÙo letwu
?ksrkuk vk/kh lektf’k{k.k o fodkl ;k nksu ladYiuk letwu ?ks.ks
vko’;d okVrs-
lektf’k{k.k Eg.kts dk;\ %
vukSipkfjd f’k{k.kkP;k ek/;ekrwu lqlaL—ri.kk]
l`tu’khyrk] izkekf.kdrk] lân;rk] izKk] eS=h] d#.kk bR;knh xq.k
fuekZ.k d:u rs o`f)axr dj.ks] R;kapk ‘kkjhfjd] ekufld] ckSf)d]
lkaL—frd vlk lokZaxh.k fodkl lk/; dj.ks Eg.ktsp lektf’k{k.k
gks;-

31
fodkl Eg.kts dk;\ %
ch- ds- Mh- ;kaP;k ers] ^fodkl gh v’kh ,d lexz
Lo:ikph —rh&;kstuk vkgs] dh th lkekftd —rhaP;k loZp
cktwae/;s funsZf’kr vkf.k ekxZn’kZukoj vk/kkjhr vls ifjoRkZu d:
ikgrs o R;kpk laca/k jk”Vªh; izxrh’kh vlwu fu;ksftr mfÌ”Vkaph
iwrhZ gks.;koj Hkj vlrks*] FkksMD;kr fodkl Eg.kts lkekftd
ÑrhaP;k loZ {ks=kr & lkekftd] jktdh;] vkfFkZd] vkjksX;]
‘kS{kf.kd] ik;kHkwr lqfo/kk o lkaLÑfrd v’kk fofo/k {ks=krhy
lok±xh.k izxrhph izfØ;k gks;-
fodkl dk;ZØekarxZr vkfnoklh tekrhapk cká txk’kh o
eq[; izokg laL—rh’kh ¼Main – stream culture½ ?kfu”B laca/k ?kMwu
;srks- vkfnoklh tekrhrhy ftrD;k tkLr O;Drhapk thouØe
vkf.k thou tx.;kph i)rh cnysy] frrdk fodkl dk;ZØe
;’kLoh gks.;klkBh iks”kd okrkoj.k fuekZ.k gksbZy-
vkfnoklhaP;k Lo;ajkstxkjklkBh gksr vlysY;k
iz;Rukacjkscjp R;kaP;k lektf’k{k.kklkBh ns[khy fo’ks”k iz;Ru gks.ks
vko’;d vkgs- dkj.k lektf’k{k.kkrwu vkfnoklhauk lektkP;k
eq[; izokgkr lekfo”V gks.;kph la/kh miyC/k gks.kkj vkgs- ;k
la/khpk ykHk ?ks.;klkBh vkfnoklhaP;k eukr vlysyh ladqfpr
izo`Ùkh] vfyIrrsph Hkkouk deh gks.ks vko’;d vkgs- ;kdjhrk
vkfnoklhauk lektf’k{k.kke/;s gsrqiqjLlj lekfo”V dj.ks vko’;d
vkgs- nksUgh lektkrhy pkaxY;k o iqjksxkeh ckchauk izksRlkgu
feG.;klkBh lektf’k{k.kkrwu pkaxY;k izdkjs iz;Ru djrk ;sÅ
‘kdrkr] ;kps pkaxys mnkgkj.k Eg.kts jk”Vªh; ;sok ;kstusvarxZr o
lektdk;Z vH;klkpk Hkkx Eg.kwu vkfnoklh o xzkeh.k Hkkxkr
fuoklh f’kchjs vk;ksftr dsyh tkrkr- ;k f’kchjkae/kwu ;qok oxkZl
Lokoyacukcjkscjp lektf’k{k.kkps /kMsns[khy fnys tkrkr- ;krwu
vkfnoklhaP;k ,dkfRed fodklkyk eksB;k izek.kkr mi;ksx gksr
vkgs] Eg.kwu vkfnoklh fodklklkBh lektf’k{k.kkps egÙo
vuU;lk/kkj.k vkgs-

32
lanHkZlwph

Hkkjrkrhy vukSipkfjd f’k{k.kkph okVpky] jkT; lk/ku dsna z] iq.ks]

izFke vko`Ùkh ekpZ 2011-
vkfnoklh fodkl iz’kklu] MkW- ,l- th- nsoxkaodj] Jh- lkbZukFk
izdk’ku] ukxiwj] 2011-
vkfnoklh fodkl iz’kklu] MkW- ,l- th- nsoxkaodj] Jh- lkbZukFk
izdk’ku] ukxiwj] 2011-

http://adimculture.wordpress.com
http://www.censusindia.gov.in
http://www.marathisrushti.com/articles fczxfs M;j gser
a egktu ¼fu½

33
 Lkk{kjrk dk;ZØe vkf.k MkW- Hkkypanz QMds
Ikzk- rst fuoGhdj
ekth lapkyd] cfg%’kky f’k{k.k eaMG]
lkfo=hckbZ Qqys Ikq.ks fo|kihB] Ikq.ks

vkiY;k ns’kkr jk”Vªh; izkS< f’k{k.k dk;ZØe 1979

lkykiklwu lq: dj.;kr vkyk- ;k o”kkZiklwup MkW- Hkkypanz QMds
izkS< f’k{k.kkP;k pGoGhr lgHkkxh >kys gksrs- olfrx`gkps jsDVj
Eg.kwugh vusd fo|kF;k±uk rs enr djhr vlr- izkS<] fujarj f’k{k.k
vkf.k KkufoLrkj foHkkxkps ekun lapkyd Eg.kwu foHkkxkps usr`Ro rs
djhr gksrs- fo|kihB] egkfo|ky;kP;k pkSdVhr izkS< f’k{k.k ;kstuk
d’kh jkcfoyh tkbZy] v’kh vusdkaP;k eukr ‘kadk gksrh- ijarq
MkW- QMds ;kaps leFkZ usr`Ro ykHkY;kus dsna zk/kkfjr izkS< f’k{k.k
dk;ZØe osxosxGÓkk egkfo|ky;kr tksekus jkcfoyk xsyk-
MkW- QMds ;kapk okoj lapkyd Eg.kwu uOgrk rj ,d dk;ZdrsZ
izk/;kid Eg.kwu rs vusdkauk ekxZn’kZu djr vlr-
vusd izkpk;Z] izk/;kidka’kh R;kaps oS;f‰d vkf.k
ftOgkGîkkps ukrs gksrs- R;keqGsp R;kaP;k ‘kCnkyk vfr’k; eku
gksrk- izkS< f’k{k.kkph ;kstuk gh dsoG v{kj vksG[k ukgh rj
O;kid v’kk lkekftd ifjorZukP;k pGoGh’kh lacaf/kr vkgs] vls
vkxzgkps vkf.k izHkkoh fo/kku rs ekaMr vlr- R;keqGs vusd
izk/;kid] lkekftd tkf.kosiksVh ;k PkGoGhr lgHkkxh >kys gksrs-
foHkkxkrQsZ izkS< f’k{k.kkcjkscjp fujarj f’k{k.k ;kstukgh jkcfoyh
tkr vls- ;k ;kstusP;k vaeyctko.khrgh R;kauh eukiklwu Hkkx
?ksryk-
iq<s MkW- Hkkypanz QMds ejkBh foHkkx lksMwu izkS<] fujarj
f’k{k.k o Kku foLrkj foHkkxkr iw.kZosG lapkyd Eg.kwu :tw >kys -
R;keqGs vkeP;klkj[;k dk;ZdR;k±uk dke dj.;kl vf/kd gq:i
vkyk- MkW- QMds ejkBh lkfgR;kps [;kruke izk/;kid Eg.kwu

34
lxGhdMs lqifjfpr gksrsp( ijarq lkfgR;kP;k vH;klkcjkscjp
lkekftd fparu gkgh R;kapk [kkl fo’ks”k gksrk- fo’ks”kr% xfjckryk
‘ksoVpk ek.kwl dlk mHkk jkghy] ;kcÌy R;kaP;k eukr d.ko rj
gksrhp( ijarq R;kghis{kk rks Lor%P;k vfLersus dlk cksysy ;koj
R;kapk dVk{kkus Hkj gksrk- R;keqGsp lkekU; ek.klkus f’kdkos-
Lor%oj gks.kkÚ;k vU;k;kcÌy la?kfVrjhR;k Bke mHks jgkos] vls
R;kauk eukiklwu okVr vls- R;keqGsp >ksiMiÍhrhy vusd
uolk{kj efgykaps esGkos vkEgh iq.ks fo|kihBkr vk;ksftr d:
‘kdw- ,o<sp ukgh rj ,dnk ekÖ;k vkBo.khizek.ks nksu’ks uolk{kj
efgykaph lgy iq.ks fo|kihBkr vk;ksftr dsyh gksrh-
MkW- ckcklkgsc t;dj xzaFkky;] fo|kihBkrhy brj foHkkx] foKku
foHkkxkrhy E;qf>;El~ gs loZ nk[kfoY;kuarj loZ uolk{kjkauk
vfr’k; osxGk vuqHko vkyk- ,o<sp ukgh rj R;kosGh iq.ks
fo|kihBkP;k dqyxq:inh vl.kkjs MkW- jke rkdoys ;kauhgh tkrhus
loZ efgykaph HksV ?ksÅu ekxZn’kZu dsys- ;kosGh MkW- QMds ;kaP;k
psgÚ;kojpk vkuan vo.kZuh; gksrk-
R;kauh yxsp lkafxrys] ^^fuoGhdj] ;k loZ efgykauk
ekÖ;krQsZ tso.k nsrks- R;k n`”Vhus O;oLFkk djk**- loZ efgykaph
vkEgh tso.kkph O;oLFkk dsyh- iq.ks fo|kihBkP;k eq[;
bekjrhekxhy fgjoGhoj loZ efgykaP;kcjkscj [kkyh clwu
MkW- QMds ;kauh vfr’k; vkuankus Hkkstu dsys- dsoG dkghrjh
fo|kihBkph rh ;kstuk vkgs] vls R;kauk okVrp uOgrs- R;kaP;k
dkGkrp doh ukjk;.k lqosZ] ckcqjko ckxqy] fo|k ckG] MkW - vkuan
;kno vls fdrh rjh lkfgfR;d dk;ZØekP;k fufeÙkkus lgHkkxh
>kys- rlsp ,l- ,e- tks’kh] ukuklkgsc xksjs] xa- ck- ljnkj]
fo- fo- fpiGw.kdj] lR;jatu lkBs] ckck vk<ko bR;knh
fopkjoarkauhgh osxosxGÓkk dk;ZØekr lgHkkxh gksÅu ekxZn’kZu dsys-
MkW- QMds ;kapk laca/k dsoG iq.ks fo|kihBkP;k izkS< f’k{k.k
foHkkx fdaok egkfo|ky; ,o<Ókkiqjrkp uOgrk rj vf[ky Hkkjrh;
ikrGhoj izkS< f’k{k.kkph fn’kk d’kh vlkoh] gs Bjfo.;krgh R;kaPkk

35
lgHkkx vls- R;kaP;k dkGkrp vf[ky Hkkjrh; ikrGhojhy vusd
ifj”knk] ppkZl=s] R;kaP;k ekxZn’kZuk[kkyh ikj iMyhr-
MkW- jkeykyHkkbZ ikjh[k] MkW- ,l-lh- HkkfV;k] ,e-,y~- esgrk]
ukuqHkkbZ tks’kh] t; xksikG] defyuh HkalkGh] MkW- ek/kqjhcsu ‘kgk
;kaP;k’kh izkS< f’k{k.k dk;ZØekP;k lanHkkZr vfr’k; toGps laca/k
gksrs- MkW- QMds ,[kknk eqÌk ppkZl=kr brdk Bklwu ekaMr dh loZ
rTK eaMGhauk rks eqÌk ekU; djkokp ykxs- vlsp ,dnk vf[ky
Hkkjrh; ikrGhoj ,d dkWUQjUl iq.ks fo|kihBkr vk;ksftr dj.;kr
vkyh gksrh- ;k dkWUQjUle/;s ns’kkrhy osxosxGÓkk fo|kihBkps
dqyxq:] izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkxkps lapkyd]
lgk¸;d lapkyd vkf.k Kku foLrkj dk;ZØekrhy rTK gs lgHkkxh
>kys gksrs- ;k ifj”knsr vusd ekU;oj ekxZn’kZu dj.kkj gksrs- ;k
ifj”knsr vusd l=kaps fu;kstu dj.;kr vkys- R;krhyp ,d l=
uolk{kj izkS<kaP;k euksxrkpsgh vlkos vls Bjys- [kjarj v’kk
dkWUQjUle/;s vls l= vlkos dk\ vls okVr gksrs- ijarq
MkW- QMds ;kaP;k iq<kdkjkus MkW- xkodj ;kaP;k v/;{krs[kkyh gs l=
ikj iMys- >ksiMiÍhrhy vusd efgykauh vkiyh euksxrs O;Dr
dsyh- ;kr dkgh eqfLye efgykgh lgHkkxh >kY;k gksR;k] rj
osxosxGÓkk gkWVsye/;s dke dj.kkjs osVj ;kauh gh vkiys vuqHko
Lor%P;k Hkk”ksr dFku dsys- iq.ks fo|kihBklkj[;k ukoktysY;k
fo|kihBkr gh loZ vuqHkodFkus ekaMrkuk ,sd.kkÚ;kauk ,d osxGkp
vuqHko ;sr gksrk-
loZ uolk{kj Lor%P;k cksyh Hkk”ksr vuqHko ekaMr vlr
vkf.k loZ vuqHko euksxrkaps baxzth Hkk”ksr Hkk”kkarj MkW - Hkkypanz
QMds djhr vlr- ;kryhp ,d nzkSinhckbZ dne vkiys euksxr
ekaMrkuk lkaxr gksrh] ^^vkrk cxk lkgsc] rqeh fdrh ;sx;xGÓkk
Hkkxkrwu vkykr- rqeP;k lxGÓkkiq<a ekÖ;klkj[;k ckbZua dk;
Hkk”k.k djkoa-\ i.k e;k lkaxrs] QMdslj ybZ nsoek.kwl gk;-
R;kaP;keqGap vkt vkeh bFk b|kfiBkr ;sÅ ‘kdyks- vkrk rqeh
Egurk;] ckbZua Hkk”k.k djkoa- i.k [kja lkaxw dk;] mUgkr pkyk;pks]

36
QqQkVÓkkr ik; ybZ iksGk;ps] izkS< f’k{k.kkph pIiy feGkyh vku
ik; iksGk;psp Fkkacys dh- vku~ Eg.kwup Egars vkrki;±r E;k
va/kkjkr~ Ogrs i.k vkrk ;k f’k{k.kkus mtsMkr vkY;klkj[ks okVrs-**
nzkSinkckbZaps gs euksxr ,sdrkp lkÚ;k lHkkx`gkr VkGîkkapk dMdMkV
>kyk- vusd izfrfu/khauh MkW- Hkkypanz QMds ;kaP;k ;k vfHkuo
miØekcÌy vfHkuanu dsys-
vkSipkfjd f’k{k.kkcjkscjp vukSipkfjd f’k{k.kgh frrdsp
egÙokps vkgs- v’kk vukSipkfjd f’k{k.kkrwup ek.kwl ?kMr vlrks-
vki.k lektkrhy fuj{kjkauk lk{kj djrks vls u okVrk vki.kgh
lektkrwu f’kdr vlrks- vlk –f”Vdksu rs vkeP;koj fcacor
vlr- xjhc euq”; fuj{kj vlsy ijarq rks vMk.kh ukgh ;k
n`f”Vdksukusp dke dsys ikfgts] vls rs vkxzgkus lkaxr- gs lkaxrkuk
lq/nk vfr’k; vukSipkfjd i/nrhus iVowu nsr- R;keqGs MkW- QMds
gs vkEgk lok±uk ,d ekxZn’kZd ikydp vkgsr vls okVr vls-
fo|kihBklkj[;k O;oLFksr jkgwugh lkekftd dk;Z djrk
;srs vkf.k rs tk.khoiwoZd dsys ikfgts vls R;kauk okVs-
egkfo|ky;krhy izk/;kid vkf.k fo|kFkhZ ;kaP;k ek/;ekrwu mPp
f’k{k.kkPkk ykHk loZlkekU; tursi;±r xsyk ikfgts vls vkxzgkus rs
ekaMr vkf.k ;klkBhp fujarj f’k{k.k ;kstuk] lk{kjrk dk;ZØe]
yksdla[;k f’k{k.k eaMG] fu;kstu eaMG] jk”Vªh; lsok ;kstuk]
cfg%’kky f’k{k.k eaMG] nwj f’k{k.k bR;knh vusd Kku foLrkj
;kstukaP;k ek/;ekrwu MkW- QMds ;kauh d/kh ekxZn’kZd Eg.kwu rj
d/kh izR;{k fQYMe/;s ;sÅu lgHkkx dsyk- dk;kZy;kr clwu dke
dj.;kis{kk izR;{k yksdkarp xsys ikfgts vls R;kauk okVs vkf.k
Eg.kwup dqdMs‹ojpk vkfnoklh esGkok] uanqjckjyk datkjHkkV
lektkrhy efgykalkBh pky.kkÚ;k izkS< f’k{k.k dsanzkps dk;Z]
,u- ,l- ,l- rQsZ dkGnjhlkj[;k misf{kr Hkkxkr >kysY;k
f’kfcjkrhy dk;kZr] iq.krkaC;kyk >kysyh cfg%’kky O;k[;kuekyk]
eqfLye efgykalkBh fujarj f’k{k.k ;kstusekQZr pky.kkÚ;k f’kykbZ

37
ef’kuP;k izf’k{k.k dk;ZØekr izR;{k tkÅu dk;ZdR;k±uk ‘kkckldh
ns.kkjs v’kh vusd :ia R;kaph ikfgYksyh vkgsr-
mPp f’k{k.kkps rhu mfÌ”Vs vkgsr & 1½ f’kdfo.ks]
2½ la’kks/ku dj.ks] 3½ Kku foLrkj- rÙor% gh frUgh mfÌ”Vs tjh
ekU; vlyh rjh izR;{kkr ek=p f’kdfo.ks vkf.k la’kks/ku dj.ks ;k
nksu mfÌ”Vkauk ftrds egÙo vkgs frrds Kku foLrkj mfÌ”Vkyk
egŸo ukgh] gs izR;{k O;ogkjkrhy vuqHkokrwu y{kkr ;srs- MkW-
QMds ;kaP;k oSpkfjd fparukpk xkHkk vlk lkaxrk ;sbZy dh ;k
frUgh mfÌ”Vkauk mPp f’k{k.kkP;k O;oLFksr leku egŸo vlys
ikfgts rlsp f’k{k.kkeqGs vkRefo‹okl ;s.ks vkf.k thoukr Lor%P;k
ik;koj mHks jkg.;klkBh dkS’kY; izkIr djrk vkys ikfgts vkf.k
Eg.kwup rs Hkk”k.kkrwu lkaxr] lk{kjrk gs lk/; ukgh rj rs ,d
lk/ku vkgs- euq”;kph izxrh gks.ks gs vafre mfÌ”V vkgs- R;kaP;k
v’kk oSpkfjd ekxZn’kZukeqGsp iq.ks fo|kihBkP;k osxosxGÓkk
egkfo|ky;kr ,DlVsa’ku dYpj r;kj gksÅ ‘kdys gs ekU; djkos
ykxsy- ;k loZ dkeklkBh R;kekukus R;kauk Qkj deh dkyko/kh
feGkyk- ejkBhps izk/;kid] lkfgfR;d Eg.kwup vk;q”;krhy cjhp
o”kZ R;kaph xsyhr- ;kis{kk tj R;kauh izkS< fujarj o KkufoLrkj
foHkkxkr dke dj.;kph la/kh vf/kd o”ksZ feGkyh vlrh rj ;k
,DlVsU’ku dk;ZØekyk vtwu osxGh fn’kk feGkyh vlrh vls
okVrs- ;k loZ miØekrhy R;kaps ;ksxnku lektkrhy brj yksdkauk
Qkj deh ekfgrh vkgs- rs dsoG fo|kihBkpsp dke djr gksrs vls
ukgh rj vf[ky Hkkjrh; ikrGhojgh ,DLVs’a ku dk;ZØekCkkcr
R;kaP;k ‘kCnkauk eku gksrk- ,o<sp ukgh rj R;kauh lqpfoysY;k
dYiuk dk;ZØeklkBh LohdkjY;k tkr vlr vkf.k Eg.kwup
,DLVs’a ku dk;ZØekP;k n`”Vhus MkW- QMds ;kapk dkyko/kh Eg.kts
izkS< fujarj f’k{k.k o Kku foLrkj foHkkxkP;k vk;q”;krhy lqo.kZ
dkG gksrk-
Lkektkrhy lkekftd dk;Z dj.kkjk dk;ZdrkZ usgehp
misf{kr vlrks- R;kP;k dkekP;k ekukus lektkr R;kyk ;ksX; LFkku

38
feGrsp vls ukgh- R;keqGs ,[kk|k osGh R;kyk fujk’kk ;sÅ ‘kdrs-
MkW- QMds ;kapk vkxzg vls] dks.kR;kgh ifjfLFkrhr dk;ZdrkZ
misf{kyk tkrk dkek u;s- dk;ZdrkZ gh ,d Hkwfedk vkgs- lkekftd
fopkjoar vkiY;k ys[kuk}kjs T;kizek.ks lkekftd izcks/kukps dke
djrkr] R;kizek.ksp dk;ZdrsZ vkiY;k izR;{k dk;kZrwu lekt?kM.khps
dke djr vlrkr- [kja rj lkfgR;ke/;s lektkrhy osxosxGÓkk
O;f‰aps LoHkko fp=.k gksr vlrs- ijarq izR;{k dke dj.kkjk
dk;ZdrkZ gk v’kk O;‰haP;k thou izxrhlkBhp >Vr vlrks-
R;kyk [kja rj izksRlkgu nsÅu lektkr ekukps LFkku fnys ikfgts -
vls vusd dk;ZdrsZ lk{kjrk pGoGhr dke djr gksrs- ;k loZ
dk;ZdR;k±uk R;kauh vfr’k; ek;sus tksiklys- R;kaP;k oS;f‰d
lq[k&nq%[kkr tkrhus y{k ?kkrys- R;kaP;k izjs .ksusp vkt vusd
fo|kFkhZ la?a kVd] Ik;Zos{kd vkf.k izHkkjh izk/;kid vusd {ks=kr
pedr vkgsr- MkW- Ckkcklkgsc vkacM s dj gs R;kaps J/nkLFkku-
lk{kjrk izf’k{k.k f’kfcjkrhy O;k[;kukr MkW- ckcklkgsckacÌyP;k
vusd vkBo.kh] R;kaps fopkj lkaxwu f’kfcjkFkhZauk rs ea=eqX/k djr-
Lku 1979 rs 1986 ;k dkGkr R;kauh nfyr lkfgR;kP;k
pGoGhyk T;kizek.ks CkG fnys] R;kizek.ks ;kp dkyko/khr lk{kjrk
pGoGhykgh izksRlkgu ns.;kps dke dsys- dsnas zk/kkfjr izkS< f’k{k.kkpk
ik;k Eg.kts ^oLrh ikrGhoj izkS< f’k{k.k dsanz* gks;- v’kk dsanzkrwu
vusd lk{kjrk miØekP;k O;frfjDr tk.khotkx`rhps dk;ZØe eksBÓkk
izek.kkr ;kp dkyko/khr eksBÓkk tksekus >kys- tk.khotkx`rhcjkscjp
izkS<kapk thouLrj lq/kkjyk ikfgts] R;klkBh vusd vkfFkZd miØegh
jkcfo.;kr vkys- ;klkBh R;kauh dqBsgh vkSipkfjdi.kk nk[kfoyk
ukgh- R;keqGsp vusd egkfo|ky;kae/;s uolk{kjkaps esGkos
vk;ksftr dj.;kr vkys- v’kk esGkO;karwu uolk{kjkaps euksxr rj
vlrsp ijarq R;kcjkscjp lkaL—frd dk;ZØegh djhr vlr- izHkkjh
izk/;kid] izkpk;Z] Ik;Zos{kd] la?kVd ;kaps VII;kVII;kus izf’k{k.k
f’kfcjs gksr vlr- v’kk f’kfcjkrwu cafnLr vH;klØe
f’kdfo.;k,soth lektkrY;k vlysY;k fo”k;kauk /k:up vusd

39
fopkjoar lkfgfR;dkauk ekxZn’kZuklkBh rs cksyor- R;keqGs lk{kjrk
pGoGhrhy dk;ZdR;k±pk U;wuaxM deh gksr vls- ,dhdMs vls
uouos miØe vk;ksftr djhr vlrkukp v’kk miØekaoj vk/kkfjr
osxosxGîkk orZekui=kr rs fy[kk.kgh djr- vlsp ,dnk izkS<
f’k{k.k dk;ZØekrhy Ik;Zos{kdkaps f’kfcj iq.ks fo|kihBkr vk;ksftr
dj.;kr vkys gksrs- ;k f’kfcjkr vukSipkfjdi.ks dkSVfqa cd okrkoj.k
MkW- QMds ;kauh r;kj dsys- gs vuqHko brds vLly vkf.k /kx/kxrs
gksrs dh ,sd.kkÚ;kaps eu lqUu gksr vls- vls vuqHko ,sd.kkjs
vLoLFk gksr vlr- vtwu lektkps fdrh dke djkos ykxsy\
fdrhgh dBh.k izlax vkyk rjhgh ifjfLFkrhiq<s u Mxexrk
dk;ZdR;k±uh Bke mHks jgkos gs rs lkaxr- ;k f’kfcjkFkhaZP;k vuqHkokoj
vk/kkfjrp R;kauh ^nSfud ldkG*e/;s ys[k fyfgyk- vusdkauh ys[k
okpyk vkf.k lk{kjrk pGoGhr lkekftd izcks/kukps brds ik;kHkwr
dke pkyw vkgs] ;kph vusdkauk tk.kho >kyh- gk ys[k okpwup
izfl/n lkfgfR;d iq-y- ns’kikaMs ;kaps MkW- QMds ;kauk vfHkuaanukps
i=gh vkys gksrs- v’kk i/nrhus orZekui=kcjkscjp vkdk’kok.kh]
nwjn’kZu ;k tulaidZ ek/;ekapk mi;ksx lk{kjrk dk;ZØekaP;k
izlkjklkBh R;kauh eksBÓkk izek.kkr dsyk-
Ok;kP;k ekukus fopkj dsY;kl rs ikp ftYºÓkkrhy
nwjnwjP;k lk{kjrk miØekl brD;k osGk mRlkgkus lgHkkxh gksr
vlr dh R;kiq<s vkEgklkj[;k r:.k dk;ZdR;k±uklq/nk vpack okVs-
,d osG vkEgh Fkdr vlw] ijarq lk{kjrk dk;ZØeklanHkkZr nkSjs
djhr vlrkauk rs d/khgh Fkdr ulr- myV mRlkgkus rs
dk;ZdR;k±uk izjs .kk nsr( uO;k uO;k dYiuk ekaMr- ,[kk|k fBdk.kh
pkaxa yk miØe >kyk vlsy rj tkghj ‘kkckldh dk;ZdR;k±uk nsr
vlr- ,[kk|k fBdk.kh dkgh dke >kys vlsy] dkgh m.ks tk.koys
vlsy rj u jkxkork dks.kR;k i/nrhus dke dsY;kl ;’k ;sbZy
gsgh rs vkiqydhus letkowu lkaxr- xjhc euq”; MksGÓkkiq<s vk.kwu
R;kP;k HkY;klkBh lok±uh dke dsys ikfgts] vls R;kauk okVs-

40
 lektkrhy la?k”kZ nksu xks”VheqGs gksrks] vls rs osxosxGÓkk
lHksr ekaMr- ,d ØsfMV vkf.k nqljs tsylh- dkj.k ulrkukgh
O;‰h lk/;klk/;k ckcrhr ØsfMV ?ks.;klkBh /kMiMr vlrs- ;k
ØsfMVlkBhp vusd O;f‰e/;s la?k”kZ gksrks- R;keqGs lk{kjrk
pGoGhrhy dk;ZdR;kZus ØsfMVps ‘ksvfjax djko;kl f’kdkos- ;k
ØsfMVizek.ksp tsylh gkgh eqÌk egŸokpk vkgs- dkj.k ulrkaukgh
,d O;‰h nqlÚ;k O;‰hph tsylh djhr vlrs- ;k tsylhiksVhp
erHksn gksrkr] }s”k ok<rks- ;keqGsp lkoZtfud dkekyk [khG clrs-
;klkBh lk{kjrk PkGoG ;’kLoh djk;ph vlsy rj pGoGhrhy
dk;ZdR;kZus] vf/kdkÚ;kus Js;klkBh HkkaMw u;s vkf.k nqlÚ;k O;f‰ph
tsylh d: u;s] gs rs ofMydhP;k ukR;kus iVowu nk[kfor-
iq.ks fo|kihBkps izkS<] fujarj f’k{k.kkps dk;Z
egkjk”VªkCkkgsjhy fo|kihBkrgh pfpZys tkr vls- dsanzk/kkfjr izkS<
f’k{k.kkcjkscjp ¼ekl izksxzWe QkWj QaD’kuy fyVjlh½ dk;kZRed
lk{kjrspk lkewfgd dk;ZØegh ns’kkr eksBÓkk izek.kkr jkcokok vkf.k
iq.ks fo|kihB R;klkBh ,d ekWMsy r;kj djsy] gkgh R;kapk ladYi
gksrk- ,e-ih-,Q-,y- dk;ZØekph lq:okr >kyh- osxosxGÓkk
egkfo|ky;kae/;s eksBÓkk izek.kkr fyVjlh fdV~lps forj.k dj.;kr
vkys- lnj dk;ZØekr uohu gq:ikus MkW- QMds lgHkkxh >kys- ts
dsanzk/kkfjr izkS< f’k{k.k dsanzke/;s djrk vkys ukgh] rs v’kk eklcsl
dk;ZØekr uouos iz;ksx djrk ;srhy] vls vkEgklkj[;k
dk;ZdR;k±uk okVr vlrkukp lj fuo`Ÿk >kys- R;keqGs lk{kjrk
dk;ZØekrhy uO;k dYiuk jkcfork vkY;k ukghr- O;kogkfjd
ikrGhoj rs tjh fuo`Ÿk >kysr] rjhgh O;f‰xr ikrGhoj lk{kjrk
dk;ZØekP;k osxosxGÓkk miØekr lgHkkxh gksÅu R;kauh dk;ZdR;k±uk
izksRlkgu fnys- ,dk vFkkZus R;kaph lk{kjrk pGoGh’kh ukG ?kÍ
>kyh gksrh- vusd dk;ZØekeqGs iz—rhdMs nqyZ{k gksr vls- ijarq
lkS- gseyrk QMds ;k R;kaP;k ikBh’kh HkDde mH;k vlY;kusp
MkW- QMds gs dke d: ‘kdys vls okVrs-

41
 vkdk’kok.khojhy vusd uolk{kj efgykaps vuqHko dFku
lkS- QMds ;kauh ,sdys dh] R;kauk eukiklwu vkuan gksr vls-
R;kpcjkscj lk{kjrk pGoGhrhy dk;ZdR;k±ps dkSrqdgh R;k
eueksdGsi.k djr- lektkrhy osxosxGÓkk {ks=krhy rTK]
fopkjoar] dk;ZdrsZ] lkfgfR;d] dykdkj] vf/kdkjh ;kaP;k’kh MkW -
Hkkypanz QMds ;kaps ?kfu”V laca/k vlr- v’kk loZ O;‰ha’kh
cksyrkuk lk{kjrk dk;ZØekrhy vuqHkokcÌy] dkekcÌy rs
dkSrqdkus cksyr- R;kaP;k lqpusuqlkj vknj.kh; usrs ,l-,e- tks’kh
;kapk Qksu eyk vkyk vkf.k R;kauh izR;{k lk{kjrk dsanzkps dkedkt
ikg.;kph bPNk O;‰ dsyh- vknj.kh; vk..kkauk iq.ks ‘kgjkrhy
lkr izkS< f’k{k.k dsanzkuk ?ksÅu HksVh fnY;k- R;krysp ,d dsanz
dksa<ok ysifz l gkWfLiVy gsgh gksrs- dasnzkrhy uolk{kjkaps vuqHko
dFku ,sdwu vk..kkauk eukiklwu vkuan >kyk- ,o<îkk eksBÓkk usR;kauk
?ksÅu eh ,dVkp rhu fnol fQjr gksrks- ekÖ;k n`”Vhus eh gk eksBk
Bsok letrks- MkW- QMds ;kauk eh tsOgk ?kjh HksVko;kl tkr gksrks]
rsOgk lk{kjrk dk;ZØekrhy osxosxGÓkk miØekph ekfgrh nsr vls]
rsOgk R;kapk psgjk izQqfYyr gksr vlss- rsOgkgh rs xjhch vkf.k
fuj{kjrk ;k nksu leL;kaps fujkdj.k dls djrk ;sbZy ;koj R;kaps
fparu djr vlr- R;kaph HksV >kyh rj vkEgklkj[;k dk;ZdR;k±uk
lk{kjrk pGoGhr dke djk;yk cG feGr vls-
^^nfyr jaxHkwehus vkrk lkaL—frd {k;kpk fouk’k dj.kkjs] ewY;kaps
izfr”Bkiuk dj.kkjs] ukVd fl/n dsys ikfgts- —”.ko.khZ; ys[kd vkiyh
osnuk O;Dr djrkuk Eg.kr vlr dh] ‹osro.khZ;kauk vkEgkyk letwu
?ksrk vkysys ukgh- R;kauk d/kh vkeP;k nq%[kkps vkdyup >kys ukgh-
;k osnusrwu —”.ko.khZ;kaph jaxHkweh tUekyk vkyh- R;kaP;k jaxHkwehps ukrs
R;kaP;k eqf‰y<Ókk’kh vkgs- vkt —”.ko.khZ; jaxHkweh izLFkkfir jaxHkwehyk
vkOgku nsr mHkh vkgs- nfyr jaxHkwehyk ns[khy gs LFkku feGfork
;sbZy-**
&MkW- Hkkypanz QMds
¼nfyr jaxHkweh % izLrkouk½

42
 Hkkjrkrhy çkS<f’k{k.kkpk izHkko
t;nhi jkepanz ykM
izdYi lgdkjh
MkW- ih- foLouk/kk xqIrk
Lkgk¸;d izk/;kid
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx]
lkfo=hckbZ Qqys Ikq.ks fo|kihB ¼iwohZps iq.ks fo|kihB½] iq.ks&07-

f’k{k.k gh ,d lkekftd thoukrhy xjtsph fØ;k vkgs-

dks.kR;kgh ns’kkps Hkfo”; gs R;k ns’kkP;k euq”;cGkoj voyacwu
vlrs- vkiY;k ns’kkrhy eksBk oXkZ gk vKkuk’kh >qt a nsr vkgs-
fuj{kjrk ns’kkP;k izxrhvkM ;sr vkgs- lqf’kf{kr yksd dks.kR;kgh
fuj{kj yksdkaP;k lq/kkj.kslkBh o loZlk/kkj.k lq/kkj.kslkBhP;k
dk;ZØeklkBhiq<s ;sr ukghr] vls vkiY;kyk fnlwu ;srs- fuj{kj
yksdkauh izfrlknu ns.;kph ewG dkj.ks gh izsj.ksph derjrk o
tkx`rhph derjrk v’kh vkgsr- Hkkjr ljdkjus ;klkBh izkS<
f’k{k.kkps vusd dk;ZØe gkrh ?ksrys vkgsr] ;kpcjkscj vkSipkfjd
f’k{k.kkps dk;ZØegh vkgsr-
izkS< f’k{k.kkps /;s; gs loZ ek.klkaps jkg.kheku mapko.ks
vkgs- ;ke/;s LoRk%ph] lektkph vkfFkZd o lkaL—frd lq/kkj.kk
dj.ks] ;kapk lkekos’k gksrks- izkS< f’k{k.kkps dk;Z f’k{k.k ?ks.kkÚ;k
yksdkauk enr dj.ks gs vkgs- f’k{k.k fnY;keqGs R;kaP;ke/;s Kku]
dkS’kY; vkRelkr dj.;kP;k {kersr ok< gksrs] ifj.kke dk;Z{kersr
ok< gksrs-
izkS< f’k{k.kkps vusd dk;ZØe gs Lokra«;kiwohZ o
Lokra«;kuarj jkco.;kr vkysys vkgsr- Lokra«;kuarjP;k dkGkr izkS<
f’k{k.kkps nksu dk;ZØe r;kj dsys gksrs- R;karhy ,d gk ^dsnsa zk’kh
vk/kkfjr n`f”Vdksu* ¼1988 iwohZ½ o nqljk ^fof’k”V dk;kZ’kh
vk/kkfjr n`f”Vdksu* ¼1988 uarj½ vls gksrs-
^izkS< f’k{k.k* gh tquh ladYiuk vkgs- gh Lokra«;kiwohZ]
Lokra«;kuarj vkf.k vkrk v’kk rhu VII;kar vkgs- Lokra«;kiwohZ izkS<

43
f’k{k.k gs QDr ewyHkwr Lkk{kjrk o Kku iqjok;ps] rsgh lektke/kwu
feGk;ps- iqjk.kkrhy dFkk] jkeyhyk] dhrZus ukVÓkx`gs] t=k vkf.k
[ksMÓkkapk cktkj gs lektkdMwu o dkgh /kkfeZd LkaLFkk Eg.kts
xq#dqy ;kaP;k ek/;ekrwu Lokra«;kiwohZ ek.klkyk Kku o lk{kjrk
feGr gksrh- izkS< f’k{k.kkpk okjlk] tqU;k ijaijkxr Kkukrwu
vkiY;k ns’kke/;s pkyr vkyk gksrk- ijarq v’kk Kkukrwu vkfFkZd
fodkl e;kZnhr gksrk- gs ns’kkP;k dY;k.kklkBh fgrdkjd uOgrs-
i.k ;k derjrk baxztkaP;k jktoVhr deh gksÅ ykxY;k o izkS<
f’k{k.k gs ns’kkps /kksj.k >kys-
Lokra«;ksÙkj dkGkr nSuafnu thoukrwu fujarj f’k{k.k
?ks.;koj Hkj ns.;kr ;sÅ ykxyk- dke dj.;kP;k gsrwus ts f’k{k.k
dkeh ;sbZy vls ^dk;kZRed f’k{k.k* ?ks.ks izHkkoh B: ykxys-
ikÅyks Qsjh vls Eg.krkr dh] ßlkekftd cny gGwgGw jk”Vªh;
izkS< f’k{k.k dk;ZØekaeGq s yksdkaP;k iq<s ;sr vkgsr- gh fØ;k vktgh
pkyw vkgsÞ- ¼‘kkg ,l- ok;- % 1990½
izR;sd VII;kae/;s osxosxGs dk;ZØe r;kj dj.;kr vkysys
vkgsr- R;kapk okij Hkkjrkrhy osxosxs Gîkk fBdk.kh] osxosxOO;k
ukokvarxZr mnk] lkekftd f’k{k.k] loZ lk{kjrk eksghe b- vkgsr-
v’kk izdkjs dk;ZØe r;kj dj.;klkBh o ykxw dj.;klkBh ljdkjh
vkf.k fcxjljdkjh laLFkk vlY;k rjh ;k eksfgekauk fu/kh iqjo.;kps
dke eq[;r% Hkkjr ljdkj djr vlrs- ßdsoG ;kstukaph ukos
cny.;kr vFkZ ukgh- izkS< f’k{k.kkph ok<hph izfØ;k gh o”kkZuoq ”kZs
pkyyh vkgs- cnyR;k n`f”Vdksukcjkscj] Hkkjrkrhy eq[; izkS<
f’k{k.k laLFkk gh ewyHkwr xjtkaoj vlkoh-Þ ¼‘kkg ,l- ok;- %
1990½
izR;sd fuj{kj O;Drh gh vMk.kh ulrs- i.k toGtoG
loZp vMk.kh O;Drh ák fuj{kj vlw ’kdrkr- ;klkBh lk{kjrspk
izlkj ok<o.;kph xjt vkgs- lk{kjrk yksdkauk Lokoyach cuo.;kps
egÙokps dk;Z djrs- letk] tj egkjk”Vªkrhy lk{kj O;Drh
dukZVde/;s xsyh rj rsFkhy xkMÓkkaps Qyd R;k O;Drhyk okprk
;sr ukghr- rh O;Drh xks/a kGrs- R;k O;Drhyk vki.k fuj{kj vls
Eg.kw ‘kdr ukgh] ;kph tk.kho gksrs- R;k O;Drhyk mfpr fBdk.kh
tk.;klkBh nqlÚ;k O;DrhP;k lgdk;kZph xjt iMrs- rh O;Drh

44
frP;k mfpr LFkkuh tkrs- Ik.k vkrk vki.k v’kk fuj{kj yksdkacíy
ppkZ d: ts iw.kZ fuj{kj vkgsr- R;kauk NksVÓkkNksVÓkk xks”VhalkBh mnk-
c¡dkae/khy O;ogkj] izokl] ljdkjh dkes ;kalkBh nqlÚ;koj
voyacwu jkgkos ykxrs- v’kk fuj{kj yksdkauk dks.khgh Qlow ‘kdrs-
v’kk yksdkalkBh izkS< f’k{k.kkps dk;ZØe lq: dj.;kr vkysys
vkgsr- v’kk izkS< f’k{k.k dk;ZØekaeG q s yksdkaP;k jkg.khekuke/;s]
vkfFkZd O;ogkjkae/;s] jktdh; tkx:drse/;s Hkjiwj cny ?kMwu ;sr
vkgsr- yksd Lor%yk cnywu tkx:d ukxfjd] tkx:d ikyd]
ln`< vkjksX; vl.kkjs ukxfjd cuor pkyyss vkgsr- yksdkauk
lk{kjrsps egÙo letw ykxys vkgs-
dqVaqc fu;kstukps egÙo vkrk gGwgGw lok±P;k y{kkr ;sÅ
ykxys vkgs- yksd ,d fdaok nksu viR;kaoj dqVaqc fu;kstu djr
vkgsr- LFkwyi.kk] e/kqesg] mPp jDrnkc] ,M~l ;klkj[;k jksxkacíy
yksdkae/;s tkx:drk fuekZ.k gksÅ ykxyh vkgs- yksdkauh fu;af=r
vkgkjkoj y{k dsfa nzr dsys vkgs-Ik;kZoj.kkps egÙo gs ^lkekftd
ouhdj.k*] ^>kMs ykok >kMs txok* ;k ;kstukae/kwu yksdkai;±r
iksgkspw ykxys vkgs-
;k loZ xks”Vhapk izlkj gk lk{kjrsP;k ekxkZrwu gksÅ ykxyk
vkgs- f’k{k.kkps egÙo letY;keqGs yksd vkiY;k ikY;kauk
osxosxGÓkk ‘kkGkae/;s ikBor vkgsr- eqykaph vkjksX; o
f’k{k.kkfo”k;hph dkGth tkLr pkaxY;k izdkjs ?kssr vkgsr- izkS<
f’k{k.kkcjkscj] fujarj f’k{k.k ?ks.;kojgh vktps izkS< Hkj nsr vkgsr -
izkS< f’k{k.k gs loZ L=h&iq#”k] xjhc&Jhear] loZ tkrh&tekrh
;kae/;s eksBÓkk izek.kkoj iljr vkgs- lk{kj yksdkaph la[;k gh
usgeh ok<r pkyyh vkgs-
izkS< f’k{k.kkeqGs lkekftd ckaf/kydh] ,dkRerk]
laosnu’khyrk] L=h&iq#”k lekurk] loZ/keZ lfg”.kqrk v’kk ewY;kapk
izlkj ok<r pkyyk vkgs- yksdkae/;s] izse] leHkko] d#.kk tkx`r
gksr vkgs- v’kk xks”VhaeqGs ns’kkps uko o Hkfo”; mTToy gksr vkgs-
izkS< f’k{k.k gs lkekftd f’k{k.k] vkjksX; f’k{k.k] Ik;kZoj.k f’k{k.k]
vkfFkZd feGdr bR;knh ns.;klkBh dk;Z djr vkgs- ;keqGs ns’kkP;k
vFkZdkj.kkoj pkaxys ifj.kke gksr vkgsr-

45
Hkkjrkrhy lk{kjrspk nj ¼1901 rs 2011½
rDrk 1% Hkkjrkrhy lk{kjrspk nj ¼1901 rs 2011½
o”kZ ,dw.k iq#”k Ekfgyk
1901 5-35 9-83 0-60
1911 5-92 10-56 1-15
1921 7-16 12-21 1-18
1931 9-50 15-59 2-93
1941 16-10 24-90 7-30
1951 16-67 24-95 7-93
1961 24-02 34-44 12-95
1971 29-45 39-45 18-69
1981 36-23 46-89 24-52
1991 52-11 63-86 39-42
2001 65-38 75-85 54-16
2011 74-04 82-14 65-46
lzksr% Hkkjrh; tux.kuk] jftLVªkj tujy dk;kZy;] Hkkjr-
ojhy rDR;ko:u letrs dh] Hkkjrke/;s lk{kjrk ok<r
pkyyh vkgs- dkj.k Hkkjr ljdkj o osxosxGh jkT; ljdkjs ;kauh
izkS<f‘k{k.kklkBh Hkjho dk;sZ dsyh vkgsr- osxosxGîkk dk;ZØekaP;k
ifj.kkekaeGq s lk{kjrse/;s ok< gksr vkgs- ;ko:u izkS< f’k{k.kkps
egÙo o ifj.kke vki.kkl fnlwu ;srkr-
fu"d”kZ
vki.k lu 1901 iklwu rs 2011 i;ZarP;k 110 o”ksZ
dkyko/khP;k izkS< f’k{k.k dk;ZØekaP;k lq/kkj.kscíy ri’khyokj
ppkZ dsyh vkgs- ns’kkP;k lkekftd] vkfFkZd vkf.k jktdh;
lq/kkj.kkae/;s izkS< f’k{k.kkus ojhy loZ iz;Ru dsys vkgsr- izkS<

46
f’k{k.kkP;k dk;ZØekae/;s f’k{k.kkP;k egÙokfo”k;h lkeqnkf;d vkf.k
lkekftd ,d=hdj.k o lkekftd tkx:drse/;s >kysyh lq/kkj.kk
fnlwu ;srs- vkSipkfjd f’k{k.kkph i)r gh dks.kR;kgh ns’kkP;k
lk{kjrkok<hlkBh egÙokpk eqík vkgs- ;k rÙokoj izkS< f’k{k.k
pGoGhph xjt Hkj nsrs- yksdkauh lk{kjrk dk;ZØekauk fnysyk
izfrlkn ikgrk R;kauk mPp lk{kjrk goh vkgs] vls fnlwu ;srs-
R;ke/;s lax.kd lk{kjrk vkf.k baVjusVP;k ek/;ekrwu izlkfjr
gks.kkjh lk{kjrk v’kk xks”Vhapk tkLr lekos’k vlkok- Hkkjr
ljdkjus ;kfo”k;h Hkjho dkefxjh djkoh] v’kh m|kP;k izkS<
f’k{k.kkph xjt lkaxrs-
lanHkZ

cksjfM;k vfuy] ¼1957½] ß‘ksrdÚ;kaph dk;kZRed lk{kjrk

dk;ZØekph leh{kk] 1969&1974Þ] Hkkjrh; izkS< f’k{k.k eaMG]
uoh fnYyh-

cksjfM;k vfuy o lgdkjh] ¼1973½] ßHkkjrkrhy izkS< f’k{k.k&

,d okp.k;ksX; iqLrd Þ] fuphdsrk izdk’ku] eqc
a bZ ¼ckWEcs½-

oklqnso jko ch- ,l-] ¼1984½] ßizkS< vkf.k fujarj f’k{k.k % dkgh
n`f”VdksuÞ] xzkeh.k fodkl izdk’ku] vka/kz izns’k-

oklqnso jko ch- ,l-] ¼1988½] ßfo’kk[kkiV~Vue~ ftYgÓkkrhy

jk”Vªh; izkS< f’k{k.k dk;ZØeÞ] fgeky;k izdk’ku x`g] fnYyh-

‘kkg ,l- ok;-] ¼1990½] ßHkkjrkrhy izkS< f’k{k.k fo|kihBkps

/kksj.k] rÙoKku vkf.k vMFkGsÞ] fo|kihB ckrE;k] Vol. xxviii,
No. 46.

xqIrk ih- Ogh-] ¼2011½] ßfujarj f’k{k.k dk;ZØe f’kdkÅ o

Hkkx/kkjdkaph tk.khoÞ] n vlksfl,’ku izdk’kd] vaCkkyk ‘kgj]
gfj;k.kk-

47
 MkW- Hkkypanz QMds ;kaps leh{kkys[ku

izk- MkW lqHkk"k vkgsj

lg;ksxh izk/;kid o ejkBh foHkkxizeq[k
HkkjrjRu MkW- ckcklkgsc vkacsMdj egkfo|ky;]
vkS/a k] iq.ks & 17-
Hkze.k/ouh 9850209372] subhashdaher@gmail.com

izkLrkfod
lkfgR;—rhpk lE;d n`"Vhus ?ksrysyk 'kks/k Eg.kts leh{kk-
lkfgR;—rhps lokZaxh.k vkdyu] vkLoknu o ewY;ekiu Eg.kts
leh{kk gks;- leh{kkys[ku dj.kkÚ;k leh{kdkyk dks.kR;kgh
ys[kdkfo"k;h iwoZxzg] nwf"kr Hkko vFkok vkiijHkko Bsowu pky.kkj
ukgh- lkfgR;—rhpk vkLokn] vkdyu o ewY;ekiu gs leh{ksps
egÙoiw.kZ rhu VIis vkgsr- nksu osxosxGîkk lkfgR;izdkjkrhy dyk—
rhaps vFkok ,dkp izdkjkrhy nksu dyk—rhaps ewY;ekiu ,dkp
leh{kki/nrhus djrk ;sr ukgh- izR;sd dyk—rhpk iksr osxosxGk
vlrks- leh{kdkl rks 'kks/k ?ksrk vkyk ikfgts- leh{kkys[ku gk
,dk vFkkZus u lai.kkjk izokl vlrks-
lkfgR;leh{kk % Lo:i o ys[ku
vkLokn] vkdyu o ewY;ekiu ;kapk ijLijka'kh laca/k
vkgs- ewY;ekiuklkBh ek= dyk—rhpk vkLokn o vkdyu
vko';d vlrs- ,[kk|k dyk—rhps ewY;ekiu u djrkgh R;k
dyk—rhpk vkLokn ?ksryk tkÅ 'kdrks- ewY;ekiukpk iz'u
vkLoknk'kh lacaf/kr vlyk rjh rks leh{kk O;ogkjkpk Hkkx vkgs-
^^lkfgR;leh{kk gk lkfgR;kps ^lkfgR;i.k* gjow u nsrk rs Li"V
dj.kkjk] lkfgR;kP;k eeZca/kkyk Li'kZ dj.kkjk] lkfgR;kP;k
vkdyu] vkLoknukyk] ewY;ekiukyk ;ksX; rh fn'kk] n`"Vh o
pkSdV iqjfo.kkjk] rRlaca/khph Lor%ph o brj ftKklwaph vfHktkrrk
ok<hl yko.kkjk] lkfgR;kP;k jgL;kpk cqf/niqjLlj os/k ?ks.kkjk ,d
i`FkDdj.k ladyudq'ky] laL—frlaca/k vlk Kku O;ogkj vkgs-**1

48
 xks-e- dqyd.khZ ;kaP;k ers] leh{kk Eg.kts lkfgR;kps
varjax o cfgjax myxMwu ikg.;kP;k n`"Vhus dsysyh ,d 'kks/k;k=kp
vlrs- leh{kk djrkuk dyk—rhps vk'k;fo'o] vfHkO;Drhi/nrh]
ekaM.kh] lkekftd&lkaL—frd ik'oZHkweh] ys[kdpfj= vknh
?kVdkapkgh fopkj dsyk tkrks- v'kk izdkjs dsysyh leh{kk gh [kÚ;k
vFkkZus ^lE;d bZ{k.kkRed* gksrs- izR;sd dyk—rhph leh{kk :<
dlksVÓkkauh d:u pkyr ukgh- pkaxY;k lkfgR;—rhP;k
ewY;ekiuklkBh izlaxh leh{kdkyk :< vl.kkÚ;k dlksVÓkkapk
Qsjfopkj djkok ykxrks- Hkk"kklkSna ;Z lR;izrhrh vknh
dlksVÓkkacjkscjp vuqHkokph mRdVrk] izkekf.kdi.kk] lyxrk]
lkoZdkfydrk ;k lq/nk dyk—rhP;k ewY;ekiukP;k dlksVÓkkp
vkgsr-
lkfgR;krhy vuqHko gk ekuoh thoukojhy ,d Hkk";p
vlrs- lkfgR; gk lektthoukpk vkjlk vlrks- dykoarkpk
vuqHko R;kP;k thouewY;Hkkokf'kok; vkfo"—r gksÅ 'kdr ukgh-
^izLFkkfir lkfgR;kps xaHkhjrsus iquewZY;kadu dj.ks] vf/kd foLr`ri.ks
leiZd okV.kkÚ;k uO;k lkfgR;] ladYiukapk 'kks/k ?ks.ks]
uolkfgR;k'kh lqlaxr v'kk LQqV leh{kk fopkjkaph lw=c/n ekaM.kh
dj.ks vkf.k R;kP;k vk/kkjs tqU;k fdaok uO;k lkfgR;d`rhP;k
tkf.kok&mf.kokaph] lkeF;kZph vFkok e;kZnkaph mdy dj.ks] gh
vktP;k leh{ksph egÙokph fn'kk vkgs-*2 MkW- Hkkypanz QMds ;kaps
leh{kkys[ku ;k i/nrhps vkgs- lkBksÙkjh lkfgR;izokgkaid S h ,d
thouoknh lkfgR; izokg Eg.kwu nfyr lkfgR;kph vksG[k vkgs-
nfyr lkfgR;kph leh{kk d:u lS/nkafrd ekaM.kh MkW- Hkkypanz
QMds ;kauh dsyh-
MkW- Hkkypanz QMds ;kaps leh{kkys[ku
ejkBh leh{kkO;ogkjkr MkW- Hkkypanz QMds ;kaps ;ksxnku
egÙoiw.kZ vls vkgs- R;kaps iq<hy xzaFkys[ku R;kph lk{k nsrkr-
1- nfyr lkfgR; % osnuk vkf.k fonzksg ¼1977½-
2- nfyr lkfgR;kph izdk'k;k=k ¼1980½
3- ejkBh ysf[kdk % fpark vkf.k fparu ¼1980½

49
 4- dFkkdkj [kkuksydj ¼1979½
5- ejkBh y?kqdFkk ¼laiknu½
6- vjfoan xks[kys ;kaph dFkk ¼laiknu 1973½
7- lgk dFkkdkj ¼laiknu 1975½
8- nfyr ,dkafddk ¼laiknu½
MkW- Hkkypanz QMds ;kauh nfyrlkfgR;kph fpfdRlk o
ekaM.kh lk/kkj leh{kkxzaFkk}kjk dsyh- nfyr lkfgR; gs thouk'kh
cka/khydh eku.kkjs lkfgR; vkgs- ejkBh lkfgR;kr nfyr lkfgR;
izokgkoj loZp ika<jis'kk fdaok izLFkkfirkauh Vhdk dsyh] fojks/k
dsyk] nfyr lkfgR;kfo"k;h vkLFkk Bsowu rVLFki.ks] Bkei.ks]
fpfdRldi.ks nfyr tkf.kosP;k Lo:ikph ehekalk dkgh nfyrsrj
leh{kdkauh dsyh- R;k leh{kdkar izk- ok- y- dqyd.khZ] fn-ds-
csMsdj] e- fHk- fpV.khl] izk- 'kjnpanz eqfDrcks/k] izk- jk- x- tk/ko]
izk- ujgj dq:andj o MkW- Hkkypanz QMds ;kapk lekos'k gksrks-
MkW- Hkkypanz QMds nfyr lkfgR;kph leh{kk djrkuk
Eg.krkr] ^nfyr thouewY; gh v[ksj ek.klkP;k ek.kwl vl.kkÚ;k
izfr"Bsph] Js"Brsph Xokgh nsrkr- ;kpk izR;; nfyr dyk o nfyr
lkfgR; ;kapk vkLokn ?ksrkuk ;srks- nfyr lkfgR;kdMs vxnh
vkLFksusp uOgs rj ftOgkGîkkus y{k ns.kkjs] nfyr tkrhr tUekyk u
;srk nfyrkaP;k nq%[kkps tkx`r vkReHkku vl.kkjs]
tkfrO;oLFksfo:/n] oxZO;oLFksfo:/n fonzksgkph Hkwfedk Bkei.ks
Lohdkj.kkjs o MkW- vkacM s dj ;kaP;k /kEepØ lksgGîkkr izR;{k
lgHkkxh vlysys MkW- QMds gs nfyr lkfgR;kps dsoG Hkk";dkjp
uOgsr rj izeq[k leh{kd vkgsr*3 vlk xkSjo MkW- T;ksrh ykato s kj
djrkr- ;krwup MkW- QMds ;kaP;k ntsZnkj nfyr lkfgR;
leh{kkys[kukpk izR;; ;srks-
nh{kkHkwehojhy MkW- vkacM
s dj ;kapk /kEefo/kh lksgGk ^;kfp
nsgh ;kfp MksGk* MkW- QMds ;kauh cf?kryk gksrk- ;kosGh MkW-
vkacsMdj ;kaP;k ,sdysY;k fopkjkaP;k fparukrwup ^^nfyr lkfgR; %
osnuk vkf.k fonzksg** ;k iqLrdkph iq<s fufeZrh >kyh- R;kr rs
Eg.krkr] ^nfyr Eg.kts o.kZO;oLFksyk vkf.k frP;k lexz oSpkfjd

50
O;oLFksyk mn~/oLr d: c?k.kkjk nfyr Eg.kts ;k ;qxkus T;kps gkr
izKkoar] izy;dkjh dsysys vkgsr vkf.k T;kaP;klkBh 'kL=s vkf.k
'kkL=s miyC/k d:u fnysyh vkgsr] v'kk nfyrkaP;k
lkfgR;fufeZrhyk nfyr lkfgR; Eg.kkos-*4 nfyr lkfgR; gs
ifjorZukP;k y<Ókkps lk/ku vkgs- ^nfyr lkfgR;% osnuk o fonzksg*
;k xzaFkkr R;kauh nfyr lkfgR;] O;k[;k o Lo:i] nfyrkaP;k
osnusps vkfn:i & lar pks[kkesGk] nfyr fonzksgkps vkfn:i MkW -
ckcklkgsc vkacM s dj] ejkBh lkfgR;kr nfyrkaps fp=.k {kh.k dk\
nfyr jaxHkweh] nfyr dFkk] dkancjh] dfork bR;knhaps Lo:i]
nfyr lkfgR;kph leh{kk o HkforO; vknh eqn~ns lk/kkj ekaMwu
fpfdRld ppkZ dsysyh vkgs-
MkW- Hkkypanz QMds ;kaP;k ers] nfyrkaP;k lkfgR;krwu
;qxkuq;qxkph fpjosnuk O;Dr gksrs- ;k osnusps vkfn:i Eg.kts lar
pks[kkesGk o fonzksgkps vkfn:i Eg.kts MkW- ckcklkgsc vkacsMdj
v'kh ekaM.kh R;kauh lk/kkj dsyh vkgs- nfyr lkfgR;kph rÙo=;h
Eg.kwu osnuk] fonzksg o udkj ;kaps egÙo v/kksjsf[kr dsys vkgs-
R;kaP;k ers] ^^fonzksg ewY;kaP;k izfr"BkiuslkBh vlrks- ,d
ewY;lewg ukdk:u uok ewY;lewg vfLrRokr ;kok] Eg.kwu
fonzksgkpk vorkj vlrks Eg.kwu ewY;Hkko ulsy rj fonzksgkyk
dkghgh vFkZ ukgh- nfyr ys[kdkapk fonzksg] fof'k"V O;fDrfo:/n
ok fof'k"V tekrhfo:/n ukgh rj gk fonzksg] gh caM[kksjh LoRo
'kks/kklkBh vkgs- izfrxkeh izo`Ùkh vkf.k dkyckg; thoukn'kZ
;kaP;kfo:/n gk fonzksg lrr pkyw jkg.kkj-**5 nfyr lkfgR;kpk
izokg gk ftoar] thounk;h izokg vlwu rks ;sFkhy ejxGysY;k]
dksaMysY;k ejkBh lkfgR;kyk thoujl nsbZy- nfyr lkfgR;izdkjkaps
ewY;ekiu R;kauh vkLoknd Hkwfedsrwu dsys- ^nfyr lkfgR;kph
izdk'k;k=k* ;k xzFa kkr dkgh e`R;qys[k vkgsr- ds'ko esJke] xa-ck-
ljnkj] jk-x- tk/ko vknhaP;k ys[kukpk ijke'kZ ?ksryk vkgs- ds'ko
esJke ;kaP;k dforsph bR;aHkwri.ks lqtk.k leh{kk dsyh vkgs- MkW e-
uk- oku[ksMs ;kaP;k dk;kZph o ys[kukph n[ky ejkBh lkfgR;kyk
d/khrjh ?;koh ykxsy] vls MkW- QMds Eg.krkr-
jk-x- tk/ko ;kaP;k ys[kukfo"k;h MkW- QMds Eg.krkr]
^1967 rs 1977 i;ZarP;k dkGkr Jh- tk/ko ;kauh dsysys ys[ku
Eg.kts R;kaP;k fparukpk ifjikdp vkgs- R;kaps ys[k nfyr

51
pGoGhph O;kIrh Li"V djrkr- ejkBh lkfgR;{ks=kr nfyr
lkfgR;kph vk|ppkZ ns.;kr izk- tk/ko ;kauh ,d izdkjps vkSfpR;
nk[kfoys vkgs-* izk- ljnkj ;kaP;kcn~ny izk- QMds Eg.krkr dh]
^izk- ljnkj gs nfyr lkfgR;kps fuHkhZM Hkk";dkj vkgsr - lkfgR; gs
lektifjorZukps ,d 'kL= vkgs-* izk- ljnkj ;kaP;k nfyr
lkfgR;fo"k;d erkapk R;kauh ijekFkZ ?ksrysyk vkgs-
^ejkBh ysf[kdk% fpark vkf.k fparu* ;k xzaFkkr fL=;kaps
dFkkys[ku] dforkys[ s ku] vkRepfj=ij ys[ku] dknacjh ys[ku] brj
ys[ku vknh ys[kukpk ekxksok ?ksrysyk vkgs- fL=;kauk feG.kkjh
nq¸;e okx.kwd] vU;k; ;kfo"k;h euksxrkr R;kauh [kar O;Dr dsyh
vkgs- foy{k.k v'kk vkorkZrwu ckgsj iMwu ejkBh ysf[kdsus vk/kqfud
>kys ikfgts] ^Fkkacyk rks laiyk* gs tk.kwu ejkBh ysf[kdkauh
ifjorZukP;k fn'kk 'kks/kY;k ikfgtsr- R;kauh vkrk mnklhurk o
vkRerq"Vrk lksMwu fnyh ikfgts- orZekukyk lkeksjs xsys ikfgts]
okLrokps fp=.k dsys ikfgts] ejkBh ysf[kdk Eg.kts ,d tkfroar
o ftoar >kM vlys ikfgts] v'kh vis{kk rs O;Dr djrkr- ejkBh
ysf[kdkauh ca/keqDr gksÅu Lokra™;kps eksy tk.kys ikfgts- L=h
eqDrhph pGoG [kachji.ks mHks jkg.ks R;kauk visf{kr gksrs- dFkk]
dfork] dknacjh o vkRepfj= ;k pkj ok³~e; izdkjkauk le`/n
dj.;kpk iz;Ru fL=;kauh dsyk- ejkBh lkfgR;kyk oG.k ykow
'kd.kkjh iz;ksx'khyrk ejkBh ysf[kdkae/;s deh vkgs] v'kh Li"V
ers R;kauh uksna oyh vkgsr-
ojhy ys[kukcjkscjp R;kaps laikfnr xzaFkgh izfln~/k vkgsr-
mnk- ejkBh y?kqdFkk] vjfoan xks[kys ;kaph dFkk] lgk dFkkdkj]
nfyr ,dkafddk bR;knh-
MkW- Hkkypanz QMds ;kaP;k ers] nfyr lkfgR;kpk vkLokn
o vkdyu ejkBh leh{ksyk iqjsls djrk vkys ukgh- nfyr
lkfgR;kps ewY;ekiugh ejkBh leh{ksus vk—froknh ekunaMkus dsys
vkgs- nfyr ys[kdkps vuqHko] Lor%ps osxGsi.k] vfLrÙo o
Lor%pk ^?kkV* ?ksÅu ;s.kkj] gs R;kauh vkxzgiwoZd izfriknu dsys-
nfyr lkfgR;kP;k lS/nkafrd ekaM.khr o leh{ksr MkW- Hkkypanz
QMds ;kaps ;ksxnku viwoZ vls vkgs-

52
lekjksi
MkW- Hkkypanz QMds ;kauh leh{kkys[kukrwu nfyr
lkfgR;kph lS/nkafrd Hkwfedk Li"V dsyh- R;keqGs nfyr lkfgR;kP;k
vH;klkl ,d uoh fn'kk izkIr >kyh- nfyr lkfgR;kps osxGsi.k]
tkf.kok] osnuk] fonzksg o udkj] HkforO; ;kalca/kh vkiyh Li"V
ers R;kauh ekaMyh- nfyr lkfgR;kps ewY;ekiu dj.;klkBh dks.krh
n`"Vh goh] ;kps fo'ys"k.k R;kauh dsys- vkiY;k lkfgR;fo"k;d
Hkwfedsoj Bke jkgwu MkW- QMds ;kauh frjLdkjkps ok izgkjkps /kksj.k u
Lohdkjrk nfyr lkfgR;kps leFkZu dsys- ;k loZ dkj.kkaeqGs] R;kaP;k
leh{kkys[kukeqGs MkW- Hkkypanz QMds nfyr lkfgR;kps eeZxkz gh
Vhdkdkj] lkeF;Z'kkyh leh{kd o vkacsMdjh pGoGhrhy ,d
fgrfpard Bjrkr-

lanHkZ o fVik

1 ^iznf{k.kk [kaM 2*] laiknu vfu:/n dqyd.khZ] ys[k&Lokra«;ksÙkj

ejkBh lkfgR; & leh{kk] ys[kd xks-e- dqyd.khZ] dkWfUVusUVy
izdk'ku] iq.ks] iqueqZnz.k] 2000] i`- 343-
2 ykatsokj T;ksrh] ^nfyr lkfgR; leh{kk*] lqxkok izdk'ku] iq.ks]
izFke vko`Ùkh] 1992] i`- 01-
3 r=So] i`- 77-
4 QMds Hkkypanz] ^nfyr lkfgR; osnuk vkf.k fonzksg*] Jhfo|k
izdk'ku] iq.ks] izFke vko`Ùkh] 1977] i`-27-
5 r=So] i` 69]70-

53
 KkufoLrkjkrwu lektf’k{k.k----

izk- ¼MkW-½ /kuat; yks[kaMs

lapkyd vkf.k foHkkxizeq[k]
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx]
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks 411007
eks- 9423247051] bZ&esy & hodadult@unipune.ac.in

KkufoLrkj f’k{k.kkrwu lektkph fujarj lq/kkj.kk Ogkoh(

lektf’k{k.k Ogkos gs visf{kr vkgs- ;k lq/kkj.kse/;s lkekftd
lq/kkj.kk] vkfFkZd lq/kkj.kk vkf.k ‘kkjhfjd lq/kkj.kk vfHkiszr vkgs-
KkufoLrkj dk;ZØekrwu yksdkauh Lor%pk fodkl d:u ?ksryk
ikfgts( Lor%ps iz’u Lor% lksMfo.;klkBh ekxZn’kZu vkf.k izf’k{k.k
?ksrys ikfgts] v’kh la/kh KkufoLrkj miyC/k d: ‘kdrs- fo|kihB
vuqnku eaMGkus mPp f’k{k.kkP;k mfÌ”Vkae/;s ^KkufoLrkj*
(Extension) gs ,d egÙokps mfÌ”V ekuys vkgs- f’kdfo.ks] la’kks/ku
dj.ks vkf.k KkufoLrkj gh mPp f’k{k.kkph mfÌ”Vs vkgsr-
^KkufoLrkj* gh ladYiuk vkf.k KkufoLrkj f’k{k.kkph {ks=s
O;kid vkgsr- KkufoLrkj f’k{k.k gs lektkfHkeq[k f’k{k.k vkgs
rlsp gs {ks= O;Drh] dqVc
qa ] xkos ;kapk fodkl d: ‘kdrs( Eg.ktsp
lektfodkl vkf.k ifjorZu d: ‘kdrs-
,Ulfeatj ;kaP;kers] ßKkufoLrkj gk ,d dk;ZØe vkgs-
yksdkauh Lor%pk fodkl d:u ?ks.;kph ,d izfØ;k vkgs- mRiknu
vkf.k jkg.kheku lq/kkj.ks Eg.kts KkufoLrkjÞ-
KkufoLrkj dk;ZØekph mfÌ”Vîks
HkkjrkP;k KkufoLrkj dk;ZØekr oLrh fodkl dk;ZØe gk
varHkZwr vkgsr- rks lokZaxh.k fodklkpk vlk dk;ZØe vkgs- R;ke/;s

54
jktdh;] lkekftd] lkaL—frd vkf.k uSfrdrk fodkl ;kapk
lekos’k vkgs-
 mPp thoueku lq/kkj.;klkBh yksdkapk n`f”Vdksu cny.ks-
 tckcnkj ukxfjdRo vkf.k xzkeh.k usr`Ro r;kj dj.ks-
 Lokoyacukph ladYiuk :tkoh] dk;ZØekr lfØ; lgHkkx
:tkok] Lor%ps Kku ok<owu nqlÚ;kps er letwu ?ks.ks dh
ts.ks d:u jk”Vªh; fodklkr gkrHkkj ykxsy-
 vk/kqfud ra=Kkukpk okij vkf.k mRiknu ok< Ogkoh-
 y?kqm|ksxkae/kwu izksRlkgu] R;krwu jkstxkjfufeZrh vkf.k
mRiUukr ok< Ogkoh-
 Lo;afodklkcjkscj dqVaqc vkf.k oLrh ;kaP;k fodklklkBh
isjz .kk ns.kkjk dk;ZØe Ogkok-
 lkekftd ntkZr lq/kkj.kk Ogkoh vkf.k dk;ZØekr lgHkkx
ok<kok-
fodklklkBh vUu] oL=] fuokjk] vkjksX;] f’k{k.k vkf.k
dje.kqd ,o<sp yksdkauk feG.ks ;kr visf{kr ukgh rj
ifjorZuklkBh dk; dsys ikfgts( ;klkBh yksdkaph ekufldrk
cny.ks vfHkisr
z vkgs- dks.kR;kgh Fkjkrhy O;Drhyk d/khgh] dksBsgh
vkf.k dks.kR;kgh ek/;ekrwu thouHkj uouohu dkS’kY;s f’kdrk
;kohr] ;klkBh mPp f’k{k.kkr ^vkthou f’k{k.k* (Lifelong
Education) gh ladYiuk vfLrRokr vkyh vlwu Lora= inO;qÙkj
vH;klØe Eg.kwugh fodflr gksr vkgs-
KkufoLrkj dk;ZØe gk O;kid Lo:ikpk vlwu R;keqGs
fo|kFkhZ vkf.k f’k{kd] f’k{kd vkf.k lekt rlsp lekt vkf.k
fo|kihBs ;kapk leUo; lk/k.;klkBh KkufoLrkj dk;ZØe gh ,d
mÙke la/kh vkgs- fo|kFkhZ] lekt vkf.k ,dw.kp f’k{k.kO;oLFkk
;kaP;k leUo; vkf.k lgdk;kZus ^fodkl* vkf.k ^ifjorZu* ‘kD;
vkgs- xfjckaps vKku vkf.k fufӯ;rk ;kaps eqG R;kaP;k vkfFkZd]

55
lkekftd vkf.k jktdh; xqykefxjhe/;s vkgs] ;kph [kksyoj
tk.kho >kY;keqGs czk>hye/khy f’k{k.krK ikmyks fQjvjs ;kauh
tk.khotkx`rh dj.;klkBh dks.krs lk/ku gkrh ?;kos] ;kpk fopkj
lq: dsyk- f’k{k.kkph ikjaifjd ik’oZHkweh d’kh cnyrk ;sbZy vkf.k
uO;kus ik’oZHkweh d’kh djrk ;sbZy] ;kfo”k;h vkiys /kksj.k fuf’pr
dsys vkf.k f’k{k.kkpk laca/k R;kus vkfFkZd&lkaL—frd ifjfLFkrh’kh
tqGoyk- Eg.ktsp] KkufoLrkj f’k{k.kkrwu O;fDrfodkl vkf.k
lkekftd fodkl ?kMowu vk.k.;kpk gk dk;ZØe vkgs- KkufoLrkj
vkf.k fodkl ;k ,dkp uk.;kP;k nksu cktw vkgsr- ^fodkl* ;k
ladYiusr lkekftd fodkl] ‘kS{kf.kd fodkl] jktdh; fodkl
vkf.k vkfFkZd fodkl Eg.ktsp lektkpk lokZaxh.k fodkl vfHkisr z
vkgs-
fodkl Eg.kts tursus Lor%ps Hkfo”; Lor%P;k gkrkr
?ksÅu mTToy Hkfo”;dkG ?kMfo.;klkBh lkeF;Zoku gks.ks vkf.k
tursus U;k;] ca/kqRo vkf.k ise z ;koj vk/kkjysyk lekt
fuekZ.k.;klkBh dk;Z dj.ks( ;k dk;kZlkBh tursP;k lkewfgd
la?kVusph vko’;drk vlrs- R;krwu tursps lkeF;Z fuekZ.k gksrs-
tursps lkeF;Z gs ,drk] lgdk;Z] la?kVuk vkf.k
—rhiklwu fuekZ.k gksrs- ek.klkP;k Lor%P;k HkforO;kph fufeZrh
Eg.ktsp fodkl- fodklkph egÙokph rhu mfÌ”Vss vkgsr( xfjch u”V
dj.ks] csdkjh ukfg’kh dj.ks vkf.k lkekftd fo”kerk u”V dj.ks -
ekth jk”Vªirh egkefge MkW-,-ih-ts- vCnqy dyke ;kauh xzkeh.k
fodklklkBh ,d lw= ekaMys vkgs- rs lw= Eg.kts ^I;qjk*] ;kpk vFkZ
vlk dh] izksOgk;Mhax vcZu vesfufVt bu :jy ,fj;k ¼ih-;q-vkj-
,-½- gs lw= ;klkBh egÙokps vkgs dh] ‘kgjh HkkxkP;k fodklklkBh
fnY;k tk.kkÚ;k lks;h&loyrh /kksj.kkRed cny d:u xzkeh.k
foHkkxkr miyC/k d:u fnY;kl xzkeh.k Hkkxkpk fodkl >IkkVîkkus
gksÅ ‘kdsy- R;krwu KkulaiUu lektfufeZrhl uDdhp enr gksbZy-
gs lk/; dj.;klkBh ^KkufoLrkj* gs ,d izHkkoh ek/;e vkgs- mPp
f’k{k.k i)rhe/;s ^KkufoLrkj* ;k ?kVdkyk egÙokps LFkku vkgs-

56
KkufoLrkjkrwu fo|kF;kZae/;s cqf)izkek.;okn :towu rks R;kapsekQZr
lektki;Zar iksgpfoyk ikfgts- R;klkBh fo|kihBkaph Hkwfedk
vfr’k; egÙokph vkgs-
egkjk”Vª fo|kihB vf/kfu;ekP;k mfÌ”VkaP;k rlsp vf/kdkj
vkf.k drZO;kapk ijke’kZ ?ksrY;kl ^KkufoLrkj* gs mPp f’k{k.kkps
vR;ar egÙokps mfÌ”V vkgs- R;kn`”Vhus vusd fo|kihB
KkufoLrkjkP;k vusd miØekaph fofo/k dk;ZØe vkf.k ;kstukae/kwu
vaeyctko.kh ;’kLohi.ks djhr vkgsr- fo|kihB layXu
egkfo|ky;s vkf.k laLFkk KkufoLrkj dk;ZØekr lfØ;i.ks lgHkkxh
gksr vkgs] gh fo’ks”k mYys[kuh; ckc vkgs- laLFkkpkyd] izkpk;Z]
lapkyd] f’k{kd vkf.k fo|kFkhZ ;kapk ;k dk;ZØekdMs ikg.;kpk
n`f”Vdksu gk ldkjkRed vkgs- vusd oLR;k vkf.k [ksMh v’kk
Lo:ikaP;k dk;ZØekaeqGs mPp f’k{k.kkP;k izfØ;se/;s lgHkkxh
>kysyh vkgsr- cfg%’kky f’k{k.k eaMG] jk”Vªh; lsok ;kstuk]
fo|kFkhZ dY;k.k eaMG] izkS<] fujarj f’k{k.k vkf.k KkufoLrkj
foHkkx] deok o f’kdk ;kstuk ;k f’kok; vusd foHkkx fo|kihB
ikrGhoj dk;Zjr vlwu l{kei.ks KkufoLrkjkps dke djhr vkgs-
fofo/k fo|kihBkaP;k KkufoLrkj dk;kZpk ijke’kZ ?ksryk rj ,d
vfr’k; egÙokph fo|k’kk[kk Eg.kwu KkufoLrkjkpk mYys[k djkok
ykxsy-
;q-th-lh-P;k 9 O;k iapokf”kZd ;kstuk ekxZnf’kZdsiklwu ;k
foHkkxkP;k ‘kS{kf.kd gks.;kP;k izfØ;sl xrh vkyh vkgs- fo’ks”kr%
11 O;k iapokf”kZd ;kstusrwu ^vkthou f’k{k.k* gh fo|k’kk[kk
fodflr dj.;kps funsZ’k fnys vlwu ns’kkr R;k vuq”kaxkus ,e~ -,- gh
inoh ^vkthou f’k{k.k* ;k fo”k;kr lq: dsysyh vkgs- ;keqGs
ladYiukRed ckchacjkscj fo|kF;kZauk {ks= dk;kZrwu fl)kar fodflr
djrk ;srhy-

57
lanHkZ %
egkjk”Vª fo|kihB vf/kfu;e] 1994-
Youth in Education and Community Services, Dr. Dhananjay
Lokhande Samajdarshan Prakashane, Pune, (2008).
tk.khotkx`rh% fQjvjs ;kaph f’k{k.k i)rh] ‘kjn dqyd.khZ-
‘Extension’ A Journal Published by Govt. of India-Article C.C.
Hearne.
A Guide to Community Development D. Ensminger.
egkjk”Vªkpk ‘kS{kf.kd fodkl % uos nkyu&uO;k la/kh- izk- ‘kelqfÌu
rkacksGh & Mk;eaM izdk’ku] iq.ks ¼2009½-
KkufoLrkj f’k{k.k & izk- /kuat; yks[kaMs] iq.ks fo|kihB lqo.kkZ
egksRloh izdk’ku 1998&99-
Devdas Rajammal P. (1978) Community and Social Services As
Curricular in Higher Education, University of Madras.
Universities / Colleges and Rural Development Ed. Dr. S.C.
Bhatia.(1985).
Dr. Babasaheb Ambedkar Writing & Speeches – Vol. 2., Govt. of
Maharashtra.
nfyrkaps f’k{k.k&MkW- fHkejko jketh vkacM
s dj ¼vuq-½] izk- nsfonkl
?kksMsLokj ¼laik-½] iznhi xk;dokM] f{kfrt ifCyds’ku] ukxiwj]
¼2004½-
egkjk”Vªkrhy fo|kihBkiq<hy dkgh ‘kS{kf.kd o ‘kkldh; leL;k]
olar gjh xksGs ¼1972½ eqacbZ ejkBh lkfgR; la?k-

58
 vkthou f’k{k.k & v/;;u O;kIrh o {ks=s

MkW- lrh’k f’kjlkB

izk/;kid
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx]
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks

f’k{k.k vkf.k vkthou f’k{k.k

O;ähe/;s visf{kr cny ?kMowu vk.k.;kps egÙoiw.kZ
lk/ku Eg.kwu f’k{k.kkdMs ikfgys tkrs- ekfgrh vkf.k dkS’kY;s ns.ks
rlsp uSlfxZd dykaph (aptitude) :to.kwd dj.ks] vlkgh f’k{k.kkpk
vFkZ lkafxryk tkrks- vkSipkfjd] vukSipkfjd vkf.k lgt f’k{k.k
v’kk f’k{k.kkP;k rhu i)rh lkafxrY;k tkrkr-
thoukpk eksBk dkyko/kh (span) y{kkr ?ksrk ‘kkGk &
dkWyt s P;k e;kZfnr dkGkr feG.kkjs f’k{k.k iqjsls Bj.kkj ukgh-
Eg.kwu f’k{k.k gh vk;q”;Hkj pky.kkjh izfØ;k vlkoh] ;k
Hkkousrwup vkthou f’k{k.k ladYiuk mn;kyk vkyh- UNESCO
P;k ers vkthou f’k{k.k ;k ladYiusr iq<hy eqn~nîkkapk lekos’k
gksrks-
1- O;ähP;k thouHkj pky.kkjh gh izfØ;k vlrs-
2- ;kr vkSipkfjd] vukSipkfjd vkf.k lgt ;k izdkjkapk
lekos’k gksrks-
3- O;äh vkf.k lektkP;k thoukpk Lrj mapko.;klkBh rh
tk.khoiwoZd vkf.k lrrph izfØ;k vlrs- vkthou f’k{k.k
gh ladYiuk UNESCO us 1970 e/;s Lohdkjyh-
vkthou f’k{k.kkdMwu vkthou v/;;ukdMs
UNESCO us vkthou f’k{k.kkdMwu vkthou v/;;ukpk
Lohdkj dsyk- R;kekxhy dkj.ks&

59
 1- f’k{k.kkrwu f’kd.kkÚ;kaP;k loZ xjtk HkkxfoY;k tkrhy]
;kcn~ny Qkj’kh vk’kk mjyh ukgh-
2- vkthou f’k{k.kkpk gsrw lkekftd mRFkkukrwu lekt vkf.k
i;kZ;kus O;ähcny ?kMwu ;sbZy gk gksrk- ek= R;kis{kk FksV
O;ähP;k thouk’kh] xjtka’kh fuxfMr dkghrjh vlkos] gh
Hkkouk izcG >kyh-
3- vkthou f’k{k.kkpk Hkj laLFkk vkf.k lajpusoj (structure)
gksrk- vkthou v/;;ukpk Hkj O;ähfodklkoj vkgs-
R;kcjkscjp O;ähfodklkP;k n`”Vhus jkstxkj {kerspkgh
fopkj ;sFks dsyk vkgs-
vkthou v/;;ukph ladYiuk 1990 e/;s vkyh-
vkthou v/;;ukr The Organization for Economic co-operation
and Development (OECD) ph Hkwfedk egÙokph vkgs- OECD us
vkthou v/;;ukph O;kIrh dsoG vkfFkZd n`f”Vdksukis{kk ok<owu rh
holistic d’kh gksbZy ;kpk fopkj dsyk- 1996 lkyh fnysY;k
O;k[;sr OECD us vkthou v/;;ukfo”k;h iq<hy fopkj ekaMys
vkgsr-
1- gs v/;;u vkgs-
2- ;krwu O;fäxr vkf.k lkekftd fodklkph vis{kk
dsyh tkrs-
3- loZ fLFkrhr] loZ izdkjps v/;;u ¼vkSipkfjd]
vukSipkfjd vkf.k lgt½ ;kr lekfo”V gksÅ ‘kdsy-
mnk-
v- ‘kkGk] egkfo|ky;krhy vkSipkfjd f’k{k.k-
c- O;olk;kP;k fBdk.kh fnys tk.kkjs dkS’kY;ok<hps
izf’k{k.k] izkS< f’k{k.k-
d- ?kjh] lektkr lgt fnys tk.kkjs f’k{k.k-
4- ;kr lokZauk vko’;d Kku o dkS’kY;s ;koj Hkj fnyk
tkrks-

60
 5- ;kr o;kpk dks.krkgh fopkj dsyk tkr ukgh- ygku
ckydkaiklwu o`) ukxfjdkai;Zar loZt.k ;kr lgHkkxh
gksÅ ‘kdrkr-
6- csjkstxkjkacjkscjp jkstxkj dj.kkÚ;k dkexkjkauk
vko’;d Kkukr ok< dj.;klkBh fdaok
iqu%izf’k{k.kklkBh ;k v/;;ukpk ykHk ?ksrk ;srks-
1990 P;k n’kdkP;k v[ksjP;k o”kkZr >kysY;k
vkarjjk”Vªh; ikrGhojhy —rhl=s & ppkZl=karwu vkthou
v/;;ukph O;kIrh ok<foyh xsyh-
O;äh vkf.k lektxVkaP;k yksd’kkgh Lo:ikP;k rlsp
ukxjh Lo:ikP;k lfØ; ok<hpk ;kr lekos’k dsyk tkrks- R;krwu
lokZaP;k loZ izdkjP;k fodklklkBh mi;qDr ckch ;kr varHkwZr
dsY;k-
vkthou v/;;ukph O;kIrh (Scope)
& O;äh] lewg ¼xV½] lektkps fofo/k ?kVd-
& R;kaps ¼Lor%P;k fodklklkBh½ v/;;u-
& gs v/;;u dks.kR;kgh fLFkrhr @{ks=kar gksÅ ‘kdrs- ¼mnk-
vkSipkfjd] vukSipkfjd vkf.k lgt i)rhus½
& ;kr cjkstxkj O;ähcjkscj miyC/k vlysyh O;ählq)k
lgHkkxh gksÅ ‘kdrs-
& v’kk izdkjs fodklklkBh ek.kls O;fäxr Lo:ikr] xV
Lo:ikr rlsp dks.kR;kgh i)rhus] dks.kR;kgh fLFkrhr
f’kdw ‘kdrkr-
vkthou v/;;ukph {ks=s (fields)
vkthou f’k{k.kkizek.ks vkthou v/;;u gh ladYiuk
vkarjjk”Vªh; ikrGhoj iq<s vkyh- gs /;kukr ?ksÅu R;kP;k {ks=kaph
ekaM.kh dsyh vkgs- R;kpk Hkkjrh; fLFkrhr vki.k vFkZ ykoyk rj
mi;qDr Bjsy-

61
1- vkSipkfjd f’k{k.k % Hkkjrkr vkSipkfjd f’k{k.kkps tkGs eksBs
vkgs- ¼vkdMsokjh] ‘kkGk] egkfo|ky;] fo|kFkhZ bR;knh-½ ;kar
‘kkGk] egkfo|ky;kr nk[ky gks.kkÚ;k] f’k{k.k iw.kZ dj.kkÚ;k]
xGrh vkf.k R;k f’k{k.kkpk O;ähfodklklkBh mi;ksx dj.kkÚ;k
;qodkaph la[;k ;kr rQkor- lektkrhy fofo/k xV ¼d”Vdjh]
efgyk] ‘ksrdjh] ekxkloxhZ; bR;knh½ ;kiSdh dkghaph fuoM
d:u R;kauk ;k izfØ;spk vf/kdkf/kd ykHk feGowu ns.;kpk
iz;Ru dsyk ikfgts- vkSipkfjd f’k{k.k ns.kkÚ;k@v/;;ukl
izksRlkgu ns.kkÚ;k vusd laLFkk@O;äh vkgsr] vusd ;kstuk
vkgsr- ¼mnk- loZ f’k{kk vfHk;ku] laiw.kZ lk{kjrk ;kstuk½
R;kyk enr dj.kkÚ;k vusd laLFkk@O;äh vkgsr- R;kaph
O;ähfodklklkBh ;ksX; lkaxM ?kkryh ikfgts- mPpf’k{k.kkr
10 VDds ;qodkapkgh lgHkkx ukgh] ;k okLrokyk Nsn ns.kkjh
i.krh izdkf’kr dj.ks vkiY;k gkrkr vkgs- laiw.kZ dkGks[k
gVo.ks vo?kM vkgs- lkekftd okLrokrwu ;kckcrhr la’kks/ku
d:u dkgh fl)kar @ BksdrkGs ekaMrk ;srhy-
vkSipkfjd f’k{k.k vf/kd jatd] mi;qDr gks.;klkBh
iz;Ru djrk ;srhy- ek= R;krhy rkaf=d ckch] Qh [kpkZps eksBs
izek.k] mPp f’k{k.k laLFkkaph {kerk (Intake Capacity) ;kapkgh
fopkj Ogkok-
2- vukSipkfjd f’k{k.k & vkSipkfjd f’k{k.kkrhy vusd forms
deh d:u O;olk;kP;k] dkekP;k fBdk.kh yksdkaP;k lks;hus
vukSipkfjd f’k{k.kkyk i;kZ; Eg.kwu uOgs rj iwjd Eg.kwu
R;kapk okij dsyk tkok- nkfjnz; fuewZyu] fuj{kjrk fuewZyu]
lk{kjrk vkf.k brj dkS’kY;s fVdfo.ks o ok<fo.ks] ekuoh gDd
j{k.k o R;kaph vksG[k] i;kZoj.k j{k.k] gsosnkos] HkkaM.ks] naxyh
VkG.ks] Kkuk/kkfjr lektk’kh tqGowu ?ks.;kP;k n`”Vhus ICT ph
vksG[k o mi;ksx] O;äh lcyhdj.k] T;s”B ukxfjdkaP;k
leL;k] LFkkfud o oSf’od txkrhy Li/ksZr fVd.;klkBh dkgh
dkS’kY; ok<hps miØe] mRiUuok<hyk] jkstxkj fufeZrhyk
pkyuk ns.;kps miØe bR;knhaph fuoM vkiyk y{;xV ikgwu
dsyh ikfgts-

62
 vukSipkfjd f’k{k.kkph mi;qDrrk] R;krwu feG.kkjs
lfVZfQdsV] cktkjkr R;kps eksy ;k ckch egÙokP;k vkgsr-
R;kn`”Vhus dkgh Continuing Education dk;ZØe vk[kys
ikfgts- led{krk dk;ZØe (Equivalency) ‘kks/kwu O;ähyk
R;kpk ykHk feGowu ns.;kpk iz;Ru dsyk ikfgts- ¼mnk-
uolk{kjkauk 4Fkh] 7oh] SSC ijh{kkauk clfo.ks] National
Open School, eqDr fo|kihBs cfg%LFk f’k{k.k bR;knh½-
lgt f’k{k.k
mi;qDr lkekftd] ekuoh ewY;kaph tksikluk d:u
O;ähthou laiUu gks.;klkBh lgtf’k{k.kkps dk;ZØe vk[kys
ikfgts- mnk- T;s”B ukxfjd] x`fg.khauk QkoY;k osGsrhy miØe]
‘kkS;Z] ekuork] ns’kHkDrh] ca/kqHkko] lR; v’kk Holistic ewY;kapk
izlkj dj.;klkBh vuqHko dFkus] Case-Studies dkgh Motor Skills
¼Mªk;Oghax] iksg.ks] laxhr bR;knh½ f’kdfo.;klkBh miØe-
;q-th-lh-P;k HkwriwoZ v/;{k MkW- ek/kqjhcsu ‘kgk ;kauh
dsysY;k ,sfrgkfld Hkk”k.kkrwu iq<hy vis{kk O;Dr dsY;k-
^fo|kihB vkf.k egkfo|ky; lektkpk Hkkx vkgsr- R;kps
mRrjnkf;Ro Eg.kwu lekt fodklkr R;kauh mPp f’k{k.k laLFkk
lgHkkxh >kys ikfgts- R;klkBh lkekftd iz’u ‘kks/kwu dk<ys
ikfgtsr] R;koj vk/kkfjr miØekaph vk[k.kh dsyh tkoh-
vki.k lektkpkp Hkkx vlY;kus lektfodklkps lek/kku
vki.kkl feGsyp] mPpf’k{k.k vFkZiw.kZ vkf.k cGdV gksbZyp]
f’kok; R;krqu vkiykgh Qk;nk gksbZy- mPp f’k{k.kklkBh
izk/;kidkaP;k ewY;kadukr KkufoLrkj (Extension) dk;ZØekar
lgHkkxh gks.ks ;kyk eksBs LFkku vkgs-

Vhi lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] izkS<] fujarj f’k{k.k o

KkufoLrkj foHkkxkekQZr egkfo|ky;hu izk/;kidkalkBh
vk;ksftr dsysY;k ftYgkLrjh; dk;Z’kkGkae/;s lknj
dsysyk fuca/k- dk;Z’kkGk&^vkthou f’k{k.k (Lifelong
Learning) & mn;kUeq[k Kku’kk[kk% la/kh o vkOgkus*
fnukad & 22]23]25]26 Qsczqokjh 2011-

63
 v/;;u izfØ;sps cnyrs Lo:i
MkW- uoukFk rqis
lkgk¸;d izk/;kid
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks 07
eks-ua-9423393476
email : nabhatupe@yahoo.co.in

v/;;u gh ekuoh thoukrhy ,d fodkl izfØ;k vkgs-

v/;;ukrwu oS;fäd] lkekftd] HkkSfrd fodkl ?kMwu ;srks-
v/;;u gs lekt ifjorZukps ize[ q k lk/ku vkgs- v/;;ukus
O;Drhyk izkIr lk/ku laiÙkhpk fodkl o mi;ksx djrk ;srks-
tkxfrdhdj.kkr v/;;u izfØ;k gh vkfFkZd ok<hP;k izfØ;srhy
,d egÙokpk ?kVd cuyh vkgs- Eg.kwu izR;sd O;Drh v/;;u’khy
cuyh ikfgts vkf.k v/;;u gs fof’k”V o;ki;Zarp e;kZfnr u
jkgrk rs vkthou >kys ikfgts-

v/;;u Eg.kts dk;\

;k iz’ukP;k vuq”kaxkus v/;;u izfØ;soj ,d n`”Vh{ksi

Vkdyk vlrk dkgh BGd O;k[;k leksj ;srkr- owMoFkZ ;kauh
v/;;ukph O;k[;k djrkuk uewn dsys vkgs dh] “Learning is
relatively permanent change in behaviour” ;kpk vFkZ vlk gksrks
dh] ^v/;;u Eg.kts orZukrhy dk;eLo:ih cny gks;*- cny gk
fulxkZpk fu;e vkgs- dk;Zoknkuqlkj lq)k txkr ‘kk’or vls dkgh
ukgh- izR;sd xks”V ifjorZuh; vkgs- rj rsFks ek= vlk iz’u mifLFkr
gksrks dh] ,[kkns fof’k”V orZu B’kklkj[ks dk;eLo:ih vlsy rj
gÓkk ifjorZuh; txke/;s rs fdrh izek.kkr mi;qDr Bjsy\ Eg.kwu
;k O;k[;kalaca/kh ‘kadk mifLFkr gksrs- ‘kkGk egkfo|ky;kr ,[kkns

64
orZu voxr dsY;kuarj rs dk;e Lo:ih O;Drhyk mi;ksxh Bjsy]
;kph ‘kk’orh nsrk ;sr ukgh- Eg.kwu v/;;ukph gh O;k[;k
lkpsc) Lo:ikph vkgs gs Li”V gksrs-

v/;;ukP;k mifjfunhZ”V izfØ;sr xqFkzh ;k rTKkus dsysY;k

v/;;ukP;k O;k[;seqGs vxnh fHkUu vlk cny fnlwu ;srks- xqFkzh
(Guthry) ;kaP;kers] ‘Learning is to respond differently to a situation
because of post experiences so Learning is a Continuous change.’
;kpk vFkZ vlk dh] Hkwrdkyhu vuqHkokeqGs ,[kk|k izlaxkr fHkUu
Lo:ikpk izfrlkn ns.ks Eg.kts v/;;u gks;- ;ko:u v/;;u gh
orZukr fujarj cny ?kMowu vk.k.kkjh izfØ;k vkgs- ;ko:u vls
fnlwu ;srs dh] O;Drhyk lkrR;kus cny.kkÚ;k ;k fo’oke/;s fVdwu
jkg.;klkBh lrr vkiY;k orZukr cny ?kMowu vk.kkok ykxrks- ts
ifjfLFkrh’kh lek;kstu djrkr vkf.k Lor%P;k orZukr cny ?kMowu
vk.krkr] rs fVdwu jkgrkr vkf.k ts cnyr ukghr R;kauk ;k
fo’okr fVdwu jkg.ks vo?kM gksrs- Eg.kwu uouohu vuqHko ?ks.ks
vkf.k uohu cnykyk lkeksjs tk.;klkBh vkthou v/;;ukph xjt
vkgs- isVj tkjfol (Peter Jarvis) ;kaP;kers] ,[kk|k vuqHkokrwu
v/;;u ?kMowu ;srs] vkiY;k laosnuk gsp vkiys vuqHko cuwu
jkgrkr- laosnuk ?ks.;kps ekxZ gs ,sd.ks] ikg.ks] lqxa/k ?ks.ks] po
pk[k.ks vkf.k Li’kZ tk.kwu ?ks.ks bR;knh vkgsr- ;k ik;kHkwr
laosnukrwu O;Drh vuqHko ?ksr vlrks- ek= fopkj] Ñrh vkf.k
Hkkoukapk rjy vuqHko gs gh mPp izrhps vuqHko ?ks.;kps ekxZ
vkgsr- R;kapsgh v/;;u izfØ;sr eksBs ;ksxnku vkgs- ‘ksoVh tkWu
ckWoMu vkf.k QsjUl ekVZu ;kauh ^n ;qfuOgflZVh yfuZax fc;kWaUM
DokfyVh vWa.M dkWEisVUl* ;k xzFkkar v/;;ukph izfØ;k fo’kn
djrkuk uewn dsysY;k vkiY;k O;k[;soj vkiys y{k os/kys tkrs-
tkWu ckWoMu (Johan Bowden) vkf.k QsjUl ekVZu (Ference Morton)
;kaP;k ers “Learning is that which enables us to see something in
the world in different way” rs iq<s Eg.krkr] Effective actions
requires an effective way of seeing ;k O;k[;so:u vls fnlwu ;srs

65
dh] v/;;ukrwu v’kh {kerk fuekZ.k gksrs dh] R;k}kjs O;Drhyk
txkdMs fHkUu n`”Vhus c?krk ;srs- pkaxY;k —rh dj.;klkBh
ifj.kkedkjd n`”Vhph vko’;drk vlrs- v/;;ukph ckWoMu vkf.k
ekVZu ;kauh dsysY;k O;k[;suqlkj v/;;u Eg.kts O;Drhe/;s
uofuekZ.k {kerk fodflr dj.;kph izfØ;k vkgs-

O;Drhyk txkrhy izR;sd ?kVdkdMs fHkUu&fHkUu n`”Vhus

c?krk vkys ikfgts- lk/kkj.kr% ,[kk|k VscykdMs vki.k n`”Vh
VkdY;kuarj rks vki.kkl dlk fnlrks\ pkj ik; vlysyk pkSdksuh
i`”ViVy /kkj.k dsysyk est Eg.kts Vscy] vls loZlk/kkj.k fp=
loZlkekU; ek.klkP;k euiVykoj fuekZ.k gksrs- ek= ,dk ltZu’khy
baftfuvjus ;k VscykdMs fHkUu n`”Vhus cf?krys vkf.k T;kyk ,d
HkjHkDde ik; vlysyk] ik;F;k’kh v/kZxksy pdrh ykoysyk
vkf.k xksy i`”BiVy /kkj.k dsysyk xksyest Vscy R;kus R;kP;k
n`”Vhleksj jaxfoyk vkf.k xq:Rokd”kZ.kkpk o gospk nkc ;k fu;ekapk
ifj.kkedkjd mik;;kstu d:u ,dk ik;kpk gk xksykdkj Vscy R;k
baftfuvjus r;kj dsyk- ;sFks Vscy ;k ladYiusdMs R;kus fHkUu
n`”Vhus cf?krys- v’kk izdkjs izR;sd leL;sdMs fHkUu n`”Vhus
c?k.;kph {kerk izkIr vlysyh O;Drh dks.kR;kgh leL;soj mik;
‘kks/kw ‘kdrs- iz’ukaph uohu mÙkjsgh rh feGow ‘kdrs- ;k lanHkkZr
,d fujh{k.k ;sFks uewn dj.ks vko’;d okVrs- iwohZ clyk T;k
f[kMD;k gksR;k] R;kaP;k dkpk oj&[kkyh ljdR;k gksR;k- ek=
xzkeh.k Hkkxkrhy [kMcMhr jLR;koj ;k f[kMD;kaP;k dkpkaph >Mis
gh vpkud [kkyh vknGr vlr vkf.k R;keqGs ygku eqykaph
cksVs] vckyo`)kaP;k gkrkauk f[kMD;kaP;k >MikaeqGs btk gksr gksR;k-
;klkj[;k vusd rØkjh clP;k dk;Z’kkGsr uksna fo.;kr vkY;kr-
rsOgk ;k clslP;k f[kMD;kaP;k dkpkaph >Mis vpkud [kkyh
vknGrkr] gh leL;k d’kh nwj djkoh\ gk iz’u dk;Z’kkGsrhy
vfHk;aR;kaleksj vkyk- Eg.kwu R;k dk;Z’kkGsrhy baftfuvjus R;k
dkpkaP;k leL;sdMs fHkUu n`”Vhus cf?krys vkf.k f[kMD;kaph oj
yVdfoyh tk.kkjh >Mi R;kus QDr ekxs&iq<s ;k fn’ksus ljdrh
66
Bsoyh vkf.k rh leL;k dk;eLo:ih nwj dsyh- v’kk izdkjs
^txkdMs fHkUu n`”Vhus c?k.;kph {kerk Eg.kts v/;;u gks;*] dh
th leL;k fuokZpu dj.;klkBh vR;ar egÙokph ckc Bjrs-

v/;;ukph cnyrh izfØ;k %

v/;;u izfØ;k d’kh cnyr xsyh ;kps flagkoyksdu

djko;kps >kY;kl vki.kkl —f”klaL—rh vFkok —f”kØkarhoj ifgyk
n`f”V{ksi Vkdkok ykxrks- —”kh laL—rhe/;s ekuo gk taxykP;k
lkfUu/;krwu FkksMk ckgsj vkyk- mnj&fuokZgklkBh R;kus ‘ksrhpk ‘kks/k
ykoyk- gh HkVD;k VksGhc) lektkrhy ifgyh Økarh gks;- gk
Ñ”kh laL—rhrhy lekt vrkaf=d lekt gksrk- ;k lektkrhy
cny vR;ar ean xrhus gksr gksrs- ;k —”kh lektkrhy
lkekftdhdj.kkph izfØ;k gh ik;kHkwr gksrh- ;k izkFkfed
lkekftdhdj.kkP;k izfØ;sr v/;;u gs vuqdj.kkrwu gksr vls-
yksd ,d&nqlÚ;kP;k vuqdj.kkrwu f’kdr gksrs- ^lqrkjkps ewy*
lqrkjdhP;k vuqdj.kkrwup v/;;u djhr vls- v’kk izdkjs ijaijsus
,dk fi<hps Kku vuqdj.kkP;k izfØ;srwu nqlÚ;k fi<hyk feGr
vls-

—f”kØkarhuarj txke/;s nqljh Økarh >kyh- rh vkS|ksfxd

Økarh gksrh- vkS|ksfxd Økarhus dkekP;k izfØ;soj] i)rhoj] Lo:i
vkf.k osxkoj FksV ifj.kke dsyk- ,o<sp uOgs rj dkekP;k
xq.koÙksrgh ok< >kyh- mRiknu {kerkgh ok<yh- ;kph ifj.khrh
Eg.kwu laiw.kZ lekt O;oLFkkp cnyyh- cnyysyk lekt gk rkaf=d
lekt gksrk- lkekftd cnyke/;sgh eksBÓkk osxkus cny gksr gksrs-
lekftdj.kkph izfØ;kgh izkFkfed voLFksrwu nq¸;e Lo:ikr
ijkofrZr >kyh- lgkftdp ;k nq¸;e lekftdj.kkP;k o cnykP;k
izfØ;sr ,taV :ih ,d nqok fuekZ.k >kyk- R;klkBh fuf’pr vls
orZu ?kMwu ;s.ks cnyR;k ifjfLFkrhr vko’;d Bjrs- ;k orZu
cnyklkBh vkarjfØ;k gsp v/;;ukps ek/;e >kys- ;k fBdk.kh

67
dkxnkpk ‘kks/k ykxyk vkf.k nq¸;e lekftdj.kklkBh eksBk egkekxZ
miyC/k >kyk-

vkS|ksfxd Økarhuarj vkysyh Økarh gh ekfgrh o ra=Kkukph

Økarh gksrh- ;k Økarhus lekftdj.kkph izfØ;k vR;ar xrh’khy
cuyh- lkekftd cny eksBÓkk osxkus gksÅ ykxys- lwpuk
ns.;k?ks.;kP;k izfØ;sr ewyHkwr cny >kyk- ^vkarjfØ;k* gh ekfgrh
ra=KkukeqGs vkarjckgÓk cnywu xsyh- vkrk yksdkauk ;kps pkaxysp
Kku >kys dh] ^eu* gs dkgh va/kkjh dksBMh uOgs] dh T;kr ekfgrh
dksacyh Eg.kts v/;;u gksrs- Eg.kwu v/;;u gh ,d Hkkjkafdr
jklk;fud (Electrochemical) vfHkfØ;k vlwu R;ke/;s ekufld
ikrGhoj vkarjfØ;k ?kMowu vk.k.ks fgp ewyHkwr izfØ;k vkgs-
Eg.kwu izHkkoh vkarjfØ;k ?kMowu vk.k.ks gk ,d v/;;ukpk ekxZ
cuyk vkgs- lq:okrhP;k VII;kr gh vkarjfØ;k ,d ekxhZ gksrkuk
fnlr gksrh- mnkgj.kkFkZ f’k{kd&fo|kFkhZ ;kaP;krhy vkarjfØ;kapk
vH;kl dsyk rj [kkyhy fujh{k.ks gkrkr ;srkr- mnk- f’k{kd
f’kdforkr & fo|kFkhZ f’kdY;kps nk[kforkr- f’k{kd fopkj
djrkr] rj fo|kFkhZ fopkjghu gksrkr- f’k{kd lKku vlrks rj
fo|kFkhZ vKku vlrks- f’k{kd lfØ; vlrks rj fo|kFkhZ fuf”Ø;
vlrkr- v’kk izdkjs oxZ [kksY;kae/;s ,drQhZ vkarjfØ;k gksr gksrh-
R;kr vf/kd ifjorZu ?kMowu vk.k.;kph vko’;drk vkgs- gh
vkarjfØ;k nqgsjh ?kMwu vkyh ikfgts-

v/;;u izfØ;k gh ,dk p<R;k f’kMhizek.ks vkgs- R;k

f’kMhP;k ik;F;k’kh rF; vlrkr rj R;kps ekfgrhr :ikarj
nqlÚ;k VII;kr gksrs- Kku] vkdyu vkf.k vkarfjd n`”Vh fodkl
vls Øeokj VIis ;k f’kMhoj fnlwu ;srkr vkf.k ‘ksoVpk VIik
^gq’kkjh* gk v/;;ukpk ijeksPp fcanw ekuyk xsyk vkgs-

v’kkizdkjs v/;;ukph izfØ;k d’kh cnyr vkgs\ ;k

iz’ukP;k vuq”kaxkus ;sFks Ågkiksg dj.ks vifjgk;Z vkgs- folkO;k

68
‘krdke/;s gh izfØ;k lac/a k txHkj d’kh gksrh vkf.k rh
,dksf.klkO;k ‘krdke/;s d’kh cnyw ikgr vkgs\ ;kpk vki.kkl
fopkj djkok ykxrks- R;klkBh vki.kkl dks.krs —rh vkjk[kMs
veykr vk.kkos ykxrhy ;kpkgh fopkj djkok ykxsy- izFker%
vMFkGs nwj dj.;klkBh dks.krs fu.kZ; ?ks.ks vko’;d vkgs] ;kpk
‘kks/k ?;kok ykxsy- R;klaca/kh dkgh rF;s Normon Longworth ;kauh
Li”Vi.ks ekaMyh vkgsr- R;k vuq”kaxkus Hkkjrh; ifjfLFkrhpk fopkj
dsyk vlrk [kkyhy ?kVdkuq:i cny vkiY;k f’k{k.kO;oLFksr
dj.ks vko’;d vkgs-

1- f’k{k.kkrhy vMFkGs fujkdj.kklkBh fu.kZ; %

 20 O;k ‘krdkrhy f’k{k.kkph loZ fu.kZ; gh
tuf’k{k.k vkf.k R;kaps izf’k{k.k ;k Hkksorh >kY;kps
fnlwu ;srkr-
 ek= 21 O;k ‘krdkr O;Drh v/;;ukP;k xjtk vkf.k
R;kaph ‘kSyh] R;kaps o;] vfHko`Ùkh vkf.k ik=rk ;k
?kVdkauk vuql:u f’k{k.kkps fu.kZ; ?;kos ykxrhy-
 ;k ifjorZuklkBh dks.krs —rhvkjk[kMs veykr
vk.kkos] ;klaca/kh fopkj gks.ks xjtsps vkgs- izFker%
dks.krh vMFkGs ;srkr ;kph fuf’prh dj.ks vkf.k R;k
vMp.kh lksMfo.;klkBh rkRdkG mik;;kstuk dj.ks]
R;klkBh vkthou v/;;ukph [kkl v’kh O;wgjpuk
djkoh ykxsy-
2- v/;;ukojhy ekydh gDd %
 v/;;ukph xjt fgp [kjh ekydh gksrh vkf.k
v/;;uklkBhpk vk’k; ek= f’k{kdkaP;k gkrh gksrk]
v’kh ifjfLFkrh folkO;k ‘krdkr gksrh-
 ek= ,dfolkO;k ‘krdke/;s v/;;udrkZ gk xzkgd
cuyk vkf.k v/;;udR;kZph xjt vkf.k v/;;ukpk

69
 vk’k; gs nksUghlq)k v/;;u dj.kkÚ;k O;DrhP;k
Lok/khu dsys tkr vkgs-
 v/;;udR;kZyk l{ke dj.ks gh f’k{kdkph ckaf/kydh
vl.kkj vkgs- R;klkBh vkthou v/;;u ;kstuk
r;kj djkoh ykxsy-
3- f’k{k.kkr lkekftd xfrekurk %
 20 O;k ‘krdke/;s f’k{kd vFkok vf/kO;k[;krk
gkp ekfgrhpk fdaok Kku iqjfo.kkjk eq[; lzksr gksrk]
rks ,deso ;k lzksrkapk forjd vls-
 ek= ,dfolkO;k ‘krdke/;s f’k{kd vFkok
vf/kO;k[;krk gs lektke/;s miyC/k vl.kkjs loZ
lzksr o rTKrk ;kaps O;oLFkkid curhy vkf.k
lektkrhy lzksrkapk ‘kks/k ?ksÅu fo|kF;kaZP;k
fodklklkBh rs miyC/k d:u nsrhy-
 lektkrhy dq’ky] cqf)eku] rTK o Kkuh tukapk
‘kks/k ?ks.ks vkf.k rks v/;;udR;kZai;Zar iksgpfo.ks gh
—rh ;kstuk vki.kkl gkrh ?;koh ykx.kkj vkgs-
4- lk/kus vkf.k ra=kph xjt %
 folkO;k ’krdkr f’k{k.k izf’k{k.k O;oLFkk gh jkstxkj
o rRle xjtk ;koj vk/kkfjr gksrh-
 ek= ,dfolkO;k ’krdkr jkstxkj o thoukfHkeq[k
f’k{k.k vl.kkj vkgs- thoukP;k xjtk iw.kZ dj.kkjs gs
f’k{k.k vlsy-
 O;DrhP;k jkstxkjkP;k] thou tx.;kP;k] lkekftd]
vkfFkZd vkf.k vkjksX;kP;k loZ xjtk fopkjkr ?ksÅu
f’k{k.kkph cka/k.kh djkoh ykxsy-
5- v/;;ukP;k lqfo/kk lkoZf=d dj.ks %
 folkO;k ’krdkr dkslsZl vFkok vH;klØe gs fofo/k
f’k{k.k la?kVuk Lor%P;k ifjljkr iqjfor vls-

70
  ,dfolkO;k ’krdkr v/;;udR;kZP;k izHkkokuqlkj
dkslsZl r;kj dsys tkrhy vkf.k dsOgkgh] dksBsgh]
d’kkgh i)rhus] dks.kkykgh] ikfgts R;k xrhus f’k{k.k
miyC/k d:u fnys tkbZy-
 ?kjkr] ckxsr] ’kkGsr] dkekP;k fBdk.kh] jLR;koj]
cle/;s f’k{k.kkP;k lqfo/kk miyC/k d:u |kO;k
ykxrhy- tsOgk O;Drhyk gos] R;k osGsl] gos rs
f’k{k.k feGkys ikfgts-
6- vi;’k eqDr f’k{k.k %
 folkO;k ’krdkr ijh{kk gÓkkp O;DrhP;k f’k{k.kkps
;’k&vi;’k Bjfor vls-
 ,dfolkO;k ’krdkr vi;’k eqDr f’k{k.kkph cka/k.kh
dsyh tkr vkgs- ijh{kk gÓkk O;DrhP;k f’k{k.kkrhy
;’k&vi;’k fuf’pr dj.;klkBh vl.kkj ukghr rj
f’kd.;kl izjs .kk ns.;klkBh vlrhy- tsOgk
fo|kF;kZyk okVsy rsOgk rks Lor%ps ewY;ekiu d:u
?ksbZy-
 uomiØe’khy ewY;fu/kkZj.kkph lk/kus uO;kus fuekZ.k
djkoh ykxrhy- fo|kF;kZauk R;kaP;k osGsuqlkj
Lo;aewY;ekiu d:u ?ks.;kl la/kh |koh ykxsy-
7- dkS’kY;kf/kf”Br vH;klØe %
 folkO;k ’krdkr d’kkpk fopkj djkok] ;klkBh Kku
o ekfgrh ;koj vk/kkfjr f’k{k.k gksrs-
 ,dfolkO;k ’krdkr vkdyu] dkS’kY;] ewY;s ;koj
vk/kkfjr dlk fopkj djkok] ;k n`”Vhus f’k{k.kkph
ekaM.kh dsyh tkr vkgs-
 Lor%ph dkS’kY;s o ewY; ok<kohr vls vH;klØe
r;kj djkos dh T;k}kjs yksdkaP;k {kerk fodflr
dsY;k tkrhy-

71
 8- fØ;k’khy ukxfjdRo ok<hl yko.ks %
 folkO;k ’krdkr v/;;u gh d”Vizk; o vo?kM
v’kh ri’p;kZ ekuyh tkr gksrh-
 ,dfolkO;k ’krdkr ek= v/;;u gh vkuannk;h
izfØ;k vlwu th lgHkkxh vkf.k ijLijkauk tksM.kkjh
o xqarowu Bso.kkjh ckSf)d izfØ;k vkgs-
 v/;;ukps egksRlo Hkjfo.ks] dqVqac] O;Drh] leqnk;
vkf.k fofo/k la?kVuk ;kapk v/;;u egksRlokr
lgHkkx ok<fo.ks-

v’kkizdkjs ,dfolkO;k ’krdkr dsoG fof’k”V xVklkBh]

fof’k”V o;ksxVklkBh f’k{k.k vl.kkj ukgh rj izR;sd O;DrhlkBh o
laca/k thouklkBh f’k{k.k fuekZ.k djkos ykxsy- vkthou v/;;u
fopkjkr ?ksÅu f’k{k.kkph iqujZpuk djkoh ykxsy- oxkZe/;s ekfgrh
vFkok vk’k; iqjfo.ks] gs f’k{kdkps dke vl.kkj ukgh rj fofo/k
lzksr fo|kF;kZauk iqjfo.ks] gs R;kps dkS’kY; egÙokps vl.kkj vkgs-
fo|kF;kZauk dsoG Kku nsÅu Hkkx.kkj ukgh rj R;kauk ^gos rs Kku*]
^ikfgts R;k osGsyk*] ^dls fuekZ.k djkos* ;kps izf’k{k.k |kos
ykxsy- KkufufeZrhps dkS’kY; fo|kF;kaZe/;s fodflr djkos
ykxrhy-

lanHkZ

Jarvis Peter (2006), Towards A Comprehensive Theory of Human

Learning, Lifelong Learning and The Learning Society, Vol. 1,
Rutledge, New York.
Bowden John and Mortan Ference (1998), The University of
Learning, Beyond Quality and Competence, Rutledge Taylor
Francis Group, London and New York.
Longwarth Norman (2003), Lifelong Learning In Action,
Transforming Education In The 21st Century, Rutledge, Taylor &
Francis Group, London & New York.

72
 egkRek Qqys vkf.k MkW- ckcklkgsc vkacsMdj%
folkO;k ‘krdkrhy vk/kqfud ekxZn’kZd

MkW- foykl vk<ko

izk/;kid
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB]
iq.ks– 411007
eks-: 9850910917] E-mail : adhavvb@gmail.com

folkos ‘krd gs ,sfrgkfld] lkekftd vkf.k vkS|ksfxd

mRØkarhps ‘krd Eg.kwu bfrgklke/;s x.kys xsys vkgs- ;k ‘krdkus
Qqys&vkacsMdjkalkj[ks ,sfrgkfld egkekuo fnys- 28 uksOgsc a j
1890 jksth egkRek Qqys ;kaPkk e`R;w >kyk- egkRek QqYks ;kaP;k
e`R;wuarj MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kapk tUe 14 ,fizy 1891
jksth >kyk- ;k nksu egkekuokapk e`R;ww vkf.k tUe ;kaph ,sfrgkfld
lkaxM fnlwu ;srs- ,ds fBdk.kh Økafrlw;kZpk var gksr vkgs o
nqlÚ;k fBdk.kh m|kP;k vk’kkoknh izKklw;kZpk mxe gksr vkgs- vls
nq%[kn o lq[kn xks”Vhapk ,df=r feykQ ?kMowu vk.k.kkjs vls gs
izlax vkgsr-
egkRek QqYks ;kauh lkekftd pGoGhph /kqjk o lw=s MkW-
ckcklkgsc vkacM s dj ;kaP;k Lok/khu d:u vkiys laiw.kZ thou
vLi`’;kaP;k] misf{krkaP;k] foLFkkfirkaP;k vkf.k fL=;kaP;k m)kjklkBh
okgwu ?ksrysY;k vHkwriwoZ dk;kZph lkaxrk dsyh- Qqys&vkacsMdj gh
nksu ;qxiosZ bfrgklkph Qkj eksBh ns.kxh vkgs] gs vki.kk lokZauk
dnkfi foljrk ;s.kkj ukgh- ;k ns’kke/;s lkekftd lq/kkj.kspk ik;k
loZizFke egkRek QqYks ;kauh ?kkryk vkf.k MkW- ckcklkgsc vkacsMdj
;kauh R;kP;koj dGl p<oyk-
Økafrlw;Z egkRek Qqys ;kauh ^xqykefxjh* gk xzaFk
vesfjdsrhy fuxzks pGoGhyk viZ.k dsyk rj MkW - ckcklkgsc
vkacsMdjkauh vkiys xq: Økarhck Qqys ;kauk ‘Who were the
Shudras’ ¼vLi`’; ewGps dks.k½ gk xzaFk viZ.k dsyk- Qqys vkf.k

73
vkacsMdj gk tlk }a} lekl vkgs rlk txkP;k bfrgklke/;s
vczkge fyadu vkf.k MkW- vkacM
s dj gk ns[khy }a} lekl vkgs-
jktk jkeeksgu jkW; ;kaP;k fu/kukuarj iapkoUu o”kkaZuh vkf.k
U;k;ewrhZ egknso xksfoan jkuMs ;kaP;kiwohZ ia/kjk o”ksZ Eg.kts] b-l-
1827 lkyh e- tksrhjko xksfoanjko Qqys ;kapk tUe >kyk-
jkeeksgu fdaok U;k- jkuMs gs czk„.k dqVaqckr tUekyk vkY;keqGs
R;kauk tUekusp fo|sph ijaijk ykHkyh gksrh- ijarq tksrhjko gs
fganq/keZijaijsr ‘kwnz ekuysY;k ekGh ;k ‘ksrdjh tkrhr tUeys
vlY;keqGs R;kauk f’k{k.k ?ks.;klkBh ,dhdMwu czk„.k iqjksfgroxkZ’kh
vkf.k R;kaP;k ijaijkfu”B ?kjkarhy FkksjkeksBîkkafo#) la?k”kZ djkok
ykxyk- fczfV’kkaP;k Hkkjrkrhy jktdh; lÙkseqGs f’k{k.k lkoZf=d
gks.;kP;k ekxkZoj gksrs- R;keqGs R;kauh iq.;krhy fe’kujh ‘kkGsr
baxzth f’k{k.k ?ksrys- o;kP;k folkO;k o”khZ R;kapk FkkWel isu ;kaP;k
fy[kk.kk’kh ifjp; >kyk- fo’ks”kr% isu ;kaP;k ‘Right of Man’ ;k
xzaFkkP;k okpukus rs Hkkjkowu xsys gksrs vkf.k l’kL= Økarhps iqjLdrsZ
cuys- Hkkjrkrhy fczfV’k lkezkT;‘kkgh u”V dj.;klkBh vkf.k
ns’kkyk Lokra«; feGo.;klkBh l’kL= Økarhpk ekxZ R;kauk ;ksX;
okVyk- R;klkBh R;kauh Jh- ygqth oLrkn ;k ekrax tkrhrhy Fkksj
egkekuokus lq: dsysY;k rkyehr lSfudh izf’k{k.k ?ksrys- b-l-
1847 lky gs tksrhjkokaP;k thoukrhy Økafrdkjh lky gksrs- FkkWel
isu ;kaps Lokra«;klaca/khps fopkj vkf.k ygqth oLrkn ;kaP;k
rkyehrhy f’k{k.kkus rs jk”Vªoknh fopkjkus Hkkjkowu xsys gksrs- ijarq
,dkp o”kkZr R;kauk mPpo.khZ; tkrhpk tks vuqHko vkyk] R;keqGs
R;kaP;k eukr rhoz la?k”kZ lq: >kyk- R;kaP;k ,dk fe=kP;k yXukP;k
ojkrhr rss lkehy >kys vlrkuk rs ‘kwnz vlY;keqGs R;kauk
ojkrhrwu ckgsj dk<.;kr vkys- gk vieku R;kauk lgu >kyk ukgh-
rs vareqZ[k cuys vkf.k Hkkjrkrhy ‘kwnzkfr’kwnz lewgkpk [kjk ‘k=w
dks.k ;kpk ‘kks/k ?ksÅ ykxys- T;k fczfV’kkauh Hkkjrkoj jktlÙkk
LFkkfiyh gksrs rs fczfV’k dh] T;k czk„.k iqjksfgroxkZus cgqtu
lektkyk /kekZP;k ukokus gtkjks o”ksZ xqykefxjhr Bsoys rks czk„.k-
iqjksfgroxZ vkf.k R;kapk /keZ izpaM oSpkfjd la?k”kkZuarj R;kauk gs
nksUghgh ‘k=wp okVr gksrs- ijarq ;k nksUghgh ‘k=wa’kh ,dkp osGh
y<.ks v’kD; vlY;kus lkekftdn`”VÓkk iqjksxkeh vlysY;k fczfV’k
‘kklukP;k lkgk¸;kus czk„.k iqjksfgroxkZiklwu Lokra«; feGo.ks R;kauk

74
vf/kd ;ksX; okVys- ;kph dcqyh R;kauh iq<s b- l- 1873 lkyh
fyfgysY;k ^xqykefxjh* ;k xzaFkkr fnyh vkgs- czk„.k yksdkauh FkkWel
isu ;kaP;k xazFkkP;k vk/kkjsp vki.k loZ yksd ,d >kY;kf’kok;
vesfjdu] Ýsp a vkf.k jf’k;u yksdka’kh cjkscjh d: ‘kd.kkj ukgh
vls R;kaP;k eukr HkjY;keqGs ßeh rlys osMkpkj dkgh fnol
ekÖ;k ygkui.kh djhr gksrks] ijarq iq<s eh tsOgk R;kp xzaFkko:u
ckjhd fopkj d:u ikgw ykxyks rsOgk ;k lq/kkjY;k HkVkaP;k erych
elyrhpk [kjk vFkZ ekÖ;k /;kukr vkyk-Þ HkV czk„.kkauk
fczfV’kkauk ;k ns’kkrwu gkdywu ykowu vkf.k R;kaph jktlÙkk LFkkiu
d:u ‘kwnzkfr’kwnkz auk dk;eps xqykefxjhr dls Bsok;ps gksrs] ;kph
foLrkjkus ppkZ d:u R;kauh fczfV’kkauh dsysY;k lkekftd] ‘kS{kf.kd
lq/kkj.kkadMs y{k os/kys vkgs- ijarq R;kpcjkscj ‘kwnzkfr’kwnzkaukgh
b’kkjk nsrkuk Li”Vi.ks EgVys vkgs dh] ßbaxzt yksd vkt vkgsr]
m|k ukghr] rs vkiY;k tUekyk iqjrhy Eg.kwu dks.kkP;kus
[kkld:u lkaxor ukgh- ;kLro R;k yksdkaps jkT; ;k ns’kkr vkgs
rksp vki.k loZ ‘kwnkz auh tynh d:u HkVkaP;k ofMyksikftZr
nkL;krwu eqDr Ogkos] ;ke/;s eksBk ‘kgk.ki.kk vkgs- nso
s kthus ,dnk
‘kwnzkoj n;k d:u baxzt cgknjkaP;k gkrwu HkVukukaps caM eksMoys
Eg.kwu cjs >kys] ukghrj R;k ‘kknkoykP;k iq<P;k fyaxkiq<s #nz
dj.kkÚ;k lq/kkjY;k HkVkauh vktikosrks fdR;sd egkjkal ,dsjh /kksrj
uslY;keqGs vFkok dhrZuke/;s laL—r ‘yksdkapk mPpkj dsY;keqGs
dkGs ik.kh nk[koys vlrs-Þ
;ko:u egkRek Qqys ;kaP;k eukrhy cgqtu lektkP;k
xqykefxjhph dkj.ks vkf.k R;krwu eqDr gks.;kpk ekxZ Li”V fnlrks -
R;kpizek.ks fczfV’k lkezkT;’kkghdMs ikg.;kph R;kaph n`”Vhgh Li”V
gksrs- egkRek Qqys Hkkjrkrhy ‘kwnzkfr’kwnz vkf.k fL=;k ;kaP;k
xqykehps dkj.k fganq/kekZP;k o.kZ vkf.k tkrhO;oLFksr ikgrkr-
R;kaP;k ijk/khursps dkj.k iqjksfgr&oxkZus Lor%P;k vkfFkZd yksHkkus
ts deZdkaM] va/kJ)k vkf.k ujdkph Hkhrh nk[kowu R;kauk
Hkfo”;kcíy lrr Hk;xzLr Bso.;kpk tks m|ksx dsyk R;kr vkgs
vls ekurkr- Eg.kwu egkRek Qqys ;kauk R;kfo#)pk la?k”kZ
lkezkT;oknkrwu Lora= gks.;kis{kk vf/kd egÙokpk okVr gksrk-
dkj.k ;k la?k”kkZr ;qjksis h; izcks/kukph vk/kqfud ‘kkL=h; vkf.k
foosdoknh n`”Vh ?ksÅu vkysys fczfV’k jkT;drsZ vkiY;k tUekyk

75
iqj.kkj ukghr] gs lkaxwu fczfV’kkauk d/kh uk d/kh Hkkjrkrwu tkosp
ykxsy] gslq)k egkRek Qqys lwfpr djhr gksrs- fczfV’k lkezkT;’kkgh
ewY;ekiu R;k dkGkrhy lS)kfUrd vfHkfuos’kkoj u djrk rs
Hkkjrkrhy rRdkyhu lektokLrokP;k vk/kkjkoj vkf.k ,rís’kh;
is’kokbZlkj[;k /keZjkT; vkf.k lkearhO;oLFksP;k rkSyfud okLrokoj
Ogkos] vls dsoG Qqys ;kaukp okVr uOgrs rj] jktk jkeeksgu jkW;
;kaP;kiklwu rs MkW- vkacsMdjkai;aZrP;k loZp lektlq/kkjdakuk okVr
gksrs- Hkkjrh; jktdkj.kkr egkRek xka/kh ;kaP;k mn;ki;Zar rjh
Lokra«;kuarj Hkkjrh; jktdh; lÙkk vkf.k ca/kqHkko ;k vk/kqfud
ewY;kaoj lekt mHkkj.kh gksbZy] ;kph [kk=h dks.khgh nsÅ ‘kdr
uOgrs- Eg.kwu egkRek Qqys ;kauh fczfV’k lkezkT;’kkghyk fnysyk
ikfBack pwd gksrk] vls Eg.krk ;s.kkj ukgh- ex xqykefxjh gh
Lodh;kaph vlks dh ijdh;kaph vlks] frP;kr dks.krkgh xq.kkRed
Qjd ulrks- Hkkjrh; ‘kwnkz fr’kwnz vkf.k fL=;k /keZ’kkL=kauh yknysY;k
lkekftd xqykefxjhr gtkjks o”kZs f[krir iMY;k gksR;k- Eg.kwu Qqys
;kauh FkkWel isu ;kapk vkn’kZ leksj Bsowu] fganw /kekZph vkf.k
/keZ’kkL=kaph dBksj fpfdRLkk fu/kMîkk Nkrhus d/kh migklxHkZ rj
d/kh f’kojkG vkf.k jkaxMÓkk Hkk”skr dsyh- T;k o”khZ if’pesdMs
dkyZ ekDlZ vkf.k ÝsMfjd ,axYl ;kapk dE;qfuLV tkghjukek
izfl) >kyk] R;k o”khZ Eg.kts b-l- 1848 lkyh ‘kwnkz fr’kwnkza lkBh
ifgyh eqyhaph ‘kkGk lq: dsyh- f’k{k.kkf’kok; ‘kwnzkfr’kwnzkaph vkf.k
fL=;kaph xqykefxjh u”V gks.kkj ukgh] ;klkBh f’k{k.kkpk izlkj dsyk
ikfgts- lkoZtfud lR;/kekZlkj[kk /keZfujis{k bgoknh ijarq ‘kq)
vkfLrdokn fnyk- dchj vkf.k rqdkjkekpk okjlk lkaxr R;kaph
vk/kqfud KkufoKkuk’kh lkaxM ?kkyr vk/kqfud thouewY;kapk Lohdkj
d:u R;kapk izlkj dsyk- brj lq/kkj.kkaizek.ks tqU;k /keZxazFkkaps uos
vFkZ u lkaxrk R;kapk mPNsn dj.;kph vkf.k ek.klkus R;kaP;k
foosd+‘kDrhpk okij dj.;kph f’kdo.kwd fnyh- Eg.kwup egkRek
tksrhjko Qqys ;kauk vk/kqfud Hkkjrkps tud eku.ks mfpr vkgs-
okLrfod ikgrk] egkRek Qqys ;kauh brj dkghgh u
fyfgrk QDr v[kaMp fyfgys vlrs] rjhgh Qqys ,d Økafrdkjh
doh] iqjksxkeh lektlq/kkjd] eeZK jktdkj.kh vkf.k O;klaxh fo}ku
Eg.kwu ekU;rk ikoys vlrs] brds R;kaps dkO; izHkko’kkyh vkgs-
txkrhy vusd /keZ gs LoxZ&ujdkP;k dYiusoj mHks vkgsr vkf.k

76
R;kaP;k /keZxFza kkarhy izR;sd ‘kCn gk nSo
S h vlwu rs ‘kCnizkek.;
vkf.k xzaFkizkek.; LohdkjY;kf’kok; ek.klkyk eks{k fdaok LoxZ
ykHkr ukgh vls vkxzgh izfriknu djrkr-
egkRek Qqys ;kaP;k fufeZd LokFkkZlkBh] dks.kkP;k rjh
fgrklkBh dYiusus lkdkj dsysyk nso ukgh- rks ek.klkyk
vkRelUeku ns.kkjk] Lor%pk /kuh Lor%p vkgsl] vls lkax.kkjk rj
gksrkp ijarq R;kus fufeZrhP;k izfØ;se/;s ekuoh fufeZrhekxs dkgh
gsrwgh Bsoysys vkgsr- R;kus dsysyh ek.klkph fufeZrh vkf.k fnysyk
foosd fugsZrqd ukgh- rks gsrw fl) >kyk dh] fufeZdgh larq”V dj.ks
Eg.kts tUekps lkFkZd dj.ks- tksrhjkokapk fufeZd dks.krsgh vkfe”k
nk[kor ukgh- rks iwtkvPkkZ] rhFkZ;k=k lkaxr ukgh- R;kus ek.klkyk
foosd fnyk rks brjkauk yqV.;klkBh] opZLo izLFkkfir dj.;klkBh
uOgs rj rks fuxohZ cuo.;klkBh vkf.k lokZaP;k dY;k.kklkBh
>V.;klkBh fnysyk vkgs- egkRek Qqys ;kaP;k eukr ek.klkps ,d
vkn’kZ :i lrr nMh ek:u clysys gksrs- R;kauh ek.klkph dsysyh
O;k[;k R;kP;k drZ̀RokP;k vk/kkjs dsysyh vkgs- rh uhV letkowu
?ksryh dh egkRek QqYks ;kaP;k /keZladYiusr ek.kwl dlk dsanzLFkkuh
vkgs] ;kph lgt dYiuk ;srs- egkRek Qqys fyfgrkr] tks fueZG
var%dj.kkpk] funksZ”kh] fopkjh] lR; vkpj.kkjk] lw;kZizek.ks
izdk’keku] panzkizek.ks ‘khry] brjkauk u ihMk ns.kkjk] /kS;Zoku] ‘kwj]
ftrsfUnz;] ln~orZuh rksp ek.kwl-
fufeZys cka/ko L=hiq#”k izk.khA
R;kr xksjs dks.kh jax o.kZAA 1AA
R;kaps fgrklkBh cqf)eku dsysA
Lora= Bsfoys T;k R;k dkehAA 2AA
dks.kkl u ihMh dekoys [kkbZA
lokZ lq[k nsbZA vkuankrAA 3AA
[kjh ghp uhrh ekuokpk /keZA
ckdhps v/keZA Tkksrh Eg.ksAA 4AA
;kpk vFkZ fufeZdkus fufeZrhP;k izfØ;sr ek.klkyk brj
xks”Vhacjkscjp cq)h fdaok foosdgh fnyk vkgs- R;k foosdkpk okij
d:u dks.kklgh u ihM.ks] =kl u ns.ks] Lor%P;k d”Vkus
dekoysysp vUu [kk.ks] QqdVP;k fdaok brjkaps ‘kks”k.k d:u

77
dekoysys vUu fuf”k) eku.ks] gh tksrhjkokaph lk/kh ljG uhrhph
dYiuk vkgs- gh uhrh fufeZdkus fuekZ.k dsysyh ulwu rh fufeZdkus
ek.klkyk fnysY;k cq)hus] foosdkus fuekZ.k dsysyh vkgs- frpk
mi;ksx djk;pk dh ukgh gs ek.klkus Bjok;ps vkgs-
frpk okij] mi;ksx ojhyizek.ks dsyk rj lokZauk vkuan
vkf.k lq[k ykHksy- ‘ksoVh rs lkaxrkr ghp [kjh uhrh vkgs vkf.k
R;kykp ek.klkpk /keZ Eg.krkr- nso] vkRek] iqutZUe] LoxZ] ujd]
bR;knhaph /kekZP;k ukok[kkyh dj.kkjh ckdhph loZ FkksrkaMs /keZ ulwu
v/keZ vkgsr- v’kh R;kaP;k /keZladYiusph jks[kBksd Hkwfedk vkgs-
egkRek Qqys iq<P;k v[kaMkr ,[kk|k xw<] vlR;] ikjykSfdd]
‘kCncackG] vrD;Z /kekZps fu:i.k djhr ukghr rj R;kaP;k jksdMîkk
/kekZlaca/kh lkaxrkr %
ßlR;fo.k ukgh /keZ rks jksdMkA
tuka’kh okdMk erHksnAA 1AA
lR; lksMw tkrk oknke/;s iMsA
cq)hl okdMsA tUeHkj AA 2AA
lR; rksp /keZ djkok dk;eA
ekuok vkjkeA loZBk;hAA 3AA
ekuokpk /keZ lR; ghp uhrhA
ckdhph dquhrhA Tkksrh Eg.ksAA 4AAÞ
tks /keZ lR;koj mHkk ulrks rks turknzksgh vlrks- ts
lR;kpk vk/kkj lksMwu nsrkr rs vk;q”;Hkj Lor%P;k foosdk’kh
tUeHkj izrkj.kk djhr vlrkr- ts yksd Lor%P;k foosdk’kh
izrkj.kk djhr vlrkr] rs uhfreku cuwp ‘kdr ulrkr- Eg.kwu
uhrhpk mxe foosdkarwu gksrks- R;klkBh R;kapk mi;ksx ek.klkyk
djkok ykxrks Eg.kwu uhrh gh ekuofufeZr vlrs- ;k nksUghgh
v[kaMkaP;k ‘ksoVP;k vksGh riklY;k rj uhrh vkf.k /keZ ;kaps ukrs
letwu ?ksrk ;sÅ ‘kdsy- ifgY;k v[kaMkrhy ‘ksoVph vksG ^[kjh
ghp uhrh ekuokpk /keZ* v’kh vkgs rj nqlÚ;k v[kaMkrhy
^ekuokpk /keZ lR; ghp uhrh* vlk vkgss- ;kpk vFkZ ^uhrh gkp
/keZ vkf.k /keZ Eg.ktsp uhrh* vlk gksrks- egkRek Qqys ;kaP;k
fopkjklaca/kh vkiys foospu tltls iq<s tkbZy rlrls egkRek
Qqys ;kauk MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kauh xq: dk ekuys gs Li”V

78
gksr tkbZy- vkiY;k xq:aP;k fopkjkaph fpfdRlk d:u R;kaP;k
fopkjkapk fodkl djhr vkf.k R;kar Lor%P;k fopkjkaph Hkj Vkdhr
ckcklkgsckaps oSpkfjd thou ?kMr xsys vkgs- cq)] dchj vkf.k
Qqys ;kauk vlk f’k”; ykHk.ks] gh vU; egkekuokauk gsok okVkok
v’khp xks”V vkgs-
MkW- ckcklkgsc vkacMs djkauh R;kaP;k The Buddha and his
Dhamma ;k xzaFkkP;k pkSF;k [kaMkr ^/keZ vkf.k /kEe* ;kaph rqyuk
djrkuk fyfgys vkgs “Morality is Dhamma and Dhamma is
Morality, in other words, Dhamma morality takes the place of God
although, there is no God in Dhamma” Eg.ktsp] uhrh Eg.ktsp /kEe
vkf.k /kEe Eg.ktsp uhrh] osxGîkk ‘kCnkar lkaxk;ps >kys rj
/kEekr uhrhus bZ’ojkps LFkku ?ksrysy
s s vkgs-
egkRek Qqys ;kauk cq)kph egrh okVr gksrh- R;kaP;k
fy[kk.kkr cq)kapk mYys[k vusd fBdk.kh ;srks- cq)kaps xq.kxk.k
xkrkuk egkRek Qqys fyfgrkr]
cq)kauh [kksM eksfMyh] dhrhZ tksMyh loZ txkrAA 1AA
euh vk;ZHkÍ dq<rh] m?kM jMrh] mj fiVhrAA 2AA
tksrhl tksr tksMh ykfouk] ,dh gksbZuk loZ txkrAA 3AA
Qqys jkokaps fr[ks cksy] uOgrh Qksy vk.kk /;kukrAA 4AA
egkRek Qqys ;kauh iq<s ckS)/kekZlaca/kh fyfgys vkgs] ßczkã.k
HkVkfo”k;h cjs u okVwu R;kauh ckS)/kekZph LFkkiuk d:u vk;Z
czkã.kkaP;k —f=e /kekZpk ckstokjk d:u ;k xkatysY;k ‘kwnz
‘ksrdÚ;kauk vk;Z HkVkaP;k ik’kkrwu eqDr dj.;kpk likVk pkyoyk
gksrk- brD;kr vk;Z eqdVq e.;krhy egk/kwrZ ‘kadjkpk;kZauh ckS)/kehZ
lTtukacjkscj ukukizdkjps foraMokn ?kkywu fganqLFkkukr eksM
dj.;kfo”k;h nh?kZ iz;Ru dsyk- rFkkfi ckS)/kekZP;k pkaxqyi.kkyk
frGek= /kksdk u clrk myV R;k /kekZph fnolsfa nol tkLr c<rh
gksr pkyyh- rsOgk v[ksjhl ‘akdjkpk;kZauh rqdhZ yksdkal ejkBîkkar
lkehy d:u ?ksÅu ryokjhP;k tksjkus ;sFkhy ckS) yksdkapk eksM
dsyk- iq<s vk;Z HkVthal xksekal o e| fi.;kph canh d:u vKkuh
‘ksrdjh yksdkaP;k eukaoj osnea= tknwlfgr HkV czkã.kkapk njkjk
ok<oyk-Þ

79
 egkRek Qqys vkf.k R;kaP;k la?kVusoj dchjkapk ifj.kke
lR;’kks/kd lektkP;k LFkkiusiklwu gksrk] ;kph ekfgrh egkRek QqYks
;kaps ,d lgdkjh rqdkjke guqear fiatu ;kauh uksanowu Bsoysyh
vkgs- R;kpizek.ks ^lR;’kks/kd lekt* LFkkiu gks.;kiwohZ dkgh efgus
vxksnj tquk xatisB] iq.ks ;sFkhy tksrhjko Qqys ;kaP;k nqdkukr
dchjiaFkh eBkrhy Kkufxjhcqok gs fuR; jfookjh ;sr vlr-
Kkufxjhcqok dchjkus dsysY;k chtd xzaFkkrhy Hkkx teysY;k
eaMGhal okpwu nk[kor- chtd xzaFk czht Hkk”ksr vlY;keqGs
chizerh Hkkxkpk Kkufxjhcqok ejkBhr rtqZek d:u teysY;k
eaMGhal lkaxr vlr- R;kr czkã.kkaP;k LokFkkZps] orZ.kqdhps oxSjsp
a s
o.kZu vkgs- ;ko:u tksrhjkokapk dchjkaP;k ok³~e;k’kh xk< ifjp;
>kysyk gksrk- R;keqGsp R;kaP;k fy[kk.kkoj dchjkaP;k fopkjkaphgh
Nki iMysyh fnlrs- vkiY;k fopkjkaph dkO;krwu vfHkO;Drh d’kh
djk;ph gh egkRek Qqys ;kauk rqdkjkekauh fnysyh loZJs”B v’kh
HksV vkgs- R;kaP;kr vHkaxkaps okpu] euu djhr vkf.k rqdkjke
xkFksps vuqdj.k djr egkRek Qqys ;kaph izfrHkk Qqyr xsyh- ;kpk
iqjkok R;kaP;k vHkax vkf.k v[akMkrwu feGrks-
egkRek Qqys ;kauh gk okjlk tlk Hkkjrh; egkekuokadMwu
vkiY;k vH;kl vkf.k ifjJekus feGoyk] rlkp ik’pkÙ; FkkWel
isu ;kaP;kgh fy[kk.kkpk R;kauh l[kksy vH;kl d:u R;kaps fopkj
Lohdkjys- FkkWel isu ;kaP;k ^ekuoh gDd* vkf.k ^foosdkps ;qx*
;k nksu iqLrdkarhy fopkjkapk [kksy Blk R;kaP;k eukoj meVyk-
rlsp isu ;kauh ‘ksrdÚ;kaP;k iz’ukalaca/kh th iqfLrdk izfl) dsyh
gksrh] frpkgh ifj.kke egkRek Qqys ;kaP;k eukoj >kysykp gksrk-
Lokra«;] lerk] ca/kqrk ;k rÙo=;hus laiw.kZ txkyk ,dk vk/kqfud
oG.kkoj vk.kys gksrs- R;kpizek.ks txkr yksd’kkghps ,d uos ;qx
lq: dsys gkssrs- xq.koÙkk gh oa’kijaijsus uOgs rj LodrZ̀Rokoj izkIr
gksr vlrs- ;kph egkRek Qqys ;kauk >kysyh tk.kho R;kauk
/keZfpfdRlsdMs ?ksÅu xsyh- R;k {ks=krhy R;kauk cq)] dchj] pkokZd
vkf.k rqdkjke gs tls vkIr okVr gksrs rlsp FkkWel isuP;k
/keZfpfdRlsus rs izHkkfor >kysys gksrs- Eg.kwup egkRek Qqys ;kaP;k
fy[kk.kkr Hkkjrh; voSfnd] iqjksxkeh] lerkoknh ijaijk vkf.k
/keZfujis{k yksd’kkghoknh ik’pkÙ; ijaijk ;kapk la;ksx >kysyk
fnlrks-

80
 egkRek Qqys ;kauh ,dksf.klkO;k ‘krdkrhy nfjnzh]
vlkgk¸;] grcy L=h&iq#”kakuk tkx`r d:u R;kauk vkReHkku ns.ks
gk ,d ekxZ R;kaP;kiq<s gksrk- vkReHkku ek.klkyk tx.;kph izjs .kk
nsrs vkf.k nq%[kkfo#) la?k”kZ dj.;kl lTt djrs- tksrhjko Qqys
;kauh ;k lewgkyk rqEghp ;k ns’kkps ewG fuoklh vlwu rqEghp [kjs
{ks=irh gksrk] ijarq rqeph gh n’kk dks.kh dsyh] ;kpk euh ‘kks/k ?;k
gs lkaxwu R;kaP;ke/;s vkRepSrU; fuekZ.k dsys-
;k laiw.kZ lewgkP;k nq%[kkps dkj.k R;kaP;kr vlysys vKku
vkgs- Hkkjrkrhy loZ ‘kwnzkfr’kwnzkaps vkf.k fL=;kaps thou mn~/oLr
gks.;kps dkj.k egkRek Qqys ;kauh f’k{k.kkr ‘kks/kys- f’k{k.kkps egÙo
iVowu ns.;klkBh R;kauh ^r`rh; jRu* ukokps ukVd fyfgys - R;k
ukVdkps ‘ksoVps laHkk”k.k] ßpyk rj vki.k nks?ks vktiklwu jkst
jk=h QqYks ;kaP;k ‘kkGkar tkÅu fyfg.ks okp.ks f’kdw Eg.ktsp iq<s
txkrhy loZ xks”Vh vki.kkl dGw ‘kdrhy” vls vkgs- ‘kwnkz fr’kwnz
vf.k fL=;kalkBh f[kzLrh fe’kujh enr dj.kkjs vlY;keqGs egkRek
QqYks ;kaps R;kaP;k’kh ftOgkGîkkps laca/k gksrs- Eg.kwu czkã.k
lq/kkjdkauhlq)k R;kaph ;FksPN faVaxy dsyh- egkjk”VªkP;k cqf)oknh
eaMGhaP;k xG;krhy rkbZr vlysys izkpk;Z xksikG x.ks’k vkxjdj
gs egkRek QqYks ;kauk migklkus ^jsOgjaM* Eg.kr vlr- ijarq
vkxjdjkaps izsj.kkLFkku vlysys tkWu LVqvVZ fey ek= egkRek QqYks
;kaP;k f’k{k.k{ks=krhy dkekus] fo’ks”kr% L=hf’k{k.kkP;k dkekus
izHkkfor gksÅu R;kph n[ky ?ksrkuk fnlrkr- egkRek Qqys ;kaps
cgqtu lektkP;k nq%[kkps funku R;kaP;k ys[kukr vusd fBdk.kh
Li”V >kys vkgs- R;kauh fyfgys vkgs]
ßrqEgk lkaxkrks cgqrka ijh] xks”VA gh [kjh ‘kwnzfgrkphA
nqnZ’kk rh vfo|sik;h] ,sdyh ehfg] dFkk cgqerkaphAÞ
egkRek Qqys ;kauh lq: dsysY;k f’k{k.kkP;k dk;kZus
egkjk”Vªkr ,dk uof’kf{kr fi<hus tUe ?ksryk vkf.k cgqtu lektkr
tkx`rhph ,d ykV mlGyh- egkRek Qqys ;kauh lektlq/kkj.ksph
xkMh bFki;Zar vk.kysyh gksrh- rh iq<s us.;klkBh ;k rhugh Hkk”kkar
uSiq.; dekowu ln~xq.kh] laiUu vkf.k ekU;oar Bjysys fHkejko
jketh vkacM s dj gs egkRek Qqys ;kaP;k fu/kukuarj lgk efgU;kaP;k

81
vkr ;k Hkwehr tUekyk vkys vkf.k Hkkjrkrhy ‘kwnzkfr’kwnz vkf.k
fL=;kaP;k thoukr izdk’k is:u xsys-
lanHkZ

Ambedkar B. R. (1979), ‘Writing and Speeches’, Vol. 11,

Government of Maharashtra, Bombay.
dlcs jkolkgsc ¼2016½] ^HkDrh vkf.k /kEe*] yksdok³~e; x`g
izdk’ku] eqc
a bZ-
dlcs jkolkgsc ¼2008½] ^/keZxazFk vkf.k ekuoh thouizokg*]
lqxkok izdk’ku] iq.ks-
QMds ;-fn- ¼laik-½ ¼1991½] ^egkRek Qqys&lexz ok³~e;*]
egkjk”Vª jkT; lkfgR; vkf.k laLÑrh eaMG] eac
q bZ] ikpoh vko`Ùkh-
dlcs jkolkgsc ¼1996½] ^ekuo vkf.k /keZfparu*] lqxkok
izdk’ku] iq.ks-
gjh ujdss ;kauh laikfnr dsysY;k ^egkRek Qqys % ‘kks/kkP;k uO;k
okVk-*
dne fnxacj ¼2015½] ¼o”kZ 2js vadkr½ ;kauh izdkf’kr dsysY;k
^lk- lerk —rh* izFke o/kkZiufnu vadkrhy MkW- foykl vk<ko
;kaP;k ^egkRek Qqys o fL=;kapk fodkl* ;k ys[kkrwu-

82
 ‘kkys; lektdk;Z% ‘kkys; eqykaP;k leL;k
gkrkG.;klkBh izHkkoh ra=

MkW- HkkSfed ns’keq[k

izk/;kid
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx
lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks
njo”khZ ‘kS{kf.kd o”kkZP;k lq:okrhl ‘kS{kf.kd laLFkkae/;s
xksa/kGkph fLFkrh c?kko;kl feGrs- ,dk cktwyk ‘kkys; o
egkfo|ky;kaph] eqykeqyhaph] fo|kF;kaZph o ikydkaph vkf.k nqlÚ;k
cktwyk ‘kkys; iz’kklukph rkjkacG gksr vlrkukps fp= vkiY;kyk
fnlrs- pkaxY;k ‘kkGk] egkfo|ky;kae/;s vkiY;k ikY;kyk izos’k
feGfo.;klkBh ikydkapk [kVkVksi vkf.k ‘kkys; iz’kklukdMwu
R;kauk udkj fdaok vusd gsyikVs ?kkrY;kuarj dlsrjh izos’k
feGfo.ks- ;k loZ dljrhapk izR;{k&vizR;{kjhR;k eqykaP;k]
ikY;kP;k O;fDreÙokoj ifj.kke gksr vlrks-
O;DrhP;k tM.k?kM.khe/;s ‘kkGk] ikyd] lekt]
fe=&ifjokj ;k loZ xks”Vhapk egÙoiw.kZ okVk vlrks- ;k lokZauh
,df=ri.ks] ,desdkauk iwjd v’kk izdkjP;k Hkwfedk ctko.;kps
dke djko;kps vlrs- ;kiSdh ,[kk|k tjh laLFksdMwu vkiY;k
drZO;kps ikyu O;ofLFkr >kys ukgh rjh eqykaP;k fodklkoj R;kpk
ifj.kke gksr vlrks-
;k loZ ik’oZHkwehoj ‘kkys; Lrjkoj f’k{k.k ?ks.kkÚ;k dqekj
o fd'kksjkalkBh R;kaps xqarkxaqrhps Hkkofud fo’o gkrkGwu R;kaP;k
fudksi o fujksxh O;fDrÙokl iwjd v’kk okrkoj.k fufeZrhlkBh
‘kkGkae/;s mPpf’kf{kr o izf’kf{kr v’kk lektdk;ZdR;kaZph]
ekulksipkj rTKkaph fdaok lYykxkjkph miyC/krk vl.ks gh vusd
‘kkys; vko’;drkaiSdh ,d egÙokph vko’;drk letyh tkÅ
ykxyh-

83
 vkiY;kdMs ‘kkGkaps nSuafnu osGki=d brds vk[kho&js[kho
vkf.k pkdksjhc) vlrs dh] eqykaP;k xjtk vkf.k vMp.khadMs y{k
ns.;kl f’k{kdkauk iqjslk osGgh feGr ukgh fdaok f’k{kdkauk iqjslk
osG vlyk rjh eqykaP;k oS;fDrd vkf.k dkSVfqa cd thouke/;s
tkLrhpk gLr{ksi udks Eg.kwu f’k{kd fo|kF;kZaP;k vf/kd toG
tk.;kpk iz;Rup djhr ukghr- eqykaP;k vMp.khafo”k;h cÚ;kpnk
‘kkys; iz’kklukph mnklhurkgh fnlwu ;srs- mnk- eqykaP;k okjaokj
xSjgtj jkg.;kekxP;k dkj.kkapk ‘kks/k ?ksryk tk.ks vko’;d vlrs-
dkgh eqykauk baxzthlkj[ks f’kdfo.;kps ek/;e vo?kM okVrs]
,[kk|k fo”k;kph vkoM ul.ks] csrkph vkfFkZd ifjfLFkrh] dkSVfqa cd
dyg] lko= ikyd] vfrlaosnu’khy eqys] vfr lajf{kr fdaok
ykMkoysyh eqys] fe=ifjokj] dMd ‘kkys; f’kLr] lkaLÑfrd
fHkUurk] HkkaM[kksj ‘kstkjh] lrr HkkaM.kkjs ekrk&firk v’kk
vusdkaiSdh ,d&nksu dkj.kkaeqGs fd’kksjo;hu eqys Vksdkpk
udkjkRed fopkj d: ‘kdrkr- ‘kkGkae/;s v’kk osxosxGîkk
dkj.kkaeqGs U;wuxaM tksiklr leL;kxzLr >kysyh vusd eqys fnlwu
;srkr- lk/kkj.kr% loZlk/kkj.k ‘kkys; okrkoj.kkr v’kh loZp eqys
f’k{kdkauk n`”Vhl iMrhy fdaok rs vksG[krk ;srhy vlsgh ukgh(
ijarq cgqrka’k v’kh leL;kxzLr eqys f’k{kdkaP;k utjsrwu lqVr
ukghr-
v’kk eqykae/khy U;wuxaM ?kkyfo.;klkBh ‘kkGkae/;s Lora=
v’kh ;a=.kk ulrs vkf.k ;k dkeh f’k{kdkaps dkS’kY; vkf.k osGgh
viw.kZ iMrks- v’kk osGh ‘kkys; lgk;d ¼lekt dk;ZdrkZ½ fdaok
lYykxkj iz’kklukyk vkf.k f’k{kdkauk iwjd ijarq Lora=i.ks dke
djhr vlrks- eqykaP;k vuqifLFkrhpk fdaok osxosxGîkk leL;kaph
dkj.ks letwu ?ks.;klkBh ikydkauk okjaokj HksV.ks] eqykaP;k fe=kauk]
‘kstkÚ;kauk] f’k{kdkauk HksV.ks] R;kaP;kdMwu leL;kxzLr eqykaph laiw.kZ
ekfgrh ?ks.ks b- dkes lekt dk;ZdR;kaZyk okjaokj djkoh ykxrkr-
vFkkZr gh ekfgrh ?ks.;klkBh ‘kkL=h; lekt dk;kZps Kku vkf.k
dkS’kY;s vl.ks vko’;d vlrs- eqykaP;k leL;sph laiw.kZ dkj.ks

84
letwu ?ksÅu ;ksX; rs ^funku* fdaok fu”d”kZ dk<wu laiw.kZ vgoky
¼dsl fjiksVZ½ ‘kkys; iz’kklu o lacaf/kr f’k{kdkadMs ikBfoyk tkrks -
R;kr leL;kxzLr eqykyk lq/kkj.;kps mik;gh lqpfoys tkrkr-
lekt dk;ZdrkZ fdaok lgk;d] ‘kkys; iz’kklu vkf.k
ikyd ;kaP;k la?kfVr iz;Rukus eqykae/;s O;ofLFkr lq/kkj.kk gksr
tkrkr- fof’k”V leL;seG q s eqykaoj vl.kkjk rk.k gydk gksrks vkf.k
rks vH;klkr izxrh d: ykxrks- gh dkekph iw.kZi.ks ‘kkL=h; i)r
vkgs- izfrca/kkRed mik; dj.;kP;k ;k izfØ;se/;s lekt dk;ZdrkZ
leL;kxzLr eqykaph lq:okrhiklwuph ‘kS{kf.kd izxrh] fu;feri.kk
vkf.k R;kps orZu ;kfo”k;h ‘kks/k ?ksrks- x`gHksVhrwu ikydka’kh vkf.k
brj lacaf/kr O;Drh fdaok laLFkka’kh lqlaokn lk/krks vkf.k ‘kkL=h;
KkukP;k vk/kkjs dkj.kkaph fpfdRlk d:u leL;kaph mdy djrks-
vFkkZr ;sFks lkaf?kd iz;Rukaphp vko’;drk vlrs-
iq.ks] eqacbZ vkf.k ukxiwje/;s dkgh baxzth ek/;ekaP;k
‘kkGkae/;s v’kk O;kolkf;d lekt dk;ZdR;kaZP;k use.kqdk dj.;kr
vkY;k vkgsr- rs lYykxkj] ekxZn’kZd] isjz d vkf.k fe= Eg.kwu
Hkwfedk ctkorkr- lekt dk;ZdrkZ lk/kkj.kr% ikp izdkjP;k lsok
‘kkGkae/;s nsr vlrks- R;k Eg.kts O;Drh lgk¸; lsok] f’k{kd
lgk¸; lsok] iz’kklu lgk¸; lsok vkf.k leqnk; fdaok yksdlgk¸;
lsok b- O;kolkf;d lekt dk;ZdR;kZus ‘kkGkae/;s usgeh fof’k”V
vkoM&fuoM vlysys xV fodflr d:u R;kaP;kr leUo; lk/kwu
oS;fDrd ppkZ] xV ppkZ] vuqHkokaps dFku vls Lora= miØe
jkcfo.ks visf{kr vlwu ;k loZ miØekapk mÌs’k eqykaP;k O;fDreÙo
fodklkr iwjd Hkwfedk dj.ks gk vlrks- ;klkBh ‘kkys; iz’kklukpk
ldkjkRed n`f”Vdksu vko’;d vlrks-
‘kkys; lgk¸; dk;kZpk bfrgkl rlk Qkj tquk ukgh- [kjs
rj laiw.kZ Hkkjrkr O;kolkf;d lektdk;kZps izf’k{k.k ns.kkÚ;k laLFkk
egkjk”Vªkr lokZf/kd vkgsr- eqGkr ;k f’k{k.kkph lq:okrp
egkjk”Vªkiklwu >kysyh vkgs- eqacbZP;k VkVk lekt foKku laLFksus

85
1936 e/;s ;k f’k{k.kkph lq:okr dsyh- ;k laLFkkae/;s inO;qÙkj
ikrGhoj O;kolkf;d lektdk;kZps izf’k{k.k nsÅu fu”.kkr dk;ZdrsZ
fdaok iz’kald r;kj dsys tkrkr- v’kk izf’kf{kr lekt
dk;ZdR;kaZP;k tj ‘kkGkae/;s use.kqdk >kY;k] rj eqykae/khy U;wuxaM
deh d:u R;kaP;kr ldkjkRed n`f”Vdksu vk.krk ;sbZy-
vkiY;kdMs ijksidkj o`Ùkhus ikjaifjd i)rhus dsY;k tk.kkÚ;k
lektdk;kZis{kk fujkGîkk Lo:ikps gs dk;Z vkgs- ;k dk;kZph pkSdV
iw.kZr% ekul’kkL=] lekt’kkL= o dY;k.k iz’kklu ;k ‘kkL=h;
KkukP;k vk/kkjkoj r;kj >kysyh vkgs- gh dk;Z i)rh oS|dh;
O;olk;k’kh lka/kE;Z nk[kfo.kkjh vkgs-
‘kkys; lgk¸; dk;kZph lq:okr ek= furkar xjtsrwu
vesfjdsr >kysyh vkgs- lq:okrhps dke gs eq[;r% ikydkaP;k
ikrGhojp olkgrhr gksr vls- lk/kkj.kr% 1960P;k njE;ku ^HksV
ns.kkjs f’k{kd* ;k ladYiusph tkxk ^’kkys; lgk¸; dk;ZdrkZ* ;k
ladYiusus ?ksryh- O;kolkf;d lekt dk;kZpk lkoZf=d >kysyk
izlkj vkf.k mi;ksfxrk y{kkr ?ksÅu fofo/k ‘kkGkauhgh O;kolkf;d
lekt dk;kZpk lkoZf=d >kysyk izlkj vkf.k mi;ksfxrk y{kkr
?ksÅu fofo/k ‘kkGkauhgh O;kolkf;d lektdk;kZdMs fodklkRed
n`f”Vdksukrwu igk.;kl lq:okr dsyh- Hkkjrkrgh gGwgGw gh
ladYiuk Lohdkjyh tkr vkgs] ijarq ljdkjh ikrGhoj ;kckcr
/kksj.kkRed fu.kZ;kP;k vHkkokeqGs O;kolkf;d lekt dk;kZdMs
vtwugh nqyZ{k >kysys vkgs- vkiY;kdMs ‘kgjh vkf.k xzkeh.k v’kk
nksUghgh {ks=kae/;s gh ladYiuk O;ogkjkr izHkkohi.ks :tfork ;sbZy -
vkiY;kdMs ‘kgjh vFkok xzkeh.k ‘kkGkae/khy eqys vlksr
R;kaukgh fofo/k leL;k vkgsr- mnk- eqykauh lrr xSjgtj jkg.ks]
‘kkGk v/kZoV lksMwu ns.ks] vH;klkr csrkphp izxrh vl.ks]
vH;klØe let.;kr vMp.kh] eqys vf/kd laosnu’khy vl.ks]
Hkkoukaoj fu;a=.k u Bsork ;s.ks] Hkkofud&ekufld xqarkxqarheqGs
orZu ygjh] ,dydksM a s cu.ks] gkrkpk vaxBk pks[k.ks] vaFk:.k vksys

86
dj.ks] gV~Vh cu.ks] rack[kw] xqV[kk [kk.ks] foMh&flxkjsV vks<.ks]
u’ksP;k vkgkjh tk.ks] ikydkauk pqdfo.ks] f’k{kdkauk myVs cksy.ks]
xqUgsxkjh Lo:ikps orZu dj.ks] csrkP;k vkfFkZd ifjfLFkrheqGs bPNk
o vkoM vlwugh f’k{k.k u ?ksrk ;s.ks fdaok ;k ifjfLFkrhpk
udkjkRed n`f”Vdksukrwu okij dj.ks- ;k ckSf)d&ekufld]
lkekftd] ‘kS{kf.kd] vkfFkZd o orZukRed v’kk osxosxGîkk
oxZokjhr eksM.kkÚ;k leL;kaeqGs cgqrka’k ‘kkys; eqys okeekxkZyk
ykxr vlY;kps fnlwu ;srs- R;krwu ?kj lksMwu fu?kwu tk.ks] pksÚ;k
dj.ks] [kqukP;k iz;Rukr lkehy gks.ks] jLR;koj HkVd.ks] eqyhaph
NsMNkM dj.ks vls izdkj ljkZli.ks c?kko;kl feGrkr-
;k loZ leL;kauk dks.krkgh fof’k”V ,d ?kVd dkj.khHkwr
ulrks] rj dkSVfqa cd] lkekftd] ‘kS{kf.kd] jktdh; o vkfFkZd
{ks=krhy nwf”kr okrkoj.kkpkgh ifj.kke vkgs vkf.k R;krwu ;s.kkÚ;k
fi<îkkae/;s oSQY; ok<r vlY;kps fnlwu ;srs- gs Fkkacfo.;klkBh
,df=r vkf.k i)r’khj iz;Rukaph vko’;drk vkgs- R;k iz;Rukapkp
,d Hkkx Eg.kwu ‘kS{kf.kd {ks=krhy okrkoj.k fudksi o fujksxh
Bso.;klkBh ‘kkGkae/;s izf’kf{kr lekt dk;ZdR;kZaph use.kwd d:u
R;kaP;k ek/;ekrwu ^leL;kxzLr eqykaP;k leL;sph* rhozrk dkgh
va’kh deh djrk ;sbZy- dkj.k O;kolkf;d lekt dk;ZdrkZ gk
fo|kFkhZ] ikyd] f’k{kd Eg.ktsp O;Drh] dqVaqc] ‘kkGk o leqnk;
;k fofo/k ikrGîkkaoj dke djhr vlrks-
‘kkGsP;k ifjljkr fdaok xkokr] ‘kgjkr miyC/k vlysY;k
iwjd lk/kukaph ekfgrh ‘kkys; iz’kklu o f’k{kdkauk ns.ks] xjtw
fo|kF;kZauk ‘kkys; lkfgR; fdaok vkfFkZd enrhlkBh ns.kxhnkjkauk
vf/kÑri.ks vkokgugh djrk ;sÅ ‘kdrs- ^’kkys; lekt dk;Z* gk
‘kkys; iz’kklu vkf.k ,dw.kp f’k{k.k{ks=kpk ,d vfoHkkT; Hkkx
cuk;yk gok- ;k n`”Vhdksukrwu ‘kklu o ‘kkys; O;oLFkkiukus
fopkj dj.;kph furkar vko’;drk vkgs-

87
 j?kqukFk dosZ ;kaps lektf’k{k.kkrhy ;ksxnku

Jh- fnid v’kksd eksjs

izdYi lgdkjh
izkS<] fujarj f’k{k.k o KkufoLrkj foHkkx]
lkfo=hckbZ Qqys Ikq.ks fo|kihB ¼iwohZps iq.ks fo|kihB½] iq.ks&07-

l/;k 18 vkWDVkscj gk fnol ^vW.MªkWikWt Ms* fdaok

^eWukikWt Ms* Eg.kwu lktjk dsyk tkrks- o; o”kZs 45 >kY;kuarj
L=h&iq:”kkauk ;s.kkjk Fkdok] ‘kjhjkr gks.kkj cny] R;krwu gks.kkjs
vktkj] R;koj ?;ko;kph dkGth ;klanHkkZr tkx:drk fuekZ.k
gks.;klkBh vls fnol lktjs dsys tkr vkgsr- dkj.k rh dkGkph
xjt vkgs] Eg.kwu gk ns[khy lektf’k{k.kkpk Hkkx gksÅ ‘kdrks-
lektf’k{k.kkrwu lektkpk lkaL—frd] vkfFkZd] jktdh;] lkekftd
fodklkcjkscjp R;kaP;k vkjksX;klanHkkZr tkx:d jkg.;klkBh R;kl
Kku ns.;kph xjt vkgs- gk iz;Ru folkO;k ‘krdkr j?kqukFk dosZ
;kauh dsysyk gksrk-

j?kqukFk /kksM
a ks dosZ gs izkeq[;kus eg”khZ /kksM
a ks ds’ko dosZ ;kaps
iq= Eg.kwu vf/kd ifjfpr vkgsr- lektlq/kkj.ksP;k dk;kZpk
vuqHkolaiUu okjlk R;kauk ofMykadMwu feGr gksrk- ^xf.kr*
fo”k;kr izkoh.; feGfoysys j?kqukFk dosZ gs O;olk;kus izk/;kid
Eg.kwu :tw >kysys vlys rjh R;kauh fo|kFkhZn’ksiklwup
lektf’k{k.kkpk /;kl ?ksrysyk fnlwu ;srks- dosZ ;kauh
larfrfu;eukP;k izpkj o izlkjkcjkscjp vkgkj] Ropkjksx] xqIrjksx
;klkj[;k vkjksX;lanHkkZr tkx:drk fuekZ.k dj.kkÚ;k ‘kkL=h;
fopkjkapk izlkj dsyk-

88
 lu 1921 e/;s Hkkjrkrhy ifgys larfrfu;eu mipkj dsanz
j?kqukFk dosZ ;kauh lq: dsys- uksdjh fdaok larfrfu;eukps dk;Z
;kiSdh ,d fuoM.;kph osG R;kaP;koj vkyh vlrk R;kauh
uksdjhpk R;kx d:u iw.kZosG larfrfu;eukps izpkj o izlkjkps dke
gkrh ?ksrys- 1927 e/;s R;kauh ;kp lektf’k{k.kkP;k dk;kZlkBh
^^lektLokLF;** ukokps ekfldgh lq: dsys- ^larfrfu;eu*]
^dke’kkL=*] ^Ropsph fuxk*] ^vkgkj’kkL=*] ^os’;k O;olk;*]
^eksiklkaP;k dFkk* ;klkj[;k ejkBh] baxzth Hkk”ksrhy iqLrdkacjkscjp
osxosxGîkk ekfldkae/;s] o`Ùki=kae/;s ys[kgh R;kauh fyfgys- R;kaPks
ys[k cq)hizkek.;oknh Lo:ikps vlr- R;kaP;k cq)hizkek.;oknh
ys[kukyk o R;kaP;k dk;kZyk R;kdkGkr dkgh o`Ùki=s] jktdh;
i{kkauh ^v’yhy* lacks/kwu ;k dk;kZl lektf’k{k.kkpk Hkkx
vlY;kps ukdkjys- R;keqGs R;kauk rhu U;k;ky;hu [kVY;kauk
lkeksjs tkos ykxys] ijarq R;kauh vkiys dk;Z pkywp Bsoys-
¼vizdkf’kr j-/kks-a & laik- vuar ns’keq[k½

egkRek xka/khauh ns[khy lektf’k{k.kkpk olk ?ksrysyk gksrk-

T;kosGsyk tx canqdhP;k xksGhus lkezkT; fodkl o lqj{kspk ekxZ
voyafcr gksrs] R;kposGh ;k ifjfLFkrhr Hkkjrh;kauk Lokra«; o
lqj{kk ;klkBh egkRek xka/khauh vfgalspk ekxZ nk[kfoyk-
¼KkufoLrkjkph f{kfrts & /kuat; yks[kaMs] uoukFk rqis]½ rRdkyhu
Hkkjrh; yksd xfjc gksrs- R;kauk nksu osGsps tso.k feGr ulrkuk
udks vlysys viR;kalkBh ^cz„p;Z*] ^vkRela;e* ekxkZus
larfrfu;eu dj.;kpk lYyk R;kauh tursyk fnyk] T;kl j?kqukFk
dosZ ;kauh rhoz vk{ksi ?ksowu ^v’kkL=h; o vuSlfxZd mik;* vls
lacks/kys gksrs] FkksMD;kr lektf’k{k.k gs ewY;kRedrscjkscjp ‘kkL=h;
n`f”Vdksukrwugh ;ksX; vlk;yk gos-

j?kqukFk dosZ ;kauh larfrfu;eukpk izpkj o izlkj djrkukp

lektkrhy xSjlet] va/kJ)k o brj ‘kkjhfjd leL;k ;kaoj ys[ku
dsys] rlsp R;kauh ‘kkL=h; n`f”Vdksukrwu R;kaps fo’ys”k.k d:u

89
R;koj ekxZn’kZu dsys- larfrfu;eukP;k lk/kukaph ekfgrh R;kauh
Lor% fons’kkr tkÅu feGfoyh gksrh- larfrfu;eukph lk/kus
fons’kkrwu ekxowu ^uk uQk uk rksVk* ;k rÙokoj R;kauh foØh lq:
dsyh- ;k lk/kukaph ekfgrh rlsp ;klanHkkZrhy iq:”kkaoj mipkj rs
Lor% djhr- efgykaP;k mipkjklkBh R;kaph iRuh ekyrhckbZ dosZ
;kauk R;kauh izf’k{k.k fnys- tursyk vkjksX;kph dkGth d’kh ?;koh]
;kfo”k;h tkx:d dj.;kpk iz;Ru R;kauh dsyk- fojks/kdkaph rek u
ckGxrk R;kauh vkiys dk;Z lektklkBh pkywp Bsoys-
larfrfu;eu] vkjksX;kph dkGth ;kapk izlkj gs ns[khy ,d
lektf’k{k.kkpkp Hkkx vkgs] gs R;kauk lektkyk iVowu ns.;klkBh
vk;q”;Hkj la?k”kZ djkok ykxyk- uksdjh lksMkoh ykxY;keqGsp R;kauk
lkekU; vk;q”; txkos ykxys- ;- fn- QMds ;kauh ^lkekU; O;Drh
vkf.k vlkekU; dk;Z* vls dosZ ;kaP;klanHkkZr fo/kku dsys vkgs-
¼j-/kksa- dosZ & ;-fn- QMds½

j-/kks-a dosZ ;kauh vkiY;k dk;kZe/kwu vkf.k ys[kukrwu L=h

Lokra«;kpk ns[khy iqjLdkj dsyk- iztuu izfØ;se/;s iq:”k gk
fufeÙkek= vlrks] rlsp L=hph bPNk ulrkukgh ekr`Ro yknrks- L=h
;k ikjaifjd nkL;krwu eqDr Ogkoh] ;klkBh larfrfu;eukph lk/kus
fL=;kauh okijkoh] vlk rs vkxzg /kjrkr- ;klkBh rs ;qjksikrhy
fL=;kaps vkf.k rsFkhy lektthoukps nk[kys nsrkr- ek= Hkkjrkr
;qjksikrhy L=hthoukps vuqdj.k djrkuk R;k fopkjkaps Hkkjrh;dj.k
dj.ks ns[khy xjtsps vkgs] vlsgh rs lqpforkr- 17 O;k ‘krdkr
ÝkUle/khy ^fuukWa n ykaDyk* ;k L=hps thoupfj= rs vkiY;k
^lektLokLF;* ekfldke/;s ekaMwu ;qjksikrhy fL=;kauk lektkr
fdrh Lokra«; vlrs] ;kfo”k;h foospu djrkr- rlsp ÝkUle/khy
xktysY;k ^eksiklkaP;k* Hkk”kkarjhr dFkkae/kwu L=h Lokra«;kcjkscjp
fL=;kaps ySfa xd laca/kkfo”k;hps fopkj gs uSlfxZd Lo:ikps vlrkr]
vlsgh rs Li”V djrkr- FkksMD;kr] L=hyk iq:”kkaleku okx.kwd
feGkoh] vlk rs vkxzg /kjrkr-

90
 j-/kks-a dosZa ;kaP;k ‘ksoVP;k dkGkr Hkkjr ljdkjus
lektf’k{k.kkP;k eksfgespk izlkj lq: dsysyk gksrk- R;kaP;k ;k
dk;kZiklwu Lokra«;ksÙkj dkGkr MkW- Hkkypanz QMds ;kaP;klkj[;k
lektf’k{k.k rTKkauh uDdhp isjz .kk ?ksryh vl.kkj- lektkrhy
misf{kr ?kVdkauk izokgkr vk.k.;klkBh] uO;k Kkukph vksG[k
gks.;klkBh fofo/k ‘kgjkae/;s fQ:u R;kauh vkjksX; tkx`rhP;k
dk;kZrwu lektf’k{k.kkpk izlkj dsysyk fnlwu ;srks-

j-/kks-a dosZ ;kauh larfrfu;eukpk izlkjkP;k ek/;ekrwu

lektf’k{k.k ns.;klkBh xkoksxkoh tkÅu ekfgrh fnyh] rlsp ;k
lanHkkZr vkOgkugh dsys- ;kp i)rhps dk;Z MkW- Hkkypanz QMds
;kauh dsys- lektf’k{k.kkrwu va/kJ)k] vKku nwj djrkuk
cq)hizkek.;oknkpkp vk/kkj ?;kok ykxrks] rsOgkp gk ^misf{kr*
lekt lerksy lk/kw ‘kdrks] gs MkW- Hkkypanz QMds ;kauh vksG[kys
gksrs- gk leku /kkxk j?kqukFk /kksM
a ks dosZ vkf.k MkW- Hkkypanz QMds
;kaP;kr fnlwu ;srks-

fu”d”kZ

j-/kks-a dosZ ;kauh larfrfu;eukP;k izpkj o izlkjke/kwu

lektf’k{k.k ns.;kps dk;Z dsys- misf{kr o gsVkG.kh vkY;kuarj
ns[khy R;kauh vkiys dk;Z lq:p Bsoys- lkekU; tursyk
vkjksX;fo”k;d tutkx`rh djrkuk [kVY;kaukgh lkeksjs tkos
ykxysys j-/kksa- dosZ ;kauh KkufoLrkjkP;k] lektf’k{k.kkP;k vkf.k
lektlq/kkj.ksP;k dk;kZl Lor%l vk;q”;Hkj okgwu ?ksrys- R;kauh
cq/nhizkek.;oknh n`”Vhus vkjksX;klanHkkZrhy va/kJ)k ukdk:u
‘kkL=h; Kku yksdkaiq<s ekaMys-

91
lanHkZlwph

ns’keq[k vuar ¼laik-½ ¼2010½] ^vizdkf’kr j-/kks-a *] in~exa/kk

izdk’ku] iq.ks-
QMds ;- fn- ¼1981½] ^j-/kksa dosZ*] g-fo- eksVs izdk’ku] iq.ks-
yks[kaMs /kuat;] uoukFk rqis ¼laik-½ ¼2013½] ^KkufoLrkjkph
f{kfrts*] ;qfuOglZy izdk’ku] iq.ks-
nS- yksdlÙkk-

92
 =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉÒ±É +ÆiÉÌ´É®úÉävÉ +ÉÊhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉiÉÒ±ÉVÉÉiÉ +ÉÊhÉ
˱ÉMɦÉÉ´É ºÉÆ´ÉänùxɶÉÒ±ÉiÉÉ
ºÉÆVɪÉEÖò¨ÉÉ® úEòÉƤɳäý
GòÉÆÊiÉVªÉÉäiÉÒ ºÉÉÊ´ÉjÉÒ¤ÉÉ<Ç ¡Öò±Éä ºjÉÒ +¦ªÉÉºÉ Eåòpù,
ºÉÉÊ´ÉjÉÒ¤ÉÉ<Ç ¡Öò±Éä {ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö, {ÉÖhÉä-7
‘¦ÉÉ®úiÉ ´ÉÉ SÉÒxɨÉvÉÒ±É |ÉMÉiÉÒSÉÒ +ɨ½þÒ +Énù®úªÉÖCiÉ nùJÉ±É PÉäiÉÉä. {É®ÆiÉÖ MÉÖhÉ´ÉkÉäSªÉÉ
¤ÉɤÉiÉÒiÉ +ɨÉSªÉɶÉÒ iÉÖ±ÉxÉÉSÉ ½þÉä>ð ¶ÉEòiÉ xÉɽþÒ. ¨ÉÉä`ö¬É ºÉÆJªÉäxÉä =SSÉʶÉIÉhÉ ´É ºÉƶÉÉävÉxÉ ºÉƺlÉÉÆSÉÉ
Ê´ÉEòÉºÉ º´ÉÉMÉiÉɽÇþ +ºÉ±ÉÉ iÉ®úÒ iªÉÉÆSªÉÉ ¨ÉÉvªÉ¨ÉÉiÉÚxÉ EòÉähÉiªÉÉ |ÉEòÉ®úSÉä ¨ÉxÉÖ¹ªÉ¤É³ý Ê´ÉEòʺÉiÉ Eäò±Éä VÉÉiÉ
+ɽäþ ªÉÉEòbä÷ +ÊvÉEò ÊSÉÊEòiºÉEò{ÉhÉä {ÉɽþhªÉÉSÉÒ MÉ®úVÉ +ɽäþ. EòɳýÉSÉÒ {ÉɴɱÉä +Éä³ýJÉÚxÉ iªÉÉ MÉ®úVÉÉ
¦ÉÉMÉʴɱªÉÉ xÉɽþÒiÉ iÉ®ú ºÉ¨ÉÉVÉÉ{ÉÖføÒ±É +É´½þÉxÉä EòɪɨÉSÉ ®úɽþiÉÒ±É.
º´ÉªÉÆ+vªÉªÉxÉ +ÉÊhÉ ´ÉɺiÉ´ÉÉSÉä ¦ÉÉxÉ `äö´ÉÚxÉ ¦ÉʴɹªÉÉSÉÉ +É®úÉJÉb÷É ºÉÉnù®ú Eò®úhÉÉ−ªÉÉ
ºÉƶÉÉävÉxÉÉ´É®ú +ÉìCºÉ¡òbÇ÷¨ÉvªÉä ¦É®ú +ºÉiÉÉä. OÉÆlÉɱɪÉ, ºÉÆOɽþɱɪÉä ªÉÉÆSªÉÉ ¨ÉÉvªÉ¨ÉÉiÉÚxÉ Ê´ÉuùkÉÉ{ÉÚhÉÇ
¶ÉèIÉÊhÉEò {É®Æú{É®úÉ VÉ{ɱÉÒ VÉÉiÉ +ɽäþ. ¨ÉÉMÉhÉÒSªÉÉ ®äú]õ¬É¨ÉvªÉä ±ÉÉäEòÉÆxÉÉ ½þ´Éä iɺÉä ʶÉIÉhÉ näùhªÉÉSªÉÉ
¦ÉÉ®úiÉɨÉvÉÒ±É º{ÉvÉæiÉ ‘+ÉìCºÉ¡òbÇ÷ ¨ÉÉìbä÷±É’ ®úɤÉÊ´ÉhÉä ¶ÉCªÉ xÉɽþÒ.’ — b÷Éì. ½Öþb÷, EÖò±ÉMÉÖ¯û +ÉìCºÉ¡òbÇ÷
ªÉÖÊxÉ´½þ̺É]õÒ (±ÉÉäEòºÉkÉÉ {ÉÖhÉä; 4 BÊ|É±É 2009)
+Eò®úÉ´ªÉÉ ¶ÉiÉEòÉiÉ +ÉvÉÖÊxÉEò Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆxÉÉ ªÉÖ®úÉä{ÉÉiÉ |ÉÉ®Æú¦É ZÉɱÉÉ. +ɨ½þÒ YÉÉxÉ{É®Æú{É®úÉ
ÊxɨÉÉÇhÉ Eäò±ÉÒ +ºÉÉ ®úɺiÉ nùÉ´ÉÉ ½þÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö +ÉVÉ´É®ú Eò®úÒiÉ ½þÉäiÉÒ. {É®ÆúiÉÖ ¶ÉèIÉÊhÉEò MÉÖhÉ´ÉkÉÉ ´É xÉ´Éä
ºÉƶÉÉävÉxÉ ªÉÉÆSªÉÉ +ÉvÉÉ®úÉ´É®ú EòɽþÒ ´É¹ÉÉÈ{ÉÚ´ÉÔ Eäò±É䱪ÉÉ {ÉɽþhÉÒiÉ ÊxÉ´Éb÷ ZÉɱÉ䱪ÉÉ VÉMÉÉiÉÒ±É {Éʽþ±ªÉÉ 20
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆiÉ <ÆM±ÉÆb÷¨ÉvÉÒ±É EåòÊ¥ÉVÉ +ÉÊhÉ +ÉìCºÉ¡òbÇ÷ ´É VÉ{ÉÉxÉSÉä ]õÉäÊEòªÉÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö ´ÉMɳýiÉÉ =®ú±Éä±ÉÒ
ºÉ´ÉÇ 17 Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö +¨ÉäÊ®úEäòiÉÒ±ÉSÉ +ɽäþiÉ. MÉÖhÉ´ÉkÉäSªÉÉ où¹]õÒxÉä ªÉÖ®úÉä{É{ÉäIÉÉ +¨ÉäÊ®úEäòxÉä +ÉPÉÉb÷Ò ¨ÉÉ®ú±ÉÒ
½þÒ MÉÉä¹]õ ªÉÖ®úÉä{ÉSªÉÉ ÊxÉnùÉxÉ iªÉÉiɱªÉÉ EòɽþÒ ®úɹ]ÅõÉÆSªÉÉ +½ÆþiÉä±ÉÉ vÉCEòÉ näùhÉÉ®úÒ +ɽäþ. +¨ÉäÊ®úEòÉ
+ÉÌlÉEòoù¹]õÒxÉä ºÉ¨ÉÞrù +ºÉä±É {É®ÆúiÉÖ ºÉƺEÞòiÉÒSÉÉ BEò ¨É½þk´ÉÉSÉÉ PÉ]õEò +ºÉ±Éä±ÉÒ YÉÉxÉ{É®Æú{É®úÉ +ɨÉSªÉÉSÉ
Vɴɳý +ɽäþ +ºÉÉ +ʦɨÉÉxÉ ¤ÉɳýMÉhÉÉ−ªÉÉ ªÉÖ®úÉä{ɱÉÉ ´ÉºiÉÖκlÉiÉÒ ºÉÉÆMÉhÉÉ®úÒ +ÉÊhÉ ºÉÉ´ÉvÉ Eò®úhÉÉ®úÒ ½þÒ
{ÉɽþhÉÒ +ɽäþ. (SÉ{ɳýMÉÉ´ÉEò®ú, xÉ®åúpù 2006; {ÉÞ. 92) +ÉÌlÉEò ºÉÖ¤ÉkÉÉ +ÉÊhÉ Ê´É{ÉÖ±É ºÉÉvÉxɺÉɨÉÖOÉÒ
+ºÉ±ÉÒ ¨½þhÉVÉä MÉÖhÉ´ÉkÉÉ +É{ÉÉä+É{É ªÉäiÉä +ºÉÉ BEò ªÉÖCiÉÒ´ÉÉnù ±ÉÉäEò +ÉÊhÉ ®úɹ]Åäõ ºÉiÉiÉ Eò®úÒiÉ
+ºÉiÉÉiÉ EòÉ®úhÉ iÉÉä iªÉÉÆSªÉÉ ºÉÉäªÉÒSÉÉ +ºÉiÉÉä; {É®ÆúiÉÖ ½äþ JÉ®äú xÉɽþÒ. MÉÖhÉ´ÉkÉä±ÉÉ ºÉÉvÉxÉɤɮúÉä¤É®úSÉ {ÉÊ®ú¸É¨É
+ÉÊhÉ Êxɹ`öÉ ªÉÉÆSÉÒ VÉÉäb÷ ±ÉÉMÉiÉä. BJÉÉtÉSªÉÉ |ÉMÉiÉÒSÉä +xÉÖEò®úhÉ Eò®úɴɪÉÉSÉä xɺÉä±É iÉ®ú iªÉÉSªÉÉ
|ÉMÉiÉÒSÉÒ SÉÖEòÒSÉÒ EòÉ®úhÉä ºÉÉÆMÉhÉä ½þÉ ºÉÉä{ÉÉ ={ÉÉªÉ +ɽäþ. Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSÉÉ nùVÉÉÇ JÉɱÉÒ ªÉäiÉ +ɽäþ, ªÉÉSÉä
EòÉ®úhÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉä ºÉÉ´ÉÇÊjÉEò®úhÉ +ɽäþ, +ºÉä ºÉÉÆMÉhªÉÉiÉ ªÉäiÉä. Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÒ ºÉÆJªÉÉ ´ÉÉfø±ÉÒ ½äþ iÉ®ú JÉ®äúSÉ
iªÉɨÉÖ³äý Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSªÉÉ ºÉ´ÉÇ ºÉÉäªÉÒ´É®ú |ÉSÉÆb÷ iÉÉhÉ ªÉäiÉÉä ½äþ½þÒ JÉ®äú, {É®ÆúiÉÖ ¶ÉèIÉÊhÉEò +´ÉxÉiÉÒSÉä iÉä BEòSÉ
EòÉ®úhÉ +ɽäþ, +ºÉä ¨ÉÉxÉhÉä +Éi¨É´ÉÆSÉxÉÉ +ɽäþ. ʶÉIÉhÉÉSÉÉ Ê´ÉºiÉÉ®ú +ɴɶªÉEò +ɽäþSÉ, iªÉÉʴɹɪÉÒ
¨ÉiɦÉänùÉSÉä EòÉ®úhÉSÉ xÉɽþÒ. {É®ÆúiÉÖ ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉä +ºÉÉäiÉ, +MÉ®ú ¦ÉÉèÊiÉEò¶ÉɺjÉä +ºÉÉäiÉ, xÉ´Éä Ê´ÉSÉÉ®ú
+ÉÊhÉ xÉ´Éä ºÉƶÉÉävÉxÉ ªÉäiÉ MÉä±Éä, ½þÉäiÉ MÉä±Éä iÉ®úSÉ YÉÉxÉÉSªÉÉ |ÉMÉiÉÒSÉÒ MÉiÉÒ EòÉªÉ¨É ®úɽþhÉÉ®ú. ºÉɨÉÉÊVÉEò
IÉäjÉÉiÉ xÉ´ÉxÉ´Éä |ɶxÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉäiÉÒ±É, iªÉÉÆSÉÒ =kÉ®äú ¶ÉÉävÉhªÉɺÉÉ`öÒ xÉ´ªÉÉxÉä Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉä±É.

93
 Ê´ÉYÉÉxÉ +ÉÎhÉ iÉÆjÉYÉÉxÉ ªÉÉ IÉäjÉÉiÉ ºÉƶÉÉävÉxÉÉSªÉÉ ºÉÉäªÉÒ ¨É½þÉMÉb÷¬É +ºÉiÉÉiÉ +ºÉä IÉhɦɮú
¨ÉÉxªÉ Eò¯û; {ÉhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉÆiÉÒ±É ºÉƶÉÉävÉxÉɤÉɤÉiÉ +ºÉä xÉɽþÒ. SÉÉÆMɱÉä OÉÆlÉɱɪÉ, {ÉɽþhÉÒºÉÉ`öÒSªÉÉ
|ÉÉlÉʨÉEò ºÉÉäªÉÒ +ÉÊhÉ lÉÉäb÷Ò¶ÉÒ ¨ÉnùiÉ +ÉÊhÉ ¨ÉÖJªÉ ¨½þhÉVÉä º´ÉiÉÆjÉ{ÉhÉä Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úhªÉÉSÉÒ ºÉ´ÉªÉ
+ºÉhÉÉ®äú ´É YÉÉxÉEåòÊpùiÉ ¨ÉÉxÉʺÉEòiÉÉ +ºÉhÉÉ®äú |ÉÉvªÉÉ{ÉEò +ºÉ±Éä iÉ®ú EòÉähÉiªÉɽþÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ +ºÉä
ºÉƶÉÉävÉxÉ ´½þɴɪÉÉºÉ ½þ®úEòiÉ xÉɽþÒ. YÉÉxÉÉSªÉÉ |ÉMÉiÉÒ±ÉÉ ¤Énù±É +ÉÊhÉ ´ÉäMÉ {ÉSÉÊ´ÉhªÉÉSÉÒ ¶ÉCiÉÒ +ºÉ±Éä±ÉÒ
ªÉÆjÉhÉÉ +ÉÊhÉ Eäò´É³þ YÉÉxɨÉÚ±ªÉ ¨ÉÉxÉhÉÉ®úÒ ÊxÉEòÉä{Éoù¹]õÒ ªÉÉ nùÉäx½þÓSÉÒ +ɴɶªÉEòiÉÉ +ºÉiÉä. +É{ÉhÉ
ºÉ®úEòÉ®úÒ EòɪÉtÉx´ÉªÉä ºlÉÉ{ÉxÉ ZÉɱÉä±ÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö SÉɱÉÊ´ÉiÉÉä. ºÉ®úEòÉ®ú VɺÉä ½þkÉÒSªÉÉ SÉɱÉÒxÉä SÉɱÉiÉä
iɶÉÒSÉ +ɨÉSÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö SÉɱÉiÉÉiÉ. iªÉÉiÉ EòÉähÉiÉɽþÒ ¤Énù±É ¡òÉ®úSÉ +´ÉPÉb÷ +ºÉiÉÉä +ÉÊhÉ ZÉɱÉÉSÉ
iÉ®ú iÉÉä +MÉnùÒSÉ ºÉÆlÉ MÉiÉÒxÉä ½þÉäiÉÉä. Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSÉÉ =nÂùnäù¶É xÉ´ÉxÉ´ªÉÉ YÉÉxÉÉSÉÉ ¶ÉÉävÉ +ÉÊhÉ iÉä ºÉ´ÉÉÈxÉÉ
={ɱɤvÉ Eò¯ûxÉ näùhÉä ½þÉ +ºÉ±ÉÉ {ÉÉʽþVÉä. iªÉÉSÉäSÉ Ê´Éº¨É®úhÉ ZÉɱÉä iÉ®ú Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSÉä +κiÉi´ÉSÉ
Êxɯû{ɪÉÉäMÉÒ ½þÉähªÉÉSÉÉ vÉÉäEòÉ +ɽäþ
+ÉVÉ VÉÉMÉÊiÉEò {ÉÉiɳýÒ´É®ú YÉÉxÉÉSÉä IÉäjÉ Ênù´ÉºÉåÊnù´ÉºÉ ´ÉÉføiÉ iÉä +ÊvÉEò º{ÉvÉÉÇi¨ÉEò ½þÉäiÉ
+ɽäþ. ¨½þhÉÚxÉ +É{ÉhÉ ÊVÉlÉä EÖò`äö ®úɽþiÉÉä, Ê¡ò®úiÉÉä ÊiÉlÉä ʶÉIÉhÉÉSÉÒ EòÉªÉ ´ªÉ´ÉºlÉÉ +ɽäþ, iªÉÉSÉÒ
nùVÉÉÇi¨ÉEò +´ÉºlÉÉ Eò¶ÉÒ +ɽäþ, ªÉÉSÉÉ |ÉiªÉäEòÉxÉä MÉÉƦÉÒªÉÉÇxÉä Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úhªÉÉSÉÒ MÉ®úVÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉÒ
+ɽäþ.+ÉiÉÉ Eäò´É³ý ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ |ɺÉÉ®úÉ{ÉÖ®úiÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú ÊiÉiÉEòɺÉÉ ¨É½þk´ÉÉSÉÉ xÉɽþÒ iÉ®ú
VÉÉMÉÊiÉEòÒEò®úhÉÉSªÉÉ EòɳýÉiÉ +É{ɱªÉÉ |ÉiªÉäEòÉSÉÒ º{ÉvÉÉÇ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉ ZÉ{ÉÉ]õ¬ÉxÉä {ÉÖfäø MÉä±É䱪ÉÉ VÉMÉÉiɱªÉÉ
<iÉ®ú ®úɹ]ÅõÉƶÉÒ +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý ʶÉIÉhÉÉiÉÒ±É º{ÉvÉæxÉä ´ªÉÉ{ÉEò ¯û{É vÉÉ®úhÉ Eäò±Éä +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉä. ªÉÉ
{Éɶ´ÉǦÉÚ¨ÉÒ´É®ú ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ VÉÉMÉÊiÉEòÒEò®úhÉÉSÉÒ, YÉÉxÉEåòpùÒiÉ ºÉ¨ÉÉVÉÊxĘ́ÉiÉÒSªÉÉ |ÉÊGòªÉäSÉÒ {Éɶ´ÉǦÉÚ¨ÉÒ
±ÉIÉÉiÉ PÉähªÉɺÉÉ`öÒ +É{ɱªÉÉEòb÷Ò±É Ê¶ÉIÉhÉ {ÉrùiÉÒSÉÉ +ÉÊhÉ MÉÖhÉ´ÉkÉäSÉÉ MÉÉƦÉÒªÉÉÇxÉä Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úÉ´ÉÉ
±ÉÉMÉhÉÉ®ú +ɽäþ. ªÉÉ {ÉÉ·ÉǦÉÚ¨ÉÒ´É®ú =SSÉʶÉIÉhÉ Eò¶ÉɺÉÉ`öÒ ´É EòÉähÉɺÉÉ`öÒ +ÉÊhÉ =SSÉʶÉIÉhÉÉSÉä ¨ÉÖJªÉ
|ɪÉÉäVÉxÉ EòɪÉ, Ê´ÉEòɺÉÉSÉÒ Ênù¶ÉÉ EòÉªÉ +ºÉÉ´ÉÒ ªÉÉ |ɶxÉÉÆSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úiÉÉxÉÉ ¦ÉÉ®úiÉÉiÉÒ±É =SSÉ
ʶÉIÉhÉÉSÉÉ BäÊiɽþÉʺÉEò +ÉføÉ´ÉÉ PÉä>ðxÉ Ë±ÉMɦÉÉ´É ºÉÆ´ÉänùxɶÉÒ±ÉiÉäSÉä ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉiÉ +ºÉ±Éä±Éä ºlÉÉxÉ
+ÉÊhÉ ´ªÉ´É½þÉ®ú, +vÉÉä®äúÊJÉiÉ Eò®úÒiÉ ¨ÉÚ±ªÉʶÉIÉhÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úhªÉÉiÉ +ɱÉÉ +ɽäþ.
ʶÉIÉhÉ ½äþ ¨ÉÉxÉ´ÉɱÉÉ ºÉÖºÉƺEÞòiÉ Eò®úhªÉÉSÉä VɺÉä ºÉÉvÉxÉ +ɽäþ iɺÉäSÉ iÉä iªÉɱÉÉ Ê´ÉÊ´ÉvÉ
EòÉè¶É±ªÉä näù>ðxÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò-+ÉÌlÉEò |ÉMÉiÉÒEòbä÷ xÉähÉÉ®úÒ iÉÒ BEò ºÉIɨÉÒEò®úhÉÉSÉÒ |ÉÊGòªÉÉ +ɽäþ. ¨ÉÉxÉ´ÉÒ
¦ÉÉÆb÷´É±ÉÉSªÉÉ =¦ÉÉ®úhÉÒ¨ÉvªÉä ʶÉIÉhÉÉSÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ +lÉǶÉɺjÉYÉÉÆxÉÉ ¨É½þk´ÉÉSÉÒ ´ÉÉ]õiÉä, ¨ÉÉxÉ´ÉÒ ½þCEòÉÆʴɹɪÉÒ
VÉÉMɯûEò +ºÉ±É䱪ÉÉÆxÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ½þÉ ¨ÉڱɦÉÚiÉ ½þCEò +ɽäþ +ºÉä ´ÉÉ]õiÉä, iÉ®ú ʶÉIÉhÉɨÉÖ³äý VÉÉhÉÒ´ÉÉ
¯ÆûnùÉ´ÉiÉÉiÉ +ÉÊhÉ ´ªÉCiÉÒSÉÉ xÉÉMÉ®úÒ VÉÒ´ÉxÉÉiɱÉÉ ºÉ½þ¦ÉÉMÉ ´ÉÉføiÉÉä, ½äþ ®úÉVÉEòÉ®úhÉÒ ±ÉÉäEò +Éä³ýJÉÚxÉ
+ºÉiÉÉiÉ. iªÉɨÉÖ³äý iÉä +MÉnùÒ ±ÉÉäEò¶ÉɽþÒ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉ näùJÉÒ±É Ê¶ÉIÉhÉÉ{ÉɺÉÚxÉ xªÉɪÉɱɪÉÉ{ɪÉÈiÉ |ÉiªÉäEò
¤ÉɤÉiÉÒiÉ ºÉkÉÉvÉÉ®úÒ +É{ɱÉÒ ½ÖþEÚò¨ÉiÉ MÉÉVÉ´ÉɪÉSÉÉ |ɪÉixÉ Eò®úÒiÉ +ºÉiÉÉiÉ. EòvÉÒ EòvÉÒ EòɽþÒ |ɨÉÉhÉÉiÉ
iªÉÉSÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉɱÉÉ ¡òɪÉnùɽþÒ ½þÉäiÉÉä, {ÉhÉ ¤É½ÖþiÉÉÆ¶É |ÉEò®úhÉÉiÉ ºÉ¨ÉÉVÉɱÉÉ iªÉÉSÉä iÉÉä]äõSÉ ºÉÉäºÉÉ´Éä ±ÉÉMÉiÉÉiÉ.
ʶÉIÉhÉÉSÉÉ |ÉiªÉäEò ]õ{{ÉÉ ½þÉ ´ªÉCiÉÒ±ÉÉ +ÊvÉEòÉ-+ÊvÉEò IɨÉiÉäEòbä÷ xÉäiÉÉä, EòÉ®úhÉ BEäòEòÉ
{ÉɪɮúÒ´É®ú ¨ÉxÉÖ¹ªÉ xÉ´ÉxÉ´ÉÒxÉ MÉÉä¹]õÒ +Éi¨ÉºÉÉiÉ Eò®úiÉ +ºÉiÉÉä. ¨½þhÉÚxÉSÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉiÉÒ±É ºÉ´ÉÇ PÉ]õEòÉÆxÉÉ
nùVÉænùÉ®ú ʶÉIÉhÉ Ê¨É³ýhÉä +ɴɶªÉEò +ºÉiÉä. ¨ÉÉjÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÒ ´ÉÉ]õSÉÉ±É +ÉiÉÉ ºÉä´ÉÉ =tÉäMÉÉSªÉÉ Ênù¶ÉäxÉä
½þÉäiÉ +ɽäþ. ‘VÉxÉ®ú±É +ìOÉÒ¨Éå]ÂõºÉ +ÉìxÉ ]ÅäõbÂ÷ºÉ <xÉ ºÉд½þºÉäºÉ’ (MÉì]ÂõºÉ) Eò®úÉ®úÉxÉä iÉ®ú ʶÉIÉhÉÉSÉÉ ºÉ¨ÉÉ´Éä¶É
ºÉä´ÉÉ =tÉäMÉ IÉäjÉÉiÉ Eäò±ÉÉ +ɽäþ. ʤɱÉÉÇ-+ƤÉÉxÉÒSªÉÉ +½þ´ÉɱÉÉxÉä JÉÉVÉMÉÒEò®úhÉÉSÉÒ ¤ÉÉVÉÚ =SɱÉÚxÉ vÉ®ú±ÉÒ
+ɽäþ. ´ªÉɴɺÉÉʪÉEò ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ MÉÉVɱÉ䱪ÉÉ ]õÒB¨ÉB {Éè ÊxÉ´ÉÉb÷¬É¨ÉvªÉä ºÉ´ÉÉæSSÉ xªÉɪÉɱɪÉÉxÉä½þÒ Ê¶ÉIÉhÉ

94
ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆxÉÉ ‘+ÉÆmÉ|ÉäxªÉÖ+®ú’ ¨½þhÉVÉäSÉ º´ÉªÉÆ=tÉäVÉEò ½þÉ nùVÉÉÇ Ênù±ÉÉ +ɽäþSÉ. ¨½þhÉVÉäSÉ Ê¶ÉIÉhÉ
ºÉƺlÉÉSÉɱÉEò ½äþ Ê´ÉGäòiÉä, Ê´ÉtÉlÉÔ-{ÉɱÉEò ½äþ OÉɽþEò +ÉÊhÉ Ê¶ÉIÉhÉ ½þÒ ‘Eò¨ÉÉìb÷Ò]õÒ’ ZÉɱÉÒ +ɽäþ.
+ÉVÉ VÉÒ´ÉxÉɱÉÉ Ênù¶ÉÉ nùÉJÉÊ´ÉhªÉÉSÉä, +ÉvÉÉ®ú näùhªÉÉSÉä EòÉ¨É VªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉÉSÉä +ɽäþ
iªÉÉSÉ IÉäjÉÉiÉ ºÉ´ÉÇ +xÉÉSÉÉ®ú ºÉkÉäSªÉÉ ®úÉVÉEòÉ®úhÉÉSªÉÉ +ɸɪÉÉxÉä |ÉÊiÉι`öiÉ ½þÉä>ðxÉ ®úÉʽþ±Éä +ɽäþiÉ.
ʶÉIÉhÉ Ê´É¹ÉªÉEò +xÉäEò ºÉ¨ÉºªÉÉÆxÉÉ +É{ÉhÉɱÉÉ iÉÉåb÷ tɴɪÉÉSÉä +ɽäþ iªÉÉiÉ |ÉÉlÉʨÉEò ʶÉIÉhÉ,
Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÒ MɳýiÉÒ, +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉÆSÉä +ÉvÉÖÊxÉEòÒEò®úhÉ, {É®úÒIÉÉ {ÉrùiÉÒ, Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÒ BEÚòhÉ |É´ÉÞkÉÒ,
´ÉMÉÉÇiÉÒ±É +xÉÖ{ÉκlÉiÉÒ, ʶÉIÉEò-|ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ ªÉÉ ´ªÉ´ÉºÉɪÉÉEòbä÷ {ÉɽþhªÉÉSÉÒ où¹]õÒ, iªÉÉÆSÉÒ YÉÉxɱÉɱɺÉÉ,
ʶÉIÉhÉÉSÉä ZÉɱÉä±Éä ´ªÉɴɺÉÉʪÉEò®úhÉ (Commercialization), MÉÖhÉ´ÉkÉäSÉä +´É¨ÉÚ±ªÉxÉ, ¤ÉÉèrùÒEò
ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ VÉÉäb÷ÒxÉäSÉ Eò®úÉ´Éä ±ÉÉMÉhÉÉ®äú ʶÉIÉhÉÉSÉä ´ªÉɴɺÉÉʪÉEò®úhÉ, (Commercialization) ºÉƶÉÉävÉxÉ
+ÉÊhÉ ¶Éä´É]õÒ ºÉ¨ÉÉVÉÉSªÉÉ iɳýÉMÉɳýÉ{ɪÉÈiÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÒ =Êqù¹]äõ ´É ±ÉÉ¦É xÉä>ðxÉ {ÉÉäSÉÊ´ÉhÉä ªÉÉƺÉÉ®úJªÉÉ
PÉ]õEòÉiÉ +xÉäEò ºÉ¨ÉºªÉÉ +É{ɱªÉÉ {ÉÖfäø +ɽäþiÉ, iªÉɨÉÖ³äýSÉ +ÉVÉSªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉʴɹɪÉEò nèùxÉÆÊnùxÉ SÉSÉæ¨ÉvªÉä
´É®úÒ±É Ê´É¹ÉªÉÉƤɮúÉä¤É®úSÉ Ê¶ÉIÉhÉ +ÉÊhÉ ®úÉäVÉMÉÉ®úÉSÉÉ +ÉÊhÉ VÉÒ´ÉxÉÉSÉÉ ºÉƤÉÆvÉ iÉÖ]õ±Éä±ÉÉ +ɽäþ, ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ
IÉäjÉÉiÉ Ê´ÉÊ´ÉvÉ {ÉÉiɲ¬ÉÆ´É®ú MÉÖx½äþMÉÉ®úÒ +ÉÊhÉ §É¹]õÉSÉÉ®ú ´ÉÉføÒºÉ ±ÉÉMɱÉÉ +ɽäþ <iªÉÉnùÒ ¨ÉÖqäù ºÉ¨ÉÉʴɹ]õ
+ºÉiÉÉiÉ.
nÖùºÉ−ªÉÉ ¤ÉÉVÉÚ±ÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ iÉVYÉÉƨÉvªÉä ʶÉIÉhÉ ½äþ ºÉÉvªÉ +ɽäþ EòÒ ºÉÉvÉxÉ, iªÉɨÉvªÉä {É®úÒIÉÉ
¨É½þk´ÉÉSÉÒ EòÒ YÉÉxÉÉVÉÇxÉÉSÉÒ |ÉÊGòªÉÉ, +vªÉªÉxÉ-+vªÉÉ{ÉxÉÉSÉÒ +Énù¶ÉÇ´ÉiÉ ´ªÉ´ÉºlÉÉ ÊxɨÉÉÇhÉ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ
EòÉªÉ Eò®úiÉÉ ªÉä<Ç±É <. ¨ÉÖqäù SÉSÉæiÉ +ºÉiÉÉiÉ. +¶ÉÉ |ÉEòÉ®úSÉÒ SÉSÉÉÇ Eò®úiÉÉxÉÉ ‘ºÉÆ{ÉÚhÉÇ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉ’
ËEò´ÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉÉiÉÒ±É BJÉÉnùÒ Ê´Éʶɹ]õ ʴɹɪÉÉiÉÒ±É ºÉJÉÉä±É SÉSÉÉÇ +ºÉä iªÉÉSÉä º´É¯û{É +ºÉiÉä.
lÉÉäb÷CªÉÉiÉ Ê¶ÉIÉhÉ, ʶÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉÉ +ÉÊhÉ |ÉÊGòªÉÉÆ´É®ú ´ÉäMÉ´ÉäMɲªÉÉ ¨ÉÉvªÉ¨ÉÉÆiÉÚxÉ
ÊxɪÉʨÉiÉ{ÉhÉä SÉSÉÉÇ Eäò±ÉÒ VÉÉiÉä. ½þÒ SÉSÉÉÇ ºÉ´ÉǺÉɨÉÉxªÉ{ÉhÉä xÉèÊiÉEò-+xÉèÊiÉEò, SÉÉÆMɱÉä-´ÉÉ<Ç]õ, ªÉÉäMªÉ-
+ªÉÉäMªÉ <. +¶ÉÉ EÖò`ö±ªÉÉ xÉÉ EÖò`ö±ªÉÉ Êuù¨ÉÉxÉÉ´É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ ½þÉäiÉ +ºÉiÉä. {ÉhÉ ªÉÉ ´ªÉ´ÉºlÉäSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú
Eò®úiÉÉxÉÉ ½þÒ ´ªÉ´ÉºlÉÉ Eò¶ÉÒ PÉb÷iÉ +ÉÊhÉ Ê¤ÉPÉb÷iÉ +ɽäþ, iªÉÉiÉ EòÉähÉEòÉähÉiÉä ºÉkÉÉ-ºÉƤÉÆvÉ MÉÖÆiɱÉä±Éä
+ɽäþiÉ ªÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉiÉÉä. ªÉɨÉvÉÚxÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSªÉÉ |ÉÊGòªÉÉ Eò¶ÉÉ EòɪÉÉÇÎx´ÉiÉ ½þÉäiÉ +ɽäþiÉ, iÉä
±ÉIÉÉiÉ ªÉähªÉÉºÉ ¨ÉnùiÉ ½þÉäiÉä.
º´ÉÉiÉÆjªÉÉäkÉ®ú EòɳýÉiÉÒ±É ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ Ê¶ÉIÉhÉ|ÉhÉɱÉÒ - BEò +ÆiÉÌ´É®úÉävÉ
º´ÉÉiÉÆjªÉÉäkÉ®ú EòɳýÉiÉÒ±É ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ Ê¶ÉIÉhÉ|ÉhÉɱÉÒ±ÉÉ BEòÉ +ÆiÉÌ´É®úÉävÉɱÉÉ ºÉɨÉÉä®äú VÉÉ´Éä
±ÉÉMɱÉä. ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ ®úÉVªÉPÉ]õxÉäuùÉ®úÉ ºÉ¨ÉiÉÉ, º´ÉÉiÉÆjªÉ ´É ºÉɨÉÉÊVÉEò xªÉɪÉÉSÉÉ {ÉÖ®úºEòÉ®ú Eäò±ÉÉ MÉä±ÉÉ iÉ®ú
ºÉ¨ÉÉVÉÊ´ÉEòɺÉÉSÉÒ |ÉiªÉIÉ Ênù¶ÉÉ ½þÒ (ʴɹɨÉ) ¦ÉÉÆb÷´É±ÉÒ +¶ÉÒ ®úÉʽþ±ÉÒ. +¶ÉÉ +ÆiÉÌ´É®úÉävɨɪÉ
{ÉÊ®úκlÉiÉÒiÉ Ê¶ÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉÚxÉ {É®Æú{É®úÉÊxɹ`ö ¨ÉÚ±ªÉÉÆSÉÒ ¯ûVÉ´ÉhÉÚEò Eò®úhªÉÉSÉÉSÉ |ɪÉixÉ ZÉɱÉÉ. ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ
ºÉkÉÉvÉÉ®úÒ ´ÉMÉÉÇxÉä ¨ÉÉjÉ +ÉvÉÖÊxÉEò YÉÉxÉÉSªÉÉ Ê´ÉºiÉÉ®úÉBä´ÉVÉÒ (¨½þhÉVÉä ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ ºÉÉ´ÉÇÊjÉEò®úhÉÉBä´ÉVÉÒ)
+ÊvÉEòÉÊvÉEò VÉxÉiÉä±ÉÉ ÊxÉ®úIÉ®ú `äö´ÉhªÉÉSÉä ºÉ®ÆúVÉɨÉÒ iÉÆjÉ +xÉֺɮúhÉä {ɺÉÆnù Eäò±Éä.
=SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉä ±ÉÉäEò¶ÉɽþÒEò®úhÉ Eò®úhªÉÉSÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ ºÉkÉÉvÉÉ®úÒ ´ÉMÉÉÇxÉä PÉäiɱÉÒ
xÉɽþÒ. {ÉÊ®úhÉɨÉÒ ¦ÉÉ®úiÉÉiÉÒ±É Ê¶ÉIÉhÉ{ÉrùiÉÒ ½þÒ ÊEò¨ÉÉxÉ iÉÒxÉ |ÉEòÉ®úSªÉÉ +Ê®ú¹]õÉÆiÉÚxÉ VÉÉiÉ +ɽäþ. {Éʽþ±ÉÆ
¨É½þk´ÉÉSÉä +Ê®ú¹]õ ½äþ ʶÉIÉhÉ ºÉÖÊ´ÉvÉÉÆSªÉÉ Ê´É¹É¨É ´ÉÉ]õ{ÉÉSÉä +ɽäþ. iÉ®ú nÖùºÉ®äú +Ê®ú¹]õ ½äþ ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ
MÉÖhÉ´ÉkÉäSÉä +ɽäþ. MÉÖhÉ´ÉkÉäSÉÒ ´ªÉÉJªÉÉ ½þÒ |ɺlÉÉÊ{ÉiÉ ´ÉMÉÉÇSÉä ʽþiÉ ±ÉIÉÉiÉ PÉä>ðxÉ Eäò±ÉÒ VÉÉiÉä. ºÉvªÉÉ =SSÉ

95
ʶÉIÉhÉÉiÉÒ±É MÉÖhÉ´ÉkÉäSÉÒ ´ªÉÉJªÉÉ ½þÒ ¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒSªÉÉ ºÉÆnù¦ÉÉÇiÉ Eäò±ÉÒ VÉÉiÉä. ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ Ê¶ÉIÉhÉ ½ä
¦ÉÉÆb÷´É±ÉÒ Ê´ÉEòɺÉɱÉÉ +xÉÖEÚò±É +ºÉä +ɽäþ. iÉ®úÒ½þÒ +ÉÆiÉ®ú®úɹ]ÅõÒªÉ ¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒSªÉÉ Ê´ÉEòɺÉÉSªÉÉ
ºÉÆnù¦ÉÉÇiÉ iÉ{ÉɺɱÉä +ºÉiÉÉ ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉä +{ÉªÉ¶É ÊnùºÉÚxÉ ªÉäiÉä. iÉ®ú ʶÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉÒ±É
Êiɺɮäú +Ê®ú¹]õ ½äþ ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ +ɶɪÉɺÉƤÉÆvÉÒ ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉä±Éä +ɽäþ. ´ÉɺÉɽþÊiÉEò EòɳýÉiÉ Ê¥ÉÊ]õ¶É
ºÉkÉÉÊvɶÉÉÆxÉÒ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ +É¶ÉªÉ ´ÉɺÉɽþÊiÉEò ºÉkÉä±ÉÉ +xÉÖEÚò±É ®úÉʽþ±É +ºÉÉ ¤ÉxÉÊ´ÉhªÉÉ´É®ú ¦É®ú Ênù±ÉÉ
½þÉäiÉÉ. +ÉvÉÖÊxÉEò EòɳýÉiÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉä ºÉÉ´ÉÇÊjÉEò®úhÉ PÉb÷iÉ +ºÉiÉÉxÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSªÉÉ ¨ÉÉvªÉ¨ÉÉiÉÚxÉ Ê´ÉpùÉä½þÒ
¨ÉÉxÉºÉ PÉb÷hÉÉ®ú xÉɽþÒ ªÉÉSÉÒ EòɳýVÉÒ +ÉvÉÖÊxÉEò ®úÉVªÉEòiªÉÉÈxÉÒ VÉMɦɮú PÉäiɱÉÒ +ɽäþ.
ʶÉIÉhÉ IÉäjÉÉiÉÒ±É +ÉVÉSªÉÉ |ɶxÉÉÆxÉÉ ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSªÉÉ MÉ䱪ÉÉ nùÉäxɶÉä ´É¹ÉÉÈSªÉÉ Ê´Éʶɹ]õ
+¶ÉÉ Ê´ÉEòɺÉÉSÉÒ {Éɶ´ÉǦÉÚ¨ÉÒ +ɽäþ. ½äþ |ɶxÉ +SÉÉxÉEò{ÉhÉä ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉä±Éä xÉɽþÒiÉ. ¶ÉèIÉÊhÉEò ºÉƺlÉÉÆSªÉÉ
VÉÉiÉÒOɺiÉiÉäSÉÉ ¨ÉÖnÂùnùÉ ½þÉ +¶ÉÉSÉ ´ªÉÉ{ÉEò +Ê®ú¹]õÉSÉÉ ¦ÉÉMÉ +ɽäþ. ¨É½þÉÊ´ÉtÉ±ÉªÉ ºÉÖ¯û Eò®úhÉä ½äþ
Ê¥ÉÊ]õ¶ÉÉÆxÉÒ JÉÉVÉMÉÒ |ɪÉixÉÉÆ´É®ú ºÉÉäbÚ÷xÉ Ênù±Éä ½þÉäiÉä ¨½þhÉÚxÉ º´ÉVÉÉiÉÒSÉä |ɦÉÖi´É xÉ´ªÉÉ {ÉÊ®úκlÉiÉÒiÉ, xÉ´ªÉÉ
YÉÉxÉÉSªÉÉ +ÉvÉÉ®äú Ê]õEÚòxÉ `äö´ÉhªÉÉSªÉÉ =nÂùnäù¶ÉÉxÉä Ê¥ÉÊ]õ¶ÉÉÆSªÉÉ ¨ÉnùiÉÒxÉä =SSÉ VÉÉiÉÓxÉÒ ¦ÉÉ®úiɦɮú
ʶÉIÉhɺÉƺlÉÉ ºÉÖ¯û Eò®úhªÉÉSÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ PÉäiɱÉÒ. ´ÉɺÉɽþÊiÉEò EòɳýÉiÉ VÉÉiÉ ´É vɨÉÉÇSªÉÉ {ÉÊ®úPÉÉiÉ
¶ÉèIÉÊhÉEò ºÉƺlÉÉÆSÉÉ =nùªÉ ½þÉähÉä ½þÒ ¤ÉÉ¤É ´ÉɺÉɽþÊiÉEò EòɳýÉiÉÒ±É ´ªÉÉÊ¨É¸É ºÉɨÉÉÊVÉEò ºÉƤÉÆvÉÉÆSÉÒ ºÉÉIÉ
näùiÉä.
´ÉɺÉɽþÊiÉEò EòɳýÉiÉ Ê¥ÉÊ]õ¶É ºÉkÉÉÊvɶÉÉÆxÉÒ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉɺÉÉ`öÒ +xÉÖnùÉxÉÉSÉä (Grant-in-
aid) iÉk´É º´ÉÒEòÉ®ú±Éä ½þÉäiÉä. ¨É½þÉÊ´ÉtÉ±ÉªÉ ºlÉÉ{ÉxÉäSÉÉ {ÉÖføÉEòÉ®ú ½þÉ {ÉÞlÉEò VÉÉiÉÓxÉÒ PªÉÉ´ÉÉ ´É ºÉ®úEòÉ®úxÉä
iªÉɱÉÉ +xÉÖnùÉxÉ tÉ´Éä, +ºÉä iÉä vÉÉä®úhÉ ½þÉäiÉä. =SSÉ ´É ¨ÉvªÉ¨É VÉÉiÉÓiÉÒ±É +ʦÉVÉxÉÉÆxÉÉ +ÆÊEòiÉ Eò®úhÉä,
´ÉºÉɽþiÉ´ÉÉnùɱÉÉ +xÉÖEÚò±É Ê´ÉSÉÉ®ú|ÉhÉɱÉÒSªÉÉ Ê´ÉxÉɺÉɪÉÉºÉ ¨ÉÉvªÉ¨É iɪÉÉ®ú Eò®úhÉä +ÉÊhÉ ´ÉɺÉɽþÊiÉEò
|ɶÉɺÉxÉɱÉÉ +ɴɶªÉEò +ºÉÉ xÉÉäEò®ú¶É½þÉÆSÉÉ ´ÉMÉÇ iɪÉÉ®ú Eò®hÉä, +¶ÉÒ EòÉ®úhÉä +xÉÖnùÉÊxÉiÉ ¨É½þÊ´ÉtɱɪÉä
ºÉÖ¯û Eò®úhªÉɨÉÉMÉä ½þÉäiÉÉ.
º´ÉÉiÉÆjªÉÉxÉÆiÉ®ú ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ ºÉkÉÉvÉÉ®úÒ ´ÉMÉÉÇxÉä Ê¥ÉÊ]õ¶ÉÉÆxÉÒ Eäò±É䱪ÉÉ ºÉƺlÉÉ ´É |ɶÉɺÉEòÒªÉ
®úSÉxÉÉÆSÉä {ÉÖxɨÉÚ±Ç ªÉÉÆEòxÉ ´ÉÉ ÊxÉ´ÉǺÉɽþiÉÒEò®úhÉ Eäò±Éä xÉɽþÒ. ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ ¤ÉɤÉiÉÒiɽþÒ iɺÉäSÉ PÉb÷±Éä.
=SSÉʶÉIÉhÉ |ÉvÉÉxÉ Ê¶ÉIÉhÉvÉÉä®úhÉ, +xÉÖnùÉxÉÉSÉä nùÉiÉÞi´ÉEåòpùÒ vÉÉä®úhÉ, {É®úÒIÉÉ EåòpùÒ Ê¶ÉIÉhÉ |ÉhÉɱÉÒ, {ÉÉ`ö¬
{ÉÖºiÉEòÉÆSÉä ´É +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉÆSÉä Eåòpù´ÉiÉÔ º´É°ü{É, +ɴɶªÉEòiÉä{ÉÖ®úiÉÉSÉ =SSÉʶÉÊIÉiÉÉÆSªÉÉ ÊxĘ́ÉiÉÒºÉÉ`öÒ
=SSÉʶÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉÆSÉÉ ÊxɪÉÆÊjÉiÉ |ɺÉÉ®ú, ½Òþ ªÉÉ vÉÉä®úhÉÉSÉÒ ´Éèʶɹ]õ¬ä ½þÉäiÉÒ.
=SSÉʶÉIÉhÉÉSÉÉ |ɺÉÉ®ú ½þÉä>ðxÉ ¨ÉÉä`öÒ ¶ÉèIÉÊhÉEò GòÉÆiÉÒ ZÉɱÉÒ, ʶÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆxÉÉ,
ºÉ´É±ÉiÉӤɮúÉä¤É®ú ®úÉVÉEòÒªÉ ¤É³ý näùJÉÒ±É Ê¨É³ýɱÉä. ½äþ ºÉƺlÉÉSÉɱÉEò ºÉɨÉÉÊVÉEò ¤ÉÉÆÊvɱÉEòÒSªÉÉ ¦ÉÉ´ÉxÉäxÉä
ʶÉIÉhÉÉSÉä {ÉÊ´ÉjÉ EòɪÉÇ Eò®úiÉÒ±É +¶ÉÒ ¦ÉɤÉb÷Ò ºÉ¨ÉVÉÚiÉ Eò¯ûxÉ PÉähªÉÉiÉ +ɱÉÒ ½þÉäiÉÒ. {É®ÆúiÉÖ
VÉÉMÉÊiÉEòÒEò®úhÉ +ÉÊhÉ JÉÉVÉMÉÒEò®úhÉ ªÉÉ vÉÉä®úhÉÉƨÉÖ³äý +ɱÉ䱪ÉÉ SÉÆMɳý´ÉÉnùÉSÉÉ ¨ÉÉä½þ ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆxÉÉ
+É´É®ú±ÉÉ xÉɽþÒ. º{ÉvÉæSªÉÉ ´ÉÉiÉÉ´É®úhÉÉiÉ ¦É®ú{ÉÚ®ú {ÉèºÉÉ JÉSÉÇ Eò¯ûxÉ {Énù´ªÉÉ Ê¨É³ýÊ´ÉhÉÉ−ªÉÉ {É®únäù¶ÉºlÉ
¦ÉÉ®úiÉÒªÉ, {É®únäù¶ÉÒ +ÉÊhÉ {É®ú|ÉÉÆiÉÒªÉ ªÉÉÆSªÉÉ lÉ豪ÉÉ ºÉƺlÉÉÆSªÉÉ nùÉ®úÉiÉ Ê®úEòɨªÉÉ ½þÉä>ð ±ÉÉMɱªÉÉ +ÉÊhÉ
ʶÉIÉhɺɩÉÉ]õ ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉä. ªÉÉ {Éè¶ÉÉSªÉÉ VÉÉä®úÉ´É®ú ºÉkÉÉ{Énù ʨɳʴÉhªÉÉiÉ iÉä ªÉ¶Éº´ÉÒ ½þÉä>ð ±ÉÉMɱÉä.
ªÉÉSÉ {Éè¶ÉÉxÉä ®úÉVÉEòÉ®úhÉ JÉä³Úý ±ÉÉMɱÉä. ½äþ ºÉ´ÉÇ ½þÉäiÉ +ºÉiÉÉxÉÉ ºÉ®úEòÉ®ú ¨ÉÉjÉ ZÉÉä{ÉÒ MÉä±Éä. ºÉ®úEòÉ®ú¨ÉvªÉä
+ÉÊhÉ ºÉƺlÉä¨ÉvªÉä ºÉkÉäSÉÉ +ÊxɤÉÈvÉ ´ÉÉ{É®ú +ÉÊhÉ ¨ÉxɨÉÉxÉÒ EòÉ®ú¦ÉÉ®ú ºÉÖ¯û ZÉɱÉÉ.

96
 ¶ÉɺÉxÉ xÉÉ´ÉÉSªÉÉ ºÉƺlÉäxÉä b÷É䲪ÉÉ´É®ú {É]Âõ]õÒ ¤ÉÉÆvÉÚxÉ ½þÉ vÉÖb÷MÉÚºÉ ½þÉä>ð Ênù±ÉÉ ªÉɱÉÉ VɤÉɤÉnùÉ®
úEòÉähÉ? ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ ªÉÉ JÉä³ýJÉÆb÷É䤪ÉÉSÉÒ VɤÉɤÉnùÉ®úÒ ]õÉEòɪÉSÉÒ EòÉähÉÉ´É®ú? ªÉÉ ®úÉVªÉÉiÉ ¶ÉɺÉxÉ xÉÉ´ÉÉSÉÒ
ªÉÆjÉhÉÉ iÉ®úÒ +κiÉi´ÉÉiÉ +ɽäþ EòÉ? +¶ÉÉ |ÉEòÉ®úSÉä +xÉäEò |ɶxÉ =¦Éä ®úɽþiÉÉiÉ. VªÉÉ ¶ÉèIÉÊhÉEò ºÉƺlÉÉÆxÉÉ
´ÉètEòÒªÉ ´É +ʦɪÉÉÆÊjÉEòÒ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä =¦ÉÒ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ ¶ÉɺÉxÉÉxÉä BEò ¯û{ɪÉÉ xÉɨɨÉÉjÉ ¦ÉÉb÷¬ÉxÉä
VÉʨÉxÉÒ Ênù±ªÉÉ, ¶ÉɺÉEòÒªÉ ¯ûMhÉɱɪÉä ´ÉÉ{É®úhªÉÉºÉ Ênù±ÉÒ, ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆSªÉÉ <¨ÉÉ®úiÉÒ ´É <iÉ®ú ºÉÉvÉxÉ
ºÉɨÉÖOÉÒ +ÉÊhÉ {ÉɪÉɦÉÚiÉ ºÉÉäªÉÒ ºÉÖÊ´ÉvÉÉƺÉÉ`öÒ iɺÉäSÉ BEÚòhÉ JÉSÉÉÇSÉÒ iÉÉäbÆ ÷ʨɳý´ÉhÉÒ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ
´ªÉ´ÉºlÉÉ{ÉxÉ EòÉä]õÉ Ênù±ÉÉ. ´ªÉ´ÉºlÉÉ{ÉxÉ EòÉä]¬ÉiÉÚxÉ ÊEòiÉÒ {ÉèºÉä ʨɳýʴɱÉä ½äþ Ê´ÉSÉɯû xÉEòÉ, +ºÉä
ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆxÉÒ ºÉ®úEòÉ®ú±ÉÉ ºÉÉÆÊMÉiɱÉä. ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆSÉÒ =¦ÉÉ®úhÉÒ {ÉÚhÉÇ ´½þÉ´ÉÒ ªÉÉEò®úÒiÉÉ ºÉ®úEòÉ®úxÉä ºÉ´ÉÇ
EòɽþÒ BäEÚòxÉ PÉäiɱÉä. ªÉÉSÉÉ +lÉÇ ªÉÉ ®úÉVªÉÉiÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ vÉÆnùÉ iÉäVÉÒiÉ ªÉÉ´ÉÉ +ÉÊhÉ MÉÉä®úMÉ®úÒ¤É,
¨ÉvªÉ¨É´ÉMÉÔªÉ, ¨ÉÉMÉɺɴÉMÉÔªÉ, ¶ÉÉäʹÉiÉ-={ÉäÊIÉiÉ ´ÉMÉÉDZÉÉ JÉÉVÉMÉÒ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆSÉÒ nùÉ®äú ¤ÉÆnù ZÉɱÉÒ, iÉ®úÒ
ºÉ®úEòÉ®úxÉä ʨÉ`öÉSÉÒ MÉÖ³ýhÉÒ vÉ®úÉ´ÉÒ +ºÉÉ ½þÉäiÉ xÉɽþÒ.
ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆSªÉÉ xÉ¡äòJÉÉä®ú ´ÉÞkÉÒ±ÉÉ ±ÉMÉÉ¨É PÉɱÉhªÉÉSÉÉ +ÉÊhÉ ¦ÉʴɹªÉÉiÉ ÊxɨÉÉÇhÉ
½þÉähÉÉ−ªÉÉ {ÉÊ®úκlÉiÉÒSÉÉ +ÆnùÉVÉ PÉähªÉÉSÉÉ |ɪÉixÉ ºÉ®úEòÉ®úxÉä Eò®úhÉä MÉ®úVÉäSÉä ½þÉäiÉä. ¶ÉɺÉxÉÉSÉÒ vÉÉä®úhÉä,
iªÉɨÉvªÉä EòɱÉÉxÉÖ¯û{É ºÉÖvÉÉ®úhÉÉ +ÉÊhÉ ¦ÉʴɹªÉÉSÉÉ ´ÉävÉ PÉähªÉÉSÉä EòÉ¨É |ɶÉɺÉEòÒªÉ ªÉÆjÉhÉä±ÉÉ Eò®úÉ´Éä
±ÉÉMÉiÉä. ½äþ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ ¨ÉÉäCªÉÉSªÉÉ +ÉÊhÉ ¨É½þk´ÉÉSªÉÉ VÉÉMÉÒ ªÉÉ ®úÉVªÉÉSÉÒ +ÉÆiÉÊ®úEò iɳý¨É³ý +ºÉhÉÉ®úÉ
+ÊvÉEòÉ®úÒ ´ÉMÉÇ +ºÉhÉä +ɴɶªÉEò +ɽäþ. iÉÉä {ÉÖ®äúºÉÉ xÉɽþÒ ¨½þhÉÚxÉ vÉÉä®úhÉÉi¨ÉEò +b÷SÉhÉÒ ªÉäiÉ +ɽäþiÉ.
{ÉÊ®úκlÉiÉÒ ÊVÉiÉEòÒ ÊSÉPɳäý±É ÊiÉiÉEòÒ ÊSÉPɳÚý tɪÉSÉÒ, ºÉ®úEòÉ®úSÉÒ |ÉÊiɨÉÉ ÊVÉiÉEòÒ ¨É±ÉÒxÉ ½þÉä<DZÉ
ÊiÉiÉEòÒ ¨É±ÉÒxÉ ½þÉä>ð PÉɪÉSÉÒ +ÉÊhÉ ÊxÉ´ÉÞkÉ ZÉɱªÉÉxÉÆiÉ®ú ¨ÉÆjÉÒ +ÉÊhÉ ´É®úÒ±É +ÊvÉEòÉ®úÒ ªÉÉÆSªÉÉ´É®ú
+ÉMÉ{ÉÉJÉb÷ Eò®úɪÉSÉÒ, |ɺÉÆMÉÒ {ÉÖºiÉEäò ʱɽÚþxÉ EòÉføɪÉSÉÒ ½þÒ ´ÉÞkÉÒ ®úÉVªÉɺÉÉ`öÒ PÉÉiÉEò +ɽäþ.
ʶÉIÉhÉÉiÉ ¨É½þÉ®úɹ]Åõ ¤ÉìEò¤ÉåSÉ®ú: ¶ÉɺÉxÉÉSÉÒ Eò¤ÉÖ±ÉÒ
ºÉ´ÉÉÇÊvÉEò ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä, VÉÉMÉÊiÉEò nùVÉÉÇSÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö +ÉÊhÉ MÉÉ´ÉÉäMÉÉ´ÉSªÉÉ ¶ÉèIÉÊhÉEò
ºÉÖÊ´ÉvÉÉÆSÉÉ b÷ÉÆMÉÉä®úÉ Ê{É]õhÉÉ−ªÉÉ ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉSÉä ʶÉIÉhÉ IÉäjÉ +ÉVÉSªÉÉ VÉÉMÉÊiÉEò º{ÉvÉæºÉ iÉÉåb÷ näùhªÉÉ<iÉEäò
ºÉIÉ¨É xÉɽþÒ, ªÉÉSÉÒ Eò¤ÉÖ±ÉÒSÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉä EÖò±É{ÉiÉÒ +ºÉ±Éä±Éä ®úÉVªÉ{ÉɱÉ, ¨ÉÖJªÉ¨ÉÆjÉÒ +ÉÊhÉ
ʶÉIÉhɨÉÆjªÉÉÆSªÉÉ BEòÉ ËSÉiÉxÉÉiÉÚxÉ xÉÖEòiÉÒSÉ |ÉEò]õ ZÉɱÉÒ. (ºÉEòɳý; {ÉÖhÉä 24 xÉÉä´½åþ¤É®ú; {ÉÞ. 1)
®úÉVªÉÉSªÉÉ ºÉvªÉÉSªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ{ÉrùiÉÒiÉ ¤Énù±É Eäò±ÉÉ xÉɽþÒ, iÉ®ú ¤Éä®úÉäVÉMÉÉ®úÉÆSªÉÉ ¡òÉèVÉÉ ÊxɨÉÉÇhÉ
Eò®úhªÉÉ{ɱÉÒEòbä÷ EòɽþÒ ºÉÉvªÉ ½þÉähÉÉ®ú xÉɽþÒ, +ºÉÉ ÊxɹEò¹ÉÇ ÊxÉPÉɱªÉÉSÉä ºÉ¨ÉVÉiÉä. ªÉÉiÉÚxÉ ¨É½þÉ®úɹ]Åõ
ʶÉIÉhÉÉiÉ ¤ÉìEò¤ÉåSÉ®ú +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉÚxÉ ªÉäiÉä.
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É Ê¶ÉIÉEòÉÆSªÉÉ Ê®úCiÉ VÉÉMÉÉ, ʶÉIÉhÉÉSÉÉ nùVÉÉÇ, JÉÉVÉMÉÒ ºÉƺlÉÉÆSÉÒ
¨ÉxɨÉÉxÉÒ +ÉÊhÉ iªÉÉÆSªÉÉ´É®ú +ÆEÖò¶É `äö´ÉhªÉɺÉÉ`öÒ ºÉIÉ¨É ªÉÆjÉhÉÉÆSÉÉ +¦ÉÉ´É, ºÉɨÉÉxªÉÉÆSªÉÉ
+É´ÉÉCªÉɤÉɽäþ®úSÉä ʶÉIÉhÉ +¶ÉÉ Ê´ÉÊ´ÉvÉ ¤ÉɤÉÓ´É®ú ªÉÉ ¤Éè`öEòÒiÉ SÉSÉÉÇ ZÉɱÉÒ +ÉÊhÉ iÉÉiÉb÷ÒxÉä
={ÉɪɪÉÉäVÉxÉÉ ºÉÖ¯û Eäò±ªÉÉ xÉɽþÒiÉ, iÉ®ú ʶÉIÉhÉ IÉäjÉÉiÉÒ±É VÉÉMÉÊiÉEò nùVÉÉÇSªÉÉ º{ÉvÉæiÉ ¨É½þÉ®úɹ]Åõ
Ê{ÉUôÉb÷Ò´É®úSÉ ®úɽþÒ±É +ºÉä ¨½þ]õ±Éä MÉä±Éä. ªÉÉʶɴÉɪɽþÒ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉ +xÉäEò |ɶxÉ +ɽäþiÉ. =nùÉ. ¨ÉÖ±ÉÉ-
¨ÉÖ±ÉÓSªÉÉ ´ÉºÉÊiÉMÉÞ½þÉSÉÉ |ɶxÉ, OÉÆlÉɱɪÉÉSÉÉ |ɶxÉ, |ɪÉÉäMɶÉɳýÉ, ʶÉIÉEòÉÆSªÉÉ ´ÉäiÉxÉÉSÉÉ ´É
ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆEòbÚ÷xÉ ½þÉähÉÉ−ªÉÉ +xªÉɪÉÉSÉÉ |ɶxÉ, OÉɨÉÒhÉ ¦ÉÉMÉÉiÉÒ±É nùʱÉiÉ +vªÉÉ{ÉEò ´É ºjÉÒ +vªÉÉ{ÉEò
ªÉÉÆSªÉÉ ÊxÉ´ÉɺÉÉSÉÉ |ɶxÉ +ºÉä +xÉäEò |ɶxÉ +ɽäþiÉ VªÉÉSÉÉ ºÉ®úEòÉ®ú±ÉÉ MÉÆvɽþÒ xÉɽþÒ. xªÉɪÉɱɪÉä, ªÉ¶É{ÉɱÉ
ºÉʨÉiÉÒ, ÊxɪÉÉäVÉxÉ +ɪÉÉäMÉ, <ÆÊb÷ªÉÉ ]Öõbä÷ +½þ´ÉÉ±É +ÉnùÒ ºÉ´ÉÈSÉ Ê`öEòÉhÉÒ ®úÉVªÉÉSªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉÒ±É
jÉÖ]õÓ´É®úSÉ ¤ÉÉä]õ `äö´É±Éä MÉä±Éä +ɽäþ. ½äþ ÊSÉjÉ ¤Énù±É±Éä xÉɽþÒ, iÉ®ú näù¶ÉÉiÉ ªÉähÉÉ−ªÉÉ {É®únäù¶ÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉƶÉÒ

97
º{ÉvÉÉÇ Eò®úhªÉÉSÉÒ ®úÉVªÉÉSªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉÉSÉÒ IɨÉiÉÉSÉ ºÉÆ{ÉÖ¹]õÉiÉ ªÉä<DZÉ, +ºÉä {É®úJÉb÷ ¨ÉiÉ =SSÉ ´É
iÉÆjÉʶÉIÉhÉ JÉÉiªÉÉSÉä |ÉvÉÉxÉ ºÉÊSÉ´É VÉä.BºÉ. ºÉ½þÉÊ®úªÉÉ ªÉÉÆxÉÒ ¨ÉÉÆb÷±Éä. ʶÉIÉhÉÉSÉÉ nùVÉÉÇ JÉɱÉɴɱÉÉ
+ºÉÚxÉ, ®úÉäVÉMÉÉ®úIÉ¨É iɯûhÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉähªÉÉSÉä |ɨÉÉhÉ VÉä¨ÉiÉä¨É 25 ]õCEäò +ºÉ±ªÉÉSÉä ºÉ½þÉ®úÒªÉÉ ªÉÉÆxÉÒ ªÉÉ
ºÉÉnù®úÒEò®úhÉÉnù®ú¨ªÉÉxÉ ºÉÉÆÊMÉiɱÉä. (ºÉEòɳý; 25 xÉÉä´½åþ. 09 {ÉÞ. 1)
®úÉVªÉÉiÉÒ±É Eäò´É³ý 25 ]õCEäò ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆxÉÉ +Êvɺ´ÉÒEÞòiÉÒ +ºÉÚxÉ, ¡òCiÉ +É`ö
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆxÉÉ º´ÉɪÉkÉ nùVÉÉÇ Ê¨É³ýɱÉÉ +ɽäþ. =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉEòbä÷ VÉÉhÉÉ−ªÉÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÒ ºÉÆJªÉÉ Eäò´É³ý
iÉä®úÉ ]õCEäò +ɽäþ. ®úÉVªÉÉiÉ 90 ]õCEäò ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä JÉÉVÉMÉÒ ºÉƺlÉÉÆEòbÚ÷xÉ SÉɱÉʴɱÉÒ VÉÉiÉÉiÉ, {ÉhÉ
iªÉÉ´É®ú ºÉ®úEòÉ®ú ËEò´ÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSÉÉ |ɦÉÉ´ÉÒ +ÆEÖò¶É xÉɽþÒ. iɺÉäSÉ ¨ÉÉxªÉiÉÉ xɺɱÉ䱪ÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉ
¡òÉä¡òÉ´ÉiÉ +ɽäþiÉ. iÉ®ú ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉƨÉvÉÒ±É 40 iÉä 50 ]õCEäò VÉÉMÉɽþÒ Ê®úCiÉ +ɽäþiÉ. ¦É®ú¨ÉºÉÉ`ö
¶ÉÖ±EòɨÉÖ³äý ®úÉVªÉÉiÉÒ±É =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉ MÉ®úÒ¤É Ê´ÉtÉlªÉÉÈSªÉÉ +É´ÉÉCªÉɤÉɽäþ®ú MÉä±Éä +ɽäþ +ÉÊhÉ nÖùºÉ−ªÉÉ
¤ÉÉVÉÚ±ÉÉ Ê¶ÉIÉEòÉÆSÉÉ nùVÉÉǽþÒ +ÊiÉ¶ÉªÉ JÉɱÉɴɱÉä±ÉÉ +ºÉÚxÉ iªÉÉÆxÉÉ xÉ´ªÉÉ º{ÉvÉæiÉ Ê]õEòÉ´É vÉ®úhÉÉ®äú
|ÉʶÉIÉhÉSÉ Ê¨É³ýiÉ xɺɱªÉÉSÉÒ Eò¤ÉÖ±ÉÒ Ê¶ÉIÉhÉ ºÉÊSÉ´ÉÉÆxÉÒSÉ Ênù±ÉÒ +ɽäþ. Ê´ÉxÉÉ+xÉÖnùÉÊxÉiÉ JÉÉVÉMÉÒ
ʶÉIÉhɺÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆxÉÒ ¨ÉxɨÉÉxÉÒ EòÉ®ú¦ÉÉ®ú Eò¯ûxÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉ vÉÖb÷MÉÚºÉ PÉÉiɱÉÉ +ºÉiÉÉxÉÉ ºÉ®úEòÉ®ú
½þiÉ¤É±É ZÉɱÉä +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊSÉjÉ ÊnùºÉÚxÉ +ɱÉä. ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆSÉÉ nù¤ÉÉ´É +ÉÊhÉ ®úÉVÉEòÒªÉ <SUôɶÉCiÉÒSÉÉ
+¦ÉÉ´É ªÉɨÉÖ³äý ʶÉIÉhÉÉSÉÒ =VV´É±É {É®Æú{É®úÉ +ºÉ±É䱪ÉÉ ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ {ÉÖ®úiÉÉ ¤ÉÉäVÉ´ÉÉ®úÉ =b÷ɱÉÉ
+ɽäþ. ªÉÉ {ÉÊ®úκlÉiÉÒ±ÉÉ VɤÉɤÉnùÉ®ú +ºÉ±É䱪ÉÉ ®úÉVªÉ ºÉ®úEòÉ®úxÉä Eò`öÉä®ú {ÉɴɱÉä =SɱÉÚxÉ ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉÒ±É
ʶÉIÉhÉIÉäjÉ b÷¤ÉPÉÉ<ÇºÉ ªÉähªÉÉºÉ EòÉ®úhÉÒ¦ÉÚiÉ +ºÉ±É䱪ÉÉ PÉ]õEòÉÆSÉÉ ºÉJÉÉä±É {ÉhÉ VɱÉnù +¦ªÉÉºÉ Eò¯ûxÉ
{ÉÊ®úhÉɨÉEòÉ®úEò ={ÉɪÉÉÆSÉÒ +ƨɱɤÉVÉÉ´ÉhÉÒ Eò®úhÉä +ɴɶªÉEò +ɽäþ.
ʶÉIÉhÉÉxÉä ºÉ¨ÉÉVÉ |ÉMɱ¦É ½þÉä>ð ¶ÉEòiÉ +ºÉä±É iÉ®ú ºÉ¨ÉÉVÉÉxÉä |ÉMɱ¦É ʶÉIÉhÉÉSÉÒ +ɺÉ
vÉ®úɪɱÉÉ ½´ÉÒ. VÉä. {ÉÒ. xÉÉ<ÇEò ªÉÉÆxÉÒ Ê±Éʽþ±É䱪ÉÉ ‘Quantity, Quality and Equality in the Indian
education system’ ªÉÉ {ÉÖºiÉEòÉiÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ Ê´ÉºiÉÉ®ú, MÉÖhÉ´ÉkÉÉ +ÉÊhÉ ºÉ¨ÉÉxɺÉÆvÉÒ ªÉɺÉƤÉÆvÉÒSÉÉ
+ÊiÉ¶ÉªÉ Ê´ÉnÂù´ÉkÉÉ{ÉÚhÉÇ >ð½þÉ{ÉÉä½þ Eäò±ÉÉ +ɽäþ. ʶÉIÉhÉÉSÉÉ |ÉMÉiÉÒSÉÒ ½þÒ iÉÒxÉ ¨É½þk´ÉÉSÉÒ ¨ÉÉ{ÉEäò +ɽäþiÉ.
ʶɺiÉ, ʶÉIÉÉ, ¦ÉÒiÉÒ, +ÉYÉÉvÉÉ®úEò{ÉhÉÉ +ÉÊhÉ º{ÉvÉÉÇ ½äþ +ÉVÉSªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉÒ±É ‘{ÉÆSɨɽþÉ®úÉIɺɒ
+ɽäþiÉ. iªÉÉÆxÉÒSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉä ºÉÉ®äú ´ÉÉiÉÉ´É®úhÉ |ÉnÖùʹÉiÉ Eò¯ûxÉ ]õÉEò±Éä +ɽäþ. ºÉ¨ÉÉVÉɤÉnÂùnù±É =nùɺÉÒxÉ
+ÉÊhÉ +Éi¨ÉEåòpùÒiÉ +ºÉÉ xÉ´ÉÉ ºÉÖʶÉÊIÉiÉÉÆSÉÉ ´ÉMÉÇ ªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉÚxÉ PÉb÷´É±ÉÉ VÉÉiÉ +ɽäþ +ÉÊhÉ ½äþ
±ÉIÉhÉ ´ªÉCiÉÒMÉiÉ {ÉÉiɳýÒ´É®ú +xªÉɪÉÉSÉä iÉ®ú ºÉɨÉÉÊVÉEò {ÉÉiɳýÒ´É®ú MÉÖ±ÉɨÉÉÆSÉÉ ´ÉMÉÇ {ÉÉäºÉhÉÉ®äú +ɽäþ.
+¦ªÉɺÉGò¨ÉÉiÉÚxÉ ®úSɱÉä±Éä YÉÉxÉ |ÉÉ{iÉ Eäò±ªÉÉºÉ ºÉ´ÉÉÈxÉÉ =v´ÉÇMÉɨÉÒ MÉÊiɶÉÒ±ÉiÉÉ ºÉÉvÉiÉÉ ªÉäiÉä, +¶ÉÒ
vÉÉ®úhÉÉ ËEò´ÉÉ ¶ÉÉäʹÉiÉ ´ÉMÉÉÇSªÉÉ ºÉÉʽþiªÉÉSÉÉ VÉÒ´ÉxÉÉSÉÉ ÊºÉ¨ÉÉÆiÉÒ +ÆiɦÉÉÇ´É Eò®úhÉä, ªÉÉuùÉ®äú
+¦ªÉɺÉGò¨ÉÉSªÉÉ |ÉiÉÒ ¶ÉÉäʹÉiÉÉƨÉvªÉä Êxɹ`öÉ iɪÉÉ®ú Eäò±ÉÒ VÉÉiÉä. iªÉɨÉÖ³äý +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉSÉä {ÉÉÊ´ÉjªÉ
+ÊvɨÉÉxªÉiÉÉ ¦ÉänùhÉä +ÊvÉEò +´ÉPÉb÷ ¤ÉxɱÉä±Éä +ɽäþ. ½äþ EòɪÉÇ +É´½þÉxÉÉi¨ÉEò +ɽäþ, {ÉhÉ
+{ÉÊ®ú½þɪÉÇnäùJÉÒ±É!
ʶÉIÉEò ´ªÉ´ÉºlÉäʴɹɪÉÒ PÉÉä®ú +ºÉ¨ÉÉvÉÉxÉ iÉ®ú +ɽäþ {ÉhÉ iÉ®úÒ½þÒ iÉä vɯûxÉ iÉ®ú `äö´É±Éä {ÉÉʽþVÉä,
+¶ÉÉ {ÉäSÉÉiÉ +É{ÉhÉ +b÷Eò±ÉÉä +ɽþÉäiÉ. ‘vÉ®ú±Éä iÉ®ú SÉÉ´ÉiÉä +ÉÊhÉ ºÉÉäb÷±Éä iÉ®ú {ɳýiÉä’ +¶ÉÒ +´ÉºlÉÉ
ZÉɱÉÒ +ɽäþ. 1980 SªÉÉ EòɳýÉiÉ ´ÉºÉÆiÉnùÉnùÉ {ÉÉ]õÒ±É ¨ÉÖJªÉ¨ÉÆjÉÒ +ºÉiÉÉxÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉä JÉÉVÉMÉÒEò®úhÉ
Eò®úhªÉÉSÉä vÉÉä®úhÉ `ö®úÊ´ÉhªÉÉiÉ +ɱÉä. iªÉÉ´Éä³äýºÉ ¨É®úÉ`öÒ Ê´ÉtÉlÉÔ EòxÉÉÇ]õEòÉiÉÒ±É <ÆÊVÉÊxɪɮúÓMÉ ´É ¨Éäb÷ÒEò±É
EòÉì±ÉäVɨÉvªÉä näùhÉMªÉÉ näù>ðxÉ |É´Éä¶É ʨɳýÊ´ÉiÉ ½þÉäiÉä. VÉä Ê´ÉtÉlÉÔ |ÉÉ´ÉÒhªÉ xɺɱÉä±Éä ´É VªÉÉÆxÉÉ
¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉÒ±É ºÉƺlÉÉƨÉvªÉä |É´Éä¶É ʨɳýiÉ xɺÉä, +ºÉäSÉ ±ÉÉäEò EòxÉÉÇ]õEò¨ÉvªÉä VÉÉiÉ +ºÉiÉ. iÉä´½þɽþÒ +¶ÉÉ

98
Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉä {ÉɱÉEò vÉxÉnùÉÆb÷MÉä +ºÉiÉ ËEò´ÉÉ ºÉ®úEòÉ®úÒ +ÊvÉEòÉ®úÒ +ºÉiÉ. iªÉÉ´Éä³ýÒ ®úÉVªÉ¶ÉɺÉxÉÉEòbä÷
xÉ´ÉÒxÉ ºÉƺlÉÉ ºÉÖ¯û Eò®úhªÉÉiÉ {ÉèºÉÉSÉ xÉ´½þiÉÉ. iªÉÉSÉ´Éä³ýÒ VÉMɦɮú ¨ÉÉjÉ JÉÉVÉMÉÒEò®úhÉÉSÉä ´ÉÉ®äú ´ÉɽÚþ ±ÉÉMɱÉä
½þÉäiÉä. iªÉɨÉÖ³äý iªÉÉÆSªÉÉ ªÉÉ ÊxÉhÉǪÉÉSÉä ºÉ´ÉÉÈxÉÒ º´ÉÉMÉiÉ Eäò±Éä. {É®ÆúiÉÖ ªÉÉ JÉÉVÉMÉÒEò®úhÉÉSÉä {ÉÊ®úhÉÉ¨É +É{ÉhÉÉ
ºÉ´ÉÉȺɨÉÉä®ú +ɽäþiÉ. ªÉÉiÉ ¨ÉÉä`öÉ +ÆiÉÊ´É®úÉävÉ +ɽäþ. VªÉÉ YÉÉxÉÉ´É®úÒ±É ¤ÉÆnùÒ Ê´É®úÉävÉÉiÉ ¥ÉÉÀþhÉÉÆxÉÉ Ê¶É´ªÉÉ näùiÉ
nùʱÉiÉ ¤É½ÖþVÉxÉÉÆxÉÒ Ê¶ÉIÉhɺÉƺlÉÉ EòÉfø±ªÉÉ, iªÉÉ Ê¶ÉIÉhɺɩÉÉ]õÉÆxÉÒ JÉÆb÷hÉÒ¶ÉɽþÒSªÉÉ ¨ÉÉ¡ÇòiÉ {ÉÖx½þÉ BEònùÉ
xÉ´ÉÒxÉ {ÉrùiÉÒxÉä YÉÉxɤÉÆnùÒ Eäò±ÉÒ +ɽäþ.
1980 SªÉÉ nù¶ÉEòÉiÉ ¦ÉÉ®úiÉÉSªÉÉ +lÉÇ´ªÉ´ÉºlÉäºÉ¨ÉÉä®ú ]õÉEò±É䱪ÉÉ ¦ÉÉÆb÷´É±ÉÒ +Ê®ú¹]õɱÉÉ
ʴɺiÉÉ®úhªÉɺÉÉ`öÒ iÉÆjÉYÉÉxÉÉÊvÉι`öiÉ +ÉvÉÖÊxÉEòÒEò®úhÉÉSªÉÉ +ɴɶªÉEòiÉäiÉÚxÉ 1986 ¨ÉvªÉä nÖùºÉ®äú ʶÉIÉhÉ
vÉÉä®úhÉ iɪÉÉ®ú ZÉɱÉä. ªÉÉ vÉÉä®úhÉÉxÉä ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ IÉäjÉÉiÉ +Éè{ÉSÉÉÊ®úEò ʴɹɨÉiÉä±ÉÉ VÉx¨É Ênù±ÉÉ. MÉ®úÒ¤É
¨ÉÖ±ÉÉÆxÉÉ xÉÉìxÉ ¡òÉì¨ÉÇ±É Ê¶ÉIÉhÉ +ÉÊhÉ ¨ÉÚ`ö¦É®ú ¨ÉÖ±ÉÉƺÉÉ`öÒ +ʦÉVÉÉiÉ xÉ´ÉÉänùªÉ Ê´ÉtɱɪÉä +ÉÊhÉ
xÉ´É=nùÉ®ú¨ÉiÉ´ÉÉnùÉSªÉÉ |ɦÉÉ´ÉÉJÉɱÉÒ ‘ºÉÉIÉ®úiÉÉ Ê¨É¶ÉxÉ’, ‘º´ÉɪÉkÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä, ʶÉIÉhÉÉiÉ Ê´Énäù¶ÉÒ
ºÉƺlÉÉÆSÉÉ |É´Éä¶É ªÉɺÉÉ®úJªÉÉ MÉÉä¹]õÒ ªÉÉSÉ vÉÉä®úhÉÉÆiÉMÉÇiÉ ½þÉäiÉ MÉ䱪ÉÉ. {ÉÖfäø 1991 ¨ÉvªÉä +Éè{ÉSÉÉÊ®úEòÊ®úiªÉÉ
xÉ´É=nùÉ®ú¨ÉiÉ´ÉÉnùÒ vÉÉä®úhÉ {ÉiEò®ú±ªÉÉ´É®ú ¦ÉÉ®úiÉÉSªÉÉ ºÉ´ÉÇSÉ IÉäjÉÉÆiÉ VÉÉMÉÊiÉEòÒEò®úhÉÉSÉÉ |ɦÉÉ´É ÊnùºÉɪɱÉÉ
±ÉÉMɱÉÉ. ‘ºÉÆ®úSÉxÉÉi¨ÉEò ºÉ¨ÉɪÉÉäVÉxÉä’xÉÖºÉÉ®ú iªÉɱÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ, +É®úÉäMªÉ ´É VÉxÉEò±ªÉÉhÉÉSªÉÉ ºÉ´ÉÇSÉ
¤ÉɤÉÓ´É®úÒ±É JÉSÉÇ +É´É®úiÉÉ PªÉÉ´ÉÉ ±ÉÉMɱÉÉ. nÖùºÉ®äú, ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ =Êqù¹]õÉiÉSÉ ¨ÉڱɦÉÚiÉ ¡ò®úEò Eò¯ûxÉ
iªÉɱÉÉ ={ɦÉÉäMÉ´ÉÉnùÒ ¨ÉÖCiÉ ¤ÉÉVÉÉ®ú{Éä`äö±ÉÉ +xÉÖ¯û{É VÉxɨÉÉxÉºÉ ¤ÉxÉÊ´ÉhªÉÉSÉä ºÉÉvÉxÉ ¨ÉÉxÉhªÉÉiÉ +ɱÉä.
ªÉÉ|ɨÉÉhÉä ¡òCiÉ ¨ÉÉäVÉCªÉÉ ±ÉÉäEòÉÆxÉÉSÉ MÉÖhÉ´ÉkÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ Ê¨É³ýÉ´Éä. ¤ÉÉEòÒSªÉÉÆxÉÉ ºÉÉIÉ®úiÉÉ {ÉÖ®äú; VÉähÉäEò¯ûxÉ
iÉä ¤ÉÉVÉÉ®úÉiÉÚxÉ ´ÉMɳý±Éä VÉÉhÉÉ®ú xÉɽþÒiÉ +¶ÉÉ |ÉEòÉ®úSÉä ´É³ýhÉ Ê¶ÉIÉhÉɱÉÉ ±ÉÉMɱÉä.
VÉÉMÉÊiÉEò ¤ÉÄEäòSªÉÉ <þ¶ÉÉ−ªÉÉ´É®ú näù¶ÉÉiÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÒ ¤ÉÉVÉÉ®ú{Éä`ö ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉÒ.
+ÉVÉ{ɪÉÈiÉ ªÉÉ ¤ÉɤÉiÉÒiÉ ºÉÚ®ú +ºÉÉ ½þÉäiÉÉ EòÒ, ºÉ®úEòÉ®úSÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉÉiÉÒ±É ½þºiÉIÉä{É ¡òCiÉ |ÉÉlÉʨÉEò
ʶÉIÉhÉÉ{ÉÖ®úiÉÉ ¨ÉªÉÉÇÊnùiÉ +ºÉÉ´ÉÉ. =SSÉʶÉIÉhÉ ½äþ ºÉÆ{ÉÚhÉÇiÉ: ¤ÉÉVÉÉ®ú iÉk´ÉÉ´É®ú ¨ÉÖCiÉ Eò®úhªÉÉiÉ ªÉÉ´Éä.
(ºÉÆnù¦ÉÇ 2000 SÉÉ ¨ÉÖEäò¶É +ƤÉÉxÉÒ EÖò¨ÉÉ®ú¨ÉÆMÉ±É¨É Ê¤É±ÉÉÇ ªÉÉÆxÉÒ Eäò±Éä±ÉÉ ‘£äò¨É´ÉEÇò-¡òÉì®ú Ê®¡òÉ쨺ÉÇ <xÉ
<VªÉÖEäò¶ÉxÉ’ ½þÉ +½þ´ÉɱÉ) ¨ÉÉjÉ =SSÉʶÉIÉhÉÉSÉÒ ¤ÉÉVÉÉ®ú{Éä`ö ½þÒ MɳýiÉÒSÉä |ɨÉÉhÉ ¤ÉPÉiÉÉ ¡òÉ®úSÉ ±É½þÉxÉ
+ɽäþ. iªÉÉ=±É]õ |ÉÉlÉʨÉEò ´É ¨ÉÉvªÉʨÉEò ʶÉIÉhÉÉSÉÒ ¤ÉÉVÉÉ®ú{Éä`ö ÊiÉSªÉÉ +ÆiÉ:ºÉɨÉlªÉÉÇSªÉÉ où¹]õÒxÉä +¡òÉ]õ
+ɽäþ. ʶɴÉÉªÉ iªÉÉiÉÚxÉSÉ =SSÉʶÉIÉhÉɺÉÉ`öÒ Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÉ {ÉÖ®ú´É`öÉ ªÉäiÉ +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý =SSÉʶÉIÉhÉÉSªÉÉ
¤ÉÉVÉÉ®ú{Éä`äöSÉÒ ´ÉÉfø ºÉÖrùÉ ÊiÉSªÉÉ´É®úSÉ +´É±ÉƤÉÚxÉ +ɽäþ. |ÉÉlÉʨÉEò ´É ¨ÉÉvªÉʨÉEò ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ IÉäjÉÉiÉ
+MÉnùÒ xɺÉÇ®úÒ, Eäò.VÉÒ. {ÉɺÉÚxÉ ¸ÉÒ¨ÉÆiÉ näù¶ÉÉÆSªÉÉ vÉiÉÔ´É®úÒ±É ¨É½þÉMÉb¬É ¶ÉɳýÉ, ±ÉÉJÉÉä ¯û{ɪÉÉÆSÉä ¶ÉÖ±Eò
+ÉEòÉ®úhÉÉ®äú ‘<Æ]õ®ú xÉì¶ÉxÉ±É ºEÚò±É’ <iªÉÉnùÓxÉÒ JÉÉVÉMÉÒ Ê´ÉºiÉÉ®úɺÉÉ`öÒ ¤ÉÉVÉÉ®ú{Éä`ö +κiÉi´ÉÉiÉ +ɱÉÒ;
{ÉhÉ iÉÒ +VÉÚxɽþÒ ¨ÉÚ`ö¦É®ú ±ÉÉäEòÉÆ{ÉÖ®úiÉÒSÉ ¨ÉªÉÉÇÊnùiÉ +ɽäþ. +VÉÚxɽþÒ 90 ]õCEäò Ê´ÉtÉlÉÔ iªÉÉiÉ ºÉ¨ÉÉʴɹ]õ
xÉɽþÒiÉ. ½þÒ +¡òÉ]õ ¤ÉÉVÉÉ®ú{Éä`äöiÉÒ±É JÉÉVÉMÉÒ Ê´ÉkÉɱÉÉ ={ɱɤvÉ Eò¯ûxÉ näùhªÉɺÉÉ`öÒ VÉÉMÉÊiÉEò ¤ÉÄEäòxÉä
{ÉÖ®úºEòÉÊ®ú±Éä±Éä ‘{ÉΤ±ÉEò-|Éɪɴ½äþ]õ’ {ÉÉ]ÇõxÉ®ú¶ÉÒ{ÉSÉä ¨ÉÉìbä÷±É +MÉnùÒ =kÉ¨É `ö®úiÉä. iªÉɨÉÖ³äý ºÉ®úEòÉ®±ÉÉ
+É{ɱÉÒ VÉxÉiÉÉ-|É´ÉhÉiÉÉ |Énù̶ÉiÉ Eò®úiÉÉ Eò®úiÉÉ JÉÉVÉMÉÒ ¦ÉÉÆb÷´É±ÉɱÉÉ ºÉÉ®äú ®úÉxÉ ¨ÉÉäEò³äý Eò®úiÉÉ ªÉäiÉä.
(ºÉÆnù¦ÉÇ – iÉä±ÉiÉÖƤÉbä÷, +ÉxÉÆnù, ‘ʶÉIÉhÉÉSÉÉ +ÊvÉEòÉ®ú : GòÉÆiÉÒ EòÒ |ÉÊiÉGòÉÆiÉÒ’, ºÉEòɳý ({ÉÖhÉä) ´É
+ÉìMɺ]õ 2009) ¦ÉÉ®úiÉÉSªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉ {ÉÊ®ú´ÉiÉÇxÉ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ ®úɹ]ÅõÒªÉ YÉÉxÉ +ɪÉÉäMÉÉSÉÉ ËEò´ÉÉ ºÉì¨É
Ê{ÉjÉÉänùÉ ªÉÉÆSÉÉ +½þ´ÉɱÉ, Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö +xÉÖnùÉxÉ +ɪÉÉäMÉÉSÉÉ (UGC) |ÉÉ. ªÉ¶É{ÉÉ±É ªÉÉÆSÉÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉ ´É
+ÉvÉÖÊxÉEòÒEò®úhÉ +½þ´ÉɱÉ, JÉÉVÉMÉÒ +xÉÖnùÉxÉ ¨ÉÆb÷³ýÉSªÉÉ ºÉʨÉiÉÒSÉÉ +½þ´ÉɱÉ, iªÉÉSÉ |ɶxÉɺÉƤÉÆvÉÒ EåòpùÒªÉ
¨ÉÉxɴɺÉƺÉÉvÉxÉ Ê´ÉEòɺɨÉÆjªÉÉÆxÉÒ xÉä¨É±É䱪ÉÉ ºÉʨÉiÉÒSÉÉ +½þ´ÉɱÉ, +ɪÉ. +ɪÉ. ]õÒ. ´É +ɪÉ. +ɪÉ. B¨É.

99
ºÉƤÉÆvÉÉiÉ ºÉ®úEòÉ®úSÉÉ oùι]õEòÉäxÉ, ®úɹ]ÅõÒªÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉ Ê´ÉkÉÒªÉ +ɪÉÉäMÉ, +¶ÉÉ +xÉäEò {ÉÉiɳýÒ´É®ú
nÚù®úMÉɨÉÒ, ¨ÉÚ±ÉMÉɨÉÒ ´É EòɽþÒ ¤ÉɤÉiÉÒiÉ GòÉÆiÉÒEòÉ®úEò (vÉCEòÉnùɪÉEò) º´É¯û{ÉÉSÉä ÊxÉhÉǪÉ, vÉÉä®úhÉä `ö®úʴɱÉÒ
VÉÉiÉ +ɽäþiÉ. ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ JÉÖ±ÉäEò®úhÉÉSÉÒ JÉÉVÉMÉÒEò®úhÉÉSÉÒ ¤ÉÉVÉÉ®úÒEò®úhÉÉSÉÒ EåòpùÒªÉ ºÉÚjÉ ªÉÉ ºÉ´ÉÇ
¤Énù±ÉÉiÉÚxÉ ´ªÉCiÉ ½þÉäiÉÉxÉÉ ±ÉIÉÉiÉ ªÉäiÉä. ({ÉÖføÉ®úÒ, ¶ÉÖGò.23 +ÉìC]õÉå, 2009 {ÉÞ.4)
Ê´ÉxÉÉ+xÉÖnùÉxÉ iÉk´ÉÉ´É®ú ¶ÉɳýÉ, ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä, iÉÆjÉʶÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉ, ´ÉètEò¶ÉɺjÉ ºÉƺlÉÉ ªÉÉÆxÉÉ
¨ÉÖCiÉ {É®ú´ÉÉxÉMÉÒ MÉä±ÉÒ +xÉäEò ´É¹Éæ ¨ÉÉvªÉʨÉEò ¶ÉɳýÉÆxÉÉ ´É ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆxÉÉ ´ÉäiÉxÉäiÉ®ú +xÉÖnùÉxÉ +ÉÊhÉ
+ÉiÉÉ ¨ÉÉʺÉEò ´ÉäiÉxɽþÒ xÉ Ê¨É³ýhÉä, +ɸɨɶÉɳýÉ SÉɱÉEòÉÆxÉÉ +xÉÖnùÉxÉɺÉÉ`öÒ ¨ÉÆjÉɱɪÉÉSÉä ¡äò®äú PÉɱÉÉ´Éä
±ÉÉMÉhÉä, EÆòjÉÉ]õÒ {ÉrùiÉÒxÉä ʶÉIÉhÉ xÉä¨ÉhÉä ½þÒ ´ÉºiÉÖκlÉiÉÒ Eò¶ÉÉSÉÒ tÉäiÉEò +ɽäþ? +ÉVÉ Ê´ÉxÉÉ+xÉÖnùÉxÉ
ºÉÚjÉɨÉÖ³äý ʶÉIÉhÉÉ{ÉäIÉÉ ®úÉVÉEòÉ®úhÉ ´É®úSÉfø `ö®ú±Éä. MÉè®ú´ªÉ´É½þÉ®ú ZÉɱÉä +ÉÊhÉ +{É|É´ÉÞkÉÓxÉÉ ´ÉÉ´É Ê¨É³ýɱÉÉ,
EìòÊ{É]äõ¶ÉxÉ ¡òÒ ¤ÉÉäEòɳý±ÉÒ +ÉÊhÉ ¨É½þÉ®úɹ]ÅõɤÉɽäþ¯ûxÉ ªÉähÉÉ−ªÉÉ ºÉvÉxÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÒ ºÉÉäªÉ ZÉɱÉÒ. +xÉÖnùÉxÉ
xÉɽþÒ, {ÉhÉ ®úÉVÉÉ¸ÉªÉ +ºÉ±É䱪ÉÉ ºÉƺlÉÉÆiÉ Ê¶ÉIÉhÉ ¨É½þ¹ÉÔSÉä {ÉÒEò =nÆùb÷ ZÉɱÉä. +ÉVÉSªÉÉ ®úÉVÉEòÒªÉ
{ɪÉÉÇ´É®úhÉÉiÉ Ê´É¶Éä¹ÉiÉ: ʶÉIÉhÉ´ÉÆÊSÉiÉ ®úÉʽþ±É䱪ÉÉ ¨ÉvªÉ¨ÉVÉÉiÉÓSªÉÉ +ʦÉVÉxÉÉÆxÉÒ xÉ´ªÉÉ ¶ÉèIÉÊhÉEò ºÉƺlÉÉ
ºlÉÉ{ÉxÉäSÉÉ ºÉ{ÉÉ]õÉSÉ ±ÉɴɱÉÉ +ɽäþ. ªÉÉiÉ ¨ÉÉä`öÉ +ÆiÉÌ´É®úÉävÉ +ɽäþ. iªÉÉ YÉÉxÉÉ´É®úÒ±É ¤ÉÆnùÒ Ê´É®úÉävÉÉiÉ
¥ÉÉÀþhÉÉÆxÉÉ Ê¶É´ªÉÉ näùiÉ nùʱÉiÉ-¤É½ÖþVÉxÉÉÆxÉÒ Ê¶ÉIÉhɺÉƺlÉÉ EòÉfø±ªÉÉ, iªÉÉ Ê¶ÉIÉhɺɩÉÉ]õÉÆxÉÒ JÉÆb÷hÉÒ¶ÉɽþÒSªÉÉ
¨ÉÉ¡ÇòiÉ {ÉÖx½þÉ BEònùÉ xÉ´ÉÒxÉ {ÉrùiÉÒxÉä YÉÉxɤÉÆnùÒ Eäò±ÉÒ +ɽäþ. +É{ÉhÉ ®úÉVÉEòÉ®úhÉÉiÉÒ±É PÉ®úÉhÉä¶ÉɽþÒ´É®ú
]ÒõEòÉ Eò®úiÉÉä, {ÉhÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉÒ±É PÉ®úÉhÉä¶ÉɽþÒSÉä EòɪÉ? ¤É½ÖþiÉäEò ºÉƺlÉÉSÉɱÉEò +É{ɱÉÒ ¨ÉÖ±Éä, VÉÉ´É<ÇSÉ
xÉ´½äþ iÉ®ú <iÉ®ú½þÒ xÉÉiÉä´ÉÉ<ÇEòÉÆxÉÉ xÉÉäEò®úÒºÉ ±ÉÉ´ÉiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉÉiÉ. BEÆònù®úÒiÉ, +ÉVÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉÒ±É xÉèÊiÉE
¨ÉÚ±ªÉä ®úºÉÉiɳýɱÉÉ Ê¨É³ýɱÉÒ +ɱÉÒ, ªÉɤÉɤÉiÉ EòÉähÉÉSÉä½þÒ nÖù¨ÉiÉ ½þÉähÉÉ®ú xÉɽþÒ. ªÉɱÉÉ VɤÉɤÉnùÉ®ú EòÉähÉ,
ªÉÉSÉä =kÉ®ú |ÉiªÉäEòVÉhÉ +É{ÉÉ{ɱªÉÉ{É®úÒxÉä ¶ÉÉävÉhÉÉ®ú. Ê´ÉtÉlÉÔ, {ÉɱÉEò, ʶÉIÉEòMÉhÉ, xÉÉäEò®ú¶ÉɽþÒ,
®úÉVÉEòÒªÉ {ÉIÉ ´É xªÉɪÉ{ÉÉʱÉEòÉ ªÉÉ ºÉMɳªÉÉÆxÉÒSÉ ªÉÉ =tÉäMÉɱÉÉ ½þÉiɦÉÉ®ú ±ÉɴɱÉÉ +ɽäþ. BJÉÉtÉ
®úɹ]ÅõÉSÉÒ SÉÉÆMɱÉÒ ºÉƺEÞòiÉÒ ÊxɨÉÉÇhÉ Eò®úhªÉÉºÉ ÊEò¨ÉÉxÉ 50 ´É¹ÉÉÈSÉÉ EòɱÉÉ´ÉvÉÒ ±ÉÉMÉiÉÉä, +ºÉä ¨½þ]õ±Éä
VÉÉiÉä. +É{ÉhÉ º´ÉÉiÉÆjªÉÉxÉÆiÉ®ú 62 ´É¹Éæ ´ÉɪÉÉ PÉɱÉʴɱÉÒ +ɽäþiÉ. ¦ÉÉ®úiÉɺÉÉ®úJªÉÉ +ÉPÉÉb÷ÒSªÉÉ näù¶ÉɱÉÉ
EÖò¶É±É ¨ÉxÉÖ¹ªÉ¤É³ýÉSÉÒ ¨ÉÉä`ö¬É |ɨÉÉhÉÉiÉ Eò¨ÉiÉ®úiÉÉ ¦ÉɺÉiÉ +ºÉÚxÉ, 2022 {ɪÉÈiÉ näù¶ÉÉiÉ ÊEò¨ÉÉxÉ 50
EòÉä]õÒ ¨ÉxÉÖ¹ªÉ¤É³ý ±ÉÉMÉhÉÉ®ú +ɽäþ. iªÉÉSÉ|ɨÉÉhÉä ¨É½þÉ®úɹ]ÅõɱÉÉ +¶ÉÉ EÖò¶É±É ¨ÉxÉÖ¹ªÉ¤É³ýÉSÉÒ MÉ®úVÉ ªÉäiªÉÉ
iÉä®úÉ ´É¹ÉÉÈiÉ ºÉÖ¨ÉÉ®äú {ÉÉSÉ EòÉä]õÓSÉÒ +ºÉhÉÉ®ú +ɽäþ. (ºÉEòɳý; 25 xÉÉäú´½äþÆ . 09) iÉ®ú ºÉɨÉÉÊVÉEòoù¹]õ¬É
Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úiÉÉ YÉÉxÉ +ÉÊhÉ xªÉɪÉÉ´É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉSÉÒ VÉb÷hÉPÉb÷hÉ Eò®úɪÉSÉÒ +ºÉä±É iÉ®ú
ʶÉIÉhÉIÉäjÉɱÉÉ |ÉÉvÉÉxªÉ tÉ´Éä ±ÉÉMÉhÉÉ®ú +ɽäþ.
lÉÉäb÷CªÉÉiÉ, ʶÉIÉhÉ ½äþ ºÉ¨ÉÉVɺÉä´ÉäSÉä, +ÉvÉÖÊxÉEòiÉäSÉä (ºÉÉƺEÞòÊiÉEò +lÉÉÇxÉä) +ÉÊhÉ
ºÉ¨ÉÉVÉ{ÉÊ®ú´ÉiÉÇxÉÉSÉä ºÉÉvÉxÉ xÉ ®úɽþiÉÉ, ¨ÉÉEæò]õÓMÉSÉä, ºÉ¨ÉÞrùÒSÉä ´É ºÉkÉäSÉä ºÉÉvÉxÉ ¤ÉxɱÉä +ɽäþ. iªÉɨÉÖ³äý
{Éè¶ÉɱÉÉ +¨ÉªÉÉÇnù ‘¨ÉÚ±ªÉ’ ±ÉɦɱÉä +ɽäþ. ºÉ´ÉÇ EòɽþÒ ‘¨ÉÉEæò]õ’ Eò®úiÉÉ ªÉäiÉä ´É {ÉèºÉÉ Eò¨ÉÉ´ÉiÉÉ ªÉäiÉÉä.
JÉä³ý, Eò±ÉÉ +ÉnùÒ IÉäjÉÉiÉ VÉä ʶÉIÉhÉ ºÉ´ÉÇ ºÉ¨ÉÉVÉɱÉÉ ºÉ¨ÉiÉäxÉä PÉäiÉÉ ªÉäiÉ xÉɽþÒ, iÉä ºÉ¨ÉÉVÉÉiÉÒ±É
ʴɹɨÉiÉäSÉÒ ´É ºÉÆPɹÉÉÇSÉÒ ¤ÉÒVÉä {Éä®ú±Éä. YÉÉxɺÉkÉäSÉÉ ºÉƤÉÆvÉ ºÉ®ú³ý +lÉǺÉkÉÉ ´É ®úÉVɺÉkÉä¶ÉÒ VÉÉäb÷hÉä,
¶ÉèIÉÊhÉEò ´É ºÉÉƺEÞòÊiÉEò +|ÉMÉiÉÒSÉä +ÉÊhÉ ½þÉxÉÒEòÉ®úEò `ö®úhªÉÉSÉÒ ¶ÉCªÉiÉÉ +ɽäþ.
VɺÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉ iɺÉä ʶÉIÉhÉ : {Éä®úÉ±É iÉäSÉ =MÉ´ÉiÉä
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆiÉÒ±É Ê¶ÉIÉhÉÉSÉä <iÉEäò ºÉvÉxÉ ´É ºÉJÉÉä±É ´ÉɺÉɽþÉÊiÉEò®úhÉ ZÉɱÉä +ɽäþ EòÒ, ½äþ
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É ±ÉÉäEò iªÉÉÆSªÉÉ +ɺÉ{ÉɺÉSªÉÉ nùÉÊ®úpùªÉÉºÉ +ÉÊhÉ iªÉÉiÉ VÉMÉhªÉÉ−ªÉÉ ºÉɨÉÉxªÉ ±ÉÉäEòÉÆSªÉÉ
ºÉ¨ÉºªÉÉÆʴɹɪÉÒ ¤Éä{É´ÉÉÇ +ºÉiÉÉiÉ. +É{ɱªÉÉEòb÷SªÉÉ +MÉnùÒ ºÉ´ÉÉækÉ¨É iÉÆjÉʶÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉ, ºÉ´ÉÉækÉ¨É ´ÉètEòÒªÉ

100
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä +ÉÊhÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆiÉÒ±É ºÉ´ÉÉækÉ¨É Ê´É¦ÉÉMÉ ½äþ Vɴɳý{ÉÉºÉ ¤ÉÆÊnùºiÉ +ÉÊhÉ EòÉähÉiªÉɽþÒ ¤ÉÉÁ
|ɦÉÉ´ÉÉ{ÉɺÉÚxÉ +ʱÉ{iÉ +ºÉiÉÉiÉ. Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÒªÉ Ê¶ÉIÉhÉ´ªÉ´ÉºlÉÉ ½þÒ Vɴɳý{ÉÉºÉ ´ÉɺÉɽþÉÊiÉEò EòɳýÉ{ÉɺÉÚxÉ
¤Éɽäþ®úSªÉÉ VÉMÉÉ{ÉɺÉÚxÉ nÚù®ú EòÉä¹ÉɴɺlÉäiÉ MÉä±ÉÒ +ɽäþ. {ÉÊ®úhÉɨÉiÉ: +É{ɱªÉÉEòb÷SªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ +lÉÇ
{É®úÒIÉÉ, {ÉÉ`öªÉ{ÉÖºiÉEòÉÆSÉÉ +¦ªÉÉºÉ Eò®úhÉä, {É®úÒIÉäiÉ =kÉÒhÉÇ ½þÉähÉä +ÉÊhÉ iÉÖ¨ÉSªÉÉ +ÉVÉÚ¤ÉÉVÉÚSªÉÉ
{ÉÊ®úºÉ®úÉʴɹɪÉÒ ¤ÉäÊ¡òEòÒ®ú ®úɽþhÉä B´ÉføÉSÉ ½þÉäiÉÉä.
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öʴɹɪÉÒSÉÒ ¤ÉÉÆÊvɱÉEòÒ, {ÉÖføÒ±É Ê{ÉføÒ PÉb÷Ê´ÉhªÉÉSÉÒ ´ÉSÉxɤÉrùiÉÉ ±ÉÉä{É{ÉÉ´ÉiÉ +ɽäþ.
´ÉäiÉxÉ +ɪÉÉäMÉÉSÉä +ÉEòbä÷ ¡ÖòMÉÚxÉ ‘¡òɨÉÇ ½þÉ>ðºÉ’ ¤ÉÉÆvÉhªÉÉSÉÒ º´É{xÉä |ÉÉvªÉÉ{ÉEò´ÉMÉÉDZÉÉ {ÉbÚ÷ ±ÉÉMɱÉÒ
+ɽäþiÉ. EòÉä]õ¬É´ÉvÉÓSÉÒ +xÉÖnùÉxÉä ±ÉÉ]õhÉÉ®äú ‘¤ÉɱÉäÊEò±±Éä’ =¦ÉÉ®ú±Éä VÉÉiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSªÉÉ
ºÉÉiÉɺɨÉÖpùÉ{ÉʱÉEòb÷Ò±É ±ÉÉèEòÒEò{ÉÉjÉ {É®Æú{É®äúSÉä ¤ÉÖ¯ûVÉ ¨ÉÉjÉ EòÉäºÉ³ýiÉ +ɽäþiÉ.
Ê´ÉtÉʴɦÉÚʹÉiÉ ZÉɱªÉÉ´É®ú VÉÉiÉ-{ÉÉiÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¦ÉänùɦÉänùÉSÉÒ ºÉÆEÖòÊSÉiÉ ¨ÉÉxÉʺÉEòiÉÉ MɳÚýxÉ
{Éb÷iÉä +ÉÊhÉ ´ªÉÉ{ÉEòoù¹]õÒSÉÉ ºÉÉIÉÉiEòÉ®ú ½þÉäiÉÉä, +ºÉä ¨ÉÉxɱÉä VÉÉiÉä. {ÉhÉ {ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ ¨ÉÉjÉ iɺÉÉ
+xÉÖ¦É´É ªÉäiÉ xÉɽþÒ. ({Éåb÷ºÉä +ÉʶɹÉ, ±ÉÉäEòºÉkÉÉ, {ÉÖhÉä) ºÉÉä¨É, 23 xÉÉä´½åþ. 2009, {ÉÞ.5) <ÊiɽþɺÉÉSÉä
EòÉ]äõ =±É]õ Ênù¶ÉäxÉä Ê¡ò®ú´ÉɪÉSÉä +ɽäþiÉ +¶ÉÒ VÉɽþÒ®ú ´É±MÉxÉÉ Eò°üxÉ ¥ÉÉÀhÉ, ¥ÉÉÀhÉäiÉ®ú ºÉÆPɹÉÇ
{Éä]õÊ´ÉhªÉÉiÉ +ɱÉÉ. +ÉiÉÉ iÉ®ú 1978 xÉÆiÉ®ú {ÉÚhÉÇ´Éä³ý EÖò±ÉMÉÖ¯û{Énù ¨É®úÉ`öÉ ºÉ¨ÉÉVÉɱÉÉ Ê¨É³ýɱÉä±Éä xÉɽþÒ,
+ºÉÉ ¶ÉÉävÉ ±ÉÉ´ÉiÉ ‘¨É®úÉ`öÉ ÊiÉiÉÖEòÉ ¨Éä³ý´ÉÉ´ÉÉ’ SÉÒ ¦ÉɹÉÉ Eäò±ÉÒ VÉÉiÉ +ɽäþ. +¶ÉÉ {ÉÊ®úκlÉiÉÒiÉ ‘¨É±ÉÉ
EÖò±ÉMÉÖ°ü ´½þɪÉSɪÉÆ’ +ºÉä ¤ÉÉ˶ÉMÉ ¤ÉÉÆvɱÉ䱪ÉÉÆSÉÒ ¨ÉÉjÉ EòÉähÉiªÉɽþÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ ¦ÉÉ>ðMÉnùÔ ZÉɱÉÒ +ɽäþ.
|ÉÊGòªÉäiÉÒ±É PÉ]õEòÉÆSªÉÉ ´É®únù½þºiÉÉxÉäSÉ ZÉɱÉä±ÉÒ {Éä{É®ú¡Öò]õÒ, xÉÉäEò®ú¦É®úiÉÒ¨ÉvÉÒ±É ¡òºÉ´ÉhÉÚEò
<lÉ{ÉɺÉÚxÉ iÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSªÉÉ xÉÉ´ÉÉxÉä ¤ÉÉäMÉºÉ +¦ªÉɺÉGò¨É SÉɱɴÉÚxÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ `öMÉÊ´ÉhªÉÉSÉä |ÉEòÉ®ú {ÉÖhÉä
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ ½þÉäiÉ +ɽäþiÉ. ¶ÉäEòb÷Éä, EòÉä]õÓSªÉÉ `äö´ÉÓSÉÉ ‘¤ÉÄEò ¤Éì±ÉxºÉ’ ¡ÖòMÉiÉÉxÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÉ ‘½þºiÉÒnÆùiÉÒ
¨ÉxÉÉä®úÉ’ ¨ÉÉjÉ b÷MɨÉMÉiÉÉä +ɽäþ.
+ÉiÉÉ ºÉMɲªÉÉSÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ ®úÉVÉEòÒªÉ ÊxÉ´Éb÷hÉÖEòÒ|ɨÉÉhÉä EÖò±ÉMÉÖ¯û {ÉnùÉSªÉÉ
ÊxÉ´Éb÷|ÉÊGòªÉäiÉ ½þÒ ®ÆúMÉ ¦É®úɪɱÉÉ ºÉÖ¯û´ÉÉiÉ ZÉɱÉÒ +ɽäþ. |ÉiªÉäEòVÉhÉ +É{ɱÉä PÉÉäbä÷ nùɨÉ]õÊ´ÉhªÉɺÉÉ`öÒ
+É]õÉäEòÉ]õ |ɪÉixÉ Eò®úÒiÉ +ºÉiÉä. |ÉiªÉäEò Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ MÉ]õÉ-iÉ]õÉÆSªÉÉ ®úÉVÉEòÉ®úhÉÉxÉä b÷ÉäEäò ´É®ú EòÉfø±Éä
+ɽäþ.
+ÉiÉÉ º{ÉvÉÉÇ +ɱÉÒ EòÒ ´ÉʶɱÉä¤ÉÉVÉÒ +ÉÊhÉ ®úÉVÉEòÒªÉ ´ÉVÉxɽþÒ +É{ÉÉä+É{É ªÉäiÉä. EÖò±ÉMÉÖ¯û
{ÉnùɺÉÉ`öÒ <SUÖôEò =¨Éänù´ÉÉ®ú SÉEòSÉEòÒiÉ +iªÉÉvÉÖÊxÉEò Uô{ÉÉ<Ç Eäò±Éä±Éä ´ªÉCiÉÒMÉiÉ {ÉÊ®úSɪÉ{ÉjÉä (¤ÉɪÉÉäbä÷]õÉ)
PÉä>ðxÉ ®úÉVÉEòÉ®úhªÉÉÆSÉä =Ƥɮú`äõ ÊZÉVÉ´ÉhªÉÉºÉ iɪÉÉ®ú +ɽäþiÉ. EòÉähÉÒ ªÉɺÉÉ`öÒ ¶ÉèIÉÊhÉEò MÉÖhÉ´ÉkÉä±ÉÉ VÉÉäb÷
¨½þhÉÚxÉ +xÉ֦ɴɱÉ䱪ÉÉ ºÉɨÉÉÊVÉEòò VÉÒ´ÉxÉÉSÉÒ ¡òÉäb÷hÉÒ PÉɱÉÚxÉ +É{ɱÉÒ =¨Éänù´ÉÉ®úÒ ®ÆúMÉiÉnùÉ®ú Eò®úhªÉÉSÉÉ
|ɪÉixÉ Eò®úiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉÉiÉ. EòÉähÉɱÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÒ {Éʽþ±ÉÒ ¨Éʽþ±ÉÉ EÖò±ÉMÉÖ¯û ´½þɪÉSÉä +ºÉiÉä iÉ®ú EòÉähÉÉ
ʶÉIÉhÉ ºÉƺlÉä±ÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSªÉÉ EòÉ®ú¦ÉÉ®úÉ´É®ú +ÆEÖò¶É `äö´ÉhªÉɺÉÉ`öÒ +É{ɱÉÉ =¨Éänù´ÉÉ®ú EÖò±ÉMÉÖ¯û{ÉnùÉSªÉÉ
JÉÖSÉÔ´É®ú ¤ÉºÉ´ÉɪÉSÉÉ +ºÉiÉÉä. |ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ +É{ɱªÉÉ ´ÉSÉǺ´ÉɺÉÉ`öÒ iÉälÉä ºÉÆPÉ]õxÉä±ÉÉ ¨ÉÉxÉhÉÉ®úÉ ¨ÉÉhÉÚºÉ
½þ´ÉÉ +ÉÊhÉ ¤Éb÷¬É ®úÉVÉEòÉ®úhªÉÉÆxÉÉ +É{ɱªÉÉ iÉɱÉÉ´É®ú SÉɱÉhÉÉ®úÉ ¨ÉÉhÉÚºÉ ½þ´ÉÉ +ºÉiÉÉä. {ÉnùÉSÉÒ BEÚòhÉ
lÉ]Âõ]õÉ ´½þÉ´ÉÒ +¶ÉÒ ÎºlÉiÉÒ ºÉvªÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö ´ÉiÉÖdzýÉiÉ EÖò±ÉMÉÖ¯û{Énù +xÉ֦ɴÉiÉä +ɽäþ. iªÉÉiɽþÒ
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSªÉÉ EÖò±ÉMÉÖ¯ÆûSÉÒ {ÉIÉÉƨÉvªÉä ´ÉÉ]õhÉÒ ZÉɱªÉÉSÉä ½þÒ ºÉÉÆMÉiÉ +ºÉiÉÉiÉ. ªÉɨÉvÉÚxÉ +¶ÉÉ {ÉnùÉÆSÉÒ

101
+´ÉxÉiÉÒ ½þÉäiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉä.ªÉÉÊ`öEòÉhÉÒ b÷Éì.xÉÉ. ªÉ. b÷Éä³äý ªÉÉÆSÉÉ ‘EÖò±ÉMÉÖ¯û EòºÉÉ +ºÉÉ´ÉÉ’ ªÉÉ ±ÉäJÉÉSÉÒ
+É`ö´ÉhÉ ½þÉäiÉä.
¨ÉÖCiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úiÉÉ ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉÒ±É ¨ÉÖCiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÒ ºlÉÉ{ÉxÉÉ Eäò±ÉÒ
MÉä±ÉÒ. iÉÉä ½äþiÉÚ ´ÉÉ iªÉɨÉÉMÉSÉÉ =qäù¶É JÉ−ªÉÉ+lÉÉÇxÉä ºÉ¡ò±É ½þÉähªÉÉ+ÉvÉÒSÉ +¶ÉÉ ºÉƺlÉÉÆxÉÉ Ê´ÉÊ´ÉvÉÉÆMÉÒ
ºÉ¨ÉºªÉÉÆxÉÒ OÉɺɱÉä +ɽäþ. iÉä B´Éfäø EòÒ, Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÒ YÉÉxÉMÉÆMÉÉ PÉ®úÉäPÉ®úÒ {ÉÉä½þÉäSÉhªÉÉBä´ÉVÉÒ ´ÉÉ]äõiÉSÉ
PÉÖ]õ¨É³ýiÉ ®úÉʽþ±ÉÒ +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉä. ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÉ EòÉ®ú¦ÉÉ®ú ºÉÆJªÉÉi¨ÉEò {ÉÉiɳýÒ´É®ú |ÉSÉÆb÷
ºÉÖvÉÉ®ú±ÉÉ +ºÉ±ÉÉ iÉ®úÒ MÉÖhÉÉi¨ÉEò {ÉÉiɳýÒ´É®ú iÉÉä +ÉVɽþÒ VÉä¨ÉiÉä¨É +ɽäþ. ®úÉVÉEòÒªÉ xÉäiªÉÉÆSªÉÉ
|ɦÉÉ´ÉÉJÉɱÉSªÉÉ ºÉƺlÉÉÆiÉÒ±É +{É|É´ÉÞkÉÓSÉÉ ÊZÉ®ú{É EòɽþÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSÉÉ +{É´ÉÉnù ´ÉMɳýiÉÉ ºÉ´ÉÇSÉ
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ ZÉɱÉÉ +ɽäþ. xÉÉäEò®ú¦É®úiÉÒ +ºÉÉä EòÒ EÆòjÉÉ]õÒ{ÉrùiÉÒxÉä xÉÉiÉä´ÉÉ<ÇEòÉÆSÉÒ ºÉÉäªÉ ±ÉÉ´ÉhÉä. ªÉÉ
ºÉÉ®úJÉä |ÉEòÉ®ú ºÉ®úÉÇºÉ ½þÉä>ð ±ÉÉMɱÉä +ɽäþiÉ. {ÉÊ®úhÉɨÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSªÉÉ ªÉÉ ¶ÉèIÉÊhÉEò ºÉÆEÖò±ÉÉSÉä ¯û{ÉÉÆiÉ®ú
xÉÉäEò®úÒ-´ªÉ´ÉºÉÉªÉ näùhÉÉ−ªÉÉ EåòpùÉÆiÉ ½þÉäiÉ +ɽäþ. ªÉɨÉvÉÚxÉSÉ +¶ÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É MÉÖhÉ´ÉkÉɽþÒ ±ÉÖ{iÉ ½þÉäiÉ
+ɽäþ. +¶ÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆxÉÉ ªÉÖVÉÒºÉÒSªÉÉ BEòÉ ºÉʨÉiÉÒxÉä ‘MÉÞ½þÉätÉäMÉ’ ½þÉ ºÉÉlÉÇ ¶É¤nù ´ÉÉ{É®ú±ÉÉ +ɽäþ.
ªÉÉSÉ EòɳýÉiÉ {É®únäù¶ÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉƨÉÖ³äý ¶ÉèIÉÊhÉEò GòÉÆiÉÒ ½þÉä<Ç±É EòÉ? +ºÉÉ |ɶxÉ ={ÉκlÉiÉ
Eò®úhªÉÉiÉ ªÉäiÉ ½þÉäiÉÉ. {É®ÆúiÉÖ {É®únäù¶ÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉƨÉÖ³äý ºÉ®úEòÉ®úÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆxÉÉ ¡òÉ®ú¶ÉÒ º{ÉvÉÉÇ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉähÉÉ®ú
xÉɽþÒ. JÉÉVÉMÉÒ ËEò´ÉÉ +ʦɨÉiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆxÉÉ º{ÉvÉÉÇ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉä<DZÉ. BEò ¨ÉÉjÉ SÉÉÆMɱÉä ½þÉä<DZÉ, iÉä ¨½þhÉVÉä
ªÉälÉÒ±É nùVÉænùÉ®ú, |ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ {É®únäù¶ÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö ±É`Âö`ö ´ÉäiÉxÉ näùiÉÒ±É. iªÉɨÉÖ³äý +¶ÉÉ |ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉƺÉÉ`öÒ
ºÉÆvÉÒ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉäiÉÒ±É. ªÉÉSÉÉSÉ +lÉÇ, {É®únäù¶ÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö +ɱªÉÉxÉÆiÉ®ú MÉÖhÉ´ÉkÉÉ ¨ÉÉä`ö¬É |ɨÉÉhÉÉ´É®ú
=ÆSÉÉ´Éä±É, +¶ÉÒ +ɶÉÉ Eò®úhÉä +ªÉÉäMªÉ +ɽäþ. +É{ɱªÉÉEòbä÷ ºÉ®úEòÉ®úÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆiÉ VÉÉhÉÉ−ªÉÉÆSÉä |ɨÉÉhÉ
90 ]õCCªÉÉƽÚþxÉ +ÊvÉEò +ɽäþ. ªÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSªÉÉ ®úSÉxÉä±ÉÉ, {É®ÒIÉÉ {ÉrùiÉÓxÉÉ VÉÉä{ɪÉÈiÉ +É´½þÉxÉ ÊxɨÉÉÇhÉ
½þÉäiÉ xÉɽþÒ +ÉÊhÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ ¨É֤ɱÉEò {ɪÉÉÇªÉ ={ɱɤvÉ ½þÉäiÉ xÉɽþÒ, iÉÉä{ɪÉÈiÉ ½þÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö EòɽþÒ
¤Énù±ÉhÉÉ®ú xÉɽþÒiÉ. {É®ÒúIÉÉ PÉähªÉÉSÉä ªÉÆjÉhÉäSÉä ºÉvªÉÉSÉä º´É°ü{ÉSÉ EòÉªÉ¨É ®úÉʽþ±É. BEòÉ +½þ´ÉɱÉÉxÉÖºÉÉ®ú
nù®ú´É¹ÉÔ ¦ÉÉ®úiÉÉiÉÚxÉ ºÉÖ¨ÉÉ®äú nùÒb÷ ±ÉÉJÉ Ê´ÉtÉlÉÔ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉɺÉÉ`öÒ {É®únäù¶ÉÉiÉ VÉÉiÉÉiÉ +ÉÊhÉ iªÉɺÉÉ`öÒ
nù½þÉ iÉä ¤ÉÉ®úÉ +¤VÉ b÷Éì±É®ú JÉSÉÇ Eò®úiÉÉiÉ. {É®únäù¶ÉÒ VÉÉhÉÉ−ªÉÉƨÉvªÉä ¸ÉÒ¨ÉÆiÉ ´ÉMÉÉÇiÉÒ±ÉSÉ xÉ´½äþ, iÉ®ú ¨ÉvªÉ¨É
´ÉMÉÉÇiÉÒ±É Ê´ÉtÉlÉÒǽþÒ +ɽäþiÉ. {É®únäù¶ÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆxÉÉ näù¶ÉÉiÉ {É®ú´ÉÉxÉMÉÒ tÉ´ÉÒ EòÒ xÉ tÉ´ÉÒ ªÉÉ
ʴɹɪÉÉBä´ÉVÉÒ ªÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSÉÉ ªÉälÉÒ±É Ê¶ÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉä±ÉÉ +ÉÊhÉ +ÆÊiɨÉiÉ: näù¶ÉɱÉÉ ¡òɪÉnùÉ ½þÉä<DZÉ
EòɪÉ, ½þÉ JÉ®úÉ SÉSÉæSÉÉ +ÉÊhÉ ´ÉÉnùÉSÉÉ Ê´É¹ÉªÉ ¤ÉxɱÉä±ÉÉ +ɽäþ. ªÉÉʶɴÉÉªÉ ¨ÉÉä`ö¬É Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSÉä ʴɦÉÉVÉxÉ
+ÉÊhÉ {É®únäù¶ÉÉiÉ MÉä±É䱪ÉÉ |ÉYÉÉ´ÉÆiÉ ¦ÉÉ®úiÉÒªÉÉÆSÉä ¥ÉäxÉ MÉäxÉ +ºÉä ¨ÉÖqäù ʶÉIÉhÉ +ÉÊhÉ ®úÉVÉEòÒªÉ IÉäjÉÉiÉ
xÉä½þ¨ÉÒSÉ SÉSÉæiÉ +ºÉiÉÉiÉ.
‘+ÉVÉSÉä ʶÉIÉhÉ EòºÉä iÉEò±ÉÉnÚù ´É {ÉÖºiÉEòÒ +ɽäþ, iªÉÉiÉ +ɨÉÖ±ÉÉOÉ ¤Énù±É Eò®úhªÉÉSÉÒ
Eò¶ÉÒ MÉ®úVÉ +ɽäþ, ´ÉMÉè®äú Ê´ÉSÉÉ®ú +xÉäEò´Éä³ýÉ ºÉkÉÉvÉÉ®úÒ ºÉɨÉÉxªÉÉÆ{ÉÖfäø ´ªÉCiÉ Eò®úiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉÉiÉ. {ÉhÉ
VÉä´½þÉ ¦ÉÉ®úiÉÉSÉÉ ®úɹ]Åõ{ÉiÉÒ, {ÉÆiÉ|ÉvÉÉxÉ, ªÉÖVÉÒºÉÒSÉÉ SÉä+®ú¨ÉxÉ, Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÉ EÖò±ÉMÉÖ¯û +É{ɱÉä ʶÉIÉhÉ
¤Énù±ÉhªÉÉSÉÒ MÉ®úVÉ ºÉÉÆMÉiÉÉiÉ, SÉÒxÉ, VÉ{ÉÉxÉ, +¨ÉäÊ®úEäòiÉ iÉä EòºÉä SÉÉÆMɱÉä +ɽäþ ½äþ {É]õ´ÉÚxÉ näùhªÉÉSÉÉ |ɪÉixÉ
Eò®úiÉÉiÉ iÉä´½þÉ ½þºÉÉ´Éä EòÉ ®úb÷É´Éä ½äþ Eò³ýiÉ xÉɽþÒ. ªÉÉ ºlÉÉxÉÉ´É®ú ®úɽÚþxÉ VÉ®ú ½þ´Éä iÉä ¤Énù±É ½äþ ±ÉÉäEò Eò¯û
¶ÉEòiÉ xɺÉiÉÒ±É iÉ®ú ¨ÉMÉ <iÉ®ú EòÉähÉ Eò®úhÉÉ®ú?’

102
BEòUôjÉÒ ÊxɪÉÆjÉhÉ : ªÉ¶É{ÉÉ±É ºÉʨÉiÉÒSÉɽþÒ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉ +ɪÉÉäMÉÉEòbä÷ Eò±É
ºÉvªÉÉ +É{ɱªÉÉEòbä÷ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú iÉÖEòb÷¬É iÉÖEòb÷¬ÉxÉä Eäò±ÉÉ VÉÉiÉÉä. iªÉɨÉÖ³äý
=SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ BEòÉÎi¨ÉEò Ê´ÉSÉÉ®ú ½þÉäiÉ xÉɽþÒ. ªÉÉ ºÉ´ÉÉÈBä´ÉVÉÒ BEòSÉ ÊxɪÉÆjÉhÉ ºÉƺlÉÉ +ºÉɪɱÉÉ ½þ´ÉÒ,
+ºÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú ªÉɤÉɤÉiÉ xÉä¨ÉhªÉÉiÉ +ɱÉä±ÉÒ ªÉ¶É{ÉÉ±É ºÉʨÉiÉÒ Eò®úÒiÉ +ɽäþ. iªÉɺÉÉ`öÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö +xÉÖnùÉxÉ
+ɪÉÉäMÉÉSÉÒ VÉÉMÉÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉ +ɪÉÉäMÉÉxÉä (BSÉ<ǺÉÒ) PªÉÉ´ÉÒ, +ºÉÉ ªÉÉ ºÉʨÉiÉÒSÉÉ Eò±É +ɽäþ. EåòpùÒªÉ
¨ÉxÉÖ¹ªÉ¤É³ý Ê´ÉEòÉºÉ ¨ÉÆjÉɱɪÉÉxÉä ªÉÉ ºÉʨÉiÉÒSÉÒ ºlÉÉ{ÉxÉÉ Eäò±ÉÒ ½þÉäiÉÒ.
‘ªÉÖ.VÉÒ.ºÉÒ.’SªÉÉ EòɪÉÇ{ÉrùiÉÒiÉ ¤Énù±É PÉb÷´ÉÚxÉ +ÉhÉhªÉÉSÉÒ +ÉÊhÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉɺÉÉ`öÒ
BEòSÉ ÊxɪÉÆjÉhÉ ºÉƺlÉÉ ºlÉÉ{ÉhªÉÉSÉÒ Ê¶É¡òÉ®úºÉ ºÉì¨É Ê{ÉjÉÉän÷É ªÉÉÆSªÉÉ +vªÉIÉiÉäJÉɱÉÒ±É ®úɹ]ÅõÒªÉ YÉÉxÉ
+ɪÉÉäMÉÉxÉä EòɽþÒ ´É¹ÉÉÈ{ÉÚ´ÉÔ Eäò±ÉÒ ½þÉäiÉÒ. iªÉÉ´É®ú näù¶É¦É®ú ´ÉÉnù ZÉɱÉÉ ½þÉäiÉÉ. ¨ÉÉjÉ |ÉiªÉIÉ +ƨɱɤÉVÉÉ´ÉhÉÒ
ZÉɱÉÒ xÉ´½þiÉÒ. iªÉÉBä´ÉVÉÒ EåòpùÉxÉä VÉä¹`ö ¶ÉɺjÉYÉ |ÉÉ. ªÉ¶É{ÉÉ±É ªÉÉÆSÉÒ ºÉʨÉiÉÒ xÉä¨É±ÉÒ ½þÉäiÉÒ.
‘ªÉÖ.VÉÒ.ºÉÒ.’SªÉÉ º´É°ü{ÉÉiÉ ¤Énù±É Eò®úhªÉÉSÉÒ SÉSÉÉÇ ÊiÉSªÉÉ ºÉÖ´ÉhÉǨɽþÉäiºÉ´ÉÉ{ÉɺÉÚxÉ ºÉÖ¯û ZÉɱÉÒ +ɽäþ.
‘BSɺÉÒ<Ç’ Eò¶ÉÉ |ÉEòÉ®úSÉä +ºÉÉ´Éä ªÉɤÉqù±ÉSÉÉ +½þ´ÉɱɽþÒ ºÉÉnù®ú Eò®úhªÉÉiÉ +ɱÉÉ ½þÉäiÉÉ. iªÉÉ{ÉɺÉÚxÉ
|Éä®úhÉÉ PÉä>ðxÉ {ÉÉÊEòºiÉÉxÉxÉä½þÒ ‘BSɺÉÒ<Ç’ SÉÒ ºlÉÉ{ÉxÉÉ Eäò±ÉÒ +ɽäþ.
BEÚòhÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úiÉÉ VÉMÉÉiÉÒ±É {Éʽþ±ªÉÉ nù½þÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉƨÉvªÉä ºlÉÉxÉ Ê¨É³äý±É +ºÉä
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö +É{ÉhÉ =¦Éä Eò°ü ¶ÉEò±ÉÉä xÉɽþÒ. +ɪÉ+ɪÉ]õÒ ´ÉMɳýiÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ºÉƺlÉäSÉÉ ¥ÉÄb÷½þÒ Ê´ÉEòʺÉiÉ
ZÉɱÉÉ xÉɽþÒ. +lÉÉÇiÉ +É{ÉhÉ Eäò±É䱪ÉÉ |ÉMÉiÉÒ¨ÉÖ³äý ¦ÉÉ®úiÉÉEòbä÷ {ÉɽþhªÉÉSÉÉ où¹]õÒEòÉäxÉ ¤Énù±ÉiÉ +ɽäþ.
+´ÉEòÉ¶É iÉÆjÉYÉÉxÉÉiɽþÒ ¦ÉÉ®úiÉÉxÉä +É{ɱÉÉ `öºÉÉ =¨É]õ´É±ÉÉ +ɽäþ. {É®ÆúiÉÖ +¶ÉÉ ºÉÖ]õ¬É |ɪÉixÉÉÆ{ÉäIÉÉ
ºÉ´ÉǺɨÉÉ´Éä¶ÉEò EòɪÉǺÉƺEÞòiÉÒSÉÉ {ÉɪÉÉ PÉɱÉhÉä ½äþ ¨ÉÉä`äö +É´½þÉxÉ +ɽäþ. Ê´ÉYÉÉxÉÉSªÉÉ ºÉ´ÉÇ ¶ÉÉJÉÉƨÉvÉÒ±É
+tªÉÉ´ÉiÉ ºÉƶÉÉävÉxÉɱÉÉ SÉɱÉxÉÉ näùhªÉÉSÉÒ MÉ®úVÉ +ɽäþ. JÉ®úÉäJÉ®úSÉ YÉÉxÉ-Ê´ÉYÉÉxÉɱÉÉ =t¨É¶ÉÒ±ÉiÉäSÉä
{ÉÊ®úhÉÉ¨É näùhªÉÉiÉ +É{ÉhÉ ªÉ¶Éº´ÉÒ ZÉɱÉÉä iÉ®ú iªÉÉSÉÉ +É{ÉhÉɱÉÉ ¡òɪÉnùÉSÉ ½þÉähÉÉ®ú +ɽäþ.
‘´ÉänùxÉÉ VÉÉhÉɴɪÉÉ VÉÉMÉ´ÉÚ ºÉÆ´ÉänùxÉÉ’: ʶÉIÉhÉÉiÉÚxÉ ¨ÉÚ±ªÉʶÉIÉhÉÉSÉÒ PɺɮúhÉ
ºÉÖ¨ÉÉ®äú +vÉǶÉiÉEòÉ{ÉÚ´ÉÔ Ê¶ÉIÉhÉ ½äþ ´ªÉÊCiɨÉk´É Ê´ÉEòɺÉÉSÉä, ´ªÉCiÉÒSªÉÉ VÉb÷hÉPÉb÷hÉÒSÉä
|ɨÉÖJÉ ºÉÉvÉxÉ +ɽäþ +ºÉä ¨ÉÉxɱÉä VÉÉiÉ +ºÉä ½äþ Ê´ÉvÉÉxÉ +ÉVɽþÒ ÊiÉiÉEäòSÉ EòɱɺÉÖºÉÆMÉiÉ +ɽäþ. iÉ®úÒ{ÉhÉ
ºÉÉ`öSªÉÉ nù¶ÉEòÉiÉ b÷Éì. b÷Ò. BºÉ. EòÉä`öÉ®úÒ ªÉÉÆSªÉÉ +vªÉIÉiÉäJÉɱÉÒ ®úɹ]ÅõÒªÉ Ê¶ÉIÉhÉ +ɪÉÉäMÉ (Education
Commission) xÉä¨É±ÉÉ MÉä±ÉÉ. +ɪÉÉäMÉÉSªÉÉ +½þ´ÉɱÉÉiÉ +ÉiÉÉ ‘ʶÉIÉhÉ ½äþ ®úɹ]ÅõÉSªÉÉ Ê´ÉEòɺÉÉSÉä |ɦÉÉ´ÉÒ
¨ÉÉvªÉ¨É +ɽäþ ½þÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ PÉäiɱÉÒ MÉä±ÉÒ ½þÉäiÉÒ +ÉÊhÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSªÉÉ =Êq¹]õÉÆSÉÒ, +ÉEÞòÊiɤÉÆvÉÉSÉÒ +ÉÊhÉ
EòɪÉÇ{ÉrùiÉÒSÉÒ {ÉÖxɨÉÉÇÆb÷hÉÒ Eäò±ÉÒ MÉä±ÉÒ. +ÉVÉ BEòʴɺÉÉ´ªÉÉ ¶ÉiÉEòÉiɱÉä {Éʽþ±Éä nù¶ÉEò ºÉÆ{ÉiÉÉxÉÉ ¨ÉÉjÉ
+É{ÉhÉ ‘ʶÉIÉhÉÉSÉä ¨ÉÖJªÉ |ɪÉÉäVÉxÉ’ YÉÉxÉÊxĘ́ÉiÉÒ +ÉÊhÉ YÉÉxÉÊvÉι`öiÉ ºÉ¨ÉÉVÉ (Knowledge Society)
PÉb÷´ÉhªÉɱÉÉ +OÉGò¨É näùhÉä ½äþ +ºÉ±ªÉÉSÉä ¨ÉÉxÉÚ ±ÉÉMɱÉÉä +ɽþÉäiÉ. ¨½þhÉVÉä ‘´ªÉÎCiɨÉk´É Ê´ÉEòɺɒ,
‘®úɹ]ÅõÒªÉ Ê´ÉEòɺɒ +ÉÊhÉ YÉÉxÉÉÊvÉι`öiÉ ºÉ¨ÉÉVÉÊxĘ́ÉiÉÒ ½þÒ iÉÒxÉ =Êq¹]äõ ʶÉIÉhÉÉSªÉÉ |ɪÉÉäVÉxÉÉSÉÒ
{ÉÊ®ú¦ÉɹÉÉ (Language of Education) Eò®úhªÉÉiÉÒ±É ¤Énù±ÉÉÆEòbä÷ ÊxÉnæù¶É Eò®úiÉ +ɽäþiÉ EòÒ +É{ɱªÉÉ
ʶÉIÉhÉÉEòbä÷ {ÉɽþhªÉÉSªÉÉ {ÉÊ®ú|ÉäIªÉÉiÉÒ±É (Prospective of Education)¡ò®úEòÉÆxÉÉ +vÉÉä®äúÊJÉiÉ Eò®úÒiÉ
+ɽäþiÉ, +ºÉÉ ¨ÉڱɦÉÚiÉ |ɶxÉ |ÉlÉ¨É ={ÉκlÉiÉ Eò®úiÉÉ ªÉä<DZÉ. ¨ÉÉZªÉÉ ¨ÉiÉä, ÊiÉPÉÉƨÉvªÉä {É®úº{É®úºÉƤÉÆvÉ +ºÉiÉÉä
½äþ |ÉlÉ¨É ¨ÉÉxªÉ Eò®úÉ´ÉäSÉ ±ÉÉMÉä±É; ¨ÉÉjÉ +ÉVÉ ¨ÉÖ³ýÉiÉSÉ +É{ɱªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉʴɹɪÉEò oùʹ]õEòÉäxÉÉiÉ VÉÉä ¤Énù±É
½þÉäiÉ SÉɱɱÉÉ +ɽäþ, iÉÉä ºÉÖrùÉ ºÉ¨ÉVÉÚxÉ PÉäiɱÉÉ {ÉÉʽþVÉä. (vÉxÉÉMÉ®äú, b÷Ò.BxÉ. 2010 {ÉÞ. 10)

103
 JÉÉVÉMÉÒEò®úhÉɨÉÖ³äý +É{ɱÉÒ ¨ÉÚ±ªÉä, ºÉƺEòÉ®ú +ÉÊhÉ xÉÒiÉÒ¨ÉkÉä¤Éqù±ÉSªÉÉ Eò±{ÉxÉÉ {ÉÉ®ú ¤Énù±ÉÚ
±ÉÉMɱªÉÉ +ɽäþiÉ. {Éè¶ÉÉSªÉÉ ¤É³ýÉ´É®ú +É{ÉhÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉÉiÉ EòɽþÒ½þÒ Eò¯ûxÉ / Eò®ú´ÉÚxÉ PÉä>ð ¶ÉEòiÉÉä
+¶ÉÒ Ê´ÉtÉlÉÔ +ÉÊhÉ iªÉÉÆSªÉÉ {ÉɱÉEòÉÆSÉÒ½þÒ ¨ÉÉxÉʺÉEòiÉÉ ¤ÉxÉiÉ SÉɱɱÉÒ +ɽäþ +ÉÊhÉ ªÉÉ ¤Énù±ÉÉSÉä ¡òÉ®ú
nÚù®úMÉɨÉÒ {ÉÊ®úhÉÉ¨É näù¶ÉÉSªÉÉ +JÉÆb÷iÉä´É®ú, BEòºÉÆPÉiÉä´É®ú +ÉÊhÉ +ÉÌlÉEò - ®úÉVÉEòÒªÉ ºlÉèªÉÉÇ´É®ú ½þÉähÉÉ®ú
+ɽäþiÉ. ʶÉIÉhÉ ½äþ +ÉvÉÖÊxÉEòÒEò®úhÉÉSÉä ¨ÉÖJªÉ ºÉÉvÉxÉ +ɽäþ, iªÉÉuùÉ®äú º´ÉÉiÉÆjªÉ, ºÉ¨ÉiÉÉ, ºÉ¨ÉÉxÉ ºÉÆvÉÒ,
ºÉ´ÉÇvɨÉǺɨɦÉÉ´É (Secularism) ªÉÉ Eò±{ÉxÉÉ, xÉ´ÉÒ ¨ÉÚ±ªÉä xÉ´ªÉÉ Ê{ÉføÒiÉ °üVÉɪɱÉÉ ¨ÉnùiÉ ½þÉä>ð ¶ÉEòiÉä.
+¶ÉÒ +ÉOɽþÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ EòɽþÒ Ê´ÉSÉÉ®ú´ÉÆiÉÉÆxÉÒ PÉäiɱÉÒ +ɽäþ. |ÉiªÉIÉÉiÉ ¨ÉÉjÉ +ºÉä ½þÉäiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉ xÉɽþÒ.
‘´ÉänùxÉÉ VÉÉhÉɴɪÉÉ VÉÉMÉ´ÉÚ ºÉÆ´ÉänùxÉÉ’ ½äþ ʶÉIÉhÉÉSÉä ¥ÉÒnù +ºÉɪɱÉÉ ½þ´Éä. ¨ÉÉʽþiÉÒ, YÉÉxÉ
+ÉÊhÉ ¶É½þÉhÉ{ÉhÉ ªÉÉ iÉÒxÉ Ê¦ÉzÉ MÉÉä¹]õÒ +ɽäþiÉ. ¨ÉÉʽþiÉÒSªÉÉ ¨ÉÉ®úÉxÉä ¤ÉäVÉÉ®ú ZÉɱÉä±ÉÒ ¨ÉÖ±Éä YÉÉxÉɱÉÉ
¨ÉÖEòiÉÉiÉ. YÉÉxÉÒ ¨ÉÉhɺÉä ¶É½þÉhÉÒ +ºÉiÉÉiÉSÉ +ºÉä xÉɽþÒ. YÉÉxÉɱÉÉ ¨ÉÚ±ªÉÉÆSÉÒ VÉÉäb÷ +ºÉä±É iÉ®ú ¨ÉxÉÖ¹ªÉ
JÉ−ªÉÉ +lÉÉÇxÉä ¶É½þÉhÉÉ ½þÉäiÉÉä. ¨ÉÚ±ªÉʶÉIÉhÉÉiÉ xÉÒ]õxÉä]õEäò{ÉhÉÉ ´ÉCiɶÉÒ®ú{ÉhÉÉ, ¸É¨É|ÉÊiɹ`öÉ, ºjÉÒ-{ÉÖ¯û¹É
ºÉ¨ÉÉxÉiÉÉ, ºÉÉèVÉxªÉ¶ÉÒ±ÉiÉÉ, ºÉÆ´ÉänùxɶÉÒ±ÉiÉÉ, Ê´ÉYÉÉxÉÊxɹ`öÉ, ºÉ´ÉÇvɨÉǺÉʽþ¹hÉÖiÉÉ <. +¶ÉÉ ¨ÉÚ±ªÉÉÆSÉÉ
+ÆiɦÉÉÇ´É ½þÉäiÉÉä.
{É®ÆúiÉÖ ¨ÉÚ±ªÉÉÆSÉÉ +lÉÇ VÉ®ú ´ÉäMÉ´ÉäMɲªÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉ®úSÉxÉä¨ÉvªÉä ´ÉäMÉ´ÉäMɳýÉ ½þÉäiÉ +ºÉä±É, iÉ®ú ¨ÉMÉ
+¶ÉÉ´Éä³ýÒ +É{ɱªÉɱÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉ®úSÉxÉäSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú +ÉvÉÒ Eò®úÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉiÉÉä. ¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒ¨ÉvªÉä ¨ÉÚ±ªÉÉÆSªÉÉ
+lÉÉÇSÉÒ xÉä½þ¨ÉÒ =±É]õÉ{ÉɱÉ]õSÉ ½þÉäiÉ +ºÉiÉä. ¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒiÉ JÉÉVÉMÉÒ ¨ÉɱɨÉkÉä´É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ +¶ÉÒ
ºÉ¨ÉÉVÉ´ªÉ´ÉºlÉÉ +ºÉiÉä. iɺÉäSÉ VÉÒ EòɽþÒ =i{ÉÉnùxÉ ºÉÉvÉxÉä +ºÉiÉÉiÉ, iªÉÉ =i{ÉÉnùxÉ ºÉÉvÉxÉÉÆSÉÒ ¨ÉɱÉEòÒ½þÒ
iªÉÉ ¦ÉÉÆb÷´É±ÉnùÉ®úÉÆSªÉÉ ½þÉiÉɨÉvªÉä +ºÉiÉÉiÉ. +lÉÉÇiÉ +¶ÉÉ ´ªÉ´ÉºlÉä¨ÉvªÉä xÉ¡òÉ Eò¨ÉÊ´ÉhÉä ½äþSÉ iªÉÉ
ºÉ¨ÉÉVÉ´ªÉ´ÉºlÉäSÉä +ÆÊiÉ¨É vªÉäªÉ +ºÉiÉä +ÉÊhÉ VÉ®ú EòÉ xÉ¡òÉ Eò¨É´ÉɪÉSÉÉ iÉ®ú ¨ÉÉhɺÉÉSÉä ¨ÉÉhɺÉÉEòbÚ÷xÉ
¶ÉÉä¹ÉhÉ Eò¯ûxÉSÉ iÉÉä xÉ¡òÉ Eò¨ÉɴɱÉÉ VÉÉhÉÉ®ú +ÉÊhÉ ¨ÉÉhɺÉÉSÉä ¨ÉÉhɺÉÉEòbÚ÷xÉ ½þÉähÉÉ®äú ¶ÉÉä¹ÉhÉ ½þÉSÉ VÉ®ú
¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒ ºÉ¨ÉÉVÉ´ªÉ´ÉºlÉäSÉÉ {ÉɪÉÉ +ºÉä±É iÉ®ú iªÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉ´ªÉ´ÉºlÉä¨ÉvªÉä ºÉ¨ÉÉxÉiÉÉ Eò¶ÉÒ ªÉähÉÉ®ú? iªÉÉ
ºÉ¨ÉÉVÉɨÉvªÉä ¨ÉÚ±ªÉä ¯ûVÉhÉÉ®ú Eò¶ÉÒ? iªÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉɨÉvªÉä ¨ÉÚ±ªÉÉÆxÉÉ JÉ®úÉ +lÉÇ Ê¨É³ýhÉÉ®ú EòºÉÉ? xÉèÊiÉEò
¨ÉÚ±ªÉÉÆSÉÒ ËEò´ÉÉ ¨ÉÚ±ªÉ´ªÉ´ÉºlÉäSÉÒ PɺɮúhÉ +É{ÉhÉ VÉÒ ¨½þhÉiÉÉä, ÊiɱÉÉ ºÉMɳäý EòÉ®úhÉ ¨½þhÉVÉä ½þÒ
ºÉ¨ÉÉVÉ´ªÉ´ÉºlÉÉSÉ +ɽäþ, EòÒ VªÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉ´ªÉ´ÉºlÉäSÉÉ {ÉɪÉÉSÉ +ÉvÉÒ ¨ÉÖ³ýÉiÉ +ºÉÉ Ê`öºÉÚ³ý +ɽäþ,
ʴɹɨÉiÉä´É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ +ɽäþ.
ʶÉIÉhÉÉiÉÒ±É ´ªÉ´ÉºlÉÉi¨ÉEò nÖùªªÉ¨Éi´É +ÉÊhÉ VÉxÉiÉäSÉä ʶɺiÉÒEò®úhÉ
¶ÉÉäʹÉiÉ-´ÉÆÊSÉiÉ PÉ]õEòɱÉÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉ ¨ÉÉä`ö¬É |ɨÉÉhÉÉiÉ +ÉhÉhÉä <iÉEäòSÉ {ÉÖ®äúºÉä xÉɽþÒ
EòÉ®úhÉ ºÉÆPɹÉÇ Eò¯ûxÉ VÉä´½þÉ ªÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉPÉ]õEòÉiÉÒ±É Ê´ÉtÉlÉÔ {ÉÖfäø ªÉäiÉÉiÉ iÉä´½þÉ iÉä ʶÉIÉhÉ iªÉÉÆxÉÉ ºÉIɨÉ
¤ÉxÉÊ´ÉhªÉɺÉÉ`öÒ EòÉªÉ Eò®äú±É ªÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úhÉä +ɴɶªÉEò +ɽäþ. ¨ÉÉZªÉÉ +xÉÖ¦É´É +ÉÊhÉ
ÊxÉ®úÒIÉhÉÉ|ɨÉÉhÉä ªÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉPÉ]õEòÉiÉÒ±É Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ +xÉäEò Ê`öEòÉhÉSªÉÉ ¶ÉÉä¹ÉhÉɱÉÉ +ÉÊhÉ ´ÉÌVÉiÉiÉä±ÉÉ
iÉÉåb÷ tÉ´Éä ±ÉÉMÉiÉä. nùʱÉiÉ +ÉÊhÉ ÎºjɪÉÉÆxÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÒªÉ YÉÉxÉIÉäjÉÉiÉ ‘+¦ªÉɺɴɺiÉÚ’(Object of
Knowledge) `ö®ú´ÉÚxÉ iªÉÉÆSªÉÉ YÉÉxÉÊxĘ́ÉiÉÒEòbä÷ {ÉÉ`ö Ê¡ò®ú´ÉÚxÉ iªÉÉÆxÉÉ YÉÉxÉÊxĘ́ÉEòÉSÉÉ (Subject of
Knowledge) nùVÉÉÇ xÉÉEòÉ®ú±ÉÉ VÉÉiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉÉä +ɽäþ. ʺÉrùÉÆEòxÉ ´É ¨ÉÉʽþiÉÒSÉÒ (Theory /
Empinical) |ÉiªÉIÉ ¡òÉ®úEòiÉ YÉÉxÉÉSªÉÉ Ê´É¹É¨É ´ÉÉ]õ{ÉÉSÉÒ ÊxĘ́ÉiÉÒ Eò®úiÉä. YÉÉxÉÉSªÉÉ =i{ÉÉnùxÉ ´É
ʴɺiÉÉ®úÉiÉÒ±É Ê´É¹É¨ÉiÉÉ, Ê´ÉtɶÉÉJÉÒªÉ IÉäjÉÉiÉÒ±É ºÉƶÉÉävÉxɺÉƺlÉÉ, Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö, |ÉEòɶÉxÉ ´ªÉ´ÉºlÉÉ
ªÉÉÆSªÉɨÉÉ¡ÇòiÉ {ÉÖxÉÇ=i{ÉÉÊnùiÉ ½þÉäiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉä.

104
 1990 xÉÆiÉ®ú VÉÉMÉÊiÉEòÒEò®úhÉ, JÉÉVÉMÉÒEò®úhÉ +É®úIÉhÉɱÉÉ ½þÉähÉÉ®úÉ Ê´É®úÉävÉ iÉ®ú nÖùºÉ−ªÉÉ
¤ÉÉVÉÚ±ÉÉ VÉÉiÉÒ+ÆiÉÉSªÉÉ |ɶxÉÉSÉÒ VÉÉä®únùÉ®ú SÉSÉÉÇ ½þÉä>ð ±ÉÉMɱÉÒ. ‘VÉÉiÉ +ÉÊhÉ +É®úIÉhÉ ´É MÉÖhÉ´ÉkÉÉ’ ½þÉ
¨ÉÖqÉ VÉÉä®úEòºÉ{ÉhÉä SÉSÉÔ±ÉÉ VÉÉ>ð ±ÉÉMɱÉÉ. ªÉÉ {ÉÉ·ÉǦÉÚ¨ÉÒ´É®ú VÉÉMÉÊiÉEòÒEò®úhÉÉSÉä Ê´É{É®úÒiÉ {ÉÊ®úhÉÉ¨É EòºÉä
PÉÉiÉEò +ɽäþiÉ ½äþ nùÉJÉÊ´ÉhÉÉ®äú +¦ªÉÉºÉ {ÉÖfäø ªÉä>ð ±ÉÉMɱÉä. िव ापीठीय ानसं था आिण जात चा
सामािजक वहार याम ये असलेली दरी याकडे अनेक िव ापीठातील आिण संशोधन
सं थामधील िवभाग व क े यांनी ल वेधले आहे. सवसाधारणपणे १९९० नंतर या काही
घटनांनंतर िवशेषत: आंबेडकरी अ यासपरं परे या दृ यतेमुळे िनमाण झालेली आ हाने, मंडल
अहवालाची अंमलबजावणी, दिलतांवरील अ याचारांचा समाजा या अनेक तरांतून होणारा
ितकार, रा ीय आिण आंतररा ीय पातळीवर दिलत ीवादाची थापना, डबन प रषद यांमुळे
अ यासकांना िव ापीठीय िव ाम ये जात, वग आिण लग भाव यामधील पर परस ासंबंधांची
ओळख क न याम ये ह त ेप करणे भाग पडले आहे.

गे या पाच वषात अ यासकां या एका न ा िपढीने मु यत: ीवादी, दिलत आिण

दिलत ीवादी यांनी या या संशोधना ारे (एम. फल. आिण पीएच.डी. संशोधना ारे ) ान
सं थांचे सं थीकरण, उ िश ण अ यापन शा ाची पुनरचना कर याचे तसेच अ यास मातील
वहारांशी िभड याचे काय के ले आहे.

१९९० यानंतर दिलत िव ा याची कृ ितिशलता िव ापीठा या े ात वाढताना

दसतो. याचबरोबर वाय व पा या दिलत िव ाथ ुपची िन मती होतांना दसते. याचे
म वा या कारणांपैक हणजे उ र देशातील ब जन समाज प ाची िन मती, मंडल-१ आिण
दिलत अ यापकाची भरती इ.मुळे भारतातील िव ापीठाम ये दिलत िव ाथ दसू लागले. या
ुपनेही िव ा या या िहतसबंध/सुर ा व जातीिवषयक चचा िवदयापीठा या आवारात घडु न
आण याचे योगदान आहे.

दिलत िव ाथ चळवळीकडे समकालीन ावरील सािह याचा अभाव हे होते.

जातीचा हा सात याने ग रबी, था, शु दता इ यादीशी जोडला जात होता. आर ण हे
क याणकारी रा याचे मोजमाप हणूनच याकडे बिघतले गेल.े पण दिलत उप-जाती,
गुणव ापुवक िश ण, भाषा, नागरीक व हनून ह इ यादी मु ांना सामोरे जात आहेत.
यामुळे सावजिनक चचा-जगाम ये जातीची चचा कर यासाठीचा आ मिव ासाची कमतरता
दसत होती. भारतीय िव ा े ातील जागा ा दिलत िव ा या या बाबतीत फार संवेदनशील
नाहीत तर यामधुन वेगवेग या कारे दिलत िव ा याना आर णामुळे िश णाची संधी
िमळाली. पण स या या बाजरपेठेतील नोकरी िमळिव यासाठी आव यक
असलेलक े ौश य,मागदशन, सुिवधांची कमतरता दसुन येते. िवशेषतः दिलत िवदयाथ पारं प रक
अ यास घेतात, पण िवशेषीकरण आिण ावसायीक अ यास म घेतांना दसुन येत नाहीत.
यामुळे ते खाजगी े ा या बाहेर राहतात.भारतीय ानिव ात, अ यास मात दिलत सािह य,
सं कृ ती, तीके इ याद चा दसत नाहीत. भारतातील ाथिमक िश ण व था आिण
वगाआधारीत उ िश ण जे इं जीभाषेतन ू अस यामुळे ामीणभागातून आलेला दिलत िव ाथ
िपढीत होतात. थोड यात, भारतातील उ िश णातून खरे तर दिलत िव ा याना आ मिव ास
िमळवून ते मो ा माणात गतीकडे जायला पािहजे. परं तु दिलत िव ाथ हे नकाराअथ , वत:
ब ल या आ मिव ासाची कमी घेत जगणे आिण समाजापासून दूर होत जाऊन ा हणीकरणाची
या वीकार यापयत वास होतो.

105
 यामुळे सव तरातून आले या दिलत िव ाथ यांना संघटीत क न एक समावेशक
ासपीठ िमळणे गरजेचे आहे. याची दिलत िव ाथ यांना गरज आहे.

=nùÉ®ú¨ÉiÉ´ÉÉnùÒ ±ÉÉäEò¶ÉɽþÒ´ÉÉnùÒ Ê´ÉSÉÉ®ú|ÉhÉɱÉÒiÉÚxÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úhÉÉ®äú ºÉÖrùÉ+ºÉä ¨½þhÉiÉÉiÉ EòÒ,

ºÉ´ÉÇ ¶ÉÉäʹÉiÉ MÉ]õÉÆxÉÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ ªÉÉ´Éä, Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö +ÊvÉE òºÉ¨ÉÉ´ÉäʶÉiÉ Eò®úÉ´ÉÒ, {ÉhÉ iªÉÉÆxÉÒ +ɨÉSÉÒ
¦ÉɹÉÉ Ê¶ÉEòÉ´ÉÒ, +ɨ½þÒ VªÉɱÉÉ ¤É½ÖþÊ´ÉvÉiÉÉ ¨½þhÉiÉÉä iÉÒ Ê¶ÉEòÉ´ÉÒ. ªÉÉSÉÉ +lÉÇ ºÉ´ÉÉÈxÉÒ ±ÉÉäEò¶ÉɽþÒiÉ
ºÉ½þ¦ÉÉMÉ PªÉɪÉSÉÉ +ɽäþ, {ÉhÉ VÉä´½þÉ iÉÖ¨½þÒ +ɨÉSªÉɺÉÉ®úJÉä ¤ÉÉä±ÉɪɱÉÉ ±ÉÉMɱªÉÉ´É®ú {ÉhÉ nùʱÉiÉ
ºÉÆEò±{ÉxÉÉƨÉvªÉä MÉÞ½þÒiÉ vÉ®ú±Éä±ÉÒ ±ÉÉäEò¶ÉɽþÒSÉÒ Eò±{ÉxÉÉSÉ EòÉªÉ ¨½þhÉiÉä iÉ®ú +É{ÉhÉ VÉä MÉÞ½þÒiÉ vÉ®ú±Éä±Éä
+ɽäþ iªÉɱÉÉSÉ +É{ÉhÉɱÉÉ ¨ÉÖ³ýÉiÉ |ɶxÉ Ê´ÉSÉÉ®úɪɱÉÉ ±ÉÉMÉiÉÒ±É. iªÉɱÉÉ +É{ÉhÉɱÉÉ ¡òÉbÚ÷xÉ EòÉfÚøxÉ
iªÉɨÉvªÉä EòÉähÉiÉä ºÉkÉɺÉƤÉÆvÉ nùb÷±Éä±Éä +ɽäþiÉ. ½äþ ¤ÉPÉÉ´Éä ±ÉÉMÉä±É iÉ®ú +É{ÉhÉ JÉ−ªÉÉ +lÉÉÇxÉä
±ÉÉäEò¶ÉɽþÒSªÉÉ Ênù¶ÉäxÉä VÉÉ>ð, ¨½þhÉVÉä MÉÞ½þÒiÉ vɯûxÉ +É{ÉhÉɱÉÉ {ÉÖfäø VÉÉiÉÉ ªÉähÉÉ®ú xÉɽþÒ.
+xÉäEò EòÉ®úhÉÉƨÉÖ³äý +ÉVÉEòÉ±É BEòÒEòbä÷ Ê´ÉtÉlÉÔ Ê´ÉtÉÊlÉÇxÉÓSÉÒ º´ÉiÉÆjÉ Ê´ÉSÉÉ®ú¶ÉCiÉÒ
JÉÖÆ]õiÉ +ɽäþ. iÉ®ú nÖùºÉ®úÒEòbä÷ ´ÉÉføiªÉÉ ´ÉªÉɤɮúÉä¤É®ú iªÉÉÆSÉä {É®úɴɱÉÆʤÉi´É (Parasiteship)´ÉÉføiÉ +ɽäþ.
|ɺlÉÉÊ{ÉiÉ +vªÉÉ{ÉxɶÉɺjÉ VÉ®ú nùʱÉiÉÉÆxÉÉ ¨ÉÖCiÉÒSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú näùhªÉÉ{ÉäIÉÉ iªÉÉÆxÉÉ EòÉåb÷ÒiÉ {ÉEòb÷hÉÉ®äú b÷É´É{ÉäSÉ
JÉä³ýiÉ +ºÉä±É iÉ®ú iªÉɺÉÆnù¦ÉÉÇiÉ ±ÉIÉ näùhªÉÉSÉÒ +ɴɶªÉEòiÉÉ +ɽäþ.
iÉɯûhªÉÉSÉÒ BäxÉ =¨ÉänùÒSÉÒ ÊEòiªÉäEò ´É¹Éæ ªÉÉ IÉäjÉÉiÉ PÉɱɴÉÚxɽþÒ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉÒ±É ´ªÉ´ÉºlÉÉi¨ÉEò
nÖùªªÉ¨Éi´ÉÉiÉÚxÉ º´ÉiÉÆjÉ Ê´ÉSÉÉ®ú¶ÉCiÉÒ ÊxɨÉÉÇhÉ Eò®úhªÉÉ´É®ú BEò |ÉEòÉ®äú ¤ÉÆnùÒ PÉɱÉiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉ +ɽäþ. EòÉ®úhÉ
ªÉÉ ´ªÉ´ÉºlÉä±ÉÉ +ÉYÉÉvÉÉ®úEò MÉÖ±ÉɨɺÉoù¶ªÉ ´ªÉCiÉÓSÉÒ Vɯû®úÒ +ɽäþ. ªÉÉ ¦ÉÚʨÉEäòiÉÚxÉSÉ +ÉVÉSªÉÉ
ʶÉIÉhÉÉiÉÚxÉ ‘Graded Inequality’ SÉÉ ´ªÉ´É½þÉ®ú ½þÉäiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉ +ɽäþ. ¨½þhÉÚxÉ Eäò´É³ý =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉSÉ
xÉ´½äþ iÉ®ú ºÉÆ{ÉÚhÉÇ Ê¶ÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉÉ Eäò´É³ý ¨ÉɱÉEò ¨ÉVÉÚ®ú ¦ÉÚʨÉEäòiÉ ´ªÉ´É½þÉ®ú Eò®úiÉÉxÉÉ iÉÉä ´ªÉ´É½þÉ®ú
ºÉ®ÆúVÉɨÉnùÉ®ú MÉÖ±ÉɨÉÉSªÉÉ {ÉÉiɳýÒ´É®ú½þÒ VÉÉiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉ +ɽäþ. +ÉVÉ +κiÉi´ÉÉiÉ +ºÉ±Éä±ÉÒ
ʶÉIÉhÉ´ªÉ´ÉºlÉÉ ½þÒ Eäò´É³ý ʴɹɨÉiÉÉ Ê]õEò´ÉÚxÉ `äö´ÉiÉä +ɽäþ, B´ÉfäøSÉ xÉɽþÒ iÉ®ú ʴɹɨÉiÉÉ ´ÉÉføÊ´ÉiÉä +ɽäþ.
¨½þhÉÚxÉ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉ ´É®ú´É®úSªÉÉ xÉÉ´É PÉä>ðxÉ ¤ÉÉä±ÉhªÉɺÉÉ®úJªÉÉ ºÉÖvÉÉ®úhÉÉ Eò¯ûxÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉä |ɶxÉ ºÉÖ]õhÉÉ®ú
xÉɽþÒiÉ iÉ®ú ʶÉIÉhÉÉiÉ +ɨÉÖ±ÉÉOÉ {ÉÊ®ú´ÉiÉÇxÉ Eäò±Éä {ÉÉʽþVÉä. iªÉÉEò®úÒiÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉÒ±É ‘Graded
Inequality’ +ÆiÉ Eäò±ÉÉ {ÉÉʽþVÉä.

+ÉVÉ ¨ÉÖκ±É¨É, ºÉɨÉÉÊVÉEò +ÉÌlÉEò ¨ÉÉMÉɺɴÉMÉÔªÉ, +ÉÊnù´ÉɺÉÒ, nùʱÉiÉ +ÉnùÒ ºÉ´ÉÉÈSªÉÉ

ʶÉIÉhÉɺÉÉ`öÒ ºÉ´ÉÇ ºÉ¨ÉÉ´Éä¶ÉEò ‘<xC±ÉÚÊZÉ´½þ’ ʶÉIÉhÉ {ÉrùiÉÒSÉÒ MÉ®úVÉ +ɽäþ. iªÉÉSÉ ¤É®úÉä¤É®ú ¶Éɶ´ÉiÉ
+ÉÊhÉ ºÉ´ÉÉÈSÉÉ +Énù®ú Eò®úhÉÉ−ªÉÉ Ê´ÉEòɺÉÉSÉä (ºÉº]äõxÉä¤É±É +Äb÷ ºÉ䱡ò Ê®º{ÉäC]õ) |Éɯû{É +ÆMÉÒEòÉ®úhªÉÉSÉÒ
MÉ®úVÉ +ɽäþ +ºÉä ¨½þhÉÚxÉ, MÉÖ¯û ¨½þhÉiÉÉiÉ, ʶÉIÉhÉÉSÉÉ |ɶxÉ ½þÉ |ÉiªÉäEòÉSÉÉ ´ÉèªÉÎCiÉEò |ɶxÉ +ºÉÚ ¶ÉEòiÉ
xÉɽþÒ. iÉÉä ‘ÊºÉ´½þÒ±É ºÉÉäºÉɪÉ]õÓ’SÉÉ, xÉÉMÉ®úÒ ºÉ¨ÉÉVÉÉSÉÉ |ɶxÉ +ºÉiÉÉä. iªÉɨÉÖ³äý ªÉÉ xÉÉMÉ®úÒ ºÉ¨ÉÉVÉÉEòbÚ÷xÉSÉ
iªÉÉSÉä =kÉ®ú ½þ´Éä +ºÉiÉä. iªÉɨÉÖ³äý +¨ÉÖEò BEòÉ ´ÉMÉÉDZÉÉ +É®úIÉhÉ Ênù±Éä ËEò´ÉÉ ºÉ´É±ÉiÉÒ Ênù±ªÉÉ, iÉ®ú |ɶxÉ
ºÉÆ{ɱÉÉ +¶ÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ SÉɱÉiÉ xÉɽþÒ. +¨ÉÖEò BEò ´ÉMÉÇ +É{ɱÉÉSÉ BEò PÉ]õEò +ºÉÚxÉ iªÉÉSÉä ¨ÉÉMÉɺɱÉä{ÉhÉ
nÚù®ú ZÉɱªÉÉJÉä®úÒVÉ +É{ɱÉÉ ºÉÆ{ÉÚhÉÇ ºÉ¨ÉÉVÉ |ÉMÉiÉ ½þÉähÉÉ®ú xÉɽþÒ, +¶ÉÒ ¦ÉÉ´ÉxÉÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉähÉä +ɴɶªÉEò
+ºÉiÉä. +ºÉä ZÉɱÉä iÉ®úSÉ ¶Éɶ´ÉiÉ +ÉÊhÉ +Énù®ú{ÉÚ´ÉÇEò Ê´ÉEòɺÉÉSªÉÉ |Éɯû{ÉÉEòbä÷ VÉÉiÉÉ ªÉä<DZÉ. iªÉÉSÉÒ
ºÉÖ¯û´ÉÉiÉ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉÉ{ÉɺÉÚxÉ Eò®úiÉÉ ªÉä<DZÉ. |ÉMÉiÉÒ ºÉÉvÉɪÉSÉÒ +ºÉä±É iÉ®ú ºÉ´ÉÉÈxÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÒ ºÉ¨ÉÉxɺÉÆvÉÒ
={ɱɤvÉ ZÉɱÉÒSÉ {ÉÉʽþVÉä. (MÉÖ¯û, MÉÉä{Éɳý; 2006, (+) {ÉÞ. 8) ºÉSSÉ®ú ºÉʨÉiÉÒSªÉÉ +½þ´ÉɱÉɺÉÆnù¦ÉÉÇiÉ
MÉÉä{Éɳý MÉÖ¯û ªÉÉÆxÉÒ ´É®úÒ±É Ê´ÉSÉÉ®ú ´ªÉCiÉ Eäò±Éä ½þÉäiÉä.

106
 ¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒ¨ÉvªÉä Eäò´É³ý vÉÊxÉEò-VɨÉÒxÉnùÉ®ú +ÉÊhÉ º´ÉÉlÉÉÈvÉ ®úÉVªÉEòiÉæ ªÉÉÆSÉÒ ªÉÖiÉÒ ½þÉäiÉä
+ÉÊhÉ ½þÒ ªÉÖiÉÒ iÉÉåb÷ÉxÉä Eäò´É³ý xÉèÊiÉEò ¨ÉÚ±ªÉÉÆSÉÉ =nÂùPÉÉä¹É Eò®úiÉä. ´ÉiÉÇxÉ ¨ÉÉjÉ {ÉnùÉä{ÉnùÒ ªÉÉ xÉèÊiÉEò ¨ÉÚ±ªÉÉÆxÉÉ
{ÉɪÉnù³ýÒ iÉÖb÷Ê´ÉhªÉÉSÉäSÉ ½þÉäiÉä +ÉÊhÉ ¨ÉMÉ ¶ÉɳýÉ-¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ +ÉÊhÉ ºÉ¨ÉÉVÉɨÉvɱªÉÉ
{ÉÊ®úκlÉiÉÒSÉÉ EòɽþÒ ºÉƤÉÆvÉSÉ =®úiÉ xÉɽþÒ. EòvÉÒ EòvÉÒ +ºÉä ´ÉÉ]õiÉä EòÒ, +É{ɱÉÒ ºÉÆ´ÉänùxɶÉÒ±ÉiÉÉ +É{ÉhÉ
VÉ®ú ¤ÉÉälÉ]õ Eò¯ûxÉ PÉäiɱÉÒ xÉɽþÒ, iÉ®ú VÉMÉhÉäSÉ +¶ÉCªÉ ½þÉä<DZÉ. +¶ÉÉ +´ÉºlÉä¨ÉvªÉä ¶ÉɳýÉ-
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ ¨ÉÉjÉ +É{ÉhÉ ¨ÉÖ±ÉÉÆxÉÉ ®úɹ]Åõ¦ÉCiÉÒ Ê¶ÉEò´ÉɪÉSÉÒ!
VÉxÉiÉäSÉä ʶɺiÉÒEò®úhÉ ºÉÉvÉhªÉÉSªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSªÉÉ`öɪÉÒ +ºÉ±É䱪ÉÉ |ÉSÉÆb÷ ºÉÖ{iɶÉCiÉÒ¨ÉÖ³äý
ʨɶÉä±É ¡ÖòEòÉä ªÉÉ £åòSÉ iÉk´É´ÉäkªÉÉxÉä ʶÉIÉhÉÉSÉÒ MÉhÉxÉÉ ºÉèxªÉ nù±É ´É iÉÖ¯ÆûMÉ ªÉÉ VÉxÉiÉäSÉä ʶɺiÉÒEò®úhÉ
ºÉÉvÉhÉÉ−ªÉÉ ºÉƺlÉÉƨÉvªÉä Eäò±ÉÒ. VÉxÉiÉäSÉä +ºÉä ʶɺiÉÒEò®úhÉ ºÉÉvÉhÉä ¨½þhÉVÉä ¦ÉÉÆb÷´É±ÉÒ ®úSÉxÉÉ
º´ÉÒEòÉ®úhªÉɺÉÉ`öÒ ÊiÉSÉÒ ¨ÉxÉÉä¦ÉÚʨÉEòÉ iɪÉÉ®ú Eò®úhÉä. +¶ÉÒ ¨ÉxÉÉä¦ÉÚʨÉEòÉ iɪÉÉ®ú Eò®úhªÉɨÉvªÉä
+¦ªÉɺÉGò¨ÉÉSÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ ¨É½þk´ÉÉSÉÒ +ºÉiÉä. +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉSªÉÉ ¨ÉÉvªÉ¨ÉÉiÉÚxÉ Ê´Éʶɹ]õ +¶ÉÉ YÉÉxÉÉSÉÒ
®úSÉxÉÉ VÉÉhÉÒ´É{ÉÚ´ÉÇEò Eäò±ÉÒ VÉÉiÉä. Ê´Éʶɹ]õ +¶ÉÉ YÉÉxÉÉSÉÒ ÊxÉ´Éb÷, iªÉÉSÉä ´ÉMÉÔEò®úhÉ ´É iªÉÉSÉä ʶÉIÉhÉ
ºÉƺlÉÉÆiÉÚxÉ |ɺiÉÚiÉÒEò®úhÉ ªÉɨÉvªÉä ºÉkÉäSÉä näùJÉÒ±É Ê´É¹É¨É ´ÉÉ]õ{É ½þÉäiÉä. +¶ÉÉ |ÉEòÉ®äú +ÉvÉÖÊxÉEò YÉÉxÉ ½äþ
ºÉÉƺEÞòÊiÉEò YÉÉxÉ ¤ÉxÉiÉä. +¦ªÉɺÉGò¨É ¨½þhÉVÉä +¶ÉÉ YÉÉxÉÉSÉä |ɪÉÉäVÉxÉ (vªÉäªÉ ´É =Êqù¹]õä) ´É iªÉÉSªÉÉ
ʶÉEòÊ´ÉhªÉÉSªÉÉ ®úÒiÉÒ ªÉÉʴɹɪÉÒSÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ +ºÉiÉä. |ɦÉÖi´ÉÊ´ÉSÉÉ®ú|ÉhÉɱÉÒ ´É +ÊvɨÉÉxªÉiÉÉ ªÉÉ
{É®úº{É®úºÉƤÉÆÊvÉiÉ ºÉÆEò±{ÉxÉÉ +ºÉÚxÉ iªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÒ VɴɳýSÉÉ ºÉƤÉÆvÉ +ɽäþ.
´ªÉCiÉÒMÉiÉ +ÉÊhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò VÉÒ´ÉxÉ |ÉMɱ¦É Eò®úhÉÉ®äú ʶÉIÉhÉ ½þ´Éä +ºÉä±É iÉ®ú º´ÉiÉÆjÉ{ÉhÉä
Ê´ÉSÉÉ®ú Eò¯û ¶ÉEòhÉÉ®úÒ, ºÉɨÉÉÊVÉEò +xªÉɪÉÉʴɯûrù ºÉÆPɹÉÇ =¦ÉÉ Eò®úhªÉÉSÉÒ iÉÉEònù +ºÉhÉÉ®úÒ, ºÉÖVÉÉhÉ
xÉÉMÉÊ®úEòÉÆSÉÒ Ê{ÉføÒ ÊxɨÉÉÇhÉ Eò®úÉ´ÉÒ ±ÉÉMÉä±É. {É®ÆúiÉÖ +¶ÉÉ Ê{ÉføÒSÉÒ ÊxĘ́ÉiÉÒ Eò®úhªÉÉSÉÒ iÉÉEònù +ÉVÉSªÉÉ
ʶÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉ xÉɽþÒ, ½äþ Eò³ÚýxÉ ºÉÖrùÉ iªÉÉiÉ ¨ÉڱɦÉÚiÉ {ÉÊ®ú´ÉiÉÇxÉ Eò®úhªÉÉ{ÉäIÉÉ iªÉÉiÉ ´ÉMÉﻃ ËEò´ÉÉ
ºÉÉƺEÞòÊiÉEò ºÉÉäªÉÒ Eò®úhªÉÉiÉSÉ +É{ÉhÉ +b÷Eò±ÉÉä +ɽþÉäiÉ.
´ÉÉSÉxÉ, Ê´ÉSÉÉ®ú +ÉÊhÉ Eò±{ÉxÉɶÉCiÉÒ ªÉÉ ºÉVÉÇxɶÉÒ±É YÉÉxÉÉSªÉÉ {ÉɪÉ−ªÉÉ +ɽäþiÉ. YÉÉxÉ ½äþ
ÊSÉÊEòiºÉäʶɴÉÉªÉ ÊºÉrù ½þÉäiÉ xÉɽþÒ, ½äþ ±ÉIÉÉiÉ PÉä>ðxÉ |ÉSÉʱÉiÉ +¦ªÉɺÉGò¨É ÊSÉÊEòiºÉäSªÉÉ ®úSÉxÉäiÉ
ʶÉEòÊ´ÉhÉä, ½äþ ʶÉIÉhÉÉiÉÒ±É GòÉÆÊiÉEòÉ®úÒ Ê´ÉSÉÉ®úɱÉÉ VÉx¨É näùhÉÉ®äú `ö®úhÉÉ®ú +ɽäþ. ¤ÉÖrùɱÉÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò
Eò±É½þ, ʴɺÉÆ´ÉÉnù xɹ]õ Eò®úhÉÉ®äú YÉÉxÉ ½þ´Éä ½þÉäiÉä ´É iÉä YÉÉxÉ iªÉÉÆxÉÒ |ÉÉ{iÉ Eò¯ûxÉ iªÉÉSÉÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò
GòÉÆiÉÒºÉÉ`öÒ |ÉSÉÉ®ú Eäò±ÉÉ. b÷Éì. +ÉƤÉäb÷Eò®úÉÆxÉÒ ¥ÉÉÀhÉÒ YÉÉxÉ ´É ¤ÉÉèrù YÉÉxÉ ªÉÉiÉÒ±É ¡ò®úEò ºÉÉÆMÉiÉÉxÉÉ EòɽþÒ
¨É½þk´ÉÉSÉÒ ºÉÚjÉä ºÉÉÆÊMÉiɱÉÒ +ɽäþiÉ. iªÉÉÆSªÉɨÉiÉä, ¥ÉÉÀþhÉÒ YÉÉxÉ ½äþ º¨ÉÞiÉÒ|ÉvÉÉxÉ ´É ¶É¤nù|ÉɨÉÉhªÉ ¨ÉÉxÉhÉÉ®äú
+ɽäþ. ¸É¨É|ÉÊGòªÉä±ÉÉ xÉEòÉ®ú näùhªÉÉSÉÉ {É®úÉi¨É YÉÉxÉÉSªÉÉ =i{ÉÉnùxÉÉºÉ +ÉÊhÉ ªÉÉ {É®Æú{É®äú¨ÉvÉÚxÉ ªÉähÉÉ®äú |ɨÉÖJÉ
=i{ÉÉnùxÉ ½äþ ¥ÉÉÀhÉÒ Ê´ÉSÉÉ®úºÉ®úhÉÒSÉäSÉ {ÉÉ`ö®úÉJÉhÉ Eò®úhÉÉ®äú +ºÉiÉä. YÉÉxÉÉSªÉÉ ¨ÉªÉÉÇnùÉ ºÉ¨ÉVÉhÉä ½äþ½þÒ BEò
YÉÉxÉÉSÉä ¨ÉÚ±ªÉÉÆEòxÉSÉ +ɽäþ. b÷Éì. +ÉƤÉäb÷Eò®úÉÆSªÉÉ ¨ÉiÉä, OÉÆlÉ|ÉɨÉÉhªÉ xÉÉEòÉ®úhÉä +ÉÊhÉ |ÉiªÉIÉ ´É
+xÉÖ¨ÉÉxÉÉxÉä ºÉiªÉÉSÉÒ {Éb÷iÉɳýhÉÒ Eò®úhÉä ½þÒ ¤ÉÉèrù YÉÉxÉÉSÉÒ ´Éèʶɹ]õ¬ä +ɽäþiÉ.
ʶÉIÉhÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú xÉÆiÉ®ú, +ÉvÉÒ ºÉ¨ÉÉVÉ {ÉÊ®úκlÉiÉÒ ¤Énù±ÉÚªÉÉ, +ºÉä xÉ Eò®úiÉÉ =±É]õ ºÉ¨ÉÉVÉ
{ÉÊ®úκlÉiÉÒSÉ ¤Énù±ÉɪɱÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú VÉÉhÉÒ´É{ÉÚ´ÉÇEò Eò®úiÉÉ ªÉä<Ç±É EòÉ? ½þÉ {ɪÉÉÇªÉ ªÉÉäMªÉ ´ÉÉ]õiÉÉä
+ÉÊhÉ VÉ®ú ½þÉ {ɪÉÉÇªÉ º´ÉÒEòÉ®úɪÉSÉÉ, iÉ®ú +É{ɱªÉɱÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉÚxÉ EòÉªÉ Eò®úiÉÉ ªÉä<Ç±É ªÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú
Eäò±ÉÉ {ÉÉʽþVÉä. EòÉ®úhÉ Ê¶ÉIÉhÉ ½äþ ´ªÉCiÉÒSªÉÉ ´ÉèSÉÉÊ®úEò VÉb÷hÉPÉb÷hÉÒiÉ |ÉiªÉIÉSÉ ºÉƤÉÆÊvÉiÉ +ºÉiÉä, iÉä
ÊiɱÉÉ ´ªÉÉ{ÉEò ´ÉɺiÉ´ÉÉSÉä ¦ÉÉxÉ näùiÉ xÉɽþÒ {ÉhÉ ´ÉɺiÉ´É ´ÉiÉǨÉÉxÉÉSÉä ´ÉèSÉÉÊ®úEò ¨ÉÉ{ÉnÆùb÷ ÊxÉζSÉiÉ Eò®úiÉä.
+lÉÉÇiÉ ´ÉÉSÉhÉÉ−ªÉÉSÉÒ xÉÖºÉiÉÒ ¨ÉÉʽþiÉÒ ´ÉÉføiÉ xɺÉiÉä iÉ®ú iªÉÉSÉÉ oùʹ]EòÉäxɽþÒ ªÉÉiÉÚxÉ iɪÉÉ®ú ½þÉäiÉ +ºÉiÉÉä.

107
iªÉɨÉÖ³äý MÉiÉEòɳýÉSªÉÉ iÉlÉÉEòÊlÉiÉ =VÉÉb÷ ´Éè¦É´ÉÉiÉ ¨ÉÖ±ÉÉÆxÉÉ xÉ MÉÖÆiÉ´ÉiÉÉ iªÉÉÆxÉÉ ¦ÉʴɹªÉÉSÉÉ +ÉÊhÉ
¶ÉÉä¹ÉhÉ®ú½þÒiÉ ºÉ¨ÉÞrù ¦ÉÉ®úiÉÉSÉÉ ´ÉävÉ PªÉɪɱÉÉ Ê¶ÉEòʴɱÉä {ÉÉʽþVÉä.
ºÉƶÉÉävÉxÉ|ÉEò±{É: º´É¯û{É +ÉÊhÉ ÊxÉ®úÒIÉhÉä
ºÉÉÊ´ÉjÉÒ¤ÉÉ<Ç ¡Öò±Éä {ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É GòÉÆÊiÉVªÉÉäiÉÒ ºÉÉÊ´ÉjÉÒ¤ÉÉ<Ç ¡Öò±Éä ºjÉÒ +¦ªÉɺÉ
EåòpùÉiÉ¡æò =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSªÉÉ +vªÉªÉxÉ, +vªÉÉ{ÉxÉ, +¦ªÉɺÉGò¨É ´É ºÉƶÉÉävÉxÉ +ÉÊhÉ Ê´ÉºiÉÉ®ú EòɪÉÇGò¨ÉÉiÉ
‘˱ÉMɦÉÉ´ÉÉ’ SªÉÉ Eò®úhªÉÉiÉ ªÉähÉÉ−ªÉÉ ºÉ¨ÉÉ´Éä¶ÉɺÉƤÉÆÊvÉiÉ ºÉƶÉÉävÉxÉ |ÉEò±{É ½þÉiÉÒ PÉähªÉÉiÉ +ɱÉÉ ½þÉäiÉÉ. ½þÉ
+¦ªÉÉºÉ |ÉɨÉÖJªÉÉxÉä ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉÒ±É {ÉÉ®Æú{ÉÊ®úEò ʶÉIÉhÉ näùhÉÉ®úÒ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`äö +ÉÊhÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É ¦ÉɹÉÉ
+ÉÊhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉä ªÉÉ Ê´É¹ÉªÉÉÆ{ÉÖ®úiÉÉ ¨ÉªÉÉÇÊnùiÉ ½þÉäiÉÉ. iªÉÉ +xÉÖ¹ÉÆMÉÉxÉä ¨ÉÖƤÉ<Ç, ¨É®úÉ`ö´ÉÉb÷É, Ê´Énù¦ÉÇ,
ºÉÉä±ÉÉ{ÉÚ®ú, EòÉä±½þÉ{ÉÚ®ú, {ÉÖhÉä ªÉälÉÒ±É Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öɨÉvÉÒ±É Ê´É¦ÉÉMÉ ´É ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä, ºÉƶÉÉävÉxÉ ºÉƺlÉÉ ´É ºjÉÒ
ºÉÆPÉ]õxÉÉÆxÉÉ ¦Éä]õÒ Ênù±ªÉÉ.
+É{ɱªÉÉ ºÉ¦ÉÉä´ÉiÉɱÉSÉÒ ºÉɨÉÉÊVÉEò {ÉÊ®úκlÉiÉÒ, ºÉɨÉÉÊVÉEò ´ÉɺiÉ´É +ɨÉSÉä +xÉ֦ɴÉʴɶ´É
PÉb´É÷ÒiÉ +ºÉiÉä. iÉä´½þÉ iªÉÉ {ÉÊ®úκlÉiÉÒ ºÉ¨ÉÉVÉ´ÉÚxÉ PÉähÉä ½þÒ iÉ®ú ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉSªÉÉ +¦ªÉɺÉEòÉÆSÉÒ
+MÉnùÒ |ÉÉlÉʨÉEò VɤÉɤÉnùÉ®úÒ +ɽäþ. ªÉÉSÉÉ lÉÉäb÷É Ê´ÉSÉÉ®ú ´½þÉ´ÉÉ ¨½þhÉÚxÉ ºÉƶÉÉävÉxÉ Eò®úiÉÉxÉÉ
ʴɹɪÉÉ´ªÉÊiÉÊ®úCiÉ VÉä +xÉÖ¦É´É +ɱÉä, ÊxÉ®úÒIÉhÉä Eäò±ÉÒ +ÉÊhÉ |ɺiÉÖiÉ Ê´É¹ÉªÉɺÉÆnù¦ÉÉÇiÉ VÉä ´ÉÉSÉxÉ Eäò±Éä iÉä
xÉÉånùÊ´ÉhªÉÉiÉ +ɱÉä +ɽäþ. {É®ÆúiÉÖ |ɺiÉÖiÉ ±ÉäJÉÉiÉ ¨É®úÉ`ö´ÉÉb÷¬ÉiÉÒ±É Eäò´É³ý ±ÉÉiÉÚ®ú, xÉÉÆnäùb÷ +ÉÊhÉ {É.
¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉÒ±É +½þ¨ÉnùxÉMÉ®ú ªÉälÉÒ±É EòɽþÒ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆxÉÉ ¦Éä]õÒ Ênù±ªÉÉ iªÉÉ +xÉÖ¹ÉÆMÉÉxÉä Eäò±Éä±ÉÒ
ÊxÉ®úÒIÉhÉä +ÉÊhÉ +xÉÖ¦É´É xÉÉånùʴɱÉÒ +ɽäþ. {É®ÆúiÉÖ ½äþ |ÉiªÉIÉ ºÉƶÉÉävÉxÉÉiÉÒ±É ÊxɹEò¹ÉÇ xÉɽþÒiÉ.
+¶ÉÉSÉ Ê´É¹ÉªÉÉ´É®úÒ±É ºÉƶÉÉävÉxÉ ¨Éä®úÒ VÉÉìxÉ (=kÉ®ú ¦ÉÉ®úiÉ), {ÉnÂʨÉxÉÒ º´ÉɨÉÒxÉÉlÉxÉ
(iÉÉʨɳýxÉÉbÚ÷), VÉä. näùÊ´ÉEòÉ (Eäò®ú³ý), +SÉÇxÉÉ ¶É¨ÉÉÇ ({ÉÚ´ÉÉækÉ®ú ®úÉVªÉ) <. +¦ªÉɺÉEòÉÆxÉÒ Eäò±Éä +ɽäþ.iÉ®ú
¦ÉÉ®úiÉÉiÉÒ±É ºjÉÒ +¦ªÉÉºÉ EåòpùÉÆSÉÉ +¦ªÉÉºÉ {ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É ¶Ę́ɱÉÉ ®äúMÉä ªÉÉÆxÉÒ Eäò±ÉÉ +ɽäþ.
+É{ÉhÉÉºÉ ¨ÉÉʽþiÉ +ɽäþ, EòÒ MÉ䱪ÉÉ EòɽþÒ ´É¹ÉÉÇiÉ näù¶É¦É®úÉiÉÒ±É =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSªÉÉ EòɪÉnäù¶ÉɺjÉ,
+lÉǶÉɺjÉ, ºÉÉʽþiªÉ, ºÉ¨ÉÉVɶÉɺjÉ, ®úÉVªÉ¶ÉɺjÉ, <ÊiɽþɺÉ, iÉk´ÉYÉÉxÉ <. ºÉ´ÉÇSÉ YÉÉxɶÉÉJÉÉƨÉvÉÚxÉ ºjÉÒ
|ɶxÉÉSÉÉ +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉiÉ +ÆiɦÉÉÇ´É Eò®úhªÉÉSÉÉ nù¤ÉÉ´É ]õÉEò±ÉÉ VÉÉiÉ +ɽäþ. iÉ®ú EòɽþÒ Ê`öEòÉhÉÒ º´ÉiÉÆjÉ{ÉhÉä
ºjÉÒ +¦ªÉÉºÉ EåòpùÉÆSÉÒ ºlÉÉ{ÉxÉÉ Eäò±ÉÒ VÉÉiÉ +ɽäþ.
Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÒ ´ÉMÉÉÇiÉÒ±É +xÉÖ{ÉκlÉiÉÒ EòÉªÉ ºÉÖSÉʴɱÉä?
+ɨ½þÒ VªÉÉ EòÉähÉiªÉÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ +ÉÊhÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉºÉ ¦Éä]õ Ênù±ÉÒ iªÉÉ |ÉiªÉäEò
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉSªÉÉ <¨ÉÉ®úiÉÒ ¤É−ªÉÉ{ÉèEòÒ ºÉÖºÉVVÉ +ÉÊhÉ BäºÉ{ÉèºÉ {É]õÉÆMÉhÉ +ºÉ±É䱪ÉÉ ½þÉäiªÉÉ. {ÉhÉ ªÉÉ
Vɴɳý{ÉÉºÉ ºÉMɳý¬ÉSÉ Ê`öEòÉhÉÉÆiÉÚxÉ ´É¹ÉÉÇxÉִɹÉæ +ÉÊhÉ Ênù´ÉºÉåÊnù´ÉºÉ Ê´ÉtÉlÉÔ ºÉÆJªÉÉ Eò¨ÉÒ ½þÉäiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä
+ɨ½þɱÉÉ ºÉÉÆMÉhªÉÉiÉ +ɱÉä. iªÉÉSªÉÉ EòÉ®úhÉɤÉɤÉiÉ Ê´ÉSÉÉ®ú±Éä +ºÉiÉÉ ‘¤Éä®úÉäVÉMÉÉ®úÒ’ SªÉÉ |ɶxÉɨÉÖ³äý
ºÉÆJªÉÉ Eò¨ÉÒ ½þÉäiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä ºÉÉÆMÉhªÉÉiÉ +ɱÉä. +ɨ½þɱÉÉ {ÉÖhªÉÉiÉÒ±É ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ +ºÉÉ +xÉ֦ɴÉ
+ɱÉÉ ½þÉäiÉÉ EòÒ, iÉälÉÒ±É ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É Ê´ÉtÉlÉÔ ¤Éɽäþ®ú UôÉä]äõ-¨ÉÉä`äö EòÉ¨É Ê¨É³ýɱÉä +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý
´ÉMÉÉÇiÉ ={ÉκlÉiÉ ®úɽþhªÉÉSÉä |ɨÉÉhÉ Eò¨ÉÒ ZÉɱÉä +ɽäþ. iªÉɨÉÖ³äý ‘ʶÉEò±ÉÉºÉ iÉ®ú Ê]õEò±Éɺɒ (xÉɽþÒ iÉ®ú
ʦÉEòÉ®úÒ ZÉɱÉÉºÉ ¨½þhÉÚxÉ ºÉ¨ÉVÉ) +ºÉä VÉä ¨½þ]õ±Éä VÉɪÉSÉä, iªÉÉSÉä |ÉiªÉIÉÉiÉÒ±É º´É¯û{É ¤Énù±É±Éä
+ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉä.

108
 +ÉVÉ {ÉÉ®Æú{ÉÊ®úEò ¦ÉɹÉÉ +ÉÊhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉSÉä +vªÉªÉxÉ Eäò±Éä iÉ®ú Ê´ÉtÉlªÉÉÈ{ÉÖfäø
¤Éä®úÉäVÉMÉÉ®úÒSªÉÉ Ê´É³ýJªÉÉiÉ ºÉÉ{Éb÷hªÉÉSÉÒ ¶ÉCªÉiÉÉ ¨ÉÉä`ö¬É |ɨÉÉhÉÉiÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉäiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉÒ
¦ÉÉ´ÉxÉÉÊ´ÉtÉlÉÔ, ʶÉIÉEò +ÉÊhÉ {ÉɱÉEòÉƨÉvÉÚxÉ ÊnùºÉÚxÉ ªÉäiÉä. ¨½þhÉÚxÉ ¦ÉɹÉÉ +ÉÊhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉSÉä
ʶÉIÉhÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ Ê¦ÉEäò±ÉÉ ±ÉÉ´ÉiÉ +ɽäþ +ºÉä +xÉäEòÉÆxÉÉ ´ÉÉ]õiÉä. iªÉɨÉÖ³äý ‘ʶÉEò±ÉÉºÉ iÉ®ú ʦÉEäò±ÉÉ
±ÉÉMɱÉɺɒ +ºÉä ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ ZÉɱÉä +ºÉ±ªÉÉSÉÉ ºÉ¨ÉVÉ ¨ÉÉä`ö¬É |ɨÉÉhÉÉiÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉÉ +ɽäþ.
ºÉvªÉÉ ¨É®úÉ`ö´ÉÉb÷¬ÉiÉÒ±É +xÉäEò MÉ®úÒ¤É Ê´ÉtÉlÉÔ nùÉäxÉ ¤ÉÉVÉÚÆxÉÒ +b÷SÉhÉÒiÉ +ɱÉä +ɽäþiÉ.
Eò±ÉɶÉÉJÉäiÉ |É´Éä¶É PªÉÉ´ÉÉ iÉ®úÒ½þÒ +b÷SÉhÉ +ÉÊhÉ Ê´ÉYÉÉxÉ ´É EòÉì¨ÉºÉÇ ¶ÉÉJÉäiÉ VÉÉ´Éä iÉ®úÒ½þÒ +b÷SÉhÉ
+¶ÉÒ ½þÒ +´ÉºlÉÉ +ɽäþ. +ÉVÉ ¨É®úÉ`ö´ÉÉb÷¬ÉiÉÒ±É ±ÉÉiÉÚ®ú, =nùMÉÒ®ú +ÉÊhÉ <iÉ®újÉ EòÉì¨ÉºÉÇ ¶ÉÉJÉäSÉÒ
+´ÉºlÉÉ <iÉEòÒ b÷¤ÉPÉÉ<ÇºÉ +ɱÉä±ÉÒ +ɽäþ EòÒ, ÊiÉSÉÒ ¨É®úhÉɺÉzÉ +´ÉºlÉÉ ¦ÉɹÉÉ +ÉÊhÉ
ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉÆ{ÉäIÉɽþÒ ´ÉÉ<Ç]õ ZÉɱÉÒ +ɽäþ. {ÉhÉ Ê´É®úÉävÉɦÉÉºÉ +ºÉÉ EòÒ, {ÉÖhªÉÉ-¨ÉÖƤÉ<ÇiÉÚxÉ |É´Éä¶É ʨɳýhÉä
+´ÉPÉb÷ +ºÉiÉä. iÉ®ú ¨É®úÉ`ö´ÉÉb÷¬ÉSªÉÉ +ÉètÉäÊMÉEò®úhÉ xÉ ZÉɱªÉÉSªÉÉ {ÉÊ®úhÉɨÉÒ ªÉÉ |Énäù¶ÉÉiÉÒ±É
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÚxÉ ªÉÉ YÉÉxɶÉÉJÉÉÆxÉÉ Ê´ÉtÉlÉÔ |ÉÊiɺÉÉnù Eò¨ÉÒ Ê¨É³ýiÉÉä. iªÉɨÉÖ³äý ªÉÉ Ê´É¹ÉªÉÉSªÉÉ
+vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ PÉ®úÉäPÉ®úÒ VÉÉ>ðxÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÒ VɨɴÉÉ VÉ¨É´É Eò®úÉ´ÉÒ ±ÉÉMÉiÉä. ½äþ ÊSÉjÉhÉ Eòɱ{ÉÊxÉEò xɺÉÚxÉ
¨É®úÉ`ö´ÉÉb÷¬ÉiÉÒ±É +xÉäEò ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆiÉÚxÉ ÊnùºÉÚxÉ ªÉähÉÉ®úÒ ´ÉɺiÉÊ´ÉEòiÉÉ +ɽäþ.
‘+ÉÌlÉEò Ê´ÉEòɺÉɺÉÉ’ ºÉÉ`öÒ |ÉMÉiÉ ¨ÉÉxɱªÉÉ VÉÉhÉÉ−ªÉÉ {ÉζSÉ¨É ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉÒ±É
+½þ¨ÉnùxÉMÉ®ú ÊVɱÁÉiÉ Eò±ÉɶÉÉJÉäiɽþÒ Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÉ iÉÖ]õ´Éb÷É ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉäiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉ±Éä. +ÊvÉEòiÉ®ú
Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÉ Eò±É ½þÉ ´ªÉɴɺÉÉʪÉEò ʶÉIÉhÉ PÉähªÉÉEòbä÷ (ZÉ]õ{É]õ {ÉèºÉä ʨɳý´ÉÚxÉ näùhÉÉ®äú ʶÉIÉhÉ) ÊnùºÉ±ÉÉ.
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ |É´Éä¶É +ºÉÚxɽþÒ ¤Éɽäþ®ú ºÉÆMÉhÉEòɺÉƤÉÆÊvÉiÉ |ÉʶÉIÉhÉÉEòbä÷ +ÊvÉEò ±ÉIÉ EåòpùÒiÉ Eäò±Éä VÉÉiÉä.
±ÉÉiÉÚ®ú ÊVɱÁÉiÉÒ±É EòɽþÒ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ iÉ®ú EòÉì¨ÉºÉÇ +ÉÊhÉ Eò±ÉÉ ´É Ê´ÉYÉÉxÉ ¶ÉÉJÉÉÆSªÉÉ
JÉÉ䱪ÉÉÆSÉä IÉäjÉ¡ò³ý näùJÉÒ±É Eò¨ÉÒ +ÊvÉEò +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉ±Éä.
lÉÉäb÷CªÉÉiÉ ¦ÉɹÉÉ +ÉÊhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉ ´É EòÉì¨ÉºÉÇ ªÉÉÆSªÉÉ{ÉÖfäø½þÒ |ɶxÉ ={ÉκlÉiÉ ZÉɱÉä
+ºÉÚxÉ nùÉäPÉÉÆ{ÉÖfäø½þÒ ´ÉäMÉ´ÉäMɳäý |ɶxÉ +ɽäþiÉ. {ÉhÉ ½äþ ±ÉIÉÉiÉ PÉäiɱÉä {ÉÉʽþVÉä EòÒ, ¨ÉÉäSÉæ EòÉfÚøxÉ BJÉÉnùÉ
|ÉEò±{É ¤ÉÆnù {ÉÉb÷iÉÉ ªÉä<DZÉ. |ÉÉSÉɪÉÇ, ʶÉIÉhÉ ¨ÉÆjÉÒ½þÒ ¤Énù±ÉiÉÉ ªÉäiÉÒ±É {ÉhÉ ®úÉäVÉ Eò¨ÉÒ ½þÉähÉÉ®úÒ Ê´ÉtÉlÉÔ
ºÉÆJªÉÉ lÉÉƤɴÉiÉÉ ªÉähÉÉ®ú xÉɽþÒ ½äþ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ Ê´ÉSÉÉ®úÉiÉ PÉäiɱÉä {ÉÉʽþVÉä.
´É®ú Eäò±É䱪ÉÉ Ê´É¶±Éä¹ÉhÉÉiÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉ +ºÉ±Éä±ÉÒ ºÉÆJªÉÉi¨ÉEò κlÉiÉÒ ¤Éä®úÉäVÉMÉÉ®úÒSªÉÉ
ºÉÆnù¦ÉÉÇiÉ nùÉJÉÊ´ÉhªÉÉSÉÉ |ɪÉixÉ Eò®úhªÉÉiÉ +ɱÉÉ +ºÉ±ÉÉ iÉ®úÒ {ÉjÉEòÉ®úÒiÉÉ, ºÉÆYÉÉ{ÉxɶÉɺjÉ <. ºÉÉ®úJªÉÉ
+¦ªÉɺÉGò¨ÉɱÉÉ Ê´ÉtÉlÉÔ |É´Éä¶É PÉäiɱªÉÉxÉÆiÉ®ú Eìò¨{ÉºÉ <Æ]õ®ú´ªÉÚ½þSªÉÉuùÉ®äú ‘Placement’ Eò®úhªÉÉSÉä
EòɪÉÇGò¨É ½þÉäiÉÉiÉ. iªÉɨÉÖ³äý Ê´ÉtÉlªÉÉÈSªÉÉ ½þÉiÉÉiÉ {Énù´ÉÒ xɺɱÉÒ iÉ®úÒ½þÒ ½þÒ ¨ÉÖ±Éä EòɨÉɱÉÉ ±ÉÉMÉiÉÉiÉ.
ªÉÉEòbä÷ SÉÉÆMɱÉÒ/´ÉÉ<Ç]õ <. º´É¯û{ÉÉSÉÒ ¤ÉÉ¤É ¨½þhÉÚxÉ ¤ÉPÉɪÉSÉä EòÒ EòºÉä, iÉä ʶÉIÉhÉiÉVYÉÉÆxÉÒ +ÉÊhÉ
ºÉ¨ÉÉVÉÉxÉä `ö®ú´ÉɪÉSÉä +ɽäþ. {ÉhÉ ªÉÉ ºÉMɲªÉÉiÉÚxÉ Ê¶ÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉ ¤É®úÒ-´ÉÉ<Ç]õ {ÉÊ®ú´ÉiÉÇxÉä ½þÉäiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä
ÊnùºÉÚxÉ ªÉäiÉ +ɽäþ. ¨½þhÉÚxÉ +ÉVÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆiÉÚxÉ Ê´ÉtÉlÉÔ +ºÉiÉÒ±É iÉ®ú +vªÉÉ{ÉEò xɺÉiÉÉiÉ +ÉÊhÉ
+vªÉÉ{ÉEò +ºÉiÉÒ±É iÉ®ú Ê´ÉtÉlÉÔ xɺÉiÉÉiÉ +¶ÉÒ ÎºlÉiÉÒ ZÉɱªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉä.
{ÉÊ®úhÉɨÉÒ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú ´ÉäMÉ´ÉäMɲªÉÉ (VÉÉiÉ, ´ÉMÉÇ, |Énäù¶É, ˱ÉMÉ, YÉÉxɶÉÉJÉÉ,
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö, ®úÉäVÉMÉÉ®ú, ®úÉVªÉÉSÉä ¶ÉèIÉÊhÉEò vÉÉä®úhÉ <.) ºÉÆnù¦ÉÉÇiÉ Eò®úÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉä±É. ªÉɨÉvÉÚxÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉÒ±É
|ɶxÉÉÆSÉÒ EòÉ®úhɨÉÒ¨ÉÉƺÉÉ ½þÉä>ð ¶ÉEäò±É.

109
 +É{ɱªÉÉEòbä÷ ʶÉIÉhÉÉiÉ +ÉÊhÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉ {ÉÚ´ÉÔ{ÉɺÉÚxÉSÉ EòÉähÉiªÉÉ xÉÉ EòÉähÉiªÉÉ º´É¯û{ÉÉiÉ
ʴɹɨÉiÉÉ +ºÉ±ªÉÉSÉÒ ÊnùºÉiÉä. +ÉVÉ MÉ®úÒ¤É Ê¶ÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉ ´É ¸ÉÒ¨ÉÆiÉ Ê¶ÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉ ½þÉ BEò ¦Éänù +ɽäþ
iÉ®ú +xÉÖnùÉÊxÉiÉ ´ÉMÉÇ +ÉÊhÉ Ê´ÉxÉÉ+xÉÖnùÉÊxÉiÉ ´ÉMÉÉÇSÉÒ ®úSÉxÉÉ Eäò±ªÉɨÉÖ³äý Ê´ÉtÉlªÉÉȨÉvªÉä½þÒ ¡Öò]õ {Éb÷±ÉÒ
+ɽäþ. iɺÉäSÉ +xÉÖnùÉÊxÉiÉ ºÉƺlÉÉ ´É EòÉªÉ¨É Ê´ÉxÉÉ +xÉÖnùÉÊxÉiÉ ºÉƺlÉÉ +ºÉÉ näùJÉÒ±É BEò ¨ÉÉä`öÉ ¦Éänù ÊxɨÉÉÇhÉ
ZÉɱªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉä.
ªÉɺÉÉä¤ÉiÉ <iÉ®ú |ÉEòÉ®úSªÉÉ Ê´É¹É¨ÉiÉÉ näùJÉÒ±É ¨ÉÉä`ö¬É |ɨÉÉhÉÉiÉ ¡òÉä¡òɴɱªÉÉ +ɽäþiÉ.½äþ
YÉÉxÉÉÊvÉι`öiÉ ºÉ¨ÉÉVÉ®úSÉxÉäºÉÉ`öÒ +ÊiÉ¶ÉªÉ PÉÉiÉEò +ɽäþ. VªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉÚxÉ +É{ÉhÉ ´ªÉCiÉÒ +ÉÊhÉ
näù¶ÉÉSªÉÉ Ê´ÉEòɺÉÉSÉÒ º´É{xÉä {ÉɽþiÉ +ɽþÉäiÉ iªÉɨÉvªÉäSÉ ½þÒ +´ÉºlÉÉ +ɽäþ.
+ɨÉSªÉÉ ºÉƶÉÉävÉxÉ |ÉEò±{ÉÉSªÉÉ nù®ú¨ªÉÉxÉ ¨É½þÉÊ´ÉtÉ±ÉªÉ +ÉÊhÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É ÊxÉ®úÒIÉhÉÉiÉ
+ɨ½þɱÉÉ +ºÉä½þÒ ÊnùºÉÚxÉ +ɱÉä EòÒ, Eò±ÉÉ +ÉÊhÉ ´ÉÉÊhÉVªÉ ¶ÉÉJÉäSÉä ´ÉMÉÇ ºÉÖ¯û ½þÉähªÉÉSÉÒ +xÉäEò ´ÉÊ®ú¹`ö
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É ´Éä³ý ½þÒ ºÉEòɳýÒ +É`ö ´ÉÉVÉiÉÉ ºÉÖ¯û ½þÉä>ðxÉ nù½þÉ-+ÉEò®úÉ ´ÉÉVÉä{ɪÉÈiÉ iÉ®ú iÉÒ ¤ÉÆnù
½þÉähªÉÉSªÉÉ ÎºlÉiÉÒiÉ ªÉäiÉÉiÉ. iÉ®ú EòɽþÒ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä ¤ÉÆnù näùJÉÒ±É ZÉɱÉä±ÉÒ +ºÉiÉÉiÉ.
lÉÉäb÷CªÉÉiÉ ºÉEòɳýÒ +É`ö ´ÉÉVÉiÉÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ =nùªÉ ½þÉäiÉÉä +ÉÊhÉ ±ÉMÉäSÉ nù½þÉ-+Eò®úɱÉÉ
iÉ®ú iÉä +ºiÉɱÉɽþÒ VÉÉiÉä. ªÉÉxÉÆiÉ®ú ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉSªÉÉ Ê®úEòɨªÉÉ <¨ÉÉ®úiÉÒ +ÉÊhÉ nùÉäxÉ-SÉÉ®ú +vªÉÉ{ÉEò
<iÉEäòSÉ ±ÉÉäEò PÉÖ]õ¨É³ýiÉ +ºÉiÉÉiÉ.
ªÉÉÊ`öEòÉhÉÒ nùÉä¹É EòÉähÉɱÉÉ tɪÉSÉÉ ½þÉ näùJÉÒ±É BEò |ɶxÉ +ɽäþ. ºÉEòɳýSÉÒ nùÉäxÉ ±ÉäCSÉ®ú
BäEÚòxÉ +vÉÇ´Éä³ý EòɨÉɺÉÉ`öÒ VÉÉhÉÉ−ªÉÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ tɪÉSÉÉ EòÒ +´ÉɺiÉ´É +{ÉäIÉÉ Eò®úhÉÉ−ªÉÉ EÖò]ÖÆõ¤ÉɱÉÉ
tɪÉSÉÉ; ´ÉMÉÉÇiÉ Ê´ÉtÉlÉÔSÉ xÉɽþÒiÉ ¨½þhÉÚxÉ ±É´ÉEò®ú PÉ®úÒ VÉÉhÉÉ−ªÉÉ |ÉÉvªÉÉ{ÉEòɱÉÉ tɪÉSÉÉ EòÒ Ê¶ÉIÉhÉ
PÉä>ðxɽþÒ ®úÉäVÉMÉÉ®úÉSªÉÉ ºÉÆvÉÒ ={ɱɤvÉ Eò¯ûxÉ xÉ näùhÉÉ−ªÉÉ ´ªÉ´ÉºlÉä±ÉÉ tɪÉSÉÉ. {É®ÆúiÉÖ Ê´ÉtÉlÉÔ +ÉÊhÉ
ʶÉIÉEòÉÆxÉÉ ´ÉèSÉÉÊ®úEò SÉSÉÉÇ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ ´Éä³ý +ºÉ±ÉÉ iÉ®úÒ½þÒ iÉä iªÉÉSÉÉ ={ɪÉÉäMÉ Eò®úiÉÉiÉSÉ +ºÉä xÉɽþÒ.
ʶÉIÉEòÉÆxÉÉ ´ÉMÉÉÇiÉÒ±É BEòiÉ¡òÔ ºÉÆ´ÉÉnù ¨É½þk´ÉÉSÉÉ ´ÉÉ]õiÉÉä iÉ®ú Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ ªÉÉiÉ EòɽþÒ½þÒ {Éb÷±Éä±Éä xÉɽþÒ.
{É®úÒIÉäiÉ ¨ÉÉCºÉÇ Ê¨É³ýɱÉä ¨½þhÉVÉä ZÉɱÉä ªÉÉ{ÉÖ®úiÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eäò±ÉÉ VÉÉiÉÉä. ´ÉMÉÇ ºÉÆ{ɱªÉÉºÉ iÉä +É{ÉÉ{ɱªÉÉ
¨ÉÉMÉÉÇxÉä VÉÉiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉÉiÉ. iÉä {É®úº{É®úÉÆxÉÉ ´Éä³ý näùiÉ xɺɱªÉɨÉÖ³äý ʶÉIÉhÉ +ÉÊhÉ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉ Eò¨ÉVÉÉä®ú
½þÉä>ðxÉ ºÉ´ÉÇSÉ YÉÉxɶÉÉJÉÉƨÉvÉÚxÉ +vÉÇEòSSÉä (half backed) ʶÉÊIÉiÉ iɯûhÉ ¤Éɽäþ®ú {Éb÷iÉ +ɽäþiÉ. +ÉVÉ
+É{ɱªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉ, nÖùªªÉ¨É xÉ´½äþ iÉ®ú iÉÞiÉÒªÉ nùVÉÉÇSÉä (IIIrd class) ʶÉIÉhÉ näùhÉÉ−ªÉÉ ºÉƺlÉÉ ZÉɱªÉÉ
+ɽäþiÉ. iªÉɨÉÖ³äý VªÉÉ EòÉMÉnùÉ´É®ú {Énù´ÉÒ UôÉ{ɱÉä±ÉÒ +ºÉiÉä iªÉÉ EòÉMÉnùÉB´ÉføÒ½þÒ ËEò¨ÉiÉ VªÉÉ {Énù´ÉÒ±ÉÉ
xÉɽþÒ +¶ÉÉ {Énù´ªÉÉ |ÉÉ{iÉ Eäò±Éä±Éä ±ÉÉJÉÉä iɯûhÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆSªÉÉ EòÉ®úJÉÉxªÉÉiÉÚxÉ ¤Éɽäþ®ú {Éb÷iÉ +ɽäþiÉ. ªÉÉ
ºÉMɲªÉÉ ¤ÉɤÉÒºÉÆnù¦ÉÉÇiÉ |ÉÉSÉɪÉÇ +ÉÊhÉ ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉSÉÒ, ®úÉVªÉÉSªÉÉ ¶ÉèIÉÊhÉEò vÉÉä®úhÉEòiªÉÉÇSÉÒ EòɪÉ
¦ÉÚʨÉEòÉ +ºÉiÉä, ªÉÉ ºÉMɲªÉÉÆSÉÒ MÉÖÆiÉÉMÉÖÆiÉ BEòÊjÉiÉ{ÉhÉä iÉ{ÉɺÉhÉä +ɴɶªÉEò +ɽäþ.
´ÉɺiÉÊ´ÉEò{ÉɽþiÉÉ +ÉVÉ Ê´ÉÊ´ÉvÉ +ÆMÉÉÆxÉÒ +É{ɱÉä VÉMÉ ¤Énù±ÉiÉä +ɽäþ. +É{ɱÉÉ {ÉÊ®úºÉ®ú,
¶É½þ®ú ¤Énù±ÉiÉ +ɽäþ. +lÉÉÇiÉSÉ Ê´ÉtÉlÉÔ½þÒ ¤Énù±É±Éä +ɽäþiÉ. iªÉɨÉÖ³äý iªÉÉÆxÉÉ Ê¶ÉEòÊ´ÉhªÉÉSªÉÉ {ÉrùiÉÒ½þÒ
¤Énù±É±ªÉÉ {ÉÉʽþVÉäiÉ. ¤Énù±ÉiªÉÉ VÉMÉÉSªÉÉ MÉ®úVÉÉÆxÉÖºÉÉ®ú +ɨÉSÉÒ +vªÉÉ{ÉEò +ÉÊhÉ +vªÉÉ{ÉEò ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä
¨ÉÉjÉ ¤Énù±É±ÉÒ xÉɽþÒiÉ. +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ ¤Énù±ÉÉ´Éä ªÉɺÉÉ`öÒ MÉ䱪ÉÉ EòɽþÒ ´É¹ÉÉÇiÉ VÉä |ɪÉixÉ ZÉɱÉä, iÉä +ÊiɶɪÉ
iÉÖ]õ{ÉÖÆVÉä +ɽäþiÉ. iªÉɨÉÖ³äý +vªÉÉ{ÉEòSÉ ºÉIɨÉxÉɽþÒiÉ. +¶ÉÒ =nùɽþ®úhÉä {ÉɽþɪɱÉÉ Ê¨É³ýiÉ +ɽäþiÉ. xÉ´ªÉÉ
VÉMÉÉSÉÉ ¨ÉÆjÉ IÉhÉÉIÉhÉɱÉÉ MÉÖhÉMÉÖhÉhÉÉ−ªÉÉ ªÉÉ xÉ´ªÉÉ Ê{ÉføÒ±ÉÉ Ê¶ÉEòÊ´ÉhÉÉ−ªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ (+ÉÊhÉ
{ÉɱÉEòÉÆxÉɽþÒ) ªÉÉ ¨ÉÆjÉÉSÉÉ ¨ÉÉjÉ MÉÆvÉ xÉɽþÒ. xÉ´ªÉÉ Ê{ÉføÒSªÉÉ ºÉ´ÉÇSÉ |ɶxÉÉÆSÉÒ =kÉ®äú +vªÉÉ{ÉEò ¨½þhÉÚxÉ

110
+ÉÊhÉ {ÉɱÉEò ¨½þhÉÚxÉ +É{ɱªÉÉEòbä÷ xÉɽþÒiÉ, ½äþ +ÉiÉÉ iÉ{ÉɺÉÚxÉ PÉäiɱÉä {ÉÉʽþVÉä. ªÉÉ ¤Énù±ÉÉSÉä |ÉÊiÉˤɤÉ
+ÉvÉÒ Ê¶ÉEòÊ´ÉhªÉÉSªÉÉ {ÉrùiÉÒiÉ +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉiÉ ÊnùºÉ±Éä {ÉÉʽþVÉä, ¨½þhÉVÉä Ê´ÉtÉlÉÔ +ÉxÉÆnùÉxÉä ´ÉMÉÉÇiÉ
={ÉκlÉiÉ ®úɽþiÉÒ±É. iªÉÉÆSªÉÉiÉ xÉ´ÉÒxÉ oùʹ]õEòÉäxÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉä<DZÉ.
iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®úÒ±É +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ +MÉÊiÉEòiÉÉ
+ÉVÉ +vªÉÉ{ÉxÉÉSªÉÉ |ÉÊGòªÉäiÉ BEò ËEò´ÉÉ nùÉäxÉ ÊxɪÉʨÉiÉ +vªÉÉ{ÉEò +ÉÊhÉ <iÉ®ú
+ÊxɪÉʨÉiÉ iÉÉʺÉEòÉ ËEò´ÉÉ Eò®úÉ®ú iÉk´ÉÉ´É®ú PÉäiɱÉä±ÉÉ) +vªÉÉ{ÉEò +ºÉä EòÉ¨É Eò®úÒiÉ +ɽäþiÉ.
+ÊxɪÉʨÉiÉ +ºÉ±Éä±ÉÉ +vªÉÉ{ÉEò ½þÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉSªÉÉ ºlÉÉÊxÉEò ºÉʨÉiÉÒuùÉ®äú xÉä¨ÉhÉÚEò Eäò±Éä±ÉÉ +ºÉiÉÉä.
ªÉÉ xÉä¨ÉhÉÚEòÒiɽþÒ ¤É®äúSÉ ®úÉVÉEòÉ®úhÉ-+lÉÇEòÉ®úhÉ nùb÷±Éä±Éä +ºÉiÉä. {ÉhÉ ªÉÉSÉÉ +vªÉªÉxÉ-+vªÉÉ{ÉxÉ +lÉÉÇiÉ
ºÉÆ{ÉÚhÉÇ Ê¶ÉIÉhÉÉ´É®úSÉ EòÉähÉiÉÉ {ÉÊ®úhÉÉ¨É ½þÉäiÉ +ɽäþ ªÉÉSÉÉ +¦ªÉÉºÉ Eò®úhªÉÉSÉÒ +ɴɶªÉEòiÉÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉÒ
+ɽäþ. {ÉhÉ ºÉvªÉÉiÉ®úÒ EòɽþÒVÉhÉ ºÉÉäb÷±Éä iÉ®ú ªÉɤÉɤÉiÉ EòÉähÉÒ iɺÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úÒiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉ
xÉɽþÒ.
iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®úÒ±É +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ ºÉÆJªÉÉ näùJÉÒ±É JÉÚ{É ¨ÉÉä`öÒ +ºÉÚxÉ iªÉÉÆSÉÒ ºÉÆJªÉÉ
|ÉiªÉäEò ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ ´ÉÉføiÉ +ºÉ±Éä±ÉÒ ÊnùºÉiÉä. ±ÉÉiÉÚ®ú¨ÉvÉÒ±É BEòÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ {ÉzÉɺÉ{ÉäIÉɽþÒ
VÉɺiÉ +ºÉä +vªÉÉ{ÉEò ½äþ +vªÉÉ{ÉxÉÉSÉä EòÉ¨É Eò®úÒiÉ +ɽäþiÉ. ªÉÉ iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®ú EòÉ¨É Eò®úhÉÉ−ªÉÉ
+vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÉ +xÉÖ¦É´É ±ÉIÉÉiÉ PÉäiɱÉÉ iÉ®ú iÉÉä iÉÒxÉ ¨ÉʽþxÉä iÉä ºÉ½þÉ-ºÉÉiÉ ´É¹Éæ +ºÉ±ªÉÉSÉä ºÉ¨ÉVɱÉä. iÉ®ú
+½þ¨Énù{ÉÚ®úSªÉÉ BEòÉ ´ÉÊ®ú¹`ö ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®ú EòÉ¨É Eò®úhÉÉ−ªÉÉ EòɽþÓxÉÒ {Éè¶ÉɺÉÉ`öÒ
VÉÉäb÷ ´ªÉ´ÉºÉÉªÉ Eò®úÒiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä ºÉÉÆÊMÉiɱÉä. ½äþ iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®úÒ±É +vªÉÉ{ÉEò Eäò´É³ý B¨É.B. ËEò´ÉÉ
ºÉä]õ/xÉä]õ {ÉÚhÉÇ ZÉɱÉä±Éä +¦ªÉɺÉÉlÉÔ +vªÉÉ{ÉEò ¨½þhÉÚxÉ ¯ûVÉÚ ZÉɱÉä±Éä ÊnùºÉiÉÉiÉ. iªÉÉÆSÉÒ +{ÉäIÉÉ ÊxɪÉʨÉiÉ
+vªÉÉ{ÉEò ½þÉähÉä ½þÒ +ºÉhÉä º´ÉɦÉÉÊ´ÉEòSÉ +ɽäþ. EòÉ®úhÉ iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®úÒ±É +vªÉÉ{ÉEòÉºÉ ÊEò¨ÉÉxÉ
MÉ®úVÉ{ÉÚiÉÔ Eò®úhªÉÉ<iÉEäò näùJÉÒ±É {ÉèºÉä ʨɳýiÉ xÉɽþÒiÉ. VÉä ʨɳýiÉÉiÉ iÉä +{ÉÖ®äú iÉ®ú +ºÉiÉÉiÉSÉ {ÉhÉ
iªÉÉSɤɮúÉä¤É®ú iªÉÉÆxÉÉ iÉä ÊxɪÉʨÉiÉ{ÉhÉä½þÒ Ênù±Éä VÉÉiÉ xÉɽþÒiÉ. ªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ ½äþ {ÉèºÉÉ Ê¨É³ýÊ´ÉhªÉɺÉÉ`öÒ
¨ÉʽþxªÉÉSªÉÉ iÉÉʺÉEòÉÆSÉÉ Ê½þ¶ÉÉä¤É PÉɱÉÚxÉ tÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉiÉÉä. iªÉÉ´É®ú ʴɦÉÉMÉ|ɨÉÖJÉÉSÉÒ ´É xÉÆiÉ®ú |ÉÉSÉɪÉÉÇSÉÒ ºÉ½þÒ
PÉä>ðxÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉSªÉÉ EòɪÉÉDZɪÉÉiÉ iÉÉä +VÉÇ VɨÉÉ Eò®úÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉiÉÉä. ªÉÉxÉÆiÉ®ú iªÉÉ +VÉÉÇSÉÉ {ÉÉ`ö{ÉÖ®úÉ´ÉÉ
Eò®úÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉiÉÉä. +VÉÉÇiÉ EòɽþÒiÉ®úÒ jÉÖ]õÒ +ºÉ±ªÉÉSÉä ¨ÉvªÉäSÉ ºÉÉÆMÉhªÉÉiÉ ªÉäiÉä ´É iªÉÉiÉ nÖù¯ûºiÉÒ Eäò±ªÉɺÉ
EòɽþÒ Ênù´ÉºÉÉÆxÉÒ SÉäEò iɪÉÉ®ú +ºÉ±ªÉÉSÉä ºÉÉÆÊMÉiɱÉä VÉÉiÉä. B´ÉføÉ JÉ]õÉ]õÉä{É Eò®úiÉÉ Eò®úiÉÉ ¨ÉʽþxªÉÉSÉÒ 15
iÉä 20 iÉÉ®úÒJÉ =±É]õ±Éä±ÉÒ +ºÉiÉä. +xÉäEò´Éä³ýÉ {Éè¶ÉÉSªÉÉ ¤ÉɤÉiÉÒiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÉ ÊxÉªÉ¨É b÷ɴɱɱÉÉ
MÉ䱪ÉÉSÉä ÊnùºÉiÉä. {ÉhÉ {ÉÖfäø ÊxɪÉʨÉiÉ +vªÉÉ{ÉEò ¨½þhÉÚxÉ ÊxɪÉÖCiÉÒ ½þÉä<Ç±É ªÉÉ +{ÉäIÉäxÉä +ºÉä +vªÉÉ{ÉEò ªÉÉ
ʴɹɪÉÉ´É®ú º{ɹ]õ{ÉhÉä EòɽþÒ½þÒ ¤ÉÉä±ÉɪɱÉÉ ËEò´ÉÉ ¦ÉÚʨÉEòÉ PªÉɪɱÉÉ iɪÉÉ®ú xɺÉiÉÉiÉ.
{ÉÖhªÉɺÉÉ®úJªÉÉ ¶É½þ®úÉiÉÒ±É ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÚxÉ +¶ÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ 200-250 ¯û{ɪÉä
iÉɺÉÉ|ɨÉÉhÉä Ênù±Éä VÉÉiÉÉiÉ, OÉɨÉÒhÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ iÉ®ú ½þÒ ºÉÆJªÉÉ 70,60,------ +¶ÉÒ PɺɮúiÉ VÉÉiÉä.
ÊxɪÉʨÉiÉ +vªÉÉ{ÉEòÉ´É®úSÉä ‘Eòɨɒ Eò¨ÉÒ Eò®úhªÉÉSªÉÉ ½äþiÉÚxÉä ªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ ÊxɪÉÖCiÉÒ Eäò±ÉÒ VÉÉiÉ
+ºÉiÉä. |ÉiªÉIÉÉiÉ ¨ÉÉjÉ ÊxɪÉʨÉiÉ |ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉÆSªÉÉ nÖù{{É]õ EòÉ¨É iªÉÉÆSªÉÉEòbÚ÷xÉ Eò¯ûxÉ PÉäiɱÉä VÉÉiÉä. iªÉɨÉÖ³äý
iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®úÒ±É +vªÉÉ{ÉEòÉSÉÒ xÉä¨ÉhÉÚEò ½þÒ ÊxɪÉʨÉiÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉä, ºÉƺlÉäSÉä ºÉÉÆMÉä±É iÉÒ EòɨÉä
BäEòhÉÉ−ªÉÉ ´ªÉCiÉÒSÉÒ Eäò±ÉÒ VÉÉiÉä. EòɽþÒ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ +xÉäEò EòɪÉÇGò¨É ½þÉäiÉ +ºÉiÉÉiÉ +¶ÉÉ
EòɪÉÇGò¨ÉÉSªÉÉ ºÉVÉÉ´É]õÒ, näùJÉ®äúJɪÉÉ EòɨÉÉƺÉÉ`öÒ ½þÉ +vªÉÉ{ÉEò BEò ½þCEòÉSÉÉ Ê¤ÉxÉɨÉÉä¤Énù±ÉÉ ¨ÉVÉÚ®ú
¨½þhÉÚxÉ ºÉä´ÉäiÉ ºÉÊ´ÉxÉªÉ ½þVÉ®ú ½þÉähªÉÉºÉ ¦ÉÉMÉ {ÉÉb÷±Éä VÉÉiÉä. +ºÉä iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®ú ËEò´ÉÉ EòɪɨÉ
Ê´ÉxÉÉ+xÉÖnùÉÊxÉiÉ ºÉƺlÉäiÉ EòÉ¨É Eò®úhÉä ½äþ vɨÉǶÉɳäýiÉ ¨ÉÖCiÉ EòÉ¨É Eäò±ªÉÉ|ɨÉÉhÉä +ɽäþ.

111
 <iÉEäò +ºÉiÉÉxÉÉ nÖùºÉ−ªÉÉ ¤ÉÉVÉÚ±ÉÉ +vªÉÉ{ÉEò ºÉÆPÉ]õxÉÉÆxÉÉ Eäò´É³ý ÊxɪÉʨÉiÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆSªÉÉ
(ʶÉIÉEò ¨½þ]õ±Éä iÉ®ú ´ÉÊ®ú¹`ö ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉ/Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiɱÉä +vªÉÉ{ÉEò ®úÉMÉÉ´ÉiÉÉiÉ.) |ɶxÉÉÆ´É®ú (?) ±ÉføÉ
näùiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉÉiÉ. iªÉÉiÉ {ÉMÉÉ®ú, ºÉ½þÉ´ÉÉ ´ÉäiÉxÉ +ɪÉÉäMÉ, {Éäx¶ÉxÉ ®úVÉÉ, ºÉÖ]Âõ]õ¬É, <iªÉÉnùÓSÉÉ ªÉÉiÉ ºÉ¨ÉÉ´Éä¶É
½þÉäiÉÉä. ªÉÉ ºÉÆPÉ]õxÉÉ iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®úÒ±É +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉä |ɶxÉ ={ÉκlÉiÉ Eò®úÒiÉ xɺÉiÉÉiÉ EòÉ®úhÉ +¶ÉÉ
ʶÉIÉEò ºÉÆPÉ]õxÉÉÆiÉÒ±É ±ÉÉäEòÉÆxÉÉ näùJÉÒ±É iªÉÉÆSÉä½þÒ EòɨÉä ¨ÉÖEòÉ]õ¬ÉxÉä, nù¤ÉÚxÉ ®úɽÚþxÉ Eò®úhÉÉ®úÉ ¨ÉÉhÉÚºÉ ½þ´ÉÉ
+ºÉiÉÉä. nÖùºÉ®äú, +ºÉÉ ‘¨ÉÉhÉںɒ xÉìEò ËEò´ÉÉ ´ÉäMÉ´ÉäMɲªÉÉ EòʨÉ]õÒºÉÉ`öÒSÉä +ɴɶªÉEò ºÉÉvÉxɺÉÉʽþiªÉ MÉÉä³ýÉ
Eò®úÒiÉ +ºÉiÉÉä. <iÉEäòSÉ xÉɽþÒ iÉ®ú ºÉEòɳýÒ ±É´ÉEò®ú +ºÉhÉÉ®äú iÉÉºÉ +ÉÊhÉ Eò`öÒhÉ ´É ºÉèvnùÉÆÊiÉEò
ʴɹɪÉÉSÉä +vªÉÉ{ÉxÉ ªÉÉ iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®ú EòÉ¨É Eò®úhÉÉ−ªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆEòbä÷ ºÉÉä{ÉʴɱÉä VÉÉiÉÉiÉ. iÉ®ú
ÊxÉ´Éb÷hÉÚEòÒSªÉÉ EòɳýÉiÉ |ÉSÉÉ®úÉSªÉÉ EòɨÉÉºÉ näùJÉÒ±É VÉÖÆ{ɱÉä VÉÉiÉä. +ºÉä +ºÉiÉÉxÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ´ªÉ´ÉºlÉäiÉ
+ɱÉ䱪ÉÉ ËEò´ÉÉ ªÉä>ð PÉÉiɱÉ䱪ÉÉ ªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú EòÉähÉÒ½þÒ Eò®úiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉ xÉɽþÒ. iªÉÉÆxÉÉ iÉÒ
MÉ®úVÉ ´ÉÉ]õiÉ xÉɽþÒ. BEò ʶÉIÉEòÒ ¶ÉɳýÉ +ÉÊhÉ +xÉäEò Ê´É¹ÉªÉ Ê¶ÉEòÊ´ÉhÉÉ®úÉ BEò +vªÉÉ{ÉEò EòÉähÉiªÉɽþÒ
ʴɹɪÉɱÉÉ iÉÉä xªÉÉªÉ näù>ð ¶ÉEäò±É +ºÉä ´ÉÉ]õiÉ xÉɽþÒ. {ÉhÉ ºÉ®úEòÉ®ú±ÉÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉÚxÉ +ÆMÉ EòÉfÚøxÉ
PªÉɪÉSÉä +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý iªÉÉÆxÉÉ ½þÒ {ÉrùiÉ ªÉÉäMªÉ ´ÉÉ]õiÉä.
¨½þhÉVÉäSÉ ÊxɪÉʨÉiÉ +vªÉÉ{ÉEò, ºÉƺlÉÉSÉɱÉEò +ÉÊhÉ ¶ÉɺÉxɺÉƺlÉÉ +ÊxɪÉʨÉiÉ/iÉÉʺÉEòÉ
iÉk´ÉÉ´É®úÒ±É ´ªÉCiÉÓSÉÉ ´ÉÉ{É®ú Eò®úÒiÉ +ºÉiÉä. {ÉhÉ ¡Öò]õEò³ý MÉÉä¹]õÓSªÉÉ ¨ÉÉä½þÉiÉ {ÉbÚ÷xÉ ¦ÉʴɹªÉ =VV´É±É
Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ ´ÉiÉǨÉÉxÉÉSÉÉ xÉÉ¶É Eò®úhÉÉ®äú ½äþ +ÊiÉ¶ÉªÉ SÉÉÆMɱÉä =nùɽþ®úhÉä ¨½þhÉÚxÉ ªÉÉEòbä÷ {ÉɽþiÉÉ ªÉä<DZÉ.
iªÉɨÉÖ³äý +¶ÉÉ (CHB) +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ +b÷SÉhÉ +¶ÉÒ ½þÉäiÉä EòÒ, ±ÉIÉ ´ÉiÉǨÉÉxÉÉ´É®ú EåòpùÒiÉ Eò®úÉ´Éä iÉ®ú
¦ÉʴɹªÉEòɳýÉiÉ +ÆvÉ:EòÉ®ú ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉä<Ç±É EòÒ EòɪÉ, +¶ÉÒ ¨ÉvªÉ¨É´ÉMÉﻃ ¨ÉÉxÉʺÉEòiÉäiÉÚxÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉä±ÉÒ
¦ÉÒiÉÒ iÉ®ú ¦ÉʴɹªÉEòɳýÉ´É®ú ±ÉIÉ EåòpùÒiÉ Eäò±Éä iÉ®ú ´ÉiÉǨÉÉxÉÉiÉ +MÉÊiÉEò ½þÉä>ðxÉ VÉMÉhªÉÉSÉÒ {ÉɳýÒ ¨½þhÉVÉä
nùÉäx½þÒiÉÚxɽþÒ +MÉÊiÉEòiÉÉSÉ {Énù®úÒ {Éb÷iÉä. ¨ÉMÉ ªÉÉ +MÉÊiÉEòiÉäiÉÚxÉSÉ xÉEòÉ®úÉi¨ÉEò ¦ÉÉ´ÉxÉÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ½þÉäiÉÉiÉ
+ÉÊhÉ ´ªÉCiÉÒ¨ÉvªÉä ÊxÉ®úɶÉÉ´ÉÉnùÒ |É´ÉÞkÉÒiÉ ´ÉÉfø ½þÉäiÉ VÉÉiÉä. <iÉEäòSÉ xÉɽþÒ iÉ®ú +¶ÉÉ Ê¶ÉIÉhÉ ºÉƺlÉÉÆiÉ
ÊxɪÉÖCiÉÒ ZÉɱÉ䱪ÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ näùJÉÒ±É xÉä½þ¨ÉÒSÉ nÖùªªÉ¨É ±ÉäJɱÉä VÉÉiÉ +ɽäþ. ¤É½ÖþiÉÉÆ¶É ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆSÉÒ
ºÉƺlÉÉ ºÉÖ¯û ZÉɱªÉÉ´É®ú ±É´ÉEò®ú +ʱɶÉÉxÉ ¤ÉÆMɱÉä, ¨É̺ÉÊb÷VÉ MÉÉb÷¬É, {É®únäù¶É |É´ÉÉºÉ ´É JÉ®äúnùÒ ºÉÖ¯û
ZÉɱÉÒ. ¨ÉÉjÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÉ EòÉähÉiªÉÉ xÉÉ EòÉähÉiªÉÉ EòÉ®úhÉÉxÉä Uô³ý Eò®úhªÉÉiÉ ªÉä>ð ±ÉÉMɱÉÉ. ºÉ½þÒ BEòÉ
®Eò¨Éä´É®ú PÉä>ðxÉ iªÉÉ{ÉäIÉÉ Eò¨ÉÒ {ÉMÉÉ®ú näùhÉä, nùÉäxÉ-iÉÒxÉ ¨ÉʽþxÉä {ÉMÉÉ®ú iÉÖƤɴÉÚxÉ `äö´ÉhÉä, +xÉÖ{ÉκlÉiÉ
®úÉʽþ±ªÉÉºÉ {ÉMÉÉ®ú EòÉ{ÉhÉä, ½þÒ iÉ®ú ºÉÉvÉÉ®úhÉ ¤ÉÉ¤É +ɽäþ. {ÉhÉ ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆSªÉÉ ´ÉÉføÊnù´É¶ÉÒ ´ÉÞkÉ{ÉjÉÉiÉ
VÉÉʽþ®úÉiÉ näùhÉä, ®úºiªÉÉÆ´É®ú ‘VÉÒ´ÉÆiÉ ¶É®únù: ¶ÉiɨÉÂ’ ¨½þhÉÚxÉ ¤ÉÉäbÇ÷ ±ÉÉ´ÉhÉä ´É ªÉÉ JÉSÉÉǺÉÉ`öÒ iªÉÉÆSªÉÉ
{ÉMÉÉ®úÉiÉÚxÉ Eò{ÉÉiÉ Eò®úhÉä ½äþ näùJÉÒ±É +ÉiÉÉ ÊxÉiªÉÉSÉä ZÉɱÉä +ɽäþ. ¨ÉMÉ +ºÉä ºÉÉÊ´ÉjÉÒ +ÉÊhÉ ºÉ®úº´ÉiÉÒ{ÉÖjÉ
{ÉÉ]õ¬É ]õÉEòhÉÉ®ú xÉɽþÒiÉ iÉ®ú EòɪÉ?
lÉÉäb÷CªÉÉiÉ, EòÉªÉ¨É Ê´ÉxÉÉ+xÉÖnùÉÊxÉiÉ iÉk´ÉÉSÉÉ VÉÉä ¶ÉÉävÉ ¶ÉɺÉxÉɱÉÉ ±ÉÉMɱÉä±ÉÉ +ɽäþ iªÉɨÉÖ³äý
ʶÉIÉhÉ IÉäjÉÉiÉ +xÉÖnùÉÊxÉiÉ ºÉƺlÉÉ ´É ʤÉMÉ®ú +xÉÖnùÉÊxÉiÉ ºÉƺlÉÉ +ºÉÉ Ê´É¹É¨ÉiÉÉ ÊxɨÉÉÇhÉ Eò®úhÉÉ®úÉ ¤Énù±É
ZÉɱÉÉ +ɽäþ. iÉ®ú +vªÉÉ{ÉEòÉƨÉvªÉä VÉÉiÉ, ´ÉMÉÇ +ÉÊhÉ Ë±ÉMÉÉ´É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ ¦ÉänùɱÉÉ ±ÉIªÉ Eò¯ûxÉ nù¨ÉxÉ
Eò®úhªÉÉSÉä EòÉ¨É +ÆMÉhÉ´ÉÉb÷Ò{ÉɺÉÚxÉ iÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉ{ɪÉÈiÉ ZÉɱÉä +ɽäþ/½þÉäiÉ +ɽäþ. nùʱÉiÉ +ÉÊhÉ ÎºjɪÉÉ
(iªÉÉiɽþÒ VÉÉiÉ +ɱÉÒSÉ) VÉ®úÒ ºÉƤÉÆÊvÉiÉ Ê´É¹ÉªÉÉiÉ {ÉÉjÉiÉÉvÉÉ®úEò +ºÉ±ªÉÉ iÉ®úÒ½þÒ iªÉÉÆxÉÉ +¶ÉÉ ¡Öò]õEò³ý
iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®ú näùJÉÒ±É PÉäiÉÒ±ÉSÉ +ºÉä xÉɽþÒ. {ÉhÉ {ÉÉjÉiÉÉvÉÉ®úEò xɺɱÉ䱪ÉÉÆxÉÉ Ê½þiɺÉƤÉÆÊvÉiÉÉÆxÉÉ
+vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ Ênù±ÉÒ VÉÉiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉä. ªÉÉ Ê´É¯ûrù +É´ÉÉVÉ =`öʴɱÉÉ iÉ®ú ‘½äþ +ºÉäSÉ Eò®úiÉÉiÉ’
+ºÉä ¨½þ]õ±Éä VÉÉiÉä. ¨ÉÉZÉä ¨½þhÉhÉä Eäò´É³ý +¨ÉÚiÉÇ {ÉÉiɳýÒ´É®úSÉ xɺÉÚxÉ ´ÉɺiÉÊ´ÉEò {ÉÉiɳýÒ´É®ú ªÉÉSÉÉ
{Éb÷iÉɳýÉ ¶ÉèIÉÊhÉEò IÉäjÉÉSªÉÉ |ÉÉlÉʨÉEò, ¨ÉÉvªÉʨÉEò +ºÉÉä EòÒ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉ ªÉÉ ºÉMɲªÉÉiÉÚxÉ PÉäiÉÉ

112
ªÉäiÉÉä. +ÉVÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈSÉÒ ½þɱÉ+{Éä¹]É iÉ®ú +É{ÉhÉ {ÉɽþiÉÉäSÉ, {ÉhÉ Ê¶ÉIÉEò näùJÉÒ±É
´ªÉɴɽþÉÊ®úEò {ÉÉiɳýÒ´É®ú ´Éä`öʤÉMÉÉ®ú +ºÉ±ªÉɺÉÉ®úJÉäSÉ +ºÉiÉÉiÉ. ´Éä`öøʤÉMÉÉ®úÉxÉä ¨ÉɱÉEòÉxÉä ºÉÉÆÊMÉiɱÉä±ÉäSÉ
¡òCiÉ EòÉ¨É Eò®úɪÉSÉä +ºÉiÉä, +É{ÉhɽÚþxÉ nÖùºÉ®äú EòɽþÒ½þÒ Eò®úɪÉSÉä xÉɽþÒ +ÉÊhÉ +É{ɱªÉÉ EòɨÉɤÉnÂùnù±É
EòÉªÉ ËEò´ÉÉ Ê¨É³ýɱÉ䱪ÉÉ +ÉYÉÉƤÉnÂùnù±É EòɪÉ, +ºÉÉ º´ÉiÉÆjÉ{ÉhÉä Ê´ÉSÉÉ®ú +ÊVɤÉÉiÉ Eò®úɪÉSÉÉ xÉɽþÒ.
ºÉ®úEòÉ®ú±ÉÉ Ê´É®úÉävÉ Eò®úɪÉSÉÉ xÉɽþÒ EòÒ ºÉ®úEòÉ®úSªÉÉ EòÉähÉiªÉɽþÒ ÊxÉhÉǪÉɤÉnÂùnù±É ¶ÉÆEòɽþÒ PªÉɪÉSÉÒ xÉɽþÒ.
ºÉ®úEòÉ®ú±ÉÉ EòɽþÒ ºÉÖSÉ´ÉɪÉSÉä½þÒ xÉɽþÒ. ¨ÉMÉ ºÉ®úEòÉ®ú±ÉÉ iªÉÉSÉä EòɽþÒ SÉÖEò±Éä ¨½þhÉÚxÉ ºÉÉÆMÉhªÉÉSÉä iÉ®ú
vÉÉb÷ºÉ Eò®úɪÉSÉä xÉɽþÒ. +É{ÉhÉɱÉÉ +É`ö´ÉhÉ +ºÉä±ÉSÉ EòÒ, ʶÉIÉEòÉƺÉÉ`öÒ 2007 ¨ÉvªÉä ºÉʨÉiÉÒ xÉä¨ÉÚxÉ
+ÉSÉÉ®úºÉÆʽiÉÉ iɪÉÉ®ú Eò®úhªÉÉiÉ +ɱÉÒ ½þÉäiÉÒ. iªÉÉiÉ Ê¶ÉIÉEòÉÆxÉÒ {É®ú´ÉÉxÉMÉÒʶɴÉÉªÉ ±ÉäJÉxÉ |ÉʺÉrù Eò¯û
xɪÉä, +¶ÉÉ +]õÒ PÉɱÉhªÉÉiÉ +ɱªÉÉ ½þÉäiªÉÉ. (ºÉÆnù¦ÉÇ – EÖò±ÉEòhÉÔ ½äþ®Æú¤É, ‘MÉÖ¯ûVÉÒ {É®úiÉ ªÉäiÉұɒ;
±ÉÉäEò¨ÉiÉ (¨ÉÆlÉxÉ) 11-5-2008)
ªÉälÉä |ÉɨÉÖJªÉÉxÉä iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®ú EòÉ¨É Eò®úhÉÉ−ªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉƺÉÆnù¦ÉÉÇiÉ Ê´ÉSÉÉ®ú Eäò±ÉÉ
+ɽäþ. {ÉhÉ ¨ÉÉä`äö |ÉJÉ®ú ´ÉɺiÉ´É ½äþ +ɽäþ EòÒ, º´ÉiÉ:SªÉÉSÉ ´ÉäMÉ´ÉäMɲªÉÉ ºÉÖ®úÊIÉiÉiÉäʴɹɪÉÒSÉÒ EòɳýVÉÒ
Eò®úhÉÉ®äú ½äþ ÊxɪÉʨÉiÉ +ÉVÉSÉä ¶ÉɺÉxÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉƺÉÉ®úJªÉÉ ¨ÉÉvªÉ¨ÉÉiÉÚxÉ =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÒ +ÆMÉä-|ÉiªÉÆMÉä
ÊxɪÉÆÊjÉiÉ Eò®úÒiÉ +ºÉiÉä +ÉÊhÉ ¶ÉɳýÉ ´ªÉ´ÉºlÉÉ{ÉxÉ +ÉÊhÉ Ê¶ÉIÉEò ´ÉMÉÇ ½þÉ iªÉÉÆSªÉÉ +ÉYÉÉxÉÖºÉÉ®ú ºÉ®úEòÉ®úÒ
ʶÉIÉhÉ ‘®úɤɴÉiÉ’ +ºÉiÉÉä. iªÉɨÉÖ³äý EòÉähÉiªÉÉSÉ ºiÉ®úÉ´É®ú |ɪÉÉäMɶÉÒ±ÉiÉä±ÉÉ, xÉ´ÉÊxĘ́ÉiÉÒ±ÉÉ ´ÉÉ´É ®úɽþiÉ
xÉɽþÒ. ʶÉÊIÉiÉ ½þÉähÉä ªÉÉSÉÉ +lÉÇ +ÉVÉÚ¤ÉÉVÉÚSªÉÉ VÉMÉÉSÉÉ ¶ÉÉävÉ PÉähªÉÉSÉä +ÉÊhÉ iªÉÉSɤɮúÉä¤É®ú Vɯû®ú iÉ®ú iÉä
¤Énù±ÉhªÉÉSÉä ºÉɨÉlªÉÇ |ÉÉ{iÉ ½þÉähÉä, +¶ÉÉ iÉ−½äxÉä ´ªÉCiÉÒ±ÉÉ Ê¶ÉÊIÉiÉ Eò®úhÉä VªÉÉ Ê¶ÉIÉhÉɱÉÉ VɨÉiÉ xÉɽþÒ iÉä
MÉÊiɯûrù ʶÉIÉhÉ +ɽäþ. +¶ÉÒ BEòÉ Ê¶ÉIÉhÉ iÉVYÉÉxÉä MÉÊiɯûrù ʶÉIÉhÉÉSÉÒ ´ªÉÉJªÉÉ Eäò±ÉÒ +ɽäþ.
ÊxɪÉʨÉiÉ +vªÉÉ{ÉEò ºÉ¨ÉÉVÉÉSªÉÉ V´É±ÉÆiÉ +ÉÊhÉ MÉƦÉÒ®ú |ɶxÉÉÆ´É®ú ¦ÉÚʨÉEòÉ PÉä>ðxÉ ±Éfø±ªÉÉSÉä
ÊnùºÉiÉ xÉɽþÒ. +¶ÉÉ ºÉÖ®úÊIÉiÉiÉäSªÉÉ Eò´ÉSÉÉiÉ VÉMÉhÉÉ®úÉ ËEò´ÉÉ VÉMÉÚ <ÎSUôhÉÉ®úÉ {ÉÉÆfø®ú{Éä¶ÉÒ +ʦÉVÉxÉ´ÉÉnùÒ
´ÉMÉÇ Ê¶ÉIÉhÉÉiÉÒ±É b÷ÉäxÉä¶ÉxÉ, §É¹]õÉSÉÉ®ú, ºÉƺlÉÉSÉɱÉEòÉÆSÉÒ +®äú®úÉ´ÉÒ <. ʴɯûrù º{ɹ]õ{ÉhÉä ¦ÉÚʨÉEòÉ PÉä>ðxÉ
±ÉføiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉ xÉɽþÒ. +ºÉä +ºÉ±Éä iÉ®úÒ½þÒ VÉä EòÉähÉÒ |ɶxÉÉÆxÉÉ ´ÉÉSÉÉ ¡òÉäb÷hªÉÉSÉä |ɪÉixÉ Eò®úiÉÉiÉ iªÉÉÆxÉÉ
BEò]äõ {ÉÉb÷hªÉÉSÉä EòÉ¨É ´ªÉ´ÉκlÉiÉ{ÉhÉä Eäò±Éä VÉÉiÉä. ªÉÉSÉɽþÒ Ê´ÉSÉÉ®ú Eäò±ÉÉ {ÉÉʽþVÉä. iªÉɨÉÖ³äý BEÆònù®úÒiÉ
ºÉ¨ÉÉVÉÉiÉÒ±É ºÉɨÉÉÊVÉEò, ®úÉVÉEòÒªÉ +ÉÊhÉ +ÉÌlÉEò ºÉƺlÉÉÆSÉÉ ºÉJÉÉä±É{ÉhÉä Ê´ÉSÉÉ®ú Eò¯ûxÉ VÉÉiÉÒ´ÉÉnù,
+ÊiÉ®äúEòÒ ´ªÉCiÉÒ´ÉÉnù, ʴɹɨÉiÉÉ, ¶ÉÉä¹ÉhÉ <. SÉÒ {Éɳäý¨ÉÖ³äý iÉ{ÉɺÉÉ´ÉÒ ±ÉÉMÉiÉÒ±É +ÉÊhÉ iªÉÉ BEÆònù®ú
´ªÉ´ÉºlÉäSÉÉ ¦ÉÉMÉ ¨½þhÉÚxÉ +É{ÉhÉÉºÉ iªÉÉEòbä÷ {ÉɽþÉ´Éä ±ÉÉMÉä±É. iÉälÉäSÉ +É{ÉhÉÉºÉ EònùÉÊSÉiÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ
PÉäiɱÉ䱪ÉÉ MÉÖ³ý¨ÉÚ]õ vÉÉä®úhÉÉSÉÉ =±ÉMÉb÷É ½þÉä>ð ¶ÉEäò±É.
EòɽþÒ½þÒ +ºÉ±Éä iÉ®úÒ Ê´ÉtÉlÉÔ ½þÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSÉÉ EåòpùˤÉnÚù ºÉ¨ÉVɱÉÉ {ÉÉʽþVÉä ½þÉäiÉÉ {ÉhÉ +ÉiÉÉ
iÉÉä ¤ÉÉVÉÚ±ÉÉ VÉÉ>ðxÉ ºÉÆ{ÉÚhÉÇ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉSÉ EòÉähÉiªÉÉ xÉÉ EòÉähÉiªÉÉ EòÉ®úhÉÉxÉä ®úºÉÉiɳýɱÉÉ VÉÉiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉ
+ɽäþ.
˱ÉMɦÉɴɺÉÆ´ÉänùxɶÉÒ±ÉiÉÉ: ºÉƶÉÉävÉxÉ |É´ÉɺÉÉiÉÒ±É ÊxÉÊ®IÉhÉä
¦ÉÉ®úiÉÉiÉ =SSÉʶÉIÉhÉ +Ê®ú¹`öÉiÉ ºÉÉ{Éb÷±Éä +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý iªÉɱÉÉ +Ê®ú¹]õÉiÉÚxÉ ¤Éɽäþ®ú
EòÉføhªÉɺÉÉ`öÒ ºÉ´ÉÇ {ÉÉiɳýÒ´É®ú º´ÉÉiÉÆjªÉ, ºÉ¨ÉiÉÉ +ÉÊhÉ xªÉɪÉÉSÉÉ +lÉÇ{ÉÚhÉÇ®ÒúiªÉÉ +vªÉªÉxÉ-+vªÉÉ{ÉxÉ
+ÉÊhÉ ºÉƶÉÉävÉxÉÉiÉ ‘´ÉÉ{É®ú’ Eäò±ÉÉ {ÉÉʽþVÉä, +ºÉä 1990 SªÉÉ nù¶ÉEòÉiÉ ¨½þ]õ±Éä MÉä±Éä. iªÉÉSÉÉSÉ BEò ¦ÉÉMÉ
¨½þhÉÚxÉ +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉiÉ +ÉÊhÉ +vªÉªÉxÉ-+vªÉÉ{ÉxÉÉiÉ ºjÉÒ´ÉÉnù, ¨ÉÉCºÉÇ´ÉÉnù, ¡Öò±Éä-+ÉƤÉäb÷Eò®ú´ÉÉnùÉSÉÉ
ºÉ¨ÉÉ´Éä¶É Eäò±ÉÉ {ÉÉʽþVÉä +ºÉä ¨½þ]õ±Éä MÉä±Éä. {ÉhÉ EòɱɤÉÉÁ YÉÉxÉÉSÉä ½þºiÉÉÆiÉ®úhÉ Eò®úhªÉÉBä´ÉVÉÒ ¨ÉÖCiÉÒnùɪÉÒ

113
YÉÉxÉÊxĘ́ÉiÉÒEò¯ûxÉ xªÉɪÉÉSªÉÉ Ênù¶ÉäxÉä VÉÉhªÉÉSÉÉ ¨ÉÉMÉÇ +´É±ÉÆʤÉhÉä +ɴɶªÉEò +ɽäþ, iɺÉÉ iªÉɨÉÉMÉä =nùÉkÉ
+ÉÊhÉ ´ªÉÉ{ÉEò ½äþiÉÚ xÉ´½þiÉÉ.{É®ÆúiÉÖ¡+¦ªÉɺÉGò¨ÉÉiÉ nùʱÉiÉ, +ÉÊnù´ÉɺÉÓSÉÉ ºÉ¨ÉÉ´Éä¶É ½þÉähÉä / +ºÉhÉä ½äþ
<iÉEäòSÉ {ÉÖ®äúºÉä xÉɽþÒ iÉ®ú, iÉÉä ºÉ¨ÉÉ´Éä¶É Eò®úiÉÉ ZÉɱÉÉ +ɽäþ +ÉÊhÉ ½äþ +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉSÉÉ +ÊxÉ´ÉɪÉÇ /
BäÎSUôEò {Éä{É®ú ¨½þhÉÚxÉ MÉhÉxÉÉ Eäò±ÉÒ VÉÉiÉä, EòÉähÉɱÉÉ Ê¶ÉEò´ÉɪɱÉÉ Ênù±Éä VÉÉiÉÉiÉ ªÉÉSÉɺÉÖrùÉ Ê´ÉSÉÉ®ú
Eò®úÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉiÉÉä. 1) YÉÉxÉÉSÉä JÉ®äú ±ÉÉäEò¶ÉɽþÒEò®úhÉ ´½þɪÉSÉä +ºÉä±É iÉ®ú YÉÉxÉÉSÉä ºjÉÉäiÉ ¨½þhÉÚxÉ +É{ÉhÉ
Eò¶ÉÉSÉÉ ´ÉÉ{É®ú Eò®úiÉÉä +ɽÉäþiÉ. 2) EòÉähÉiªÉÉ BäÊiɽþÉʺÉEò ºjÉÉäiÉÉÆxÉÉ +É{ÉhÉ ´ÉMÉÉǨÉvªÉä +ÉhÉiÉÉä. 3)
EòÉähÉiÉÒ {ÉrùiÉÒ ´ÉÉ{É®úiÉÉä, ªÉÉEòbä÷½þÒ ±ÉIÉ tÉ´Éä ±ÉÉMÉä±É. +É{ÉhÉɱÉÉ EòºÉä ʶÉEòɪÉSÉä +ÉÊhÉ Ê¶ÉEò´ÉɪÉSÉä
+ºÉä±É ªÉÉSÉɽþÒ {ÉÖxÉÌ´ÉSÉÉ®ú Eò®úÉ´ÉÉ ±ÉÉMÉä±É.
´ÉäMÉ´ÉäMɲªÉÉ Ê´É¹ÉªÉÉÆSÉÒ {ÉÖxÉiÉÇ{ÉɺÉhÉÒ Eò®úiÉÉxÉÉ iªÉÉ YÉÉxɶÉÉJÉÉÆxÉÉ +ÊvÉEòÉÊvÉEò
´ÉɺiÉ´ÉiÉäEòbä÷ PÉä>ðxÉ VÉÉhÉÉ−ªÉÉ YÉÉxÉÉÆSÉÒ ÊxĘ́ÉiÉÒ Eò®úiÉÉxÉÉ EòÊxɹ`ö VÉÉiÉ´ÉMÉÉÇiÉÒ±É Ê´ÉtÉlÉÔ-Ê´ÉtÉlÉÔxÉÒ
+ÉÊhÉ +vªÉÉ{ÉEò ÊnùºÉiÉ +ɽäþiÉ. ¨ÉÖCiÉÒnùɪÉÒ ÊºÉrùÉÆiÉxÉÉSÉä ±ÉäJÉxÉ Eò®úɪÉSÉä iÉ®ú BEò º´ÉiÉÆjÉ ¤ÉÉèrùÒEò
{ÉɪÉÉ +ÉÊhÉ Ê¶ÉIÉhÉIÉäjÉÉiÉÒ±É SÉÉèEò]õÒSªÉÉ ¤Éɽäþ®úSÉÒ VÉÉhÉÒ´É{ÉÚ´ÉÇEòiÉÉ +ɴɶªÉEò `ö®úiÉä.
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÒªÉ YÉÉxÉ +ÉÊhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò Sɳý´É³ýÒiÉÒ±É YÉÉxÉ ªÉÉiÉÒ±É Ê´É¦ÉänùxÉ ºÉ¨ÉVÉÚxÉ PÉä>ðxÉ
iªÉÉÆSªÉÉiÉ ºÉÖºÉÆ´ÉÉnù ºÉÉvÉhªÉÉSÉÉ |ɪÉixÉ ‘EòÊxɹ`ö’ VÉÉiÉÒiÉÒ±É |ÉÉvªÉÉ{ÉEò +ÉÊhÉ ¡Öò±Éä-¶ÉɽÚþ-+ÉƤÉäb÷Eò®-
+hhÉÉ ¦ÉÉ>ð ºÉÉ`äö ªÉÉÆSªÉÉ xÉÉ´ÉÉxÉä EòɪÉÇ®úiÉ +ºÉ±Éä±ÉÒ +vªÉɺÉxÉä Eò®úiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉÉiÉ.
|ɺlÉÉÊ{ÉiÉ |ÉÊiÉEäò |ÉÊiɨÉÉÆxÉÉ +É´½þÉxÉ näùhªÉÉSÉÉ |ɪÉixÉ +xÉäEò Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆiÉÚxÉ ½þÉäiÉÉxÉÉ
ÊnùºÉiÉÉä. iªÉɨÉvªÉä ºÉ®úº´ÉiÉÒ±ÉÉ YÉÉxÉnäù´ÉiÉÉ ¨½þhÉÚxÉ xÉEòÉ®ú näùhÉä ËEò´ÉÉ ®úÉvÉÉEÞò¹hÉxÉ ªÉÉÆSÉÉ VÉx¨ÉÊnùxÉ
‘ʶÉIÉEò ÊnùxÉ’ ¨½þhÉÚxÉ ºÉÉVÉ®úÉ Eò®úhÉä +ºÉä±É ËEò´ÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ ´ÉÆnäù ¨ÉÉiÉ®ú¨É±ÉÉ Ê´É®úÉävÉ Eò®úhÉä <. SÉÉ
ªÉɨÉvªÉä ºÉ¨ÉÉ´Éä¶É ½þÉäiÉÉä.iÉ®ú iªÉÉSÉ´Éä³ýÒ ¡Öò±Éä-¶ÉɽÚþ-+ÉƤÉäb÷Eò®úÒ Ê´ÉSÉÉ®úÉÆSÉÉ |ɺÉÉ®ú Eò®úhÉÉ®äú ±ÉäJÉxÉ +ÉÊhÉ
EòɪÉÇGò¨É ´Éä³ýÉä´Éä³ýÒ / |ɺÉÆMÉÉxÉÖ°ü{É ½þÉäiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉÉiÉ.
+vªÉÉ{ÉEòÉƨÉvªÉäSÉ ‘˱ÉMɦÉÉ´É’ (Gender)ªÉÉ ºÉÆEò±{ÉxÉä¤ÉɤÉiÉ ´ÉäMÉ´ÉäMɲªÉÉ ºÉ¨ÉVÉÚiÉÒ-
MÉè®úºÉ¨ÉVÉÚiÉÒ +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉÉiÉ. +ɨ½þÒ ‘˱ÉMɦÉÉ´É +ÉÊhÉ +vªÉªÉxÉ, +vªÉÉ{ÉxÉ ´É ºÉƶÉÉävÉxÉ’ ªÉɤÉɤÉiÉ
SÉSÉÉÇ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ +ɱÉÉä +ɽþÉäiÉ +ºÉä ºÉÉÆÊMÉiɱªÉÉxÉÆiÉ®ú iªÉÉ´É®ú EòɽþÒ {ÉÖ¯û¹É +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ EòɽþÒ½þÒ
¤ÉÉä±ÉhªÉÉºÉ xÉEòÉ®ú nùÉJÉʴɱÉÉ. iÉ®ú EòɽþÒ ºjÉÒ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ Ë±ÉMɦÉÉ´É ¨½hÉÉõ±ªÉÉxÉÆiÉ®ú {ÉÖføSÉä
BäEòhªÉÉ+MÉÉänù®úSÉ ±ÉéÊMÉEòiÉä´É®ú ¨ÉÒ EòɽþÒ½þÒ ¤ÉÉä±ÉhÉÉ®ú xÉɽþÒ +ºÉä ¨½þhÉɱÉä. iªÉÉÆxÉÒ Ê´É¹ÉªÉÉSÉä º´É¯û{É EòɪÉ
+ɽäþ iÉä näùJÉÒ±É ºÉ¨ÉVÉÚxÉ PÉäiɱÉä xÉɽþÒ. +½þ¨ÉnùxÉMÉ®ú¨ÉvÉÒ±É BEòÉ +vªÉÉÊ{ÉEäò±ÉÉ ºjÉÒ´ÉÉnù ¨½þhÉVÉä EòɪÉ
+ºÉä Ê´ÉSÉÉ®ú±Éä iÉä´½þÉ ‘+ɨ½þÒ ÎºjɪÉÉƤÉɤÉiÉ EòÉähÉiÉɽþÒ ´ÉÉnù Eò®úÒiÉ xÉɽþÒ’ +ºÉä ¨½þhÉɱÉä +ÉÊhÉ +ɨ½þÒ
{ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý ºÉä]õ/xÉä]õ {É®úÒIÉäiÉÚxÉ ºÉÖ]õ EòvÉÒ Ê¨É³ýhÉÉ®ú +ɽäþ, EòÉªÉ¨É Ê´ÉxÉÉ+xÉÖnùÉÊxÉiÉ
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉä Eäò´½þÉ +xÉÖnùÉÊxÉiÉ ½þÉä>ð ¶ÉEòiÉÒ±É, ªÉɤÉɤÉiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ EòÉªÉ SÉSÉÉÇ +ɽäþiÉ ªÉÉSÉÒSÉ
SÉÉèEò¶ÉÒ iªÉÉÆxÉÒ Eäò±ÉÒ. iÉ®ú ±ÉÉiÉÚ®úSªÉÉ BEòÉ |ÉÊiÉι`öiÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É EòɽþÒVÉhÉ +ɨ½þÒ Ë±ÉMɦÉÉ´É
{ÉÊ®ú|ÉäIªÉÉiÉÚxÉ Ê¶ÉEò´ÉiÉÉä +ºÉä ºÉÖ¯û´ÉÉiÉÒ±ÉÉ ¨½þhÉɱÉä, {ÉhÉ VÉä´½þÉ Ë±ÉMɦÉÉ´É +ÉÊhÉ ºjÉÒ´ÉÉnù ªÉɺÉÆnù¦ÉÉÇiÉ
EòÉähÉiªÉÉ ºÉÆEò±{ÉxÉÉ iÉÖ¨ÉSªÉÉ ¨ÉxÉÉiÉ +ɽäþiÉ, ªÉÉ nùÉäxÉ ºÉÆEò±{ÉxÉÉÆiÉ EòÉªÉ ¡ò®úEò +ɽäþ +ºÉä ¨½þ]õ±ªÉÉxÉÆiÉ®ú
iªÉÉÆxÉÒ ÊxɯûkÉ®ú{ÉhÉä {ÉɽþhªÉÉºÉ ºÉÖ¯û´ÉÉiÉ Eäò±ªÉÉSÉÉ +xÉÖ¦É´É EòɽþÒ Ê`öEòÉhÉÒ +ɱÉÉ.
EòɽþÒ Ê`öEòÉhÉÒ +ºÉÉ +xÉÖ¦É´É +ɱÉÉ EòÒ, ‘˱ÉMɦÉÉ´É’ ½þÉ ºÉ¨ÉÉVɶÉɺjÉÉSÉÉ Ê´É¹ÉªÉ +ɽäþ
iÉÉä +ɨÉSÉÉ xÉɽþÒ +ºÉä ¨½þ]õ±Éä MÉä±Éä. {ÉhÉ +ɨ½þÒ VÉä´½þÉ ºÉ¨ÉÉVɶÉɺjÉ Ê´É¦ÉÉMÉÉiÉ MÉä±ÉÉä iÉä´½þÉ

114
ºÉ¨ÉÉVɶÉɺjÉÉiɱÉÉ ‘iÉä’ {Éä{É®ú +ɨ½þÒ Ê¶ÉEò´ÉiÉ xÉɽþÒ iÉä ‘nÖùºÉ®äú’ +vªÉÉ{ÉEò ʶÉEòÊ´ÉiÉÉiÉ +ºÉä ¨½þ]õ±Éä
MÉä±Éä, +ºÉä ¨½þhÉhªÉɨÉÉMÉä ˱ÉMɦÉÉ´É +¦ªÉɺÉɱÉÉ ¤ÉɪÉEòÒ Ê´É¹ÉªÉ ºÉ¨ÉVÉÚxÉ iªÉÉ{ÉɺÉÚxÉ nÚù®ú ®úɽþhªÉÉSªÉÉ
|ɪÉixÉÉiÉ, iÉÉä Ê´É¹ÉªÉ Ê¶ÉEòÊ´ÉhÉÉ−ªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉºÉ ¤ÉɪÉEòÒ +ºÉ±ªÉÉSÉä nùÉJÉ´ÉÚxÉ Ê½þhÉÊ´ÉhªÉÉSÉÉ ¦ÉÉMÉ
iªÉɨÉÉMÉä ½þÉäiÉÉ. ªÉɴɯûxÉ Ë±ÉMɦÉÉ´ÉÉEòbä÷ {ÉɽþhªÉÉSÉÒ +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÉ oùʹ]õEòÉäxÉ ÊnùºÉÚxÉ ªÉäiÉÉä. iªÉɨÉÖ³äý ºÉvªÉÉ
={ɱɤvÉ +ºÉhÉÉ−ªÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉÊ´ÉYÉÉxÉÉSªÉÉ ¶ÉÉJÉÉƨÉvªÉä κjɪÉÉÆSÉÉ, ºjÉÒ |ɶxÉÉSÉÉ, ˱ÉMɦÉÉ´ÉÉSÉÉ Ê´ÉSÉÉ®ú
Eò®úhÉä ¨É½þk´ÉÉSÉä +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉÚxÉ ªÉäiÉä. आज आपणास आप या ान शाखेचा गाभा मािहती तर
पािहजेच परं तु इतरही शाखांचा, िवषयांचा अ यास असावाच लागतो.

शहरी इं जी येणारा िव ाथ हे वगातील इतरांवर वच व गाजवत आहेत असे यांना

दसून आले. िविवध सामािजक पा भूमीतून िव ाथ इं जी अ यास मास येतात. याचा इं जी
अ यास मात िवचार के लेला नाही. वगातील इं जीमधून होत असलेले तासात काहीच समजत
नाही. आज या काळात इं जीिशवाय नोकरी नाही, तर मा या मते २१ ा शतकातील
भांडवलशाहीने िनमाण के लेला हा अजडा आहे, तर जे हा आपण इं जीचा अजडा पुढे सरकवत
असतो, ते हा इं जी भाषा िशक यातील भीती- चचत भाग न घेणे, वत: क न शकणे,
वगातील वहार-मानखंडना या सग यांकडे न ाने बघावे लागणार आहे. वगातील िच क सक
अ यापनशा याची सु दा चचा करणे गरजेचे आहे. वंिचत घटकातील िव ा याना दुसरी भाषा
िशकवताना िशकावणा याची ओ ख, अि मता, सामािजक थान ल ात घेणे गरजेचे आहे, परं तु
भारतात मा इं जी सािह य िशकिवतांना वग हा एकिजनसी आहे असेच गृहीत धरले जाते.
एकू णच दिलत चळवळीत आिण उ िश णातील िव ाथ यां याम ये बरे च अंतर पडले असून
उ िश णातील िव ाथ यांचे समजून घे यात दिलत चळवळ कमी पडली आहे.

+ɨ½þÒ VªÉÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉÆxÉÉ +ÉÊhÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆxÉÉ ¦Éä]õÒ Ênù±ªÉÉ iÉälÉä ‘±ÉéÊMÉEò Uô³ý´ÉhÉÚEò
Ê´É®úÉävÉÒ Eåòpù’ (Anti-Sexual Harassement Cell) EòɪÉÇ®úiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä +Éfø³ý±Éä xÉɽþÒ, xÉÉÆnäùb÷SªÉÉ
º´ÉɨÉÒ ®úɨÉÉxÉÆnù iÉÒlÉÇ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É BEòÉ +vªÉÉ{ÉEòÉxÉä ºÉnù®úÒ±É Eåòpù xɺɱªÉɤÉɤÉiÉ JÉänù ´ªÉCiÉ
Eäò±ÉÉ. ªÉÉSÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉÆiÉMÉÇiÉ +ºÉ±É䱪ÉÉ +½þ¨Énù{ÉÚ®ú ªÉälÉÒ±É BEòÉ xÉɨɴÉÆiÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É BEòÉ
+vªÉÉ{ÉEòÉxÉä iªÉÉÆSªÉÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ ±ÉéÊMÉEò Uô³ý´ÉhÉÚEò Eäò±ÉÒ VÉÉiÉ xɺɱªÉɨÉÖ³äý +¶ÉÉ EåòpùÉSÉÒ
(Cell)+ɴɶªÉEòiÉÉ xÉɽþÒ +ºÉä ¨½þhÉɱÉä, {ÉhÉ iªÉÉÆSªÉÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ EòɽþÒ ´É¹ÉÉÈ{ÉÚ´ÉÔ ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉ
ºÉ´ÉÇjÉ MÉÉVɱÉä±Éä |ÉEò®úhÉ ºÉÉÆÊMÉiɱÉä. ªÉÉ |ÉEò®úhÉÉiÉ iªÉÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É BEòÉ ¨ÉÖ±ÉÒSÉÉ
¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉ ¦É®ú Ênù´ÉºÉÉ ºÉ´ÉÉȺɨÉÉä®ú BEòiÉ¡òÔ |Éä¨ÉÉiÉÚxÉ JÉÚxÉ Eò®úhªÉÉiÉ +ɱªÉÉSÉÒ +É`ö´ÉhÉ Eò¯ûxÉ
Ênù±ÉÒ iÉä´½þÉ ªÉÉ VªÉä¹`ö +vªÉÉ{ÉEòÉSÉÉ SÉä½þ®úÉ {ÉɽþhªÉɺÉÉ®úJÉÉ ZÉɱÉÉ ½þÉäiÉÉ. iªÉÉÆxÉÉ CEDAW ¨½þhÉVÉä
EòÉªÉ ËEò´ÉÉ iÉä Eò¶ÉɶÉÒ ºÉƤÉÆÊvÉiÉ +ɽäþ +ºÉä Ê´ÉSÉÉ®ú±Éä +ºÉiÉÉ ‘¨ÉɽÒþiÉ xÉɽþÒ’ +ºÉä =kÉ®ú Ênù±Éä. {ÉhÉ
‘ʺÉb÷Éì’ ¤ÉɤÉiÉ ºÉMɳýªÉÉÆxÉÉ ¨ÉÉʽþiÉ +ºÉiÉäSÉ +ºÉä xÉɽþÒ.
lÉÉäb÷CªÉÉiÉ, +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉiÉ ºjÉÒ |ɶxÉÉSÉÉ +ÆiɦÉÉÇ´É iÉ®ú +vªÉÉ{ÉxÉÉiÉ Ë±ÉMɦÉÉ´É {ÉÊ®|ÉäIªÉ
+ºÉhÉä +ɴɶªÉEò +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉä. {É®ÆúiÉÖ Ê´É¶Éä¹ÉÒEò®úhÉÉSªÉÉ ªÉÉ EòɳýÉiÉ +vªÉªÉxÉ, +vªÉÉ{ÉxÉ +ÉÊhÉ
+¦ªÉɺÉGò¨ÉÉiÉ |ÉiªÉäEò ʴɹɪÉÉSªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉxÉä +É{ɱªÉÉ Ê´É¹ÉªÉÉiÉ ®úɽÚþxÉSÉ Ê¶ÉEòÊ´ÉhÉä ¨É½þk´ÉÉSÉä ¨ÉÉxɱÉä
VÉÉiÉ +ɽäþ. ºjÉÒ |ɶxÉÉSÉÉ +¦ªÉɺÉ, ˱ÉMɦÉÉ´É oùʹ]EòÉäxÉÉSÉÉ {ÉÖ®úºEòÉ®ú Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ ºjÉÒ +¦ªÉÉºÉ Eåòpäù
ºlÉÉ{ÉxÉ Eäò±ÉÒ +ɽäþiÉ iÉ®ú +ÉÆiÉ®ú Ê´ÉtɶÉÉJÉÒªÉ {ÉÊ®ú|ÉäIªÉɺÉÉ`öÒ +ÉÊhÉ +¦ªÉɺÉɺÉÉ`öÒ
‘+ÉÆiÉ®úÊ´ÉtɶÉÉJÉÒªÉ +¦ªÉÉºÉ |ÉhɱÉÒ’ ªÉÉ º´ÉiÉÆjÉ Ê´É¦ÉÉMÉÉÆSÉÒ ºlÉÉ{ÉxÉÉ Eò®úhªÉÉiÉ +ɱÉÒ +ɽäþ +ºÉä

115
¨½þ]õ±Éä VÉÉiÉ +ɽäþ. iÉ®ú ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉ ½äþ ºÉ¨ÉÉVÉʴɶ±Éä¹ÉhÉÉSÉä BEò iÉÆjÉ +ɽäþ, iÉälÉä ¦ÉÚʨÉEäòSÉÉ |ɶxÉ
ªÉäiÉÉäSÉ EòÉä`ä,ö +ºÉɽþÒ ªÉÖCiÉÒ´ÉÉnù Eäò±ÉÉ VÉÉiÉÉä.
{É®ÆúiÉÖ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉ ½äþ EòɽþÒ ¡òCiÉ ºÉ¨ÉÉVÉ ºÉ¨ÉVÉÚxÉ PÉähªÉÉSÉä iÉÆjÉYÉÉxÉ xÉɽþÒ.
ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉiÉ EòÉähÉÒ ´ÉèSÉÉÊ®úEò ¦ÉÚʨÉEòÉ ]õɳýɪÉSÉÒ ¨½þ]õ±Éä iÉ®ú iÉä VɨÉhÉÉ®äú xÉɽþÒ. ´ÉèSÉÉ®úÒEò
¦ÉÚʨÉEòÉ ]õɳÚýxÉ Ê´É¶±Éä¹ÉhÉ Eò®úhªÉÉSÉä VÉä |ɪÉixÉ nÖùºÉ−ªÉÉ ¨É½þɪÉÖvnùÉxÉÆiÉ®ú +¨ÉäÊ®úEòÒ ºÉ¨ÉÉVɶÉɺjÉÉiÉ ZÉɱÉä
iªÉÉÆSªÉÉiɽþÒ |ɺlÉÉÊ{ÉiÉ ¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒ ±ÉÉäEò¶ÉɽþÒSªÉÉ {ÉÖ®úºEòÉ®úÉSÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ +tÉ´ÉþiÉ +ɽäþSÉ.
Ê´ÉSÉÉ®ú|ÉhÉɱÉÒ ºÉ¨ÉÉVÉÉiÉÚxÉ ½þqù{ÉÉ®ú ZÉɱªÉÉSÉÒ nù´ÉÆb÷Ò Ê{É]õiÉÉxÉÉSÉ bì÷ÊxÉªÉ±É ¤Éä±ÉxÉä Eò±ªÉÉhÉEòÉ®úÒ ®úÉVªÉÉSªÉÉ
º´É¯û{ÉÉiÉÒ±É ¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒ ±ÉÉäEò¶ÉɽþÒ±ÉÉ ºÉ´ÉǺÉƨÉiÉÒSÉä |ɨÉÉhÉ{ÉjÉ näù>ðxÉ ]õÉEÚòxÉ iªÉÉSÉÒ º´ÉiÉ:SÉÒ
´ÉèSÉÉÊ®Eò {ɺÉÆiÉÒ VÉɽÒþ®ú Eäò±ÉÒ +ɽäþ.
{É®ÆúiÉÖ ½äþ ±ÉIÉÉiÉ xÉ PÉäiÉÉ +É{ɱªÉÉEòb÷Ò±É ºÉÉ. ¶ÉɺjÉÉSÉä +¦ªÉɺÉEò ¦ÉɤÉbä÷{ÉhÉÉxÉä +É{ÉhÉ
Ê´ÉSÉÉ®ú|ÉhÉɱÉÒ {ÉɺÉÚxÉ +ʱÉ{iÉ (Non Ideological)+¶ÉÒ ¦ÉÚʨÉEòÉ PÉäiɱÉÒ {ÉÉʽþVÉä +ºÉäSÉ ¨ÉÉxÉiÉÉxÉÉ
ÊnùºÉiÉÉiÉ. <iÉEäòSÉ EòÉªÉ {ÉhÉ ´ÉèSÉÉÊ®úEò ¦ÉÚʨÉEòÉ PÉähÉÉ−ªÉÉÆSÉä ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉ +¶ÉɺjÉÒªÉ, nùÉä¹É{ÉÚhÉÇ +ɽäþ
+ºÉäSÉ ¨ÉÉxÉhªÉÉEòbä÷ ºÉ´ÉǺÉÉvÉÉ®úhÉ Eò±É +ºÉiÉÉä. +É{ÉhÉ +¨ÉÖEò BEòÉ Ê´ÉSÉÉ®úÉSÉä +ɽþÉäiÉ +ºÉÉ Ê¶ÉCEòÉ
¤ÉºÉhªÉÉ{ÉäIÉÉ +É{ÉhÉ ‘iÉ]õºlÉ’ Ê´ÉSÉÉ®úºÉ®úhÉÒSÉä {ÉÖ®úºEòiÉæ (iÉÆjÉYÉ) +ɽþÉäiÉ +¶ÉÒ +Éä³ýJÉ {É]õÊ´ÉhªÉɺÉÉ`öÒ
ºÉ´ÉÉÈSÉÒSÉ vÉb÷{Éb÷ SÉɱÉiÉä. ¨½þhÉVÉä iÉ]õºlÉ +vªÉªÉxÉ, +vªÉÉ{ÉxÉ ´É ºÉƶÉÉävÉxÉɱÉÉ iÉÆjÉYÉÉxÉÉ|ɨÉÉhÉä |ÉÊiɹ`öÉ
ʨɳÚý ¶ÉEäò±É ½þÒ ¦ÉÉ´ÉxÉÉ ´ÉèSÉÉÊ®úEò ¦ÉÚʨÉEòÉ ]õɳýhªÉÉSÉä BEò EòÉ®úhÉ +ºÉiÉä; iÉ®ú ºÉ¨ÉÉVÉÉʴɹɪÉEò ¶ÉɺjÉ
½äþ ¨ÉÚ±ªÉ |ÉÉvÉÉxªÉÉSªÉÉ {ÉʱÉEòbä÷SÉä +ºÉiÉä ½þÉ ºÉ¨ÉVÉ iªÉÉSÉä {ÉÖ®úEò EòÉ®úhÉ +ºÉiÉä.
BEòÉ +vªÉÉ{ÉEòÉxÉä +ºÉä½þÒ ºÉÉÆÊMÉiɱÉä EòÒ, ‘¨ÉÖCiÉÒnùɪÉÒ Ê´ÉSÉÉ®úºÉ®úhÉÓSªÉÉ ¨ÉÉvªÉ¨ÉÉiÉÚxÉ
+vªÉªÉxÉ, +vªÉÉ{ÉxÉ +ÉÊhÉ ºÉƶÉÉävÉxÉ Eò®úiÉÉÆxÉÉ |ɺlÉÉÊ{ÉiÉ YÉÉxÉɱÉÉ ½þÉnù®äú näù>ðxÉ =±É]äõ {ÉɱÉ]äõ Eò®úÉ´Éä
±ÉÉMÉiÉä.’ +ºÉä YÉÉxÉɱÉÉ =±É]äõ-{ÉɱÉ]äõ (Subversive) Eò®úiÉÉÆxÉÉ Ê´ÉtÉlÉÔ ¨½þhÉiÉÉiÉ EòÒ, <iÉ®ú ºÉ´ÉÇ
+vªÉÉ{ÉEò +ɨ½þÉƱÉÉ ´ÉäMɳäý ºÉÉÆMÉiÉÉiÉ +ÉÊhÉ iÉÖ¨½þÒ ´ÉäMɳäýSÉ ºÉÉÆMÉiÉ +ɽþÉiÉ.
½þÉ ‘¨ÉɺiÉ®ú’SÉ =±É]õÉ +ɽäþ. iªÉÉSÉä b÷ÉäEäò Ê¡ò®ú±Éä +ɽäþ +ºÉÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÇSÉÉ ºÉ¨ÉVÉ ½þÉäiÉ
+ºÉiÉÉä. iªÉɨÉÖ³äý ºjÉÒ´ÉÉnù, ¨ÉÉCºÉÇ´ÉÉnù, ¡Öò±Éä-+ÉƤÉäb÷Eò®ú´ÉÉnù ªÉɺÉÉ®úJªÉÉ Ê´ÉSÉÉ®úºÉ®úhÉÓSÉÉ +´É±ÉƤÉ
Eò®úhªÉÉºÉ +vªÉÉ{ÉEò EòSÉ®úiÉÉiÉ. ºÉÉvÉÉ®úhÉiÉ: VÉä +vªÉÉ{ÉEò Ê´Éʶɹ]ö Ê´ÉSÉÉ®úºÉ®úhÉÓ¶ÉÒ ºÉƤÉÆÊvÉiÉ +ºÉiÉÉiÉ
iªÉÉÆxÉÉ +¶ÉÉ +É®úÉä{ÉÉÆxÉÉ iÉ®ú EòvÉÒ ¤Éʽþ¹EòÉ®úÉÆxÉÉ ºÉɨÉÉä®äú VÉÉ´Éä ±ÉÉMÉiÉSÉ +ºÉiÉä. ªÉÉiÉ |ÉÉäiºÉɽþxÉ
näùhÉÉ−ªÉÉÆSÉÒ ºÉ¨ÉÊ´ÉSÉÉ®úÒ +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ ºÉÆJªÉÉ ºÉÉä¤ÉiÉ +ºÉä±É iÉ®ú Ê`öEò xÉɽþÒiÉ®ú ¨ÉÉxÉʺÉEò JÉSSÉÒEò®úhÉ
½þÉähªÉÉSÉÒ ¶ÉCªÉiÉÉ +ºÉiÉä. +¶ÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉSÉ VÉÉiÉҪɴÉÉnùÒ, BEòÉÆMÉÒ Ê´ÉSÉÉ®úºÉ®úhÉÓSÉÉ `ö®úÊ´ÉhªÉÉiÉ ªÉäiÉä
½äþ näùJÉÒ±É ±ÉIÉÉiÉ PªÉÉ´Éä ±ÉÉMÉä±É, {ÉhÉ ªÉɱÉÉ {ɪÉÉÇªÉ xÉɽþÒ.
OÉÆlÉÉ±ÉªÉ +ÉÊhÉ ´ÉÉSÉxɺÉƺEÞòiÉÒ
OÉÆlÉɱɪÉä ½þÒ EòÉähÉiªÉɽþÒ ºÉ¨ÉÉVÉÉSªÉÉ ºÉÉƺEÞòÊiÉEò +´ÉºlÉäSÉä |ÉÊiÉË¤É¤É +ºÉiÉÉiÉ +ÉÊhÉ ªÉälÉä
ªÉähÉÉ−ªÉÉ EòÉähÉɽþÒ OÉÆlÉ|Éä¨ÉÓxÉÉ ÁɴɯûxÉ +ɺÉ{ÉɺÉSÉÉ {ÉÊ®úºÉ®ú EòÉähÉiªÉÉ º´É¯û{ÉÉSÉÉ +ɽäþ ½äþ SÉ]õEòxÉ Eò³Úý
¶ÉEòiÉä. ¨É½þÉ®úɹ]ÅõÉiÉ +¶ÉÉ ºÉMɲªÉÉ ºÉÉ´ÉÇVÉÊxÉEò OÉÆlÉɱɪÉÉÆxÉÉ ¦Éä]õÒ Ênù±ÉÒ iÉ®ú, ºÉɨÉÉÊVÉEò, +ÉètÉäÊMÉEò
+ÉÊhÉ +ÉÌlÉEòoù¹]õ¬É |ÉMÉiÉ +ºÉä ʤɯûnù ʨɮú´ÉhÉÉ−ªÉÉ ªÉÉ ®úÉVªÉÉSÉÒ +´ÉºlÉÉ Eò¶ÉÒ +ɽäþ, iÉä ºÉ½þVÉ{ÉhÉä
±ÉIÉÉiÉ ªÉä>ð ¶ÉEäò±É.

116
 +ɨ½þÒ VªÉÉ EòÉähÉiªÉÉ ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉºÉ +ÉÊhÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉºÉ ¦Éä]õ Ênù±ÉÒ iÉälÉÒ±É OÉÆlÉɱɪÉÉSÉÒ
näùJÉÒ±É ¨ÉÉʽþiÉÒ PÉäiɱÉÒ. ªÉÉ |ÉiªÉäEò Ê`öEòÉhÉSÉä OÉÆlÉ{ÉÉ±É +ÉÊhÉ iªÉÉÆSÉä <iÉ®ú ºÉ½þEòÉ®úÒ ½äþ ¨ÉÖ±ÉÉJÉiÉÒºÉ
=iºÉɽþÉxÉä ºÉ½þEòɪÉÇ Eò®úhÉÉ®äú ÊnùºÉ±Éä. ªÉÉ ºÉMɲªÉÉSÉ Ê`öEòÉhÉSªÉÉ OÉÆlÉɱɪÉÉiÉ OÉÆlÉɱɪÉÉiÉÒ±É ºÉ´ÉÇ
ºÉÉʽþiªÉɺÉÆnù¦ÉÉÇiÉ iÉCiªÉÉƨÉvªÉä ºÉʴɺiÉ®ú ¨ÉÉʽþiÉÒ ¦É®ú±Éä±ÉÒ {ÉɽþhªÉÉºÉ Ê¨É³ýɱÉÒ. ªÉÉ ºÉƶÉÉävÉxÉ |ÉEò±{ÉÉiÉÚxÉ
OÉÆlÉ{ÉɱÉÉÆSªÉÉ VªÉÉ ¨ÉÖ±ÉÉJÉiÉÒ PÉähªÉÉiÉ +ɱªÉÉ, iªÉÉiÉ BEòSÉ ºÉÚ®ú ½þÉäiÉÉ EòÒ, +ɨ½þÒ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ,
+vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ ´ÉÉ]äõ±É iÉÒ ¨ÉnùiÉ Eò®úhªÉÉºÉ iɪÉÉ®ú +ɽþÉäiÉ {É®ÆúiÉÖ iªÉÉÆSÉÉ ´ÉÉ{É®úSÉ EòÉähÉÒ Eò®úiÉ xÉɽþÒ, ºÉÆnù¦ÉÇ
ºÉÉʽþiªÉÉÆSÉä ´ÉÉSÉxÉ JÉÚ{É Eò¨ÉÒ |ɨÉÉhÉÉiÉ Eäò±Éä VÉÉiÉä, +ºÉä Vɴɳý{ÉÉºÉ ºÉ´ÉÇSÉ OÉÆlÉ{ÉɱÉÉÆxÉÒ ¨½þ]õ±Éä.
Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÒ OÉÆlÉɱɪÉÉiÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ º´ÉiÉ:±ÉÉ ½þ´ÉÒ iÉÒ {ÉÖºiÉEäò {ÉɽþhªÉÉºÉ {É®ú´ÉÉxÉMÉÒ Ênù±ÉÒ
VÉÉiÉ xÉɽþÒ +ºÉä ¨½þhɱÉä. iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®ú EòÉ¨É Eò®úhÉÉ−ªÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ iªÉÉÆxÉÉ {ÉÖºiÉEäò
ʨɳýhªÉɤÉɤÉiÉ +b÷SÉhÉÒ ªÉäiÉÉiÉ +ºÉä ºÉÉÆÊMÉiɱÉä. BEòÉ ¤ÉÉVÉÚ±ÉÉ Eò¨ÉÒ ´ÉäiÉxÉ ´É VÉɺiÉ EòÉ¨É iÉ®ú nÖùºÉ−ªÉÉ
¤ÉÉVÉÚ±ÉÉ +ÊxɪÉʨÉiÉ iÉÉʺÉEòÉ iÉk´ÉÉ´É®ú +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý +vªÉÉ{ÉxÉ ºÉÉʽþiªÉ ʨɳýÊ´ÉhªÉÉiɱªÉÉ +b÷SÉhÉÒ
ªÉɨÉÖ³äý +vªÉÉ{ÉxÉÉiÉ nùVÉænùÉ®ú{ÉhÉÉ +ÉhÉhÉä +´ÉPÉb÷ VÉÉiÉä +ºÉä ¨½þhÉɱÉä. ‘ÊxɪÉʨÉiÉ’ +ºÉ±É䱪ÉÉ
+vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ OÉÆlÉɱɪÉÉiÉ ºÉÆnù¦ÉÇOÉÆlÉ ½äþ <ÆOÉVÉÒ ¦ÉɹÉäiÉ +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý iÉä ´ÉÉSÉiÉ xɺɱªÉÉSÉä ºÉÉÆMÉÚxÉ
OÉÆlÉɱɪÉÉiÉÒ±É {ÉÖºiÉEòÉƨÉvªÉä ‘Text Books’SÉä |ɨÉÉhÉ VÉɺiÉ +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý +ɨ½þɱÉÉ +ÉÊhÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ
ºÉÉäªÉÒSÉä +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý iªÉÉSÉÉSÉ ´ÉÉ{É®ú Eäò±ÉÉ VÉÉiÉÉä +ºÉä iÉä ¨½þhÉɱÉä. OÉÆlÉɱɪÉÉiÉ GòʨÉEò
{ÉÖºiÉEòÉÆ´ªÉÊiÉÊ®úCiÉ ¦ÉɹÉÉÆiÉ®úÒiÉ +ºÉ±Éä±ÉÒ ºÉÆnù¦ÉÇOÉÆlÉä ¨ÉÉÊMÉiɱªÉÉºÉ iªÉÉ´É®ú |ÉiªÉäEò´Éä³ýÒ ‘xÉɽþÒ’ +ºÉä
=kÉ®ú ªÉäiÉä, +ºÉä EòɽþÒ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ ºÉÉÆÊMÉiɱÉä.
{É®ÆúiÉÖ VÉä ÊxɪÉʨÉiÉ +vªÉÉ{ÉEò +xÉäEò ´É¹ÉÉÈ{ÉɺÉÚxÉ +vªÉÉ{ÉxÉ Eò®úiÉÉiÉ iÉä º´ÉiÉ: {ÉÖºiÉEäò
JÉ®äúnùÒ Eò®úhªÉɨÉvªÉä =nùɺÉÒxÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉÉiÉ. {ÉÖºiÉEò ´ÉÉSÉɪɱÉÉ ½þ´Éä, ½äþ iªÉɱÉÉ =¨ÉMÉiÉ +ºÉiÉä.
{ÉhÉ {ÉÖºiÉEäò JÉ®äúnùÒ Eò®úhÉä ½äþ iªÉɱÉÉ BEò EÆò]õɳý´ÉÉhÉä, ¸É¨ÉÉSÉä +ÉÊhÉ JÉÌSÉEò EòÉ¨É ´ÉÉ]õiÉä. iªÉɨÉÖ³äý
¨ÉMÉ PÉ®úÉiÉ {ÉÖºiÉEäò `äö´ÉhªÉɺÉÉ`öÒ {ÉÖ®äú¶ÉÒ VÉÉMÉÉ Eò®úhªÉÉSÉÒ½þÒ iªÉɱÉÉ MÉ®úVÉ ´ÉÉ]õiÉ xÉɽþÒ. ʶÉEòiÉ +ºÉiÉÉxÉÉ
¡òCiÉ {ÉÉ`ö¬{ÉÖºiÉEäò...... xÉÆiÉ®ú xÉÉäEò®úÒSªÉÉ EòɳýÉiÉ {ÉÖºiÉEäò JÉ®äúnùÒ Eò®úhªÉÉ{ÉäIÉÉ ´½þÉ<]õ MÉÖbÂ÷ºÉ JÉ®äúnùÒ
Eò®úhªÉÉ´É®ú ¦É® ...... xÉÆiÉ®ú PÉ®ú ...... iªÉÉxÉÆiÉ®ú ±ÉMxÉ +ÉÊhÉ ¨ÉMÉ ¨ÉÖ±Éä ...... iªÉÉxÉÆiÉ®ú iªÉÉ ¨ÉÖ±ÉÉÆSÉÒ
{ÉÖºiÉEäò. {ÉÖºiÉEòÉÆSÉÉ +É{ɱªÉÉ +ɪÉÖ¹ªÉÉiÉÒ±É ½þÉ |É´ÉÉºÉ ´ÉÉSÉEò ¨½þhÉÚxÉ ÊEòiÉÒ ¨É½þk´É ®úÉJÉiÉÉä, ½äþ
MÉÉƦÉÒªÉÉÇxÉä {ÉɽþhªÉÉSÉÒ½þÒ EÖòhÉɱÉÉ MÉ®úVÉ ´ÉÉ]õiÉ xÉɽþÒ. +ÉVÉ ºÉÆnù¦ÉÇOÉÆlÉ +ÉÊhÉ +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉÆSÉÒ {ÉÖºiÉEäò
ªÉÉ´ªÉÊiÉÊ®úCiÉ {ÉÖºiÉEòÉÆSÉä BEò ¦É±Éä ¨ÉÉä`äö ʴɶ´É VÉMÉÉiÉ ÊxɨÉÉÇhÉ ZÉɱÉä +ɽäþ. {ÉhÉ iÉä ʴɶ´É ¶É½þ®úÉÆSªÉÉ
ºÉÒ¨ÉÉÆxÉÒ ¨ÉªÉÉÇÊnùiÉ ®úÉʽþ±Éä +ɽäþ. ¶É½þ®úÉƨÉvÉÒ±É ¨ÉÉä`ö¨ÉÉä`ö¬É ‘¤ÉÖEò¶ÉÉì{É’ ¨ÉvÉÒ±É ÊEòiªÉäEò ‘]õɪÉ]õ±ºÉ’
OÉɨÉÒhÉ ¦ÉÉMÉÉiÉ {ɽþɪɱÉɽþÒ Ê¨É³ýiÉ xÉɽþÒiÉ. {ÉÖºiÉEòÉÆSÉÉ ´ªÉÉ{ÉÉ®ú ¡òCiÉ ¶É½þ®úÉƨÉvÉÚxÉSÉ SÉɱÉiÉÉä, +ºÉÉ
|ÉEòɶÉEòÉÆSÉÉ ºÉ¨ÉVÉ ZÉɱªÉÉxÉä {ÉÖºiÉEäò ÊiÉlÉ{ɪÉÈiÉ {ÉÉä½þÉäSÉÊ´ÉhªÉÉiÉ iªÉÉÆxÉÉ ®úºÉ xɺÉiÉÉä. ªÉÉSÉÉ {ÉÊ®úhÉÉ¨É VÉä
JÉ®úÉäJÉ®ú iɳý¨É³ýÒxÉä YÉÉxɺÉÉvÉxÉÉ Eò¯û <ÎSUôiÉÉiÉ iªÉÉÆSªÉÉ´É®ú ½þÉäiÉ +ºÉiÉÉä.
{ÉÊ®úhÉɨÉÒ +¦ªÉɺÉEòÉÆxÉÉ nùVÉænùÉ®ú ´ÉÉSÉxÉ ºÉÉʽþiªÉ ʨɳýiÉ xÉɽþÒ, ¨½þhÉÚxÉ iªÉÉÆSªÉÉ ¤ÉÉèrùÒEò
+ÉEò±ÉxÉÉSÉÒ IɨÉiÉÉ +ÉÊhÉ ´ªÉÉ{ÉEòiÉÉ ¨ÉªÉÉÇÊnùiÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä VÉÉhÉ´ÉiÉä. +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ Ë±ÉMɦÉÉ´ÉɺÉÆnù¦ÉÉÇiÉ
¨ÉÉʽþiÉÒ Ê´ÉSÉÉ®ú±ÉÒ +ºÉiÉÉ iÉÒ jÉÉä]õEò º´É¯û{ÉÉSÉÒ +ºÉ±ªÉÉSÉä VÉÉhÉ´ÉiÉ ½þÉäiÉä. +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ ¨ÉÖ±ÉÉJÉiÉ
PÉäiÉÉxÉÉ iªÉÉÆxÉÉ ºjÉÒ´ÉÉnù, ºjÉÒ|ɶxÉ, ˱ÉMɦÉÉ´É, ºjÉÒ Sɳý´É³ý <. ºÉƤÉÆÊvÉiÉ EòÉähÉEòÉähÉiÉÒ {ÉÖºiÉEäò ´ÉÉSɱÉä±ÉÒ
+ɽäþiÉ +ÉÊhÉ iªÉÉÆSªÉÉ ±ÉäJÉEòÉÆSÉÒ xÉÉ´Éä EòÉªÉ +ɽäþiÉ +ºÉä Ê´ÉSÉÉ®ú±ªÉÉ´É®ú {ÉÖºiÉEòÉÆSÉÒ +vÉÇ´É]õ {ÉÖºÉ]õ xÉÉ´Éä
iÉ®ú ºÉÉÆÊMÉiɱÉ䱪ÉÉ {ÉÖºiÉEòÉSªÉÉ ±ÉäJÉEòÉSÉÒ SÉÖEòÒSÉÒ xÉÉ´Éä ½þÒ +vªÉÉ{ÉEò ¨ÉÆb÷³ýÒ ºÉÉÆMÉiÉ ½þÉäiÉä. ½äþ ºÉÉÆMÉhªÉÉiÉ
EòºÉ±ÉɽþÒ +ÊiɶɪÉÉäCiÉ{ÉhÉÉ xÉɽþÒ. {ÉhÉ ªÉÉiÉ EòɽþÒ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ iªÉÉÆSÉä º´ÉiÉ:SÉä ´ªÉCiÉÒMÉiÉ +ºÉ±Éä±Éä

117
nùVÉænùÉ®ú OÉÆlÉÉ±ÉªÉ nùÉJÉʴɱÉä. EòɽþÒ VÉhÉÉÆxÉÒ SÉÉÆMɱÉÒ ºÉÆnù¦ÉÇOÉÆlÉ ºÉÉÆÊMÉiɱÉÒ. {ÉhÉ +¶ÉÉÆSÉÒ ºÉÆJªÉÉ JÉÚ{ÉSÉ
Eò¨ÉÒ ½þÉäiÉÒ ½äþ xɨÉÚnù Eäò±Éä {ÉÉʽþVÉä.
´ÉÉSÉxÉɺÉÆnù¦ÉÉÇiÉ |ɶxÉ Ê´ÉSÉÉ®úhªÉɨÉÉMÉä {ÉÖhªÉÉ-¨ÉÖƤÉ<ÇSªÉÉSÉ ±ÉÉäEòÉÆSÉä ´ÉÉSÉxÉ ½äþ VÉɺiÉ +ºÉiÉä
+ºÉä½þÒ +ɨ½þɱÉÉ ¨½þhÉɪÉSÉä xÉɽþÒ. iÉälÉä½þÒ ¤É−ªÉÉSÉ +b÷SÉhÉÒ +ɽäþiÉ. =nùÉ®úhÉÉlÉÇ, {ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öɺÉÉ®úJªÉÉ
iÉlÉÉEòÊlÉiÉ, ‘MÉÖhÉ´ÉkÉäSÉÉ’ nùÉ´ÉÉ Eò®úhÉÉ−ªÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É OÉÆlÉɱɪÉÉiÉ +xÉäEò SÉÉÆMɱÉÒ nùVÉænùÉ®ú {ÉÖºiÉEäò
+ÉÊhÉ ÊxɪÉiÉEòÉʱÉEäò +ºÉiÉÉiÉ {ÉhÉ ªÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É EòɽþÒ ‘OÉÆlÉ{Éɱɒ ¨½þhÉVÉä YÉÉxɯû{ÉÒ ºÉÆ{ÉkÉÒ´É®ú
`äö´É±Éä±ÉÉ ºÉÉ{ÉSÉ +ɽäþ. º´ÉiÉ: iÉ®ú ´ÉÉSÉxÉ Eò®úɪÉSÉäSÉ xÉɽþÒ +ÉÊhÉ <iÉ®úÉÆxÉɽþÒ ´ÉÉSÉxÉ Eò¯û tɪÉSÉä xÉɽþÒ.
<iÉEòÉSÉ iªÉÉÆSÉÉ EòɪÉÇGò¨É +ºÉiÉÉä. +ºÉä OÉÆlÉ{ÉÉ±É ºÉÉIÉÉiÉ VªÉä¹`ö |ÉÉvªÉÉ{ÉEò ËEò´ÉÉ <iÉ®ú ʴɹɪÉÉSªÉÉ
|ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ näùJÉÒ±É {ÉÖºiÉEòÉÆVɴɳý VÉÉ>ð näùiÉ xÉɽþÒiÉ iÉ®ú ¤Éɽäþ¯ûxÉ {ÉÖºiÉEòÉƺÉÉ`öÒ +ɱÉ䱪ÉÉÆSÉÉ iÉ®ú EòɽþÒ
|ɶxÉSÉ xÉɽþÒ.
VɪÉEò®ú OÉÆlÉɱɪÉÉSªÉÉ ´ÉÉSÉxÉ EòIÉÉiÉ ¤ÉºÉÚxÉ º{ÉvÉÉÇ{É®úÒIÉÉÆSÉÒ iɪÉÉ®úÒ Eò¯û <ÎSUôhÉÉ−ªÉÉÆxÉÉ
ºÉnù®úÒ±É ´ÉÉSÉxÉEòIÉÉiÉ |É´Éä¶É Ênù±ÉÉ VÉÉiÉ xÉɽþÒ. +xÉäEò´Éä³ýÉ ]äõ¤É±É-JÉÖSªÉÉÇ Ê®úEòɨªÉÉ +ºÉ±ªÉÉiÉ®úÒ½þÒ
+¶ÉÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ |É´Éä¶É Ênù±ÉÉ VÉÉiÉ xÉɽþÒ. nù®ú´ÉÉVÉÉ´É®ú ºÉÖ®úIÉÉ Eò¨ÉÇSÉÉ®úÒ ¤ÉºÉʴɱÉÉ VÉÉiÉÉä. iÉ®úÒ{ÉhÉ
ªÉɤÉɤÉiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É |ÉÉvªÉÉ{ÉEò ¨ÉÚMÉ ÊMɳÚýxÉ MÉ{{É +ɽäþiÉ. iÉ®ú Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö |ɶÉɺÉxÉɱÉÉ +ºÉä Ê´ÉtÉlÉÔ
+b÷SÉhÉÒSÉä ´ÉÉ]õiÉÉiÉ. ‘+ÉìCºÉ¡òbÇ÷ +Éì¡ò nù <º]õ’ +ºÉÉ º´ÉiÉ:SÉÉ =±±ÉäJÉ Eò®úhÉÉ®äú ½äþ {ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö
JÉ−ªÉÉ +ÉìCºÉ¡òbÇ÷ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öɶÉÒ ºÉƤÉÆÊvÉiÉ +ºÉhÉÉ−ªÉÉ ËEò´ÉÉ xɺÉhÉÉ−ªÉÉ ºÉMɲªÉÉÆxÉÉSÉ
YÉÉxɺÉÉvÉxÉÉ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ +´ÉEòÉ¶É ={ɱɤvÉ Eò¯ûxÉ näù>ðxÉ Eò®úҪɮú ËEò´ÉÉ YÉÉxÉÊxĘ́ÉiÉÒ Eò®úhªÉɺÉÉ`öÒ
|ÉÉäiºÉɽþxÉ näùiÉä. iªÉɨÉÖ³äý iªÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSÉÉ nùVÉÉÇ +ÉÊhÉ ±ÉÉèÊEòEò Ê]õEÚòxÉ ®úɽþiÉÉä.
{ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ ¤ÉÉä]õÉ´É®ú ¨ÉÉäVÉhªÉÉ<iÉEäòSÉ SÉÉÆMɱÉä |ÉÉvªÉÉ{ÉEò +ɽäþiÉ, iÉ®ú <iÉ®úÉÆSÉÒ
+´ÉºlÉÉ iÉɱÉÖEòÉ ËEò´ÉÉ ÊVɱ½þÉ {ÉÉiɳýÒ´É®úÒ±É ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É +vªÉÉ{ÉEòÉƺÉÉ®úJÉÒSÉ +ɽäþ. {ÉÖhÉä
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSªÉÉ VÉÖxªÉÉ ´Éè¦É´ÉÉSÉÉ ±ÉÉèÊEòEò ¨ÉÉä`öÉ +ºÉ±ªÉɨÉÖ³äý +xÉäEò ¤ÉɤÉÒ SÉɱÉÚxÉ VÉÉiÉÉiÉ. {ÉÖhÉä
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö näùJÉÒ±É <iÉ®ú −½ÉºÉ {ÉÉ´ÉiÉ +ºÉ±É䱪ÉÉ ºÉƺlÉÉÆ{ÉäIÉÉ ´ÉäMɳäý xÉɽþÒ. VÉÒ +ºÉÆ´ÉänùxɶÉÒ±ÉiÉÉ
ºÉ¨ÉÉVÉÉiÉ <iÉ®újÉ VÉÉhÉ´ÉiÉä iªÉÉSÉäSÉ |ÉÊiÉË¤É¤É {ÉÖhÉä Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉ näùJÉÒ±É ÊnùºÉiÉä. Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSªÉÉ
+ºÉÆ´ÉänùxɶÉÒ±ÉiÉä¨ÉÖ³äý BEÚòhÉ Ê¶ÉIÉhÉ IÉäjÉÉSÉäSÉ xÉÖEòºÉÉxÉ ½þÉäiÉ +ɽäþ ½äþ ±ÉIÉÉiÉ PÉäiɱÉä {ÉÉʽþVÉä.
+xÉäEòÉÆxÉÉ ªÉÉ Ê´ÉSÉÉ®úÉ´É®ú ʴɶ´ÉÉºÉ ´ÉÉ]äõ±É EòÒ xÉɽþÒ ¨ÉÉʽþiÉ xÉɽþÒ. {ÉhÉ ½þÒ ´ÉºiÉÖκlÉiÉÒ
+ɽäþ. ®úixÉÉEò®ú MÉɪÉEò´ÉÉb÷ näùJÉÒ±É ªÉÉ Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É +xÉÉMÉÉånùÒ {ÉɽÚþxÉ +SÉÆʤÉiÉ ZÉɱÉä ½þÉäiÉä. iªÉÉSÉÉ
=±±ÉäJÉ iªÉÉÆxÉÒ |ÉEòÉʶÉiÉ Eäò±É䱪ÉÉ b÷ɪɮúÒiÉ Eäò±ÉÉ +ɽäþ. Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉSªÉÉ Ê´É¦ÉÉMÉÉ+ÆiÉMÉÇiÉSÉä ʽþiɺÉƤÉÆvÉ
+ÉÊhÉ ºÉkÉɺÉƤÉÆvÉÉÆSÉä ®úÉVÉEòÉ®úhÉ <iÉCªÉÉ JÉɱÉSªÉÉ {ÉÉiɳýÒ±ÉÉ {ÉÉä½þÉäSɱÉä +ɽäþ, EòÒ ‘Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉ{ÉɺÉÚxÉ
´ÉÉSÉ´ÉÉ’ (Escape from University) +ºÉä ¨½þhÉhªÉÉSÉÒ ´Éä³ý ªÉäiÉ +ɽäþ.
lÉÉäb÷CªÉÉiÉ EòÉähÉÉ BEòÉ ºÉ¨ÉÚ½þÉSÉÒ ¨ÉCiÉänùÉ®úÒ +ºÉ±Éä±ÉÒ ´ÉÉSÉxÉ ºÉƺEÞòiÉÒ EòɳýÉSªÉÉ +ÉäPÉÉiÉ
iÉÆjÉYÉÉxÉ +ÉÊhÉ Ê¶ÉIÉhÉÉSªÉÉ |ɺÉÉ®úɨÉÖ³äý ¨ÉÖCiÉ ZÉɱÉÒ iÉä´½þÉ ÊiɱÉÉ JÉ®äú iÉ®ú +ÉEòɶÉSÉ `åöMÉhÉä ´ÉÉ]õɪɱÉÉ
±ÉÉMɱÉä {ÉhÉ VÉÉMÉÊiÉEòÒEò®úhÉÉSªÉÉ EòɳýÉiÉ ªÉÉ ´ÉÉSÉxÉ ºÉƺEÞòiÉÒSÉÒ +´ÉºlÉÉ Eò¶ÉÒ ZÉɱÉÒ +ɽäþ iÉä +É{ÉhÉ
{ÉɽþiÉSÉ +ɽþÉäiÉ.

118
+vªÉÉ{ÉEòÉÆSªÉÉ Ê´ÉSÉÉ®úʴɶ´ÉÉSÉÒ VÉb÷hÉPÉb÷hÉ
¤É½ÖþiÉÉÆ¶É ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÉiÉÒ±É +xÉäEò +vªÉÉ{ÉEòÉÆSÉä Ê´ÉSÉÉ®úʴɶ´É +É{ÉÉ{ɱªÉÉ
+¦ªÉɺÉʴɹɪÉÉSªÉÉ ºÉÆ{ÉÚhÉÇ YÉÉxɶÉÉJÉäiÉÚxÉ +ÉÊhÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉSªÉÉ ºÉJÉÉä±É +¦ªÉÉºÉ +ÉÊhÉ ÊxÉ®úÒIÉhÉÉiÉÚxÉ
PÉb÷hªÉÉ{ÉäIÉÉ iÉä EòÉ¨É Eò®úÒiÉ +ºÉ±É䱪ÉÉ ºÉƺlÉäSªÉÉ {ÉIÉÒªÉ ®úÉVÉEòÉ®úhÉÉSªÉÉ +ÉÊhÉ iÉä VªÉÉ VÉÉiÉ ´ÉMÉÇ-vɨÉÇ-
˱ÉMÉɶÉÒ ºÉƤÉÆÊvÉiÉ +ºÉiÉÉiÉ iªÉÉ Ê´ÉSÉÉ®úºÉ®úhÉÒiÉÚxÉ PÉb÷iÉ +ºÉ±ªÉÉSÉä ÊnùºÉiÉä. ªÉÉSÉÉ {ÉÊ®úhÉɨÉ
+vªÉÉ{ÉxÉÉ´É®ú ½þÉä>ðxÉ Ê´ÉtÉlªÉÉÈxÉÉ +ʦÉVÉÉiÉ +ÉÊhÉ ºÉ¨ÉEòɱÉÒxÉ Ê´ÉSÉÉ®ú{É®Æú{É®úÉ +ÉÊhÉ ´ÉÉnùÊ´É´ÉÉnùÉÆSÉä
´ªÉÉ{ÉEò +ÉEò±ÉxÉ ½þÉäiÉäSÉ +ºÉä xÉɽþÒ. iªÉɨÉÖ³äý ºÉƤÉÆÊvÉiÉ Ê´É¹ÉªÉÉSÉÒ VÉÒ +É´Éb÷ Ê´ÉtÉlªÉÉȨÉvªÉä ÊxɨÉÉÇhÉ
ZÉɱÉÒ {ÉÉʽþVÉä iÉÒ ½þÉäiÉ xÉɽþÒ. iªÉɨÉÖ³äý +ºÉä Ê´ÉtÉlÉÔ VÉä´½þÉ {ÉÖfäø SÉɱÉÚxÉ +É{ɱÉä Eò®úҪɮú +vªÉÉ{ÉxÉ
IÉäjÉÉiÉ Eò®úÒiÉ +ºÉiÉÉiÉ iÉä´½þÉ iªÉÉÆxÉÉ näùJÉÒ±É iÉiEòɱÉÒxÉ, ±ÉÉäEòÊ|ÉªÉ +ÉÊhÉ Ê´É¶Éä¹ÉiÉ: ´ÉÞkÉ{ÉjÉÒªÉ ´É
nÚù®úÊSÉjÉ´ÉÉhÉÒiÉÚxÉ ªÉähÉÉ−ªÉÉ ¨ÉÉʽþiÉÒ{ÉäIÉÉ +ÊvÉEò ºÉJÉÉä±ÉiÉäSÉä YÉÉxÉ xɺÉiÉä. +¶ÉÉ ‘YÉÉxÉ’ näùhÉÉ−ªÉÉ
ºjÉÉäiÉÉÆSªÉÉuùÉ®äú +vªÉÉ{ÉxÉÉSÉÉ EòɪÉÇGò¨É ºÉÖ¯û ½þÉäiÉÉä. {É®ÆúiÉÖ OÉÆlÉ ½äþ +ºÉä BEò¨Éä´É ¨ÉÉvªÉ¨É +ɽäþ VÉä
´ÉÉSÉhÉÉ−ªÉÉ{ÉÖfäø iªÉÉSÉä º´ÉiÉ:SÉä +xÉÉäJÉä ʴɶ´É ÊxɨÉÉÇhÉ Eò®úiÉÉiÉ, iÉä iªÉɱÉÉ +ÆiɨÉÖÇJÉ ´½þɪɱÉÉ ±ÉÉ´ÉiÉÉiÉ.
OÉÆlÉ VªÉÉ {ÉÉiɳýÒ´É®ú, VªÉÉ Ê´É¶´ÉÉiÉ PÉä>ðxÉ VÉÉiÉÉiÉ ÊiÉlÉä <±ÉäC]ÅõÉìÊxÉEò ¨ÉÉvªÉ¨ÉSÉ xÉ´½äþ, iÉ®ú ´ÉiÉǨÉÉxÉ{ÉjÉä½þÒ
PÉä>ðxÉ VÉÉ>ð ¶ÉEòiÉ xÉɽþÒiÉ ½äþ +É{ÉhÉ ±ÉIÉÉiÉ PÉäiɱÉä {ÉÉʽþVÉä.
nùVÉænùÉ®ú OÉÆlÉÉ+¦ÉÉ´ÉÒ +vªÉÉ{ÉxÉÉSªÉÉ ºÉ´ÉªÉÒiÉÚxÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉSªÉÉ MÉƦÉÒ®ú |ɶxÉÉÆSÉÒ =kÉ®äú
+¦ªÉɺÉ{ÉÚhÉÇ ºÉƶÉÉävÉxÉÉ{ÉäIÉÉ =lɳý +ÉÊhÉ ºÉ´ÉǺÉɨÉÉxªÉÉÆSªÉÉ +ÉEò±ÉxÉÉ<iÉEäòSÉ ¨ÉªÉÉÇÊnùiÉ ®úɽþhªÉÉSÉÒ
¶ÉCªÉiÉÉ +ºÉiÉä. {ÉÖfäø ½äþ SÉGò +ºÉäSÉ ºÉÖ¯û ®úɽþiÉä. ªÉÉSÉÒ {Éb÷iÉɳýhÉÒ +É{ÉhÉÉºÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉSªÉÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò,
®úÉVÉEòÒªÉ |ɶxÉÉÆ´É®úÒ±É +vªÉÉ{ÉEòÉÆSªÉÉ ¦ÉɹªÉÉiÉÚxÉ ªÉä<DZÉ. (ªÉɺÉÉ`öÒ =nùɽþ®úhÉ ¨½þhÉÚxÉ ºjÉÒ´ÉÉnù ËEò´ÉÉ
+É®úIÉhÉ ËEò´ÉÉ nùʱÉiÉ-+ÉÊnù´ÉɺÉÒ ªÉÉ{ÉèEòÒ EòÉähÉiÉɽþÒ ¨ÉÖqùÉ PÉäiɱÉÉ iÉ®úÒ SÉɱÉä±É.) ¨½þhÉÚxÉ +vªÉÉ{ÉxÉÉiÉÚxÉ
EòºÉnùÉ®ú +ÉÊhÉ {ÉÊ®ú´ÉiÉÇxÉ´ÉÉnùÒ Ê´ÉSÉÉ®úºÉ®úhÉÒ ¤Éʽþ¹EÞòiÉ ËEò´ÉÉ +où¶ªÉ +ºÉ±ªÉÉSÉÒ ÊnùºÉiÉä. Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É
ʶÉIÉhÉÉSÉÉ nùVÉÉÇ Ê]õEòÊ´ÉhªÉÉSÉÉ |ɪÉixÉ Eò®úiÉÉxÉÉ ¶ÉɳýÉ-¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÒxÉ +vªÉÉ{ÉxÉÉSÉÉ nùVÉÉÇ EòºÉÉ
´ÉÉføÊ´ÉiÉÉ ªÉä<DZÉ, ªÉÉSÉÉ näùJÉÒ±É ºÉJÉÉä±ÉiÉäxÉä Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úhªÉÉSÉÒ +ɴɶªÉEòiÉÉ +ɽäþ. =SSÉ Ê¶ÉIÉhÉÉxÉä
|ÉÉlÉʨÉEò-¨ÉÉvªÉʨÉEò ʶÉIÉhÉÉiÉÒ±É |ÉÊGòªÉä¶ÉÒ EòºÉ±ÉɽþÒ ºÉÆ´ÉÉnù `äö´É±ÉÉ xɺɱªÉɨÉÖ³äý ªÉÉ SÉGòɱÉÉ
JÉiÉ{ÉÉhÉÒSÉ Ê¨É³ýɱÉä +ɽäþ.
lÉÉäb÷CªÉÉiÉ, +vªÉªÉxÉ-+vªÉÉ{ÉxÉ +ÉÊhÉ +¦ªÉɺÉGò¨ÉÉiÉ ¨ÉڱɦÉÚiÉ ºÉÆEò±{ÉxÉÉ, {ÉrùiÉÒ¶ÉɺjÉ
+ÉÊhÉ Ê´ÉÊ´ÉvÉ {ÉÊ®ú|ÉäIªÉÉÆSÉÒ ¨ÉڱɦÉÚiÉ YÉÉxÉ ºÉJÉÉä±ÉiÉäxÉä +¦ªÉɺÉhªÉÉSÉÒ +ɴɶªÉEòiÉÉ +vªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÉ {É]õ±ÉÒ
{ÉÉʽþVÉä. ªÉɨÉvÉÚxÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò, ®úÉVÉEòÒªÉ, ´ÉèSÉÉÊ®úEò IÉäjÉÉiÉ ¤É®úÒSÉ |ÉMÉiÉÒ ½þÉä>ð ¶ÉEäò±É.
®úÉVÉåpù ´½þÉä®úÉ +ÉÊhÉ {ɳý¶ÉÒEò® ¨½þhÉiÉÉiÉ, <ÆOÉVÉÒ ´ÉºÉɽþiÉÒSªÉÉ EòɳýÉiÉ ªÉälÉä VÉÉä
ºÉ¨ÉÉVÉʴɹɪÉEò Ê´ÉSÉÉ®ú ZÉɱÉÉ, iªÉÉiÉ ÊSÉÊEòiºÉEò´ÉÞkÉÒ ½þÉäiÉÒ, +É{ɱÉä º´Éi´É VÉ{ÉhªÉÉSÉÉ |ɪÉixÉ ½þÉäiÉÉ.
VÉÖxªÉÉ ´ÉºÉɽþiÉ´ÉÉnùÉSÉä xÉ´ªÉÉ UÖô{ªÉÉ ´ÉºÉɽþiÉ´ÉÉnùÉiÉ ¯û{ÉÉÆiÉ®ú ZÉɱªÉÉxÉÆiÉ®ú ½þÒ ÊSÉÊEòiºÉɤÉÖrùÒ ºÉÆ{ÉÖ¹]õÉiÉ
+ɱÉÒ. xɴɺÉÉ©ÉÉVªÉ´ÉÉnùÉSªÉÉ Ê´É³ýJªÉÉiÉ ´ÉèSÉÉÊ®úEò JÉSSÉÒEò®úhÉ ½þÉä>ðxÉ ºÉ¨ÉÉVÉ +ÉÊhÉ ºÉ¨ÉÉVÉʴɹɪÉEò
ʺÉrùÉÆiÉ nùÉäx½þÒ iÉ{ÉɺÉÚxÉ {ÉɽþhªÉÉSÉÉ b÷Éä³ýºÉ{ÉhÉÉ +É{ÉhÉ MɨÉÉ´ÉÚxÉ ¤ÉºÉ±ÉÉä +ɽþÉäiÉ.
+ÉVÉ +¶ÉÒ {ÉÊ®úκlÉiÉÒ +ɽäþ EòÒ, VÉÉMÉÊiÉEòÒEò®úhÉÉSÉÉ ´É ºÉƺÉÖSÉxÉÉSªÉÉ xÉ´ªÉÉ ªÉÖMÉÉiÉ +ÉiÉÉ
ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉÆSÉÒ ¤É½ÖþvÉÉ MÉ®úVÉSÉ =®úhÉÉ®ú xÉɽþÒ +ºÉä ¨½þ]õ±Éä VÉÉiÉ +ɽäþ. +ÉvÉÖÊxÉEòÉäkÉ®ú´ÉÉnùÉSÉÉ
|ɦÉÉ´É ªÉÉ ªÉÖMÉÉiÉ ´ÉÉføiÉ SÉɱɱÉÉ +ɽäþ, iªÉɨÉÖ³äý BEòÉ vªÉäªÉÉ|ÉiÉ ´ÉÉ]õSÉɱÉ, ºÉ¨ÉÉVÉÉSÉÒ ½äþiÉÚ{ÉÚhÉÇ EÞòiÉÒ,
Ê´Éʶɹ]õ ´ÉèSÉÉÊ®úEò SÉÉèEò]õ ªÉÉÆSÉÉ +¦ªÉÉºÉ ¨ÉÉMÉä {Éb÷iÉ SÉɱɱÉÉ +ɽäþSÉ; {ÉhÉ iªÉÉSÉÉ +|ÉiªÉIÉ {ÉÊ®úhÉɨÉ

119
¨½þhÉÚxÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉiÉÒ±É |ɨÉäªÉä ´É ÊºÉrùÉÆiɽþÒ EÖòSÉEòɨÉÒ `ö®úÊ´ÉhªÉÉSÉÉ |ÉEòÉ®ú ¨ÉÉä`ö¬É |ɨÉÉhÉÉ´É®ú
ºÉÖ¯û ZÉɱÉä±ÉÉ +ɽäþ. ¨ÉÉMÉɺÉ, +ʶÉÊIÉiÉ, nùÊ®úpùÒ ´É ®úÉäMÉ®úÉ<ÇxÉä {ÉÒÊb÷iÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉºÉ ½þÉ +ÉvÉÖÊxÉEòÉäkÉ®ú´ÉÉnùÒ
oùʹ]õEòÉäxÉ, {ÉζSɨÉäEòbä÷ =nùªÉÉºÉ +ɱÉä±Éä ½äþ xÉ´Éä ºÉɨÉÉÊVÉEò iÉk´ÉYÉÉxÉ |ɺiÉÖiÉ `ö®äú±É EòÉ? ªÉÉSÉÉ
MÉƦÉÒ®ú{ÉÚ´ÉÇEò Ê´ÉSÉÉ®ú Eò®úhªÉÉºÉ +É{ɱÉä ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉ +ÉVÉ xÉEòÉ®ú näùiÉÉxÉÉ ÊnùºÉiÉä +ɽäþ.
(´½þÉä®úÉ/{ɳý¶ÉÒEò®ú;1988)
BEòÒEòbä÷ ºÉ½þ¨ÉiÉÒSÉä ʺÉrùÉÆiÉ ¨ÉÉÆb÷hÉÉ®úÒ +¨ÉäÊ®úEòÒ ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉä +ÉÊhÉ nÖùºÉ®úÒEòbä÷
¨ÉÉMÉÉºÉ +lÉÇ´ªÉ´ÉºlÉäSªÉÉ +ÆMɦÉÚiÉ ¨ÉªÉÉÇnùÉÆSÉä ʺÉrùÉÆiÉ ªÉÉÆSªÉÉ EòSÉÉ]õ¬ÉiÉ ºÉÉ{Éb÷±É䱪ÉÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò
¶ÉɺjÉÉSªÉÉ |ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉÆxÉÒ ¨ÉMÉ ÊSÉÊEòiºÉÉ, {ɪÉÉǪÉÉÆSÉÒ SÉSÉÉÇ +ÉÊhÉ º´ÉEòÒªÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉÆSÉÒ ÊxĘ́ÉiÉÒ
ªÉÉ ºÉÉ−ªÉÉÆxÉÉSÉ ºÉÉäb÷ÊSÉ`Âö`öÒ Ênù±ÉÒ. Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉiÉÒ±É |ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉÆSÉÒ ½þÒ {É®ú´Éb÷ iÉ®ú ¨É½þÉÊ´ÉtɱɪÉÒxÉ
|ÉÉvªÉÉ{ÉEò ¤ÉÉVÉɯû GòʨÉEò {ÉÖºiÉEòÉÆSªÉÉ {ÉʱÉEòbä÷ VÉÉ>ð <ÎSUôiÉ xÉɽþÒiÉ. º{ÉvÉÉÇi¨ÉEò ºÉ¨ÉÉVÉ´ªÉ´ÉºlÉäxÉä
PÉä¯ûxÉ ]õÉEò±É䱪ÉÉ |ÉÉvªÉÉ{ÉEòÉºÉ º´É¦ÉɹÉäiÉÚxÉ EòºÉnùÉ®ú ±ÉäJÉxÉ Eò®úhÉä BEòiÉ®ú VɨÉiÉ xÉɽþÒ ËEò´ÉÉ
Eò¨ÉÒ{ÉhÉÉSÉä iÉ®úÒ ´ÉÉ]õiÉä. +É{ɱªÉÉ Ê´ÉSÉÉ®úÉÆSÉÒ MÉƦÉÒ®ú{ÉhÉä SÉSÉÉÇ Eò®úhÉä½þÒ iªÉÉÆxÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉÊxɹ`öÉ ¨½þhÉÚxÉ
ËEò´ÉÉ ´ªÉ´ÉºÉɪÉÊxɹ`öÉ ¨½þhÉÚxɽþÒ +ɴɶªÉEò ¤ÉÉ¤É ´ÉÉ]õiÉ xÉɽþÒ.
ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉÆSªÉÉ ªÉÉ nÖùnÇù¶ÉäSÉä BEò EòÉ®úhÉ ¨½þhÉVÉä º´ÉÉiÉÆjªÉÉäkÉ®ú EòɳýÉiÉ {Éb÷±Éä±Éä
Ê´ÉEòɺÉÉSÉä º´É{xÉ. Ê´ÉYÉÉxÉ +ÉÊhÉ iÉÆjÉYÉÉxÉ ½þºiÉMÉiÉ Eò¯ûxÉ º{ÉvÉÉÇi¨ÉEò +lÉÇ´ªÉ´ÉºlÉäSªÉÉ SÉÉèEò]õÒiÉ
Ê´ÉEòÉºÉ ºÉÉvÉÉ´ÉÉ ªÉÉ Ênù¶ÉäxÉä |ɪÉixÉ ZÉɱÉä. iªÉÉ JÉ]õÉ]õÉä{ÉɨÉvªÉä ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉä ¨ÉÉMÉä {Éb÷±ÉÒ EòÒ
ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉÆSÉÒ MÉ®úVÉ ´ÉÉ]äõxÉɶÉÒ ZÉɱÉÒ. BEò +lÉǶÉɺjÉ ´ÉMɳý±Éä iÉ®ú ¤ÉÉEòÒSªÉÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò
¶ÉɺjÉÉÆxÉÉ Ê´ÉEòɺÉÉSªÉÉ |ÉÊGòªÉäiÉ EòɽþÒSÉ ºlÉÉxÉ xÉɽþÒ, +¶ÉÒ {ÉÊ®úκlÉiÉÒ +ɱÉÒ. iÉÆjÉYÉÉxÉ ¨½þhÉVÉäSÉ
Ê´ÉEòÉºÉ ½þÒ Eò±{ÉxÉÉ ºÉ¨ÉÉVÉÉiÉ, Ê´ÉtÉ{ÉÒ`öÉƨÉvªÉä iɺÉäSÉ ºÉ®úEòÉ®únù®ú¤ÉÉ®úÒ ¯ûfø ZÉɱÉÒ +ÉÊhÉ
ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉä ½þÒ ¦ÉÉEòb÷ MÉÉªÉ ¤ÉxɱÉÒ. MÉÉªÉ ¨½þhÉÚxÉ ¨ÉÉ®úÉ´ÉÒ EòÒ xÉɽþÒ B´ÉføÉSÉ |ɶxÉ =®ú±ÉÉ.
º´ÉiÉ:SªÉÉ ¨ÉÚ±ªÉÉÆ´É®ú {ÉÖ®äú¶ÉÒ ¸ÉrùÉ xɺɱÉä±Éä {ÉMÉÉ®úÒ MÉÉä®úIÉEò ¨½þhÉÚxÉ ÁÉ Ê´É¹ÉªÉÉÆSÉä |ÉÉvªÉÉ{ÉEò ½þÒ MÉɪÉ
Eò¶ÉҤɶÉÒ ºÉÉƦÉɳýiÉ ®úÉʽþ±Éä. Eäò´É³ý iªÉÉÆSªÉÉ º´ÉiÉ:SªÉÉ ´ªÉɴɺÉÉʪÉEò +κiÉi´ÉɺÉÉ`öÒSÉ ÁÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò
¶ÉɺjÉÉÆSÉÉ |ÉÊiÉ{ÉÉ`öý iÉä Eò®úÒiÉ ®úÉʽþ±Éä. {ÉhÉ +É{ɱªÉÉ +ÉÊhÉ +É{ɱªÉÉ Ê´É¹ÉªÉÉÆSªÉÉ ={ɪÉÖCiÉiÉäSÉÒ iªÉÉÆxÉÉ
JÉÉjÉÒ xÉɽþÒ +ÉÊhÉ ºÉ¨ÉÉVÉ iÉ®ú ÁÉ ºÉMɲªÉÉ |ÉEòÉ®úÉEòbä÷ +É{ÉnÂùvɨÉÇ ¨½þhÉÚxÉSÉ {ÉɽþiÉÉä, +ºÉä ÊnùºÉiÉä.
+¶ÉÉ {ÉÊ®úκlÉiÉÒiÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉä +ɶɪÉPÉxÉ Eò¶ÉÒ `ö¯û ¶ÉEòiÉÒ±É? |ɺlÉÉÊ{ÉiÉ
+lÉÇ´ªÉ´É½þÉ®ú ½äþ º{ÉvÉÉÇ, ¦ÉÉÆb÷´É±É¶ÉɽþÒ ªÉÉÆSªÉÉ´É®ú +ÉvÉÉ®ú±Éä±Éä +ɽäþiÉ. |ɺlÉÉÊ{ÉiÉ ¨ÉÚ±ªÉ´ªÉ´ÉºlÉÉ ¦ÉÉÆb÷´É±ÉÒ
¨ÉÚ±ªÉÉÆSÉÒ ¤ÉxɱÉä±ÉÒ +ɽäþ. ÁÉ |ɺlÉÉÊ{ÉiÉ SÉÉèEò]õÒ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉÆxÉÉ ÊxÉhÉǪÉ|ÉÊGòªÉäSªÉÉ nùÉ´ÉhÉÒ±ÉÉ
¤ÉÉÆvÉÚxÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉ ½äþ |ɺlÉÉÊ{ÉiÉÉSªÉÉ {ÉÖ®úºEòÉ®úɺÉÉ`öÒ ´ÉÉ{É®ú±Éä iÉÉä ÁÉSÉä ¦ÉÉxÉ `äö´ÉÚxÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò
ºÉ¨ÉÒIÉäSÉÒ VɤÉɤÉnùÉ®úÒ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉÆxÉÒ {ÉÉ®ú {ÉÉb÷±ÉÒ {ÉÉʽþVÉä. ºÉɨÉÉÊVÉEò ºÉ¨ÉÒIÉÉ ½äþ BEòÉ {É®úÒxÉä
{ɪÉÉǪÉÒ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉ +ɽäþ. ÊxÉζSÉiÉ ´ÉèSÉÉÊ®úEò ¦ÉÚʨÉEòÉ PÉä>ðxÉ |ɺlÉÉÊ{ÉiÉ ¨ÉÚ±ªÉ´ªÉ´ÉºlÉäSÉä §ÉɨÉEò
º´É¯û{É =PÉb÷ Eò®úhÉä, ½þÒ ÁÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉSÉÒ VɤÉɤÉnùÉ®úÒ +ɽäþ. ½äþ {ɪÉÉǪÉÒ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉ
¨½þhÉVÉä ¡òCiÉ Ê´É®úÉävÉ ËEò´ÉÉ Ê]õEòÉ +ºÉhÉÉ®ú xÉɽþÒ, iÉ®ú |ɺlÉÉÊ{ÉiÉ ºÉ¨ÉÉVÉ®úSÉxÉä±ÉÉ {ɪÉÉǪÉÒ +¶ÉÉ
ºÉ¨ÉÉVÉ®úSÉxÉäSÉÒ, {ɪÉÉǪÉÒ ¦ÉÉèÊiÉEòºÉƤÉÆvÉÒSÉÒ ¨ÉÉÆb÷hÉÒ Eò®úhÉä ½þÉ xÉ´ªÉÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò ¶ÉɺjÉÉSÉÉ ½äþiÉÚ +ºÉä±É.

120
ºÉÆnù¦ÉǺÉÚSÉÒ
1. ´½þÉä®úÉ, ®úÉVÉåpù +ÉÊhÉ {ɳý¶ÉÒEò® ºÉÖ½þɺÉú (1988), ‘ºÉɨÉÉÊVÉEò¶ÉɺjÉÉƨÉvÉÒ±É ´ÉèSÉÉÊ®úEò
MÉÉ®ú`öÉ’ {É®úɨɶÉÇ, JÉÆb÷-10, +ÆEò-3, xÉÉä´½åþ¤É®ú 1988, (ºÉÆ{ÉÉ.) |ÉnùÒ{É MÉÉäJɱÉä, {ÉÖhÉä
Ê´ÉtÉ{ÉÒ`ö, {ÉÖhÉä-7
2. ´½þÉä®úÉ, ®úÉVÉåpù +ÉÊhÉ ºÉÖ½þÉºÉ {ɳý¶ÉÒEò®ú (1987), ‘®úÉVªÉ¶ÉɺjÉ EòÉä¶É’, nùɺiÉÉxÉä ®úɨÉSÉÆpù
+ÉÊhÉ EÆò., ÊSÉjɶÉɳýÉ SÉÉèEò, {ÉÖhÉä-30
3. ±ÉÉäEòºÉkÉÉ, ºÉEòɳý <. ´ÉÞkÉ{ÉjÉä

121
b-l- 2000 rs 2010e/khy ejkBh nfyr vkRedFkus &
,d –f"V{ksi

/kukth ÅQZ /kuat; l¨eukFk fÒls

ih,p- Mh- la'k¨/kd fo|kFkÊ] ejkBh foÒkx]
lkfo=hckà Qqys iq.ks fo|kihB] iq.ks
e¨- 9822508492

nfyr lkfgR;kph fopkjlj.kh gh ekuorkoknh vkgs-

vktP;k dkGkr lerkf/kf"Br lektjpusP;k fuÆerhlkBh ;k
lkfgR;kph vf/kd xjt vkgs] dkj.k nfyr lkfgR;kph fu"Bk gh
ekuoh uSfrd ewY;kaoj vk/kkjysyh vkgs- Eg.kwu lkekftd] /kkÆed]
lkaLÑfrd] vkÆFkd vkf.k ySfa xd vk/kkjkoj fuekZ.k dj.;kr
vkysY;k loZ ÁdkjP;k fo"kerspk fu"ks/k d:u lersoj vk/kkfjr
O;oLFkk fuekZ.k dj.;kP;k –"Vhus lekteukoj laLdkj dj.;kps
dke nfyr lkfgR;krwu d¢ys tkrs- Eg.kwu nfyr lkfgR; [kÚ;k
vFkkZus ek.klkyk ek.kwli.k cgky djrs- R;kdfjrk nfyr lkfgR; gs
ekuoh uSfrd ewY;kaph dkl /kjrs- lektkrhy Òh"k.k lkekftd
okLrokps fp=.k d:u y¨dkauk Økarh dj.;kl Ásfjr djrs- ,dw.kp
nfyr lkfgR; gs ek.klkps egŸo lkax.kkjs lkfgR; vkgs-
ßnfyr lkfgfR;dkus nfyr tkf.kosrwu nfyrRokps fp=.k
dj.;klkBh ts lkfgR; fyfgysys vlrs rs lkfgR; nfyr lkfgR;
g¨;-**1 nfyr tk.kho gh ;sFks lkekftd tk.kho curs vkf.k
lkekftd tk.kho gh lkekftd ckaf/kydhyk d/khp l¨Mw 'kdr
ukgh] rsOgk lkekftd ckaf/kydh gh lkekftd ifjorZukyk Ásfjr
djrs- ;kckcr M‚- xaxk/kj ikurko.ks Eg.krkr] ßfodflr thoukph
ifjuhrh gsp ifjorZu] gh tk.kho nfyr eukyk ;k 'krdkus] ;k
Qqys&vkacsMdj ;qxkus d:u fnyh vkf.k fuÆerh{ke nfyr ys[kd
dykoar vkRerst ÄsÅu iq<s vkys-**2
nfyr lkfgR;kpk gsrw d¢oG eu¨jatu dj.ks gk ulwu]
Lor%yk o Lor%P;k lektkyk 'k¨"k.kkrwu eqä dj.ks] ifjorZukyk
vf/kd Ák/kkU; ns.ks] rlsp y¨d'kkgh] lektokn] foKkuoknkyk

122
vf/kd toG dj.ks gk vkgs- ek.kwl gk nfyr lkfgR;kpk vk|]
e/; vkf.k vaR; Çcnw vkgs- Eg.kwu gs nfyr lkfgR; ek.klkP;k
voewY;kP;k foj¨/kkr y<k mÒk djrs- vkEghgh ek.kls vkg¨r* gk
nfyr lkfgR;kpk tkghjukek ekuoh ewY;kaps laj{k.k dj.kkjk vkgs-
Eg.kwu Òkjrh; lektO;oLFkse/;s t¨i;±r tkrO;oLFkk fVdwu vkgs]
r¨i;±r nfyr lkfgR;kps ys[ku lq:p jkghy- nfyr lkfgR;kP;k
Ásj.kkaekxs Qqys&vkacsMdjh fopkj T;kÁek.ks fnlwu ;sr¨] R;kÁek.ks
cq)] ekDlZ] 'kkgw ;kaphgh Ásj.kk [kachji.ks mÒh vkgs-
nfyr vkRedFkus Eg.kts nfyr lkfgR;kpk vkRek vkgsr-
nfyr lektkP;k okVÓkkyk vkysys gs 'k¨f"kr tx.ks brj lektkP;k
okVÓkkyk vkys ukgh] ;k ikJZ~oÒwehoj thoukph dSfQ;r ekaM.kkjk
nfyr vkRedFkudkj ,dkp osGh vkiY;k thoukcj¨cjp r¨ T;k
lektkrwu vkyk vkgs] R;k lektkps fp=.kgh txkle¨j ekaMrkuk
fnlr¨- nfyr vkRedFkus gh nfyr ÒVD;k vkfnoklÈps nq%[k]
osnuk] O;Fkk ;kpcj¨cj R;kaP;k m)kjkP;k pGoGÈpk os/k Äs.kkjs
fp=.k js[kkVrkuk fnlrkr- ;kfo"k;h M‚- oklqnso eqykVs Eg.krkr]
ßnfyr vkRedFkus Eg.kts nfyrkaP;k thoukrhy nq%[kkaP;k xkFkkp
g¨r-**3 Eg.kwu R;k nfyr vkRedFkukdkjkaps nq%[k gs lektkps nq%[k
Bjrs- nfyr vkRedFkudkjkph lektk'kh vlysyh ckaf/kydh
R;kP;k ys[k.khrwu Li"V fnlwu ;srs- Eg.kwu nfyr vkRedFkudkjkps
Á‘Uk gs nfyr lektkps Á‘Uk curkr-
vkRedFku vkf.k vkRepfj= ;ke/;s lw{e vlk Qjd
vkgs- ;koj vusd vH;kldkauh ppkZ d:u R;kps lkfgR; Ádkf'kr
d¢ys vkgs-
lkfgR; vkf.k lekt & lglaca/k
d¨.krkgh lkfgR; Áokg ,dk,dh fuekZ.k g¨r ukgh- R;kP;k
fuÆerhekxs dkgh Ásj.kk] Á;¨tus] Áo`Ÿkh o gsrw vlrkr- cnyrh
uoh lkfgR;–"Vh] lkfgR;ewY; T;kÁek.ks R;kP;k eqGk'kh vlrs]
R;kÁek.ks cnyrs thou] cnyrk lanÒZ] cnyR;k jktdh;]
lkekftd] vkÆFkd] lkaLÑfrd ÄMke¨Mh ;kapkgh lekos'k g¨r¨- tlk
dkG rls lkfgR;--- lkfgR;kr dkGkps ÁfrÇcc deh&vf/kd
Áek.kkr meVysys vlrs- dkGkP;k ifj.kkekiklwu lkfgR; osxGs jkgw
'kdr ukgh- Fk¨MD;kr] thou cnyys dh lkfgR; cnyrs] thoukr

123
uosi.kk vkyk dh lkfgR;krgh uosi.kk ;sr¨- gk uosi.kk 'kCn]
Òk"kk] vfÒO;äh] vkfo"dkj ;kr vlr¨p] i.k R;kf'kok; vk'k;]
vuqÒo] thoun'kZu] thoufp=.k ;krgh fnlwu ;sr¨-
lkfgR; gs ys[kdkph fuÆerh vlrs] ijarq] fuekZ.k d¢ysyh
lkfgR;Ñrh gh R;k ys[kdkiqjrh e;kZfnr ulrs- ys[kdkus lkfgR;kr
ekaMysys vuqÒofoJ~o gs lektkrys vlrs- Eg.kwu lkfgfR;dkyk
dGr&udGr lekt ÄMor vlr¨- lektkrwu feGkysys
vuqÒofoJ~o ys[kd lkfgR;ÑrhP;k ek/;ekrwu lektkle¨j ekaMr
vlr¨] Eg.kwu lkfgR; gh ys[kdkph O;fäxr fuÆerh vlyh rjh
rh O;kid vFkkZus lektkph fuÆerh vlrs- Eg.kwu lkfgR; ekuO;
lkis{k vkgs] R;keqGs ek.kwl gk lkfgR;kpk d¢aæÇcnw Bjr¨- Eg.kwup
lkfgR; vkf.k lekt ;kaP;ke/;s ewyÒwr vlk ijLij Äfu"B laca/k
igk;yk feGr¨- ;kfo"k;h M‚- lnk dÚgkMs Eg.krkr] ßlkfgR;kpk
Òk"kk'kkóh; vkf.k lkfgR;'kkóh; –"Vhus vH;kl d¢yk tkr¨] ijarq
lkfgR;kpk lekt'kkóh; vkf.k ekul'kkóh; –"Vhus vH;kl d¢yk]
rj r¨ ifjiw.kZ vH;kl Bjsy-**4 gs fo/kku lkfgR; vkf.k lekt
;kapk ijLij laca/k Li"V dj.;kl vf/kd mi;qä B: 'kd¢y-
tkxfrdhdj.k vkf.k nfyr lkfgR;
b- l- 2000 uarjP;k ejkBh nfyr vkRedFkukaps Lo:i
vkf.k okVpky igk;ph >kY;kl ;k dky[kaMkrhy lkekftd]
lkaLÑfrd] jktdh;] vkÆFkd i;kZoj.kkpk Fk¨MD;kr vk<kok Äs.ks
mfpr Bjsy-
1991iklwu ns'kkus mnkjhdj.k ¼Liberalization½]
[kklxhdj.k ¼Privatization½] tkxfrdhdj.k ¼Globalization½ ;k
/k¨j.kkaP;k dk;ZØekauk lqjokr d¢yh- ;k ÄVuspk ;k dky[kaMkoj loZ
{ks=kar e¨BÓkk Áek.kkr ÁÒko iMY;kps tk.kors-
tkxfrdhdj.kkrwu t'kk vusd la/kh fuekZ.k >kY;k] rlsp
vusd Á‘Ukgh fuekZ.k >kys vkgsr] gs ukdkjrk ;sÅ 'kdr ukgh-
ÁpaM Li/ksZeG
q s iS'kkps ok<ysys egŸo] ekuoh ewY;kaph e¨BÓkk
Áek.kkr >kysyh ik;eYyh] Áek.kkis{kk vf/kd t¨iklyh tk.kkjh
O;kolkf;d –"Vh] baxzth Òk"kspk ns'kh Òk"kkaoj ok<rk ÁÒko] v'kk

124
vusd x¨"VÈpk ifj.kke igko;kl feGr¨- ejkBh lkfgR; gslq)k
tkxfrdhdj.kkrwu lqVw 'kdys ukgh-
ejkBh lkfgR;krhy nfyr lkfgR; Áokgkoj
tkxfrdhdj.kkpk dGr&udGr ÁÒko fnlwu ;sÅ ykxyk- Eg.kwu
2000 rs 2010 ;k dky[kaMkrhy ejkBh nfyr vkRedFkukps
Lo:i o okVpky ikgrkuk ojhy ÄVukapk fopkj djkokp ykxsy -
b- l- 2000 rs 2010 e/khy ejkBh nfyr vkRedFkus & Lo:i
o okVpky
jkepaæ uykoMs ;kaps ^nxMQ¨MÓkk* gs vkRedFku 2000
lkyh Áfl) >kys- ;k vkRedFkukrwu 1974i;±rP;k ÄVuk vkY;k
vkgsr- ;k vkRedFkukus ejkBh okpdkaps y{k os/kwu Äs.;kps dke
d¢ys vkgs- jkepaæ uykoMs gk oMkj lektkrhy r#.k vlwu] r¨
lq/kkj.kkoknh –f"Vd¨u ckGx.kkjk vkgs- ;k vkRedFkukrwu oMkj
lektkps thou tx.;kps fp=.k y¨dkale¨j mÒs jkgrs- R;kpcj¨cj
2000 lkyh vkuan fudkGts ;kaps ^[kMdkojpa oknG* vkf.k
foey e¨js ;kaps ^rhu nxMkaph pwy* v'kh n¨u vkRedFkus Ádkf'kr
>kyh- ÒVD;k lektkps LFkykarfjr thou tx.ks vkf.k R;krwu
fuekZ.k g¨.kkÚ;k leL;kaps fp=.k ^rhu nxMkaph pwy* ;k
vkRedFkukrwu foey e¨js ;kauh ÁÒkohi.ks ekaMys vkgs- ÒVD;k
lektkyk LFkS;Z ulrs- R;keqGs R;k lektkph ÁLrkfir lektkdMwu
d'kh vogsyuk g¨rs] R;kauk ewyÒwr x¨"VhlkBh dlk ijkd¨Vhpk
laÄ"kZ djkok ykxr¨] ;kps gqcsgwc fp=.k d:u e¨js ;kauh
lektkle¨j ,d uok Á‘Uk mÒk d¢yk vkgs-
v'k¨d iokj ;kaps ^fcÚgkM* vkf.k ckcwjko eMoh ;kaps
^vkdkar* gh n¨u vkRedFkus 2001 lkyh Ádkf'kr >kyh- v'k¨d
iokj ;kaP;k ^fcÚgkM* ;k vkRedFkukfo"k;h M‚- oklqnso eqykVs
Eg.krkr] ^^gh ,d y{k.kh; lkfgR;Ñrh Eg.kwu ;kph u¨an ?;koh
ykxsy- okprkuk eukyk vLoLFk dj.kkja] lqé dj.kkja gs vkRedFku
lektkrhy nq%[k] nkfjn~¸o vkf.k xqUgsxkjhP;k foG[;kr
fpjMysY;kaph nq%[kn xkFkkp vkgs-Þ5
ckcwjko eMoh gs vkfnoklh lektkrhy vlwu] ,d
lkekftd dk;ZdrkZ Eg.kwu txr vlrkuk R;kauk vkysys vuqÒo

125
R;kauh vkiY;k ^vkdkar* ;k vkRedFkukr js[kkVys vkgs- ;k
vuqÒofoJ~okyk mtkGk nsrkuk R;kaP;k vkBo.kh ;k eukr Äj d:u
jkgrkr- vkfnoklh lekt gk vktgh fodklkiklwu oafpr vkgs]
vkfnoklh lektkps nkfj|] miklekj] ÒkoÒkouk ;kaps ân;ækod
fp=.k R;kauh js[kkVys vkgs-
mŸke dkacGs ;kaps ^okV rqMorkuk* gs vkRedFku 2003
lkyh Ádkf'kr >kys- R;kpcj¨cj ÅÆeyk iokj ;kaps ^vk;nku*]
ckGw /k¨afMck jk;ekus ;kaps ^m.ks&vf/kd* ¼laiknd& Ák- y- ck-
jk;ekus½] iatkc pOgk.k ;kaps ^;kMh*] gh vkRedFkus ;k o"kkZr
Ádkf'kr >kyh vkgsr- ^okV rqMorkuk* ;k vkRedFkukr mŸke
dkacGs ;kaP;k 'kS{kf.kd okVpkyhps] Áfrdwy vkÆFkd ifjfLFkrhr
thou tx.;klkBh djkO;k ykxysY;k laÄ"kkZps fp=.k ;srs-
nfyr vkRedFkus fyfg.;ke/;s nfyr ysf[kdkgh ekxs
ukghr] gs ÅÆeyk iokjkaP;k ^vk;nku* ;k vkRedFkukP;k ek/;ekrwu
fnlwu ;srs- ,dk cktwyk nfyr Eg.kwu vkf.k nqlÚ;k cktwyk óh
Eg.kwu] v'kk voLFksr vl.kkÚ;k nfyr óhP;k vOgsjysi.kkph
osnuk vkf.k laÄ"kZ ;k vkRedFkukrwu fnlr¨- ysf[kdk lkekftd
pGoGhr ,d dk;ZdrÊ Eg.kwu lfØ; vlwu fuekZ.k >kysY;k
d©Vqafcd ekufld laÄ"kkZps fp=.k] fryk vkysys fofo/k vuqÒo ;k
vkRedFkukrwu O;ä g¨rkuk fnlrkr- ;k vkRedFkukfo"k;h M‚-
oklqnso eqykVs Eg.krkr] ßokpdkyk vareqZ[k dj.kkjs gs vkRedFku
óh&iq#"k ukR;kdMs ikg.;kpk ,d uok –f"Vd¨u nsrs-Þ6
ckGw /k¨afMck jk;ekus ;kaps ^m.ks&vf/kd* gs vkRedFku
R;kaP;k eqykus ¼Ák- y- ck- jk;ekus½ ;kp o"kkZr laikfnr dys vkgs-
;k vkRedFkukfo"k;h M‚- oklqnso eqykVs Eg.krkr] rls vkdkjkus
N¨Vs[kkuh vlsp vkgs] rjh rs dkghls osxGs vkgs] rlsp ejkBhrhy
nfyr vkRedFkukP;k ijaijsr ,sfrgkfld–"VÓkkgh egŸokps vkgs- [kjs
rj vkRedFkukaph ladYiukgh fuekZ.k >kyh uOgrh v'kk dkGkr]
Eg.kts 1965 e/;sp ;k ys[kukyk ÁkjaÒ >kyk g¨rk- ÁR;{k
Áfl)hl ek= 2003 lky mtMys-7 pkaÒkj tkrhr tUekyk
vkysys ckGw /k¨afMck jk;ekus ;k ftÌh ek.klkps ^m.ks&vf/kd* gs
vkRedFku foijhr ifjfLFkrhr o fo"ke lektO;oLFksr f'k{k.k
ulrkukgh vkiY;k Ákekf.kd vkf.k dr`ZRokP;k cGkoj 'ksrh vkf.k

126
O;kikjkr vkiys uko dekoys] ;kps fp=.k ;k vkRedFkukrwu
igko;kl feGrs-
^yek.k* gk ÒVdk lekt vlwu R;kps thoufp=.k ^;kMh*
;k vkRedFkukrwu ÁÒkohi.ks ekaM.;kr iatkc pOgk.k gs ;'kLoh
g¨rkuk fnlrkr-
fnudj 'ksykj ;kaps ^lqc a jku*] nke¨nj jkoth ;kaps
^dYir:P;k ikjaC;k*] lar¨"k iokj ;kapk ^p¨jVk*] egknso xk;dokM
;kps ^raxkÃ*] [kq'kky Mojs ;kapk ^fnoVÓkk*] gh vkRedFkus 2004
lkyh Ádkf'kr >kyh vkgsr- fnudj 'ksykj ;kaP;k vksÄoR;k]
dkgh'kk feLdhy i.k rVLFk v'kk U;k;k/kh'kkP;k ys[k.khrwu gs
^lqca jku* vkRedFku lkdkj >kysys fnlwu ;srs- gs vkRedFku
lkekftd ckaf/kydhyk ,d:i >kys vkgs- R;keqGs lkekftd
ckaf/kydh l¨Mwu rs ÒVdrkuk fnlr ukgh- ;k vkRedFkukr /kuxj
lektkps thoufp=.k] R;kaps jhfrfjokt] ijaijk] R;kaps ÒVd.ks] gs
ys[kdkP;k thoufp=.kkcj¨cjp vkys vkgs-
fnoVk gk Äj mtG.kkjk vlr¨] rlk r¨ Äj jlkrGkyk
us.kkjk vlr¨- ^fnoVÓkk* ;k vkRedFkukrhy uk;d [kq'kky Mojs gk
vk;q";kyk ;¨X; fn'kk ns.kkjk vkgs- gs vkRedFku okpdkaps y{k
os/kwu Äs.;kr ;'kLoh g¨rs-
lar¨"k iokj ;kaP;k ^p¨jVk* ;k vkRedFkukrwu ikj/kh
lektkps fp=.k fnlwu ;srs- Òwd] nkfj|~ ] va/kJ)k] p¨jh v'kk
ladVkr lkiMysY;k ikj/kh lektkrhy r#.kkps gs vkRedFku
Òkjrh; lektO;oLFksoj c¨V Bso.kkjs vkgs-
egknso xk;dokM ;kaps ^raxkÃ* gs vkRedFku
ejkBokMÓkkrhy tkrO;oLFksps fonkjd fp=.k le¨j Bsowu iqUgk
,dnk tkrO;oLFkscÌy Çpru djk;yk yko.kkjs vkgs- M‚-
ckcklkgsc vkacsMdjkaP;k fopkjkaoj fu"Bk Bso.kkjk gk r#.k ;sFks
vkiY;kyk fnlwu ;sr¨- M‚- ckcklkgsc vkacM s djkapk ewyea= ÄsÅu
r¨ f'k{k.kkdMs oGr¨ vkf.k vkiyh Áxrh lk/; dj.;klkBh
/kMiMr¨-
^ckfIrLek rs /kek±rj* gs blknkl ÒMd¢ ;kaps vkRedFku
2005 lkyh Ádkf'kr >kys- gs vkRedFku /kek±rfjr f£‘pu

127
>kysY;k c©) r#.kkps vkgs- gs vkRedFku ckfIrLek] –<hdj.k
vkf.k /kek±rj v'kk rhu Òkxkar foÒkxys vkgs- /kek±rfjr f£‘pu
r#.kkus c©) /keZ LohdkjY;koj R;kyk vkysY;k vuqÒokps fp=.k
;kr igko;kl feGrs- ;k vkRedFkukfo"k;h M‚- oklqnso eqykVs
Eg.krkr] ßlE;d fopkj djk;yk yko.kkja] /kek±rfjr f£‘pukrhy
c©) /kEe LohdkjysY;k ltx r#.kkps ÁkatG vkRedFku Eg.kts
^ckfIrLek rs /kek±rj*-Þ8
mŸke dkacGs ;kaps 2006 lkyh Ádkf'kr >kysys ^vkÃ
letwu Äsrkuk* gs vkRedFku okprkuk vk.k[kh ,dk vkÃph
vksG[k vkiY;kyk g¨rs- ys[kdkP;k thoukr lq[kle`)hlkBh
vk;q";Òj jkc.kkjh vôk fgps ÒkoLi'kÊ fp=.k ;kr igk;yk
feGrs- ^ek.klkP;k nq%[kkps dkj.k R;kph bPNkp vkgs]* gs rŸoKku
lkax.kkjh vkà vkiY;kyk ;krwu ÒsVrs- Lor%yk Eg.kts ys[kdkP;k
vkÃyk Vh-ch- vlY;kps dGrkp rh vkiY;k ukroaMkiklwu nwj
jkg.;kpk Á;Ru djrs- v'kk fdrhrjh ÄVukarwu vkÃps ÒkofoJ~o
ys[kdkus okpdkale¨j myxMwu nk[kfoys vkgs- mŸke dkacGs ;kaP;k
vkÃfo"k;h Òkà oS| Eg.krkr] ßbyank vkÃus mŸke dkacG~;kauk
ÄMowu lkfgR; o lekt ÄMo.;kps dkep t.kw R;kaP;koj l¨ifoys
vkgs-Þ9
Òhelsu nsBs ;kaps ^Mcqya*] f'koewrÊ ÒkaMsdj ;kaps ^oGack*]
;'k¨/kjk xk;dokM ;kaps ^ek>s eh*] jkepaæ uykoMs ;kaps ^>xMk*]
jés'k ÇiX;k dkGs ;kaps ^ikj/;kpa ft.ka*] jkejkts vk=ke ;kaps ^mÄMk
njoktk*] nhipan n¨ans ;kaps ^Áokl ,d 'krdkpk* bR;knh
vkRedFkus 2007 lkyh Ádkf'kr >kyh- Òhelsu nsBs ;kauh nS-
r#.k Òkjre/;s ^euc¨yh* ;k lnjkr ^Mcqya* ukokph
vkRedFkukRed dFkk fyfgyh- iq<s ^e`nw /kkxs varjhps* gs lnj ;kp
nSfudkr pkyoys- ys[kdkP;k vk;q";kr ÄMysys ÄVukÁlax]
ÒkoLi'kÊ {k.k ;kyk R;kauh vkiY;k vk;q";kpa Mcqyap letya
vkgs- ;k vkRedFkukfo"k;h v#.k lk/kw Eg.krkr] ßnsBs ;kauh
vkBo.kÈP;k Çp/;kps xkB¨Ms l¨Mya vkgs- R;krhy ,d¢d Çp/kh
okpdkaP;k eukr Á‘Ukkaps xqarkoGs fuekZ.k d: 'kd¢y-Þ10
f'koewrÊ ÒkaMsdj ;kaps ^oGack* gs vkRedFku oMkj
lektkps Áfrfuf/kRo dj.kkjs vlwu] oMkj lektkph O;Fkk ÁdV

128
djrs- ijaijsus T;kP;k gkrkr Néh&gkr¨Mk fnyk] R;kyk cktwyk
lk:u] gkrkr ys[k.kh ÄsÅu ftÌhus f'k{k.k ÄsÅu Ákpk;Z inki;±r
;'kLoh dkjdhnZ xkByh- rs egkRek Qqys] M‚- ckcklkgsc vkacsMdj
vkf.k Lor%P;k ofMykacÌy ÑrKrk O;ä djrkr-
nfyr lektkrhy ;'k¨/kjk xk;dokM ;kauh ^ek>h eh* gs
vkRedFku fyfgys- R;kauh Lor%ps thou Lor% ÄMoys- f'k{k.k
ÄsÅu R;k f'kf{kdk >kY;k- R;kaph eqyagh [kwi f'kdyh] e¨Bh >kyh-
vkiY;k ,dVsi.kkps vkf.k d©Vqafcd] ekufld laÄ"kkZps fp=.k
R;kaP;k ^ek>h eh* ;k vkRedFkukr ;srs-
^>xMk* gs jkepaæ uykoMs ;kaps vkRedFku- ;kfo"k;h
ys[kd Eg.krkr dh] nxMQ¨MÓkk ;k ekÖ;k vkRedFkukr b- l-
1974i;±rP;k ÄVuk vkY;k vkgsr- ^>xMk*e/;s 1975 rs 1998
i;±rP;k ÄVuk vkY;k vkgsr- tUe >kY;kiklwu Òwd] vKku]
va/kJ)k vkf.k 'k¨"k.k ;kfo#) Ák.ki.kkua >xMkoa ykxra- 11
^>xMk*e/;s oMkj lekt vkf.k R;kaP;k laÄ"kkZps o.kZu vkys vkgs-
jés'k ÇiX;k dkGs ;kaP;k ^ikj/;kpa ft.ka* ;k vkRedFkukrwu
Qklsikj/kh ;k xqUgsxkj lektkps fp=.k ;srs- LokraRz; feGkY;kuarjgh
xqUgsxkj Eg.kwu lac¨/kY;k xsysY;k ;k tekrhyk ek.kwl Eg.kwu
tx.;klkBh fdrh laÄ"kZ djkok ykxr¨] R;kaP;k gkyvis"Vk] vKku]
nkfjn~z; vkf.k vfLFkj thoukeqGs ,dw.k lektkph g¨r pkyysyh
v/k¨xrh] lrrpk i¨fylkapk llsfejk ;kr vMdysY;k Qklsikj/kh
lektkps fp=.k igko;kl feGrs-
nhipan n¨ans ;kaps ^Áokl ,d 'krdkpk* gs vkRedFku
vkfnoklh thoukoj Òk"; djrs- ,d dkexkj rs dk;ZdrkZ vlk
ys[kdkpk laÄ"kZe; thiuiV ;k vkRedFkukrwu fopkj djk;yk
yko.kkjk Bjr¨-
,dk xjhc dqVaqckr tUe ÄsÅu mPpfo|kfoÒwf"kr >kysY;k
vkf.k lkekftd dk;kZps egŸo vksG[krkp fj>OgZ c¡dp ¢ h u¨djh
l¨Mwu Ák/;kidkph u¨djh dj.kkjs Òkypaæ eq.kxsdjkaps ^eh vlk
ÄMy¨* gs vkRedFku 2008 lkyh Ádkf'kr >kys- M‚- eq.kxsdjkauh
'kS{kf.kd {ks=kr VII;kVII;kus Áxrh d:u rs eqacà fo|kihBkps
dqyxq: >kys- R;kuarj R;kauh ns'kkP;k lsosr vusd egŸokph ins

129
Òw"kfoyh- thoukrhy iwoZ vkBo.kÈpk ys[kkt¨[kk R;kauh ;k
vkRedFkukr ekaMyk vkgs-
lkekftd] jktdh;] vkÆFkd] Òkofud] tkrh; v'kk
ÁR;sd vMFkG~;kaoj ekr djhr Lor%ps vkf.k dqVaqckps fcÚgkM iq<s
us.kkjh lquhrk vjGhdj ;kaps ^fcÚgkM* gs vkRedFku 2010 lkyh
Ádkf'kr >kys- ;k vkRedFkukpk cjkplk Òkx ysf[kd¢us jktdh;
dSnh Eg.kwu rq#axkr vlrkuk vkiY;kyk vkysyk ,dVsi.kk
Äkyo.;klkBh fyfgysyk vkgs- ,dk óhps gs vkRedFku fofo/k
vMFkG~;kaoj ekr d:u vkiys mfpr /;s; xkB.;klkBh d¢ysY;k
laÄ"kkZph ;'k¨xkFkkp Eg.kkoh ykxsy-
lekj¨i%
b-l- 2000 rs 2010 e/khy ejkBh nfyr vkRedFkukaoj
,d –f"V{ksi Vkdyk vlrk vls fnlwu ;srs dh] Lokra«;¨Ÿkj
dky[kaMkr toGikl 50 o"kk±ura j nfyr lekt dkgh Áek.kkr dk
g¨Ãuk f'kdyk vkgs- vkiY;k gôklkBh] y<ÓkklkBh r¨ lTt >kyk
vkgs- R;klkBh r¨ lkaLÑfrd] jktdh;] lkekftd pGoGhr
ÁLFkkfir pGoGhyk lrr gknjk ns.;kps dke djr vkgs- nfyr
lektkps lkekftd tx.ks] R;kaps lkekftd Á‘Uk o R;kaph mŸkjs]
rlsp R;kaps vkÆFkd Á‘Uk o R;kaph mŸkjs 'k¨/k.;kph /kMiM ;k
dky[kaMkrhy nfyr vkRedFkudkjkaP;k ys[kukrwu fnlwu ;srs-
lkekftd thoukps Òk"; dj.kkjh ejkBh nfyr vkRedFkus
b-l- 2000 rs 2010 ;k dky[kaMkr la[;kRed vkf.k xq.kkRed
ikrGhoj fyfgyh xsyh- ;k vkRedFkukarwu xzkeh.k o 'kgjh
Òkxkrhy thouokLrokps lafeJ fp=.k igko;kl feGrs- lkekftd]
jktdh;] vkÆFkd vOgsjysi.kkph tk.kho ;k dky[kaMkrhy
vkRedFkudkjkyk vkgs] vls fnlwu ;srs-
nfyr vkRedFkus gh ejkBh lkfgR;kps osxGsi.k fl)
dj.kkjh vkgsr- Eg.kwu ejkBh nfyr vkRedFkus gh ejkBh
lkfgR;krhy e©fyd ok³~e; Ádkj Eg.kkok ykxsy- vkRedFkudkj
Lor%P;k thoukps fp=.k djhr djhr dGr&udGri.ks Lor%P;k
lektkps okLro fp=.k djrkuk fnlr¨- gs R;kP;k lektokLrokps
fp=.k okpdkyk vareqZ[k djk;yk ykors-

130
 ;k vkRedFkukaps vk.k[kh ,d osxGsi.k Eg.kts
vkRedFkudkj Lor%pk x©jo dj.ks gk eq[; gsrw le¨j Bsowu fyghr
ulwu] R;kyk thou txrkuk vkysys vuqÒo dFku dj.;kP;k gsrwus
r¨ fyghr vkgs] vls fnlwu ;srs- Eg.kwu nfyr vkRedFkudkjkP;k
okVÓkkyk vkysys brjkais{kk osxGs thou o ;k thouokLrokps ys[ku
djhr vlrkukps R;kaP;kiq<s mÒs vlysys vusd Á‘Ukkaph mdy
dj.;klkBh vkRedFkudkj iqUgk iqUgk /kMiM djrkuk fnlr¨-
lanÒZ o fVik%
1½ lkax¨ysdj vfouk'k ¼2010½] ^nfyr lkfgR; & mxe vkf.k fodkl*]
Áfrek Ádk'ku] iq.ks] ÁFkeko`Ÿkh] i`- 20-
2½ esJke ;¨xsaæ ¼1998½] ^nfyr lkfgR; mn~xe vkf.k fodkl*] Jh
eaxs'k Ádk'ku] ukxiwj] ÁFkeko`Ÿkh] ÁLrkouk & xaxk/kj ikurko.ks-
3½ eqykVs oklqno s ¼2010½] ^uos lkfgR; & uos vkdyu*] Lo:i
Ádk'ku] vkSjxa kckn] f}rh;ko`Ÿkh-
4½ dÚgkMs lnk ¼1999½] ^lekt vkf.k lkfgR;*] y¨dok³~e; x`g]
eqacÃ] f}rh;ko`Ÿkh-
5½ eqykVs oklqno
s ] ^1990 uarjph nfyr vkRedFkus & ,d –f"V{ksi* &
vÁdkf'kr ys[k-
6½ r=So-
7½ r=So-
8½ r=So-
9½ dkacGs mŸke] ^vkà letwu Äsrkuk*] y¨dok³~e; x`g] eqc
a Ã] l¨Gkoh
vko`Ÿkh] Òkà oS| ;kaps eu¨xr-
10½ nsBs Òhelsu ¼2007½] ^Mcqya*] laLÑrh Ádk'ku] ÁFkeko`Ÿkh]
eyi`"B-
11½ uykoMs jkepaæ ¼2007½] ^>xMk*] lqxkok Ádk'ku] ÁFkeko`Ÿkh]
eu¨xr-

131
 MkW- Hkkypanz QMds & O;fDr ifjp;

tUe % 13 es 1925 ¼/kkjokM½-

e`R;w % 18 lIVsa- 2004

f’k{k.k 1-% ‘kkys; f’k{k.k fotkiwj ;sFks-

2- egkfo|ky;hu f’k{k.k Mh- ,- Ogh- dkWyst] lksykiwj ch-,- i;Zr-

3- ukxiwj fo|kihBkrwu ,e-,-

4- ih,p-Mh- 1967-

fo”k; % ejkBh dFksph okVpky ¼1850 rs 1950½-

O;olk; % 1954 i;Zar ljLorh eafnj o gfjHkkbZ nsodj.k] lksykiwj ;sFks

F- f’k{kd-

1955-61fefyan egkfo|ky;] vkSjaxkckn ;sFks izk/;kid- ;kp

dkyko/khr MkW- ckcklkgsc vkacsMdj ;kaP;k lgoklkr-

1961-62 vdksyk ;sFks ‘ksrdh egkfo|ky;kr izk/;kid-

1962-69vejkorh ;sFks ljdkjh egkfo|ky;kr izk/;kid-

1969-79iq.ks fo|kihBkr vf/kO;k[;krk-

1979-85fujarj f’k{k.k] izkS< f’k{k.k] KkufoLrkj foHkkx lapkyd-

1985 fuo`Ùk-

1987-92;’koarjko pOgk.k egkjk”Vª eqDr fo|kihB lapkyd-

iqjLdkj % 1½ vkn’kZ f’k{kd Eg.kwu egkjk”Vª jkT; iqjLdkj-

2½ jkT; ‘kklukpk lkfgR; iqjLdkj-

L=ksr & fopkj/ku % Hkkypanz QMds] ¼2013½

laiknd %MkW- eank [kkaMxs] izdk’kd% izfrek izdk’ku] iq.ks-

132
 Dr.Bhalchandra Phadke: Personal Highlights

Birth : 13thMay 1925 (Dharwad)

Death : 18th September 2004.

Education : 1. Primary Education at Vijapur.

2. Collage Education of D.A.V. Collage,
Solapur ( upto B.A.)
3. Nagpur University (M.A.)
4. Ph.D. 1967 {Topic : Marathi Kathechi
Vatchal. ( 1850 - 1950)}
(Journey of Marathi Stories) (1850 -
1950)

Profession : Up to 1954 - F. Teacher – Saraswati Mandir &

Haribhai Devkaran, Solapur.
1955-61 Collage Teacher at Milind Collage,
Aurangabad. (In the period, he was associated
with Dr. Babasaheb Ambedkar).
1961-62 Teacher in Agriculture Collage, Akola.
1962-69 Teacher in Government Collage at
Amravati.
1969-79 Lecturer in Pune University.
1979-85 Director, Department of Adult,
Continuing & Extension, University of Pune.
1985 Retired.
1987-92 Director, Yashwantrao Chavan Open
University.
Awards 1) Maharashtra State Award as Ideal Teacher.
2) Literature Award (Sahitya Puraskar) of State
Government.

Translation from ‘Vichardhan Bhalchandra Phadke’ (2013)

Edited by Dr. Manda Khandge, Published by
Pratima Prakashan, Pune,

133
 g§nmXH$ n[aM`
MkW- ih- foLouk/kk xqIrk ;kapk tUe 1976 e/;s] 1996 e/;s
ch- ,lLlh- vkf.k 2003 e/;s ,y,y-ch fo'kk[kkiVue]
vka/kz izns'k ;sFkwu iq.kZ dsys- 2001 e/;s Jh osadVs'ojk fo|kihB]
fr:irh ;sFkwu izkS< f'k{k.kke/;s ,e-,- rlsp 2009 e/;s
fo'kk[kkiVue] vka/kz izns'k ;sFkwu rÙoKku fo”k;ke/;s ,e-,-
dsys- R;kauh izkS< vkf.k fujarj f'k{k.kke/;s vka/kz fo|kihBkrwu
ih,p-Mh- feGfoyh- R;kauh vkiys la'kks/ku ßfujarj f'k{k.k dk;ZØeke/;s yksdkapk
lgHkkxÞ ;k fo”k;koj dsys- ;q-th-lh- ekQZr ?ksryh tk.kkjh ^usV* ifj{kkgh rs mÙkh.kZ
vkgsr- R;kauh vkrki;Zar 25 iqLrds izdkf'kr dsyh vlwu R;kaps 55 la'kks/ku izca/k
ukekafdr izkS< f'k{k.k vkf.k lkekftd 'kkL=kaP;k fu;rdkfydkae/;s izdkf'kr >kysys
vkgsr- rlsp 65 la'kks/ku izca/k jk”Vªh; vkf.k vkarjjk”Vªh; ppkZl=kae/;s lknj dsysys
vkgsr- R;kauh lkfo=hckbZ Qqys iq.ks fo|kihB vuqnkfur 2 la'kks/ku izdYi iq.kZ dsys
vkgsr- R;kauh ^vkjksX; f'k{k.k* ;k fo”k;koj ;q-th-lh-pk egÙokpk la'kks/ku izdYi
gkrh ?ksrysyk vkgs- MkW- xqIrk gs lektkrhy dY;k.kkiklwu oafpr vlysY;k
?kVdkalkBh dke dj.kkÚ;k cÚ;kp xSj ljdkjh laLFkk vkf.k —rh lferh ;kaP;k'kh
layfXur vkgsr- MkW- xqIrk ;kauh jk”Vªh; lk{kjrk vfHk;ku] ekuo lalk/ku fodkl
ea=ky;] Hkkjr ljdkj] uoh fnYyh ;kaP;k ßlk{kj Hkkjr dk;ZØekÞP;k rkaf=d
xVke/;s lYykxkj ¼la'kks/ku o ewY;ekiu½ Eg.kwu dke dsysys vkgs- l/;k MkW- xqIrk gs
^lgk¸;d izk/;kid* Eg.kwu izkS<] fujarj f'k{k.k vkf.k KkufoLrkj foHkkx] lkfo=hckbZ
Qqys iq.ks fo|kihB ¼iqohZps iq.ks fo|kihB½ ;sFks lsok ctkor vkgsr-

nwñVH$ n[aM`
^lkfgR;* vkf.k ^lektf'k{k.k* ;k ladYiukapk vH;kl djrkuk nksUgh ladYiuk gîkk
,desdka'kh fuxMhr vkgsr- lkfgR; gs lektkps niZ.k vlrs] rj lektf'k{k.kkrwu
lektkrhy vusd nqyZf{kr ?kVd lkfgR; Lo:ikrwu O;Dr dsys tkrkr- MkW- Hkkypanz
QMds gs ;k nksUgh ?kVdkaps xk<s vH;kld gksrs- oSpkfjd ys[kukcjkscjp Ñrhrwu
lektf'k{k.kklkBh] izkS<kalkBh vusd miØe MkW- QMds ;kauh jkcfoys- lkfo=hckbZ
Qqys iq.ks fo|kihBkP;k izkSa<] fujarj f'k{k.k o KkufoLrkj foHkkx vkf.k ejkBh foHkkx
gÓkkaP;k la;qDr fo|ekus ^^MkW- Hkkypanz QMds gÓkkaps lkfgR;krhy vkf.k lekt
f'k{k.kkrhy ;ksxnku** ;k fo”k;koj jkT;Lrjh; ppkZl= vk;ksthr d:u
MkW- Hkkypanz QMds ;kaP;k dk;kZpk xkSjop dj.;kr vkyk- ;k ppkZl=ke/kwu
izkeq[;kus lektf'k{k.k] lkfgR;] lkekftd U;k;] yksd'kkgh] vkacsMdjh fopkj]
lekt ifjorZu ;k fo”k;kaoj ppkZ dj.;kr vkyh- lnj iqLrdkr ;k ppkZl=kpk
vgoky o dk;Zo`Ùkkar vkf.k ppkZl=ke/;s lknj dsysys y?kq 'kks/kizca/k rlsp
^lektf'k{k.k* ;k fo”k;klanHkkZr brj ys[kkapk lekos'k dj.;kr vkysyk vkgs- ;krwu
^lektf'k{k.k* gh ladYiuk vf/kd O;kid dj.;kpk iz;Ru dsysyk vkgs-