შავი მთის ლიტერატურულ-საღვთისმეტყველო სკოლა

შავი, ანუ საკვირველი მთა განთქმული იყო ქრისტიანული სარწმუნოების გავრცელების ადრეული
ეტაპიდანვე. შავი მთის მონასტრებში განვითარებულმა სამონასტრო ცხოვრებამ და ლიტერატურულმა
საქმიანობამ საუკუნეები გამოიარა. VI საუკუნიდან აქ უკვე არსებობდა ბიზანტიური სასულიერო-
საღვთისმეტყველო ცენტრი, სადაც ამ დროიდანვე მიმდინარეობდა სამწერლო-მთარგმნელობითი და
კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობა. შავ მთაზე მოღვაწეობდა სვიმეონ მესვეტე უმცროსი (521-
592 წწ). ქართველი ბერ-მონაზვნები შავ მთასა და მის ახლომდებარე მონასტრებში, კერძოდ,
სვიმეონწმინდაში, კალიპოსში, კასტანაში მიდიოდნენ სხვადასხვა ქართული სამონასტრო კერებიდან,
შატბერდიდან, ოშკიდან, ტბეთიდან... XI საუკუნეში შავ მთაზე მოღვაწეობდა გიორგი შეყენებული,
რომლის მოწაფე იყო წმ. გიორგი მთაწმინდელი. სწორედ წმ. გიორგი შეყენებულმა გაგზავნა იგი შავი
მთიდან ათონის ქართველთა მონასტერში, მანვე დაავალა გიორგი მცირეს წმ. გიორგი მთაწმინდელის
ცხოვრებისა და მოღვაწეობის აღწერა.
შავ მთაზე ქართველთა მოღვაწეობიდან განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს XI საუკუნის მეორე
ნახევრის მოღვაწეს, წმ. ეფრემ მცირეს, რომელმაც, ფაქტობრივად, შავი მთის ქართული ლიტერატურულ-
საღვთისმეტყველო სკოლის საქმიანობა წარმართა. შავ მთაზე წმ. ეფრემ მცირის მოღვაწეობამ XI
საუკუნეში მთარგმნელობითი საქმიანობის ახალი საფეხური შექმნა, რადგან მან დაამკვიდრა ახალი
მთარგმნელობითი მეთოდი, რომელიც ქართული თარგმანის დედანთან დაახლოების ტენდენციას
ემყარებოდა და თვით წმ. ეფრემმა მას „უსაკუთრესითა სიტყჳთა“ შესრულებული თარგმანი უწოდა.
თანამედროვე სამეცნიერო ლიტერატურაში ეფრემის მიერ თარგმნილ თხზულებებს ფორმალური
ეკვივალენტის ტიპის თარგმანს უწოდებენ.
წმ. ეფრემმა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის, წმ. დიონისე არეოპაგელის, წმ. იოანე დამასკელის
საღვთისმეტყველო თხზულებები შავ მთაზე თარგმნა, აქვე დაწერა თავისი ორიგინალური იამბიკოები.
არალიტურგიკული ჰიმნოგრაფიიდან ეფრემმა თარგმნა წმ. გრიგოლ ღვთის-მეტყველის გნომური
ლექსები, რომლებიც გააერთიანა „ასეული იამბიკოს“ სახელწოდებით, მაგრამ მას არ უთარგმნია
გრიგოლის აპორეტული, ანუ საიდუმლო ჰიმნები.
ძველი ქართული სასულიერო მწერლობა ძირითადად ბიზანტიური ლიტერატურის პარალელურად
და კონტექსტში ჩაისახა და განვითარდა, რადგან მთელი ქრისტიანული სამყაროს, განსაკუთრებით
აღმოსავლურ-ქრისტიანული სამყაროს, კულტურულ-სამწიგნობრო, ხუროთმოძღვრული და ფერწერული
ხელოვნების განვითარების ცენტრი სწორედ რომის იმპერიის მემკვიდრე ბიზანტიის იმპერია იყო,
რომელიც ერთხანს აღმოსავლეთ რომის იმპერიის სახელს ატარებდა, ხოლო შემდეგ დაიმკვიდრა
სახელწოდება ბიზანტია. ბიზანტიური მწერლობა და კულტურა ორი მიმართულებით ვითარდებოდა:
საღვთისმეტყველო და საერო. ეს უკანასკნელი ქრისტიანობის განვითარების პირველ საფეხურზე
გაცილებით ძლიერი და მდიდარი იყო, ვიდრე შემდეგში. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ სასულიეროს
პარალელურად, VII-XV საუკუნეებშიც საკმაოდ დიდი და ესთეტიკური თვალსაზრისით ღირებული
ბიზანტიური საერო ლიტერატურა შეიქმნა.
არ ვიცით, ქართულ მწერლობაში, ქრისტიანობის დამკვიდრებიდან მოყოლებული XII საუკუნემდე,
საერო ხასიათის თხზულება შეიქმნა თუ არა, თუმცა ფაქტია, რომ არაფერი შემონახულა. ცხადია,
სასულიერო მწერლობაში ცალკეული საერო მოტივისა თუ თემატიკის არსებობა შეინიშნებოდა, მაგრამ

1
ძირითადად ეს თავისი არსით საღვთისმეტყველო ლიტერატურა იყო, რომელსაც თავისი
სახისმეტყველებითი ასპექტები და ესთეტიკური ფენომენი ახლდა.
ყოველი ეპოქა თავის ძირითად ლიტერატურულ-ესთეტიკურ მახასიათებლებს აყალიბებს, რითაც
არის იგი ჩვენი თანამედროვეობისათვის ღირებული და მნიშვნელოვანი. ამა თუ იმ ეპოქის ლიტერატურა
წინალიტერატურული პროცესების ტრადიციათა მატარებელია, იგი შემდგომში ახალი ლიტერატურული
ტენდენციებისა და მხატვრული სამყაროს წარმოქმნის საფუძველი თავად ხდება.
IV საუკუნეში კაპადოკიაში ჩამოყალიბდა ძლიერი საღვთისმეტყველო სკოლა, რომლის
წარმომადგენლები იყვნენ წმ. ბასილი დიდი-კაპადოკიელი, წმ. გრიგოლ ნოსელი, წმ. გრიგოლ
ღვთისმეტყველი-ნაზიანზელი. სამეცნიერო ლიტერატურაში სათანადო წყაროების საფუძველზე მათ
შესახებ გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ისინი წარმომავლობით ქართველურ ტომებს ეკუთვნოდნენ, რაც
დოკუმენტურადაც დასტურდება. ოღონდ აქ ისიც უთუოდ უნდა აღინიშნოს, რომ სამივე წმინდა მამის
სააზროვნო ენა ბერძნული იყო და სამივენი ბერძნულად წერდნენ, შესაბამისად, მათი მემკვიდრეობა
ქართული კულტურის კუთვნილება მათი თხზულებების ქართულად თარგმნის შემდეგ გახდა.
კაბადოკიელ წმინდა მამათა თხზულებები ქართულად თარგმნეს წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელმა, დავით
ტბელმა, წმ. გიორგი მთაწმინდელმა, წმ. ეფრემ მცირემ, სხვა უცნობმა მთარგმნელებმა. ქართველ
მთარგმნელთა მთარგმნელობითი მეთოდი ლიტერატურისა და ეპოქის მოთხოვნათა შესაბამისად
იცვლებოდა, რის შედეგადაც რამდენიმე სახის მეთოდი ჩამოყალიბდა:
1. დინამიკური ექვივალენტისა, როდესაც მთარგმნელი ტექსტს მკითხველისა და მშობლიური ენის
გრამატიკული ნორმების გათვალისწინებით თარგმნიდა, მაგრამ ზოგჯერ დედნის ტექსტიდან
გადაუხვევდა, ამოკლებდა ან განავრცობდა; ეფრემ მცირემ ამ ტიპის თარგმანის, კერძოდ წმ. ეფთვიმე
მთაწმინდელის მთარგმნელობითი მეთოდის თაობაზე აღნიშნა, რომ ასეთი თარგმანები ქართველ ერს
სულიერი და ინტელექტუალური სიჩვილის პერიოდში სჭირდებოდა; ამიტომ წერდა იგი წმ. ეფთვიმე
მთაწმინდელის შესახებ: „ჴელეწიფებოდა შემატებაჲცა და კლებაჲცა, იგი სძითა ზრდიდა“, როდესაც
ქართველი ერი „ჩჩვილ იყო“ და იმდროინდელი ლიტერატურული მოთხოვნების კვალობაზე
თარგმნიდა; ე.ი. წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელი ითვალისწინებდა ქართველი ერის მზაობას, სულიერ და
ინტელექტუალურ დონეს, რის აღქმა შეეძლებოდა და როგორი თარგმანები შეიძლებოდა მიეწოდებინა
ქართველი მკითხველისათვის;
2. მომდევნო ეტაპზე აუცილებელი გახდა მთარგმნელობითი მეთოდის დახვეწა, რადგან წმ. ეფთვიმე
მთაწმინდელის თარგმანებმა უკვე ერი მოამზადა უფრო ზუსტად თარგმნილი ტექსტის აღსაქმელად,
რისთვისაც წმ. გიორგი მთაწმინდელმა ახალი პრინციპი შეიმუშავა; იგი სიტყვასიტყვითი თარგმნის
მეთოდს მისდევდა ისე, რომ ზედმიწევნით იცავდა ქართული სალიტერატურო ენის ნორმებს; მის მიერ
თარგმნილი თხზულებები დედნის სიზუსტესთან ერთად ქართული ენის ბუნებას ითვალისწინებდა, რის
გამოც ისინი მკითხველისათვის ბუნებრივი და გასაგები იყო; სამართლიანობა მოითხოვს ითქვას, რომ
მთარგმნელობითი თვალსაზრისით ეს საუკეთესო თარგმანები იყო, რაც დედნის სიზუსტით
გადმოთარგმნამ და თარგმანის ენის ეროვნულობამ, ენის ბუნებრივობის დაცვამ განაპირობა; ეს
მთარგმნელობითი საქმიანობის მეორე საფეხური იყო;
3. XI საუკუნეშივე, 70-იან წლებში, წმ. ეფრემ მცირე თავისი მოღვაწეობის მეორე პერიოდში თარგმნას
ახალი მეთოდით შეუდგა, მას თვით ეფრემმა „უსაკუთრესითა სიტყვითა“ შესრულებული თარგმანი
უწოდა, ხოლო თანამედროვე სამეცნიერო ლიტერატურაში ფორმალური ეკვივალენტის ტიპის თარგმანი

2
ეწოდა. წმ. ეფრემის გზა და გეზი წმ. არსენ იყალთოელმა და იოანე პეტრიწმა განაგრძეს. წმ. ეფრემის
თარგმნილია არეოპაგიტული კორპუსი, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის ჰომილიათა კორპუსი -
თექვსმეტსიტყვედი, წმ. იოანე დამასკელის „დიალექტიკა“, წმ. არსენ იყალთოელმა თარგმნა
დოგმატიკონი, წმ. იოანე დამასკელის თხზულებანი, იოვანე პეტრიწმა - ნემესიოს ემესელისა და პროკლე
დიადოხოსის თხზულებანი. პეტრიწის თარგმანები წმ. ეფრემისა და წმ. არსენის თარგმანებისაგან
განსხვავებულია, რადგან მან შემოიღო ახალი საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია, რომელიც სიზუსტით
გამოირჩეოდა, თუმცა ქართული სალიტერატურო ენა საკმაოდ დაამძიმა. მისი გზა-გეზი რამდენიმე
მიზეზის გამო აღარ გაგრძელებულა. მხოლოდ XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში ააღორძინა ანტონ
პირველმა.
XI საუკუნის მეორე ნახევარში ბიზანტიის საიმპერატორო კარზე მოღვაწეობდნენ უდიდესი
ღვთისმეტყველები მიქაელ ფსელოსი და იოანე იტალოსი, რომლებიც თავიანთ საღვთისმეტყველო
შრომებში შეეცადნენ რელიგიისა და მეცნიერების, ფილოსოფიისა და ღვთისმეტყველების მორიგებას,
რაც რენესანსული სულის გამოხატულება იყო. მაგრამ ბიზანტიის იმპერიაში მიმდინარე რთული
პოლიტიკური ვითარების გამო რენესანსული კულტურის შემდგომი განვითარებისათვის ხელსაყრელი
პირობები ვერ შეიქმნა. სამაგიეროდ, მის აღმოსავლეთით მდებარე უძლიერეს მონარქიულ
სახელმწიფოში, საქართველოში, შექმნილმა პოლიტიკურმა, სოციალურმა, კულტურულმა და
ეკონომიკურმა ვითარებამ ხელი შეუწყო რენესანსული იდეალების განვითარებას, რაც ყველაზე ნათლად
იოვანე პეტრიწის ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო მოძღვრებით გამოვლინდა, რასაც შედეგად მოჰყვა
ქართული საერო მწერლობის ჩამოყალიბება, რომლის გვირგვინიც შოთა რუსთველის
„ვეფხისტყაოსანია“.
მართალია, ძველი ქართული ლიტერატურა, როგორც სხვა ქრისტიანული ქვეყნების ლიტერატურები,
ძირითადად ბიზანტიური ლიტერატურის კონტექსტში განვითარდა, რადგან მათ ქრისტიანული
რელიგია აერთიანებდა, მაგრამ ჩვენს ქვეყანას ინტენსიური პოლიტიკური, სოციალურ-ეკონომიკური და
კულტურული ურთიერთობები აღმოსავლეთის ქვეყნებთანაც ჰქონდა, რამაც, როგორც ერთ-ერთმა
ფაქტორმა, ხელი შეუწყო საერო ლიტერატურის წარმოშობა-განვითარებას.

წმ. ეფრემ მცირე

წმ. ეფრემ მცირის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ზოგადი დახასიათება. XI საუკუნის II ნახევრის

ქართველი სასულიერო პირი, მეცნიერი, ფილოლოგი, ფილოსოფოსი, ისტორიკოსი, ახალი
მთარგმნელობითი მეთოდის, ელინოფილობის, დამამკვიდრებელი, ქართული კულტურის ერთ-ერთი
უდიდესი მოღვაწე წმ. ეფრემ მცირე წმ. ეფთვიმე და წმ. გიორგი მთაწმინდელების მიერ დაწყებულ
საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიურ და მთარგმნელობით საქმიანობას აგრძელებს და საფუძველს უყრის
ფილოლოგიურ მეცნიერებებს. ეფრემის შესახებ ბიოგრაფიული ცნობები მწირადაა შემორჩენილი.
ხელნაწერების კოლოფონების მიხედვით, წმ. ეფრემ მცირე ანტიოქიაში, შავ მთაზე მოღვაწეობდა, შავი
მთის ქართული საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა ერთ-ერთი უდიდესი კულტურულ-
საგანმანათლებლო კერა, მწერლობის განვითარების ცენტრი იყო. ბაგრატ მეოთხის გამეფებისას, მაშინ,
როდესაც ახლადნაკურთხი მეფე ჯერ კიდევ 7-8 წლის ყმაწვილი იყო, ტაოელი აზნაურები საბერძნეთში
წავიდნენ. „ქართლის ცხოვრებაში“ მითითებულია, რომ მათ შორის იყვნენ ვაჩე კარიჭის ძე და ბანელი

3
ეპისკოპოსი იოვანე. კორნელი კეკელიძე მიიჩნევდა, რომ ეფრემი, რომლის გვარი კარიჭის ძე უნდა
ყოფილიყო, სწორედ ამ ვაჩე კარიჭის ძის შვილი უნდა ყოფილიყო (კეკელიძე, 1960: 251). ეფრემმა
კონსტანტინეპოლში, სადაც შეიძლებოდა იგი დაბადებულიყო კიდეც, ან მცირეწლოვანი მიეყვანათ,
ბრწყინვალე განათლება მიიღო, ზედმიწევნით კარგად შეისწავლა ბერძნული ენა, საღვთისმეტყველო
მწერლობის დარგები, რის შემდეგაც შავ მთაზე წავიდა. სამეცნიერო ლიტერატურაში განსხვავებული
მოსაზრებებიც არსებობს.
კ. კეკელიძემ დასვა კითხვა, თუ რატომ აირჩია კონსტანტინეპოლში აღზრდილმა ეფრემმა შავ მთაზე
წასვლა და არა ათონის ქართველთა მონასტერში, სადაც უკვე თითქმის საუკუნის განმავლობაში
არსებობდა ძლიერი ქართული საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა. ეს მოვლენა მან იმით ახსნა,
რომ ათონზე XI საუკუნის 60-იანი წლების დამლევს ერთმანეთთან გამწვავებული ურთიერთობა ჰქონდათ
ქართველ და ბერძენ მონაზვნებს, რის გამოც ათონის მთაზე მოღვაწე ქართველი მამები კრიტიკულ
ვითარებაში აღმოჩნდნენ (მეტრეველი, 1996). როდესაც ათონზე ქართველ მონაზვნებს ამგვარ გასაჭირში
უწევდათ მოღვაწეობა, შავ მთაზე ქართველები უფრო მყუდრო, მშვიდ გარემოში იღვწოდნენ, მათი
რიცხვი სულ 60-მდე იყო და ნელ-ნელა იზრდებოდა. თუმცა, „წმ. გიორგი მთაწმინდელის ცხოვრება“
მოგვითხრობს, რომ დროდადრო ბერძნებთან შეტაკება შავ მთაზე მოღვაწე ქართველ მონაზვნებსაც
უხდებოდათ, რასაც თუნდაც 1057 წლის პოლემიკა მოწმობს, როდესაც წმ. გიორგი მთაწმინდელს
ანტიოქიის პატრიარქის თევდოსის წინაშე ქართული ეკლესიის დამოუკიდებლობის, ავტოკეფალობის,
დამტკიცება დასჭირდა. ამ დროს შავ მთაზე ეფრემი ჯერ კიდევ არ ჩანს, რასაც კ. კეკელიძე იმით ხსნის,
რომ ეფრემის იქ ყოფნისას ანტიოქიის პატრიარქი არ იკითხავდა, ქართველთა შორის იყო თუ არა
ბერძნული ენის მცოდნე და წმინდა წერილში განსწავლული პიროვნება. ანტიოქიის პატრიარქს წმ.
გიორგი მთაწმინდელი დაუსახელეს, რომელიც იმჟამად იქ იმყოფებოდა და სამწერლო-მთარგმნელობით
მოღვაწეობას ეწეოდა. ვფიქრობ, ეს იმით უფრო აიხსნება, რომ ეფრემი ჯერ კიდევ ძალიან ახალგაზრდა
იყო, სიყმაწვილის ასაკში იქნებოდა და საღვთისმეტყველო-მთარგმნელობით, სამწერლო საქმიანობაში
ჩართული არც იქნებოდა. ყოველივე ეს მიუთითებს, რომ ეფრემ მცირე შავი მთის ლიტერატურულ-
საღვთისმეტყველო ცენტრში XI საუკუნის 60-იანი წლების ბოლოსთვის, შესაძლოა, წმ. გიორგი
შეყენებულის აღსრულების შემდეგ (1068 წელი) მისულიყო და შესდგომოდა საღვთისმეტყველო-
სამწერლო საქმიანობას.
შავ მთაზე ყოფნისას წმ. ეფრემ მცირე სვიმეონწმიდის უმდიდრესი წიგნთსაცავით სარგებლობდა და
ღრმა საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური განათლება მიიღო. მან ურთიერთობა დაამყარა ბიზანტიური
მწერლობის ისტორიაში კარგად ცნობილ კანონისტ ნიკოლოზ შავმთელთან, რომელიც პანდექტებისა და
ტაქტიკონის ავტორია, და რომელსაც საქართველოს ეკლესიის ისტორიის შესასწავლად და გასარკვევად
იგივე წყაროები ჰქონია ხელთ, რაც წმ. ეფრემს (კეკელიძე, 1960: 252). წმ. ეფრემ მცირეს ასეთივე ახლო
ნაცნობობა უნდა ჰქონოდა „წმ. იოანე დამასკელის ცხოვრების“ არაბული ვერსიის ავტორთან, მიქაელ
ბერთან. კ. კეკელიძე ვარაუდობდა, აგრეთვე, ეფრემის ნაცნობობას ამ „ცხოვრების“ ბერძნულად
მთარგმნელთან, ადანის მიტროპოლიტთან, სამუელთან, რომლის შრომა ეფრემმა ქართულად თვითონ
თარგმნა (კეკელიძე).
შავი მთის ქართული საღვთისმეტყველო სკოლა ეფრემის იქ მისვლის დროს უკვე ერთ-ერთ უდიდეს
და ნაყოფიერ ცენტრად ითვლებოდა. ორჯერ რამდენიმე წლის განმავლობაში შავ მთაზე მოღვაწეობდა წმ.
გიორგი მთაწმინდელი. შავი მთის მოღვაწეები იყვნენ კვირიკე ბერი, ანტონ ტბელი, საბა სულაის ძე

4
თუხარელი, ეფრემ დიდი ოშკელი, იოვანე მთავარაის ძე, რომელმაც ეფრემს წმ. კირილე
ალექსანდრიელის თხზულებები ათარგმნინა. ეფრემი ბავშვობიდანვე საგანგებოდ გაიწვრთნა
საღვთისმეტყველო ლიტერატურაში და გამოამჟღავნა სამწერლო და მთარგმნელობითი ნიჭი,
ორგანულად შეერწყა შავი მთის საღვთისმეტყველო სკოლას და მის სამწერლობო ტრადიციათა
გამგრძელებელი გახდა. მთარგმნელობითი საქმიანობისთვის ეფრემს საბა თუხარელი და ანტონ ტბელი
წვრთნიდნენ, საჭირო და აუცილებელი რჩევა-დარიგებებით ეხმარებოდნენ. ერთ-ერთი შავმთელი
მოღვაწე ბერი იოვანე პატრიკყოფილი ფარნაკელი ცნობილი იყო, როგორც საღმრთო ფილოსოფოსი,
რომელსაც ეფრემი საკუთარ მასწავლებლად მიიჩნევდა და იგი XIX-XX საუკუნეების ზოგიერთმა
მკვლევარმა იოვანე პეტრიწადაც გაიაზრა. სწორედ იოვანე ფარნაკელმა ურჩია ეფრემს პუნქტუაციის
შემოღება (ბეზარაშვილი). გაბრიელ მღვდელი კი ეფრემს სათარგმნელ თხზულებებს უთითებდა და
ურჩევდა (კეკელიძე, 1960: 253). ეფრემს შავი მთა გარდაცვალებამდე არ დაუტოვებია, მუდმივად იქ
მოღვაწეობდა. წმ. ეფრემ მცირე XII საუკუნის დამდეგს უნდა გარდაცვლილიყო, რადგან რუის-ურბნისის
საეკლესიო კრების აქტებში გარდაცვლილთა შორის იხსენიება.
წმ. ეფრემ მცირის ორიგინალური თხზულებები. წმ. ეფრემ მცირემ ორი ორიგინალური ისტორიულ-
ჰაგიოგრაფიული თხზულება შექმნა. კერძოდ, ეფრემმა წმ. გიორგი მთაწმინდელის მიერ დაწყებული გზა
გააგრძელა და დოკუმენტის სახით ქართველთა მოქცევის წყაროების შესახებ ქართველი ერისათვის
უაღრესად მნიშვნელოვანი მეცნიერული ხასიათის ნაშრომი შექმნა. ესაა „უწყებაჲ მიზეზსა ქართველთა
მოქცევისასა, თუ რომელთა წიგნთა შინა მოიჴსენების“. თხზულება წმ. ეფრემს შავი მთის ქართველთა
მონასტრის წინამძღვრის, იოვანე კვირიკეს, დავალებითა და ბრძანებით დაუწერია. იოვანე კვირიკემ
ეფრემს მიზნად დაუსახა შეეგროვებინა და აღეწერა ყველა ის ცნობა, რომელიც ბერძნულ ენაზე არსებულ
თხზულებებში ქართველთა მოქცევას შეეხებოდა, რათა ერთხელ და სამუდამოდ ბერძნებისათვის,
აგრეთვე, სხვებისთვისაც, ეჩვენებინათ და დაემტკიცებინათ, რომ ქართული ეკლესია სამოციქულოა და
ქართველებმა ქრისტიანული სარწმუნოება პირველსავე საუკუნეში მიიღეს. სხვადასხვა მიზეზის გამო
ანტიოქიასა და შავ მთაზე მოღვაწე ბერძენი ბერები ეჭვის ქვეშ აყენებდნენ და ქართველთა საეკლესიო
დამოუკიდებლობას არ ცნობდნენ. ეს შეხედულება წმ. ეფრემ მცირის თხზულებას ბერძნული ენიდან
მოხმობილი საბუთების კვალობაზე უნდა გაექარწყლებინა. ბერძნული წყაროების დამოწმება იმისთვის
იყო აუცილებელი, რომ ანტიოქიისა და შავი მთის ბერძენი ბერები ქართულ წყაროებს არ ენდობოდნენ,
არ სცნობდნენ, ისინი მხოლოდ იმ საბუთებს აღიარებდნენ და შეიწყნარებდნენ, რომლებიც ბერძენ
ავტორთა წიგნებიდან იქნებოდა ამოღებული და დამოწმებული. წმ. ეფრემ მცირემ ყურადღება მიაქცია
ქართველთა მოქცევის საკითხს. მან დაიმოწმა წმ. თეოდორიტე კვირელისა და ევაგრეს თხზულებები,
რომლებიც არა მხოლოდ ანტიოქიელი, არამედ ყველა ბერძნულენოვანი ეკლესიებისათვის უდიდესი
ავტორიტეტები იყვნენ. როცა ბერძნები ქართველებს ქართული ეკლესიის ავტოკეფალიის შესახებ
ეკამათებოდნენ, საბუთად მოჰქონდათ, რომ საქართველოში არც ერთ მოციქულს არ უქადაგია. წმ.
გიორგი მთაწმინდელმა ანტიოქიის პატრიარქთან პოლემიკისას განაცხადა, რომ საქართველოში
ქრისტიანობა იქადაგეს წმ. ანდრია პირვეწოდებულმა და წმ. სვიმონ კანანელმა, ხოლო IV საუკუნეში
ქართველები კონსტანტინე დიდის დროს წმ. ნინოს მიერ მოიქცნენ და ამ დროიდან ქრისტიანულმა
რელიგიამ სახელმწიფოებრივი სტატუსი შეიძინა. წმ. ეფრემმა წმ. გიორგი მთაწმინდელის მიერ
მოხმობილი საბუთებიც დაიმოწმა და სხვაც მოიძია. წმ. ნინოს მოღვაწეობის შესახებ არსებული ცნობები
წმ. ეფრემ მცირემ წმ. თეოდორიტე კვირელის თხზულებიდან დაიმოწმა. ბერძენი მონაზვნები

5
ქართველებს იმასაც უსაყვედურებდნენ, თითქოს ქართველებმა თვითნებურად დაისვეს კათალიკოსი,
რის საწინააღმდეგოდაც წმ. ეფრემმა დაიმოწმა ანტიოქიური ქრონოგრაფი, რომელშიც ნათქვამია, რომ ეს
უფლება ქართველებს VIII საუკუნეში პატრიარქ თეოფილაქტეს თავმჯდომარეობით ადგილობრივმა
კრებამ მიანიჭა. მირონის დამზადებისა და კურთხევის უფლებაც, როგორც წმ. ეფრემ მცირე მიუთითებს,
ქალკედონის საეკლესიო კრებამ მისცა. ეს წყაროები ანტიოქიელებს ჭეშმარიტებად მიაჩნდათ და ისინი
სწორედ ამიტომაც გამოიყენა ეფრემმა. კ. კეკელიძე ამ ცნობებს ლეგენდური წარმოშობისად მიიჩნევდა
(კეკელიძე, 1960: 263). წმ. ეფრემს რომც სცოდნოდა მათი ლეგენდურობა, მისი მიზანი ამ წყაროების
კრიტიკული განხილვა არ იყო. მისთვის მთავარი იმ წყაროების მოძიება იყო, რომლებიც მოციქულთა
მიერ ქართული ეკლესიის დაარსებასა და ავტოკეფალურობას ეჭვმიუტანლად დაადასტურებდნენ. კ.
კეკელიძის შეხედულება ამ წყაროთა ლეგენდურობის შესახებ შემდგომი მეცნიერული კვლევების
საფუძველზე შეიცვალა. როგორც ჩანს, მეცნიერის განაცხადი იმდროინდელი იდეოლოგიური წნეხის
შედეგი იყო. შავ მთაზე მოღვაწე ქართველმა მონაზვნებმა კარგად იცოდნენ წმ. გიორგი მთაწმინდელის
ღვაწლი ქართული ეკლესიის ავტოკეფალურობის დამტკიცების თაობაზე. მაგრამ ისიც ახსოვდათ,
გიორგიმ მხოლოდ წმ. ანდრია პირველწოდებულის „მიმოსლვანი“ დაიმოწმა, როგორც წყარო, ხოლო
ამავე დროს, იოვანე გუთელ ეპისკოპოსის ქართლში კურთხევის ამბავიც გაიხსენა ბიზანტიაში
გავრცელებული ერეტიკული მოძღვრებების გავრცელების პერიოდში. წმ. გიორგი მთაწმინდელის
არგუმენტი მომდევნო ხანის ქართველმა მოღვაწეებმა არასაკმარისად მიიჩნიეს და წმ. ეფრემს სწორედ
ამიტომ დაავალეს ამ უდიდესი ისტორიული ღირებულების მქონე თხზულების, ფაქტობრივად,
წყაროთმცოდნეობითი ხასიათის სამეცნიერო ნაშრომის შექმნა. ცხადია, მათ ეფრემში ის პიროვნება
დაინახეს, რომელსაც ამგვარი რთული საკითხების შესახებ არსებული ბერძნულენოვანი მასალის
მოძიება, დალაგება და ქართული ეკლესიის სასარგებლოდ გამოყენების ძალა შესწევდა.
წმ. ეფრემ მცირეს ეკუთვნის ჰაგიოგრაფიული ხასიათის ორიგინალური თხზულება სვიმეონ
ლოღოთეტის შესახებ: „მოსაჴსენებელი მცირე სჳმეონისათჳს ლოღოთეტისა და თხრობაჲ მიზეზსა ამათ
საკითხავთა თარგმნისასა“. სვიმეონ ლოღოთეტი X საუკუნის 80-იან წლებში შეუდგა ბერძნულენოვანი
კიმენური რედაქციის ჰაგიოგრაფიული თხზულებების გამეტაფრასებას და საკმაოდ მრავალრიცხოვანი
მეტაფრასული მემკვიდრეობაც დაგვიტოვა. ქართველმა სასულიერო მოღვაწემ, წმ. ეფრემ მცირემ,
თითქმის ერთი საუკუნის შემდეგ სვიმეონის მოღვაწეობიდან შექმნა ჰაგიოგრაფიული თხზულება
სვიმეონის ცხოვრების, საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული საქმიანობის, ჰაგიოგრაფიაში ახალი
მიმართულების, მეტაფრასტიკის შექმნის შესახებ. საამისოდ მან შეკრიბა ბერძნულად არსებული
ცნობები, ხოლო თხზულება ქართულად დაწერა. ეს თხზულება გელათურ ხელნაწერშია (# 5) დაცული,
რომელიც ქუთაისის ეთნოგრაფიულ მუზეუმში ინახება. იგი გამოსცა კ. კეკელიძემ.
წმ. ეფრემ მცირეს ეკუთვნის რამდენიმე ორიგინალური იამბიკო. ერთი მათგანი სამოციქულოზეა
წარწერილი - „სახედ სიბრძნისა“; მეორე და საკმაოდ ვრცელი იამბიკო წმ. ეფრემ მცირემ თავისი
თარგმნილი წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის ჰომილიების ბოლოს მიაწერა და წმ. გრიგოლ
ღვთისმეტყველს მიუძღვნა. იამბიკო აკროსტიქულია. წმ. ეფრემ მცირემ თარგმნა წმ. გრიგოლ
ღვთისმეტყველის 19 აპორიტა, ანუ საიდუმლო ჰიმნი, რომელთა შორის საკუთარი ორიგინალური
იამბიკოებიც აქვს ჩართული (ბეზარაშვილი).
მთარგმნელობითი მოღვაწეობა და სტილი. წმ. ეფრემ მცირე იშვიათად ღრმა მეცნიერი და ჩინებული
მთარგმნელი იყო. განსაკუთრებული ავტორიტეტი სწორედ მთარგმნელობითი საქმიანობით მოიპოვა,

6
რადგან შეიმუშავა და ჩამოაყალიბა ახალი მთარგმნელობითი მეთოდი, რომელსაც თანამედროვე
ფილოლოგიურ მეცნიერებაში ელინოფილობას უწოდებენ. მომდევნო ხანის მთარგმნელობით
საქმიანობაში სხვა მეთოდებთან შედარებით ამ მეთოდმა მოიპოვა უპირატესობა, რასაც თავისი
საფუძვლები ჰქონდა. წმ. ეფრემს ჰყავდა მემკვიდრეები არსენ იყალთოელის, იოანე პეტრიწის და,
საზოგადოდ, გელათის საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლის წარმომადგენელთა სახით,
რომელთა თარგმანები ელინოფილური ხასიათისაა. ეფრემმა შეიმუშავა ახალი მთარგმნელობითი
პრინციპი, საკითხი დასვა იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა თარგმნილიყო ნებისმიერი თხზულება უცხო
ენიდან. მისი სრულიად მართებული აზრით, თხზულება დედნიდან უნდა თარგმნილიყო და ზუსტად
ისე, როგორც ეს დედანში იყო, ყოველგვარი შემატებისა და შემოკლების გარეშე, „ზედა წარწერილის“, ანუ
სათაურის შეუცვლელად. ამგვარი თარგმნის მეთოდს ეფრემმა „უსაკუთრესითა სიტყვითა“
შესრულებული თარგმანი უწოდა. მისი მეთოდის თანახმად, სიტყვა ზედმიწევნით ზუსტად უნდა
ყოფილიყო ქართულ ენაზე გადმოტანილი. საამისოდ ბერძნულ ენაზე არსებულ ლექსიკონებს იყენებდა
და ეყრდნობოდა, რათა დედნისეული სიტყვის თავდაპირველი აზრი და მნიშვნელობა შეენარჩუნებინა,
დაეზუსტებინა, რომელ კონტექსტში რას ნიშნავდა პოლისემანტიკური სიტყვა, ან ძნელად
სათარგმნელი//განსამარტი სიტყვა. თუ ქართულ ენაზე შესატყვის სიტყვას ვერ დაძებნიდა, კი არ
გამოტოვებდა, ბერძნულ სიტყვას ქართულ ტექსტში უთარგმნელად ტოვებდა, რათა შემდეგში
დაეზუსტებინა. ამგვარი შემთხვევა იშვიათად, მაგრამ მაინც იყო. როდესაც ეფრემი სხვათა ნათარგმნის
შესწორებას იწყებდა, თავისი მეთოდის კვალობაზე, მას აშიაზე შესწორებულ ვარიანტს აწერდა. თავისი
თანამოაზრე და მრჩეველი მონაზვნების დახმარებით ეფრემი თარგმნისას აშიაზე წერდა სქოლიოებსა და
განმარტებებს, რომელთაც აღნიშნავდა საგანგებო ტერმინით „შეისწავენ“, ისინი აზრის უფრო ნათლად
გადმოსაცემად იყო საჭირო. დედნის სიტყვებს მარტივად, შეუზავებლად და შეუხებლად გადმოსცემდა,
ხოლო სქოლიოებში, რომლითაც შემკულია მისი თარგმანების შემცველი ხელნაწერები, დამატებით
ცნობებს იძლეოდა ამა თუ იმ სიტყვის, ფრაზის მნიშვნელობის დასაზუსტებლად. დედნისეული აზრის
უკეთ გადმოსაცემად მან პუნქტუაციის საკუთარი სისტემა შემოიღო: ერთწერტილი, ორწერილი,
სამწერტილი და ექვსწერტილი (ბეზარაშვილი...). ეს სისტემა მომდევნო ხანის ქართულ მწერლობაში
დამკვიდრდა და მანამ გამოიყენებოდა, ვიდრე თანამედროვე პუქტუაციის ნიშნები არ შემოვიდა.
პუნქტუაციის ეს სისტემა ეფრემმა ბერძნულის კვალობაზე შეიმუშავა.
წმ. ეფრემ მცირე სათარგმნელ ტექსტს უდიდესი სიფრთხილით ეკიდებოდა და წინა თაობის
მთარგმნელებს შესაფერის პატივს მიაგებდა. იგი საგანგებოდ მოიძიებდა ბერძნულ დედანს, რომელიც
სანდო უნდა ყოფილიყო და თარგმნას მხოლოდ ამის შემდეგ შეუდგებოდა. ვიდრე თარგმნას დაიწყებდა,
უწინარეს ყოვლისა, ცნობებს აგროვებდა და არკვევდა, მის მიერ შერჩეული ტექსტი ქართულად უკვე ხომ
არ იყო თარგმნილი. ცნობილი ფაქტია, რომ ეფრემმა წმ. ბასილი დიდის „ასკეტიკონის“ ქართულად
თარგმნა გადაწყვიტა, რომლის შესახებაც გადააწყდა ცნობას, რომ ადრე თითქოს პროკოპი ბერს უნდა
ჰქონოდა თარგმნილი. ამ თარგმანის მოპოვებას თორმეტი წელი ელოდებოდა. მხოლოდ ხანგრძლივი
დროის შემდეგ, როდესაც ყოველგვარი მოლოდინის დრო ამოიწურა, ანტონ ტბელის ბრძანებით შეუდგა
თხზულების თარგმნას, რასაც ადასტურებს ხელნაწერზე დართული ანდერძი. პროკოპი მღვდლის
თარგმანს მიაკვლია ელგუჯა ხინთიბიძემ (კეკელიძე, 1960: 259; ხინთიბიძე, 1982). ასევე, წმ. ეფრემ მცირეს
ჰქონდა ცნობა წმ. გიორგი მთაწმინდელის მიერ „წმ. გრიგოლ საკვირველთმოქმედის ცხოვრების“
ქართულად თარგმნის შესახებ, მაგრამ ვერც ამ თარგმანს მიაკვლია, რის შემდეგაც შეუდგა მის თარგმნას.

7
ყოველივე ეს სათარგმნი ტექსტისადმი ეფრემის დამოკიდებულებას და წინამორბედი მთარგმნელის
მიმართ პატივისცემას მოწმობს. როგორც კ. კეკელიძე მიუთითებდა, თხზულებები, რომელთა
თარგმანებიც მისი ხელიდან გამოდიოდა, მკაცრი, რთული ფილოლოგიური და მთარგმნელობითი
მეთოდითაა შესრულებული. მისი სიტყვით, „ამ მხრივ, როგორც შეგნებული მეცნიერ-მთარგმნელი,
ეფრემი იშვიათი მოვლენაა ჩვენს მწერლობაში“ (კეკელიძე, 1960: 254). საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს, რომ
წმ. ეფრემ მცირის საღვთისმეტყველო მოღვაწეობა ბიზანტიაში რენესანსული აზროვნების ჩანასახოვანი
გამოვლინების პერიოდს ემთხვევა. ამ დროს მოღვაწეობდნენ მიქაელ ფსელოსი და იოანე იტალოსი,
რომლებმაც, ზემოთაც აღვნიშნეთ, ღვთისმეტყველებისა დ ფილოსოფიის, მეცნიერებისა და რელიგიის
შერწყმა-შეზავება დაისახეს მიზნად, მაგრამ ამ საქმის ბოლომდე მიყვანა ვერ შეძლეს ბიზანტიის
იმპერიაში იმ დროისათვის შექმნილი პოლიტიკურ-იდეოლოგიური და სოციოკულტურული ვითარების
გამო.
წმ. ეფრემ მცირის თარგმანები. წმ. ეფრემ მცირემ თხზულებები თარგმნა ყველა სასულიერო-
საღვთისმეტყველო დარგში. ბიბლიური თხზულებებიდან მისი რედაქტირებულია ახალი აღთქმის
წიგნები, კერძოდ, „საქმე მოციქულთა“, „შვიდი კათოლიკე ეპისტოლე“ და პავლე მოციქულის 14
ეპისტოლე. ეფრემის მიერ ახალი აღთქმის წიგნების რედაქტირების შესახებ ცნობები დაცულია
იერუსალიმურ ხელნაწერში Jer.25, რომლის ანდერძში აღნიშნულია, რომ მას ხელთ ჰქონდა ახალი
აღთქმის წმ. გიორგი მთაწმინდლისეული რედაქცია და იქ, სადაც ბერძნული ენის კვალობაზე აზრის
კიდევ უფრო მეტად დაზუსტებას მიიჩნევდა საჭიროდ, აშიაზე უთითებდა. როგორც წმ. ეფრემ მცირემ
აღნიშნა, შეგირდის მოვალეობა მოძღვრის წინაშე მას არ დაურღვევია, მაგრამ ბერძნული ენა
უფსკრულივით ღრმაა და სხვადასხვა კონტექსტში მისი ყოველი სიტყვა სხვადასხვაგვარად გაიაზრება.
სწორედ ასეთ დროს ხდებოდა საჭირო ქართული ტექსტის შეცვლა-დაზუსტება, რისთვისაც სტრიქონის
გასწვრივ სვამდა ჲ-ს, ხოლო ტექსტში შესწორებული სიტყვის წინ - საგანგებო ნიშანს. წმ. ეფრემ მცირემ წმ.
გიორგი მთაწმინდელის თარგმანის ნაკლისა თუ სისუსტის აღნიშვნისას განაცხადა, რომ გიორგიმ ძველ
თარგმანთან კავშირი ბოლომდე ვერ გაწყვიტა. თუმცა, ამის მიუხედავად, ეფრემმა მოითხოვა, რომ წმ.
გიორგი მთაწმინდელის თარგმანში მისი შესწორებები სხვებს არ გადაეტანათ. ეფრემის მიერ შეტანილი
შესწორებები დაცულია ხელნაწერებში A-137 და A-482. შესაძლოა ესეც იყო იმის მიზეზი, რომ ეფრემის
შესწორებების ობიექტურობის მიუხედავად, მოქალაქეობრივი უფლება წმ. გიორგი
მთაწმინდელისეულმა თარგმანმა დაიმკვიდრა და საეკლესიო ღვთისმსახურებაში ამჟამადაც იგი
გამოიყენება. ასევე, წმ. ეფრემ მცირეს იმავე მეთოდით შესწორებები „დავითნის“, იგივე ფსალმუნთა
ტექსტშიც შეუტანია. კ. კეკელიძის ვარაუდით, ეს 1080 წლამდე არ უნდა მომხდარიყო.
წმ. ეფრემ მცირეს განსაკუთრებული წვლილი მიუძღვის ეგზეგეტიკური თხზულებების თარგმნაში.
მან თარგმნა ეპისტოლეთა კომენტარები, რომელთა უქონლობა ქართულ ენაზე თვალნათლივ
იგრძნობოდა იმის მიუხედავად, რომ წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელს ეპისტოლეთა წმ. იოანე
ოქროპირისეული კომენტარები შემოკლებული სახით უკვე თარგმნილი ჰქონდა. წმ. ეფრემ მცირეს
ეპისტოლეთა წმ. იოანე ოქროპირის „თარგმანებების“ ქართულ ენაზე თარგმნისას ხელთ ჰქონია
ლექსიკონები, რომლებიც განსაკუთრებით რთულად სათარგმნელ სიტყვათა მნიშვნელობის გააზრებას
უადვილებდა. კ. კეკელიძემ შენიშნა, რომ ეფრემს წმ. იოანე ოქროპირის ეს თხზულებები იმ სახით და იმ
სისრულით არ უთარგმნია, როგორც ეს ბერძნულ დედანშია დაცული. ის მას სახელმძღვანელოდ ჰქონდა
და წმ. იოანე ოქროპირის აზრები ეგზეგეტიკური მეთოდით მოკლედ გადმოსცა. ამის საფუძველზე კ.

8
კეკელიძემ ეს თარგმანება-კომენტარები წმ. იოანე ოქროპირის თხზულებათა კვალობაზე შექმნილ
ეფრემის ორიგინალურ თხზულებად მიიჩნია. წმ. ეფრემ მცირემ თავმდაბლობა და წმინდანი
ავტორისადმი პატივისცემა გამოამჟღავნა და აღნიშნა, რომ ის წმ. იოანე ოქროპირის თხზულებებს
ემყარებოდა.
1080 წლამდე წმ. ეფრემ მცირემ მეორე ეგზეგეტიკური ხასიათის ნაშრომიც თარგმნა, „თარგმანებაჲ
დავითნისაჲ“, რომელსაც ახლავს წინასიტყვაობა. იგი გამოქვეყნებულია „ძველი საქართველოს“ III ტომში.
წმ. ეფრემმა წინასიტყვაში თავისი თარგმანის რაობა განმარტა და აღნიშნა, რომ მას წმ. გიორგი
მთაწმინდელის რედაქცია აუღია და ახსნა-განმარტებები მისთვის დაურთავს, მაგრამ ეს განმარტებები
მისი ორიგინალური თხზულება არაა. როგორც თვითონ ამბობს, მას ჰქონია „მართლმადიდებელნი
თარგმანნი“, რომელთა ავტორები იყვნენ წმ. ათანასე და წმ. კირილე ალექსანდრიელები, წმ. ბასილი
დიდი-კესარიელი, წმ. ევსუქი იერუსალიმელი, ასტერი ამასიელი და წმ. იოანე ოქროპირი. წმ. ეფრემ
მცირემ ამ თხზულებებიდან ამოკრიბა საჭირო მასალა და, შეიძლება ითქვას, ამ კომენტართა ახალი
რედაქცია შემოგვთავაზა. როგორც თვით წმ. ეფრემმა შენიშნა, მას ხელთ ჰქონია „სხუანნი წიგნნი ორნი,
რომელნიმე დავითისა თარგმანთაგან ერთად შემოკრებულნი იყუნეს“. ყოველივე ამის საფუძველზე კ.
კეკელიძემ დაასკვნა, რომ წმ. ეფრემ მცირის მიერ შესრულებული „დავითნის“ კომენტარების ტექსტი
შინაარსითა და აზრით ორიგინალური არ არის, ძირითადად მაინც თარგმანია, მაგრამ გეგმითა და
არქიტექტონიკით, რაც მასალისა და წყაროების შერჩევას გულისხმობს, ეფრემის ორიგინალური
ჩანაფიქრია. წმ. ეფრემ მცირის შრომა „დავითნის“ კატენების დამოუკიდებელი რეცენზიაა და იგი
მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ქართული მწერლობის, არამედ, საზოგადოდ, ქრისტიანული
ეგზეგეტიკური ლიტერატურის ისტორიაში. ტექსტი დაცულია ხელნაწერებში: მარტვილის XI საუკუნის
S-37, გელათის XII-XIII საუკუნეების K-29, ჯრუჭისა და XIX საუკუნის A ფონდის #14.
ძველი აღთქმის ბიბლიურ წიგნთაგან წმ. ეფრემ მცირეს ნათარგმნი აქვს ეკლესიასტეს განმარტებები.
ეკლესიასტეს თარგმანება-განმარტებების ავტორები არიან: წმ. იერონიმე, წმ. იპოლიტე ჰრომაელი,
ორიგენე ალექსანდრიელი, ათანასე და ოლიმპიოდორე ალექსანდრიელები, წმ. გრიგოლ ნოსელი,
დიონისე, პროკოპი ღაზელი, გრიგოლ აკრაკანტელი, მიტროფანე სმირნელი; ნეოკესარიის ეპისკოპოსმა
გრიგოლ საკვირველთმოქმედმა შეადგინა ბერძნულ სეპტანტაზე დამყარებული ეკლესიასტეს შინაარსის
მოკლე რედაქცია კომენტარებითურთ. ადრე ამ თხზულებას წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველს
აკუთვნებდნენ, რადგან მის თხზულებათა შემცველ ხელნაწერებში იყო მოთავსებული. სწორედ ეს მცირე
მოცულობის თხზულება თარგმნა ეფრემმა და იგი დაცულია ხელნაწერში A-292, ფ. 323-331. ეფრემმა
თარგმნა, აგრეთვე, ეზეკიელის მეტაფრასის მოკლე ეგზეგეტიკური ნაწყვეტი, რომელიც იმავე
ხელნაწერშია დაცული.
წმ. ეფრემ მცირე დაინტერესებული იყო დოგმატიკური და პოლემიკური საღვთისმეტყველო
ლიტერატურით. ამ დარგებში მან თარგმნა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის ოთხი თხზულება: ივლიანეს
განმაქიქებელი სიტყვა, „სიტყვა არიანოსთა მიმართ და თავისა თჳსისა“, „ევნომიანოსთა მიმართ“ და
„ღმრთისმეტყველებისათჳს წინა განბჭობაჲ“. დოგმატიკურ-პოლემიკურ საღვთისმეტყველო
ლიტერატურაში ეფრემის თარგმანთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანია წმ. იოანე დამასკელის „წყარო
ცოდნისა“, რომელსაც ეფრემის თარგმანში ეწოდება „გარდამოცემაჲ უცილობელი მართლმადიდებელთა
სარწმუნოებისაჲ“ (რაფავა, მიმინოშვილი, ჭელიძე). ამ წიგნის მეორე ნაწილია „წვალებათათჳს“, რომელიც
ეფრემს არ უთარგმნია, იგი მისივე უმცროსი თანამედროვის, თეოფილე ხუცესმონაზონის, მიერაა

9
თარგმნილი (მახარაშვილი). ეფრემის თარგმნილია წმ. იოანე დამასკელის „სიტყუაჲ სიტყჳს საგებელი
მათი, რომელნი ჰგმობენ წმიდათა ხატთა“ (K-8, ფ. 156-174).
წმ. ეფრემ მცირეს უდიდესი წვლილი მიუძღვის ასკეტიკურ-მისტიკური თხზულებების ქართულად
თარგმნაში, კერძოდ, მისი თარგმნილია წმ. ბასილი დიდის „ასკეტიკონი“ ითიკის გამოკლებით, რომელიც
ადრე წმ. ეფთვიმეს უთარგმნია. აგრეთვე, წმ. ეფრემ ასურის „ასკეტიკონი“, კასიანე ჰრომაელის
ასკეტიკური თხზულებები, პალადი ჰელენოპოლელის „ლავსაიკონი“ (ქ. მამასახლისი), თეოდორიტე
კვირელის თხზულებები (ვ. ჯუღელი).
წმ. ეფრემ მცირემ რამდენიმე ჰაგიოგრაფიული თხზულება თარგმნა, კერძოდ: თეოდორე პეტრა
არაბიელის „ცხოვრება თეოდოსი დიდისა“, „ცხოვრება პელაგია ანტიოქიელისა“, „წამება დიმიტრისი“,
„წამება მინა მეგვიპტელისა“, „ცხოვრება წმ. იოანე ოქროპირისა“, წმ. გრიგოლ ნოსელის „ცხოვრება
გრიგოლ ნეოკესარიელისა“, „ცხოვრება იოანე დამასკელისა“, რომელიც მიქაელ ხუცის მიერ იყო
არაბულად აღწერილი და ბერძნულად სამუელ ადანელის მიერ თარგმნილი, „სპირიდონ
ტრიმიფუნტელის წამება“ და სხვ.
წმ. დიონისე არეოპაგელის თხზულებათა წმ. ეფრემ მცირისეული თარგმანი. ქართული კულტურის
ისტორიაში განსაკუთრებული ადგილი დაიკავა წმ. დიონისე არეოპაგელის თხზულებათა წმ. ეფრემ
მცირის მიერ შესრულებულმა ქართულმა თარგმანმა (ნუცუბიძე, ჰონიგმანი, ჭელიძე და სხვ.), რომელიც
ცალკე განხილვის საგანია.
წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის ჰომილიათა ქართული თარგმანები. წმ. ეფრემ მცირემ უდიდესი
წვლილი შეიტანა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა, განსაკუთრებით, ჰომილიათა
ქართულად თარგმნაში . წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა თარგმნა საქართველოში ადრევე
დაიწყო და რამდენიმე ეტაპს მოიცავს. ცნობილია შობისა და ნათლისღების ჰომილიათა ანონიმური
თარგმანები, რომლებიც მრავალთავებშია დაცული. ისინი ლიტურგიული საჭიროებისათვის
განკუთვნილი შემოკლებული ვერსიებია და მათი დედნები ბერძნულში არ დასტურდება. ამიტომ
ქართულად შემონახული ტექსტების მნიშვნელობა ბიზანტიური მწერლობისათვის უაღრესად
მნიშვნელოვანია (ნ. მელიქიშვილი, მ. რაფავა). პირველ ეტაპზე წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის
ჰომილიების ტექსტები ქართულად ითარგმნა სომხურიდან, კერძოდ, გრიგოლ ოშკელმა ორი ჰომილია
სომხურიდან გადმოთარგმნა. წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელმა და დავით ტბელმა X საუკუნის ბოლოსა და XI
საუკუნის I ნახევარში ბერძნულიდან თარგმნეს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის ჰომილიები.
ელენე მეტრეველმა წარმოაჩინა წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელის მიერ წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის
თხზულებათა ქართულად თარგმნისა და კორპუსის შედგენის ისტორია. მთარგმნელმა მიზნად დაისახა
წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა ქართული თარგმანების მცირე კორპუსის შედგენა,
რომელიც მოიცავდა ლიტურგიკულ ჰომილიებს „ძისათვის“ (I, II), „სული წმიდისათვის“ და რამდენიმე
სხვა საკითხავს. მკვლევარმა გაარკვია, თუ როგორ თანდათანობით აყალიბებდა წმ. ეფთვიმე
მთაწმინდელი წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა კორპუსს. მისი აზრით, წმ. ეფთვიმეს X
საუკუნის ბოლოს უნდა ეთარგმნა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველისეული წმ. ბასილი დიდის//
კაბადოკიელის ეპიტაფია, რომელიც შემდეგ „ცხოვრების“ ჟანრის თხზულებად გადააკეთა. ეს თხზულება
წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა წმ. ეფთვიმე მთაწმინდლისეულ კრებულში ამ სახით და
ამავე სათაურით შევიდა.

10
 წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა ქართულად თარგმნაში ახალი ეტაპია დავით ტბელის,
როგორც მთარგმნელის, მოღვაწეობა. წმ. ეფთვიმეს კრებულები წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის
თხზულებათა მხოლოდ ძირითად ნაწილს მოიცავდა, რის გამოც მისი შევსების საჭიროება მალე გაჩნდა.
ეს მისია XI საუკუნის პირველი ნახევრის მოღვაწემ, დავით ტბელმა იკისრა და მალევე შეავსო წმ.
ეფთვიმეს მიერ თარგმნილი კრებულები ერთი ლიტურგიკული და რამდენიმე არალიტურგიკული
ჰომილიის თარგმანებით. მ. მაჭავარიანის დასკვნით, XI საუკუნის II მეოთხედში წმ. ეფთვიმეს
კრებულების შესავსებად დავით ტბელმა, სავარაუდოდ, შავ მთაზე, თავისი მთარგმნელობითი
სამუშაოები შეასრულა. მანვე გაარკვია, რომ დავითი თარგმნიდა დინამიკური ეკვივალენტის ტიპის
მეთოდით და ათონური სკოლის მიმდევრად წარმოგვიდგება, თუმცა, წმ. ეფთვიმეს მასშტაბის
ცვლილებები არ შეუტანია, ხოლო საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგიისა და ბიბლიური ციტაციის
გადმოტანისას უმეტესად ელინოფილთა თარგმანებს უახლოვდება.
წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა თარგმნის შემდგომი ეტაპი წმ. ეფრემ მცირის სახელს
უკავშირდება. მან სწორად გაიაზრა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა სრული კორპუსის
თარგმნის აუცილებლობა და მნიშვნელობა ქართული კულტურისათვის. ამიტომ უპირველეს მიზნად
დაისახა იმ არალიტურგიკულ თხზულებათა თარგმნა, რომლებიც ბერძნულიდან ქართულად
თარგმნილი არ იყო. ამ პრინციპების გათვალისწინებით ხელახლა თარგმნა გრიგოლ ოშკელის მიერ X
საუკუნეში სომხურიდან თარგმნილი ორი თხზულება//ჰომილია. წმ. ეფრემ მცირემ თავის კოლოფონებში
არალიტურგიკულ თხზულებათა რაოდენობა თავადვე განსაზღვრა და მათ „აპორიტები“ უწოდა. ამით წმ.
ეფრემმა შეკრა და დაასრულა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა სრული კორპუსი ქართულ
ენაზე, მან იგი დაუახლოვა 51 საკითხავიან ბერძნულ სრულ კორპუსს. წმ. ეფრემ მცირის მიერ
დასრულებულ კორპუსს ბერძნულ ხელნაწერთა შორის ანალოგი არა აქვს.
წმ. ეფრემ მცირემ თავის კოლოფონებში თავადვე ჩამოაყალიბა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის
თხზულებათა ქართულად თარგმნის ისტორია და საკუთარი მთარგმნელობითი კონცეფცია. წმ. ეფრემ
მცირის კოლოფონების ლიტერატურულ-ისტორიული მონაცემებისა და თავად წმ. ეფრემის თარგმანების
შესწავლის შედეგად გაირკვა, რომ წმ. ეფრემ მცირეს მხოლოდ წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის
თხზულებათა კორპუსის დასრულების შემდეგ ხელმეორედ უნდა ეთარგმნა წმ. ეფთვიმე მთაწმინდლის
მიერ თარგმნილი სადღესასწაულო სიტყვა, რომელიც შესანიშნავად შედგენილი ცალკე კრებულების
სახით ჩამოყალიბდა და გავრცელდა კიდეც. მანვე გაარკვია, რომ წმ. ეფრემ მცირემ თავისი
მთარგმნელობითი მოღვაწეობის პირველ პერიოდში მთარგმნელობითი მეთოდისა და
საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგიის მიხედვით ათონელთა პრინციპების მიმდევარი იყო, ხოლო მეორე
პერიოდში თანდათანობით ელინოფილური მთარგმნელობითი მეთოდოლოგია შეიმუშავა და
ბერძნულის ზედმიწევნითი ტერმინოლოგია შექმნა. სწორედ ამ დროს უკავშირდება 16 სადღესასწაულო
სიტყვის ხელახლა თარგმნა. წმ. გრიგოლის საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია და მისი გადმოთარგმნის
ისტორია შესწავლილია ედიშერ ჭელიძის მიერ.
წმ. ეფრემ მცირის მიერ შედგენილი კრებული გამოირჩევა ჟანრული მრავალფეროვნებით, რაც ასევე
განაპირობებს მთარგმნელობითი მეთოდის ნაირგვარობას ერთი კრებულის ფარგლებში. წმ. ეფრემის
კოლოფონებსა და შენიშვნებში („შეისწავენებში“) გამოთქმული შეხედულებები რიტორიკის ბიზანტიურ
თეორიებს უკავშირდება და ასახავს. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა ქართულად თარგმნის

11
ბოლო ეტაპია ელინოფილური სკოლა, რომელშიც მესამედ ითარგმნა წმ. გრიგოლის II ჰომილია,
რომელიც მანამდე წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელსა და დავით ტბელს ჰქონდათ თარგმნილი.
წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა წმ. ეფრემ მცირის ქართული თარგმანების
ტერმინოლოგიურმა ანალიზმა წარმოაჩინა ქართველ მთარგმნელთა მიერ შემუშავებული
მთარგმნელობითი მეთოდების განსხვავებული ეტაპები და საფუძველი მთარგმნელობითი სკოლების
ისტორიის შესასწავლად. გაირკვა წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელის მიერ გამოყენებული შემატება-კლების
მეთოდის არსი, მნიშვნელობა და ელინოფილური თარგმნის ტერმინოლოგიური თავისებურებანი.
ელინოფილურ სკოლაში ითარგმნა წმ. გრიგოლის პოეზიის ნაწილი კომენტარებით და 43-ე ჰომილიის
(წმ. ბასილი დიდის ეპიტაფიის) ფრაგმენტი ნიკიტა პაფლაგონელის კომენტარით, რომელიც იოვანე
პეტრიწის ე.წ. ბოლოსიტყვის ნაწილად იყო მიჩნეული.
წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის თხზულებათა ქართული თარგმანების კვლევით ქართველ მკითხველს
მისი მემკვიდრეობის გაცნობისა და ქართულ ლიტერატურაში მისი კვალის გამოვლენის შესაძლებლობა
ეძლევა. იგი მეცნიერებს ქართულ-ბიზანტიურ ლიტერატურულ-საღვთისმეტყველო ურთიერთობათა
კვლევის საშუალებასაც აძლევს.
წმ. ეფრემ მცირემ თარგმნა აგრთვე ამფილოქე იკონიელის, გიორგი ნიკომიდიელის, ევსუქი
იერუსალიმელის, იოანე ოქროპირის, თეოდორე სტუდიელის, სოფრონ იერუსალიმელის, ანასტასი
სინელის, იოანე დამასკელის, ბასილი დიდის, გერმანე კონსტანტინოპოლელის, იოანე თესალონიკელის,
ანდრია იერუსალიმელისა და სხვ. ჰომილიები.
ეპისტოლარული ჟანრიდან თარგმნა ბასილი დიდის, გრიგოლ ღვთისმეტყველის, იოანე ოქროპირის
საკმაოდ მრავალრიცხოვანი ეპისტოლეები.
ეფრემი დაინტერესებული იყო ეპიტაფიების თარგმნითაც, მაგრამ ეს ტიპიური ეპიტაფიები არ იყო.
მათი უმეტესობა, ძირითადად, ჰომილეტიკურ ჟანრს უფრო მიეკუთვნება, თუმცა, საფლავზე
წარმოთქმული სიტყვების სახითაა შემონახული. კერძოდ, ეფრემმა თარგმნა წმ. გრიგოლ
ღვთისმეტყველის ეპიტაფია წმ. ბასილი დიდის შესახებ. ასევე, ნიკიტა ფილოსოფოსის მიერ ეპიტაფიად
თქმული წმ. ბასილი დიდის შესახებ და სხვ.
წმ. ეფრემ მცირე - წმ. იოანე დამასკელის „დიალექტიკის“ მთარგმნელი. კ. კეკელიძემ აღნიშნა, რომ წმ.
ეფრემ მცირემ წმ. იოანე დამასკელის „დიალექტიკის“ ქართულად თარგმნით საფუძველი ჩაუყარა
ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო მწერლობის თარგმნასა და განვითარებას.
ამავე თვალსაზრისით საინტერესოა ეფრემის მიერ განსხვავებული რედაქციით თარგმნილი
„ზღაპრობანი დიდისა ბასილის ეპიტაფიასა შინა შემოღებული“ და „ზღაპრობანი კუალად იესუისნი“.
მათში ვრცლადაა გადმოცემული და განმარტებული სხვადასხვა მითოლოგიური თქმულება. მასვე
ქართულად შეუდგენია//უთარგმნია „ელინთა ზღაპრობანი“.
ეფრემმა თარგმნა რამდენიმე ლიტურგიკული თხზულება, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის 19
აპორიტა, ანუ საიდუმლო ჰიმნები (ელ. მეტრეველი, რაფავა, ბეზარაშვილი, ოთხმეზური).
წმ. ეფრემ მცირის თარგმანები იმითაა გამორჩეული, რომ იგი თავის თარგმნილ თხზულებებს
აშიებზე ყოველთვის ურთავდა ამა თუ იმ სიტყვის ან ფრაზის განმარტებას, რომელსაც აღნიშნავდა
ტერმინით „სიტყუადართულობა“. იგი წერდა: „ყოველსა თარგმანსა უჴმს შემატებაჲ რეცა
განმაცხადებლად ძალისა“, ხოლო მისი მოძღვარი მას უბრძანებდა „რაჲთა წმიდისა სიტყუაჲ მარტივად
და შეუზავებლად და შეუხებელად ვთარგმნო და უკუეთუ რაჲმე ძალისა განმაცხადებელი უჴმდეს

12
ჩუენსა ენასა, იგი კიდესა ზედა ადგილ-ადგილ და შესავალსა შინა თავსა წიგნისასა დავწერო“ (ქრონიკები,
I, 217). ამ ტიპის სქოლიოებით სავსეა წმ. ეფრემ მცირის თარგმანთა შემცველი ხელნაწერები. ეს
სქოლიოები სხვადასხვა სახისაა: გრამატიკული, ისტორიული, ლექსიკოგრაფიული, ეგზეგეტიკური,
ლექსმცოდნეობითი, ფილოსოფიური და სხვ. (ბეზარაშვილი).

გელათის საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა

XII საუკუნის დასაწყისში საქართველოს მეფემ, უაღრესად განათლებულმა დავით აღმაშენებელმა

თავისი მოღვაწეობის ერთ-ერთ მთავარ მიზნად დაისახა საგანმანათლებლო საქმიანობის აღდგენა-
მოწესრიგება. 1106 წელს მისი ინიციატივით დაიწყო გელათის სამონასტრო კომპლექსის მშენებლობა,
ისტორიკოსის სიტყვით, „აღშენება მონასტრისა და დაამტკიცა რომელიცა გამოირჩია მადლმან
საღმრთომან ადგილსა ყოვლად შუენიერსა და ყოვლითურთ უნაკლოსა... რომელი ზეშთა ჰმატს
შუენიერებასა ყოველთასა“ (ქართლის ცხოვრება, 1955: 329). გელათში შეიქმნა მძლავრი სამწიგნობრო
კერა და გაიხსნა ბიზანტიის იმპერიაში არსებული საგანმანათლებლო და სამეცნიერო ცენტრის, მანგანის
აკადემიის, მსგავსი აკადემია, უმაღლესი სასწავლებელი, სასწავლო-სამეცნიერო კერა. დავით
აღმაშენებელმა „მუნვე შემოკრიბნა კაცნი პატიოსანნი ცხოვრებითა და შემკულნი ყოვლითა სათნოებითა,
არა თვისთა ოდენ სამეფოთა შინა პოვნილნი, არამედ ქუეყანასა კიდეთა სადათაცა ესმა ვიეთმე სიწმიდე,
სიკეთე, სისრულე, სულიერითა და ხორციელითა სათნოებითა აღსავსეობა... მოიყვანნა და დაამკვიდრნა
მას შინა“ (ქართლის ცხოვრება, 1955: 330). შუა საუკუნეებში ასეთი აკადემიები სწორედ სამონასტრო
კომპლექსთა წიაღში არსებობდა. აგრეთვე, ბიზანტიაში ცნობილი იყო მონასტრებთან არსებულ
დაწესებულებათა სისტემა: თვით მონასტერი თავისი დიდი სტრუქტურით, უმაღლესი სკოლა, ქსენონი.
სიმონ ყაუხჩიშვილმა თავის მცირე მოცულობის, მაგრამ მნიშვნელოვან მონოგრაფიაში „გელათის
აკადემია“ (1948 წ.) განიხილა გელათის აკადემიის დაარსების ისტორიისა და არსის საკითხი. „ქართლის
ცხოვრების“ ტექსტებზე, სხვა საისტორიო წყაროებზე მუშაობისას საქართველოს ისტორიის, ქართული
მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიის, ქართული საგანმანათლებლო სისტემის საკვანძო საკითხები
ქართულ და უცხოურ წყაროებზე დაყრდნობით ახლებურად წარმოაჩინა. ს. ყაუხჩიშვილმა თავი მოუყარა
საისტორიო წყაროებში დაცულ ცნობებს გელათისა და იყალთოს აკადემიების შესახებ, საგანგებო
ყურადღება მიაპყრო გელათის აკადემიის სტრუქტურას, დანიშნულებას, ქრონოლოგიას, ტოპოსს. ამავე
თვალსაზრისით შეეხო იყალთოს აკადემიის პრობლემასაც. მან შენიშნა, რომ დავით აღმაშენებლის
„ცხოვრება“ დავითის მიერ აგებული და დემეტრეს დროს ნაკურთხი მონასტრის სახელად გელათს
სახელდებით არ ახსენებს, იგი ახალ მონასტრად იხსენიება, თუმცა, დროსივრცული არეალის კვალობაზე
ეს გელათის მონასტერი და გელათის აკადემიაა. „ქართლის ცხოვრების“ მხოლოდ ერთ, ჭალაშვილისეულ
ხელნაწერშია აღნიშნული, რომ ეს ახალი მონასტერი, რომელიც ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის
მიძინების სახელობისაა, არის გელათის მონასტერი (ყაუხჩიშვილი, 1948: 13). გელათის აკადემია
გამიზნული იყო „ყოვლისა აღმოსავლეთისა მეორედ იერუსალჱმად, სასწაულად ყოვლისა კეთილისა,
მოძღურად სწავლულებისად, სხუად ათინად, ფრიად უაღრეს მისსა“ (ქართლის ცხოვრება, 1955: 330-331).
იყალთოს აკადემია, ზოგი ცნობით, დავითის დროს დაარსდა, ზოგი მეცნიერის ცნობით, დავითის
გარდაცვალების შემდეგ.

13
 დავით აღმაშენებელმა ახალ მონასტერსა და ახლად დაარსებულ აკადემიაში მოიწვია საქართველოსა
თუ მის გარეთ მოღვაწე თავისი დროის გამოჩენილი ქართველი მეცნიერები, სწავლულები, სასულიერო
და საერო პირები, რომლებიც ერთდროულად იყვნენ მოძღვრებიცა და მეცნიერებიც. გელათის აკადემიას
სათავეში მოძღვართ-მოძღვარი ედგა, ხოლო სხვა პედაგოგებს მოძღვრები ერქვათ. პირველი მოძღვართ-
მოძღვარი წმ. არსენ იყალთოელი იყო.
სიმონ ყაუხჩიშვილმა განმარტა, რომ გელათის აკადემიაში დისციპლინათა სწავლების სისტემა
ორსაფეხურიანი იყო, სწავლა ტრივიუმ-კვადრივიუმის საგანთა შესწავლას გულისხმობდა, როგორც ეს
ბიზანტიის ბევრ უმაღლეს სასწავლებელში იყო. მანგანის აკადემიაში ამგვარი სისტემით ასწავლიდნენ.
თუმცა, მან ისიც აღნიშნა, რომ „ბიზანტიის უმაღლეს სკოლებში სასწავლო დისციპლინათა რაოდენობა და
რაობა ერთი და იგივე არ იყო სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა სკოლაში (ისევე როგორც ტიპიც
უმაღლესი სკოლისა სხვადასხვა იყო)“ (ყაუხჩიშვილი, 1948: 15). ტრივიუმში შედიოდა სამი საგანი: 1.
გეომეტრია, რომელსაც „ქვეყნის საზომლოჲ“ ერქვა, 2. არითმეტიკა - „რიცხუნი“ და 3. მუსიკა - „სამუსიკო“;
კვადრივიუმი ითვალისწინებდა ოთხ ძირითად საგანს: 1. სამი სახის ფილოსოფია: „საქმითი,
მხედველობითი და განმსიტყუელობითი“, 2. სამი სახის რიტორიკა: „თანამზრახველობისა, მეპაექრობისა
და დღესასწაულობისა“; 3. გრამატიკა და 4. ასტრონომია, „ვარსკვლავთმრიცხველობაჲ“. როგორც ჩანს,
ამას ემატებოდა მედიცინაც, რადგან, ს. ყაუხჩიშვილის ვარაუდით, დავითს გელათში ქსენონიც ჰქონდა
აგებული და, შესაბამისად, სამედიცინო დარგის სწავლებაც სავალდებულო იქნებოდა (ყაუხჩიშვილი,
1948: 32-33). გელათის აკადემიაში, მანგანის აკადემიის მსგავსად, ისწავლებოდა მსოფლიო ისტორია,
საქართველოსა და კავკასიის ისტორია.
გელათის აკადემიაში სხვადასხვა დროს მოღვაწეოდნენ წმ. არსენ იყალთოელი, იოვანე პეტრიწი,
იეზეკიელი, იოვანე შავთელი, არსენ ბულმაისიმისძე, ანტონი, პეტრე გელათელი, საბა, მოგვიანებით
ევდემონ ჩხეტიძე, ექვთიმე საყვარელიძე, გედეონ ლორთქიფანიძე, ანტონ პირველი, ზაქარია გაბაშვილი
და სხვანი. თავისი მნიშვნელობით გელათის აკადემია იმდროინდელ კულტურულ სამყაროში არსებულ
აკადემიებს, სამეცნიერო ცენტრებს უტოლდებოდა. აქვე არსებობდა ქართული საოქრომჭედლო სკოლა,
სადაც ოქროთი მოჭედილი საუკეთესო ნიმუშები ინახებოდა. საკმარისია ხახულის ყოვლადწმიდა
ღვთისმშობლის ხატის კარედის დასახელება. ყოველივე ამან განსაზღვრა მისთვის „სხუად ათინისა“ და
„მეორე იერუსალიმად“ წოდება, რასაც ღრმა სიმბოლური გააზრება ჰქონდა. მანგანის აკადემიის დაცემისა
და სელჯუკთა მიერ იერუსალიმის შევიწროების შემდეგ, დავითის ისტორიკოსის სიტყვით, გელათის
აკადემიას დაეკისრა უდიდესი მისია, რადგან, როგორც ზემოთაც აღინიშნა, „აწ წინამდებარე არს
ყოვლისა აღმოსავლეთისა მეორედ იერუსალჱმად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღურად
სწავლულებისად, სხუად ათინად“ (ქართლის ცხოვრება, 1955: 330-331). მანგანის აკადემიაში მიმდინარე
აზრისა და რწმენის ჰარმონიზებისაკენ სწრაფვა, რაც ბიზანტიაში მიმდინარე გართულებულმა
პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივმა სირთულემ გაწყვიტა, საქართველოში, გელათის აკადემიაში
გაგრძელდა. იერუსალიმისა და ათენის შეერთებით გელათის სახელწოდებას დავითის ისტორიკოსმა
შესძინა გელათის აკადემიაში მიმდინარე საღვთისმეტყველო და ფილოსოფიური სინთეზური მუშაობის
მნიშვნელობა. ამ ორი დარგის ცოდნათა შეხამება, ფილოსოფიისა და ღვთისმეტყველების, რელიგიისა და
ფილოსოფიის, ეკლესიისა და აკადემიის თანაარსებობა იყო იერუსალიმური და ათენის ტრადიციათა
შერწყმის საფუძველი. შუა საუკუნეებში ამ ტიპის უმაღლესი სასწავლებელი და სამეცნიერო-კვლევითი
ცენტრი იმდოინდელ კულტურულ სამყაროში ჯერ კიდევ არ არსებობდა. ეს გახლდათ რწმენისა და

14
ცოდნის ჰარმონიული შერწყმა, რომელშიც ქრისტიანობამდელი ფილოსოფიური მოძღვრება და
ქრისტიანული მსოფლმხედველობა, იდეოლოგიური და მსოფლმხედველობრივი მრწამსი
ერთდროულად გაიაზრებოდა. ამის მოთავე საქართველოს მეფე დავით აღმაშენებელი იყო.
მნიშვნელოვანია ფილოსოფოსისა და ღვთისმეტყველის ა. ლოსევის შეხედულებაც, რომელიც შ.
ნუცუბიძის თვალსაზრისს იზიარებდა რენესანსული აზროვნების საქართველოში ჩასახვა-განვითარებისა
და არსებობის შესახებ. მისი აზრით, რენესანსი საქართველოში გელათიდან დაიწყო და იგი
ანთროპოცენტრული იყო, ოღონდ, მისი აზრით, რენესანსი ბუნების მეუფებას არ ანადგურებს, პირიქით,
„ბუნება მდიდრდება იმით, რომ ადამიანი იქცა პიროვნებად, რომელსაც სურს თავისებურად გარდაქმნას
ყველაფერი“ (ლოსევი, 1989: 108).
ცნობილ ქართველ მეცნიერთა და ღვთისმეტყველთა გელათში დამკვიდრებამ განსაზღვრა აკადემიის
სამეცნიერო მოღვაწეობის ფართო მასშტაბები. მის დაარსებას პოლიტიკური სარჩულიც ედო, რაც
ყოველგვარი ბერძნულისადმი ქართულის დაპირისპირებითა და ქართულისათვის უპირატესობის
მინიჭებით გამოიხატებოდა. დავით აღმაშენებელმა მისი თაოსნობით დაფუძნებული გელათის აკადემია
მატერიალურად უზრუნველყო და გელათის ღვთისმშობლის მონასტერსა და მის სისტემაში შემავალ
აკადემიას მრავალი ძვირფასეულობა შესწირა. მონასტერს უბოძა „უმკვიდროდ დარჩომილი მამული
ლიპარიტეთი“, ბაღვაშთა საგვარეულოს ყოფილი სამფლობელო. აკადემიას სასწავლებლად და
მეცნიერული მუშაობის წარასამრტად გადაეცა სამონასტრო კომპლექსში სპეციალურად აგებული შენობა.
გელათის მონასტერი, როგორც შიომღვიმის, დავითგარეჯისა და სხვანი, სამეფო მონასტერთა რიგს
განეკუთვნებოდა და განსაკუთრებული მზრუნველობით სარგებლობდა.
გელათის აკადემია საოცრად სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა და გვიანი შუა საუკუნეების
დოკუმენტებშიც გელათისადმი ბოძებულ სიგელებში მას კვლავ ეწოდება დიდი, „ზესთა – აღმატებული“,
„ახლისა იერუსალიმი“. ე. წ. თამარისა და დავითის ხოტბაში ნათქვამია: „ახალო რომო, შენთვის თქვეს,
რომო უფროს იქმნესო მყოფთა ყოველთა“; „ვნატრი ელადსა, თვით მას გელათსა“.
გელათის აკადემიამ შემოგვინახა მრავალი უმნიშვნელოვანესი ხელნაწერი, კერძოდ, კატენებიანი
ბიბლია, გელათური ოთხთავი და სხვანი, რომელთა დიდი ნაწილი ამჟამად ქუთაისის
მხარეთმცოდნეობით მუზეუმში ინახება. ცნობილია, რომ არსენ ბულმაისიმისძემ აქ შექმნა მაცხოვრის
მარტყოფის ხელთუქმნელი ხატისადმი მიძღვნილი საგალობლების ციკლი, რომელიც ძმების აბუსერ და
ვარდან აბუსერისძეების დაკვეთით დაიწერა. ე. თაყაიშვილის ვარაუდით, აქ უნდა შექმნილიყო
„ხელმწიფის კარის გარიგებაც“.
ტაო-კლარჯეთის, პალესტინურ-სინური, ათონისა და შავი მთის საღვთისმეტყველო-
ლიტერატურული სკოლების ტრადიცია გააგრძელა გელათის სკოლამ, გელათის აკადემიამ, რომელმაც
ადრე არსებულ სკოლათა მონაპოვრები უმაღლეს საფეხურზე აიყვანა და მაშინდელი მსოფლიო
კულტურული სამყაროს საუკეთესო უმაღლეს სასწავლებლად და სამეცნიერო ცენტრად ჩამოყალიბდა.
წყაროები:
ქრესტომათია, 1946: ძველი ქართული ლიტერატურის ქრესტომათია, I, სოლომონ ყუბანეიშვილის
რედ., თბილისი, 1946.
პეტრიწი, 1968: იოანე პეტრიწი, სათნოებათა კიბე, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, საძიებლები
და ლექსიკონი დაურთო ივანე ლოლაშვილმა, თბილისი, 1968.

15
 ქართული პოეზია, 1979: ქართული პოეზია, I, გამოსაცემად მოამზადა სარგის ცაიშვილმა, თბილისი,
1979.
ლიტერატურა:
ანტონ ბაგრატიონი, 1980: ანტონ ბაგრატიონი, წყობილსიტყვაობა, გამოსაცემად მოამზადა,
გამოკვლევა, საძიებლები და ლექსიკონი დაურთო ივანე ლოლაშვილმა, თბილისი, 1980.
კეკელიძე, 1960: კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, I, თბილისი, 1960.
ლოლაშვილი, 1968: იოანე პეტრიწი, სათნოებათა კიბე, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა და
ლექსიკონი დაურთო ივანე ლოლაშვილმა, თბილისი, 1968.
ლოსევი, 1989: А. Лосев, Избранные, Москва, 1989.
ნიკიტა სტითატი, 2013: ნიკიტა სტითატი, ანტიმონოფიზიტური სიტყვები, გამოსაცემად მოამზადა და
გამოკვლევა დაურთო მაია რაფავამ, თბილისი, 2013.
სულავა, 2003: ნ. სულავა, XII_XIII საუკუნეების ქართული ჰიმნოგრაფია, თბილისი, 2003.
ყაუხჩიშვილი, 1948: ს. ყაუხჩიშვილი, გელათის აკადემია, საქართველოს სახელმწიფო წიგნის
პალატის გამომცემლობა, თბილისი, 1948.

არსენ იყალთოელი

ცნობები არსენ იყალთოელის შესახებ. წმ. არსენ იყალთოელი XI საუკუნის ბოლოსა და XII საუკუნის I
ნახევრის ერთ-ერთი უდიდესი სასულიერო მოღვაწე, ღვთისმეტყველი, მწერალი, მთარგმნელი,
გელათისა და იყალთოს აკადემიების მოძღვართ-მოძღვარი, დავით აღმაშენებლის სულიერი თანამდგომი
და მოძღვარი იყო. სამეცნიერო ლიტერატურაში არსენ იყალთოელის შესახებ განსხვავებული
მოსაზრებები გამოითქვა, რადგან არსენის სახელით XI-XII საუკუნეების ხელნაწერებში რამდენიმე
სასულიერო პირი მოიხსენიება. ესენია: არსენ ვაჩესძე, არსენ მონაზონი, არსენ ბერი, არსენ კალიპოსელი,
არსენ იყალთოელი, არსენ ქუთათელი მთავარეპისკოპოსი, არსენ კათალიკოსი, არსენ „დიმიტრი მეფისა
მწირველი“, ი. ლოლაშვილი კიდევ ერთ არსენს ასახელებს, რომლის ვინაობა უცნობია.
არსენ იყალთოელის შესახებ ცნობებს გვაწვდიან გვიანდელი მოღვაწეები: ვახუშტი ბატონიშვილი,
ტიმოთე გაბაშვილი, ანტონ კათალიკოსი, დავით რექტორი. ვახუშტის აზრით, არსენი იყალთოდან იყო
და იქვეა დაკრძალული; მის შეხედულებას დავით რექტორმა დაურთო ცნობა, რომ ზოგიერთი ცნობით
იგი გვარად ვაჩნაძე იყო; მანვე აღნიშნა, რომ დავით აღმაშენებლის თანამედროვე არსენი უაღრესად
განათლებული, ბერძნული ენისა და ლიტერატურის ღრმა მცოდნე, სამეცნიერო წიგნთა მთარგმნელი და
მოძღვარი. დავით რექტორმა სულხან-საბა ორბელიანის „სიტყვის კონაში“ შეიტანა მცირე ცნობა არსენ
იყალთოელის შესახებ, რომლის მიხედვით იგი წარმოშობით იყალთოდან იყო, ხოლო იყალთოს
ფლობდნენ „თავადნი ირუბაქის ძენი (ესე იგი მაყაშვილნი)“ (ლოლაშვილი, 1978: 9). იქვე აღნიშნულია,
რომ არსენმა ფილოსოფიისა და ღვთისმეტყველების მეცნიერებათა აკადემია დააარსა, თვითონ იყო
„ფრიად მეცნიერ და ენა-მზე. ხოლო იყო მღვდელ-მონაზონ და ზედმიწევნილ იყო ენათა ელინურთა და
ასწავებდა მაღალთა ცნებათა. ესევე იყო მოძღვარი მეცნიერისა მეფისა დავით აღმაშენებლისა“
(ლოლაშვილი, 1978: 9). ამავე ცნობით, მისი შექმნილია დავით აღმაშენებლის ქება-ეპისტოლე, რომელიც
„დიდი სჯულის კანონის“ ბოლოსაა მიწერილი. არსენი დაკრძალულია იყალთოს მონასტერში, სადაც

16
ათცამეტ ასურელ მამათაგან ერთ-ერთი, იყალთოს მონასტრის დამაარსებელი ზენონი არის დაფლული.
ი. ლოლაშვილის აზრით, დავით რექტორს ეს ცნობები უნდა მოეპოვებინა მას შემდეგ, როდესაც იგი
თელავის სემინარიის რექტორი იყო, ე. ი. 1790 წლის შემდგომ ხანებში.
არსენ იყალთოელს ანტონ კათალიკოსი „წყობილსიტყვაობაში“ ახასიათებს როგორც მეცნიერს, ღრმად
მოაზროვნეს, მწერალსა და პოლემიკოსს, რომელიც იყო ღვთისმეტყველი, დოგმატიკოსი, ლოგიკოსი,
ფილოსოფოსი, ჰიმნოგრაფი, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა მცოდნე და ანალიტიკოსი. იოანე
ბაგრატიონმა „კალმასობაში“ ანტონის შეხედულებები ფაქტობრივად გაიმეორა, ოღონდ იგი წერს, რომ
არსენმა სიცოცხლე შიომღვიმის მონასტერში დაასრულა. არსენის ბიოგრაფიას გადმოგვცემს თეიმურაზ
ბაგრატიონიც. XIX საუკუნის I ნახევრის მოღვაწე გაბრიელ ბერი არსენს მაყაშვილად ახსენებს. არსენ
იყალთოელის შესახებ თავიანთი მოსაზრებები გამოთქვეს პლ. იოსელიანმა, ა. მურავიოვმა, თ.
ჟორდანიამ, დ. ბაქრაძემ, ზ. ჭიჭინაძემ, მ. ჯანაშვილმა, ა. ხახანაშვილმა, ს. კაკაბაძემ.
ჩვენთვის ცნობილი დოკუმენტების მიხედვით, არსენის შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში
გამოთქმულია ორი მოსაზრება: 1. მეცნიერთა ნაწილი (კ. კეკელიძე, ვ. აბაშმაძე, გ. ნადირაძე, კ.
გრიგოლია) ფიქრობს, რომ წმ. არსენ იყალთოელი და არსენ ბერი სხვადასხვა პირია; 2. მეორე ნაწილის
(ანტონ პირველი, თეიმურაზ ბაგრატიონი, ალ. ხახანაშვილი, ი. ლოლაშვილი, ე. მეტრეველი, ე.
გაბიძაშვილი, ე. გიუნაშვილი და სხვ.) შეხედულებით, წმ. არსენ იყალთოელი და დავითის თანამედროვე
არსენ ბერი ერთი და იგივე პიროვნებაა. ი. ლოლაშვილმა მონოგრაფიაში „არსენ იყალთოელი“ (1978)
შეაჯამა არსებული შეხედულებები და აღნიშნა, რომ ანტონიდან მოყოლებული ყველა მწიგნობარი არსენ
იყალთოელსა და არსენ ბერს აიგივებს. XX საუკუნის მეცნიერებმა, რომლებიც კრიტიკულად აფასებდნენ
წინამორბედ მწიგნობართა და მეცნიერთა მოსაზრებებს, ეჭვი შეიტანეს არსენ იყალთოელისა და არსენ
ბერის იგივეობაში და ისინი სხვადასხვა პიროვნებებად მიიჩნიეს. კერძოდ, კ. კეკელიძემ სხვა პირთა
ვინაობის განხილვის საფუძველზე არსენ ბერი და არსენ „დიმიტრი მეფის მწირველი“ გააიგივა
(კეკელიძე, 1960: 309-310). ი. ლოლაშვილმა აღნიშნა, რომ ზედწოდება „ბერი“ დავით აღმაშენებლის
მიერაა შერქმეული. არსენ ბერი იგივე არსენ მონაზონია, რომელმაც დავით აღმაშენებლის ბრძანებით წმ.
ანდრია კრიტელის „დიდი კანონი“ ბერძნულიდან მესამედ თარგმნა ქართულად, ხოლო საქართველოს
კათალიკოსმა იოანემ აღასრულა „ძლისპირთა ჴმისა დადების ჴელ-ყოფა“, გადაამეტაფრასა „წმ. ნინოს
ცხოვრება“. ვ. აბაშმაძემ და კ. გრიგოლიამ გაიზიარეს ს. კაკაბაძის აზრი და აღნიშნეს, რომ 1103 წლის
რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების მიერ მიღებული „ძეგლისწერის“ ზოგიერთ ნუსხაში არსენ
იყალთოელი გარდაცვლილად იხსენიება, ხოლო არსენ ბერი 1123 და 1125 წლებში ცოცხალია. ი.
ლოლაშვილმა გაარკვია, რომ „ძეგლისწერის“ ძველ ნუსხებში არსენ იყალთოელი რუის-ურბნისის კრების
დროს გარდაცვლილთა შორის არ იხსენიება, რისთვისაც დაიმოწმა კ. კეკელიძე, რომელმაც გაარკვია, რომ
ეს ცნობა გვიანდელ ხელნაწერებში გვიანაა შეტანილი. რუის-ურბნისის კრების წარმართვაში არსენ
იყალთოელი აქტიურად მონაწილეობდა (ლოლაშვილი, 1978: 32). ი. ლოლაშვილმა განსაკუთრებული
ყურადღება მიაქცია ანტონის „წყობილსიტყვაობის“ მონაცემებს, რომელთა მიხედვით არსენ იყალთოელს
გაუწყვია „დიდი კანონის“ გალობები, ხოლო ანტონის ამ თხზულებაში არსენ ბერისადმი მიძღვნილი
სტროფები არაა დადასტურებული. ი. ლოლაშვილმა სხვა არგუმენტებიც დაიმოწმა: რუის-ურბნისის
საეკლესიო კრების „თავ და წინამძღვარ“ იყო იოვანე კათალიკოსი, ხოლო „ძეგლისწერა“ შექმნა არსენ
იყალთოელმა, რომელიც მონაზონადაც იწოდება; შიო-მღვიმეში ღვთისმშობლის ეკლესიის მშენებლობას
დავით აღმაშენებლის ბრძანებით არსენ ბერი ხელმძღვანელობდა, ხოლო კურთხევა იოვანე კათალიკოსს

17
დაევალა; დავით აღმაშენებლის „ცხოვრების“ მიხედვით, დავითმა სომეხ ეპისკოპოსთა და წინამძღვართა
მიმართ პაექრობისას იოვანე კათალიკოსი და არსენ იყალთოელი იახლა (ქართლის ცხოვრება, 1955: 356).
ყოველივე ამის საფუძველზე ი. ლოლაშვილმა დაასკვნა, რომ დავით აღმაშენებლის თანამოაზრეები და
თანამოღვაწეები იყვნენ იოვანე კათალიკოსი და არსენ იყალთოელი, ხოლო ეს უკანასკნელი 1123 წლის
ანდერძში ბერად, დავითის „ცხოვრებაში“ იყალთოელად, „ძეგლისწერასა“ და წმ. ანდრია კრიტელის
„დიდი კანინის“ ანდერძში მონაზონად იხსენიება. მანვე გაამახვილა ყურადღება იმაზეც, რომ იოვანე
კათალიკოსის გვერდით ყოველთვის ნახსენებია არსენ იყალთოელი (ლოლაშვილი, 1978: 34-35).
ი. ლოლაშვილის ზემოხსენებული შეხედულების საფუძველზე, სხვა თხზულებათა თარგმანებთან
ერთად, წმ. არსენ იყალთოელი „წმ. ნინოს ცხოვრების“ მეტაფრასული რედაქციის, იამბიკოების, დავით
აღმაშენებლის ქებისა და ეპიტაფიის ავტორია; მანვე თარგმნა „დოგმატიკონი“, „დიდი სჯულისკანონი“,
წმ. ანდრია კრიტელის „დიდი კანონი“, გიორგი ამარტოლის „ხრონოგრაფი გიორგი მონაზონისაჲ“, წმ.
იოანე დამასკელის „დიალექტიკა“, ანუ „წყარო ცოდნისა“, ჩაწერა დავით აღმაშენებლის ანდერძი
შიომღვიმის მონასტრისადმი და მისი შედგენილია 1104 წლის რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების
განჩინება. მკვლევართა ნაწილის მოსაზრებით, მისი დაწერილია „ცხორება მეფეთ-მეფისა დავითისი“.
სამეცნიერო ლიტერატურაში წმ. არსენ იყალთოელის შესახებ არსებული ცნობების საფუძველზე
შესაძლებლობისამებრ აღდგენილია მისი ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ეპიზოდები. წმ. არსენ
იყალთოელი დაიბადა „დაბასა შინა იყალთოსა“ და მამამისი ყოფილა ვაჩე (კეკელიძე, 1960: 273), რაც
„დოგმატიკონის“ ერთ-ერთ ტრაქტატზე მინაწერით დასტურდება. განათლება მიიღო
კონსტანტინეპოლში, მანგანის აკადემიაში, სადაც იურისტი და ცნობილი მწერალი იოანე ქსიფილინოსი,
ბიზანტიური ადრეული რენესანსის წარმომადგენლები მიქაელ ფსელოსი და იოანე იტალოსი
მოღვაწეობდნენ. კ. კეკელიძემ აღნიშნა, რომ არსენს იოანე ქსიფილინოსისაგან უნდა ესწავლა
იურისპრუდენცია, საეკლესიო სამართლის საკითხები, რომელთა ღრმა ცოდნა ჩანს მისი ნაწერებიდან.
სწორედ მანგანის აკადემიის წიაღში დამკვიდრებულ „ტრადიციებს შეეძლო აღეზარდა არსენ
იყალთოელის პიროვნებაში ის ფილოსოფოსი და იურისტი, რომელიც გამოსჭვივის უკანასკნელის
ფილოსოფიურ-იურიდიულ ნათარგმნ თხზულებებში და მის მიერ, გადმოცემით, დაფუძნებულ
იყალთოს აკადემიაში“ (კეკელიძე, 1960: 273). ი. ლოლაშვილმა გამოთქვა ვარაუდი იმის შესახებ, ხომ არ
იყო არსენი იმ 80 ობოლ ბავშვს შორის, რომელთა ათონზე წაყვანა განიზრახა წმ. გიორგი მთაწმინდელმა
(ლოლაშვილი, 1978: 43). არსენი მანგანიდან წავიდა შავ მთაზე, სადაც სვიმეონ საკვირველმოქმედის
მონასტერში დაიწყო მოღვაწეობა და წმ. ეფრემ მცირის ხელმძღვანელობითა და ანტონ ტბელის ლოცვა-
კურთხევით მთარგმნელობით საქმიანობას შეუდგა. კერძოდ, თარგმნა მეტაფრასული თხზულებებით
დაიწყო და მოძღვრის ქებაც დაიმსახურა. წმ. ეფრემ მცირემ მასში მომავალი მეცნიერი, ღვთისმეტყველი
დაინახა, რადგან ხედავდა, თუ როგორი მომზადებული იყო და რა დონეზე იცოდა ქართული და
ბერძნული ენები, ჰქონდა ღრმა განათლება და ღვთივმიმადლებული ნიჭი მთარგმნელობისა. ერთხანს წმ.
ეფრემ მცირესთან ერთად კალიპოსშიც მოღვაწეობდა და ამდროინელ თარგმანებს აწერია „სჯულიერი
მოღვაწე არსენი მონაზონი კალიპოსელი“, რაც, აგრეთვე, სამეცნიერო ლიტერატურაში საკამათო გახდა,
რადგან არსენ იყალთოელი და არსენ კალიპოსელი სხვადასხვა პირებად მიიჩნიეს. ი. ლოლაშვილის
აზრით, იყალთოელობა მის სადაურობას მიუთითებს, ხოლო კალიპოსელად წოდება კი მის სამოღვაწეო
ადგილს გვამცნობს (ლოლაშვილი, 1978: 48). ეფრემის გარდაცვალების შემდეგ იგი კვლავ მანგანის
აკადემიაში გადავიდა. XII საუკუნის დამდეგს, 1103 წელს საქართველოში დაბრუნდა, ჯერ შიომღვიმის

18
მონასტერში მოღვაწეობდა, რომელიც ქართველ მეფეთა განსაკუთრებული ყურადღებითა და
მზრუნველობით სარგებლობდა. არსენს აქ შეუდგენია წეს-განგება, რომელიც შავი მთის სვიმეონ
საკვირველმოქმედის მონასტრის ტიპიკონის კვალობაზეა შედგენილი და, კ. კეკელიძის ვარაუდით,
გელათის მონასტერშიც გამოიყენებოდა, რასაც გელათის „გულანის“ შედგენილობა მოწმობს; მასში
დაცულია საბაწმიდური წეს-განგება. შემდეგ კი დავით აღმაშენებლის ინიციატივით გელათის აკადემიას
ჩაუდგა სათავეში. გელათის პარალელურად შიომღვიმეშიც მოღვაწეობდა, სადაც სოხასტერი ჰქონდა და
აქტიურ სამწერლო-მთარგმნელობით საქმიანობას ეწეოდა. ყველაზე ხანგრძლივად სწორედ შიომღვიმის
მონასტერში მოღვაწეობდა, რასაც მის მიერ თარგმნილ „დოგმატიკონზე“ დართული ანდერძი მოწმობს. ეს
ანდერძი სამეცნიერო ლიტერატურაში სხვადასხვაგვარად არის გააზრებული, მაგრამ კ. კეკელიძემ მისი
შინაარსის გათვალისწინებით დაადგინა, რომ წმ. არსენ იყალთოელი 1123 წელს შიომღვიმის მონასტერში
ბერძნულ დედანს უდარებდა „დოგმატიკონის“ ქართულ ტექსტს (კეკელიძე, 1960: 279-280).
წმ. არსენ იყალთოელი დავით აღმაშენებელს მუდამ მხარში ედგა, დავითმა მისი მეშვეობით შეძლო
პოლიტიკური რეფორმების ჩატარება, საეკლესიო ცხოვრების მოწესრიგება, საგანმანათლებლო-
სამეცნიერო საქმიანობის აღორძინება, აკადემიის დაარსება და ტრივიუმ-კვადრივიუმის პრინციპით
სწავლების დანერგვა. მეფე დიდად აფასებდა არსენის ღვაწლს და უწოდებდა „სასოსა ჩემსა და
განმანათლებელს“, მეფე თავისი მოძღვრის, არსენის სიტყვებს მორჩილად აღასრულებდა, რასაც მისი
გამონათქვამები მიუთითებენ: „ბერმან არსენი მიბრძანა ამის ანდერძის დაწერა“, რაც შიომღვიმის
მონასტრისადმი დაწერილ ანდერძშია დამოწმებული. აგრეთვე: „მიბრძანა სასომან ჩემმან ბერმან არსენი“.
თვით არსენი დავით მეფეს იხსენიებდა როგორც „მბრძანებელს“, „კეთილად მსახურსა და ღმრთივ-
დაცვულსა მეფეს“, „მიმსგავსებულს სახიერებით ღმრთისასა“. სიცოცხლის ბოლო წლების ცხოვრებისა და
მოღვაწეობის შესახებ ცნობები არ გვაქვს. ვარაუდობენ, რომ დავითის გარდაცვალების შემდეგ, 1125
წლიდან, წმ. არსენი იყალთოში წავიდა და იქ არსებული სკოლა აკადემიად გადააკეთა. დაკრძალულია
იყალთოში ამ მონასტრის დამაარსებლის, წმ. ზენონ იყალთოელის გვერდით.
ორიგინალური თხზულებები. საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული ორიგინალური
თხზულებებიდან საგანგებო ყურადღებას იმსახურებს „წმ. ნინოს ცხოვრების“ მეტაფრასული რედაქცია,
რომელიც შიომღვიმის მამების თხოვნით შეუქმნია. „წმ. ნინოს ცხოვრების“ მიზანდასახულობა ავტორის
მიერ თხზულების ბოლოს დართულ ანდერძ-მინაწერშია განსაზღვრული, რომლის მიხედვით, წმ. ნინოს
„ცხორება“ შეუწყობელად და განბნეულად „ქართლის მოქცევასა“ თანა და „ჰანბავსა მეფეთასა“ თანა
აღრეულად სწერია“; „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ და ლეონტი მროველის საისტორიო თხზულებაში წმ.
ნინოს ცხოვრება ქრონოლოგიური თანმიმდევრობით არაა გადმოცემული, რის გამოც გაჩნდა საჭიროება
წმ. ნინოს შესახებ ჰაგიოგრაფიული თხზულების შექმნისა. ზემოხსენებულ თხზულებებს საფუძვლად
დაედო წმინდა ნინოს, მირიან მეფის, იაკობ მღვდლის, აბიათარის, სიდონიას მონათხრობი, რის გამოც
სიუჟეტური ერთიანობა დარღვეულია, ხოლო არსენის ჰაგიოგრაფიული თხზულება სიუჟეტურად
მთლიანია. ეს იძლევა თხზულების, როგორც კომპოზიციური ერთიანობის, მნიშვნელობის განსაზღვრის
საფუძველს. წმ. ნინოს „ცხორებათა“ წინა რედაქციებთან, - სინურ, შატბერდულ-ჭელიშურ და ლეონტი
მროველისეულ რედაქციებთან, - შედარებით ირკვევა არსენის თხზულების ორიგინალურობა, წყაროები,
შესაძლებელია ჰაგიოგრაფიისათვის დამახასიათებელი იმ გამომსახველობითი საშუალებებისა და
მხატვრული ხერხების დადგენა, რომლებიც არსენმა მისი შექმნისას გამოიყენა.

19
 ანდერძში რამდენიმე საკითხია აღძრული: 1. დასახელებულია წყაროები, რომლებიც თავის
მეტაფრასულ თხზულებაზე მუშაობისას გამოიყენა, და დასახელებულია „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ და
ლეონტი მროველის საისტორიო თხზულების მონათხრობთა ცალკეულ თავზე წარწერილებში
მოხსენიებული პირები; 2. აღნიშნულია „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ და ლეონტი მროველის საისტორიო
თხზულების ნაკლი, რომ ქრონოლოგიური თანმიმდევრობა დარღვეულია, რის გამოც ტექსტი ძნელად
აღსაქმელი და ზოგჯერ გაუგებარია; 3. მოკლე შინაარსს გადმოსცემს და აღნიშნავს, რომ თავისი
თხზულება ააგო ამბავთა ქრონოლოგიური თანმიმდევრულობით - „შემდგომითი შემდგომად“, და
„ლიტონი სიტყვით“; 4. ბოლოს კი აღნიშნავს, რომ თავისი აღწერილი ამბისათვის არაფერი დაუკლია და
არაფერი შეუმატებია, ე. ი. წმ. ნინოს შესახებ ძველ წყაროებში დაცული ცნობები უნაკლულოდ აღნუსხა
და თანმიმდევრულად გადმოსცა. ი. ლოლაშვილის დაკვირვებით, მთლად მართალი არაა ავტორის
სიტყვები, არაფერი შემიმატებიაო, რადგან „არსენის ტექსტი გავრცობილია ახალი მოტივებით,
პასაჟებით, შესავლითა და დანართით; ამასთან იგი შემოკლებულიცაა: ავტორს ძველი რედაქციების
ზოგიერთი ისტორიული რეალია უარუყვია, ამოუღია სომხური ტენდენციის მაუწყებელი ადგილებიც,
რადგანაც XI-XII საუკუნეების ოფიციალური საეკლესიო თვალსაზრისით, რომელიც კატეგორიულად
უპირისპირდებოდა მონოფიზიტურ გრიგორიანულ სარწმუნოებას, ქართველი განმანათლებლის
ურთიერთობა სომხებთან მიუღებელი იყო“ (ლოლაშვილი, 1978: 78). მისივე დაკვირვებით, წმ. არსენ
იყალთოელი წმ. ნინოს ცხოვრებისა და მოღვაწეობის აღწერისას არსებითად „მოქცევაჲ ქართლისაჲს“ და
ლეონტი მროველის საისტორიო თხზულებას მიჰყვება. მეტაფრასულ თხზულებაში სხვა წყაროებიცაა
გამოყენებული, რის შედეგადაც ქართლის მოქცევისა და ქართველთა განმანათლებლის შესახებ
უმნიშვნელოვანესი ცნობებია თავმოყრილი. ეს გარემოება თხზულებას უდიდეს მნიშვნელობას ანიჭებს,
თვით თხზულება მსოფლმხედველობრივად და სახისმეტყველებითად უაღრესად საინტერესო და
მნიშვნელოვანია.
საგანგებო განხილვის საგანი უნდა იყოს არსენის იამბიკო, რომელიც დაერთვის სამოციქულოს
ტექსტს, მას აქვს აკროსტიქი: „წიგნი სამოციქულო“, ხოლო ავტორობას წარწერა გვამცნობს: „არსენი
მეტყველებს ამათ იყალთოელი“. არსენმა ნიკიტა სტითატის თხზულების - „სიტყუაჲ სულისათჳს
კაცობრივისა“ - თარგმანს დაურთო ავტორისა და მთარგმნელის სახელების მაუწყებელი აკროსტიქის
შემცველი იამბიკოები. ეს იამბიკოები ხატ-სახეობრივი თვალსაზრისით სამეცნიერო ლიტერატურაში
განხილული არ არის. მათში ყურადღებას იქცევს ახალი აღთქმის შედგენილობის სახეობრივი შეფასება,
ნათლის სიმბოლიკა, მწვალებელთა ნააზრევის დაგმობა.
განსაკუთრებული ღირებულებისად უნდა მივიჩნიოთ წმ. არსენ იყალთოელის მიერ შექმნილი
„დავით აღმაშენებლის ეპიტაფია“, რომლის ხატ-სახეები ევანგელურ სწავლებასთან ერთად ეროვნულ
საფანელსაც მოიცავს და წმინდანი მეფის მოღვაწეობის შეფასებას იძლევა.
ვის ნაჭარმაგევს მეფენი თორმეტნი პურად დამესხნეს,
თურქნი, სპარსნი და არაბნი საზღვართა გარე გამესხნეს,
თევზნი ამერთა წყალთაგან იმერთა წყალთა შთამესხნეს.
აწე ამათსა მოქმედსა ხელნი გულზედან დამესხნეს.
შეიქმნა ეპიტაფიის ტექსტის პირველი ტაეპის მეორე ვარიანტი, თუმცა უტყუარია და არ უნდა
შეიცვალოს ხელნაწერის მონაცემი, რომლის მიხედვით პირველი ტაეპი ასეთი შინაარსისაა: „ვის
ნაჭარმაგევს მეფენი თორმეტნი პურად დამესხნეს“; მასში ცვლილება შეიტანეს: „თორმეტნი“ შეცვლილია

20
სიტყვით „შვიდნივე“. მართალია, ორივე სიმბოლურად განიმარტება, მაგრამ მთავარი მაინც
ხელნაწერული ვერსიაა, რომელსაც ევანგელური გააზრება უდევს საფუძვლად. ეპიტაფია
სახისმეტყველებით და პოლიტიკურ-იდეოლოგიურ თვალთახედვას გამოხატავს.
მთარგმნელობითი მოღვაწეობა: წმ. არსენ იყალთოელმა თავისი მთარგმნელობითი ხელი დაატყო
„სამოციქულოს“ ქართულ რედაქციას, თარგმნა იოანე დამასკელის „დიალექტიკა“, გიორგი ჰამარტოლის
„ხრონორაფი“; ანასტასი სინელის „წინამძღუარი“; ნიკიტა სტითატის თხზულებანი, ჰაგიოგრაფიულ-
ჰომილეტიკური თხზულებები: „იოანე მონაზონისა და ხუცისა დამასკელისაჲ სიტყუაჲ დიდისა
შაბათისათჳს“, „ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ და ღუაწლი წმიდისა ღირსმოწამისა ქრისტესა ევგენიაჲსა და
მშობელთა მისთაჲ“, „წამებაჲ სამთა აღმსაარებელთა: გურია, სამონა და აბიბოჲსი“, და „თხრობაჲ
სასწაულსა ევფემიაჲს ზედა ქალისა“; თარგმნა და შეადგინა „დოგმატიკონი“, რომელსაც არსენის
მთარგმნელობითი მეთოდის დასადგენად უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება.
წმ. არსენ ვაჩესძე იყალთოელი თავის მოძღვართან, წმ. ეფრემ მცირესთან ერთად აყალიბებდა
ელინოფილური მთარგმნელობითი მეთოდის პრინციპებს. ს. ყაუხჩიშვილი გიორგი ამარტოლის
„ხრონოგრაფის“ ქართული თარგმანის თაობაზე წერდა, რომ მთარგმნელი დედნის არც წინადადებათა
წყობას, არც ცალკეული სიტყვების მნიშვნელობას ბრმად არ მისდევს (ყაუხჩიშვილი, 1926: 21). შემდგომმა
კვლევებმა აჩვენა, რომ წმ. არსენ იყალთოელი ელინოფილური მთარგმნელობითი მეთოდის მიმდევარია.
მ. რაფავამ ნიკიტა სტითატის თხზულების არსენისეული თარგმანის თაობაზე აღნიშნა: „ელინოფილური
ტენდენციები მთარგმნელობით საქმიანობაში გამოიხატება ორიგინალის ტექსტთან ზედმიწევნით
სიახლოვესა და მაქსიმალურ შინაარსობრივ თუ ფორმობრივ სიზუსტეში. ნიკიტა სტითატის სიტყვების
არსენისეული თარგმანი ელინოფილური ტენდენციების შესაბამისად შესრულებული, ზედმიწევნით
ზუსტი თარგმანია“ (რაფავა..., 2013: 35). ანასტასი სინელის „წინამძღუარის“ ხელნაწერზე დართულ
ანდერძში წმ. არსენ იყალთოელი წერდა: „მრავლითა ჭირითა და შრომითა დამიწერია და უნაკლულოდ
ძალისაებრ ჩემისა შემიწამებია. და არცა რაჲ ბერძულისაგან დამიგდია და არცა რაჲ ზეპირით დამირთავს.
და თუ სიბნელე რაჲმე სადამე ანუ სიდუხჭირე შესდგამს, იგი ბერძულისა შედარებულობისაგან არს და
არა ქართულთა სიტყუათა დაშუენებისა ვერმეცნიერობისაგან“ (ლოლაშვილი, 1978: 107).
ზემოთ აღინიშნა, რომ წმ. არსენ იყალთოელს დიდი წვლილი მიუძღვის წმ. ანდრია კრიტელის „დიდი
კანონის“ თარგმნასა და ლიტერატურული ტექსტის გამართვაში; თხზულების თარგმნის ისტორია
ასეთია: წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელმა „დიდი კანონის“ თარგმანის შემოკლებული ვერსია შემოგვათავაზა,
მაგრამ, არსენის სიტყვით, წმ. ეფთვიმეს ტექსტი „მეტად შეემოკლნეს, რამეთუ საღმრთოჲსა წერილისა
სახისმეტყუელებანი დაეტევნეს და ნაცვალად მათდა სინანულისა დასდებლები შეემატა, ვითარცა
სულთა სარგებელისა ხოლო და არა წიგნთა მეძიებელსა, ამას თანა ჴმისაგანცა თჳსისა და
ძლისპირთაგანცა შეეცვალნეს“ (ლოლაშვილი, 1978: 72). ამიტომ თარგმნა წმ. გიორგი მთაწმინდელმა,
მაგრამ, არსენისავე სიტყვით, წმ. გიორგი მთაწმინდელს “უზომოდ განევრცნეს, რამეთუ წმიდისა
თქმული ყოველი სრულებით ეთარგმნა და მამის ეფთჳმის შემატებულნი იგი დასდებელნი არავე
დაეტევნეს, ვითარცა თჳთ აღიარებს წმიდითა პირითა თჳსითა, და დაღათუ ჴმაჲ არა შეეცვალა, გარნა
თჳსთა ძლისპირთა ზედა თარგმნაჲ არცა მას გულს-ედგინა“ (ლოლაშვილი, 1978: 72). „დიდი კანონის“
კიდევ ერთხელ თარგმნის საჭიროებაც ამიტომ გაჩნდა და ეს რთული საქმე დავით აღმაშენებელმა წმ.
არსენ ბერსა და იოვანე კათალიკოსს დაავალა. არსენმა საგალობლისა და ძლისპირთა ტექსტი თარგმნა,
ხოლო იოვანემ მუსიკალურად გააწყო, ე. ი. საგალობო ხმა შეუწყო. წმ. ანდრია კრიტელის „დიდი კანონი“

21
დიდმარხვის პირველი კვირის პირველი ოთხი დღის შესასრულებელი საგალობლებია. ჩანს, რომ დავით
აღმაშენებლისათვის მასში გამოხატული განწყობილებები, სიმბოლური და სახისმეტყველებითი ხატ-
სახეები ძალზე ორგანული იყო და ეს მოტივები, სახეები მის საგალობელში აირეკლა.
ცალკე აღსანიშნავია წმ. არსენ იყალთოელის მიერ შიომღვიმის მონასტრისადმი დავით აღმაშენებლის
ანდერძის ჩაწერა, რაც, მართალია, მისი ორიგინალური თხზულება არაა, მაგრამ მას ანდერძის ფორმა
მისცა და მეფის დავალება შეასრულა. ანდერძი სამეცნიერო გამოკვლევების დართვითა და
კომენტარებით რამდენიმეჯერ გამოიცა.
ამრიგად, წმ. არსენ იყალთოელის ღვაწლი და დამსახურება ქართული ლიტერატურის, კულტურის
წინაშე მრავალმხრივ გამოვლინდა. მან შექმნა ორიგინალური თხზულებები, თარგმნა საღვთისმეტყველო
ლიტერატურის უმნიშვნელოვანესი ძეგლები, დავით აღმაშენებელთან ერთად საფუძველი ჩაუყარა
გელათის აკადემიას და იყო მისი პირველი მოძღვართ-მოძღვარი, ხელმძღვანელობდა შიომღვიმის
ღვთისმშობლის მონასტრის მშენებლობას, იყალთოში დააარსა აკადემია. საკვირველია, როგორ დაიტია
ყოველივე ეს ერთი ადამიანის სიცოცხლემ.
წყაროები:
ანასტასი სინელი, 2015: ანასტასი სინელი, დოგმატიკონი, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს ნ.
ჩიკვატიამ, მ. რაფავამ და დ. შენგელიამ, გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთეს ნ. ჩიკვატიამ და დ.
შენგელიამ, თბილისი, 2015.
რაფავა, 2013: ნიკიტა სტითატი, თხზულებანი, დოგმატიკონი, II, გამოსაცემად მოამზადეს მ. რაფავამ,
მ. კასრაძემ, ნ. ჩიკვატიამ, თბილისი, 2013.
ლიტერატურა:
კეკელიძე, 1960: კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, 1, თბილისი, 1960.
კეკელიძე, 1920: კ. კეკელიძე, თარგმანი გიორგი ამარტოლის `ხრონოგრაფისა~, ეტიუდები..., I,
თბილისი, 1920, გვ. 252-253.
ლოლაშვილი, 1978: ი. ლოლაშვილი, არსენ იყალთოელი, თბილისი, 1978.

იოვანე პეტრიწი

ბიოგრაფიული ცნობები. იოვანე პეტრიწის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ თანამედროვეთა

ცნობები არ მოგვეპოვება. მხოლოდ გვიანდელი, XVII-XVIII სს. მოღვაწეთა მიერ მოწოდებული ცნობები
გვაქვს შემონახული, ხოლო ისინი რა წყაროებით სარგებლობდნენ, არც მითითებულია და არც სხვა
წყაროებიდან ვიცით. გვიანდელ წყაროებში იოვანე პეტრიწი ძალზე პოპულარული იყო და
ღვთისმეტყველთა, მწერალთა, მწიგნობართა წრეებში უდიდესი ავტორიტეტით სარგებლობდა. მას
იცნობდნენ როგორც მწერალს, ღვთისმეტყველსა და ფილოსოფოსს, რიტორს, გრამატიკოსს, მთარგმნელს,
ქართული და ბერძნული ენების ბრწყინვალე მცოდნეს. პეტრიწის ენას ენობრივი ხელოვნების უმაღლეს
ნიმუშად მიიჩნევენ და უწოდებენ „ქართულისა ენისა მზეს“, „მამზევებელს და მადღევებელს ენისა
ჩუენისა“ (დამანა მელიქიშვილი, 2016: 561). სულხან-საბა ორბელიანმა პეტრიწის ენა სამართლიანად
მიიჩნია „ძნელ სასმენელად“, მაგრამ „შუენიერ, გემოანად და საწადელად“. ანტონ პირველმა
„წყობილსიტყვაობაში“ იოვანე პეტრიწი მისთვის ჩვეული ეპითეტებით, მეტაფორებით,

22
სახისმეტყველებითი საშუალებებით წარმოაჩინა. მისი სიტყვით, იგი შესანიშნავად იცნობდა და იცოდა
მეცნიერების სხვადასხვა დარგი, როგორც ჰუმანიტარული მეცნიერებების, ასევე საბუნებისმეტყველო
დარგები. პეტრიწის მკვლევართა ყურადღება განსაკუთრებით მიიპყრო ანდერძმა, რომელიც დაერთვის
პროკლე დიადოხოსის თხზულების პეტრიწისეულ ქართულ თარგმანს, რომელშიც მისი ვინაობისა და
წარმომავლობის შესახებ ნათქვამია: „...ნაქუსნი ესე, რომელთა სჭურედ, იოანეს მიერ არს თქუმული,
ქართუელისა ფილოსოფოსისა, რომელსა ნართაულებ ზედ ეწოდა პეტრიწი, სიმკაცრით გამოძიებისათჳს
წერილთასა, რომელსა ჰყოფდა. რომელი იყო ნათესავით ქართუელი, სანახებთაგან სამცხესა, დაბით
ჭირჭიმით. ხოლო სხუაჲ ვინაობაჲ ანუ სადაობა არა საცნაურ არს ჩუენდა. მხოლოდ ესე გუეუწყების,
რომელ ათინას იყო წურთნილი და ზედმიწევნით მეცვნე სიბრძნეთა მუნებურთა“ (მელიქიშვილი, 2016:
562). დავით რექტორი პეტრიწს კეთილშობილი, დიდგვაროვანი ოჯახის წარმომადგენლად მიიჩნევს,
რომელიც განსასწავლად ბაგრატ მეფემ (დავით რექტორი ბაგრატ პირველს ასახელებს, სინამდვილეში
საუბარია ბაგრატ მეოთხის შესახებ) საბერძნეთში, ათენში წარგზავნა, „ხოლო ესეოდენ განსწავლულ და
ზედმიწევნულ იქმნა პლატონურთა ღმრთისმეტყუელებათა და არისტოტელითთა ფილოსოფოსობათა
რჩეულ იქმნა ესეოდენ, რომელ ოცდაათთა წელთა შინა ბერძენთა სამეუფო ქალაქსა კონსტანტინოპოლეს
შინა მოძღურად დაიდგინა“ (იოანე ბაგრატიონი, მც. უწყ. 1982: 154-155; მელიქიშვილი, 2016: 562-563).
მისი ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ეპიზოდების აღდგენა საკმაოდ რთული აღმოჩნდა, რის გამოც
სხვადასხვა დროს სამეცნიერო ლიტერატურაში ერთმანეთისაგან მკვეთრად განსხვავებული,
მეტნაკლებად არგუმენტირებული შეხედულებები გამოთქვეს ალექსანდრე ცაგარელმა, ნიკო მარმა,
სერგი გორგაძემ, კორნელი კეკელიძემ, სიმონ ყაუხჩიშვილმა, მოსე გოგიბერიძემ, ივანე ლოლაშვილმა,
დამანა მელიქიშვილმა, ედიშერ ჭელიძემ, თინათინ ცქიტიშვილმა.
იოვანე პეტრიწის შესახებ ალექსანდრე ცაგარელი ფიქრობდა, რომ სწორედ პეტრიწონში მოღვაწეობის
გამო იწოდებოდა პეტრიწად იოვანე. მაგრამ ამის შესახებ ანტონ კათალიკოსი არაფერს ამბობს,
საზოგადოდ, პეტრიწონის მონასტერს არც ახსენებს. დავით რექტორი იოვანეს ზედწოდებას „პეტრიწს“
პეტრიწონის მონასტერს კი არა, ბერძნულ სიტყვა „პეტრას“ უკავშირებს, რაც ქართულად ქვას ნიშნავს.
„ვინაჲთგან ესე იოანე იყო წერილთა ფრიად მჩხრეკელ, ამისთჳს უწოდეს პეტრიწად, ესე იგი ქვის
მფხეკელად“ (მელიქიშვილი, 2016: 566). დამანა მელიქიშვილმა შენიშნა, რომ სიტყვაწარმოების წესის
თანახმად, იოვანეს პეტრიწონელი უნდა დარქმეოდა და არა პეტრიწი, რისთვისაც დაიმოწმა პეტრიწონში
მოღვაწე მთარგმნელის, დავითის, ზედწოდება - დავით პეტრიწონელი, რომელიც „დოგმატიკონის“
ხელნაწერზე გაკეთებული მინაწერით ვიცით (მელიქიშვილი, 2016: 567).
ნიკო მარი თავის მონოგრაფიულ ნაშრომში იოვანე პეტრიწის შესახებ („იოანე პეტრიწი“) ფიქრობდა,
რომ იგი XI-XII საუკუნეების მიჯნაზე მოღვაწეობდა და იოანე იტალოსის მოწაფედ მიაჩნდა. მისი აზრით,
„იტალოსის ერთგული მოწაფე და მიმდევარი“, იოანე იტალოსის ეპისტოლის ადრესატი „აბაზგი
გრამატიკოსია“ (მარი, 1909: იოანე იტალოსი, 1966: 161, # 64). კონსტანტინეპოლიდან იოანე იტალოსის
განდევნის შემდეგ თავს გრიგოლს ბაკურიანის ძის მიერ აგებულ პეტრიწონის მონასტერს შეაფარებდა.
ზოგიერთი მკვლევარი ვარაუდობს, რომ პეტრიწმა პეტრიწონში თითქმის ოცი წელი დაჰყო და
სემინარიისა და მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობაზე იმყოფებოდა, მაგრამ ამის დამადასტურებელ
ცნობებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. საზოგადოდ, პეტრიწონის მონასტრიდან მხოლოდ ქართულ და
ბერძნულ ენებზე გრიგოლ ბაკურიანის ძის მიერ შედგენილმა ტიპიკონმა მოაღწია. ამ ტიპიკონიდან არც
ის ჩანს, რომ იქ გელათის აკადემიის მსგავსი უმაღლესი სასწავლებელი არსებობდა.

23
 კ. კეკელიძემ იოვანე პეტრიწის სამოღვაწეო პერიოდი და ცხოვრების ზოგიერთი ეტაპი აღადგინა და
თავისი შეხედულებები შემდეგნაირად ჩამოაყალიბა: იოვანემ განათლება მიიღო საბერძნეთში, მაგრამ
არა ათენში, როგორც ამას იოანე ბატონიშვილი მიუთითებდა, - ათენი ამ დროს განათლების ცენტრად
აღარ ითვლებოდა, - არამედ კონსტანტინე მონომახის მიერ 1044-1047 წლებში დაარსებულ აკადემიაში,
რომელიც ელინთა რენესანსის კერად ჩამოყალიბდა. კონსტანტინოპოლში იოვანე იმ ფილოსოფიურ
წრეში აღმოჩნდა, რომლის მეთაურებად ითვლებოდნენ მისი მასწავლებლები იოანე იტალოსი და მიქაელ
ფსელოსი. იოანე იტალოსთან ერთად იოვანე პეტრიწი რენესანსული აზროვნებისა და ბიზანტიური
კულტურის ერთ-ერთი უძლიერესი წარმომადგენელი ყოფილა, რაც საკმაოდ დეტალურად განიხილა
ალექსეი ლოსევმა (ლოსევი, 1977). სწორედ ამიტომ იოანე იტალოსთან ერთად ოფიციალური
კონსერვატიული წრეებისაგან დევნა-შევიწროება მანაც დაიმსახურა, ხოლო მიქაელ ფსელოსი, რომელმაც
ცხრა იმპერატორთან იმუშავა, საიმპერატორო კარს ჩამოაცილეს და მის მიმდევრებს დევნა დაუწყეს, რის
შემდეგაც იოვანე პეტრიწი სამშობლოში დაბრუნდა და ეს XI საუკუნის 80-იანი წლებში უნდა
მომხდარიყო.
ნიკო მარისა და კორნელი კეკელიძის აზრით, პეტრიწმა ადგილი ვერც სამშობლოში დაიმკვიდრა და
ისევ ბიზანტიას მიაშურა. რადგან თავისი მსოფლმხედველობისა და შეხედულებების გამო
კონსტანტინოპოლში არ ედგომებოდა, როგორც მიქაელ ფსელოსთან და იოანე იტალოსთან
დაახლოებულ პიროვნებას, - 1084 წელს იტალოსი თავის თანამოაზრეებთან ერთად
კონსტანტინოპოლიდან გააძევეს, - იოანე პეტრიწი ბულგარეთში გადავიდა და გრიგოლ ბაკურიანის ძის
მიერ 1083 წელს აშენებულ და დაარსებულ პეტრიწონის მონასტერში დამკვიდრდა. როგორც ივარაუდეს,
იოვანე პეტრიწს გრიგოლ ბაკურიანის ძე უნდა გაეცნო საბერძნეთში ან საქართველოში, როდესაც 1080
წლის ახლო ხანებში გრიგოლი საქართველოს მეფესთან, გიორგი მეორესთან, დიპლომატიურ-
პოლიტიკური მისიით ბანაში უნდა მისულიყო. იოანე პეტრიწი პეტრიწონის მონასტერში სასულიერო
სემინარიას ჩაუდგა სათავეში და იქ დაახლოებით 20 წელი დარჩა. მისი სამწერლო-მთარგმნელობითი
მოღვაწეობისა და სამეცნიერო საქმიანობის საუკეთესო და უმნიშვნელოვანესი პერიოდი პეტრიწონის
მონასტერს უკავშირდება, რითაც ახსნა კ. კეკელიძემ იოვანეს ზედწოდება „პეტრიწი“. რაც შეეხება
პეტრიწისა და ჭიმჭიმელის იგივეობის საკითხს, 1918 წელს კ. კეკელიძე მათ აიგივებდა, მაგრამ შემდეგ ეს
შეხედულება შეცვალა და იოვანე ჭიმჭიმელი, „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის“ მიხედვით,
თამარ მეფის დაკრძალვაზე წარმოთქმული იამბიკოს ავტორად, შესაბამისად, XII-XIII საუკუნეების
მოღვაწედ მიიჩნია (კეკელიძე, 1960: 285).
ივანე ლოლაშვილმა საგანგებოდ შეისწავლა იოვანე პეტრიწის სამოღვაწეო ადგილის პრობლემა,
აგრეთვე, პეტრიწონის საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლისა და გელათის აკადემიის
ისტორიის საკითხები, რის შედეგადაც იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ პეტრიწონში ძლიერი
საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა არ იყო, ხოლო ის ხელნაწერები, რომლებიც პეტრიწონის
მონასტრის წიაღში შექმნილად და კუთვნილად მიიჩნეოდა, ფაქტობრივად, გელათში შექმნილი
აღმოჩნდა, რაც ამ ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერებითა და შენიშვნებით ირკვევა და დგინდება. ამ
შეხედულებაზე დაყრდნობით, მან ეჭვის ქვეშ დააყენა, ერთი მხრივ, იოვანე პეტრიწის პეტრიწონში
მოღვაწეობა, მეორე მხრივ, პეტრიწონში საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლის არსებობა.
ყოველივე ის, რაც პეტრიწონისად მიიჩნეოდა, რეალურად გელათის საღვთისმეტყველო-
ლიტერატურული სკოლის წიაღში შექმნილი აღმოჩნდა. ამიტომ მან პეტრიწონის სკოლისა და პეტრიწის

24
სტილის ნაცვლად ახალი ტერმინები შემოიღო: პეტრიწონული სტილი და პეტრიწონული სკოლა. ეს
შეხედულებები ივანე ლოლაშვილმა იოანე პეტრიწის „სათნოებათა კიბის“ მეცნიერული გამოცემისათვის
დართულ გამოკვლევაში გამოთქვა (ლოლაშვილი, 1968). მისივე შეხედულებით, სამივე იოვანე ერთი და
იგივე პირია. შესაბამისად, ამონიოსის „მოსაჴსენებელთა“ თარგმანი პეტრიწის მიერ შესრულებულად
მიიჩნია. ივანე ლოლაშვილის მსგავსად, თ. ცქიტიშვილიც სამივე იოვანეს აიგივებდა (ცქიტიშვილი, 2014:
90).
დამანა მელიქიშვილმა იოვანე პეტრიწის მემკვიდრეობის ენის, გელათის საღვთისმეტყველო-
ლიტერატურული სკოლის შესწავლის საფუძველზე დაასკვნა, რომ იოვანე პეტრიწი იოანე იტალოსის
შეხედულებებს არ იზიარებდა ისეთ საკამათო პრობლემებზე, როგორიცაა მატერიის დაუსაბამობა,
ბოროტის სუბსტანციურობა, პირიქით, იგი ამ მოსაზრებებს ეწინააღდეგება (მელიქიშვილი, 1995: 170-
176).
1993-1994 წლებში საღვთისმეტყველო ტერმნოლოგიის გაანალიზების საფუძველზე იოვანე პეტრიწის
ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ქრონოლოგიისა და მოღვაწეობის ადგილის შესახებ ედიშერ ჭელიძემ
სრულიად განსხვავებული თვალსაზრისი გამოთქვა. მან გაითვალისწინა ივანე ლოლაშვილის
შეხედულება გელათის მონასტერში მოღვაწეობის, პეტრიწონის სკოლის ნაცვლად გელათის
საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლის არსებობის თაობაზე და ეჭვი შეიტანა იოვანე პეტრიწის
ცხოვრებისა და მოღვაწეობის ქრონოლოგიასა და სამოღვაწეო ადგილის განსაზღვრაში. იგი დაეთანხმა
ივანე ლოლაშვილის შეხედულებას პეტრიწონისა და გელათური საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული
სკოლების შესახებ, რომ ამგვარი დიდი სასწავლო-სამეცნიერო ცენტრი პეტრიწონში არ უნდა ყოფილიყო,
ხოლო გელათი, XII საუკუნის დამდეგს აშენებული და „სხუად ათინად და მეორედ იერუსალჱმად“
დაარსებული აკადემია, ძლიერ საღვთისმეტყველო-ლიტერატურულ სკოლად და უმაღლეს
სასწავლებლად ჩამოყალიბდა. მისი შეხედულებით, გელათის პირველი მოძღვართ-მოძღვარი იყო წმ.
არსენ იყალთოელი, რომელიც XI საუკუნის ბოლოსა და XII საუკუნის I მესამედში მოღვაწეობდა, გელათში
XII საუკუნის I მეოთხედში იმყოფებოდა, დავით აღმაშენებლის გარდაცვალების შემდეგ აღმოსავლეთ
საქართველოში გადასულა, მოღვაწეობდა შიომღვიმის მონასტერში, ხოლო ბოლოს იყალთოს აკადემია
დაუარსებია და ცოტა მოგვიანებით იქვე გარდაცვლილა. ედიშერ ჭელიძემ იოვანე პეტრიწი არსენ
იყალთოელის თანამედროვედ არ მიიჩნია, როგორც ეს აქამდე იყო აღიარებული სამეცნიერო
ლიტერატურაში. საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგიის განვითარების საფეხურების კვლევის შედეგების
გათვალისწინებით დაასკვნა, რომ გელათური საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლის უმაღლეს
საფეხურზე იოვანე პეტრიწი დგას და მისი სამოღვაწეო პერიოდი XII-XIII საუკუნეების მიჯნას უნდა
მოიცავდეს. თამარ მეფის შესახებ შექმნილი ერთ-ერთი საისტორიო თხზულება „ისტორიანი და აზმანი
შარავანდედთანი“, შესაძლოა, იოანე პეტრიწის მიერ იყოს დაწერილი. ამ გამოკვლევაში მან ის აზრი
განავითარა, რომ ეფრემ მცირის ანდერძში მოხსენიებული იოვანე საღმრთო ფილოსოფოსი იოვანე
პეტრიწი არაა, ხოლო ეს უკანასკნელი არა დავით აღმაშენებლის, არამედ თამარ მეფის თანამედროვე
უნდა ყოფილიყო (ჭელიძე, 1993-1994). „განმარტების“ ბოლოსიტყვაობაში ნახსენები დავითი, რომლის
თანადგომას, გამგონეობასა და წყალობას მინდობილია პეტრიწი, დავით აღმაშენებელი კი არა, დავით
წინასწარმეტყველია (ჭელიძე, 1994: 113-126; 1995: 76-89). ედიშერ ჭელიძემდე გაცილებით ადრე ივანე
ჯავახიშვილმა და მოსე გოგიბერიძემ დასვეს დავითის ვინაობის საკითხი, მიუხედავად იმისა, რომ

25
ორივემ კითხვა დასვა, ვინ არის ეს დავითი? მათ გაკვირვებას იწვევს ის, რომ დავითის შესახებ არაა
ნათქვამი „მეფისა დავითისა“ (გოგიბერიძე, 1961: 151).
„განმარტებაში“ მოხსენიებული დავითის ვინაობის შესახებ ახალი თვალსაზრისი წამოაყენა დამანა
მელიქიშვილმა, რომელმაც აღნიშნა, რომ კითხვა სამართლიანია და მისი ვინაობის გასარკვევად სამი
ახალი არგუმენტი გაითვალისწინა: 1. ხსენებულ კონტექსტში მთელი ფრაზა, რომელშიც დავითის
თანადგომასა და გამგონეობაზეა საუბარი, უძველეს, XIII საუკუნის ხელნაწერში H-1337 და აგრეთვე სამ
ნუსხაში, რომელთაგან ერთი, H-2235, სიმონ ყაუხჩიშვილის დაკვირვებით, ფილოსოფიაში კარგად
განსწავლული პირის მიერ გადაწერილი უნდა იყოს და საკმაოდ კარგი ღირსებისაა, რადგან მასში
ტექსტუალური დამახინჯებები შედარებით ნაკლებად გვხვდება (ყაუხჩიშვილი, 1940: XXV-XXVII;
მელიქიშვილი, 2016: 569). 2. მკვლევარმა წმინდა წერილის განმარტებისას მასში დაფარული საიდუმლოს
სწორად გაგებისათვის არსებულ ტრადიციაზე გაამახვილა ყურადღება, რომლის მიხედვით შემწეობისა
და თანადგომისათვის სწორედ დავით წინასწარმეტყველს მიმართავდნენ. 3. განსაკუთრებით
მნიშვნელოვანი უნდა იყოს ის, რომ დავითის თანადგომისა და გამგონეობის იმედს „ბოლოსიტყვაობის“
სწორედ იმ ნაწილში გამოთქვამს, სადაც დავითის ფსალმუნთა წიგნზე, როგორც ქრისტიანული სამების
წინასწარმეტყველების შემცველ წიგნზე, მსჯელობს და „ბოლოსიტყვაობის“ დასაწყისშივე მოითხოვს
ღვთისაგან ბოძებული გონებრივი განსჯის უნარის სწორად წარმართვას (მელიქიშვილი, 2016: 569-570).
დამანა მელიქიშვილმა იოვანე პეტრიწის მოღვაწეობის დათარიღების შესახებ აღნიშნა, რომ დავით
აღმაშენებლის ზეობის ხანიდან დიდად დაცილებული არ უნდა ყოფილიყო და პეტრიწის დევნა უნდა
ემთხვეოდეს XII საუკუნის 50-იან წლებში „პლატონურ ფილოსოფოსთა“, კერძოდ, პროკლე დიადოხოსისა
და მის მიმდევართა დევნას ბიზანტიის იმპერატორ მანუელ კომნენოსის მიერ. ეს დემეტრე მეფის ზეობის
პერიოდს ემთხვევა. იოვანე პეტრიწის პლატონურ ფილოსოფიაში განსწავლულობა მკვლევარს იმის
მოწმობად მიაჩნია, რომ მას მანგანის ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ სკოლაში უნდა ესწავლა
(მელიქიშვილი, 2016: 570).
უნდა აღინიშნოს, რომ XII საუკუნის მოღვაწე სამი იოვანეს - პეტრიწის, ჭიმჭიმელის, ტა[რ]იჭის ძის -
იდენტიფიცირების საკითხი სამეცნიერო ლიტერატურაში ჯერჯერობით საბოლოოდ არაა გადაჭრილი,
რადგან საკითხი მრავალ პრობლემას უკავშირდება. თუ იოვანე პეტრიწსა და იოვანე ჭიმჭიმელს
გავაიგივებთ და პეტრიწის წარმომავლობის გარკვევისას მის „ჭირჭიმით“ სადაურობას
გავითვალისწინებთ, - წყაროები ამას უთითებენ, - მაშინ იოვანე პეტრიწი XII-XIII საუკუნეების მოღვაწედ
უნდა მივიჩნიოთ, რადგან იოვანე ჭიმჭიმელი თამარის თანამედროვე მოღვაწე ჩანს. ჭირჭიმი
გეოგრაფიულად მდებარეობს სამხრეთ საქართველოში. დ. მელიქიშვილის აზრით, საქართველოს
სამხრეთის მხარეში მდებარე მხარგრძელთა სამფლობელოში, ლორე-ტაშირის მიდამოებში მდებარეობს
პღინღაცაკის მონასტერი, სადაც პროკლე დიადოხოსის თხზულების პეტრიწისეული ქართული
თარგმანიდან XIII საუკუნის შუა წლებში იგი სომხურად ითარგმნა. ამავე დროს, ითვალისწინებს შოთა
რუსთველის შესაძლო წარმომავლობას სამხრეთ საქართველოდან, მესხეთიდან, და „ვეფხისტყაოსანი“
პეტრიწის თარგმანთა და მის ორიგინალურ „კომენტარებთან“ ფილოსოფიური შეხედულებების
სიახლოვეს (მელიქიშვილი, 2016: 570-571).
ამრიგად, იოანე პეტრიწის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის მრავალი საკითხი კვლავ მოითხოვს კვლევას.
იოვანე პეტრიწის ორიგინალური შრომები და თარგმანები. იოვანე პეტრიწმა თავისი
საღვთისმეტყველო, ფილოსოფიური, ლიტერატურული საქმიანობა გელათის მონასტერში, გელათის

26
აკადემიაში განავითარა. მის მიერ თარგმნილ თხზულებათა შესახებ სამეცნიერო ლიტერატურაში
ერთიანი თვალსაზრისი არ არის ჩამოყალიბებული. მეცნიერთა ნაწილი მას ისეთ თხზულებათა
თარგმნას მიაწერს, რომლებიც, გვიანდელი კვლევების მიხედვით, სხვა მთარგმნელებს შეუსრულებიათ.
ხელნაწერული მონაცემების კვალობაზე, იოვანე პეტრიწს, იოვანე ფილოსოფოსს თავის შრომათა
უმეტესი ნაწილი შეუქმნია და თარგმანები შეუსრულებია „კელლინსა შინა გაენათისასა“. იოვანე
პეტრიწმა თარგმნა შემდეგი თხზულებები: 1. წიგნნი პლატონური ღმრთისმეტყველებისანი, პროკლე
დიადოხოსისაგან ქმნილნი და მის შესახებ შექმნილი განმარტებანი, რომელშიც მისი საღვთისმეტყველო
და ფილოსოფიური შეხედულებებია ჩამოყალიბებული (იოანე პეტრიწი, 1940; იოანე პეტრიწი, 1937;
იოანე პეტრიწი, 2016). 2. წმ. იოანე სინელის „კლემაქსის“ მიხედვით იამბიკოების ფორმით შექმნილი
„სათნოებათა კიბე“, რომელიც ივანე ლოლაშვილმა პეტრიწის ორიგინალურ შრომად მიიჩნია (პეტრიწი,
1968). 3. ესევე კლემაქსივე დალექსილი იროიკოდ და აკროსტიქად კიდურწერილობით. 4. სათვეო
სვინაქსრის შვიდი თვის მასალა, რომელიც „პროლოღიას“ სახელითაა ცნობილი. მისი ოთხი თვის მასალა
უთარგმნია და გაულექსავს XIII საუკუნის 30-იანი წლების კათალიკოსს არსენ ბულმაისიმისძეს, ხოლო
დარჩენილი სამი თვისა - XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში ანტონ კათალიკოსს. 5. ნემესიოს ემესელის
„ბუნებისათვის კაცისა“ (ნემესიოს ემესელი, 1914).
აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ იოანე პეტრიწის თარგმნილად მიიჩნევდნენ, კერძოდ, ანტონ
კათალიკოსის „წყობილსიტყვაობის“ მიხედვით, არისტოტელეს „კატეგორიას“, „პერი ჰერმენიას“,
ამონიოს ერმიასის თხზულებას „განმარტებაჲ პროფირი ფილოსოსფოსისა ხუთთათჳს ჴმათა და
განმარტებაჲ არისტოტელის შესმენათა“. კ. კეკელიძის აზრით, იოანე პეტრიწს წვლილი მიუძღვის
რამდენიმე სასულიერო დარგში თხზულებათა თარგმნითა და მათი კომენტირებით, ბიბლიურ-
ეგზეგეტიკური, ლიტურგიკულ-ჰიმნოგრაფიული, ასკეტიკურ-მისტიკური, ჰაგიოგრაფიული
თხზულებების თარგმნაში (კეკელიძე, 1960: 284-305). პეტრიწის თარგმნილად მიიჩნევენ გელათის
კატენებიან ბიბლიას. თ. ცქიტიშვილის აზრით კი, მასვე შეუსრულებია თეოფილაქტე ბულგარელის მიერ
ელინოფილური სტილით შესრულებულ მათეს, მარკოზის, იოანე სახარებათა თეოფილაქტე
ბულგარელისეული განმარტებების ქართული თარგმანები (ცქიტიშვილი, 2014). მის თარგმნილად
მიაჩნდათ ფლავიოსის „იუდაებრივი დასაბამსიტყუაობისა“, რაც ნინო მელიქიშვილმა სამართლიანად
უარყო. ი. ლოლაშვილი ჩვენამდე მოუღწეველი ქართული ენის გრამატიკის შედგენასაც მიაწერდა
(ლოლაშვილი, 1968). XX საუკუნის 90-იან წლებში ყურადღება მიიქცია ედიშერ ჭელიძის მოსაზრებამ
იოანე პეტრიწის მიერ თამარის შესახებ დაწერილი საისტორიო თხზულების შექმნის შესახებ (ჭელიძე,
1994-1995).
იოვანე პეტრიწის ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო და ლიტერატურულ-ესთეტიკური
შეხედულებები ჩამოყალიბებულია ორიგინალურ ნაშრომში, რომელიც კომენტარების სახით დაურთო
პროკლე დიადოხოსის თხზულების თარგმანს - „კავშირნი ღმრთისმეტყველებითნი“. ნაშრომი
მეცნიერულად გამოსცეს სიმონ ყაუხჩიშვილმა და შალვა ნუცუბიძემ 1937 წელს, ხოლო პროკლეს
თხზულების პეტრიწისეული თარგმანი გამოქვეყნდა 1940 წელს. პეტრიწის თხზულებისა და თარგმანის
შემცველი ყველაზე ძველი ხელნაწერი 1924 წელს ემიგრაციაში წასულმა ექვთიმე თაყაიშვილმა წაიღო
სხვა დანარჩენ საგანძურთან ერთად და ხელნაწერი საქართველოში მხოლოდ 1945 წელს დაბრუნდა.
ამიტომ 1937 და 1940 წლის გამოცემებში ამ ხელნაწერის მონაცემები არ ყოფილა გათვალისწინებული.
ამიტომ გახდა აუცილებელი იოვანე პეტრიწის მიერ თარგმნილი პროკლეს თხზულებისა და მისი

27
კომენტარების ხელახლა გამოქვეყნება, რაც დამანა მელიქიშვილმა და ნათია მიროტაძემ განახორციელეს
(იოანე პეტრიწი, 2016).
იოვანე პეტრიწის განმარტება-კომენტარები ელინოფილური საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული
სკოლისათვის დამახასიათებელი სალიტერატურო ენითაა დაწერილი, რის გამოც მისი გააზრება საკმაოდ
რთულია. თხზულების გაცნობა-შესწავლაში ერთგვარი გზამკვლევია დამანა მელიქიშვილის მიერ
„გადმოახალქართულებული“ ტექსტი. მასში იოვანე პეტრიწის ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო
შეხედულებებია ჩამოყალიბებული. იოვანე პეტრიწი ზედმიწევნით კარგად იცნობდა არა მხოლოდ
წინამორბედი ბიზანტიელი ფილოსოფოს-ღვთისმეტყველების შრომებსა და თავისი თანამედროვე
თეოლოგიურ-ფილოსოფიურ ლიტერატურას, ღრმად ერკვეოდა მათ შეხედულებებში, არამედ ანტიკური
ფილოსოფიის წარმომადგენელთა თხზულებებსაც, რომელთა კვალი მის ნააზრევში ნათლად იკითხება.
ცხადია, მათ იგი დედანში, ბერძნულ ენაზე კითხულობდა.
იოვანე პეტრიწი თეოლოგიური ცოდნა და ფილოსოფიური აზროვნების მიღწევები შეაზავა და თავის
ორიგინალურ თხზულებაში ჩამოაყალიბა. ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო თხზულებათა ქართულად
თარგმნით ხელს უწყობდა ქართული ფილოსოფიური აზრისა და მწერლობის განვითარებას. ქართული
ფილოსოფიის ისტორიაში ამ მხრივ ყველაზე დიდი ღვაწლი სწორედ იოვანე პეტრიწს მიუძღვის. მისი
ფილოსოფიური მემკვიდრეობით დაინტერესებულნი იყვნენ არა მხოლოდ ქართველი მკვლევარები,
ფილოსოფოსები, არამედ უცხოელებიც. კვლევის სფერო ამჟამად უფრო გაფართოებულია და იოვანე
პეტრიწის მემკვიდრეობას ინტენსიურად სწავლობენ უცხოელი სპეციალისტებიც, რაშიც დიდ როლს
ასრულებს ინგლისური და გერმანული თარგმანები. გერმანულად თარგმნა ლელა ალექსიძემ. იოვანე
პეტრიწის ფილოსოფიის მკვლევართა შორის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ნიკო მარის, კორნელი
კეკელიძის, შალვა ნუცუბიძის, მოსე გოგიბერიძის, ივანე ლოლაშვილის, ალექსეი ლოსევის, მაია რაფავას,
დამანა მელიქიშვილის, ედიშერ ჭელიძის, ლელა ალექსიძის, ლევან გიგინეიშვილისა და სხვათა
განსხვავებული პრობლემატური კვლევები, კერძოდ, სალიტერატურო ენის, მთარგმნელობითი
მეთოდის, საღვთისმეტყველო და ფილოსოფიური საზრისის, ესთეტიკისა და მუსიკის საკითხები.
იოვანე პეტრიწმა გელათის აკადემიაში ჩამოაყალიბა ფილოსოფიური სკოლა, შექმნა ფილოსოფიური
ენა, განავითარა ფილოსოფიური ტერმინოლოგია და სტილი, რასაც ეფრემ მცირისა და არსენ
იყალთოელის ღვაწლმა დაუდო სათავე. სწორედ ამ პრობლემათა კვლევამ მიიყვანა ედ. ჭელიძე
ზემოხსენებულ დასკვნამდე, რომ პეტრიწული სტილი მხოლოდ გელათურ საღვთისმეტყველო-
ლიტერატურულ სკოლაში შეიძლებოდა შემუშავებულიყო ამ სკოლის განვითარების უმაღლეს ეტაპზე
და ეს, მისი აზრით, XII საუკუნის მეორე ნახევარი და XIII საუკუნის დამდეგი იყო (ჟ. „რელიგია“). მისგან
განსხვავებულია დამანა მელიქიშვილის მოსაზრება, რომლის თანახმად, იოვანე პეტრიწს XII საუკუნის
შუა წლებში უნდა ეცხოვრა და ემოღვაწა, მისი აზრით, დავით აღმაშენებლის ეპოქას დიდად
დაცილებული არ უნდა იყოს (მელიქიშვილი, 2016: 570).
იოვანე პეტრიწი ახალ სიტყვებსა და ტერმინებს ქმნიდა, რათა ბერძნული დედანი სწორად გადმოეცა,
რის გამოც ქართული სალიტერატურო ენა მის თხზულებებსა და თარგმანებში „მეტად ხელოვნური, ღრმა
და განყენებულია“ (კეკელიძე, 1960: 292). იგი ცდილობდა ბერძნული სამეცნიერო და ფილოსოფიურ-
საღვთისმეტყველო ტერმინისათვის ზუსტი შესატყვისი მოეძებნა არა მხოლოდ სემანტიკურად, არამედ
ფორმის თვალსაზრისითაც. თუ ასეთს ვერ მოიპოვებდა, ვერ მოძებნიდა, ქართული ძირიდანვე თავად
ქმნიდა ბერძნული სტილის შესატყვის სიტყვას. ბერძნული სტილი გულისხმობდა მიმღეობური

28
სინტაქსური კონსტრუქციების შემოღებას, რომლითაც იყო დაწერილი ბერძნული ტექსტი, იგი
ქართულადაც ასეთსავე კონსტრუქციებს ქმნიდა და თარგმნიდა; თუ ორიგინალურ ნაშრომს წერდა, აქაც
ცდილობდა ამგვარი სტილის შენარჩუნებას. ცნობილია, ამ მეთოდს ელინოფილური მთარგმნელობითი
მეთოდი ეწოდა და მისი ფუძემდებელი წმ. ეფრემ მცირეა. ამავე მეთოდს იყენებდა წმ. არსენ იყალთოელი
და, საზოგადოდ, მთელი გელათური საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა.
იოვანე პეტრიწი ბერძნულ დედანს სიტყვების, ფრაზების, ნაწილაკების დალაგებაშიც ბაძავდა, რათა
ქართული ენა ფილოსოფიური აზროვნების გასახატავად შესაფერისი გაეხადა და ისეთივე
ფილოსოფიური ენა გამხდარიყო, როგორიც ბერძნული იყო. მისი სურვილი მხოლოდ ის არ იყო, რომ
„ხედვაჲ ფილოსოფოსთა განცდისაჲ ეარისტოტელურა და ღმრთისმეტყუელებაჲ ნივთისაგან მიუხებელი
წარმოეაარსებინა (წარმოეყენებინა)“, არამედ ისიც, რომ „ენაჲცა [ქართული] ენისადა გაეწყო
[ბერძულისა]“. პეტრიწი ცდილობდა „რიტორობასა და ღრამატიკოსობასა“, რათა ქართული ენა
ბერძნულს გატოლებოდა (კეკელიძე, 1960: 293).
ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო აზროვნების განვითარებაში იოვანე პეტრიწის წვლილის
განსაზღვრისათვის აუცილებელია ფილოსოფიური ნაკადის არსებობის განხილვა ქრისტიანულ
საღვთისმეტყველო ლიტერატურაში, რადგან ბერძნული ფილოსოფია ქრისტიანობის დამკვიდრებას
ეწინააღმდეგებოდა და, შესაბამისად, საუკუნეების განმავლობაში ებრძოდა კიდეც მის დამკვიდრებას.
ქრისტიანობა, თავის მხრივ, ებრძოდა წარმართობას, რაც პავლე მოციქულის სიტყვით განცხადდა:
„განაცოფა ღმერთმან სიბრძნე იგი ამის სოფლისაჲ“ (I კორინთ., 1, 20). აპოლოგეტები ბერძნულ-რომაულ
წარმართობასა და ფილოსოფიას აკრიტიკებდნენ და აღნიშნავდნენ, რომ მიუხედავად მათი
არაქრისტიანული ხასიათისა, მაინც იყო მათ ნააზრევში ჭეშმარიტების მარცვალი, მაგრამ იმასაც
ამბობდნენ, რომ ქრისტიანული საღვთისმეტყველო მოძღვრება მათ გარეშე წარმოიშვა, ხოლო
გარდამავალი პერიოდის ფილოსოფოსებმა (I-II სს.) ქრისტიანული მოძღვრებიდან ბევრი რამ გადაიღეს,
განსაკუთრებით, ძველი აღთქმის წიგნებიდან და, კერძოდ, მოსეს ხუთწიგნეულს ასახელებდნენ.
II საუკუნიდან IV საუკუნემდე, ფაქტობრივად, ქრისტიანობას თვით ქრისტიანები
სიბრძნისმოყვარეობად, ანუ ფილოსოფიად აცხადებდნენ. აპოლოგეტების აზრით, ღვთაებრივი
ჭეშმარიტება არა მარტო მოსესა და პავლეს წიგნებში შეიძლება დავინახოთ, არამედ საერო
ფილოსოფოსთა მოძღვრებებშიც. ისინი ასახელებდნენ ძვ. წ. V-IV სს. ფილოსოფოსებს: სოკრატეს,
პლატონსა და არისოტოტელეს და ამბობდნენ, რომ ქრისტიანული მოძღვრების ფილოსოფიური
საფუძვლები მათს თხზულებებში ჩაისახა და სწორედ ამ ფილოსოფოსებმა მოამზადეს ქრისტიანული
საღვთისმეტყველო ფილოსოფიური აზროვნება. ამიტომაც მათ გამოსახულებებს, როგორც ქრისტიანობის
წინამორბედებისას, ხშირად ეკლესიის კარიბჭეშიც ათავსებდნენ. იყო შემთხვევები, როდესაც
ფრესკებზეც გამოისახებოდნენ. ქრისტიანები სწავლობდნენ ბერძენ ფილოსოფოსთა და მწერალთა
თხზულებებს, ხოლო როდესაც ივლიანე განდგომილმა მათ ამ თხზულებათა შესწავლა აუკრძალა, ისინი
ამ ფაქტს მაინც და მაინც მშვიდად არ შეხვედრიან. IV საუკუნის უდიდესი კაბადოკიელი წმინდა მამები
მიუთითებდნენ კიდეც, რა შეიძლებოდა წაეკითხათ და ესწავლათ წარმართული ფილოსოფიიდან და
პოეზიიდან, ხოლო IX საუკუნეში თეოდორე აბუკურა საგანგებოდ უთითებს გარეშე ფილოსოფიისა და
ღვთისმეტყველების სწავლის აუცილებლობას.
ქართველ ღვთისმეტყველ მთარგმნელთა მიერ წარმართული ფილოსოფია „გარეშე ფილოსოფიად“
იწოდება. ამ ტერმინს X საუკუნის ქართველი მწერალი-ჰაგიოგრაფი გიორგი მერჩულე იყენებს მაშინ,

29
როდესაც წმ. გრიგოლ ხანცთელის სწავლა-განათლების შესახებ გვესაუბრება. ქრისტიანი წმინდა მამები
ანტიკურ ფილოსოფიას სწავლობდნენ არა თავისთავადი მიზნით, არამედ საეკლესიო-თეოლოგიური
აზროვნების განსავითარებლად, რათა ქრისტიანობის საფუძვლები ლოგიკურად და დიალექტიკურად
დაასაბუთონ, პარალელურად, „გარეშე ფილოსოფოსებს“ მათთვის გასაგებ ენაზე ეკამათონ. შეიძლება
ითქვას, რომ წმინდა მამებმა პლატონის შეხედულებათა კვალობაზე ნეოპლატონური სკოლა
ჩამოაყალიბეს თავისი სამი განშტოებით, ხოლო VIII საუკუნიდან პოპულარული არისტოტელეს
ფილოსოფია გახდა, რომელიც „არაბული არისტოტელიზმის“ სახელით გავრცელდა. კერძოდ, მისი
„დიალექტიკა“ და „სილოგისტიკა“ იმ მიზნებისათვის გამოიყენებოდა, რომ უკვე ჩამოყალიბებული
ქრისტიანული დოგმების სხვადასხვაგვარი სქოლასტიკური კომბინაციების საუკეთესო საშუალებად
მიაჩნდათ და აღიქმებოდა. ამის საუკეთესო ნიმუში იყო წმ. იოანე დამასკელის „წყარო ცოდნისა“,
რომელიც შუა საუკუნეებში ყველა საღვთისმეტყველო სკოლაში აღიარებული სახელმძღვანელო გახდა.
არისტოტელეს „დიალექტიკას“ უმთავრესად მტკიცე დასაბუთების ტექნიკურ საშუალებად
იყენებდნენ, ხოლო ნეოპლატონიკოსები პლატონის ფილოსოფიას არა მხოლოდ დიალექტიკურად,
არამედ შინაარსობრივადაც ეყრდნობოდნენ. ქრისტიანი წმინდა მამების თვალსაზრისები, ფაქტობრივად,
ორად გაიყო: პლატონის მიმდევრებისა და არისტოტელეს მიმდევრების სახით, თუმცა ქრისტიან წმინდა
მამებს პლატონის ფილოსოფია სახიფათოდ მიაჩნდათ, რადგან იგი ქრისტიანულ მოძღვრებასთან
დაახლოებული იდეებით იყო მდიდარი. ამიტომ ნეოპლატონიკოსები პლატონისა და არისტოტელეს
ფილოსოფიურ შეხედულებათა მორიგებას ცდილობდნენ. საუკეთესო ნიმუშებად შეიძლება
დავასახელოთ ნემესიოს ემესელის „ბუნებისათვის კაცისა“, დიონისე არეოპაგელის თხზულებები მაქსიმე
აღმსარებლის კომენტარებით.
შემდეგი პერიოდის ბიზანტიური საღვთისმეტყველო მწერლობა რენესანსის დამდეგამდე უშუალოდ
პლატონისა და არისტოტელეს თხზულებებით არ სარგებლობდა, არამედ ზემოდასახელებულ
მოაზროვნეთა შრომების საშუალებით იყენებდა. XI საუკუნის ორმა უდიდესმა ბიზანტიელმა
ღვთისმეტყველმა მიქაელ ფსელოსმა და იოანე იტალოსმა ანტიკური პერიოდის ამ ორი ფილოსოფოსის
თხზულებები თავიანთ მოძღვრებებში უშუალოდ შეიტანეს და არა ხსენებულ ნეოპლატონიკოს მამათა
თხზულებების საშუალებით, ე. ი. შუალედური რგოლი არ გამოიყენეს. მათ სცადეს ანტიკური
ფილოსოფიის ქრისტიანულ მოძღვრებასთან შეზავება, მაგრამ ამ შემთხვევაში ზომიერება დაკარგეს, რის
გამოც თავიანთი შეხედულებებისა და მოძღვრებების მსხვერპლად იქცნენ, განსაკუთრებით ეს იოანე
იტალოსმა იწვნია.
საქართველოში პლატონისა და არისტოტელეს თხზულებებს სწორედ ნემესიოს ემესელის, დიონისე
არეოპაგელისა და მაქსიმე აღმსარებლის თხზულებებით იცნობდნენ, მაგრამ წმ. ეფრემ მცირემდე ისინი
აქტიურად არც გამოუყენებიათ, თუმცა, მათი ცოდნა ჩანს. მეტიც შეიძლება ითქვას, წმ. დიონისე
არეოპაგელისა და წმ. იოანე დამასკელის საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური თხზულებები პირველად XI
საუკუნეში წმ. ეფრემ მცირემ თარგმნა. მან წმ. იოანე დამასკელის „დიალექტიკის“ თარგმნასთან
დაკავშირებით საინტერესო მოსაზრებები გამოთქვა (კეკელიძე, 295). რაც შეეხება მაქსიმე აღმსარებლის
თხზულებებს, ისინი XII საუკუნის მეორე ნახევარში თარგმნა საქართველოს კათოლიკოსმა ნიკოლოზ
გულაბერისძემ.
საქართველოშიც ჩამოყალიბებულა პლატონიზმი და არისტოტელიზმი, რომელთა მორიგებას
ნეოპლატონიზმი შეეცადა, მაგრამ ვერც ერთი მხარე ვერ დაკმაყოფილდა, რადგან ერთმანეთის

30
მოსაზრებებს ეწინააღმდეგებოდნენ. წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელი იყო პირველი წარმომადგენელი
ფილოსოფიური მწერლობისა და პლატონიზმ-არისტოტელიზმის სიმფონიისა. მან თარგმნა წმ. იოანე
დამასკელის „წყარო ცოდნისა“ თავისი შემატება-კლების მეთოდის გამოყენებით, როგორც
არისტოტელიზმის შემცველი თხზულება საღვთისმეტყველო ლიტერატურაში. აგრეთვე, მაქსიმე
აღმსარებლის თხზულებები, რომლებშიც ნეოპლატონური შეხედულებებია განვითარებული და
რომელმაც პლატონურ მისტიკას დაუთმო ადგილი. წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელი ფილოსოფიური
მოძღვრებითა და ლიტერატურით არ დაინტერესებულა, ამისთვის მას არც ეცალა. მიუხედავად ამისა, მის
თარგმანებში, მისი მეთოდის კვალობაზეც კი, ფილოსოფიური მოძღვრებები მაინც აირეკლა, რის გამოც
მას უსიამოვნებები შეხვედრია. კერძოდ, ცნობილია ვინმე ოზანი, რომელიც წმ. ევფთვიმეს თარგმანებს
ამახინჯებდა, რყვნიდა. ამის თაობაზე წმ. ეფრემ მცირემ აღნიშნა, რომ ბერძნები ამ დამახინჯებული
რედაქციის გამო გვაყვედრიდნენო. ამიტომ თარგმნა მან ხელახლა წმ. იოანე დამასკელის თხზულებები,
თუმცა, იგივე თხზულებები ცოტა მოგვიანებით კიდევ ერთხელ წმ. არსენ იყალთოელმა თარგმნა.
კ. კეკელიძე ამას იმით ხსნის, რომ არსენი პეტრიწონული სკოლის სტილით თარგმნიდა, ხოლო წმ.
ეფრემ მცირის სტილი და ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია მისგან განსხვავდებოდა.
მეორე მხრივ, ეფრემზე უფრო ზუსტი თარგმანი არსენისეულია. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ
ბერძნულად წმ. იოანე დამასკელის ამ თხზულების რამდენიმე ვერსია არსებობს და ეფრემსა და არსენს,
ფაქტობრივად, სხვადასხვა რედაქციები უთარგმნიათ.
ამგვარი ფონი დაუხვდა იოვანე პეტრიწს, როდესაც იგი სამოღვაწეო ასპარეზზე გამოვიდა. მის მიერ
თარგმნილი თხზულებები, მართალია, ნეოპლატონური სკოლის ტრადიციებს გამოხატავს, მაგრამ
თვითონ პეტრიწი შეეცადა პლატონისა და არისტოტელეს შეხედულებათა მორიგებას, გარდა ამისა, იგი
მეცნიერებისა და რელიგიის მორიგებასაც შეეცადა. საქართველოში რომ იოვანე პეტრიწი დიდად
პოპულარული არ ყოფილა, ამას მისი თარგმანების ხელნაწერ ნუსხათა სიმცირეც მოწმობს. მან თარგმნა
ნემესიოს ემესელის ნეოპლატონური თხზულება „ბუნებისათჳს კაცისა“, რამაც, როგორც ჩანს, ქართველ
მკითხველთა და სასულიერო პირთა შორის ავტორიტეტი ვერ მოიპოვა, რის შემდეგაც, მიქაელ
ფსელოსისა და იოანე იტალოსის მსგავსად, გადაწყვიტა, წმინდა მამათა მოძღვრებების გვერდის ავლით
თვითონ მისულიყო პლატონისა და არისტოტელეს მოძღვრებებთან და მათი მოძღვრების
ქრისტიანობასთან მორიგების, ანუ სიმფონიის ცდა მოეცა. სწორედ ამ მიზნით თარგმნა პროკლე
დიადოხოსის თხზულება, რომელშიც სანიმუშოდაა წარმოდგენილი ქრისტიანობასთან პლატონისა და
არისტოტელეს მოძღვრებათა სიმფონია. იოვანე პეტრიწმა პლატონი და არისტოტელე დედნებში
შეისწავლა და ღრმად გაერკვა მათი ფილოსოფიის არსში, რაზეც სიმონ ყაუხჩიშვილმა მიუთითა. მაგრამ
იოვანე პეტრიწს მხოლოდ თარგმნა არ აკმაყოფილებდა, რადგან მისი მიზანი თარგმნის აუცილებლობას
სცილდებოდა. ის მეცნიერებისა და რელიგიის, ფილოსოფიისა და ღვთისმეტყველების შერწყმა-
შეზავებასა და ჰარმონიზებას ცდილობდა. იგი ფიქრობდა, რომ მისი თანამედროვე ქართველები,
რომელთა უმეცრებასაც უჩიოდა, პროკლეს თხზულებათა თარგმანებს ვერ გაიგებდნენ, ხოლო პეტრიწის
სქოლასტიკურ-მწიგნობრული ენა ძალიან რთული საწვდომი იყო. ამიტომაც დაურთო თავის თარგმანს
თავისი კომენტარები. სწორედ ესაა იოვანე პეტრიწის ფილოსოფიური აზროვნების, საღვთისმეტყველო
მრწამსის, ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო ლიტერატურის ღრმა ცოდნის დამამტკიცებელი.
პეტრიწი ფილოსოფიურ საკითხებზე დიალექტიკურ მსჯელობას მხატვრული სახეების, შედარებების,
მეტაფორების მეშვეობით წარმართავს, რაც მისი ენის დამახასიათებელი ნიშანია, საზოგადოდ, პეტრიწის

31
საღვთისმეტყველო და ფილოსოფიურ თვალთახედვაში მეტაფორული აზროვნება უმთავრეს ადგილს
იჭერს და ქმნის მის სტილს, რომელიც საკმაოდ რთული აღსაქმელია.
იოვანე პეტრიწმა ქართული ფილოსოფიის განვითარების ხაზი არა მხოლოდ გააგრძელა, არამედ
ახალი ეტაპი შექმნა, რადგან ანტიკური ფილოსოფია, რომელიც დედანშივე შეისწავლა და თავისი
შეხედულებებისამებრ გამოიყენა, ქრისტიანობის სამსახურში ჩააყენა. მისი სურვილი იყო, „საღმრთო
განცხადება“ ფილოსოფიურად დაესაბუთებინა და გაემართლებინა როგორც შინაარსობრივად, ისე
ლოგიკურად და დიალექტიკურად. სწორედ იმის გამო, რომ იოვანე პეტრიწის სალიტერატურო ენა და
სტილი ბერძნიზმებით იყო გადატვირთული, რაშიც სიტყვათქმნადობა, გრამატიკული წყობისა და
ტერმინოლოგიური სირთულე იგულისხმება, ზოგიერთი მეცნიერის თვალთახედვით, მის
შეხედულებებს არასასურველი, ანტიქრისტიანული ინტერპრეტაცია უსამართლოდ მიეცა.
წყაროები:
იოანე პეტრიწი, 1937: იოანე პეტრიწი, შრომები, განმარტებაჲ პროკლესთჳს დიადოხოსისა, II, ტექსტი
გამოსცეს და გამოკვლევა დაურთეს შალვა ნუცუბიძემ და სიმონ ყაუხჩიშვილმა, თბილისი, 1937.
იოანე პეტრიწი, 1940: იოანე პეტრიწი, შრომები, I, პროკლე დიადოხოსისა, პლატონურისა
ფილოსოფოსისა კავშირნი ღმრთისმეტყველებითნი, ქართული ტექსტი გამოსცა, გამოკვლევა და
ლექსიკონი დაურთო სიმ. ყაუხჩიშვილმა, თბილისი, 1940.
ლოლაშვილი, 1968: იოანე პეტრიწი, სათნოებათა კიბე, გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა,
შენიშვნები და ლექსიკონი დაურთო ივანე ლოლაშვილმა, თბილისი, 1968.
ნემესიოს ემესელი, 1914: ნემესიოს ემესელი, ბუნებისათჳს კაცისა, ბერძნულიდან გადმოღებული
იოანე პეტრიწის მიერ, ს. გორგაძის გამოცემა, თბილისი, 1914.
ლიტერატურა:
ანტონ ბაგრატიონი, 1980: ანტონ ბაგრატიონი, წყობილსიტყვაობა, გამოსაცემად მოამზადა,
გამოკვლევა, კომენტარები და ლექსიკონი დაურთო ივანე ლოლაშვილმა, თბილისი, 1980.
გოგიბერიძე, 1961: მ. გოგიბერიძე, რუსთაველი. პეტრიწი. პრელუდიები. თბილისი, 1961.
იოანე იტალოსი, 1966: იოანე იტალოსი, თხზულებანი, ბერძნული ტექსტი ვარიანტებითა და
შენიშვნებით გამოქვეყნდა გრიგოლ წერეთლის მასალების მიხედვით ნათელა კეჭაღმაძის რედაქციითა
და წინასიტყვაობით, თბილისი, 1966.
იოანე პეტრიწი, 1999: იოანე პეტრიწი, განმარტება პროკლე დიადოხოსის ღმრთისმეტყველების
საფუძვლებისა, თანამედროვე ქართულად გადმოიღო, გამოკვლევა, ლექსიკონი და შენიშვნები დაურთო
დამანა მელიქიშვილმა, თბილისი, 1999.
კეკელიძე, 1960: კ. კეკელიძე, ქართული ლიტერატურის ისტორია, I, თბილისი, 1960.
მარი, 1909:
მელიქიშვილი, 2011: დ. მელიქიშვილი, ძველი ქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური
ტერმინოლოგიის ისტორიიდან, მეორე, შევსებული გამოცემა ლექსიკონითურთ, თბილისი, 2011.
მელიქიშვილი, 2016: დ. მელიქიშვილი, „იოანე ფილოსოფოსი, ზედწოდებით პეტრიწი -
„მამზევებელი და მადღევებელი ენისა ჩუენისა“ (იოანე ფილოსოფოსის ვინაობისათვის), წიგნში: პროკლე
დიადოხოსი, კავშირნი ღმრთისმეტყველებითნი, თარგმანი და განმარტება იოანე პეტრიწისა, II,
დიპლომატური გამოცემა, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს დამანა მელიქიშვილმა და ნათია მიროტაძემ,
თბილისი, 2016.

32
 ნუცუბიძე, ქართული ფილოსოფიის ისტორია, 1, თბილისი, 1956; 2, თბ., 1958.
პროკლე დიადოხოსი, 2016: პროკლე დიადოხოსი, კავშირნი ღმრთისმეტყველებითნი, თარგმანი და
განმარტება იოანე პეტრიწისა, II, დიპლომატური გამოცემა, ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს დამანა
მელიქიშვილმა და ნათია მიროტაძემ, თბილისი, 2016.
ყაუხჩიშვილი, 1940: იოანე პეტრიწის წყაროები, წიგნში: იოანე პეტრიწი, I, ქართული ტექსტი გამოსცა,
გამოკვლევა და ლექსიკონი დაურთო სიმ. ყაუხჩიშვილმა, თბილისი, 1940.
ცქიტიშვილი, 1976: ეზეკიელის წიგნის ძველი ქართული ვერსიები, გამოსცა, გამოკვლევა და
ლექსიკონი დაურთო თ. ცქიტიშვილმა, თბილისი, 1976.
ჭელიძე, 1994: იოანე პეტრიწის ცხოვრება და მოღვაწეობა, პირველი წერილი, ჟ.: „რელიგია“, 1993-1994.
ჭელიძე, 1995: იოანე პეტრიწის ცხოვრება და მოღვაწეობა, მეორე წერილი, ჟ.: „რელიგია“,
ჭელიძე, 1996: ე. ჭელიძე, ძველი ქართული საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია, I, თბილისი,
„მეცნიერება“, 1996.

გელათის სკოლის წარმომადგენლები არიან იოვანე ტარიჭის ძე და იეზეკიელი.

იოვანე ტარიჭის ძე. სამეცნიერო ლიტერატურაში დღემდე საკამათოდაა მიჩნეული გელათის
საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლის წარმომადგენელთა, XII-XIII საუკუნეებში მოღვაწე სამი
იოვანეს ცხოვრება და მოღვაწეობა, რომელთა შესახებ ძალზე მწირი ცნობები არსებობს. ესენი არიან: 1.
იოვანე ტა[რ]იჭის ძე, 2. იოვანე პლატონური ფილოსოფოსი - ზედწოდებით პეტრიწი და 3. იოვანე
ჭიმჭიმელი. მათი ბიოგრაფიისა და მოღვაწეობის საკითხების კვლევის შედეგად რამდენიმე
თვალსაზრისი ჩამოყალიბდა: 1. მეცნიერთა ნაწილი მათ სამ სხვადასხვა პიროვნებად მიიჩნევს, 2. ნაწილი
იოვანე პეტრიწად და იოვანე ჭიმჭიმელად (ანტონ კათალიკოსი, იოანე ბაგრატიონი), 3. ნაწილი კი -
იოვანე პეტრიწად და იოვანე ტარიჭის ძედ, 4. ნაწილი სამივე იოვანეს აიგივებდა, რა თქმა უნდა,
მეტნაკლები არგუმენტაციით.
იოვანე პეტრიწის, იოვანე ტა[რ]იჭის ძისა და იოვანე ჭიმჭიმელის შესახებ მსჯელობა ცალ-ცალკე უნდა
წარიმართოს. სულხან-საბა ორბელიანის მოსაზრებით, იოვანე ტა[რ]იჭის ძე XII საუკუნის მოღვაწე იყო,
რასაც „ქართლის ცხოვრების“ ერთ-ერთ ხელნაწერზე (H-2080) საბას ხელით მინაწერი მოწმობს. ესაა
ბიბლიოგრაფიული ცნობა, რომლის მიხედვით წმ. ეფრემ მცირე, თეოფილე ხუცესმონაზონი, წმ. არსენ
იყალთოელი და იოვანე ტარიჭის ძე 1114 წელს საქართველოში დაბრუნებულან. კ. კეკელიძემ სწორედ ამ
ცნობაზე დაყრდნობით მიიჩნია იოვანე დავით აღმაშენებლის თანამედროვედ. საგულისხმოა, რომ იოვანე
ტარიჭის ძეს ახსენებს ანტონ კათალიკოსი, რომელმაც თავისი სტილის კვალობაზე სიბრძნისმოყვარე,
ღვთისმეტყველი, რიტორი და პიიტიკოსი უწოდა. აგრეთვე, მას ახსენებს ამბროსი ნეკრესელი (მიქაძე),
იოვანე ბაგრატიონმა კი იოვანე ტარიჭის ძის შესახებ აღნიშნა, რომ იყო ქართველი აზნაური და
ახალგაზრდობიდანვე შეისწავლა საღმრთო წერილი, ფილოსოფია, ღვთისმეტყველება, ბერძნულიდან
თარგმნა საღვთისმეტყველო თხზულებები, რითაც ქართული მწერლობა გაამდიდრა. ეს ცნობები
პლატონ იოსელიანმა, მოსე ჯანაშვილმა და ზაქარია ჭიჭინაძემ შეუმოწმებლად გაიმეორეს.
უცნობია, რა წყაროები არსებობდა იოვანე ტა[რ]იჭის ძის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესახებ.
პლატონ იოსელიანმა იოვანე ტა[რ]იჭის ძის თარგმნილად მიიჩნია 1. წმინდანთა საგალობლები, 2.
დიალექტიკა, პორფირის თხზულება და წმ. იოანე დამასკელის „კატეგორია“. კ. კეკელიძემ ეს

33
შეხედულებები არასწორად მიიჩნია. მისი აზრით, წმ. იოანე დამასკელის „დიალექტიკა“ იოვანე ტარიჭის
ძის თარგმნილი არაა, რაც შემდგომმა კვლევებმაც დაადასტურა. იოვანე ტა[რ]იჭის ძემ თარგმნა ამონიოს
ერმისის თხზულება „მოსაჴსენებელი ხუთთა ხმათადმი პორფირი ფილოსოფოსისათა“ და იმავე
ამონიოსის „მოსაჴსენებელი ათთა კატიღორიათადმი არისტოტელისათა“, რომელთა ნუსხები
ძირითადად გვიანდელი ხელნაწერებითაა შემონახული (კეკელიძე, 1960: 307-308; რაფავა). ს. გორგაძე, ი.
ლოლაშვილი, თ. ცქიტიშვილი მიიჩნევდნენ, რომ იოვანე ტარიჭის ძისა და იოვანე პეტრიწის
თარგმანების ენა და სტილი ერთმანეთს თანხვდება, რის გამოც მათი გაიგივების იდეაც გაჩნდა. კ.
კეკელიძემ, ნ. კეჭაღმაძემ და მ. რაფავამ თავიანთ შრომებში იოვანეს მთარგმნელობითი მეთოდი
შეისწავლეს, რის საფუძველზეც გაირკვა, რომ მათი სტილი და ენა საკმაოდ განსხვავებულია. იოვანე
ტარიჭის ძის თარგმანები მოწმობს, რომ ნეოპლატონური მიმდინარეობისა და ელინოფილური
მთარგმნელობითი სკოლის წარმომადგენელი იყო. მას დიდი წვლილი მიუძღვის საღვთისმეტყველო
ტერმინოლოგიის შემუშავებაში.
იეზეკიელი. იეზეკიელი მოღვაწობდა XII საუკუნის შუა წლებში. იყო ჰიმნოგრაფი, გელათის
საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლის წარმომადგენელი. მისი ცხოვრებისა და მოღვაწეობის
შესახებ ცნობები არ შემონახულა. როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია აღნიშნული (კ. კეკელიძე, ქ.
ბეზარაშვილი, ე. ჭელიძე), იგი ყოფილა ელინოფილური („ატიკელობა“) მიმართულების მოაზროვნე და
მიმდევარი. დაუწერია რამდენიმე იამბიკო, რომლებიც იოვანე პეტრიწისეული „სათნოებათა კიბის“
შემცველ ხელნაწერებს დაერთვის. იამბიკოთაგან ორი აკროსტიქულია და ბიბლიოგრაფიულ ცნობებს
შეიცავს. ი. ლოლაშვილის აზრით, „იამბიკოში („იძღვენ საცემნი“) იეზეკიელი გვაწვდის ერთ-ერთ ძველსა
და სანდო ცნობას პეტრიწის ლიტერატურულ მემკვიდრეობაზე. ირკვევა, „კლემაქსი“, მართლაც, იოანე
პეტრიწს გაულექსავს“ (ლოლაშვილი, 1968: 64-65, 68).
სამეცნიერო ლიტერატურაში იეზეკიელის შემოქმედების მხატვრული ღირებულების შესახებ
გამოთქმულია ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო თვალსაზრისი: 1. ანტონ კათალიკოსმა (1720_1788) მას
მაღალი შეფასება მისცა (ანტონ ბაგრატიონი, 1980: 57); 2. ივანე ლოლაშვილმა აღნიშნა, რომ ანტონისეული
შეფასება გაზვიადებულია და მასში იეზეკიელის ვერსიფიკაციული ფორმებით აღფრთოვანება
გამოსჭვივის და შეფასების მისეული მეთოდი ვლინდება. უნდა ითქვას, რომ ანტონ კათალიკოსს თავისი
სტილი ჰქონდა წმინდანთა, მეფეთა, მწერალთა და სხვათა წარმოსაჩენად, რის საფუძველზეც შეაფასა
იეზეკიელის არცთუ მდიდარი მემკვიდრეობაც და, ცხადია, ამგვარი შეფასება ანტონის სტილის
გამოხატულებად უნდა მივიჩნიოთ.
იეზეკიელის ერთ-ერთი თხზულებაა სვიმეონისადმი მიძღვნილი შვიდტაეპიანი იამბიკო, რომელიც
ყურადღებას იქცევს სახეობრივი აზროვნებით და რომლის ანარეკლს ვხვდებით შოთა რუსთველის
„ვეფხისტყაოსანში“. იეზეკიელი: „ნათელსა შორის უღამოსა მბრწყინავმან / დაუვალისა მზისა
ელვარებითა“... შოთა რუსთველი თინათინის შესახებ ამბობს: „თინათინს ჰკადრა შერმადინ, ნათელსა მას
უღამოსა“ (684/682). საგალობელში დამოწმებული საღვთო სახელი შოთა რუსთველის პოემაში
პერსონაჟზეა გადატანილი და მის დასახასიათებლადაა გამოყენებული. იეზეკიელის ამ საგალობელში
დასახელებელია ავტორის სახელი.

34