Professional Documents
Culture Documents
Sınıf Matematik Ders Kitabı (ANKA)
Sınıf Matematik Ders Kitabı (ANKA)
MATEMATİK
10
DERS KİTABI
Bu kitap, Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’nın 28.05.2018 tarih ve 78 sayılı (ekli
listenin 151’nci sırasında) kurul kararıyla 2018-2019 öğretim yılından itibaren 5 (beş) yıl süreyle ders kitabı ola
rak kabul edilmiştir.
YAZAR
Erhan KARAKUYU
Her hakkı saklıdır ve ANKA KUŞU YAYIN DAĞITIM LİMİTET ŞİRKETİ’ne aittir. İçindeki şekil, yazı, metin
ve grafikler, yayınevinin izni olmadan alınamaz; fotokopi, teksir, film şeklinde ve başka hiçbir şekilde çoğaltı
lamaz, basılamaz ve yayımlanamaz.
ISBN
978-605-74477-7-7
Dil Uzmanı
Necla ŞANAL
2. FONKSİYONLAR........................................................................................................................... 58
2. FONKSİYONLAR....................................................................................................................... 59
2.1. Fonksiyon Kavramı ve Gösterimi........................................................................................ 59
Fonksiyon Çeşitleri............................................................................................................. 64
Fonksiyonlarda Dört İşlem................................................................................................. 73
Fonksiyonların Grafiği........................................................................................................ 75
Alıştırmalar 2-1 . ................................................................................................................ 85
2.2. İki Fonksiyonun Bileşkesi ve Bir Fonksiyonun Tersi............................................................ 88
Bire Bir ve Örten Fonksiyonlarla İlgili Uygulamalar............................................................ 88
Fonksiyonlarda Bileşke İşlemi............................................................................................ 91
Bir Fonksiyonun Tersi....................................................................................................... 100
Bileşke Fonksiyonunun Tersi............................................................................................ 105
Alıştırmalar 2-2 . ...............................................................................................................111
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI............................................................................112
7
İki Polinomun Eşitliği ....................................................................................................... 123
Alıştırmalar 3-1 . .............................................................................................................. 127
Polinomlar Kümesinde Toplama ve Çıkarma İşlemi......................................................... 129
Alıştırmalar 3-2 . .............................................................................................................. 134
Polinomlarda Çarpma İşlemi............................................................................................ 135
Alıştırmalar 3-3 . .............................................................................................................. 139
Polinomlarda Bölme İşlemi............................................................................................... 140
Alıştırmalar 3-4 . .............................................................................................................. 143
Bölme İşlemi Yapmadan Kalan Bulma............................................................................. 144
Bir Polinomun Sıfırı (Kökü)............................................................................................... 151
Alıştırmalar 3-5 . .............................................................................................................. 153
3.2. Polinomların Çarpanlara Ayrılması.................................................................................... 155
Çarpanlara Ayırma Yöntemleri......................................................................................... 155
Özdeşlikler....................................................................................................................... 158
ax 2 + bx + c Biçimindeki İfadelerin Çarpanlarına Ayrılması............................................. 165
Rasyonel İfade................................................................................................................. 166
Alıştırmalar 3-6 . .............................................................................................................. 171
4. İKİNCİ DERECEDEN DENKLEMLER...................................................................................... 173
4.1. İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler................................................................... 173
İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kökleri ve Çözüm Kümesi..................... 176
Alıştırmalar 4-1 . .............................................................................................................. 184
İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Köklerini Veren Bağıntı......................... 186
Alıştırmalar 4-2 . .............................................................................................................. 190
Karmaşık Sayılar.............................................................................................................. 191
Alıştırmalar 4-3 . .............................................................................................................. 193
Bir Karmaşık Sayının Eşleniği.......................................................................................... 194
Alıştırmalar 4-4 . .............................................................................................................. 196
İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kökleri İle Katsayıları
Arasındaki İlişkiler............................................................................................................ 197
Kökleri Verilen İkinci Dereceden Denklemin Yazılması.................................................... 201
Alıştırmalar 4-5 . .............................................................................................................. 203
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI........................................................................... 205
8
Alıştırmalar 5-4 . .............................................................................................................. 254
Özel Dörtgenlerde Alan.................................................................................................... 257
Alıştırmalar 5-5 . .............................................................................................................. 278
6. UZAY GEOMETRİ.................................................................................................................... 282
6.1. Katı Cisimler...................................................................................................................... 282
Prizmalar.......................................................................................................................... 282
Dik Prizma........................................................................................................................ 283
Küp ............................................................................................................................... 284
Dikdörtgenler Prizması..................................................................................................... 286
Piramitler.......................................................................................................................... 289
Düzgün Dik Piramit.......................................................................................................... 289
Alıştırmalar 6-1 . .............................................................................................................. 293
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI........................................................................... 294
9
KİTABIN TANITIMI
1
Alt öğrenme alanı başlığının verildiği
1. SAYMA VE OLASILIK
bölümdür. 1.1. Sıralama ve Seçme
Dünyada 4 yılda bir düzenlenen Olimpiyat Oyunları’nda din, dil, ırk ayrımı
gözetilmeksizin tüm sporcular biraraya gelir. Bu spor şöleninde kurallara bağlı
kalarak, dürüstçe ve kardeşçe bir yarışın içine girilir.
Günümüzde yapılan Modern Olimpiyat Oyunları’nın kökeni Antik Yunan’da
Konunun gerçek yaşamla ilişkilendirildi- yapılan şenliklere dayanır. Önceleri 32 metre genişliğinde, 192 metre uzunlu-
ğunda bir pistte sadece 1 gün süren koşulardan oluşan oyunlara sonraları değişik mesafelerde yarışlar,
ği bölümdür. disk ve cirit atma, uzun atlama, boks, güreş, atlı araba yarışları gibi branşlar eklenerek şenliklerin süresi
de 5 güne çıkarıldı. Oyunlarda yarışmacılara ödül olarak zeytin dalından yapılmış çelenkler takılırdı.
Modern Olimpiyatların kurucusu Baron Pierre de Coubertın’dir (Baron Piyer dö Kobertin). İlk Modern
Olimpiyatlar ise 1896 yılında Atina’da düzenlendi ve ardından her 4 yılda bir yapılmaya başladı.
8 sporcunun katıldığı bir atletizm yarışmasında ilk üç dereceye girenlerin Sayma
kaç değişik şekilde sırala-
ve Olasılık
nabileceğini sayma yöntemleri ile bulabilir misiniz?
Toplama Yöntemi
Okuma Metni
ÖRNEK
PİERRE SİMON LAPLACE (1749-1827)
Kazanımın örnek çalışmalarla pekiştiril- Pierre Simon
Cumartesi akşamıLaplace (Piyer gösterime
saat sekizde Simon Laplas)
girenFransız
4 farklı ünlü matematikçi
sinema ve tiyatro oyunu vardır.
filmi ve 3 farklı
“Buastronomdur. Fakir birakşamı
durumda cumartesi ailedenbirgelen
aradaLaplace’ın
olmak vegüçlü bir kariyeri
eğlenmek isteyenolmuştur.
bir ailenin akşam sekizde kaç
diği bölümdür. 16 yaşında gittiği Caen Üniversitesinde matematik dehasını kanıtlayarak,
seçeneği olur?” sorusunu cevaplayalım.
ünlü matematikçi d’Alembert’in (Delombe) aracılığıyla Ecole Militaireye (Ekol
Milite) profesörlüğe atandı. Matematik alanındaki çalışmaları konusunda en
ÇÖZÜM
önemli olarak bilinen “Laplace İşleci” (Operatör Laplacien) teoremini buldu.
Bu Laplace matematik
olayın oluşumu içinilebirden
ilgilenen
fazlaveseçenek
matematik
var çalışan
ve aynıgençlere sürekli
anda yalnız biri kullanılabileceği
Pierre Laplaceiçin
destek olur ve onlara yardım ederdi. Olasılıklar kuramı üzerinde çalışması,
3 + 4 = 7 durum gerçekleşebilir.
onu astronomide kullanmasından kaynaklandı. Olasılıklar kuramını yalnızca kimi olayların olasılıkla-
Okuma Metni
ÖRNEK
EL KİNDÎ (801-873)
Bilgi
bölümdür. Üçgerçekleşme
olayının madenî paranın “P ^Adeneyinde
atılması
olasılığı h ” olmak üzere;
örnek uzay kaç elemanlıdır?
Bir
Bir madenî paranın
zarın 2 kez atılması
atılması deneyinde
ile iki zarın örnek
atılması uzay kaç
deneyinde elemanlıdır?
örnek uzayların eleman sayısı aynı mıdır?
Bilgi İletişim Teknolojisi
Bilgi iletişim teknolojilerinden faydalan-
ÇÖZÜM
Üç madenî paranın atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?
a) 1. sıra için 9, 2. sıra için 8, 3. sıra için 7 seçenek
49 vardır. Bu şekilde dizersek
1.Bir zar atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?
48 www.eba.gov.tr internet adresinden “GeoGebra” programını indirerek bilgisayarınıza kurunuz.
dığımız bölümdür. 2.
$ 8İki
9
Dikkat
Kurduğunuz
$ zar
7$6 $5$4 programı
atılması $deneyinde 9! tane
3 $ 2 $ çalıştırınız.
1 =örnek koşulsuz
uzay sıralama yapılabilir.
kaç elemanlıdır?
3.Bir
“Çokgen”
zarın butonuna
2kitapları
kez basınız
atılması ile iki ve herhangi
zarın atılması 4deneyinde
noktadeneyinde
belirleyerek bir dörtgen
örnek örnek
uzayların 6 n çiziniz.
eleman sayısı aynı mıdır?
b)Bir
Aynı
zarın n kez
dersin atılması
yanveya
yana n gelecek
tane zarın atılması
şekilde çözüm yapalım. uzay elemanlıdır.
Aynı şekilde madenî bir paranın n kez atılması ile n tane madenî paranın atılması deneyinde örnek
Felsefe kitapları F1 F2 F3 F4 F5 , tarih kitaplarını da T1 T2 T3 T4 şeklinde bir grup ya-
uzay 2 n elemanlıdır.
palım. Dikkat
Konuyla ilgili dikkat edilmesi gereken ifa- Bu durumda bu iki grup 2!, felsefe kitapları kendi içinde 5!, tarih kitapları kendi içinde 4! şeklinde
dizilirse Bilgin2kez
Bir cevap
zarın ! $ 5!atılması
$ 4! olur.veya n tane zarın atılması deneyinde örnek uzay 6 elemanlıdır.
n
deleri içeren bölümdür. Aynı şekilde madenî bir paranın n kez atılması ile n tane madenî paranın atılması deneyinde örnek
c) Bir
uzay 2 örnek
Soruyu uzayınfelsefe
sadece
n elemanlıdır. her altkitapları
kümesineyanolay
yanadenir. Boşşekilde
gelecek kümeye imkânsız olay, E örnek uzayına da
çözelim.
kesin olay denir.
Sadece felsefe kitapları yan yana olduğu için F1 F2 F3 F4 F5 , T1, T2, T3, T4 şeklinde 5 grup
A) 18 B) 24 C) 28 D) 32 E) 36
42 43 üste 2 gün aynı oyunu oynamamaktadır. Buna
3) 5 farklı bilgisayar oyunu oynayan Ahmet, üst
göre Ahmet 5 gün içerisinde kaç farklı seçim yapabilir?
3) " 0, 2, 4, 5, 7, 8 , sayıları ile 3 basamaklı kaç tek sayı yazılır?
SAYMA VE OLASILIK
11
1
1. SAYMA VE OLASILIK
1.1. Sıralama ve Seçme
Dünyada 4 yılda bir düzenlenen Olimpiyat Oyunları’nda din, dil, ırk ayrımı
gözetilmeksizin tüm sporcular biraraya gelir. Bu spor şöleninde kurallara bağlı
kalarak, dürüstçe ve kardeşçe bir yarışın içine girilir.
Günümüzde yapılan Modern Olimpiyat Oyunları’nın kökeni Antik Yunan’da
yapılan şenliklere dayanır. Önceleri 32 metre genişliğinde, 192 metre uzunlu-
ğunda bir pistte sadece 1 gün süren koşulardan oluşan oyunlara sonraları değişik mesafelerde yarışlar,
disk ve cirit atma, uzun atlama, boks, güreş, atlı araba yarışları gibi branşlar eklenerek şenliklerin süresi
de 5 güne çıkarıldı. Oyunlarda yarışmacılara ödül olarak zeytin dalından yapılmış çelenkler takılırdı.
Modern Olimpiyatların kurucusu Baron Pierre de Coubertın’dir (Baron Piyer dö Kobertin). İlk Modern
Olimpiyatlar ise 1896 yılında Atina’da düzenlendi ve ardından her 4 yılda bir yapılmaya başladı.
8 sporcunun katıldığı bir atletizm yarışmasında ilk üç dereceye girenlerin kaç değişik şekilde sırala-
nabileceğini sayma yöntemleri ile bulabilir misiniz?
Toplama Yöntemi
ÖRNEK
Cumartesi akşamı saat sekizde gösterime giren 4 farklı sinema filmi ve 3 farklı tiyatro oyunu vardır.
“Bu durumda cumartesi akşamı bir arada olmak ve eğlenmek isteyen bir ailenin akşam sekizde kaç
seçeneği olur?” sorusunu cevaplayalım.
ÇÖZÜM
Bu olayın oluşumu için birden fazla seçenek var ve aynı anda yalnız biri kullanılabileceği için
3 + 4 = 7 durum gerçekleşebilir.
Bilgi
ÖRNEK
Bir grupta 2 erkek, 4 kız öğrenci vardır. Bu gruptan bir öğrencinin kaç farklı şekilde seçilebileceğini
bulalım.
ÇÖZÜM
Kızların kümesi K = " K 1, K 2, K 3, K 4 , ve erkeklerin kümesi E = " E 1, E 2 , olsun. Bir öğrencinin seçildiği
küme ise K , E = " K 1, K 2, K 3, K 4, E 1, E 2 , olur.
12
Sayma ve Olasılık
Çarpma Yöntemi
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^P1, G 1h, ^P1, G 2h, ^P1, G 3h, ^P2, G 1h, ^P2, G 2 h, ^P2, G 3h şeklinde seçenekleri olan bu kişi
s ^Ph = 2 ve s ^Gh = 3 olduğundan 2 $ 3 = 6 farklı şekilde giyinebilir.
Bilgi
ÖRNEK
A kentinden B kentine 5 farklı yol, B kentinden C kentine 4 farklı yol vardır. Mehmet’in, askerlik göre-
vini yapmak için A kentinden C kentine, B kentine uğramak koşulu ile kaç değişik şekilde gidebileceğini
bulalım.
A B C
ÇÖZÜM
13
1
Etkinlik
Üç basamaklı sayıların tümünü yazarken hangi yöntemi kullanırsanız daha kısa olur?
ÖRNEK
ÇÖZÜM
a)
Yüzler Onlar Birler
6 6 6
b)
Yüzler Onlar Birler
6 5 4
Yüzler basamağına 6 farklı rakam yazılabilir. Rakamları farklı olması gerektiğinden onlar basamağı-
na geriye kalan 5 farklı rakam, birler basamağına da 4 farklı rakam gelebilir.
6 $ 5 $ 4 = 120 sayı yazılabilir.
14
Sayma ve Olasılık
c) Sayının çift olması birler basamağının çift olmasını gerektirir. Birler basamağına 2, 4 ve 6 rakam-
ları gelir. Diğer basamaklara, şart aranmadığı için 6 rakam da gelebilir.
" 2, 4, 6 ,
ç) Birler basamağına aynı biçimde 2, 4 ve 6 rakamlarından biri gelir. Rakamları farklı olacağı için
diğer basamaklara 5 ve 4 farklı seçenek kalır.
" 2, 4, 6 ,
ÖRNEK
ÇÖZÜM
a) Yüzler basamağına sıfır sayısı gelemeyeceği için 5 rakam, onlar ve birler basamağına rakamları
farklı denmediği için 6 rakam yazılabilir.
b) Yüzler basamağına 0 hariç 5 rakam, onlar basamağına 0 dâhil edilebileceğinden geriye kalan 4
rakamla birlikte 5 rakam, birler basamağına da kalan 4 rakam yazılabilir.
15
1
c) Sayının çift olması için birler basamağına 0, 2, 4 rakamlarından biri gelmelidir. Sıfır, yüzler ba-
samağına gelemeyeceği için ve rakamların farklı olma koşulu da olmadığından yüzler basamağına 5
rakam yazılabilir. Onlar basamağına da 6 rakam gelebilir.
" 1, 2, 3, 4, 5 , " 0, 2, 4 ,
ç) Sayının çift olması için birler basamağına yine yukarıdaki gibi 0, 2 veya 4 gelebilir. Sıfır, yüzler
basamağına gelemeyeceği için ve rakamları farklı olduğundan çözümü iki aşamada yaparız.
Sıfırın birler basamağına gelme durumu Sıfırın birler basamağına gelmeme durumu
"0, " 2, 4 ,
5 $ 4 $ 1 + 4 $ 4 $ 2 = 52 olur.
Bilgi
Her birinden istediğimiz sayıda kullanabileceğimiz n çeşit nesne ile r tane işlemi sıralı bir biçimde
gerçekleştirmek istediğimizde her işlem için n seçeneğimiz olduğundan n r yol vardır.
ÖRNEK
A, B, C harflerinin her birini istediğimiz kadar kullanarak yazabileceğimiz 6 harfli anlamlı ya da an-
lamsız harf dizilimi sayısını bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
20 soruluk ve her bir soruya ait 5 cevap seçeneği bulunan bir test için;
a) Cevap anahtarını kaç farklı şekilde hazırlayabileceğimizi,
b) Üst üste iki sorunun cevabı aynı olmamak üzere kaç farklı cevap anahtarı oluşturabileceğimizi
bulalım.
16
Sayma ve Olasılık
ÇÖZÜM
ÖRNEK
“SEVCAN” kelimesindeki harflerin yerlerini değiştirerek anlamlı ya da anlamsız 6 harfli ve sesli harfle
başlayan kaç farklı harf dizilimi yapabileceğimizi bulalım.
ÇÖZÜM
I. yol
“E” harfi ile başlayanlar ve “A” harfi ile başlayanlar olmak üzere soruyu iki bölüme ayırıp çözebiliriz.
1 $ 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 + 1 $ 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 = 120 + 120 = 240 bulunur.
E A
II. yol
İlk haneye 2 farklı harf yazabiliriz. Sonrakilere de kalan harf sayısını yazarız.
2 $ 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 = 240 bulunur..
A, E
ÖRNEK
" a, b, c, d, e , kümesinin elemanları ile yazılabilen 4 harfli, harfleri farklı, anlamlı ya da anlamsız kaç
harf diziliminde “e” harfi bulanabileceğini hesaplayalım.
ÇÖZÜM
17
1
Etkinlik
Okul sonrası Fahrican, Fatih, Numan, Çağrı ve Ferhat oyun oynamak için sokakta buluşuyorlar.
Fahrican “saklambaç”, Fatih “beş taş”, Numan “misket”, Çağrı “birdirbir” ve Ferhat “yakan top”
oynamak istiyor.
Zaman kaybetmemek için Ferhat kararlılıkla öne çıkarak bir öneri getiriyor.
“Bu oyunların hepsi en az 1 saat sürer, ama biz 3 saat sonra eve gitmek zorundayız. Çoğunlu-
ğun isteği yerine gelsin diye bu 5 oyundan sırayla 3 tanesini ve kalanlarını da yarın oynayabiliriz.”
diyor.
Böyle bir uzlaşma durumunda, bu çocukların oyunları kaç farklı sıralama ile oynayabilecekle-
rini bulunuz.
Okuma Metni
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
100
Matematiğin ilk eylemi sayı saymadır. Belki de sayılara ilk ihtiyacı olan kişi, koyunlarını otlatan bir
çobandı.
Sayı saymak için önce parmakların kullanıldığı tahmin edilmektedir. İlkel sayı sayma yöntemle-
rinden biri, birçok sayıyı sadece 1 ve 2 kullanarak yazan bir sistemdir. Buna çok benzeyen ikili bir
sistem, bugün bilgisayar teknolojisinin temelini oluşturuyor.
Sümercede 1 ve 2 ile “kadın” ve “erkek” aynı sembollerle gösteriliyordu. Üç sayısı 1 ve 2’den çok
sonra bulunuyor ve önemli bir çokluk belirttiği için kelimenin anlamını tamamen değiştiriyor. Eski
Çin’de anlamı “erkek” olan şekilden üç tane olunca anlam “herkes”, “ağaç” anlamındaki şekilden üç
tane olunca anlam “orman” oluyordu. Mısırlılar sayıları, sembolleri yan yana kullanarak gösteriyorlar-
dı. Mesela 9 sayısı için 9 ayrı resim, 99 için 19 ayrı resim, 999 için 27 ayrı resim gerekiyordu.
18
Sayma ve Olasılık
Okuma Metni
SÂBİT İBN KURRÂ (826-901)
IX. yy.da yaşamış olan Sâbit Bin Kurrâ, dönemin önde gelen matematik-
çi ve astronomlarından biridir. Astronomi ve fen alanında önemli çalışmaları
olan Sâbit Bin Kurrâ, Harran’da doğmuştur. Doğumu hakkında net bilgiler
bulunmasa da kaynaklarda IX. yy.da yaşadığı belirtilmektedir.
Sâbit bin Kurrâ, matematik ve geometri üzerine çok sayıda bilimsel yazı
yazmıştır. Cebiri ilk kez geometriye uygulayan kişidir. Bağdaşık sayılar hak-
kında çalışma yapmış olmanın yanı sıra sihirli karelerden Çin dışında ilk Temsili resim
söz eden bilim adamıdır. İbn Kurrâ’nın özellikle sayı kavramını pozitif gerçek
sayıları içerecek biçimde genişletmesi, integral kalkülüs, küresel trigono- 6 1 8
metrinin bazı teoremleri, analitik geometri ve Öklidci olmayan geometri ko-
nularındaki çalışmaları kalıcı izler bırakmış, tercümelerle Avrupa’ya ulaşan 7 5 3
görüşleri Fermat (Ferma) ve Descartes (Dekart) üzerinde etkili olmuştur.
Kaynak: https://islamansiklopedisi.org.tr (Alıntı yapılmıştır.) 2 9 4
Faktöriyel
Bilgi
19
1
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
10! 20!
- işleminin sonucunu bulalım.
7! 18!
ÇÖZÜM
ÖRNEK
^n + 2h !
ifadesini sadeleştirelim.
n!
ÇÖZÜM
^ n + 2 h $ ^ n + 1 h $ n!
= ^n + 2h $ ^n + 1h olur.
n!
20
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
n!
= 132 ise n değerini bulalım.
^ n - 2h !
ÇÖZÜM
n $ ^n - 1h $ ^n - 2h !
= 132 & n $ ^n - 1h = 132
^n - 2h !
Ardışık 2 doğal sayının çarpımı 132 ise bu sayılar 12 ile 11 dir. n = 12 olmalıdır.
ÖRNEK
8 yakın arkadaş her biri fotoğrafta bulunmak üzere yan yana fotoğraf çektirecektir. Bu yakın arkadaş-
ların kaç farklı poz verebileceklerini bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
“AHMET” kelimesindeki harflerin yerlerini değiştirerek anlamlı veya anlamsız kaç harf dizilimi yapa-
bileceğimizi bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
Farklı 5 felsefe kitabı ile 4 tarih kitabı bir rafa dizilecektir. Bu kitapların,
a) koşulsuz,
b) aynı dersin kitapları yan yana olmak üzere,
c) felsefe kitapları yan yana olmak koşulu ile kaç değişik şekilde sıralanabileceğini bulalım.
21
1
ÇÖZÜM
a) 1. sıra için 9, 2. sıra için 8, 3. sıra için 7 seçenek vardır. Bu şekilde dizersek
palım.
Bu durumda bu iki grup 2!, felsefe kitapları kendi içinde 5!, tarih kitapları kendi içinde 4! şeklinde
Sadece felsefe kitapları yan yana olduğu için F1 F2 F3 F4 F5 , T1, T2, T3, T4 şeklinde 5 grup
Alıştırmalar 1-1
1) A = " 1, 2, 3, 4, 5, 6 , olmak üzere A kümesinin elemanları ile ilgili aşağıdaki cümleler doğru ise
yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
( ) 400 den büyük ve 600 den küçük, rakamları farklı 40 sayı vardır.
2) A kentinden B kentine 5 farklı yol, B kentinden C kentine 3 farklı yol vardır. A kentinden C ken-
tine B kentinden geçmek koşulu ile gidip geriye dönecek olan bir kişi, A kentinden B kentine ve B
kentinden C kentine giderken kullandığı yolları dönüşte kullanmamak üzere kaç farklı biçimde gidip
dönebilir?
3) 5 farklı bilgisayar oyunu oynayan Ahmet, üst üste 2 gün aynı oyunu oynamamaktadır. Buna
göre Ahmet 5 gün içerisinde kaç farklı seçim yapabilir?
b) Bir kutuya en çok bir mektup gelecek şekilde kaç farklı durumda atılabilir?
22
Sayma ve Olasılık
A) 45 B) 60 C) 72 D) 90 E) 120
A) 45 B) 60 C) 90 D) 120 E) 150
10) A = " 0, 3, 4, 7, 8, 9 , kümesinin elemanları ile rakamları farklı 3 basamaklı kaç çift sayı yazıla-
bilir?
Permütasyon (Diziliş)
Bilgi
P ^ n, r h =
n!
dir.
^n - r h !
n farklı elamanın n li dizilişlerinin sayısı P ^n, nh =
n! n! n!
= n! şeklindedir.
^n - nh !
= =
0! 1
23
1
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^ 4, 2 h =
4! 4! 4 $ 3 $ 2!
= 4 $ 3 = 12 olur.
^ h
= =
4 - 2 ! 2 ! 2!
ÖRNEK
10 kişiden herhangi ikisinin 2 kişilik bir koltuğa kaç farklı şekilde oturabileceğini bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^ 5, 4 h =
5!
= 120 olur.
^5 - 4h !
c) Tüm 4 lü diziliş sayılarından içinde 3 olmayan 4 lü diziliş sayılarını çıkarırız.
P ^6, 4h - P ^5, 4h = 360 - 120 = 240 olur. Diğer bir çözüm şekli aşağıdaki gibidir:
^3, ?, ?, ?h, ^?, 3, ?, ?h, ^?, ?, 3, ?h, ^?, ?, ?, 3h olmak üzere 3 sayısını 4 farklı durumda yerleştirebiliriz.
Bu durumda 4 $ P ^5, 3h olur. Yani 4 $ 60 = 240 olur.
24
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
4 farklı gömlek ve 5 farklı yeleğin bir vitrinde, gömleklerden herhangi ikisi yan yana gelmemek üzere
ÇÖZÜM
Y Y Y Y Y
ÖRNEK
Aralarında Müge ve Duygu’nun da bulunduğu 6 kişilik bir grup fotoğraf çektirecektir. Müge ve
Duygu’nun yan yana gelmemesi koşulu ile bu kişilerin kaç farklı şekilde fotoğraf çektirebileceklerini
bulalım.
ÇÖZÜM
6 kişinin koşulsuz diziliş sayısından Müge ve Duygu’nun yan yana olduğu durum sayısını çıkaralım.
Koşulsuz P (6, 6) = 6! = 720 farklı durum vardır. Duygu ve Müge’yi bir kişi olarak düşünürsek kalan 4
kişi ile 5 kişi olurlar. Bu 5 kişinin kendi aralarında sıralanış durumu P (5, 5) = 5! = 120 dir.
Duygu ve Müge kendi aralarında P (2, 2) = 2! = 2 farklı şekilde sıralanacaklarından toplam diziliş
sayısı 5! $ 2! = 240 tanedir.
Koşulsuz 720 farklı dizilişten Müge ve Duygu’nun yan yana gelmesi koşulu olan 240 farklı dizilişi
çıkarırsak 720 - 240 = 480 farklı diziliş buluruz.
25
1
Alıştırmalar 1-2
1) 4 evli çift, evli çiftler yan yana gelmek koşulu ile kaç değişik şekilde sıralanabilir?
A) 18 B) 24 C) 48 D) 96 E) 384
2) 4 çocuk ve 3 anneden oluşan bir grup, yan yana dizilmiş olan 7 sandalyeye baştaki ve sondaki
sandalyelere anneler gelmemek koşuluyla kaç farklı şekilde oturabilir?
3) " a, b, c, d, e , kümesi veriliyor. Buna göre aşağıda boş bırakılan yerleri doldurunuz.
A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9
5) Farklı 4 kırmızı kalem ile yine farklı 3 yeşil kalem, yeşiller yan yana olmak üzere kaç farklı
şekilde dizilir?
6) " 0, 3, 5, 7, 9 , kümesinin elemanları ile yazılabilen 3 basamaklı ve rakamları farklı 5 ile bölüne-
bilen kaç sayı vardır?
A) 12 B) 18 C) 21 D) 24 E) 30
26
Sayma ve Olasılık
Tekrarlı Permütasyon
Etkinlik
3 , 4, 5 sembollerini yan yana kaç değişik biçimde sıralayabilirsiniz? Elde ettiğiniz sonuca
nasıl vardınız?
Sembollerin hepsi aynı olursa kaç farklı sıralama yapılabilir? Nedenini açıklayınız.
3 farklı nesnenin diziliş sayısı ile ikisi aynı 3 nesnenin dizilişi sayısı arasında nasıl bir bağıntı
vardır? Aynı olan nesneler diziliş sayısını kaç kat azaltıyor? Açıklayınız.
5 farklı sembolün diziliş sayısı ile 3 tanesi aynı 5 sembolün diziliş sayısı arasında nasıl bir
bağıntı vardır?
Yukarıdaki son iki sorudan yola çıkarak nasıl bir sonuca vardınız? Açıklayınız.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ABC A A A
ACB A A A
BAC A A A
BCA A A A
CAB A A A
CBA A A A
3!
3! = 6 =1
3!
Bilgi
n tane nesnenin n 1 tanesi, n 2 tanesi, ..., n r tanesi kendi aralarında özdeş ve n 1 + n 2 + n 3 + ... + n r = n
n!
olsun. Bu durumda n tane nesnenin farklı permütasyonlarının sayısı ile bulunur.
n 1 ! · n 2 ! · n 3 ! · ... · n r !
27
1
ÖRNEK
“ALABALIK” kelimesindeki harflerle birbirinden farklı kaç tane 8 harfli anlamlı veya anlamsız harf
dizilimi yapabileceğimizi bulalım.
ÇÖZÜM
Dizilimdeki 8 harf de birbirinden farklı olsaydı 8! değişik dizilim yazılabilirdi. Fakat 3 tane A harfi kendi
aralarında yer değişse bile oluşan dizilişler aynı olur. Aynı şekilde 2 tane L harfinin de kendi aralarında
yer değişmesi ile oluşan dizilişler de aynı olacaktır. Bu nedenle
2
8! 8 · 7 · 6 · 5 · 4 · 3!
= = 3360 tane harf dizilimi yapılabilir.
2! · 3! 2 · 3!
ÖRNEK
ATATÜRK kelimesinin harfleri kullanılarak 7 harfli kaç farklı harf diziliminin oluşturulabileceğini bu-
lalım.
ÇÖZÜM
7!
ATATÜRK kelimesinde 2 tane A, 2 tane T olduğundan = 1260 tane bulunur.
2! · 2!
ÖRNEK
“KATARAKT” kelimesinin harfleriyle K ile başlayıp K ile biten 8 harfli kaç harf dizilimi yapabileceğimizi
bulalım.
ÇÖZÜM
İlk ve son harfler K olduğu için geriye kalan 6 harf için tekrarlı permütasyon sayısını veren formülü
kullanarak,
2
6! 6 · 5 · 4 · 3!
= = 60 bulunur.
3! · 2! 3! · 2
ÖRNEK
2333232 sayısındaki rakamları kullanarak 7 basamaklı kaç farklı sayı yazabileceğini bulalım.
ÇÖZÜM
2333232 sayısında 3 tane 2, 4 tane 3 rakamı bulunmaktadır. Bu nedenle 2333232 sayısındaki ra-
7! 7 · 6 · 5 · 4!
kamların yer değiştirilmesi ile 7 basamaklı = = 35 farklı sayı yazılabilir.
3! · 4! 3 · 2 · 4!
28
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
788668 sayısının rakamları kullanılarak 6 basamaklı, 7 ile başlayıp 6 ile bitmeyen kaç tane sayı ol
duğunu bulalım.
ÇÖZÜM
7 ile başlayanların sayısından 7 ile başlayıp 6 ile bitenlerin sayısını çıkararak sonucu bulabiliriz. İlk
önce 7 ile başlayan kaç farklı sayı yazabileceğimizi bulalım. İlk rakam 7 olacağından geriye kalan 5 ra
kam için tekrarlı permütasyon sayısını veren formülü kullanırsak
5! 5 · 4 2 · 3!
= = 10 farklı sayı yazılabilir.
2! · 3! 2 · 3!
7 ile başlayan 10 sayı içinden kaç tanesinin 6 ile bitmediğini bulmak için de 6 ile biten sayıların kaç
tane olduğunu düşünelim. Önce 7 ile 6 kullanıldığından kalan 4 rakam ile kaç farklı sayı yazılabileceğini
bulalım.
4! 4 · 3!
= = 4 farklı sayı yazılabilir.
3! 3!
Bu durumda 7 ile başlayıp 6 ile bitmeyen sayıların sayısı 10 - 4 = 6 olur.
ÖRNEK
A
Çizgilerin üzerinden giderek en kısa yolu izlemek
koşulu ile A noktasında bulunan bir farenin B nokta-
K
sındaki peynire kaç farklı şekilde ulaşabileceğini bu-
lalım.
B
G G
D
B
ÇÖZÜM
A dan B ye her kısa yol 4 tane G ve 7 tane D den oluşan bir harf A
dir. G
4 tane G, 7 tane D harfinden oluşan 11 tane harfin kendi ara
G D D D
sında diziliş sayısı tekrarlı permütasyon sayısını veren formül ile
bulunabilir. Bu durumda fare peynire B
3
11! 11· 10 · 9 · 8 · 7!
= = 330 tane farklı yoldan ulaşır.
4! · 7! 4 · 3 · 2 · 7!
29
1
ÖRNEK
ÇÖZÜM
2
8! 8 · 7 · 6 · 5 · 4 · 3!
a) = = 560 farklı sayı yazılabilir.
2! · 3! · 3! 2 · 3 · 2 · 3!
b) Son basamağı 2 olacağından geri kalan 7 rakam ile kaç farklı sayı yazılabileceğini buluruz. Bu
durumda,
7! 7 · 6 · 5 · 4 · 3!
= = 210 farklı çift sayı yazılabilir.
2! · 2! · 3! 2 · 2 · 3!
c) 5 ile başlayıp 2 ile biteceğinden geriye kalan 6 rakam ile kaç farklı sayı yazılabileceğini buluruz.
Buradan;
2
6! 6 · 5 · 4 · 3!
= = 60 farklı sayı yazılabilir.
2! · 3! 2 · 3!
Alıştırmalar 1-3
1) “SAYISAL” kelimesinin harflerikullanılarak anlamlı ya da anlamsız 7 harfli kaç farklı harf dizilimi
yazılabilir?
3) “KELEBEK” kelimesinin harfleri kullanılarak K ile başlayan, E ile bitmeyen anlamlı veya anlam-
sız, 7 harfli kaç farklı harf dizilimi yazılabilir?
4) 20055444 sayısının rakamlarının yerleri değiştirilerek 8 basamaklı kaç çift sayı yazılabilir?
30
Sayma ve Olasılık
Kombinasyon (Seçme)
Bilgi
n elemanlı bir kümenin r elemanlı alt kümelerinin her birine n nin r li kombinasyonu denir.
P ^n, r h = r! $ C ^n, r h
Bilgi
n
n elemanlı bir kümenin r elemanlı alt kümelerinin sayısı c m ile hesaplanır.
r
ÖRNEK
ÇÖZÜM
6
a) 6 elemanlı bir kümenin sıfır elemanlı alt kümesi boş kümedir. O da 1 tanedir. e o = 1 olur.
0
10
b) e o =
10! 10 $ 9 $ 8!
= = 45 olur.
2 8! $ 2! 2 $ 1 $ 8!
7
c) e o =
7! 7$6$5
= = 35 olur.
4 4! $ 3! 3$2$1
31
1
ÖRNEK
n n
c m + c m = 28 ise n kaçtır?
1 2
ÇÖZÜM
n n n $ ^n - 1h $ ^n - 2h !
c m + c m = 28 & n + n!
^n - 2h ! $ 2! ^n - 2h ! $ 2
= 28 & n + = 28
1 2
n $ ^n - 1h ^n + 1h $ n
& n+ 2 = 28 & 2 = 28
^n + 1h $ n = 56 & Ardışık iki doğal sayının çarpımı 56 ise 8 $ 7 = 56 olur. Yani n = 7 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
6
e o= 6! 6 $ 5 $ 4! 6$5
= 15 ekip oluşturabiliriz.
^ 6 - 2 h ! $ 2!
= =
2 4! $ 2 $ 1 2$1
32
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
" 1, 2, 3 , kümesinin alt kümelerini bularak n elemanlı bir kümenin tüm alt kümelerinin sayısının 2n ile
hesaplandığını gösterelim.
ÇÖZÜM
3
" , $ Sıfır elemanlı alt küme sayısı: e o = 1
0
3
" 1 ,, " 2 ,, " 3 , $ Bir elemanlı alt küme sayısı: e o = 3
1
3
" 1, 2 ,, " 1, 3 ,, " 2, 3 , $ İki elemanlı alt küme sayısı: e o = 3
2
3
" 1, 2, 3 , $ Üç elemanlı alt küme sayısı: e o = 1
3
3 3 3 3
Bu durumda tüm alt kümelerin sayısı: e o + e o + e o + e o = 2 3 olur.
0 1 2 3
" a, b , kümesini ele alalım. Elemanın alt kümede olmadığını 0 ile, alt kümede olduğunu ise 1 ile
gösterelim.
" a, b ,
_
b
.. b
0 0 $ " , bb Buradan yola çıkarak a nın olması ve olmaması gibi 2 durumu vardır.
1 0 $ "a, ` Aynı şekilde b nin de 2 durumu vardır.
b
0 1 $ "b, b Dolayısıyla 2 $ 2 = 2 2 durum söz konusudur.
1 1 $ " a, b , b
b
a
" a , b , c , kümesini alırsak;
" a, b, c ,
...
0 0 0$" ,
1 0 0 $ "a,
0 1 0 $ "b,
0 0 1 $ "c,
1 1 0 $ " a, b ,
1 0 1 $ " a, c ,
0 1 1 $ " b, c ,
1 1 1 $ " a, b, c ,
33
1
ÖRNEK
ÇÖZÜM
10
a) Rastgele 3 kişi e o = 10 $ 9 $ 8 = 120 farklı şekilde seçilebilir.
3 3$2$1
b) Bu seçimi 2 farklı yoldan hesaplayalım.
I. yol
10 kişiden bir başkan, 10 farklı şekilde seçilebilir.
Geriye kalan 9 kişiden başkan yardımcısı, 9 farklı şekilde ve son olarak kalan 8 kişiden bir sekreter,
8 farklı şekilde seçilebilir.
Bu durumda çarpma yöntemine göre 10 $ 9 $ 8 = 720 farklı seçim yapılabilir.
II. yol
10
Öncelikle üç kişinin seçim sayısı e o = 120 farklı şekilde olur.
3
Bu üç kişinin başkan, başkan yardımcısı ve sekreter olarak görevlendirilme sayısı 3! = 6 olduğundan
10
e o $ 3! = 120 $ 6 = 720 farklı şekilde bir başkan, bir başkan yardımcısı ve bir de sekreter seçe-
3
biliriz.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
34
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
Depremden zarar görmüş olan bir şehrimize sağlık hizmetleri vermek üzere 6 doktor ve 4 hemşire
arasından ikisi doktor ve ikisi hemşire olmak üzere 4 kişilik ekip oluşturulacaktır. Doktorlardan belirli bir
kişi gönüllü olarak bu yardım ekibi içinde kesin olarak yer alacaksa kaç değişik seçim yapılabileceğini
bulalım.
ÇÖZÜM
1 doktor belli (yani seçilmesi kesin) olduğundan 1 doktor seçimi yeterlidir. Doktorlardan birini ayırır-
sak 5 doktor kalır.
5
O hâlde e o = 5 farklı yolla doktor seçilebilir.
1
4
4 hemşireden 2 tanesi de e o =
4$3
= 6 farklı yolla seçilir.
2 2$1
5 4
O hâlde istenilen koşullarda d n $ d n = 5 $ 4 $3
2 $ 1 = 5 · 6 = 30 farklı seçim yapılabilir.
1 2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
b) En az 1 tanesinin matematik kitabı olması için seçilen matematik kitaplarının sayısı 1 veya 1 den
fazla olmalıdır. Bu durumda
5 3 5 3 5
e oe o + e oe o + e o = 5 $ 3 $ 2 + 5 $ 4 $ 3 + 5 $ 4 $ 3 = 55 farklı seçim yapabiliriz.
1 2 2 1 3 2$1 2$1 3$2$1
Bununla birlikte en az 1 matematik kitabı seçmek, tüm seçimlerin içinde 3 ünün de fizik kitabı olduğu
seçimlerin olmaması demektir.
8 3
O hâlde ikinci yol olarak e o - e o =
8$7$6
- 1 = 55 şeklinde de bulabiliriz.
3 3 3$2$1
35
1
ÖRNEK
5 farklı mavi bilye ve yine 4 farklı kırmızı bilye arasından içinde en az bir kırmızı bilye bulunan 4 bil-
yeyi kaç değişik şekilde seçebileceğimizi bulalım.
ÇÖZÜM
Toplam 9 bilyenin 4 lü seçimlerinden, 4 ünün de mavi olduğu seçimleri çıkarırsak içinde en az 1 kır-
mızı bilyenin bulunduğu 4 bilyeyi seçmiş oluruz.
9 5
O hâlde e o - e o =
9$8$7$6
- 5 = 121 değişik şekilde seçim yapabiliriz.
4 4 4$3$2$1
ÖRNEK
A = " 1, 3, 5, 7, 9 , ve B = " 2, 4, 6, 8 , olmak üzere A dan 2, B den 3 eleman alarak kaç tane 5 basa-
maklı sayı yazabileceğimizi bulalım.
ÇÖZÜM
5 4 5 4
A dan 2 eleman e o yolla, B den 3 eleman e o yolla seçilebileceğinden bu 5 rakam, e o $ e o yolla
2 3 2 3
seçilir. Seçilen 5 rakam, 5! farklı şekilde sıralanır.
5 4
O hâlde e o $ e o $ 5! =
5$4
$ 4 $ 120 = 4800 tane sayı yazabiliriz.
2 3 2$1
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Düzlemde herhangi 2 si paralel olmayan 9 farklı doğrunun en çok kaç noktada kesişebileceğini bu-
lalım.
ÇÖZÜM
2 doğru 1 noktada kesişebileceğinden 9 doğrudan herhangi 2 doğru seçimi bize cevabı verir.
9
e o = 9 $ 8 = 36 olur.
2 2$1
36
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
bileceğimizi bulalım.
ÇÖZÜM
d1 d1
Yandaki şekle göre düşünürsek
tabanın d 1 ve d 2 doğruları üzerinde-
bulunduğu iki durum vardır. d2 d2
4 5
Buna göre tabanı d 2 doğrusu üzerinde alırsak e o $ e o tane üçgen, tabanı d 1 doğrusu üzerinde
1 2
4 5
alırsak e o $ e o tane üçgen ve toplamda
2 1
4 5 4 5
e o $ e o + e o $ e o = 4 $ 5 $ 4 + 4 $ 3 $ 5 = 40 + 30 = 70 tane üçgen oluşturabiliriz.
1 2 2 1 2$1 2$1
9 4 5
Veya e o - e o - e o =
9$8$7 5$4$3
-4- = 70 şeklinde de sonuç bulunabilir.
3 3 3 3$2$1 3$2$1
Alıştırmalar 1-4
1) 5 erkek, 4 kadın arasından 2 si erkek ve 3 ü kadın olmak üzere 5 kişilik çalışma ekibi kaç de-
ğişik şekilde seçilebilir?
A) 40 B) 50 C) 60 D) 70 E) 80
( ) Herhangi 3 ü doğrusal olmayan 5 noktadan üçü köşesi olacak şekilde en çok 15 tane üçgen
oluşturulabilir.
15 15
( ) e o= e o
2 3
5 5 5 5 5
( ) e o + e o + e o + e o + e o = 32
1 2 3 4 5
37
1
4) 6 kişi içerisinden 3 kişilik bir ekip oluşturulacaktır. Ancak belirli iki kişi bu ekip içinde aynı anda
bulunmayacağına göre kaç farklı ekip oluşturulabilir?
A) 6 B) 10 C) 12 D) 15 E) 16
5)
A E
A) 42 B) 35 C) 24 D) 21 E) 18
6) 5 kişinin katıldığı bir sınav, başarı yönünden kaç farklı şekilde sonuçlanabilir?
A) 120 B) 90 C) 60 D) 48 E) 32
8) 7 kişiden 4 lü ve 3 lü 2 grup oluşturulacaktır. Belirli iki kişi aynı grupta olmak üzere kaç farklı
gruplama yapılabilir?
A) 15 B) 24 C) 32 D) 40 E) 42
9) Bir düzlemde bulunan 7 doğrudan 3 tanesi paraleldir. Bu doğrular en fazla kaç noktada kesi-
şebilir?
A) 8 B) 10 C) 12 D) 18 E) 20
10) d5
d6
d7 Şekilde d 1 ' d 2 ' d 3 ' d 4 ve d 5 ' d 6 ' d 7 ise kaç farklı
d1 paralelkenar vardır?
d2
d3
d4
A) 12 B) 14 C) 16 D) 18 E) 20
38
Sayma ve Olasılık
Okuma Metni
39
1
Pascal Üçgeni
Pascal üçgeninin her satırı 1 ile başlar ve 1 ile biter. 1 lerin dışındaki elemanların her biri bir üst sa-
tırda kendine komşu olan iki sayının toplamıyla elde edilir.
0
e o 1
0
1 1
e o e o 1 1
0 1
2 2 2
e o e o e o 1 2 1
0 1 2
3 3 3 3
e o e o e o e o 1 3 3 1
0 1 2 3
4 4 4 4 4
e o e o e o e o e o 1 4 6 4 1
0 1 2 3 4
3 3 4
Pascal üçgeninden yararlanarak e o + e o = e o olduğu görülmektedir.
1 2 2
Binom Açılımı
Bilgi
n n n n
^a - bhn = c m a n $ ^- bh0 + c m a n - 1 $ ^- bh1 + c m a n - 2 $ ^- bh2 + ... + c m a 0 $ ^- bhn
0 1 2 n
Buna göre
40
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
ÇÖZÜM
6 6 6 6 6 6 6
^a + bh6 = e o a 6 + e o a 5 b + e o a 4 b 2 + e o a 3 b 3 + e o a 2 b 4 + e o ab 5 + e o b 6
0 1 2 3 4 5 6
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^a - bh5 de katsayılar
1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
^a - bh 5
1 5 10 10 5 1
Etkinlik
Pascal Üçgeni
^a + bh0 = 1 1
^a + bh1 = a + b 1 1
^a + bh2 = a 2 + 2ab + b 2 1 2 1
^a + bh3 = a 3 + 3a 2 b + 3ab 2 + b 3 1 3 3 1
41
1
Bilgi
2n
^a + bh2n açılımında ortadaki terim r = n alınarak e o a n $ b n bulunur.
n
ÖRNEK
b) Ortadaki terimi,
ÇÖZÜM
6
b) r = = 3 alırsak,
2
6
e o $ ^2ah3 $ ^- bh3 ifadesi ortadaki terimi verir.
3
6
Yani e o $ ^2ah4 $ ^- bh2 = 15 $ 2 4 $ a 4 $ b 2 = 240a 4 b 2 olur ve katsayısı 240 tır.
2
Veya ^2a - bh6 açılımının Pascal üçgenindeki katsayıları 1, 6, 15, 20, 15, 6, 1 dir. Bu nedenle
^2a - bh6 = 1 ^2ah6 ^- bh0 + 6 ^2ah5 ^- bh1 + 15 ^2ah4 ^- bh2 + 20 ^2ah3 ^- bh3 + 15 ^2ah2 ^- bh4
+ 6 ^2ah1 ^- bh5 + 1 ^2ah0 ^- bh6 olur.
6
Bu durumda sondan 2. terim e o^2ah1 $ ^- bh5 = 6 $ 2 $ a $ ^- bh5 = - 12ab 5 ve katsayısı –12 olur.
5
42
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
1 3
c a2 + m ifadesinin açılımını Binom açılımı yardımı ile bulalım.
a3
ÇÖZÜM
= 1 $ ^a 2h $ c 3 m + 3 $ ^a 2h $ c 3 m + 3 $ ^a 2h $ c 3 m + 1 $ ^a 2h $ c 3 m
1 3 1 0 1 1 1 2 1 3
c a2 + 3 m
3 2 1 0
a a a a a
1 1 1
= a6 + 3 $ a4 $ 3
+ 3 $ a2 $ 6 + 9
a a a
3 1
= a 6 + 3a + + 9 bulunur.
a4 a
Alıştırmalar 1-5
20
) Ortadaki terim e o $ x 10 $ b 1 l ile hesaplanır.
10
( x
10
20
) Baştan 7. terim e o $ x 6 $ b 1 l ile hesaplanır.
14
( x
6
20
) Sondan 6. terim e o $ x 5 $ b 1 l ile hesaplanır.
15
( x
15
hangisidir?
43
1
A) 6 B) 7 C) 8 D) 9 E) 10
A) 128 B) 120 C) 64 D) 32 E) 16
A) 4 B) 7 C) 14 D) 24 E) 56
1 n
7) e x + o = x n + ... + A $ x 7 $ y -6 + ... ise A kaçtır?
2y 2
A) 12 B) 15 C) 20 D) 45 E) 72
1 10
9) c x - m ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açılıyor. Buna göre boş bırakılan yerleri a se-
x2
çeneğindeki gibi doldurunuz.
10
a) Baştan 7. terim e o $ ^xh4 $ c - 1 m olur.
6
6 x2
44
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
2 madeni paranın düzgün bir zemine atılması deneyinde örnek uzayı bulalım.
ÇÖZÜM
T TT
T
Y TY
Y T
T YT Y YY YT
Y
T TY TT
Y YY
Bilgi
Yeni bilgi kazanmak, olayların gelişimini incelemek için yapılan çalışmalara deney denir.
Deneyin mümkün olan her sonucuna da o deneye ait çıktı (sonuç) adı verilir. Örneğin madenî
paranın havaya atılması deney, yazı veya tura gelmesi çıktılardır.
Bir deneyde elde edilen çıktıların kümesine o deneyin örnek uzayı denir ve E ile gösterilir. Örneğin
madenî paranın düzgün bir zemine atılması deneyinde elde edilen çıktıların kümesi E = " T, Y , örnek
uzaydır.
45
1
Etkinlik
Bir zarın 2 kez atılması ile iki zarın birlikte atılması deneyinde örnek uzayların eleman sayısı aynı
mıdır?
Bilgi
Bir örnek uzayın her alt kümesine olay denir. Boş kümeye imkânsız olay, E örnek uzayına da
kesin olay denir.
Bilgi
Aynı örnek uzayda herhangi bir olaya ait olası durumların sayısı başka bir olaya ait olası durum-
ların sayısına eşit ise bu olaylara eş olasılı olaylar, eşit değil ise eş olası olmayan olaylar denir.
ÖRNEK
Bir zar atma deneyinde eş olası durumda olan ve eş olası durumda olmayan olayları bulalım.
ÇÖZÜM
Tek sayı gelme olayı A = {1, 3, 5} ve çift sayı gelme olayı B = {2. 4. 6} olmak üzere her iki kümenin de
eleman sayıları eşittir. Bir zar atma deneyinde tek sayı gelme olayı ile çift sayı gelme olayının eş olası
durumda olduğu bulunur.
Üst yüze gelen sayının 4 e bölünmesi olayı C = {4} ve 4 e bölünmemesi olayı D = {1, 2, 3, 5, 6} olmak
üzere bu kümelerin eleman sayıları eşit değildir. 4 e bölünüp bölünmediğinin belirlendiği bir zar atma
deneyinde eş olası olmayan durum bulunur.
46
Sayma ve Olasılık
Dikkat
Bir zarın n kez atılması veya n tane zarın birlikte atılması deneyinde örnek uzay aynıdır ve 6 n
elemanlıdır.
Madenî bir paranın n kez atılması ile n tane madenî paranın birlikte atılması deneyinde örnek uzay
aynıdır ve 2 n elemanlıdır.
ÖRNEK
Bir torbada bulunan özdeş 4 mavi, 2 kırmızı ve 3 yeşil bilye arasından 3 tane rastgele bilye seçilmesi
deneyinde örnek uzayın eleman sayısını bulalım.
ÇÖZÜM
9
9 bilyeden rastgele 3 farklı bilye e o farklı şekilde seçilebilir.
3
9
s ^Eh = e o =
9$8$7
= 84 olur.
3 3$2$1
ÖRNEK
Aynı torbada bulunan özdeş 5 yeşil ve 3 mavi bilye arasından rastgele 3 bilye seçiliyor. İkisinin yeşil,
birinin mavi gelme olayının eleman sayısını hesaplayalım.
ÇÖZÜM
İstenen olaya yani ikisinin yeşil, birinin mavi gelme olayına A dersek 5 yeşilden 2 tane, 3 maviden
5 3
1 tane seçilmesi, s ^Ah = e o $ e o = 30 olur.
2 1
Bilgi
Aynı örnek uzaydaki iki olay A ve B olsun. A + B = Q ise A ile B ayrık olaylardır.
A + B ! Q ise A ile B ayrık olmayan olaylardır.
ÖRNEK
Bir çift zarın atılması deneyinde örnek uzayı tablo ile göstererek üst yüze gelen sayıların toplamları-
nın 5 olma olayını, üst yüze gelen sayıların çarpımlarının tek sayı olma olayını ve üst yüze aynı sayıların
gelme olayını karşılaştıralım.
47
1
ÇÖZÜM
Bilgi
A, E örnek uzayında tanımlanmış bir olay olsun. A olayının çıktılarının dışında örnek uzayın bütün
çıktılarını içeren olaya A olayının tümleyeni denir ve Al ile gösterilir.
ÖRNEK
Bir zarın atılması deneyinde üst yüze 2 den büyük sayı gelme ve gelmeme olaylarını inceleyelim.
ÇÖZÜM
Örnek uzayı E, zarın 2 den büyük gelme olayını A ve zarın 2 den büyük gelmeme olayını Al ile gös-
terelim. Bu durumda;
E = " 1, 2, 3, 4, 5, 6 , , A = " 3, 4, 5, 6 , ve Al = " 1, 2 , olur.
A , Al = E ve A + Al = Q olduğunu görürüz.
48
Sayma ve Olasılık
Okuma Metni
PİERRE SİMON LAPLACE (1749-1827)
Pierre Simon Laplace (Piyer Simon Laplas) Fransız ünlü matematikçi ve
astronomdur. Fakir bir aileden gelen Laplace’ın güçlü bir kariyeri olmuştur. 16
yaşında gittiği Caen Üniversitesinde matematik dehasını kanıtlayarak, ünlü
matematikçi d’Alembert’in (Delombe) aracılığıyla Ecole Militaireye (Ekol Milite)
profesörlüğe atandı. Matematik alanındaki çalışmaları konusunda en önemli
olarak bilinen “Laplace İşleci” (Operatör Laplacien) teoremini buldu.
Laplace matematik ile ilgilenen ve matematik çalışan gençlere sürekli destek Pierre Laplace
olur ve onlara yardım ederdi. Olasılıklar kuramı üzerinde çalışması, onu astronomide kullanmasın-
dan kaynaklandı. Olasılıklar kuramını yalnızca kimi olayların olasılıklarının hesaplanması problemine
değil, olguların nedenlerinin belirlenmesine, yaşam istatistiklerine ve gelecekteki olaylara uygulayan
Laplace, bu kuramın fizik ve astronomideki önemi üzerinde özellikle durmuştur. “Bildiklerimiz az, bil-
mediklerimiz sonsuzdur.” sözü Laplace’a aittir.
(Kaynak: www.https://astronomi.itu.edu.tr/tarihte-bugun/pierre-simon-marquis-de-laplace/)(düzenlenmiştir.)
EL KİNDÎ (801-873)
İslam dünyasında tıp, astronomi, matematik, etimoloji ve müzik alanlarında
toplam 290 kitap yayımlamıştır. Matematikte, sayı sistemleri üzerine kitaplar
yazmış ve modern aritmetiğin büyük bir bölümünün kuruluşunu hazırlamıştır.
El Kindî’nin şifre çözme üzerine 850 yılında yazdığı “Şifrelenmiş Mesajların
Şifresini Çözme Üzerine Bir El Yazısı” adlı eseri, 1987 yılında İstanbul Osmalı
Arşivi’nde keşfedilmiştir. El Kindî sekizi sayılar teorisi, ikisi oran ve zaman öl-
çümü, birisi de izafi büyüklükler hakkında olmak üzere 11 kitabında modern
aritmetiğin temellerini atmıştır. Temsili resim
Yazdığı eserleri Rönesans’a ışık tutan El-Kindî aynı zamanda Orta Çağ’ın en büyük 10 akıl bilim-
cisinden biri olarak anılmaktadır.
(Kaynak: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/30996) (Düzenlenmiştir.)
Bilgi
Bir olayın olmasının veya olmamasının matematiksel değeri veya olabilirlik yüzdesi değerine ola-
sılık denir.
‹stenen olay›n ç›kt› say›s›
Bir olayın olma olasılığı = diyebiliriz.
Tüm ç›kt›lar›n say›s›
Her bir çıktısının gelme şansı eşit olan örnek uzaya E ve istediğimiz olaya da A ^A 3 Eh dersek A
olayının gerçekleşme olasılığı “P ^Ah ” olmak üzere;
s ^Ah
P ^Ah = olur.
s ^Eh
49
1
ÖRNEK
Bir madeni parayı iki kez havaya attığımızda üst yüze gelenlerin tura olma olasılığını bulalım.
ÇÖZÜM
Üst yüze iki kez tura gelme olayı, A = "^ T, T h , olur. s ^ A h = 1 bulunur.
ÖRNEK
Bir kutuda yeşil, mavi, kırmızı, beyaz ve sarı olmak üzere özdeş 5 mum vardır. Rastgele bir mum
seçildiğinde her bir renk mum için eş olası veya eş olası olmayan olayları inceleyelim.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
50
Sayma ve Olasılık
ÇÖZÜM
P ^A , Bh = P ^A h + P ^Bh - P ^A + Bh
- P ^A + Bh olduğundan P ^A + Bh =
1 1 1 1
= + olur.
3 4 6 12
P ^Bh + P ^Blh = 1 olduğundan + P ^Blh = 1 ve P ^Blh =
1 5
olur.
6 6
ÖRNEK
Bir torbada özdeş 4 mavi, 2 kırmızı ve 1 yeşil bilye vardır. Rastgele bir bilye çektiğimizde her bir renk
için eş olası veya eş olası olmayan olayları inceleyelim.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Bu durumda P ^A 1h = P ^A 2h = P ^A 3h = P ^A 4h = P ^A 5h olur.
Her birine x dersek ve toplarsak örnek uzayın olasılığına eşit olur. s ^Eh = 1 olduğundan
1
x + x + x + x + x = 1 & 5x = 1 & x = olur.
5
1
A 1, A 2, A 3, A 4 ve A 5 olaylarının olasılıkları eşit ve her birinin sonucu tir.
5
ÖRNEK
Düzgün iki zar havaya atılıyor. Üst yüze gelen sayıların toplamının 7 olması olasılığını hesaplayalım.
ÇÖZÜM
İki zar atıldığı için s ^Eh = 6 $ 6 = 36 dır. Üst yüze gelen sayıların toplamının 7 olma olayı A ise
s ^Ah
A = "^1, 6h, ^2, 5h, ^3, 4h, ^4, 3h, ^5, 2h, ^6, 1h, dir. P ^A h =
6 1
olur.
s ^Eh
= =
36 6
51
1
ÖRNEK
Bir madenî paranın arka arkaya 3 kez atılması deneyinde sonucun en az 2 kez tura gelmesi olasılı-
ğını bulalım.
ÇÖZÜM
E = " YYY, YYT, YTY, TYY, TTY, TYT, YTT, TTT , , A = " TTY, TYT, YTT, TTT ,
s ^Ah
P ^Ah =
4 1
olur.
s ^Eh
= =
8 2
ÖRNEK
Düzgün iki zar atıldığında üst yüze gelen sayıların toplamının 6 veya çarpımlarının tek sayı olması
olasılığını hesaplayalım.
ÇÖZÜM
s ^Eh = 6 $ 6 = 36 dır.
Üst yüze gelen sayıların toplamlarının 6 olma olayı A ve üst yüze gelen sayıların çarpımlarının tek
sayı olma olayı T olsun.
A = "^1, 5h, ^2, 4h, ^3, 3h, ^4, 2h, ^5, 1h,
T = "^1, 1h, ^1, 3h, ^1, 5h, ^3, 1h, ^3, 3h^3, 5h, ^5, 1h, ^5, 3h, ^5, 5h,
A + T = "^1, 5h, ^3, 3h, ^5, 1h, 7A + T ! Q oldu€undan A ile B ayr›k olaylar de€ildir.A
P ^A , Th = P ^A h + P ^Th - P ^A + Th =
5 9 3 11
+ - = bulunur.
36 36 36 36
ÖRNEK
Özdeş 6 kırmızı ve 3 mavi top bulunan bir torbadan rastgele seçilen 2 topun;
a) İkisinin de kırmızı gelme olasılığını, b) 1 kırmızı ve 1 mavi gelme olasılığını bulalım.
ÇÖZÜM
9
d n , 9 toptan 2 topun seçilmesi durumudur. 6
2 e o
6
a) 6 kırmızı toptan 2 tanesini e o farklı şekilde seçeriz. İstenen olasılık
2 15 5
= = dir.
2 9 36 12
e o
2
6 3
b) 6 kırmızı toptan 1 tane, 3 mavi toptan 1 tane seçersek e o $ e o farklı durum oluşur.
1 1
6 3
e o$e o
1 1 18 1
İstenen olasılık = = dir.
9 36 2
e o
2
52
Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
Özdeş 5 kırmızı, 2 mavi ve 3 yeşil boncuk bulunan bir torbadan rastgele 1 boncuk seçiliyor. Çekilen
boncuğun mavi veya yeşil olması olasılığını hesaplayalım.
ÇÖZÜM
P ^M , Yh = P ^Mh + P ^Yh - P ^M + Yh =
2 3 5 1
+ -0= = olur.
10 10 10 2
ÖRNEK
A = " 1, 2, 3, 4, 5 , kümesinin elemanları ile yazılan rakamları farklı, 3 basamaklı sayılardan rastgele
bir tane seçiliyor. Bu sayının çift olması olasılığını hesaplayalım.
ÇÖZÜM
Örnek uzayın eleman sayısı Yüzler Onlar Birler şeklinde, saymanın temel ilkesine göre
5 4 3
5 $ 4 $ 3 = 60 olarak bulunur.
İstediğimiz olay aynı kümenin elemanları ile yazılabilecek 3 basamaklı rakamları farklı çift sayılar
olduğundan, bu olayın eleman sayısı
Yüzler Onlar Birler 4 $ 3 $ 2 = 24 tanedir.
4 3 2
s ^Çh
" 2, 4 , Bu olaya Ç dersek P ^Çh =
24 2
olur.
s ^Eh
= =
60 5
ÖRNEK
25 ile 45 arasındaki tam sayılardan rastgele bir tam sayı seçiliyor. Bu sayının 9 un katı olması ola-
sılığını bulalım.
ÇÖZÜM
53
1
Etkinlik
35 kişilik bir sınıfta, rehberlik dersinde sınıf öğretmeni sınıf başkanının Görkem olduğunu duyu-
ruyor.
Bunun üzerine başkan olmak isteyen Ahmet ’in yakın arkadaşları ile Görkem’in yakın arkadaşları
arasında tartışma başlıyor. Öğretmen sınıftaki öğrencilere tartışmamaları gerektiğini söylüyor. Çö-
züm olarak sınıf başkanlığı için bir seçim yapılmasına karar veriyor.
Sınıftaki tüm öğrencilerin oy kullandığı bu seçimde Ahmet ve 12 yakın arkadaşının Ahmet’e, Gör-
kem ve 13 yakın arkadaşının da Görkem’e oy vereceğini düşünelim.
Görkem’in bu seçim sonunda sınıf başkanı olma olasılığı en az kaçtır?
Oyları belirsiz olanlardan 5 öğrencinin boş oy kullanacağını düşünürseniz, Ahmet’in sınıf baş-
kanı olma olasılığı var mıdır?
Alıştırmalar 1-6
1) İki basamaklı sayılardan rastgele 1 tane seçiliyor. Bu sayının birler basamağının 0 rakamı olma
1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
8 9 10 15 18
2) İçinde 4 kırmızı, 2 mavi ve 2 yeşil özdeş bilye bulunan torbadan rastgele 2 bilye seçiliyor. 1
3) İçinde 3 beyaz, 4 siyah özdeş top bulunan bir torbadan arka arkaya 3 top çekiliyor.İlk ikisinin
6 1 1 4 8
A) B) C) D) E)
35 7 5 7 35
4) İçinde 5 mavi, 4 beyaz özdeş bilye bulunan torbadan seçilen her bilye yerine koyularak arka
20 25 25 16 5
A) B) C) D) E)
81 90 81 81 18
54
Sayma ve Olasılık
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
A) 18 B) 24 C) 28 D) 32 E) 36
A) 27 B) 36 C) 45 D) 48 E) 60
4) 3 öğrenci önde, 2 öğretmen arkada olmak üzere fotoğraf çektireceklerdir. Buna göre öğrenci ve
öğretmenler kaç farklı şekilde sıralanabilirler?
A) 12 B) 18 C) 24 D) 30 E) 36
A) 81 B) 82 C) 83 D) 85 E) 87
55
1
9) 550888 sayısının rakamlarını kullanarak 6 basamaklı kaç değişik çift sayı yazılabilir?
A) 24 B) 28 C) 32 D) 34 E) 36
10) 3224424 sayısının rakamları kullanılarak 7 basamaklı, 3 ile başlayıp 4 ile bitmeyen kaç tane
sayı yazılabilir?
A) 10 B) 12 C) 14 D) 15 E) 20
K
11) Yandaki şekildeki gibi hazırlanmış bir labirent vardır. M nok-
tasına uğramak koşulu ile K noktasından L noktasına en kısa yol-
dan kaç farklı şekilde gidilebilir?
M
12) 4 farklı kalem ve 3 farklı silgi arasından 3 tane seçim yapılacaktır. İçlerinden en az biri kalem
olacak şekilde kaç farklı durum gerçekleşir?
A) 35 B) 34 C) 30 D) 27 E) 18
A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11
11 11 12 13 n
14) e o + e o + e o + e o = c m ise n + r aşağıdakilerden hangisi olabilir?
3 4 5 6 r
A) 20 B) 19 C) 18 D) 17 E) 16
15) " 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 , kümesinin 3 elemanlı alt kümelerinin kaç tanesinde 2 adet tek sayı bulunur?
A) 12 B) 14 C) 18 D) 20 E) 24
56
Sayma ve Olasılık
12
1
16) e + x 2 o ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açıldığında ortadaki terim aşağıdakilerden
x
hangisidir?
1 8
17) c x 3 +m ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açıldığında x baştan a. terim ise k + a aşağı-
k
x2
dakilerden hangisidir?
A) 61 B) 62 C) 45 D) 30 E) 25
18) İçinde 4 sağlam ve 5 arızalı ürün bulunan bir kutudan 3 ürün alınmıştır. Bunlardan sadece ikisi-
nin sağlam çıkma olasılığı kaçtır?
1 1 2 5 5
A) B) C) D) E)
14 7 7 14 7
19) 4 evli çiftin bulunduğu 10 kişilik bir gruptan 3 kişi seçilecektir. Bu 3 kişi arasında sadece 1 evli
çiftin olması olasılığı kaçtır?
1 1 4 7 7
A) B) C) D) E)
15 13 15 15 30
20) Birbirinden farklı 3 kitap ve 2 defter bir rafta sıralanıyor. Defterlerin yan yana olma olasılığı
kaçtır?
1 3 2 3 2
A) B) C) D) E)
15 20 15 10 5
21) İçinde 4 mavi, 5 yeşil ve 3 kırmızı özdeş top bulunan bir torbadan yerine konulmaksızın art arda
3 top çekiliyor. Topların ilk ikisinin yeşil, diğerinin kırmızı gelme olasılığı kaçtır?
1 3 1 1 3
A) B) C) D) E)
24 8 10 22 55
1 3 7 9 1
A) B) C) D) E)
64 32 64 64 16
23) 5 mavi ve 4 siyah özdeş bilye arasından rastgele 3 bilye seçiliyor. Üçünün de aynı renkten
57
2
FONKSİYONLAR
58
Fonksiyonlar
2. FONKSİYONLAR
2.1. Fonksiyon Kavramı ve Gösterimi
Anne • •1
Baba • •2
Çocuk • •3
Dede • •4
A kümesindeki elemanları hiçbiri açıkta kalmayacak şekilde ok işareti ile B kümesinin elemanları ile
eşleyelim.
A B A B
Anne • •1 Anne • •1
Baba • •2 Baba • •2
Çocuk • •3 Çocuk • •3
Dede • •4 Dede • •4
1. Şekil 2. Şekil
A B A B
Anne • •1 Anne • •1
Baba • •2 Baba • •2
Çocuk • •3 Çocuk • •3
Dede • •4 Dede • •4
3. Şekil 4. Şekil
Yukarıdaki eşleşmelerin her biri istediğimiz koşula uygundur. Çünkü A kümesinde açıkta eleman
kalmamıştır ve her bir elemanı B kümesindeki elemanlardan biri ile eşleşmiştir. 2. şekilde bütün bireyler
2 nolu daireye gitmiş, 4. şekilde anne ve baba 1 nolu, çocuk ve dede 3 nolu daireye gitmiştir. Bu eşleş-
melerde mantığa aykırı hiçbir durum yoktur.
59
2
A B A B A B
Şimdi de yukarıdaki eşleşmeleri incelersek, 1. şekilde A kümesinde açıkta eleman kalmış, 2. şekilde
A kümesindeki bir eleman B kümesindeki iki ayrı eleman ile eşleşmiştir. Buna şu yorumu yapabiliriz: Bir
kişi aynı anda iki farklı yerde olamayacağı için durum, mantığa aykırıdır. 3. şekilde ise hem A kümesinde
açıkta eleman kalmış hem de bir eleman B kümesindeki birden çok elemanla eşleşmiştir.
Bilgi
“Boş kümeden farklı bir A kümesindeki elemanların yine boş kümeden farklı bir B kümesindeki
elemanlarla eşleştirildiği bir gösterimde A kümesinde açıkta eleman kalmıyorsa ve A kümesindeki
her bir eleman B kümesinde bir ve yalnız bir elemanla eşleşiyorsa bu ilişki A dan B ye fonksiyon
belirtir” diyebiliriz.
Bu iki durumu “fonksiyon” kavramı ile bağdaştırabiliriz. İlk durumdaki 4 şekilde verilen eşleştirmeler-
fonksiyon kavramına örnektir. İkinci durumdaki 3 şekilde verilen eşleştirmelerin hiçbiri fonksiyon değildir.
ÖRNEK
A B A B
Efe • • Sevim Efe • • Sevim
Ata • • Belkıs Ata • • Belkıs
Arda • • Pınar Arda • • Pınar
• Ece • Ece
1. Şekil 2. Şekil
A B A B
Efe • • Sevim Efe • • Sevim
Ata • • Belkıs Ata • • Belkıs
Arda • • Pınar Arda • • Pınar
• Ece • Ece
3. Şekil 4. Şekil
60
Fonksiyonlar
ÇÖZÜM
Her çocuğun annesi olacağı ve bunun bir tek olacağı aşikârdır. 1 ve 4. şekildeki eşleştirmeler fonksi-
yonu ifade eder. 1. şekilde her çocuğun annesi farklı kişiler, 4. şekilde bütün çocukların annesi aynı kişi
olarak yorumlanabilir.
2 ve 3. şekildeki eşleştirmeler ise fonksiyon değildir. 2. şekilde bir çocuk iki farklı anne ile eşleşti-
rilmiştir. 3. şekilde ise bir çocuk ve anne eşleştirilmesi yapılmamıştır. Dolayısıyla 1 ve 4. şekillerdeki
eşleştirmeler fonksiyon, 2 ve 3. şekillerdeki eşleştirmeler fonksiyon değildir.
ÖRNEK
Girdi (x)
Girdi Çıktı
–1 0
0 2
ƒ(x) Çıktı 1 4
2 6
Fonksiyon Makinesi
Fonksiyonları basit temsili bir makine ile ifade edebiliriz. Yukarıda fonksiyon makinesi ve tabloda bu
makineye giren–çıkan değerler verilmiştir. ƒ fonksiyonunun kuralını yazalım, grafiğini çizelim.
ÇÖZÜM
Makineye giren sayılar, 2 katının 2 fazlası olarak çıkmıştır. Yani ƒ(x) = 2x + 2 dir.
Fonksiyon makinesinde girdiler (x) bağımsız değişken, çıktılar ^ƒ ^xhh bağımlı değişkendir.
6
5
ƒ(x) Çıktı (Bağımlı değişken) 4
3
Fonksiyon Makinesi
2
1
ƒ(–1) = 2 $ (–1) + 2 = –2 + 2 = 0 x
14243
–1 O 1 2
(girdi)
ƒ(0) = 2 $ 0 + 2 = 0 + 2 = 2
ƒ = {(–1, 0), (0, 2), (1, 4), (2, 6)} olur.
ƒ(1) = 2 $ 1 + 2 = 2 + 2 = 4
ƒ( 2) = 2 $ 2 + 2 = 4 + 2 = 6
61
2
Bilgi
A ve B boş olmayan iki küme olmak üzere, A nın her elemanını B nin bir ve yalnız bir elemanına
eşleyen ilişkiye A dan B ye bir fonksiyon denir. Fonksiyonlar genellikle ƒ, g, h gibi semboller ile gös-
terilir.
Bir A kümesinden B kümesine tanımlı ƒ fonksiyonu ƒ: A $ B ile gösterilir. A ya ƒ fonksiyonunun
“tanım kümesi”, B ye de ƒ fonksiyonunun “değer kümesi” denir. ƒ ^A h = $ ƒ ^xh ; x ! A . kümesine ise
ƒ fonksiyonunun “görüntü kümesi” denir ve ƒ ^A h ile gösterilir. ƒ ^A h 3 B dir.
ƒ ƒ
A B A B
•
• • Görüntü Kümesi
• y = ƒ^ x h
ƒ: A $ B,
•x • ^ƒ ^ Ahh
x $ y = ƒ ^xh
•
• •
•
ÖRNEK
ƒ
A B
• –2
–1 • • –1
0• •0
2• •4
3• •6
•8
Yukarıdaki ƒ fonksiyonunun tanım, değer ve görüntü kümelerinin elemanlarını liste yöntemiyle ya-
zalım.
ÇÖZÜM
ƒ = {(– 1,–2), (0, 0), (2, 4), (3, 6)} olur. Benzer şekilde
Bilgi
62
Fonksiyonlar
ÖRNEK
ƒ: R - " 2 , $ R , ƒ ^xh =
2x + 5
olduğuna göre ƒ(4) değerini hesaplayalım.
x-2
ÇÖZÜM
ƒ ^xh =
2x + 5
x-2
ƒ ^4h =
2$4+5
4-2
ƒ ^4h =
13
olur.
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ ^- 1h = - 1 - 3 - - 1 = - 4 - - 1 = 4 - 1 = 3
ƒ ^5h = 5 - 3 - 5 = 2 - 5 = 2 - 5 = - 3
ƒ ^- 1h + ƒ ^5h = 3 + ^- 3h = 0 olur.
63
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ ^3x - 3h = 5x + 7 3x–3 = 0
123
0 3x = 3
x = 1 dir.
ƒ ^3 $ 1 - 3h = 5 $ 1 + 7 & ƒ ^0h = 12 olur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
a = 1 için ƒ ^1 $ bh = ƒ ^1h + ƒ ^bh & ƒ ^bh = ƒ ^1h + ƒ ^bh & ƒ ^1h = 0 olur.
Fonksiyon Çeşitleri
Bilgi
ÖRNEK
1• •1 1• •6
2• •2 2• •8
3• •3 3• • 10
64
Fonksiyonlar
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
3 - a = 1 & a = 2 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ ^ x h = ^ a + 4 h $ x + 2a - 3
123
0
a+4 = 0 & a =-4
ƒ ^xh = 2 $ ^- 4h - 3 = - 11
ƒ ^5h = - 11 dir.
65
2
Etkinlik
Doğrusal Fonksiyon
Bilgi
ÖRNEK
ƒ doğrusal bir fonksiyondur. ƒ(0) = 5 ve ƒ(2) = 9 olduğuna göre ƒ fonksiyonunun kuralını yazalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
66
Fonksiyonlar
Eşit Fonksiyon
Bilgi
A ! Q ve B ! Q olmak üzere,
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Parçalı Fonksiyon
Bilgi
Tanım kümesinin ayrık alt kümelerinde farklı kurallarla belirlenen fonksiyonlara parçalı fonksi-
yon denir.
h ^xh, x 1 m ise
ƒ ^xh = *
g ^xh, x $ m ise
] h ^xh,
Z
x 1 m ise
]]
ƒ ^xh = [ g ^xh, m # x # n ise
]
] k ^xh, x 2 n ise
\
x = m ve x = n noktaları ƒ fonksiyonunun kritik noktalarıdır.
67
2
ÖRNEK
Z
] x + 7, x 1 0 ise
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = [ x - 1, 0 # x 1 5 ise
]
]
] 2x - 5, x $ 5 ise
\
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu için,
ƒ ^- 2h, ƒ ^0h, ƒ ^2h, ƒ ^5h ve ƒ ^10h değerlerini bulalım.
ÇÖZÜM
ƒ ^- 2h = - 2 + 7 = 5
ƒ ^0h = 0 - 1 = - 1
ƒ ^2h = 2 - 1 = 1
ƒ ^5h = 2 $ 5 - 5 = 5
ƒ ^10h = 2 $ 10 - 5 = 15 olur.
ÖRNEK
x 2 + 1, x $ 0 ise
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = *
3x - 5, x 1 0 ise
ÇÖZÜM
ƒ ^- 2h = 3 · ^- 2h - 5 = - 6 - 5 = - 11
ƒ ^2h = 2 2 + 1 = 4 + 1 = 5
ƒ ^- 2h + ƒ ^2h = - 11 + 5 = - 6 olur.
68
Fonksiyonlar
Bilgi
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ
A B
–2 • •0
–1 • •1
•2
0•
•3
1• •4
2• •5
ƒ(– 2) = ƒ(2) = 4 ve ƒ(– 1) = ƒ(1) = 1 olduğundan ƒ fonksiyonu bire bir fonksiyon değildir.
h
A •0 B
–2 • •1
–1 • •2
0• •3
1• •4
2• •5
h fonksiyonunda tanım kümesindeki her elemanın görüntüsü farklı olduğu için bire bir fonksiyon olma
koşulunu sağlar. Dolayısıyla h fonksiyonu bire bir fonksiyondur.
69
2
Bilgi
A ve B boş kümeden farklı birer küme olmak üzere, ƒ: A → B fonksiyonu verilsin. ƒ(A) görüntü
kümesi olmak üzere;
6y ! B için y = ƒ ^xh solacak şekilde 7x ! A varsa veya ƒ(A) = B ise ƒ ye örten fonksiyon, ƒ(A)
! B ise yani değer kümesinde, tanım kümesindeki herhangi bir eleman ile eşlenmeyen en az bir
eleman açıkta kalıyorsa ƒ ye içine fonksiyon denir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ
A B
1• • 10
2• • 20
3• • 30
4• • 40
h
A C
1• •2
2• •4
3• •6
4• •8
• 10
70
Fonksiyonlar
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ^ 0 h = 02 + 3 = 3
ƒ^ 1 h = 12 + 3 = 4
ƒ^ 2 h = 22 + 3 = 7
ƒ ^ 3 h = 3 2 + 3 = 12
ƒ ^ 4 h = 4 2 + 3 = 19 olur.
Dolayısıyla ƒ ^ A h = " 3, 4, 7, 12, 19 , olarak bulunur. ƒ ^ A h = B yani görüntü kümesi ile değer kümesi
birbirine eşit olduğu için ƒ fonksiyonu örten fonksiyondur.
ÖRNEK
A = {x, y, z}, B = {a, b, c} ve ƒ: A → B olmak üzere aşağıda verilen fonksiyonların bire bir ve örten
olup olmadıklarını inceleyelim.
ÇÖZÜM
a) Tanım kümesindeki her farklı elemanın farklı bir görüntüsü vardır. Fonksiyon bire birdir.
71
2
ç) Tanım kümesindeki her farklı elemanın farklı bir görüntüsü vardır. Fonksiyon bire birdir.
ÖRNEK
A = {m, n, t} B = {y, z, k} olmak üzere ƒ: A → B bire bir ve örten kaç fonksiyon oluşturulabileceğini
bulalım.
ÇÖZÜM
ƒ = {(m, y), (n, z), (t, k)} ƒ = {(m, z), (n, y), (t, k)}
ƒ = {(m, k), (n, y), (t, z)} ƒ = {(m, y), (n, k), (t, z)}
ƒ = {(m, z), (n, k), (t, y)} ƒ = {(m, k), (n, z), (t, y)}
olmak üzere toplam 6 tane bire bir ve örten fonksiyon yazılabilir.
Bilgi
Tek fonksiyonların grafikleri başlangıç noktasına (orijine) göre, çift fonksiyonların grafikleri ise y
eksenine göre simetriktir.
ÖRNEK
Aşağıda kuralları verilen ƒ ve g fonksiyonlarının tek veya çift fonksiyon olup olmadıklarını inceleyelim.
a) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x 4 + 1
b) g: R $ R, g ^xh = 3x 3 + x
ÇÖZÜM
72
Fonksiyonlar
ÖRNEK
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x 2 + 2x biçiminde tanımlanan f fonksiyonunun tek veya çift fonksiyon olup ol-
madığını bulalım.
ÇÖZÜM
Bilgi
73
2
ƒ ^xh
4) e g o: A + B $ R ve e g o^xh =
ƒ ƒ
^g ^xh ! 0h
g ^xh
ÖRNEK
ÇÖZÜM
a) ^ƒ + gh^xh = ƒ ^xh + g ^x h
= 3x + 1 + 2x + 1
= 5x + 2 olur.
ÖRNEK
ƒ = $^1, - 1 h, ^2, 5 h, ^3, 0 h, ^4, 3 h. ve g = $^1, 3h, ^2, - 1h, ^4, 1h, ^5, 2h. veriliyor. Buna göre aşağıdaki
fonksiyonları bulalım.
ƒ
a) 3 $ g b) ƒ + g c) ƒ $ g ç) g
ÇÖZÜM
a) Tanım kümesi değişmeyecek şekilde sadece görüntü kümesindeki elemanların 3 katını alırız.
Buna göre 3 $ g = $^1, 3 $ 3h, ^2, 3 $ ^- 1hh, ^4, 3 $ 1h, ^5, 3 $ 2h. = $^1, 9h, ^2, - 3h, ^4, 3h, ^5, 6h. olur.
ƒ + g = "^1, - 1 + 3h, ^2, 5 - 1h, ^4, 3 + 1h, = "^1, 2h, ^2, 4h, ^4, 4h, olur.
74
Fonksiyonlar
ƒ $ g = $^1, ^- 1h $ 3h, ^2, 5 $ ^- 1hh, ^4, 3 $ 1h. = $^1, - 3h, ^2, - 5h, ^4, 3h. olur.
Etkinlik
ƒ = "^1, 3h, ^2, 4h, ^3, 2h, ^4, 1h, ve g = "^1, 2h, ^3, 5h, ^4, 4h, veriliyor.
ƒ + g ve ƒ - g yi bulunuz.
Tanım kümeleri hangi sayılardan oluşur?
ƒ ve g yi analitik düzlemde gösteriniz.
Aynı şekilde ƒ + g ve ƒ - g yi de analitik düzlemde gösteriniz.
Bu fonksiyonların tanım kümeleri aynı mıdır? Açıklayınız.
Bu fonksiyonların görüntü kümeleri değişmiş midir? İnceleyiniz.
ÖRNEK
ƒ = "^1, 2h, ^a, 5h, ^3, 1h, , g = "^1, 4h, ^a, bh, ^2, 7h, kümeleri veriliyor.
ÇÖZÜM
Fonksiyonların Grafiği
ÖRNEK
ÇÖZÜM
y
y=x+3
ƒ ^xh = y = x + 3
3
x = 0 için y = 3 oldu€undan ƒ nin grafi€i,
y eksenini ^0, 3h noktas›nda keser.
y = 0 için x = - 3 oldu€undan ƒ nin grafi€i, x
–3
x eksenini ^- 3, 0h noktas›nda keser.
O
75
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ ^xh = y = 2x + 2
x = - 1 için y = 0 ^ - 1, 0 h
x = 1 için y = 4 ^1, 4h bulunur.
4 y = 2x + 2
x
–1 O 1
ÖRNEK
ÇÖZÜM
y y = 4x + 1
y = 2x + 1
5
4 y=x+1
3
2
1
x
O 1
76
Fonksiyonlar
ÖRNEK
x + 1, x $ 0 ise
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = )
2x - 4 , x 1 0 ise
biçiminde tanımlanan f fonksiyonunun grafiğini çizelim.
ÇÖZÜM
x $ 0;
y = x + 1,
x = 0 için y = 1, ^0, 1h
y = 0 için x = - 1, ^- 1, 0h
x 1 0;
y = 2x - 4,
x = 0 için y = - 4, ^ 0, - 4 h
y=x+1
–1 x
O 2
–4
y = 2x – 4
77
2
ÖRNEK
x - 2, x 2 1 ise
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = )
x + 3, x # 1 ise
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun grafiğini çizelim.
ÇÖZÜM
y
ƒ fonksiyonunun kritik noktası 1 dir.
4 y=x–2
x 2 1;
3
y = x - 2, x = 1 için y = - 1, ^ 1, - 1 h
y = 0 için x = 2, ^2, 0h –1
1
1 2
x
x # 1; –3 O
–1
ÖRNEK
ÇÖZÜM
bulunur. y = 2x - 4 fonksiyonunda; 4
78
Fonksiyonlar
79
2
Bilgi
Fonksiyon grafiğinin üzerindeki her bir noktadan y eksenine paralel çizilen doğruların x eksenini
kestiği noktalar fonksiyonun tanım kümesini, x eksenine paralel çizilen doğruların y ekseninde kestiği
noktalar fonksiyonun görüntü kümesini oluşturur.
ÖRNEK
y
y = ƒ(x)
4
3
2
1
–4 –3 –2 –1
x
O 1 2 3 4
–1
–2
–3
–4
–5
ÇÖZÜM
ÖRNEK
y
4 y = ƒ(x)
3
2
1
1 2 4
x
–5 –4 –3 –2 –1 O 3
–1
–2
Yukarıda grafiği verilen ƒ fonksiyonunun tanım ve görüntü kümelerini gösterelim, tanım kümesindeki
–5, –3, 0, 1, 3 ve 4 noktalarının ƒ fonksiyonu altındaki görüntülerini inceleyelim.
80
Fonksiyonlar
ÇÖZÜM
6- 2, 4@ olur.
3
2
ƒ fonksiyonunun grafiği üzerindeki noktaları incelediğimizde,
1
(– 5, 3) noktası için ƒ ^- 5h = 3
1 2 4 x
–5 –4 –3 –2 –1 O 3
(– 3, 1) noktası için ƒ ^- 3h = 1
–1
–2
(0, 2) noktası için ƒ ^0h = 2
(1, 4) noktası için ƒ ^1h = 4
(3, 0) noktası için ƒ ^3h = 0
(4,–2) noktası için ƒ ^4h = - 2 olur.
Bilgi
B
Fonksiyonunun x ekseni üzerinde tanımlı olduğu her bir noktadan y eksenine paralel çizilen
doğruların grafiği yalnızca bir noktada kesmesi gerekir. Bu doğrular grafiği birden fazla noktada
kesiyorsa grafik, fonksiyon grafiği değildir. Bu işleme düşey (dikey) doğru testi adı verilir.
ÖRNEK
y
a) y = ƒ(x) b)
y
y = ƒ(x)
x
x O
O 2
c) ç)
y
y
y = ƒ(x)
x
O x
O
81
2
ÇÖZÜM
y
y = ƒ(x)
a) Çizilen düşey doğruların hepsi grafiği yalnız bir
noktada kestiği için ƒ fonksiyondur.
3
x
O 2
y
b) Çizilen düşey doğruların hepsi grafiği yalnız bir
noktada kestiği için ƒ fonksiyondur.
y = ƒ(x)
x
O
y
c) Çizilen düşey doğrular grafiği birden fazla nokta- y = ƒ(x)
da kestiği için ƒ fonksiyon değildir.
x
O
y
ç) Çizilen düşey doğrular grafiği birden fazla nokta-
da kestiği için ƒ fonksiyon değildir.
y = ƒ(x)
x
O
82
Fonksiyonlar
Bilgi
y
ÖRNEK
y y = ƒ(x)
x
–5 –2 O 1 4 7
–1
ÇÖZÜM
ÖRNEK
y
ÇÖZÜM
83
2
ÖRNEK
Efe araba ile hız sınırı 90 km/sa. olan bir yolda 90 km/sa. sabit hızla gitmektedir.
Buna göre,
a) Arabanın 5 saatin sonunda kaç km yol almış olacağını bulalım.
b) Arabanın 270 km lik yolu kaç saatte alacağını bulalım.
c) Alınan mesafe ile zaman arasındaki ilişkiyi grafik üzerinde gösterelim.
ÇÖZÜM
y 0 270 450 Araç, sabit hızla gittiğinden alınan yol ile za-
man arasında doğrusal ilişki vardır.
ÖRNEK
ƒ ^xh = - 50x + 700 fonksiyonu bir uçağın 700 km/sa. hız ile havada iken inişe geçtiği ve hava alanına
indiği ana kadarki hız-zaman ifadesidir. Uçağın hız-zaman grafiğini çizelim.
ÇÖZÜM
Hız (km/sa.)
y
x = 0 için ƒ ^0h = y = - 50 $ 0 + 700 = 700, ^0, 700 h 700
600
y=0 için 0 = - 50x + 700 den 50x = 700 ve
x = 14 ^14, 0h olup uçağın hız-zaman grafiği yandaki
500
400
gibi olur. 300
200
100
x
Zaman (saat)
O 2 4 6 8 10 12 14
84
Fonksiyonlar
Alıştırmalar 2-1
ƒ
A B
1) ƒ nin bir fonksiyon olması için aşağıdaki sıralı ikililerden hangisi çı- 1• •a
karılmalıdır? 2• •b
3• •c
2) A = " a, b, c , ve B = " 1, 2, 3 , olmak üzere A dan B ye tanımlanmış bir ƒ fonksiyonunu şema ile
gösteriniz.
ƒ
E F
3) Yandaki şekilde ƒ fonksiyonu verilmiştir. Buna göre tanım, değer ve 1• •a
•b
görüntü kümelerini yazınız. 2•
•c
3•
•d
4• •e
4) A = " 1, 2, 3, 4 , ve B = " 3, 4, 5, 6, 7 , olmak üzere A dan B ye tanımlı
ƒ = "^1, 5h, ^2, 6h, ^3, 3h, ^4, 7h, fonksiyonunun görüntü kümesini yazınız.
y y
D) E)
O x x
O
85
2
10) A = {1, 2, 3}, B = {5, 6, 7, 8} ve ƒ: A → B olmak üzere aşağıdakilerden hangisi bire bir fonk-
siyon ifade eder?
A) {(1, 6), (2, 8), (3, 5)} B) {(1, 5), (2, 5), (3, 5)}
C) {(1, 8), (2, 8), (3, 5)} D) {(1, 7), (2, 7), (3, 6)}
E) {(1, 5), (2, 6), (3, 6)}
11) Aşağıda verilen fonksiyonların bire bir veya örten olup olmadığını belirtiniz.
h
a) ƒ b) C D
A B
1• •a 1• •a
2• •b 2• •b
3• •c 3• •c
•d
t
c) E F d) r
G H
1• 1•
•a
2• 2• •a
•b
3• 3•
12) Aşağıda kuralları verilen ve R $ R ye tanımlı ƒ, g ve h fonksiyonlarının tek veya çift olup
olmadıklarını bulunuz.
13) ƒ: 6- 4, 2h $ R ve g: ^- 3, 5@ $ R dir.
A) 6- 1, 3h B) 6- 1, 2h C) ^- 3, 2h D) 6- 4, 5@ E) ^- 3, 2@
86
Fonksiyonlar
A) –12 B) –10 C) 1 D) 5 E) 12
g
^ƒ + gh^1h = e o^2h ise a aşağıdakilerden hangisidir?
ƒ
A) –40 B) –20 C) 10 D) 20 E) 40
Boy (cm)
18)
y = ƒ ^xh
40
12
Zaman (ay)
O 4
Yukarıda verilen ƒ doğrusal fonksiyonu bir bitkinin zamana bağlı boy değişimini vermektedir.
Buna göre yedinci ay sonunda bitkinin boyu kaç cm olur?
87
2
Herhangi iki küme arasında tanımlanan bir fonksiyon, bu iki küme arasında bir eşleme yapar.
Kullandığımız sayı sistemindeki doğal sayılar, tam sayılar, gerçek sayılar birer küme olduğu için bu
kümelerin elemanlarını eşleştiren fonksiyonlar sayı sisteminde kullanılan birer araçtır.
Fonksiyonlar, bir kümedeki elemanı, başka bir kümedeki elemana bağlamak için kullanılır. Bu iki
küme dışında olan ve bu iki kümeden herhangi birine bağlı bir fonksiyon daha düşünürsek bu iki fonksi-
yon, üç kümeyi birbirine bağlamış olur.
Bu fonksiyonlar sayesinde sayı kümeleri arasında bir ağ kurmuş olmaz mıyız? Fonksiyonları birer
uçak kabul edersek herhangi iki şehri birbirine bağlayan uçak yolculukları sayesinde tüm dünyaya kuru-
lan bir ağ mevcut değil midir?
Bilgi
Bir fonksiyonun grafiği verildiğinde grafiği kesecek şekilde x eksenine paralel doğrular çizilir.
x eksenine çizilen paralel doğrular, grafiği yalnız bir noktada kesiyorsa fonksiyon bire bir; değer
kümesindeki noktalardan x eksenine çizilen her paralel doğru, grafiği en az bir noktada kesiyorsa
fonksiyon örten bir fonksiyondur. Bu işleme yatay doğru testi denir.
ÖRNEK
ƒ: R $ R , ƒ(x) = 2x + 3 fonksiyonunun ve bire bir fonksiyon olup olmadığını hem cebirsel olarak
hem de grafik çizerek bulalım.
ÇÖZÜM
Fonksiyonun bire bir olup olmadığını belirlemek için cebirsel yöntem kullanalım.
x1, x2 ! R ve x1 ! x2 olsun.
2x1 ! 2x2
2x1 + 3 ! 2x2 + 3
ƒ(x1) ! ƒ(x2) olduğundan ƒ fonksiyonu bire birdir.
88
Fonksiyonlar
(0, 3) ve (1, 5) noktaları yardımı ile çizilen ƒ doğrusal fonksiyonunun grafiği yukarıdaki gibidir.
x eksenine paralel mavi renkle verilen doğrular, grafiği yalnız bir noktada kestiğinden fonksiyon bire
birdir.
ÖRNEK
Aşağıda grafikleri verilen R den R ye tanımlı fonksiyonların bire bir ve örten olup olmadıklarını yatay
doğru testi ile belirleyelim.
y y
x x
O O
y
y
O
x x
O
ÇÖZÜM
y y
x x
O O
89
2
y y
O
x x
O
3. Yeni pencerede “Giriş” kısmına 3x^2 ^ 3x 2 h yazıp Enter tuşuna basınız. Doğru sekmesini kul-
lanarak x eksenine paralel olacak şekilde doğrular çiziniz.
x eksenine çizilen paralel doğrular ƒ ^xh = x + 2 fonksiyonunun grafiğini bir noktada ve sürekli kes-
tiğinden fonksiyon bire bir ve örtendir. x eksenine çizilen paralel doğrular g ^xh = 3x 2 fonksiyonunun
grafiğini birden fazla noktada kestiğinden bire bir değildir. g ^xh = 3x 2 fonksiyonunun grafiğini kesme-
yen doğrular da olduğundan örten değildir.
90
Fonksiyonlar
Bilgi
olmak üzere
^goƒh^xh = g ^ƒ ^xhh
şeklinde tanımlanan fonksiyona, ƒ ve g fonksiyonlarının bileşke fonksiyonu denir ve bu, “g bi-
Bilgi
ƒ g
A B C
a b c
ƒ ^xh ve g ^xh iki fonksiyon olmak üzere, ^goƒh^xh fonksiyonunu fonksiyon makinesi olarak aşağıdaki
şekilde gösterebiliriz.
ƒ ƒ ^xh
g
g ^ƒ ^xhh
91
2
ÖRNEK
veriliyor.
Buna göre ^ƒogh fonksiyonunun kuralını bulalım ve analitik düzlemde ƒ ^xh, g ^xh ve ^ƒogh^xh grafik-
lerini çizelim.
ÇÖZÜM
grafiğini çizeriz.
y = 3x - 2 fonksiyonu için
O x
x = 0 için y = - 2
–2 1
2
y = 0 için x = 3 –2
y = 6x fonksiyonu için
x = 0 için y = 0
x = 1 için y = 6
^ 0, 0 h ve ^ 1, 6 h noktaları yardımıyla ^ ƒog h doğrusal fonksiyonu-
nun grafiğini çizeriz.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^ƒogh^5h = ƒ ^g ^5hh
Öncelikle g ^5h değerini bulmamız gerekir.
g ^5h = 5 - 3 = 2 olduğundan ƒ ^g ^5hh = ƒ ^2h = 2 3 - 2 = 6
^ƒogh^5h = 6 bulunur.
92
Fonksiyonlar
ÖRNEK
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x 2 + 2 ve
ÇÖZÜM
^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh
^ƒogh^xh = 4x 2 + 4x + 3 olur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Dikkat
93
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ ^ 0 h = 3, ƒ ^ 1 h = 4, ƒ ^ 2 h = 7 ve ƒ ^ 3 h = 12 olur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Potansiyel enerjinin zamana bağlı değişimini veren fonksiyonu bulmak için öncelikle zamana bağlı
yüksekliğin değişimini bulmalıyız.
x saniye sonra yükseklik ^2x + 4h metre olur.
Şimdi bulduğumuz ifadeyi potansiyel enerji fonksiyonunda yerine yazalım.
^goƒh^xh = 1000x + 2000 fonksiyonu, x saniye sonra dağcının potansiyel enerjisini veren fonksiyon-
dur.
94
Fonksiyonlar
Etkinlik
1
Bir araç saatte 40 km sabit hızla yol almaktadır. Araç, aldığı yolun 20 fazlasının i kadar (L)
5
yakıt harcamaktadır.
Aracın saate bağlı olarak aldığı yolun fonksiyonu ƒ olmak üzere ƒ ^xh i bulunuz.
Aracın aldığı yola bağlı olarak tükettiği yakıt fonksiyonu g olmak üzere g ^xh i bulunuz.
Aracın saate bağlı olarak harcadığı yakıtı gösteren fonksiyonu bulunuz.
Bulduğunuz fonksiyon ile aracın 6 saatte harcadığı yakıtı nasıl hesaplarsınız?
ÖRNEK
3g ^ x h - 1
ƒ: R $ R, g: R $ R, ^ƒogh^xh = biçiminde tanımlanan ^ ƒogh fonksiyonu veriliyor.
2 - g ^xh
Buna göre ƒ ^3h değerini bulalım.
ÇÖZÜM
3g ^ x h - 1
ƒ ^g ^xhh = eşitliğinde g ^xh yerine x yazılırsa ƒ ^xh =
3x - 1
bulunur.
2 - g ^xh 2- x
ƒ ^3h =
3$3- 1 8
= = - 8 olur.
2- 3 -1
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^ƒoƒh^xh = ƒ ^ƒ ^xhh = ƒ ^x 2 - 1h
= ^x 2 - 1h - 1
2
= ^x 4 - 2x 2 + 1h - 1 = x 4 - 2x 2 bulunur.
95
2
ÖRNEK
ƒ: R $ R ƒ ^xh = 2x - 3 ve
ÇÖZÜM
^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh = 2 $ c m- 3
3x + 1
x-2
6x + 2 6x + 2 - 3x + 6
= -3 =
x-2 x-2
^ƒogh^xh =
3x + 8
bulunur.
x-2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh = ƒ c m
4x + 2
x-3
2 $c m+ 1
4x + 2
x-3
=
4x + 2
-1
x-3
8x + 4
+1 8x + 4 + x - 3
x-3
= x-3 9x + 1 bulunur.
4x + 2 - x + 3 = =
x-3 3x + 5 3x + 5
x-3
Bilgi
96
Fonksiyonlar
ÖRNEK
ÇÖZÜM
= 2x 2 - 2 + 1 = 2x 2 - 1 olur.
Etkinlik
ƒ: R $ R ƒ ^xh = 2x - 2, g: R $ R g ^xh = 3x + 1 ve
Buna göre;
Son iki maddede bulduğunuz fonksiyonların kurallarının eşitliği bileşke fonksiyonunun hangi
özelliğini hatırlatır?
97
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ƒ: R $ R ƒ ^xh = 3x - 4 ve g = $^- 1, 3h, ^2, 5h, ^3, 4h. biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları
veriliyor. Buna göre ^goƒh^1h + ^ƒogh^2h ifadesinin değerini bulalım.
ÇÖZÜM
98
Fonksiyonlar
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^ƒogh^4h = 2 2 + 3 $ 2 = 10 olur.
h ^4h = 10 + 3 = 13 bulunur.
ÖRNEK
y
ÇÖZÜM
^ƒogh^- 3h = ƒ ^g ^- 3hh
g ^- 3h = 1 dir.
ƒ ^g ^- 3hh = ƒ ^ 1 h = 2 olur.
Aynı şekilde,
^goƒh^ 2 h = g ^ƒ ^ 2 hh
ƒ ^ 2 h = 0 dır.
g ^ƒ ^ 2 hh = g ^ 0 h = - 1 olur.
99
2
Bilgi
Her ^x, yh ! ƒ ise ^y, xh ! ƒ -1 olduğu için y = ƒ ^xh ise x = ƒ - 1 ^yh olur.
ƒ
A B
x y
ƒ- 1
Bilgi
Her fonksiyonun tersi fonksiyon olmayabilir. Eğer bir fonksiyon bire bir ve örten ise tersi de fonk-
siyondur. Ve tersi de bire bir ve örtendir. Bire bir örten olmayan fonksiyonun tersi fonksiyon değildir.
Örten fonksiyon olmayan ƒ fonksiyonunu inceleyelim.
ƒ ƒ- 1
A B B A
3 3
1 1
4 4
2 2
5 5
3 3
6 6
4 4
7 7
100
Fonksiyonlar
ÖRNEK
A = " 1, 2, 3, 4, 5 , kümesi veriliyor. ƒ: A $ A olmak üzere ƒ = "^1, 3h, ^2, 4h, ^3, 5h, ^4, 2h, ^5, 1h,
fonksiyonunun tersini bulalım.
ÇÖZÜM
Buradan ƒ - 1 = "^3, 1h, ^4, 2h, ^5, 3h, ^2, 4h, ^1, 5h, bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ƒ
A B
1 6
2 7
Buna göre ƒ - 1 fonksiyonunu bulalım.
3 8
4 9
5 10
101
2
ÇÖZÜM
ƒ- 1
B A
6 1
7 2 ƒ - 1 = "^6, 1h, ^7, 5h, ^8, 2h, ^9, 3h, ^10, 4h, olur.
8 3
9 4
10 5
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ƒ - 1 ^2h = 0 ve ƒ - 1 ^- 1h = - 1
ÇÖZÜM
ƒ ^- 1h = - 1, ƒ ^- 1h = a $ ^- 1h3 + 2 = - 1 ise
- a + 2 = - 1 & a = 3 olur.
a $ b = 3 $ 2 = 6 bulunur.
102
Fonksiyonlar
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ƒ - 1 ^2x - 4h = x + 6 ise
ƒ ^x + 6h = 2x - 4 olur.
Bu fonksiyonda x = - 2 yazılırsa
ƒ ^- 2 + 6h = ƒ ^4h = 2 $ ^- 2h - 4 = - 8 bulunur.
Bilgi
a, b ! R, a ! 0 ve ƒ: R $ R olmak üzere,
ƒ - 1 ^xh =
x- b
a olur.
ƒ ^xh =
ax + b
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunda x i yalnız bırakalım.
cx + d
x ^c $ ƒ ^xh - ah b - d $ ƒ ^xh
cx $ ƒ ^xh + d $ ƒ ^xh = ax + b &
^c $ ƒ ^xh - ah ^ c $ ƒ ^xh - ah
=
b - d $ ƒ ^xh
olur. y = ƒ ^xh olduğundan ƒ ^xh yerine x ve x yerine ƒ - 1 ^xh yazılırsa
c $ ƒ ^xh - a
x=
ƒ - 1 ^xh =
- dx + b
cx - a bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
103
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
4y + 2
x = 2y - 6 olur.
4y + 2
ƒ -1 ^ y h = 2y - 6 ifadesinde y yerine x yazarsak
ƒ - 1 ^xh =
4x + 2
bulunur.
2x - 6
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Bir kesrin paydası 0 olursa o kesir tanımsız olur. Dolayısıyla fonksiyon da tanımsız olur.
x = 3 , paydayı sıfır yaptığı için tanım kümesine dahil edilmemiştir.
x = 3 için n - 6 = 0 ise n = 6 olur.
Benzer şekilde x = - 4, ƒ - 1 ^xh in paydasını sıfır yaptığı için tanım kümesine dahil edilmemiştir.
- 2 $ ^- 4h - m = 0 ise m = 8 olur. Buradan m $ n = 6 $ 8 = 48 bulunur.
104
Fonksiyonlar
ÖRNEK
A, B 1 R ve ƒ: A $ B ,
2ƒ ^ x h + 6
olduğuna göre
3 - 2ƒ ^ x h
x=
ÇÖZÜM
2y + 6
ƒ - 1 ^yh = olur. Burada da y yerine x yazalım.
3 - 2y
ƒ - 1 ^xh =
2x + 6
bulunur.
3 - 2x
Bilgi
İki fonksiyonun bileşkesinin tersinin olabilmesi için bileşkesi alınacak her iki fonksiyonun da tersi-
nin olması gereklidir.
A, B, C ! R , ƒ : A $ B ve g : B $ C olmak üzere ^goƒh- 1 = ƒ - 1 og - 1 olur.
ƒ g
A B C
a b c
ƒ- 1 g- 1
105
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^goƒh^xh = 6x - 11 olur.
^goƒh- 1 ^xh =
x + 11
bulunur.
6
Etkinlik
Bilgi
^ƒogohh- 1 = h - 1 og - 1 oƒ - 1 olur.
106
Fonksiyonlar
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^g - 1 oƒ - 1h^xh =
x+ 2
bulunur.
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^ƒogh^xh =
x- 4
olur.
2
^ƒogohh^xh =
x2 - x - 4
bulunur.
2
107
2
ÖRNEK
y
y = ƒ(x)
3
2
–2
x
–1 O
ÇÖZÜM
y
y = ƒ(x)
^- 2, 0h noktası grafiğe ait olduğundan ƒ ^- 2h = 0
3
^- 1, 2h noktası grafiğe ait olduğundan ƒ ^- 1h = 2 2
ÖRNEK
y
–5 –3 O 6
x
–3
–6
–8
y = ƒ(x)
108
Fonksiyonlar
ÇÖZÜM
y
–5 –3 O 6
x
–3
–6
–8
y = ƒ(x)
Buradan,
ƒ ^ 6 h + ƒ -1 ^ 0 h -8 - 5 - 13 13
bulunur.
ƒ -1 ^ - 3 h + ƒ ^ - 5 h
= = =
-3 + 0 -3 3
Bilgi
Birebir ve örten doğrusal bir fonksiyonun grafiği ile tersinin grafiği y = x doğrusuna göre simet-
riktir. Yani y = ƒ ^xh ve y = ƒ -1 ^xh in grafikleri y = x doğrusuna göre simetriktir.
y y = ƒ(x)
A(a, b) y=x
y = ƒ–1(x)
A l ^ b, a h
x
O
A ^a, bh noktasının y = x doğrusuna göre simetriği olan Al^b, ah noktası, ƒ - 1 ^xh fonksiyonunun
grafiği üzerindedir.
109
2
Etkinlik
ƒ -1 fonksiyonunu bulunuz.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
y
y = ƒ(x)
x
–2 O
O x
2
–2
110
Fonksiyonlar
Alıştırmalar 2-2
1) Aşağıda grafikleri verilen R den R ye tanımlı fonksiyonlardan hangileri bire birdir? Bulunuz.
a) y b) y
y = ƒ(x) y = g(x)
x x
O O
c) y ç) y
y = r(x)
O x
x
O
y = h(x)
2) ƒ: R $ R , ƒ ^xh =
x- 3
,
2
g: R $ R , g ^xh = 2x + 4 ,
A) –3 B) –2 C) –1 D) 0 E) 1
5) ƒ: R $ R , ƒ ^xh =
x
- 3 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tersini bulunuz.
2
111
2
1) ƒ = "^1, 2h, ^2, 3h, ^3, 1h, ^4, 3h, fonksiyonu veriliyor. ƒ nin görüntü kümesi aşağıdakilerden han-
gisidir?
C) "^1, 6h, ^2, 6h, ^3, 6h, ^4, 6h, ^5, 8h,
D) "^1, 7h, ^2, 6h, ^3, 7h, ^4, 7h, ^3, 8h,
E) "^1, 6h, ^2, 6h, ^3, 7h, ^4, 8h, ^5, 8h, ^2, 7h,
A) 20 B) 25 C) 30 D) 35 E) 40
A) 7 B) 8 C) 10 D) 13 E) 17
A) 14 B) 17 C) 18 D) 19 E) 22
112
Fonksiyonlar
ƒ ^- 4h - ƒ ^4h
miştir. Buna göre kaçtır?
ƒ -1 ^ 2 h + ƒ -1 ^ 3 h 4
3
2
1
x
–4 –1 O 4
A) 2 B) –4 C) 3 D) 0 E) 4
A) –3 B) 0 C) 1 D) 3 E) 9
11) Aşağıda grafikleri verilen R den R ye tanımlı fonksiyonlardan hangisi bire birdir?
A) B) C)
y = ƒ ^xh
y y y
y = g ^xh
x x x
y = h ^xh
D) y E) y
y = t ^xh
x x
y = r ^xh
113
2
12) A = " x, y, z, t , ve ƒ: A $ A olmak üzere aşağıda verilen fonksiyonlardan hangisi örten fonk-
siyondur?
A) ƒ: "^x, xh, ^y, zh, ^z, xh, ^t, zh,
B) ƒ: "^x, yh, ^y, zh, ^z, th, ^t, yh,
C) ƒ: "^x, yh, ^y, yh, ^z, yh, ^t, yh,
D) ƒ: "^x, xh, ^y, xh, ^z, zh, ^t, zh,
A) 25 B) 27 C) 29 D) 30 E) 32
14) ƒ = $^- 1, 3h, ^2, 4h, ^3, 7h, ^5, 1h. ve g = $^1, 2h, ^2, 3h, ^4, - 1h, ^5, 2h. fonksiyonları veriliyor.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) ^ƒ + gh^1h = 5
B) ^ƒ $ gh^2h = 6
C) e g o^5h = 2
ƒ
D) ^ƒ - gh^3h = 5
E) ^2ƒ - 3gh^5h = - 4
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 10
16) ƒ = "^a, 2h, ^2, 3h, ^4, 5h, , g = "^a, 4h, ^2, ah, ^4, - 2h, ve ^ƒ $ gh^ah = ^ƒ + gh^2h ise a aşağıda-
kilerden hangisidir?
A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6
114
Fonksiyonlar
A) 11 B) 16 C) 21 D) 26 E) 31
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
x- 2 x- 3 x+ 2 x- 1 x+ 1
A) B) C) D) E)
5 4 4 3 4
3x
A) B) 2x + 1 C) 3x - 1 D) 3x E) 6x
2
x+ 2 x- 2 x+ 4 x- 4 x+ 2
A) B) C) D) E)
9 9 3 3 4
9 15
A) 1 B) 2 C) 3 D) E)
2 2
A) –15 B) –12 C) –9 D) –3 E) –1
115
2
24) ƒ: A $ B , ƒ ^xh = - 3x + 2 şeklinde tanımlı fonksiyon için A = 62, 5h ise ƒ ^A h kümesi aşağı-
cx + b cx - b bx + a bx - a
A) - x + a B) a C) a D) c E) c
A) - 18 B) - 12 C) - 9 D) - 6 E) - 3
27) ƒ ^xh = biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tanım kümesi R - " 1 , ise ^ƒoƒh fonksi-
2
x- 1
yonunun tanım kümesi aşağıdakilerden hangisidir?
ƒ ^xh - 2
A)
ƒ ^xh + 3
2ƒ ^xh + 1
B)
2ƒ ^xh - 1
3ƒ ^ x h - 1
C)
ƒ ^xh + 1
ƒ ^xh + 1
D)
2
3ƒ ^ x h + 1
E)
2ƒ ^ x h
116
3
POLİNOMLAR VE İKİNCİ
DERECEDEN DENKLEMLER
2
= x
P(x)
a c
2
-4
=b
117
117
3
3. POLİNOMLAR
3.1. Polinom Kavramı ve Polinomlarla İşlemler
Bilgi
P ^xh = a n x + a n - 1 x
n n-1 2
+ ..... + a 2 x + a 1 x + a 0
ifadesine gerçek katsayılı ve bir değişkenli polinom (çok terimli) denir ve P ^xh, Q ^xh, R ^xh gibi
ifadelerle gösterilir.
Bu polinomda;
P ^xh polinomunu oluşturan terimlerden derecesi en büyük olanın derecesine, polinomun derecesi
denir ve der 6P ^ x h@ ile gösterilir.
118
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
Aşağıdaki ifadelerin polinom olup olmadığını belirleyelim. Polinom olan ifadelerin ise terim sayısını,
derecesini, baş katsayısını ve sabit terimini bulalım.
ÇÖZÜM
a) P ^xh = 2x 3 +
1 2
x - 7x+ 3
2
P ^xh bir polinomdur. Terim sayısı 4, der 6P ^xh@ = 3 , baş katsayısı 2 ve sabit terimi 3 tür.
ç) S ^xh = 3 x2 - x + 3
2 x 4 - 1 ifadesi polinomdur.
d) T ^xh =
1
bir polinomdur.
2
der 6T ^xh@ = 0 , sabit terimi ve baş katsayısı
1
olan sabit polinomdur.
2
ÖRNEK
P ^xh = 2 3 x 4 -
1 6 x
x + + 2 polinomunun derecesini, baş katsayısını, derecesi bir ve beş olan
3 5
terimlerinin katsayılarını bulalım.
ÇÖZÜM
119
3
ÖRNEK
15
P ^xh = 5x 2 - 3x m - 1 + 4 ifadesinin polinom olabilmesi için, m nin alabileceği değerler toplamını bu-
lalım.
ÇÖZÜM
Etkinlik
ƒ ^xh = 5x 3 + 2x 2 - 3x + 1 Evet 3 5 1
ƒ ^xh = 1 2 2
3x + x
ƒ ^xh = 3x 2 + 2x + 5
ƒ ^xh = 1 2 4
2 - 3 x + 3x
ƒ ^xh = x + 5
2
3x + 5
ƒ ^xh = 2 x - 1
ƒ ^xh = 4
120
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Bilgi
Sabit terimi dışında bütün katsayıları 0 (sıfır) olan polinoma sabit polinom denir. Sabit polino-
mun derecesi 0 (sıfır) dır.
Sabit terimi dâhil bütün katsayıları 0 (sıfır) olan polinoma sıfır polinom denir. Sıfır polinomunun
derecesi belirsizdir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Sabit polinom olması için sabit terimi hariç bütün katsayıları 0 (sıfır) olacağından
a + 2 = 0 & a = - 2 ve b - 1 = 0 & b = 1 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Sıfır polinom olması için sabit terimi dâhil bütün katsayıları 0 (sıfır) olacağından
2c - 6 = 0 & c=3
3a - c = 0 & 3a - 3 = 0 & a=1
2b + a = 0 & 2b + 1 = 0 & b = -21 ve buradan
121
3
Etkinlik
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Bilgi
P ^xh verildiğinde P 6Q ^xh@ ifadesini elde etmek için P ^xh polinomunda x lerin yerine Q ^xh yazılır.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^2h = 3 $ 2 2 - 2 + 1 = 12 - 1 = 11 bulunur.
122
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x + 1 = 4 & x = 3 olduğundan
P ^3 + 1h + Q ^3 - 1h = 2 $ 3 2 + 1
P ^4h + Q ^2h = 19
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^x + 1h = ^x + 1h2 - 3 ^x + 1h + 2
= x 2 + 2x + 1 - 3x - 3 + 2 & P ^x + 1h = x 2 - x bulunur.
Bilgi
Dereceleri aynı ve aynı dereceli terimlerinin katsayıları eşit olan en az iki polinoma eşit polinom-
lar denir. Bu tanıma göre
P ^xh = a n x n + a n - 1 x n - 1 + ... + a 2 x 2 + a 1 x + a o
123
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
a - 2 = 2 b - 5 = 3 2 - c =- 5
a = 4 b = 8 c = 7 olduğundan a + b + c = 4 + 8 + 7 = 19 bulunur.
Etkinlik
4x 5 - 2x 3 7
- 2x 3 7 4x 5
Yukarıdaki mavi renkli vagonların üzerinde yazan terimleri toplayarak M(x) polinomunu,
kırmızı renkli vagonların üzerinde yazan terimleri toplayarak K(x) polinomunu yazınız.
ÖRNEK
P ^xh = ^a + 2h x 3 + bx 2 + ^c - bh x + 3 ve
ÇÖZÜM
a + 2 = 0 b=4 c – b = 3 d=3
a = – 2 c – 4 = 3 & c = 7
ab – cd = - 2 $ 4 - 7 $ 3
= – 8 – 21
= – 29 bulunur.
124
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Bilgi
Bir P ^xh polinomunda, polinomun katsayılarının toplamını bulmak için P ^1h değeri, polinomun
ÖRNEK
P ^xh = ^3x - 4h5 + ax + 2 polinomunun katsayılar toplamı 8 olduğuna göre a değerini bulalım.
ÇÖZÜM
P ^1h = 8 olacağından
P ^1h = ^3 $ 1 - 4h5 + a $ 1 + 2 = 8
^- 1h5 + a + 2 = 8
a + 1 = 8 & a = 7 bulunur.
Etkinlik
ÖRNEK
P ^xh = ^2x 2 + 4x - ah polinomunun sabit terimi 81 ise a nın pozitif değerini bulalım.
4
ÇÖZÜM
P ^0h = 81 olacağından
P ^0h = ^2 $ 0 2 + 4 $ 0 - ah = 81
4
125
3
Bilgi
P 6Q ^xh@ verildiğinde P ^xh ifadesini elde etmek için P 6Q ^xh@ ifadesinde x lerin yerine Q - 1 ^xh ya-
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Pc 3 $ - 1 m = P ^xh = 9 $ c m - 12 $ c m+ 3
x+1 x+1 2 x+1
3 3 3
= ^x + 1h2 - 4 ^x + 1 h + 3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^- 1 + 2h = ^- 1h2 - 1 - 4
P ^1h = 1 - 1 - 4 & P ^1h = - 4 bulunur.
P ^x - 3 + 2h = ^x - 3h2 + ^x - 3h - 4
P ^x - 1h = x 2 - 6x + 9 + x - 3 - 4 & P ^x - 1h = x 2 - 5x + 2 bulunur.
126
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
P ^x - 2 + 2h = ^x - 2h2 + x - 2 - 4
ÖRNEK
P ^xh = ^mx + nh5 polinomunun katsayılarının toplamı –32 ve sabit terimi 32 ise m $ n değerini bulalım.
ÇÖZÜM
O hâlde m $ n = - 4 $ 2 = - 8 bulunur.
Alıştırmalar 3-1
1) Aşağıdaki ifadelerin polinom olup olmadıklarını araştırınız. Polinom olanların derecelerini, baş
katsayılarını ve sabit terimlerini bulunuz.
a) P ^xh = - 2x 4 + 5x 5 - x 2 + 1
b) Q ^xh =
3
3 x2 - x+ 1
4
c) R ^xh =
3
x2 +1
ç) T ^xh = 2x + 3x 2 - 1
2) P ^xh = 5x 3 - 4x 2 + 2x - 3 polinomu veriliyor. Aşağıdaki cümleler doğru ise yay ayraç içine
“D”, yanlış ise “Y” yazınız.
( ) P ^- 1h = - 10 dur.
127
3
a) P ^0h ( ) 1) - 5
b) P ^- 1h ( ) 2) - 3x 2 - 4x - 2
c) P ^1h ( ) 3) - 1
ç) P ^2h ( ) 4) - 9
d) P ^x + 1h ( ) 5) - 48x 2 + 8x - 1
e) P ^4xh ( ) 6) - 6
7) - 2
12
4) P ^xh = 2x m + 1 + 3x m - 4 + 2 ifadesi bir polinom olduğuna göre m nin alabileceği değerler top-
lamını bulunuz.
6) P ^xh = ^x 2 + xh
10
polinomunun tek dereceli terimlerinin katsayılar toplamını bulunuz.
7) P ^xh - P ^x + 1h = x 2 + x - 1 olmak üzere P ^xh in sabit terimi 2 ise katsayılar toplamı kaçtır?
128
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2
A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2
A) –2 B) –3 C) –9 D) 4 E) 9
A) 7 B) 9 C) 12 D) 13 E) 15
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
Bilgi
Polinomlarda toplama işlemi yapılırken aynı dereceli terimlerin katsayıları toplanır, bu toplam aynı
dereceli terime katsayı olarak yazılır.
Polinomlarda çıkarma işlemi yapılırken aynı dereceli terimlerin katsayılarının farkı alınır, bu fark
aynı dereceli terime katsayı olarak yazılır.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^xh + Q ^xh = ^5 + 0h x 3 + ^4 + 7h x 2 + ^- 7 + 9h x + ^3 + 5h
= 5x 3 + 11x 2 + 2x + 8 bulunur.
129
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Etkinlik
P ^xh = - 3x 2 + x - 7 –3
Q ^xh = x 3 + 2x 2 + 4x 0
Aşağıdaki P ^xh + Q ^xh polinomundaki boş bırakılan yerleri tablodan yararlanarak doldurunuz.
İki veya daha fazla polinomun toplamı yine bir polinom mudur? Tartışınız.
P ^xh + Q ^xh ile Q ^xh + P ^xh polinomları eşit midir? Polinomlarda toplama işleminin değişme
özelliği var mıdır?
Bilgi
Dereceleri farklı olan iki polinomun toplamının ve farkının derecesi, derecesi büyük olan polinomun
derecesine eşittir.
Dereceleri aynı olan iki polinomun toplamının ve farkının derecesini bulmak için önce işlemleri
yapmalıyız.
130
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
= ^1 + 0h x 4 + ^2 + 4h x 3 + ^- 5 + 2h x 2 + ^1 + ^- 1hh x + ^1 + 8h
= x 4 + 6x 3 - 3x 2 + 9 bulunur.
= x 4 + 2x 3 - 5x 2 + x + 1 - 4x 3 - 2x 2 + x - 8
= x 4 - 2x 3 - 7x 2 + 2x - 7 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
= 4x 6 + x 5 + 7x 2 + 5
= - x 5 - 6x 4 + 3x 2 + 3
ÖRNEK
der 6P ^xh@ = 4 ve der 6Q ^xh@ = 6 ise der 6P ^xh + Q ^xh@ değerini bulalım.
131
3
ÇÖZÜM
P ^xh + Q ^xh polinomunun derecesi, P ^xh ve Q ^xh polinomlarından hangisinin derecesi büyük ise
ona eşittir. Dolayısıyla der 6P ^xh + Q ^xh@ = 6 olur.
Etkinlik
P ^xh = 3x 5 + 2x 3 + 1
5 2
Q ^ x h = 4x 2 + x + 2
P ^xh = 4x 3 - 2x 2 + 3
Q ^xh = 4x 3 + x 2 + x
Her iki tablodaki polinomların dereceleri ile toplamlarının ve farklarının derecelerini inceleyiniz.
Dereceleri aynı olan polinomlarla farklı olan polinomların toplamlarının ve farklarının derece-
leri ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? Açıklayınız.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
= ^a + 3h x 3 + ^b - 1h x 2 + ^3 + ch x + ^- 1 + dh ve
a + 3 = 10 & a = 7, b- 1 = 1 & b = 2
a + b + c + d = 7 + 2 + 2 - 6 = 5 bulunur.
132
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
a ! N olmak üzere der 6P ^xh@ = 4a + 3 , der 6Q ^xh@ = 2a + 1 ve der 6P ^xh + Q ^xh@ = 11 ise a değe-
rini bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^xh = 3x 3 + 5x 2 - 2x + 4
123
P ^xh + Q ^xh = ^3 + ah x 3 + ^5 - bh x 2 + x - 1
7x 3 + 2x 2 + cx + d = ^3 + ah x 3 + ^5 - bh x 2 + x - 1
Bu eşitlikten a + 3 = 7, 5 - b = 2, c = 1 ve d = - 1 olur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
133
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^x + 1h = ax + a + b
P ^x - 1h = ax - a + b
+
P ^x + 1h + P ^x - 1h = 2ax + 2b
2x - 6 = 2ax + 2b olur.
Alıştırmalar 3-2
1) P ^xh = 2x 4 - 3x 3 + 5x 2 + 4x - 8 , Q ^ x h = - 2x 3 + 3x 2 + x + 3
R ^xh = - 2x 4 - 4x 2 + 7x - 2 , T ^xh = 5
2) P ^xh ve Q ^xh polinomları için der 6P ^xh + Q ^xh@ = 12 ve der 6Q ^xh@ = 8 ise der 6P ^xh@ kaçtır?
134
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
4) a ! N olmak üzere der 6P ^xh@ = 4a + 1, der 6Q ^xh@ = 2a - 1 ve der 6P ^xh + Q ^xh@ = 13 ise a
kaçtır?
Bilgi
İki polinom çarpılırken birinci polinomun her terimi, ikinci polinomun her terimi ile ayrı ayrı çarpılır
ve bu çarpımdan elde edilen terimler toplanır.
ÖRNEK
D C
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^ x h $ Q ^ x h = ^ 3x 2 - 2x + 1 h $ ^ 2x + 5 h
= 3 x 2 $ ^ 2x + 5 h - 2 x ^ 2x + 5 h + 1 $ ^ 2 x + 5 h
= 6x 3 + 15x 2 - 4x 2 - 10x + 2x + 5
= 6x 3 + 11x 2 - 8x + 5 olur.
135
3
Etkinlik
A
B C
Üçgenin kenar uzunlukları birer polinom ifade eder mi?
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^ x h $ Q ^ x h = ^ x 4 + 2x 3 - 3x 2 + 5x + 2 h $ ^ x 3 + 2x 2 - 4x + 3 h
x 4 lü terimleri; x 4 ile 3
2x 3 ile - 4x
- 3x 2 ile 2x 2
Bilgi
İki polinomun çarpımının derecesi, her iki polinomun dereceleri toplamına eşittir.
der 6P ^xh@ = m ve der 6Q ^xh@ = n olmak üzere,
der 6P ^xh $ Q ^xh@ = m + n dir.
136
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^ x h $ Q ^ x h = ^ x 2 + 4 x h $ ^ x 3 + 3 x 2 h = x 2 $ x 3 + x 2 $ 3 x 2 + 4x $ x 3 + 4 x $ 3 x 2
= x 5 + 3x 4 + 4x 4 + 12x 3 bulunur.
der 6P ^xh@ = 2 ve der 6Q ^xh@ = 3 olduğundan der 6P ^xh $ Q ^xh@ = 2 + 3 = 5 olur.
Etkinlik
Polinomlar der 6P ^xh@ der 6Q ^xh@ der 6P ^xh + Q ^xh@ der 6P ^xh $ Q ^xh@
P ^xh = 3x 6 + 5x 4 - 1
Q ^xh = x 3 + 3x 2 - 1
Tablodan elde ettiğiniz sonuçlara göre verilen iki polinomun toplamını ve çarpımını yapmadan
polinomların derecelerini kullanarak toplamlarının ve çarpımlarının derecelerinin nasıl bulunabilece-
ğini açıklayınız.
Bilgi
der 7P ^xh " Q ^xhA = m ^m 2 n iseh der 7P ^xh " Q ^xhA G m ^m = n iseh
ÖRNEK
P ^xh polinomu için der 6P ^xh@ = 3 olduğuna göre 2der 6P ^xh@ + der 62P ^xh@ değerini bulalım.
ÇÖZÜM
der 62P ^xh@ = der 6P ^xh@ olacağından 2der 6P ^xh@ + der 62P ^xh@ = 2 $ 3 + 3 = 9 bulunur.
137
3
ÖRNEK
P ^xh polinom olmak üzere der 6P ^xh@ = 5 ise der 6x 3 $ P ^x 2h@ değerini bulalım.
ÇÖZÜM
P ^x 2h = x 10 & x 3 $ P ^x 2 h = x 3 $ x 10 = x 3 + 10 = x 13 olduğundan
Etkinlik
Polinomlar der 6P ^xh@ der 6Q ^xh@ der 8x 2 P ^xhB der 6Q ^x 2h@ der 8P 2 ^x - 1hB der 8P 2 ^xh $ Q 3 ^xhB der 8P ^2xh $ Q ^x 3hB
P ^xh = 5x 3 - 2x 2 + 3
Q ^xh = x 4 - x 3 - 1
ÖRNEK
P ^xh = ^mx + 1 h $ ^2x + nh ve Q ^xh = 6x 2 + ^3p - 1h x + 5 polinomları veriliyor. Her x gerçek sayısı
ÇÖZÜM
138
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Alıştırmalar 3-3
der 8P ^x 3h $ Q 2 ^xhB
der 6P ^xh + Q ^xh@
der 6Q ^xh@
der 6P ^xh@
P ^xh = x 3 + x - 2
Q ^xh = x 2 - 3
2) P ^xh ve Q ^xh polinomları için der 6P ^xh@ = 3 ve der 6Q ^xh@ = 2 veriliyor. Aşağıdaki ifadeler doğ-
ru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
( ) der 8P 2 ^x 3 + 1hB = 18
A B
a) ^x + 3h $ ^x - 1h b) ^x - 2h3
d) ^x 2 + 4x + 1h $ ^- 3x 2 - x - 2h e) 2 $ ^x - 1h $ ^x - 3h + ^x + 2h2
139
3
Bilgi
P ^xh polinomunu sıfırdan farklı bir Q ^xh polinomuna böldüğümüzde bölüm polinomu B ^xh , kalan
polinomu K ^xh ise
P ^xh Q ^xh
– B ^xh & P ^xh = Q ^xh $ B ^xh + K ^xh ve der 6K ^xh@ 1 der 6Q ^xh@ olur.
K ^xh
K ^xh = 0 ise P ^xh = Q ^xh $ B ^xh olur. Yani P ^ x h polinomu, Q ^ x h polinomuna tam bölünüyor
denir.
İki polinomun birbirine bölünmesinde sırası ile aşağıdaki işlemler yapılır:
a) Bölünen ve bölen polinomun terimleri, derecelerine göre büyükten küçüğe doğru sıralanır.
b) Bölünenin birinci terimi, bölenin birinci terimine bölünerek, bölümün ilk terimi bulunur.
c) Bulunan bu ilk terim, bölenin bütün terimleri ile çarpılır. Aynı dereceli terimler alt alta gelecek
şekilde bölünenin altına yazılır ve çıkarma işlemi yapılır.
ç) Çıkan sonuçla yukarıdaki işlemler tekrarlanır. Kalanın derecesi, bölenin derecesinden küçük
olana kadar işleme devam edilir.
Bir bölme işleminde bölünen polinomun derecesi, bölen polinomun derecesinden büyük veya bö-
len polinomun derecesine eşittir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 3 + 2x 2 - x + 2 x-1
– - x3 -+ x2 x 2 + 3x + 2
x3 3x 2
3x 2 - x + 2 x =x
2
x = 3x
2 +
– - 3x - 3x
2x + 2 2x
x =2
+
– - 2x - 2
4
Bu bölme işlemini,
x 3 + 2x 2 - x + 2 = ^x - 1h $ ^x 2 + 3x + 2h + 4 biçimde ifade edebiliriz.
1 4444 2 4444 3 > 1 444 2 444 3 5
Bölünen Bölen Bölüm Kalan
140
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Bilgi
P ^xh
Bir polinomunun bölüm polinomu B ^xh ise B ^xh polinomunun derecesi,
Q ^xh
ÖRNEK
ÇÖZÜM
3 x 4 + 2x 3 + x - 1 x3 + 2
-
+ - 3x 4 + 6x 3x + 2
2x 3 - 5x - 1
3 -
– - 2x + 4
- 5x - 5
ÖRNEK
P ^xh
der 6P ^xh $ Q ^xh@ = 10 ve der > H = 2 olduğuna göre P ^xh + Q ^xh polinomunun derecesini bu-
Q ^xh
lalım.
ÇÖZÜM
a + b = 10 a + b = 10
+ a- b = 2 6 + b = 10
b= 4
der 6P ^xh@ 2 der 6Q ^xh@ olduğundan der 6P ^xh + Q ^xh@ = 6 bulunur.
2a = 12
a= 6
141
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
Bir P ^xh polinomunun Q ^xh = x 2 + 2 ile bölümünden elde edilen bölüm polinomu, B ^xh = 3x 2 + 2x - 6
ve kalan polinomu K ^xh = - 3x + 11 ise P ^xh polinomunu bulalım.
ÇÖZÜM
P ^xh = 3x 4 + 2x 3 - 6x 2 + 6x 2 + 4x - 12 - 3x + 11
P ^xh = 3x 4 + 2x 3 + x - 1 bulunur.
142
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
P ^xh
P ^xh ve Q ^xh birer polinomdur. der 8P 2 ^xh $ Q ^xhB = 14 ve der > H = 2 olduğuna göre
Q ^x 2h
der 6P ^xh@ ni bulalım.
ÇÖZÜM
der 8P 2 ^xh $ Q ^xhB = 2 $ der 6P ^xh@ + der 6Q ^xh@ = 14 den 2a + b = 14 olur. .................. I
P ^xh
der > H = der 6P ^xh@ - 2 $ der 6Q ^xh@ = 2 ise a - 2b = 2 olur. .................................II
Q ^x 2h
I ve II. denklemlerini çözelim;
2 2a + b = 14 4a + 2b = 28
3&
a - 2b = 2 + a - 2b = 2
5a = 30 & a = 6 & der 6P ^xh@ = a = 6 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^ x - 1 h $ P ^ x h = x 3 - x 2 - 2x + 2 & P ^ x h =
x 3 - x 2 - 2x + 2
ise bölmeyi yapalım.
x- 1
x 3 - x 2 - 2x + 2 x-1
– - x3 +-x
2 x2 - 2
- 2x + 2
P ^xh = = x 2 - 2 olur ve P ^1h = 1 2 - 2 = - 1 olur.
- x 3 - x 2 - 2x + 2
– +
- 2x + 2 x- 1
0
Alıştırmalar 3-4
a) 16x 4 - 10x 2 + 1 2x 2 - 1 b) x 3 + 2x 2 + x - 1 x 2 + x + 1 c ) x 4 - 3x 2 + 2x - 1 x 2 + 1
143
3
x 3 + 3x 2 - 2x + 4 Q ^xh
2) Yandaki bölme işlemine göre Q ^xh polinomunu bulunuz.
– x2 + x - 4
12
P 3 ^xh
der > H = 7 ise der 6P ^xh + Q ^xh@ kaçtır?
Q ^xh
Bilgi
Bir P ^xh polinomunu ax + b polinomuna böldüğümüzde bölüm B ^xh , kalan K olsun. Bu durumda
-b
ax + b = 0 & x = a değerini bu eşitlikte x yerine yazarsak
P b a l = K elde ederiz.
-b
P ^xh polinomunun ax + b ile bölümünden elde edilen kalanı bulmak için ax + b = 0 denkleminin
kökünü, P ^xh polinomunda x yerine yazmak yeterlidir.
Burada ax + b polinomu birinci dereceden bir polinom olduğundan kalan polinom sabit polinom
olur.
144
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
-1
2x + 1 = 0 & x = dir.
2
Pc m= c m - 3c m +2=
-1 -1 3 -1 2 -1 3
- +2
2 2 2 8 4
P b -21 l = 9
8 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x - 2 = 0 & x = 2 olur.
P ^ 2 h = 2 2 - 2a - 2 a - 4 = 8
- 4a = 8 & a = - 2 bulunur.
145
3
Etkinlik
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x - 1 = 0 & x = 1 dir.
P ^xh polinomu x - 1 ile tam bölünüyorsa P ^1h = 0 dır.
x + 1 = 0 & x = - 1 dir.
P ^xh polinomunun x + 1 ile bölümünden kalan 4 ise P ^- 1h = 4 olur.
P ^1h = 0 & P ^1h = 1 3 - a $ 1 2 + b $ 1 + 2 = 0 & - a + b = - 3 .....................I.
P ^- 1h = 4 & P ^- 1h = ^- 1h3 - a $ ^- 1h2 + b ^- 1h + 2 = 4 & - a - b = 3 .................II. olur.
I ve II. ifadeleri ortak çözelim.
-a+ b =-3
-a- b = 3
+
- 2a = 0 & a = 0 bulunur.
146
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^1 + 2h - Q ^1 + 3h = 1 3 - 1 2 + 2 $ 1 - 3
P ^3h - Q ^4h = - 1
Bilgi
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^xh polinomunun x + 2 ve x - 1 ile bölümünden kalanlar eşit olduğuna göre P ^- 2h = P ^1h dir.
P ^- 2h = 2 $ ^- 2h2 - a $ ^- 2h + b = 8 + 2a + b
4 bu ifadeleri eşitlersek
P ^1h = 2 $ 1 2 - a $ 1 + b = 2 - a + b
8 + 2a + b = 2 - a + b
3a = 2 - 8
a = - 2 bulunur.
147
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x-2 = 0
x = 2 , P ^2h = 6 · 2 3 + 5 · 2 + 4
P ^2h = 6 · 8 + 10 + 4 = 62
ÖRNEK
ÇÖZÜM
= 7 · 4 + 2 + 1 = 31
ÖRNEK
ÇÖZÜM
148
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
P ^xh = 2mx 5 + 2nx 3 + 7x + 5 polinomunun bir çarpanı x - 1 ise polinomun x + 1 ile bölümünden
kalanı bulalım.
ÇÖZÜM
x - 1 = 0 & x = 1 dir.
x - 1 polinomu P ^xh polinomunun bir çarpanı ise P ^1h = 0 dır.
P ^1h = 2m $ 1 5 + 2n $ 1 3 + 7 $ 1 + 5 = 0
2m + 2n + 12 = 0 & 2m + 2n = - 12 & m + n = - 6 olur.
x + 1 = 0 & x = - 1 ise P ^xh polinomunun x + 1 ile bölümünden kalan, P ^- 1h dir.
P ^- 1h = 2m $ ^- 1h5 + 2n $ ^- 1h3 + 7 $ ^- 1h + 5
= - 2m - 2n - 2
= - 2 ^m + nh - 2 & P ^- 1h = - 2 $ ^- 6h - 2 & P ^- 1h = 10 bulunur.
ÖRNEK
P ^xh = - 3x 2 + 2x + 1 olmak üzere P ^2x + 1h polinomunun x - 2 ile bölümünden elde edilen kalanı
bulalım.
ÇÖZÜM
x - 2 = 0 & x = 2 dir.
x = 2 değerini P ^2x + 1h polinomunda yerine yazarsak kalanı bulmuş oluruz.
O hâlde kalan P ^2 $ 2 + 1h = P ^5h tir.
P ^xh = - 3x 2 + 2x + 1 ise P ^5h = - 3 $ 5 2 + 2 $ 5 + 1
= - 75 + 10 + 1 & P ^5h = - 64 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
149
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x - 5 = 0 & x = 5 tir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^- 2 - 2h = 3 $ ^- 2h4 + ^- 2h3 - 2 $ ^- 2h + 5
P ^- 4h = 48 - 8 + 4 + 5 = 49 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
150
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Bilgi
Bir polinomun sıfırı, polinomun değerini 0 (sıfır) yapan sayıdır. Yani x = a için P ^ah = 0 ise x = a
sayısına polinomun sıfırı ya da kökü denir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^xh, x - 3 ile bölünüyorsa x - 3 = 0 için x = 3 değeri polinomun sıfırı (kökü) dır. Yani P ^3h = 0 dır.
P ^3h = 3 3 - a $ 3 2 + 5 $ 3 + 1 = 0 olur.
27 - 9a + 15 + 1 = 0
43
- 9a = - 43 & a = 9 olur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
151
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Polinomun sıfırlarını (kökünü) bulmak için kullanılan yöntemlerden biri de sabit terimin çarpanlarının
sırasıyla P(x) polinomunda x yerine yazılmasıdır.
P(x) polinomunda sabit terim olan –5, 1 $ ^- 5h ya da ^- 1h $ 5 şeklinde çarpanlarına ayrılır. Bu çar-
panları sırayla polinomda x yerine yazarak polinomu sıfır yapan değerleri bulalım.
P ^1h = 1 3 + 5 $ 1 2 - 1 - 5 = 1 + 5 - 1 - 5 = 0 ,
P ^- 1h = ^- 1h3 + 5 $ ^- 1h2 - ^- 1h - 5 = - 1 + 5 + 1 - 5 = 0 ,
Etkinlik
Polinomun derecesi ile polinomu sıfır yapan değerlerin sayısını karşılaştırınız ve bir sonuç
çıkarınız.
152
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Alıştırmalar 3-5
1) Sol sütunda verilen bölünen ve bölen polinomlara göre kalanı bulup sağ sütundakilerle eşleş-
tiriniz.
1 P ^xh x+ 5 a P ^6h
2 P ^x + 4h x- 2 b P ^12h
3 P ^x 2 + xh x- 3 c P ^9h
Pb + 4l
x
4
2 x+ 8 ç P ^- 5h
Pb - 1l P ^0h
x
5 2x + 12 d
3
e P ^- 3h
2) Aşağıdaki ifadeler doğru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
P ^xh
) der 6P ^xh@ = a ve der 6Q ^xh@ = b ise der > H=
a
( dir.
Q ^xh b
3) Aşağıdaki her şıkta verilen P ^xh polinomunun Q ^xh polinomuna bölümünden kalanı bölme
işlemi yapmadan bulunuz.
a) P ^xh = x 4 - 2x 3 + 3x - 5 b) P ^xh = 6x 2 - 4x + 2
Q ^xh = x + 1 Q ^xh = 2x - 1
c) P ^xh = x 3 - 4x 2 + x - 2 ç) P ^xh = 8x 3 + 4x - 1
Q ^xh = - x + 3 Q ^xh = 2x + 3
d) P ^xh = - x 5 + x 3 + 1 e) P ^xh = 2x 10 - 3x 7 + x 5 - x 2 + 1
Q ^xh = x Q ^xh = x - 1
153
3
a kaçtır?
P ^x - 6h
10) = 4x 3 + 7x 2 - 5x - 16 olmak üzere Q ^xh in x + 2 ile bölümünden kalan 6 ise P ^- 8h
Q ^xh
kaçtır?
11) P ^xh = 5x 3 - 3x 2 + mx + 6 polinomu x + 1 ile tam bölündüğüne göre, P ^xh in x - 1 ile bölü-
P ^x + 3h + x 2
12) = x + 2 eşitliğini sağlayan P ^xh polinomunun x - 4 ile bölümünden kalan 3 ise
Q ^x + 1h
Q ^xh polinomunun x - 2 ile bölümünden kalan kaçtır?
göre k kaçtır?
14) P ^xh ve Q ^xh polinomlarının x - 2 ile bölümünden kalanlar sırasıyla 3 ve 4 tür. Buna göre
154
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Bir inşaat yapılırken kullanılacak malzemeler çok fazladır. Malzemeler, gerek maliyet gerek kalite ola-
rak çeşitlilik gösterir. Kullanılacak malzemeler önceden sınıflandırılıp seçildikten sonra inşaata başlanırsa
hem zaman hem de maliyet açısından avantaj sağlanır. Aynı zamanda inşaatı bitirme süresi de kısalır.
İnşaat malzemelerini önceden seçip sınıflandırmamız bize ne gibi kolaylıklar sağlar?
Polinomun terimlerini gruplandırmamız çarpanlarına ayırırken bize kolaylıklar sağlar mı? Açıklayınız.
Dikkat
Bir polinom ifadesinin daha düşük dereceli ifadelerin çarpımı şeklinde yazılmasına çarpanlara
ayırma denir. Çarpanlara ayırma, rasyonel ifadeleri sadeleştirmede ve denklem çözümlerinde büyük
kolaylıklar sağlar.
Ortak Çarpan Parantezine Alarak Çarpanlara Ayırma Yöntemi: Bir polinomun her terimindeki
ortak çarpanların parantez içine alınarak yazılması işlemine denir.
ÖRNEK
P ^xh = 4x 3 , Q ^xh = x 2 polinomları veriliyor. Buna göre P ^xh + Q ^xh polinomunu çarpanlarına ayı-
ralım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
155
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
= ^2 - xh3 · ^- 3 + x + x - 1h
P ^xh polinomunun çarpanlarını şema ile gösterelim.
= ^2 - xh3 · ^2x - 4h
P ^xh
= - ^x - 2h3 · 2 · ^x - 2h
^2 - xh ^2 - xh ^2 - xh 2 ^x - 2h
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^xh
^x + 2h^x + 2h ^1 - xh^1 - xh ^x + 3h
156
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Gruplandırma İle Çarpanlara Ayırma Yöntemi: Polinomun tüm terimlerinde ortak bir çarpan bulunmu-
yorsa önce ortak çarpanı olan terimler gruplandırılır, sonra her grup parantez içindeki ifadesi aynı olacak
şekilde çarpanlarına ayrılır.
ÖRNEK
^a 2 - ab + ca - cbh çok terimlisini önce gruplandıralım sonra ortak çarpan parantezine alarak çar-
panlarına ayıralım.
ÇÖZÜM
Öncelikle ilk iki terimi a, son iki terimi de c ortak çarpan parantezine alırsak
a ^a - bh + c ^a - bh olur. İfade ^a - bh ortak çarpan parantezine alınırsa
^a - bh^a + ch bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
II. grup
E BBB F
P ^xh = x5 - x4 + 2x - 2 ilk iki terim x 4 ortak çarpan parantezine, son iki terim 2 ortak çarpan paran-
A BBBB C
I. grup
157
3
Özdeşlikler
Tüm gerçek sayılar için sağlanan eşitliklere özdeşlik denir. Bazı önemli özdeşlikler hemen her ma-
tematik işleminde kullanılacağından bu önemli özdeşliklerden bahsedelim.
Bilgi
^x - yh^x + yh = x 2 + xy - yx - y 2
= x 2 - y 2 olur.
x 2 - y 2 = ^x - yh^x + yh
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 2 - 4 2 = ^x - 4h^x + 4h bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
^x + y + 2h2 - ^x - y - 1h2 cebirsel ifadesini iki kare farkı özdeşliğini kullanarak çarpanlara ayıralım.
ÇÖZÜM
= 7x + y + 2 - x + y + 1A7x + y + 2 + x - y - 1A
158
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
^x - yh2 - ^x + yh2 cebirsel ifadesini iki kare farkı özdeşliğini kullanarak çarpanlara ayıralım.
ÇÖZÜM
Bilgi
^x + yh2 = ^x + yh^x + yh = x 2 + xy + xy + y 2
= x 2 + 2xy + y 2 bulunur.
^x - yh2 = ^x - yh^x - yh = x 2 - xy - xy + y 2
= x 2 - 2xy + y 2 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
159
3
Etkinlik
a) x 2 + y 2 = ^x + yh2 - 2xy
b) x 2 + y 2 = ^x - yh2 + 2xy
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 2 + y 2 = 5 2 + 2 $ 2 = 29 bulunur.
ÖRNEK
2x + 3y = 6, x $ y = - 3 olduğuna göre
4x 2 + 9y 2 değerini hesaplayalım.
ÇÖZÜM
4x 2 + 12 $ ^- 3h + 9y 2 = 36
4x 2 + 9y 2 = 72 bulunur.
Bilgi
Her x ! R, x 2 $ 0 eşitsizliği sağlanır. Herhangi bir gerçek sayının karesi negatif olamaz.
160
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^xh = ^x - 4h2 + 11 olur. x = 4 için ^x - 4h2 nin en küçük değeri sıfır olduğundan
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^xh = ^x 4 + x 2 + 1 + x 2h - x 2
P ^xh = ^x 4 + 2x 2 + 1h - x 2 olur.
^x 2 + 1h2 = x 4 + 2x 2 + 1 olduğundan
P ^xh = ^x 2 + 1h - x 2 olur. İki kare farkı özdeşliğinden
2
161
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
P ^xh polinomunu tam kareye tamamlamak için polinoma x 2 ekleyip polinomdan x 2 çıkaralım.
^x 2 + 4h2 = x 4 + 8x 2 + 16 olduğundan
P ^xh = ^x 2 + 4h - x 2 olur. İki kare farkı özdeşliğinden
2
Bilgi
x 3 - y 3 = ^x - yh^x 2 + xy + y 2h ve
x 3 + y 3 = ^x + yh^x 2 - xy + y 2h olur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 3 - y 3 = 4 $ 34 = 136 bulunur.
162
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
x, y ! R , x 3 + y 3 = 60 , x + y = 6 ise
x $ y değerini bulalım.
ÇÖZÜM
60 = 6 $ ^x 2 - xy + y 2 h
x 2 - xy + y 2 = 10 olur.
- x 2 - xy + y 2 = 10
x 2 + 2xy + y 2 = 36
- x 2 + xy - y 2 = - 10
+ x 2 + 2xy + y 2 = 36
3xy = 26 & x $ y = 26 bulunur.
3
Bilgi
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^x + 1h3 = x 3 + 3x 2 + 3x + 1 özdeşliğinden
P ^xh = ^x + 1h3 olur.
x yerine 3
5 - 1 değeri yazılırsa
P ^ 5 - 1h = ^3 5 - 1 + 1h
3 3
P ^3 5 - 1h = ^3 5 h = 5 bulunur.
3
163
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x $ y ^x + yh = 8
x 2 y + xy 2 = 8 dir. Buradan her iki taraf 3 ile çarpılırsa
3x 2 y + 3xy 2 = 24 olur.
^x + yh3 = 40 + 24
^x + yh3 = 64 olur. Buradan x + y = 4 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^x - 2h3 = x 3 - 3x 2 $ 2 + 3x $ 2 2 - 2 3
P ^3 3 + 2h = _ 3 3 - 2 + 2 i - 2 ise P ^3 3 + 2h = 3 - 2 = 1 bulunur.
3
Bilgi
Bir polinomdaki benzer terimlerin yeni bir değişken ile isimlendirilip daha sade hâle getirildikten
sonra çarpanlara ayrılması işlemine değişken değiştirme yöntemi ile çarpanlara ayırma denir.
164
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 6 + 2x 3 y 3 + y 6 = a 2 + 2ab + b 2 = (a + b) 2 olur.
x 6 + 2x 3 y 3 + y 6 = ^x 3 + y 3h bulunur.
2
ÖRNEK
P ^xh = ^x 2 - xh + 12x 2 - 12x + 36 polinomunu, değişken değiştirme yöntemi ile çarpanlarına ayı-
2
ralım.
ÇÖZÜM
a yerine x 2 - x yazılırsa
P ^xh = ^x 2 - x + 6h bulunur.
2
a ! 0 ve a, b, c ! R olmak üzere ax 2 + bx + c ifadesinde, c nin iki çarpanı (p ve q) ile a nın iki çarpanı
(m ve n) arasında p · n + q · m = b şeklinde bir eşitlik sağlanıyorsa ax 2 + bx + c ifadesinin çarpanlara
ayrılmış şekli,
mx p n.p
nx q m.q
+
n . px + m . qx = bx
165
3
ÖRNEK
a) x 2 + 5x + 6 b) x 2 - 6x - 7
c) x 2 - 7x + 10 ç) 3x 2 + 8x + 5
d) 2x 2 + 5x - 12
ÇÖZÜM
a) x 2 + 5x + 6
123 123 123
2x + 3x = 5x olduğundan
x 3
x 2 + 5x + 6 = ^x + 3h · ^x + 2h olur.
x 2
b) x 2 - 6x - 7
x - 7x = - 6x olduğundan
x –7
x 2 - 6x - 7 = ^x - 7h · ^x + 1h olur.
x 1
c) x 2 - 7x + 10
- 5x - 2x = - 7x olduğundan
x –5
x 2 - 7x + 10 = ^x - 5h · ^x - 2h olur.
x –2
ç) 3x 2 + 8x + 5
123
3x + 5x = 8x olduğundan
3x 5
3x 2 + 8x + 5 = ^3x + 5h · ^x + 1h olur.
x 1
d) 2x 2 + 5x - 12
123
8x - 3x = 5x olduğundan
2x –3
2x 2 + 5x - 12 = ^2x - 3h · ^x + 4h olur.
x 4
Rasyonel İfade
Bilgi
P ^xh
şeklindeki ifadelere rasyonel ifade denir.
Q ^xh
166
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
P ^xh
rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
Q ^xh
ÇÖZÜM
P ^xh ^x 3 - xh
Q ^xh
= x
P ^xh x ^x 2 - 1h
Q ^xh
=
x
P ^xh
= x 2 - 1 bulunur.
Q ^xh
Bilgi
Rasyonel ifadelerde her bir polinom çarpanlarına ayrıldıktan sonra ortak çarpanlar sadeleştirilir.
ÖRNEK
P ^xh
P ^xh = x 3 - 8 ve Q ^xh = x 2 - 3x + 2 polinomları veriliyor. Buna göre rasyonel ifadesinin en
Q ^xh
sade hâlini bulalım.
ÇÖZÜM
–2 –1
P ^xh ^x - 2h ^ x2 + 2x + 4h x 2 + 2x + 4
bulunur.
Q ^xh ^x - 2h ^x - 1h
= =
x- 1
167
3
ÖRNEK
x 3 - 4x x 2 - 2x
: rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x2 - 1 x+ 1
ÇÖZÜM
x ^x 2 - 4h x+ 1 x ^x - 2h^x + 2h ^x + 1h
olur.
^ h^ h ^ h ^ h^ h ^x - 2h
$ = $
x - 1 x + 1 x x - 2 x - 1 x + 1 x
x $ ^x - 2h ^x + 2h ^x + 1h x+ 2
$ bulunur.
^x - 1h ^x + 1h x ^x - 2h
=
x- 1
ÖRNEK
x2 - 4 1
$ x rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
2
1- x
ÇÖZÜM
x
$ x olur. Buradan ^x - 2h ^x + 2h $
x2 - 4 1 1
$ = x + 2 bulunur.
x- 2 ^ x - 2 h x
x
ÖRNEK
1
x- x x+ 1
: rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
4 x- 2
x- x
ÇÖZÜM
x 1
- x x2 - 1
1
^x h x-2 x x-2
$ = 2 $
x 4 x+1 x -4 x+1
- x
1 x
^x h
^x - 1h ^x + 1h x x-2 x-1
$ $ bulunur.
^x - 2h ^x + 2h x + 1
= =
x x+2
168
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
x 2 - 3x + 2 x 2 - 16
$ rasyonel ifadesini en sade hâlini bulalım.
x 2 + 3x - 4 4
x -1
ÇÖZÜM
^x - 2 h^x - 1 h ^x - 4 h^x + 4 h
olur.
^x + 4 h^x - 1 h
$ 4- x
x
^x - 2h ^x - 1h ^x - 4h ^x + 4h ^x - 4h
= ^x - 2h $ = ^x - 2h $ ^- xh = - x 2 + 2x bulunur.
- ^x - 4h
$
^x + 4h ^x - 1h - ^x - 4h
x x
ÖRNEK
x2 + y2 x+ y 2xy
+ - 2 rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x2 - y2 y- x y - x2
ÇÖZÜM
^x + yh2 - ^x + yh2
^x + yh2 = x 2 + 2xy + y 2 özdeşliğinden
0
= 2 = 0 bulunur.
x2 - y2 x - y2
ÖRNEK
x4 - 1 x2 + x + 1
$ rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x3 - 1 x2 + 1
ÇÖZÜM
^x 2 - 1h^x 2 + 1h 2
$ x +2 x + 1 olur.
^x - 1h^x + x + 1h
2
x +1
^x 2 - 1h ^x 2 + 1h x2 + x + 1 ^x - 1h ^x + 1h
$ = x + 1 bulunur.
^x - 1h ^x + x + 1h ^x - 1h
=
2
x +1
2
169
3
Dikkat
Rasyonel ifadeler çarpanlarına ayrılırken yapılan gruplandırmalarda tam kare ve iki kare farkı
özdeşliğine öncelik verilmelidir.
ÖRNEK
x 2 + 2x - y 2 + 1
rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x+ 1- y
ÇÖZÜM
^x 2 + 2x + 1h = ^x + 1h2 olduğundan
x 2 + 2x - y 2 + 1 ^x + 1h2 - y 2
= olur. İki kare farkı özdeşliğinden
x+1-y x+1-y
^x + 1 - yh ^x + 1 + yh
= x + y + 1 bulunur.
^x + 1 - yh
ÖRNEK
x 2 + y 2 + 2xy - 1
rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x+ y+ 1
ÇÖZÜM
x 2 + y 2 + 2xy - 1 ^x + yh2 - 1
= olur. İki kare farkı özdeşliğinden
x+y+1 x+y+1
^x + y - 1h ^x + y + 1 h
= x + y - 1 bulunur.
^x + 1 + yh
ÖRNEK
x 2 + ax + b x- 5
a, b ! Z, rasyonel ifadesinin en sade hâli olduğuna göre a $ b değerini hesap-
2
x -4 x+ 2
layalım.
170
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÇÖZÜM
, ^x - 2h ifadesi xx -
x 2 + ax + b x- 5 5
^x - 2h^x + 2h
=
x+ 2 + 2 nin pay ve paydası ile çarpılırsa
x 2 + ax + b ^x - 5h^x - 2h
^x - 2h^x + 2h ^x + 2h^x - 2h
=
x 2 + ax + b = ^x - 5h^x - 2h
a = - 7, b = 10 olur.
Bu durumda a $ b = - 70 bulunur.
Alıştırmalar 3-6
a) P ^xh = x 2 - 2x - 8
b) Q ^xh = x 2 - 13x + 36
c) R ^xh = 3x 2 - 7x + 2
ç) T ^xh = 4x 2 - 3x - 1
3) x 2 + 2yx + y 2 - 1 cebirsel ifadesi veriliyor. Aşağıdakilerden hangisi cebirsel ifadenin bir çarpa-
nıdır?
A) x - 1 B) x + 1 C) x + y - 1 D) x - y - 1 E) x - y + 1
171
3
A) ^x - 1h B) ^1 - xh2 C) x - 4 D) x + 2 E) x + 8
b) Q ^xh = ^x - 1h3 - ^1 - xh ( ) 2) ^x 2 - x + 1h
c) P ^xh = x 4 - 1 ( ) 3) ^x - 1h^x 2 + x + 1h
ç) T ^xh = x 3 - 1 ( ) 4) x $ ^x + 4h^x - 1h
d) K ^xh = x 3 + 3x 2 - 4x ( ) 5) ^x - 1h^x 2 - 2x + 2h
6) ^x - 1h2
y3 x2 - y2 x3
6) rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulunuz.
yx 2 - y 2 x
a3 - b3 a2 - b2
7) : ifadesinin en sade hâli aşağıdakilerden hangisidir?
a 2 + ab + b 2 2a + 2b
A) 2 B) 1 C) a D) a $ b E) a - b
A) a - b + 1 B) a - b - 5 C) a + b + 5 D) a + b + 4 E) a - 5
172
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Denklemler iki niceliğin eşitliğini gösteren bir bağıntıdır. Denklemlerde eşitlik, bilinmeyenin belirli de-
ğerleri için sağlanır. Denklemler yardımıyla aritmetiğin çözemediği pek çok problemi çözebiliriz. Denk-
lemler, matematik, astronomi, bilgisayar programcılığı, tıp, mimari gibi pek çok alanda kullanılmaktadır.
Denklemler başka hangi bilim dallarında kullanılıyor olabilir? Araştırınız.
Okuma Metni
Mısırlılar (MÖ 2000-1000), ikinci dereceden denklemlerin pozitif kökünü bulmak için algoritma
geliştirmişlerdir. Birinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerin çözümünde deneme yolunu kullan-
mışlardır. Bu yöntem; 15. ve 16. yüzyıllarda eski Mısır dışında, Hintliler ve İslam dünyası matema-
tikçileri tarafından da kullanılmıştır. Eski Mısır’da denklemlerin çözümlerinde bugün kullandığımız
(x, y, x2, ...) gibi semboller kullanılmıştır. Babilliler, Eski Mısır’daki cebir anlayışından daha ileri
giderek ikinci dereceden denklemlerin çözümleriyle uğraşmışlardır. MÖ 2000’li yıllarda Babil tablet-
lerinden alınan ikinci dereceden bir denklem, günümüz gösterimiyle de ifade edilmiştir.
Babillilerin ardından cebir uğraşı Eski Yunan’daki matematik bilginleriyle devam etmiştir. Eski
Yunan’da cebir dendiğinde akla gelen ilk isim Euclid’dir. Euclid, denklemlerin çözümlerinde Babil-
lilerde olduğu gibi geometrik bir modelleme düşüncesinin hâkim olduğunu göstermektedir. Cebir
alanında önemli çalışmaları olan bir diğer matematik bilgini ise MS 250’lerde yaşamış olan Yunanlı
Diaphantus’tur. Diaphantus, çok değişkenli iki veya üç denklemden oluşan, sınırsız sayıda rasyonel
çözümü olan denklemlerin çözümleriyle uğraşmıştır.
Diaphantus’tan sonraki süreçte Hintli matematikçiler cebirsel ifa-
delerin gösteriminde kısaltmaları kullanmışlardır. Hintli matematikçi
Brahmagupta (MS 628), modern gösterimi x 2 - 10x = - 9 olan denk-
lemi çözerken geometrik bir düşünce yapısına başvurmuştur.
IX. yüzyılda yaşayan ve cebir alanında ilk defa eser yazan Türk
bilgini Harezmî’dir. Harezmî ilk defa, birinci ve ikinci dereceden
denklemleri analitik metotla; bir bilinmeyenli denklemleri de cebirsel
ve geometrik metotlarla çözmenin kural ve yöntemlerini tespit etmiş-
tir. Matematikte ilk kez sıfır rakamını kullanan Harezmî, cebir bilimini Brahmagupta’nın temsilî resmi
metodik ve sistematik olarak ortaya koymuştur.
Harezmî’nin bilime yaptığı en büyük katkı, sistemli bir şekilde
cebir konusunda ilk defa yazılan “El’Kitab’ül-Muntasar fi Hısab’il
Cebri ve’l-Mukabele” adlı eseridir. Hakkında bilgi veren kaynakların
birçoğunda belirtildiği gibi Harezmî’nin adını günümüze kadar ge-
tiren bu eseri, dört temel kısımla değişik problemlerden bahseden
beşinci bir ek kısımdan meydana gelmektedir. Kısımlardan birin-
cisi Harezmî’nin “Durubu sitte” ya da “Mesaîl-i sitte” (altı denklem)
x = a, x = bx, ax = b, x + ax = b, x + b = ax, x = ax + b şek-
2 2 2 2 2
lindeki altı denklemin çözüm yolları ile ^a " xh, ^b " xh gibi binom
ifadelerinin çarpım kurallarını içermektedir. Harezmî’nin temsilî resmi
173
3
Bilgi
Bilgi
Görüldüğü gibi çarpım sonucunda elde edilen denklemde bir bilinmeyen bulunmaktadır. Denkle-
min derecesi 2 olduğundan bu denklem ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemdir.
174
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
3x 2 + 2x - 4 = 0 , x 2 - x + 2 = 0 , x 2 - 3 = 0 , 5x 2 + 4x = 0 , x 2 = 0 , x 3 + 2 = 0 , x 2 + 1
x = 0 ve
x 4 + 3x - 1 = 0 denklemlerinden ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem olanları bulalım.
ÇÖZÜM
ğildir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
^m - 3h x 3 + mx 2 - ^m + 3h x + 2m + 5 = 0
>
=0
Etkinlik
3 x2 - 2=0
175
3
Bilgi
ax 2 + bx + c = 0 denklemi için, eğer varsa, x yerine yazıldığında denklemi sağlayan gerçek sa-
yılara bu denklemin kökleri; köklerin oluşturduğu kümeye denklemin çözüm kümesi denir. Çözüm
kümesini bulmak için ax 2 + bx + c ifadesi çarpanlarına ayrılır. Çarpanların her biri sıfıra eşitlenerek
birinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerde olduğu gibi kökler bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
I. yol
x 2 - 4 = 0 denklemini iki kare farkı özdeşliğinden,
x-2 = 0 veya x+2 = 0 (Bir çarpım sıfıra eşitse çarpanlardan her biri ayrı ayrı
x1 = 2 ve x2 = - 2 sıfıra eşitlenerek denklemin kökleri bulunur.)
x2 - 4 = 0 & x2 = 4
x 1 =- 2 ve x 2 = 2 (Karesi 4 olan sayılar – 2 ve 2 dir.)
Ç = " - 2, 2 , dir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
2x 2 + 8 = 0
2x 2 = - 8
x 2 = - 4 olur. Hiçbir gerçek sayının karesi negatif olmadığından bu denklemi sağlayan x gerçek
sayısı bulunamaz. O hâlde Ç = Q dir.
176
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 2 + 6x = 0 & x ^x + 6h = 0
&x=0 veya x+6 = 0
x1 = 0 ve x 2 = - 6 bulunur.
Ç = " - 6, 0 , olur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 2 - 12x + 36 = 0
. .
_
x - 6 b ^- 6h $ ^- 6h = 36
b
`
x - 6 b ^- 6xh + ^- 6xh = - 12x ise
a
x 2 - 12x + 36 = 0 & ^x - 6h^x - 6 h = 0 & ^x - 6h2 = 0 şeklinde çarpanlara ayırırız.
x- 6 = 0 veya x- 6 = 0
x1 = 6 ve x2 = 6
177
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 2 = t & x 4 = t 2 olur.
^ t - 9h^ t - 1h = 0
& t - 9 = 0 veya t - 1 = 0
& t = 9, t = 1
t yerine x 2 yazarsak
& x 2 = 9, x 2 = 1
& x 2 - 9 = 0 veya x 2 - 1 = 0
ÖRNEK
ÇÖZÜM
2 x yerine t yazarsak
t 2 - 5t + 4 = 0 olur.
^t - 4h^t - 1h = 0
t - 4 = 0 veya t - 1 = 0
t = 4, t = 1 olur.
2 x = 4 veya 2 x = 1
2 =2 veya 2 = 2
x 2 x 0
178
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
9x 2 + 12x + 4 = 0
. .
3x 2
4 & 2 $ 2 = 4 ve 6x + 6x = 12x olduğundan ve tam kare özdeşliğinden,
3x 2
& 3x + 2 = 0 veya 3x + 2 = 0
x1 = -
2
ve x2 = -
2
olduğundan
3 3
ÖRNEK
9x 2 - 1
4 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.
ÇÖZÜM
9x 2 - 1
4 =0
. .
_
3x "- 1 2
bb -1 $ 1 =- 1
2 2 4
`&
3x "+ 2 1 b 3x + b - 3x l = 0 olur. Buradan,
a 2 2
9x 2 - 1 b 1l b 1l
4 = 0 & 3x - 2 $ 3x + 2 = 0 olur.
1 1
3x - =0 veya 3x + =0
2 2
x1 = 1
6 ve x 2 = -61 olduğundan
Ç = & - 61 , 1 0
6 olur.
179
3
ÖRNEK
D 5 F C
G
E
4
A B
Şekilde verildiği gibi kare şeklinde çim ekili bahçesi olan bir adam, bu bahçenin bir bölümünü
(EGCF dikdörtgeni) çilek dikmek için ayırıyor.
DF = 5 m, BG = 4 m ve A ^EGCFh = 30 m 2 olduğuna göre çilek dikiminden sonra bu bahçede
kaç m 2 çim ekili alan kalacağını bulalım.
ÇÖZÜM
D 5 F x–5 C
123
x–4
x x
G
E
A x B
A ^EGCFh = 30 m 2 olduğundan
^x - 5h^x - 4h = 30
x 2 - 9x + 20 = 30
x 2 - 9x - 10 = 0
^x + 1h^x - 10h = 0
x + 1 = 0 veya x - 10 = 0
x 1 = - 1 ve x 2 = 10 olur.
Çim ekili bölgenin alanını bulmak için kare şeklindeki bahçenin alanından dikdörtgen şeklindeki çilek
dikilen alan çıkarılır.
10 2 - 30 = 100 - 30 = 70 m 2 bulunur.
180
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Etkinlik
D x C 3 br H
x–2 br x–2 br
E
G F
2 br
A B
x
Bir kenar uzunluğu x br olan ABCD karesi şeklindeki kartonun bir kenar uzunluğu 3 br artırılıp
diğer kenar uzunluğu 2 br kısaltılarak EFHD dikdörtgeni elde ediliyor. Elde edilen dikdörtgenin alanı
104 br2 dir.
Verilenlere göre oluşan dikdörtgenin kısa kenar ve uzun kenar uzunluğunu yazınız.
Dikdörtgenin alanı 104 br2 olacak şekilde alanı veren denklemi kurunuz.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Denklemi çarpanlarına ayırmak için çarpımları – 5 ve toplamları 4 olan iki sayı bulalım.
x 2 + 4x - 5 = 0
. .
x 5
4 & - 1 $ 5 = - 5 ve 5x - x = 4x olduğundan denklem,
x -1
x 2 + 4x - 5 = 0 & ^x + 5h $ ^x - 1h = 0 şeklinde çarpanlarına ayrılır.
x+ 5 = 0 veya x- 1 = 0
x1 = - 5 ve x2 = 1
Ç = " - 5, 1 , bulunur.
181
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
2x 2 + x - 10 = 0
. .
4 & - 2 $ 5 = - 10 ve 5x - 4x = x olduğundan
2x 5
x -2
2x 2 + x - 10 = 0 & ^2x + 5h $ ^x - 2h = 0 olur.
2x + 5 = 0 veya x-2 = 0
x1 =
-5
ve x 2 = 2 ise
2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 2 + 6x + 1 ifadesinden 6x in katsayısının yarısının karesi olan 9 sayısı ifadeye bir eklenip bir çıka-
rılır.
x 2 + 6x + 9 - 9 + 1 = 0 & x 2 + 6x + 9 - 8 = 0
& ^x + 3h2 - 8 = 0
& ^x + 3h2 - ^ 8 h = 0
2
& ^x + 3 + 8 h^x + 3 - 8 h = 0
& x + 3 + 2 2 = 0 veya x + 3 - 2 2 = 0
& x 1 = - 3 - 2 2 ve x 2 = - 3 + 2 2 bulunur.
Ç = " - 3 - 2 2, - 3 + 2 2 , olur.
182
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
1 1 4
x - 1 + x + 1 = 3 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.
ÇÖZÜM
1 1 4 x + 1 + x - 1 = 4 & 2x = 4 & x = 2
x- 1 + x+ 1 = 3 & x 2
- 1 3 x 2
- 1 3 x 2
- 1 3
^x + 1h ^x - 1h
& 2x - 3x - 2 = 0 & ^2x + 1h^x - 2h = 0
2
. . 2x + 1 = 0 veya x - 2 = 0
-1
2x 1 x1 = ve x 2 = 2 olur.
2
x -2
Ç = & -21 , 2 0 bulunur.
183
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x 2 - 10x + 25 - 25 + 5 = 0
^x - 5h2 - 20 = 0 ^x - 5h2 - ^ 20 h = 0
2
&
& ^x - 5 - 2 5 h^x - 5 + 2 5 h = 0
& x1 = 5 + 2 5 ve x 2 = 5 - 2 5 olur.
Ç = " 5 - 2 5, 5 + 2 5 , bulunur.
Alıştırmalar 4-1
x 2 - x - 20 = 0 ^x - 5h $ ^x + 4h = 0 Ç = " - 4, 5 ,
4x 2 - 25 = 0
5x 2 - 10x = 0
27x = 3x 2
3 - x2 = 0
x 2 + 4x + 3 = 0
16 - x 2 = 0
2x 2 - 1
2 =0
4x 2 = 0
4x 2 - 28x + 49 = 0
x 2 - 12x + 36 = 0
184
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
2) Sol sütunda verilen denklemlerin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümelerini bulup sağ
sütundakilerle eşleştiriniz.
a) x 2 - 5x = x ( ) 1) " - 1, 2 ,
2) & - 3, 2 0
3
b) x 2 - x - 2 = 0 ( )
3) & 12 , 12 0
-1 1
c) 2x 2 + 3x - 9 = 0 ( )
4) " 2 - 3, 2 + 3 ,
ç) x 2 - 4x + 1 = 0 ( )
5) & 1
3,2
0
d) 16x 2 - 1 = 0 ( )
9
6) " - 6, 6 ,
e) ^3x - 1h2 = 4 ( )
7) & - 1 , 1 0
2 3
f) x = 8 - x (
2
)
3
8) " 0, 6 ,
x x 8
6) + = denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulunuz.
x- 1 x+ 1 3
7) Ahmet’in yaşı, Efe’nin yaşından, Efe’nin yaşının karesi kadar fazladır. Ahmet 20 yaşında ol-
duğuna göre Efe’nin yaşını bulunuz.
185
3
Bilgi
İkinci dereceden her denklemin köklerini, çarpanlara ayırma kurallarından yararlanarak bula-
mayabiliriz. Bunun için ax 2 + bx + c = 0 denkleminin köklerini kolaylıkla bulmamızı sağlayan bir
bağıntı elde edelim.
a ! 0 ve a, b, c ! R olmak üzere, ax 2 + bx + c = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.
ax 2 + bx + c = 0 & a b x 2 + a x + a l = 0
b c
b c
& x 2 + a x + a = 0 ..............................I
b b2
x 2 + a x ifadesini tam kareye tamamlamak için yi I ifadesine bir ekleyip bir de bu ifadeden
4a 2
çıkaralım.
b b2 c b2
x2 + a x + + a - =0
4a 2 4a 2
1 4444 2 4444 3
cx + m +
b 2 4ac - b 2
=0
2a 4a 2
2
b 2 e b 2 - 4ac o
cx + m - =0
2a 2a
ex + b -
b 2 - 4ac oe b b 2 - 4ac o
x+ + =0
2a 2a 2a 2a
b- b 2 - 4ac b+ b 2 - 4ac
x+ =0 veya x+ =0
2a 2a
- b + b 2 - 4ac - b - b 2 - 4ac
x1 = ve x2 = bulunur.
2a 2a
b 2 - 4ac - b - b 2 - 4ac 3
Ç=)
-b+
, olur.
2a 2a
b 2 - 4ac ifadesine denklemin diskriminantı denir ve “9” sembolü ile gösterilir.
186
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
-b+ 9 - ^- 1h + 5 1+ 5
x1 = = =
2a 2$1 2
-b- 9 - ^- 1h - 5 1- 5
x2 = = = olur.
2a 2$1 2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
II. yol: 4x 2 - 4x + 1 = 0
123
^2x - 1h2 = 0 & 2x - 1 = 0 & 2x = 1 & x = dir. Ç = ' 1 bulunur.
1 1
2 2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
2x 2 - 2x + 3 = 0 denkleminin diskriminantı,
9 = b 2 - 4ac = ^- 2h2 - 4 $ 2 $ 3 = - 20
187
3
Etkinlik
x 2 - 6x + 7 = 0
9x 2 - 12x + 4 = 0
x 2 - 2x + 5 = 0
Köklerin varlığı ve sayısı ile diskriminantı arasında nasıl bir ilişki vardır?
İkinci dereceden her denklemin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesinin eleman sayısı
hakkında ne söylenebilir?
ÖRNEK
ÇÖZÜM
9 = 0 & b 2 - 4ac = 0
^- 2h2 - 4 $ 3 $ ^m - 1h = 0
4 - 12m + 12 = 0 & 12m = 16
16 4
&m= &m= bulunur.
12 3
ÖRNEK
2x 2 - 4x + m - 1 = 0 denkleminin farklı iki gerçek kökü varsa m nin hangi aralıkta değer aldığını
bulalım.
ÇÖZÜM
İkinci dereceden bir denklemin farklı iki gerçek kökü varsa 9 2 0 olmalıdır.
9 2 0 & b 2 - 4ac 2 0
^- 4h2 - 4 $ 2 $ ^m - 1h 2 0
16 - 8m + 8 2 0
188
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
^m + 1h x 2 + 4x + 2 = 0 denkleminin gerçek kökü olmadığına göre m nin en küçük tam sayı değerini
bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
^m - 2h x 2 - 6x + 1 = 0 denkleminin farklı iki gerçek kökü olduğuna göre m nin alabileceği en büyük
tam sayı değerini bulalım.
ÇÖZÜM
9 2 0 & b 2 - 4ac 2 0
^- 6h2 - 4 $ ^m - 2h $ 1 2 0
36 - 4m + 8 2 0
189
3
Alıştırmalar 4-2
2) Aşağıdaki cümlelerde bildirilen yargılar doğru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
( ) Rasyonel katsayılı ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemin bir kökü a + b ise diğeri
a- b dir.
( ) İkinci dereceden her denklemin gerçek sayılar kümesinde iki tane kökü vardır.
6) 3x 2 - x + m + 1 = 0 denkleminin farklı iki gerçek kökü varsa m nin alabileceği değer aralığını
bulunuz.
8) x 2 - 2x + m - 1 = 0 denkleminin farklı iki gerçek kökü varsa m nin en büyük tam sayı değeri
kaçtır?
A) 2 B) 1 C) 0 D) –1 E) –2
190
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Karmaşık Sayılar
Belli türden denklemleri çözmek için bazı sayı kümeleri yetersizdir. Bu tür denklemlere çözüm bul-
mak için bilinen sayı kümelerinin dışında yeni sayı kümelerine ihtiyaç duyulmuştur.
x + 5 = 0 & x = - 5 olur. Bu denklem doğal sayılar kümesinde çözülemediğinden tam sayılar kü-
mesine ihtiyaç duyulmuştur.
2
3x + 2 = 0 & x = - olur. Bu denklem tam sayılar kümesinde çözülemediğinden rasyonel sayı-
3
lar kümesine ihtiyaç duyulmuştur.
x 2 + 9 = 0 & x 2 = - 9 olur. Gerçek sayılar kümesinde karesi –9 olan bir sayı bulunmadığından
x 2 + 9 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesinde çözüm kümesi Q olur.
O hâlde gerçek sayılar kümesinin genişletilerek içinde bu tür denklemlerin de çözülebildiği daha bü-
yük bir sayı kümesine ihtiyaç duyulmuştur. Bu kümeye karmaşık sayılar kümesi denir ve C ile gösterilir.
Bilgi
i= - 1 veya i 2 = - 1 dir.
ÖRNEK
- 16
- 1 = i olduğuna göre - 9, - 5, 25 ve - 8 sayılarını sanal sayı birimi cinsinden yazalım.
ÇÖZÜM
-9 = 9 $ ^- 1h = 9 $ - 1 = 3 - 1 = 3i
-5 = 5 $ ^- 1h = 5 $ -1 = 5i
- 16 16 4
= $ -1 = i
25 25 5
-8 = 8 $ -1 = 2 2i
191
3
Bilgi
i= -1 = i
i5 = i4 $ i = i
i 6 = ^i 2h = - 1
3
i7 = i4 $ i3 = - i
i 8 = ^i 4h = 1
2
i9 = i8 $ i = i
i 10 = ^i 2h = - 1
5
............................
.............................
Bilgi
n ! Z olmak üzere,
Z 1, k = 4n
]
] i, k = 4n + 1
ik = [
] - 1, k = 4n + 2
] - i, k = 4n + 3
\
biçiminde yazabiliriz ya da m, n ! Z olmak üzere i 4n + m = i m biçiminde gösterebiliriz.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
- 9 = 3i , - 16 = 4i , - 25 = 5i ve - 1 = i olduğuna göre
- 9 $ - 16 $ - 25 $ - 1 = 3i $ 4i $ 5i $ i = 60 $ 1 = 60 bulunur.
192
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Alıştırmalar 4-3
6i
a) - 169 ( ) 1)
11
b) 36 (
- 121 ) 2) 14i
3) 4 3 i
c) - 15 ( )
4) 13i
ç) - 48 ( )
5) 15 i
5 $ -5
2) işleminin sonucunu bulunuz.
5
Bilgi
a gerçek sayısına, z karmaşık sayısının gerçek (reel) kısmı denir. Re ^ z h = a ile gösterilir.
b gerçek sayısına, z karmaşık sayısının sanal (imajiner) kısmı denir. ‹ m ^ z h = b ile gösterilir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
i & Re ^z 1h = - 2 ve ‹m ^z 1h =
1 1
a) z 1 = - 2 +
3 3
b) z 2 = 3 - 5 i & Re ^z 2h = 3 ve ‹m ^z 2h = - 5
c) z 3 = 4 & Re ^z 3h = 4 ve ‹m ^z 3h = 0
ç) z 4 = 2i & Re ^z 4h = 0 ve ‹m ^z 4h = 2 bulunur.
193
3
Bilgi
Her gerçek sayı a + 0 $ i biçiminde yazılabilir. Bu yüzden gerçek sayılar kümesi karmaşık sayılar
N1Z1Q1R1C
Bilgi
ÖRNEK
ÇÖZÜM
a) z 1 = 3 + 5i ise z 1 = 3 - 5i b) z 2 = - 4i - 1 ise z 2 = 4i - 1
1 1
c) z 3 = ise z 3 = ç) z 4 = - 2i ise z 4 = 2i olur.
2 2
ÖRNEK
ÇÖZÜM
Bilgi
194
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
a = 1, b = - 2 , c = 2 olan denklemde,
-b- 9 - ^- 2h - - 4 2 - 2i
x2 = = = = 1 - i bulunur.
2a 2$1 2
Ç = " 1 - i, 1 + i , olur. 1 - i ve 1 + i karmaşık sayılarının birbirinin eşleniği olduğuna dikkat ediniz.
Etkinlik
x 2 - 2x + 10 = 0 denkleminin;
Diskriminantını ve karmaşık sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulunuz.
Köklerini birbiriyle karşılaştırınız.
Bulduğunuz kökler hangi sayı kümesinin elemanlarıdır? Neden?
ÖRNEK
ÇÖZÜM
9 = b 2 - 4ac & 9 = 3 2 - 4 $ 1 $ 5 = - 11 1 0
-b- 9 - 3 - - 11 - 3 - 11 i
x2 = = =
2a 2$1 2
Ç=) 3 bulunur.
- 3 - 11 i - 3 + 11 i
,
2 2
195
3
Bilgi
Gerçek katsayılı ikinci dereceden bir denklemde 9 1 0 iken kökler birbirinin eşleniğidir.
Köklerden biri a - bi ise diğeri a + bi dir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
- 25 - 25 5i - 5i
4x 2 + 25 = 0 & x 2 = x= & x1 = ve x 2 = olduğundan
4 4 2 2
Ç=' , 1 bulunur.
- 5i 5 i
2 2
Alıştırmalar 4-4
z Re ^zh Im ^zh z z
2 + 5i -6- i
3- i -1- i
3 1 8- i
2 0 7
2- i i- 1
3 2
2+3 - 9i
0 –1 2-1
1) ' - i, i 1
1 1
a) x 2 - 2x + 5 = 0 ( ) 2 2
b) x 2 - 6x + 13 = 0 ( ) 2) " 1 + 2i , 1 - 2i ,
3) " 3 - 2i, 3 + 2i ,
1
c) x 2 + =0( )
2
ç) x 2 + 4x + 6 = 0 ( ) 4) " - 2 - 2 i, - 2 + 2 i,
5) ) i3
- 2 2
i,
2 2
196
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kökleri İle Katsayıları Arasındaki İlişkiler
Bilgi
-b+ 9 -b- 9
x1 = ve x 2 = ifadelerini toplayalım.
2a 2a
b 2 - ^b 2 - 4ach
x1 $ x2 = e o$e o= b - 9 =
-b+ 9 -b- 9 2
4ac c
= = a olur.
2a 2a 4a 2
4a 2
4a 2
c
Bu durumda ikinci dereceden bir bilinmeyenli bir denklemin köklerinin çarpımını x 1 $ x 2 = a
bağıntısı ile bulabiliriz.
ÖRNEK
a) 3x 2 - 8x + 2 = 0 b) - 2x 2 - 5x + 4 = 0 c) 4x 2 + 3 = 0
ÇÖZÜM
a) 3x 2 - 8x + 2 = 0 ise a = 3, b = - 8, c = 2 olduğundan
-b - ^- 8h 8 c 2
x1 + x2 = a = = ve x 1 $ x 2 = a = olur.
3 3 3
b) - 2x 2 - 5x + 4 = 0 ise a = - 2, b = - 5, c = 4 olduğundan
-b - ^- 5h -5 c 4
x1 + x2 = a = - 2 = 2 ve x 1 $ x 2 = a = - 2 = - 2 olur.
197
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
-b - ^ - 2m h
x1 + x2 = a = 2& = 2 & 2m = 6 & m = 3 bulunur.
3
ÖRNEK
1 1
2x 2 - 6x + 4 = 0 denkleminin kökleri x 1 ve x 2 ise + ifadesinin eşitini bulalım.
x1 + 3 x2 + 3
ÇÖZÜM
-b -6
Verilen denklemin köklerinin toplamı x 1 + x 2 = a = - 2 = 3 ve
c 4
Köklerinin çarpımı x 1 $ x 2 = a = = 2 olur.
2
1 1 x2 + 3 + x1 + 3 x1 + x2 + 6 3+ 6 9
bulunur.
^x 1 + 3h^x 2 + 3h
+ = = = =
x1 + 3 x2 + 3 x 1 $ x 2 + 3x 1 + 3x 2 + 9 2+ 3$3+ 9 20
Etkinlik
Tabloda verilen denklemin kökleri x 1 ve x 2 olmak üzere boş bırakılan yerleri doldurunuz.
Denklem a b c x1 x2 x1 + x2 -b x1 $ x2 c
a a
x 2 - 5x + 6 = 0
-b
x 1 + x 2 ile a sonuçlarını karşılaştırınız.
c
x 1 $ x 2 ile a sonuçlarını karşılaştırınız.
198
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
2x 2 + 2mx + m - 1 = 0 denkleminin kökler toplamı, kökler çarpımının 2 katı ise m değerini bulalım.
ÇÖZÜM
& - 2m = 2 $ ^m - 1h
-b c
x1 + x2 = 2 $ x1 $ x2 & = 2$
a a
ÖRNEK
2x 1
- x = 1 denkleminin kökler toplamını bulalım.
x+ 1
ÇÖZÜM
-b 2
& x1 + x2 = a & x 1 + x 2 = 1 = 2 olur.
199
3
ÖRNEK
ÇÖZÜM
-b - ^- 5h
x1 + x2 = a = = 5 ise 3x 1 - x 2 = 3 ile x 1 + x 2 = 5 ifadelerini taraf tarafa toplayalım.
1
3x 1 - x 2 = 3
4 & 4x 1 = 8 & x 1 = 2
x1 + x2 = 5
Denklemin köklerinden biri 2 ise denklemi sağlar.
2 2 - 5 $ 2 - m + 2 = 0 & 4 - 10 - m + 2 = 0 & m = - 4 bulunur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
ÇÖZÜM
200
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
Bilgi
x2 + b c
ax+ a = 0
x 2 - ` -ab j x + a
c =0
x1 + x2 x1 $ x2
Kökler toplamını T ve kökler çarpımını Ç ile gösterelim.
Kökleri x 1 ve x 2 olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem x 2 - ^x 1 + x 2h x + x 1 $ x 2 = 0
şeklinde veya x 2 - Tx + Ç = 0 şeklinde yazılır.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
a) T = x 1 + x 2 = - 2 + 3 = 1
Ç = x 1 $ x 2 = - 2 $ 3 = - 6 ise x 2 - Tx + Ç = 0 & x 2 - x - 6 = 0
olduğundan x 2 - ^x 1 + x 2h $ x + x 1 $ x 2 = 0
3
b) x 1 = x 2 =
2
x2 - c + mx +
3 3 3 3 9
$ = 0 ise x 2 - 3x + =0
2 2 2 2 4
4x 2 - 12x + 9 = 0 bulunur.
c) T = x 1 + x 2 = 1 - 3 + 1+ 3 =2
Ç = x 1 $ x 2 = ^1 - 3 h $ ^1 + 3 h = 1 2 - ^ 3 h = 1 - 3 = - 2 ise
2
x 2 - Tx + Ç = 0 & x 2 - 2x - 2 = 0 olur.
201
3
Etkinlik
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Denklemin Kökleri
Denklem Çözüm Kümesi x1 + x2 x1 $ x2
x1 x2
x 2 - 4x - 21 = 0 –3 7 " - 3, 7 , 4 –21
x 2 + 8x + 16 = 0 –4 –4 "- 4, –8 16
......................... –3 3 " - 3, 3 , 0 –9
Yukarıdaki tabloda boş bırakılan yerleri örneklere göre uygun şekilde doldurunuz.
Tabloda 1, 5 ve 6. sütunların birbirleriyle ilişkisini inceleyiniz.
Çözüm kümesi verilen bir ikinci dereceden denklemi yazmak için nelere dikkat etmek gerekti-
ğini açıklayınız.
Bilgi
Rasyonel katsayılı ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemin bir kökü a + b ise diğer kökü
a- b dir.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
x1 = 3 - 5 ise x 2 = 3 + 5 olur.
x 2 - ^x 1 + x 2h $ x + x 1 $ x 2 = 0
x2 - _3 + 5 + 3- 5 i $ x + ^3 + 5 h $ ^3 - 5h = 0
x 2 - 6x + _ 9 - 3 5 + 3 5 - 5 i = 0
x 2 - 6x + 4 = 0 bulunur.
202
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
ÖRNEK
Karmaşık köklerinden biri 5 - 2i olan rasyonel katsayılı ikinci dereceden denklemi yazalım.
ÇÖZÜM
x 2 - ^x 1 + x 2h $ x + x 1 $ x 2 = 0
x 2 - ^ 5 - 2i + 5 + 2i h x + ^ 5 - 2 i h $ ^ 5 + 2 i h = 0
ÖRNEK
1
Köklerinden biri olan rasyonel katsayılı ikinci dereceden denklemi yazalım.
- 5+2
ÇÖZÜM
1 2+ 5 2+ 5
x1 = = = =-2- 5 ise
2- 5 4 - 5 -1
a 2+ 5 k
x2 = - 2 + 5 olur.
x2 - _- 2 - 5 - 2+ 5 i x + ^- 2 - 5 h^- 2 + 5h = 0
x 2 + 4x - 1 = 0 bulunur.
Alıştırmalar 4-5
Denklem a b c x1 + x2 x1 $ x2
4x 2 + 3x - 2 = 0
- x 2 + 5x - 1 = 0
2x 2 + 7x - 3 = 0
x 2 - 6x + 9 = 0
203
3
a) 3x 2 - x + 1 = 0 ise x 1 + x 2 = ............................
b) x 2 - 8x + 2 = 0 ise x 1 $ x 2 = .............................
3 3
c) - x 2 - 2x - 1 = 0 ise + = .............................
x1 - 2 x2 - 2
ç) 2x 2 + 5x - 3 = 0 ise x 12 $ x 2 + x 1 $ x 22 = .............................
c) x 1 = 2 ve x 2 = - 2 ç) x 1 = 1 - 2 ve x 2 = 1 + 2
1 1
6) 2x 2 - 4x + 1 = 0 denkleminin kökleri x 1 ve x 2 ise x 1 + x 2 kaçtır?
A) 19 B) 17 C) –25 D) –10 E) –7
3
10) mx 2 - 8x + m + 4 = 0 denkleminin kökleri arasında x 1 = x 2 bağıntısı varsa m kaçtır?
4
A) 4 B) 2 C) –2 D) E) –4
3
204
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
P ^xh
2) der 6P ^xh $ Q ^xh@ = 9 ve der > H = 5 olmak üzere P 6Q ^xh@ polinomunun derecesi kaçtır?
Q ^xh
A) 14 B) 13 C) 12 D) 11 E) 10
A) –10 B) –5 C) 0 D) 5 E) 10
4) P ^xh = ^a - 1h x 2 + bx + 4 ve Q ^xh = ^3x - 2h2 polinomları için P ^xh = Q ^xh olduğuna göre
a + b kaçtır?
A) 2 B) 1 C) 0 D) –1 E) –2
A) 0 B) 2 C) 4 D) 6 E) 8
A) 13 B) 14 C) 15 D) 16 E) 17
A) 1 B) 3 C) 5 D) 7 E) 9
A) –4 B) –2 C) 0 D) 2 E) 4
A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1
A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) x 2 - 5x + 7 B) x 2 - 2x + 1 C) x 2 + 5x + 7 D) x 2 - 2x + 7 E) x 2 + 2x + 1
205
3
13) P ^xh = 3x 2 + mx + 5 polinomu veriliyor. P ^xh polinomunun x - 2 ile bölümünden kalan 9 ise
x + 1 bölümünden kalan kaçtır?
A) 12 B) 10 C) 0 D) –10 E) –12
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 2 B) –2 C) –4 D) –5 E) –6
A) 2 B) 1 C) - 3 D) - 6 E) - 7
P ^2x + 3h + ax - 2
17) = 4x + 3 ifadesi veriliyor. P ^xh in x - 1 ile bölümünden kalan 5, Q ^xh in x
Q ^x + 1h
ile bölümünden kalan –2 ise a kaçtır?
A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 3
A) 20 B) 22 C) 23 D) 24 E) 25
A) 3 B) 6 C) 9 D) 18 E) 27
A) 3 B) 6 C) 9 D) 12 E) 15
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8
206
Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler
A) x 2 - x + 3 B) x 2 + x - 3 C) x 2 + x + 3 D) x 2 + 3 E) x 2 + x
x 2 - 9y 2 x 3 - 27y 3
26) : rasyonel ifadesi aşağıdaki ifadelerden hangisine eşittir?
x2 + 3xy x + 3x 2 y + 9xy 2
3
A) 1 B) x C) x - 1 D) x + 1 E) x - 3y
J 1 N
x+ 1 K1 1- x O
27) x - K x : ifadesi aşağıdakilerden hangisine eşittir?
K 1 O
x- x O
L P
A) 1 B) x + 1 C) 0 D) x - 1 E) 1 - x
3 9
28) x ! R , 2x + x = 4 olduğuna göre 4x 2 + 2 ifadesinin sonucu kaçtır?
x
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
x 2 + ax + b x+ 5
29) x, a, b ! R, rasyonel ifadesinin en sade hâli olduğuna göre a $ b kaçtır?
x 2 - 2x - 8 x- 4
A) 50 B) 55 C) 60 D) 65 E) 70
x 2 + 2x ^ 1 - y h - 4 y
30) ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangisidir?
x 2 + x ^ 1 - 2y h - 2 y
1- y x - 2y x+ 2 y+ 2 x- y
A) B) x - y C) D) E) x + y
1 - 2y x+ 1 y+ 1
x 3 -1
31) - x = denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesi aşağıdakilerden
x+ 1 4
hangisidir?
5 4 -4
A) & , 3 0 B) " 3, 4 , C) " 3 , D) & , - 3 0 E) & , 30
4 5 5
207
3
35) Aşağıdaki denklemlerden hangisinin eşit iki gerçek kökü vardır?
A) x 2 - 2x - 3 = 0 B) x 2 - 4 = 0 C) x 2 - 4x + 4 = 0
D) x 2 - 2x + 5 = 0 E) x 2 + x = 0
36) x 2 - 2x + 1 - a = 0 denkleminin gerçek kökü olmadığına göre a nın alabileceği en büyük tam
sayı değeri kaçtır?
A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2
A) 2 5 - 2 B) 5 + 1 C) 2 5 D) 5 - 2 E) 2 5 - 1
40) Köklerinden biri - 2 - 3i olan gerçek katsayılı ikinci dereceden denklem aşağıdakilerden han-
gisidir?
A) x 2 - 4x + 13 = 0 B) x 2 + 4x + 13 = 0 C) x 2 - 4x + 5 = 0
D) x 2 + 4x + 5 = 0 E) x 2 + 4x + 10 = 0
A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9
A) 2 B) 1 C) 0 D) –1 E) –2
A) 7 B) 6 C) 5 D) 4 E) 3
208
4
ÇOKGENLER VE
UZAY GEOMETRİ
209
4
5. DÖRTGENLER VE ÇOKGENLER
5.1. Çokgenler
Her devirde evlerimizin vazgeçilmez eşyası olan halı ve
kilim ilk defa Orta Asya’da Türkler tarafından imal edilmiş-
tir. Asırlar boyunca süren imalat, kaliteyi geliştirdiği gibi ha-
lıyı ve kilimi güzel sanatların önemli kollarından biri hâline
getirmiştir. Ayrıca özellikle kilimler, otantik mekânlar dizayn
etmede çok önemli bir yer tutar. Günümüzde halı ve kilim-
ler genellikle dikdörtgen şeklindedir. Halı ve kilimlerin dik-
dörtgen şeklinde olmasının bir sebebi de serilen mekânların
aynı geometrik şekle sahip olmasıdır.
Farklı bir dörtgen şekle sahip kilimin alanı nasıl hesaplanıyor olabilir?
Bilgi
Dışbükey (konveks)
Bilgi
210
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
ABCDE, bir beşgendir. m _ FDC i = 50c, m _ GCD i = 70c, m _ CBH i = 40c ve m _ BAK i = 80c olduğuna
% % % %
F G
50° 70°
D C H
40°
x B
E
80°
A
K
ÇÖZÜM
Beşgenin dış açılarının ölçüleri 50°, 70°, 40°, 80° ise iç açılarının ölçüleri sırasıyla 130°, 110°, 140°,
100° dir.
130c + 110c + 140c + 100c + x = 540c & x = 540c - 480c = 60c bulunur.
Bilgi
Tüm kenar uzunlukları ve tüm iç açılarının ölçüleri eşit olan çokgene düzgün çokgen denir.
1) Düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü
^n - 2h $ 180c 360c
n veya 180c - n derecedir.
360c
2) Düzgün çokgenin bir dış açısının ölçüsü n derecedir.
ÖRNEK
Bir iç açısının ölçüsü 135° olan düzgün çokgenin kenar sayısını bulalım.
ÇÖZÜM
211
4
ÖRNEK
Bir düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü 100° ile 120° arasında olduğuna göre bir iç açısının ölçü-
sünün kaç derece olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
Bir iç açısının ölçüsü 100° ile 120° arasında ise bir dış açısının ölçüsü 60° ile 80° arasındadır. Dış
açının ölçüsü a ise
60c a 80c 360c 360c 360c
60c 1 a 1 80c & 1 1 & 1 a 1
360c 360c 360c 80c 60c
4, 5 1 n 1 6 olur ve n = 5 bulunur.
360c
Bir dış açının ölçüsü = 72c ve bir iç açının ölçüsü 180c - 72c = 108c olur.
5
ÖRNEK
ABCDE bir düzgün beşgen, EF = FD , 6BF@ = 6ED@ , m _ FHC i = 95c ise m _ HCB i nün kaç derece
% %
olduğunu bulalım.
D C
x
F
95°
H
E B
A
ÇÖZÜM
D C
x
F
95°
H
E B
36° 36°
6EB@ çizilir.
A
Düzgün beşgenin iç açılarının ölçüleri toplamı ^5 - 2h $ 180c = 540c olup beşgenin bir iç açısının
540c
ölçüsü = 108c olur.
5
Yani m ^ABEh = m ^AEBh =
% % 180c - 108c
= 36c olur.
2
6BF@ = 6ED@ olduğundan,
m ^DEBh = 108c - 36c = 72c ve m ^BFEh = 90c olduğundan m ^EBFh = 18c olur.
% % %
m _ FBC i = 108c - ^36c + 18ch = 108c - 54c = 54c ve m _ HCB i = x = 95c - 54c = 41c bulunur.
% %
212
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
A
C 72° T
E
Şekilde verilen düzgün çokgen kesitinde,
m ^BTDh = 72c, A, B, T doğrusal ve E, D, T doğrusal ise bu düzgün çokgenin kenar sayısını bulalım.
%
ÇÖZÜM
A
B
a
180c - a C 72° T
a
D
Düzgün çokgenin bir dış açısının ölçüsü a olursa tüm iç açılarının ölçüsü ^180c - ah olur. Buradan,
ÖRNEK
Bir düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü, bir dış açısının ölçüsünün 3 katıdır. Bu çokgenin kaç ke-
narlı olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
Bu düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü a ise dış açısının ölçüsü 180c - a olur.
İç açısının ölçüsü 135° olan bir düzgün çokgenin bir dış açısının ölçüsü 180c - 135c = 45c olur.
360c
Dış açısının ölçüsü 45° olan çokgen = 8 kenarlıdır.
45c
213
4
ÖRNEK
F
G
ABCDEF düzgün altıgen ve 6 AE@ + 6BF@ = " G , olduğuna göre
A E
a
C
ÇÖZÜM
F
360c
Düzgün altıgende bir iç açının ölçüsü 180c - = 120c olur.
6 G
A E
m ^ABFh = m ^AFBh =
% % 180c - 120c a
= 30c olur.
2
ÖRNEK
A B
ÇÖZÜM
360c D
ABCDE düzgün beşgeninin bir iç açısının ölçüsü 180c - = 108c
5
olur. N
E a K C
m ^AEDh = m ^EABh = 108c olur.
F
% %
135°
108°
45°
214
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
D F
a
A B
ÇÖZÜM
D
ABCDE düzgün beşgeninde bir iç açının ölçüsü a
F
36°
36° 72°
360c
180c - = 108c olur.
5 E 108° 72° C
& &
AED ve ABC ikizkenar üçgen olduğundan 36°
Etkinlik
G
D a
C
F 38° B
32°
A
H
215
4
Alıştırmalar 5-1
m _ BCH i = 46c, F ! 6ED@ ve H ! 6BF@ ise m _ FHC i nün kaç derece ol-
% % F 46°
duğunu bulunuz. H
E B
2) Bir iç açısının ölçüsü 144° olan düzgün çokgenin kenar sayısını bulunuz.
3) Bir dış açısının ölçüsü a olan düzgün çokgende 62c 1 a 1 87c ise bu çokgenin kenar sayısını
bulunuz.
100 m
D
40 m
A 80 m B
Bilgi
Düzlemde herhangi üçü doğrusal olmayan dört noktayı ikişer ikişer birleştiren doğru parçalarının
oluşturduğu kapalı şekle dörtgen denir.
Bu dört noktaya dörtgenin köşeleri, dörtgeni oluşturan doğru parçalarına da dörtgenin kenarları
denir.
Dörtgenin hiçbir kenarının uzantısı diğer kenarı kesmiyorsa bu dörtgene dışbükey (konveks)
dörtgen, kesiyorsa bu dörtgene içbükey (konkav) dörtgen denir.
216
Çokgenler ve Uzay Geometri
Bilgi
ÖRNEK
T
D
50°
A
K
80°
B x
70°
C
M
m ^KABh = 80c,
%
ÇÖZÜM
T
D
50°
A
K
80°
y
B x
70°
C
M
217
4
ÖRNEK
sının açıortayıdır.
A h + m ^W
m ^W Bh = 220c olduğuna göre x + y nın kaç E
ÇÖZÜM
C
D y
a + b + 2x + 2y = 360c x y
2x + 2y + 220c = 360c x
2x + 2y = 140c
E
x + y = 70c bulunur.
b
a
A B
ÖRNEK
Bh = 60c, m ^X
DCB açısının açıortayı m ^W Dh = 160c
a
160°
E
ÇÖZÜM
C
D y
y
a
160° E
x 60°
x B
A
B h + m ^X
2x + 2y + m ^W Dh = 360c x + y + m ^X
Dh + a = 360c
2x + 2y + 60c + 160c = 360c 70c + 160c + a = 360c
2x + 2y = 360c - 220c a = 360c - 230c
2x + 2y = 140c a = 130c bulunur.
x + y = 70c
218
Çokgenler ve Uzay Geometri
Etkinlik
Örneklerden yola çıkarak aşağıda verilen iki formülün nasıl oluşturulduğunu bulabilir misiniz?
D D
I) II)
C C
a
a
A B A B
A h + m ^W
m ^W Bh A h - m ^X
m ^W Ch
a= a=
2 2
Bilgi
C
Köşegenleri dik kesişen bir dörtgende, karşılıklı kenarların
uzunluklarının kareleri toplamı birbirine eşittir.
ÖRNEK
C
8 6
A
ÇÖZÜM
AD + BC = AB + DC
2 2 2 2
8 2 + x 2 = 6 2 + 10 2
x 2 = 36 + 100 - 64
x 2 = 72
x = 6 2 br bulunur.
219
4
ÖRNEK
C
6
Şekildeki ABCD dörtgeninde, AD = x ve BC = y ,
D
m ^X
Ch = 90c, m ^W
Ah = 90c, AB = 8 br , DC = 6 br ve y
ÇÖZÜM
C
6
D
A 8 B
y-x = 4
+ y+x = 7
2y = 11
11
y= br
2
y+x = 7
11 11 3
+x = 7 & x = 7- = br bulunur.
2 2 2
220
Çokgenler ve Uzay Geometri
Alıştırmalar 5-2
1) D
A x + 70°
K
x + 10c C
ABCD dörtgen, 6DK@ ADC açısının ve 6BK@ ise ABC açısının açıortaylarıdır.
m ^DABh = x + 70° ,
%
2) C
A B
ABCD dörtgeninde, 6DE@ ADC açısının ve 6CE @ ise DCB açısının açıortaylarıdır.
m ^W
A h + m ^W
B h = 152° ise m _ DEC i kaç derecedir?
%
C
3) F
D y
x
A
E B
ABCD dörtgeninde, 6AF@ DAE açısının ve 6DE @ ise ADC açısının açıortaylarıdır.
B h + m ^X
m _ DEA i = xc ve m _ DFA i = yc olmak üzere m ^W C h = 170° ise x + y işleminin sonucunu
% %
bulunuz.
221
4
4) D
4
C
x
6
A B
y
D
5)
4 5
A C
x 6
D
6)
∼
x F
2
∼
K
A C
3
7 E
222
Çokgenler ve Uzay Geometri
Bilgi
Yamuk, paralelkenar, eşkenar dörtgen, dikdörtgen, kare ve deltoid gibi özel dörtgenlerin birbirine
benzer özellikleri vardır. Bu dörtgenler arasında hiyerarşik bir ilişki vardır.
Aşağıdaki şemada özel dörtgenler arasındaki hiyerarşik ilişki verilmiştir.
A
A B
B D
D C C
ABCD yamuk ABCD deltoid
A B
D C
ABCD paralelkenar
A B
A B
D C D C
ABCD dikdörtgen ABCD eşkenar
dörtgen
A B
D C
ABCD kare
223
4
Yamuk
Bilgi
D c C
Üst taban
Orta taban
E F
e
Alt taban
A a B
En az iki kenarı paralel olan dörtgene yamuk denir. 6 AB@ na alt taban 6DC @ na üst taban, yan
kenarların orta noktalarından geçen doğru parçasına yani 6EF@ na orta taban denir.
D C
180°–a 180°–b
a b
A B
A h + m ^X
m ^W Dh = 180c
4 & m ^W
A h + m ^X B h + m ^X
D h = m ^W Ch olur.
B h + m ^X
m ^W Ch = 180c
D c C
E F
M N
A a B
2) ABCD yamuğunda 6EF@ orta taban, 6 AC @ + 6EF@ = " M , ve 6DB@ + 6EF@ = " N , ,
AB = a ve DC = c olmak üzere;
c a
EM = NF = , EN = MF = ,
2 2
a+ c a- c
EF = , MN = olur.
2 2
224
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
D C
ABCD yamuk, AB = 2 DC = 2 BC , 6DC@ ' 6AB@ ,
nu bulalım. 70° x
A B
ÇÖZÜM
AB = 2 DC = 2 BC olduğuna göre, D a C
AT = TB = a olur.
&
Bu durumda BTC ikizkenar üçgen olur.
ÖRNEK
D 8 C
A 22 B
ÇÖZÜM
8
m _ DCB i = 130c ise m _ ABC i = 50c dir.
D C
% %
x 130°
C noktasından 6AD@ na çizilen paralel doğru, 14
m _ CEB i = m _ ECB i =
% % 180c - 50c A 8 E 14 B
= 65c ,
2
m _ AEC i = 180c - m _ CEB i = 180c - 65c = 115c olur.
% %
225
4
ÖRNEK
D C
ABCD yamuk,
A B
ÇÖZÜM
m _ CAD i =
% 180c - 70c
= 55c bulunur. 70° 70°
2
A B
ÖRNEK
AB = 20 br , CD = 6 br ve
A 20 B
3 AE = 4 ED ise EF nun
ÇÖZÜM
3a MF 3 MF
= & 1 = 2 & MF = 6 br olur ve EF = 6 + 6 = 12 br bulunur.
7a NB 7 14
226
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
D C
O
E 3 F
K x L
A 22 B
Şekilde ABCD yamuk, 6 AC @ + 6EF@ = " K , , 6DB@ + 6EF@ = " L , , 6EF@ orta taban, 7DCA ' 7ABA ,
EK = 3 br , AB = 22 br ise KL nun kaç birim olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
D C
A B
ÇÖZÜM
D x C
a
a
y
3
a a
A x E y B
CE = AD = 3 br dir.
227
4
İkizkenar Yamuk
Bilgi
D C
AD = BC , 6DC @ ' 6 AB @ ise ABCD yamuğuna ikizke-
nar yamuk denir.
İkizkenar yamukta,
Bh ve m ^X
A h = m ^W
AD = BC , m ^W C h = m ^X
Dh olur.
A B
D c C
1) AB = a, DC = c,
D C
6DB@ + 6 AC @ = " O , ,
AO = OB , DO = CO , AC = BD dir.
A B
c
3) 6CH @ = 6 AB @, AB = a, DC = c, CH = h
D C
D c C
4) 6CH @ = 6 AB @, AB = a, DC = c, CH = h
A B
123
H
a
228
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
AD = AE = BC ,
ÇÖZÜM
&
AED ikizkenar üçgen olduğundan 40° 70° x
ÖRNEK
D 6 C
ÇÖZÜM
D 6 C
ABCD ikizkenar yamuğunda 7CKA nı 7ABA na dik ola-
229
4
ÖRNEK
D C
x
F
48°
A B E
7DCA ' 7ABA , 6 AC @ + 6 DE @ = " F , , ABCD ikizkenar yamuk, AC = BE , m _ EAC i = 48c ise
%
ÇÖZÜM
D C
24°
x
F
ÖRNEK
A B
230
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÇÖZÜM
8
6DC@ ' 6AB@ olduğundan
D C
a
90c + a
m _ CAB i = m _ ACD i = a olup
% %
8 8
AD = DC = 8 br bulunur.
a
a
A 16 B
ÖRNEK
D C
ÇÖZÜM
6+ 4
CH = = 5 br bulunur.
2
Dik Yamuk
Bilgi
D C
Alt ve üst tabanları yan kenarlarından birine dik olan ya-
muğa dik yamuk denir.
6 AB@ ' 6DC @
A B
D c C
DC = c, AB = a, CB = h
Dik yamukta köşegenler birbirine dik ise yükseklik, alt ve
üst tabanın uzunluklarının çarpımının kareköküdür. h
h= a$c
A a B
231
4
ÖRNEK
ÇÖZÜM
D C
50°
ÖRNEK
D 3 C
A B
ÇÖZÜM
3
C noktasından 6AB@ na dik çizelim.
D C
6CE@ = 6AB@ ve CE = 6 br , AE = 3 br ,
AB = BC = x ise EB = ^x - 3h br olur. 6 x
6
&
CEB nde Pisagor teoremi uygulanırsa
x 2 = ^x - 3h2 + 6 2
A 3 E x–3 B
2 2
x = x - 6x + 9 + 36
2 6x = 45 15
232
Çokgenler ve Uzay Geometri
Etkinlik
D C
A B
Alıştırmalar 5-3
1) ABCD yamuğunda;
D C
E 140°
6BE@ ABC açısının açıortayı, 6AB@ // 6CD@ ,
D C
D C
4) ABCD yamuk, 7DCA ' 7ABA ,
5
m ^ADCh = 2m ^CBAh ,
% %
233
4
D 2 C
5) ABCD ikizkenar yamuk, 7DCA ' 7ABA ,
4 4
AD = CB = 4 br , DC = 2 br ,
C açısının ölçüsü B açısının ölçüsünün yarısından 90° fazladır.
Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulunuz.
A B
D 4 C
6) ABCD dik yamuk, 7DCA ' 7ABA , 6CB@ = 6 AB@ ,
DC = 4 br , BC = 8 br , 10 8
A B
Paralelkenar
Bilgi
Bh = 180c, m ^X
A h + m ^W
m ^W C h + m ^X
Dh = 180c dir.
AC = e , BD = f olmak üzere, b
O
e 2 + f 2 = 2 ^a 2 + b 2h dir.
A a B
234
Çokgenler ve Uzay Geometri
A M B
D C
6 AC @ + 6DM @ = " E , ve 6 AC @ + 6DN @ = " F , olmak üzere
F AE = EF = FC olur.
N
E
A M B
D C
6 AC @ + 6NB @ = " E , ve 6 AC @ + 6DM @ = " F , olmak üzere
N
F AE = EF = FC , NE = FM , EB = DF olur.
M
E
A B
ÖRNEK
E
ÇÖZÜM
E
bulunur.
40°
x
A B
235
4
Etkinlik
D F C
140°
A
B
ÖRNEK
D C
ABCD paralelkenar, 6DE@ ADC açısının açıortayı,
AE = 3 $ EB , AD = 18 br olduğuna göre 18
A E B
ÇÖZÜM
% % D C
AED ve EDC iç ters açılar olup bu açılarının ölçüleri
AE = 3 $ EB olduğundan EB = 6 br dir.
AB = 18 + 6 = 24 br olur. A 18 E B
ÖRNEK
236
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÇÖZÜM
D C
15° E 2x
y
m ^DFBh = 2x + 15c
%
(Bir dış açının ölçüsü, kendisine komşu olmayan iki iç açının ölçüsünün top-
lamına eşittir.)
_
- 2 3 x + y = 188c bb - 6x - 2y = - 376c
` & 4x + 2y = 330c
4x + 2y = 330c b +
a - 2x = - 46c
m _ DCB i = 2x = 46c bulunur.
%
ÖRNEK
D C
Şekildeki ABCD paralelkenarında E ve F bulun-
KE = NF = 2 br ve AC = 6 br ise
K
ÇÖZÜM
D C
237
4
ÖRNEK
D C
ABCD paralelkenar, 6DM @ ADC açısının,
6CN @ DCB açısının, 6MA @ DAB açısı-
nın ve 6BN @ ABC açısının açıortaylarıdır. 12 14
M N
AD = 12 br , MN = 14 br olduğuna göre
Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulalım.
B
A M
ÇÖZÜM
D 14 E 12 C
12 14 12
M N
B
A 12 F 14
6DM@ doğrusunu ve 6BN@ doğrusunu uzattığımızda sırasıyla 6AB@ nı F noktasında 6DC@ nı E nokta-
sında keser.
m _ ADC i ve m ^DABh , m _ DCB i ve m _ ABC i açıları birbirleriyle bütünler açı oldukları için açıortayları
% % % %
AD = AF = 12 br ve CE = CB = 12 br dir.
= 52 + 24 = 76 br bulunur.
ÖRNEK
BE + BF = 16 3 br ,
238
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÇÖZÜM
30°
60°
30°
EA = y dersek AB = 2y ve EB = 3 y olur. A 2y B
Ç ^ABCDh = 4x + 4y = 4 ^x + yh = 4 $ 16 = 64 br bulunur.
Eşkenar Dörtgen
Bilgi
Karşılıklı kenarları paralel ve tüm kenarlarının uzunlukları eşit olan dörtgene eşkenar dörtgen
denir.
6 AD@ ' 6BC@, 6 DC@ ' 6 AB@, AB = BC = CD = DA = a
D a C
sağlar.
A B
a
AC BD
6AC@ = 6BD@ , OA = OC = ve OB = OD = dir. a
2 2 O a
D a C
2) Eşkenar dörtgende köşegenler açıortaydır.
a
O a
A B
a
239
4
ÖRNEK C
60°
ABCD eşkenar dörtgen, E, D ve B noktaları
doğrusaldır. E D B
15°
m _ DCB i = 60c, m ^AEBh = 15c ise
% %
ÇÖZÜM
°
dik ortaladığından m _ DOC i = 90c dir.
30
%
D
Diğer taraftan eşkenar dörtgende karşılık-
E B
15° 60° O
30°
% % x
A
15c + x = 60c & x = 45c bulunur.
ÖRNEK
D E C
x
A
B
ÇÖZÜM
D E C
2a 84°
a a
x 2a
A
B
&
DBE nde 2a + a + 84c = 180c & 3a = 96c & a = 32c olur.
240
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK C
A
ÇÖZÜM
C
5x = 120c
x = 24c bulunur.
A
ÖRNEK
D C
E
F
ABCD eşkenar dörtgen, F ! 6 AD @, E ! 6FC @ ,
x
A B
ÇÖZÜM
m _ ADC i = m _ ABC i = 100c ve m _ EBC i = 40c olur. BEC ikizkenar üçgen olduğundan
% % % &
m _ BEC i =
% 180c - 40c
= 70c olur.
2
m ^FEAh = 180c - ^60c + 70ch = 50c bulunur.
%
241
4
Etkinlik
Köşegen uzunlukları 12 br ve 16 br olan eşkenar dörtgenin çevre uzunluğunun kaç birim oldu-
ğunu hesaplayınız.
ÖRNEK
6NM@ = 6AB@ ,
DN = MB = 6 br ,
24
MN = 24 br olduğuna göre Ç ^ABCDh nin kaç birim
olduğunu bulalım.
A 6
M B
ÇÖZÜM
D 6 N 6 L x C
24 24
12+x
x 6 6
A
K M B
B den 6DC@ na, D den 6AB@ na dik inerek sırasıyla L ve K noktalarını oluşturalım.
KM = NL = 6 br olur ve BL = MN = 24 br dir.
BC = 12 + x olur.
&
BLC nde Pisagor teoremini uygularsak
BC = 18 + 12 = 30 br olduğundan
242
Çokgenler ve Uzay Geometri
Dikdörtgen
Bilgi
D a C
b b
A a B
Karşılıklı kenar uzunlukları eşit ve açı ölçüleri 90c olan paralelkenara dikdörtgen denir.
B h = m ^X
A h = m ^W
m ^W C h = m ^X
Dh = 90c
AB = DC = a, BC = AD = b
D C
A B
D C D C
A B A B
243
4
ÖRNEK
D C
ABCD dikdörtgen, O köşegenlerin kesim noktası,
32°
x O
olduğuna göre DOE açısının ölçüsünün kaç derece oldu- E
ğunu bulalım.
42°
A B
ÇÖZÜM
D C
32°
DE = DO = OB olur.
x x
O
m _ DBC i = m ^ADBh = 42c (iç ters açılar)
% % E
ÖRNEK
D E C
ABCD dikdörtgen, 6 AC @ + 6DB @ = " O , , E ! 6DC @ , x
m _ CAB i = 44c, DE = OC
%
44°
A B
ÇÖZÜM
D E C
44°
m _ CAB i = m _ ACD i = 44c (iç ters açılar)
% %
°
44
244
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
E
D C
K 52°
A B
ABCD dikdörtgen, E, D ve A noktaları doğrusal, ED = AC , 6AC@ + 6EB@ = " K ,, m _ ACB i = 52c ol-
%
ÇÖZÜM
E
D C
2x K 52°
O
°
52
x
A B
m ^AEBh = m ^DBEh = x ve m ^ADBh = 2x olur. m _ ACB i = 52c ise m _ EAC i = 52c olur.
% % % % %
Etkinlik
D C
ABCD dikdörtgeni veriliyor.
AO = 10 br , AB = 16 br ise ABCD dikdörtgeninin
O
çevre uzunluğunun kaç br olduğunu bulunuz.
10
Dikdörtgenin çevreçevre uzunluğunun kaç br olduğunu
hesaplarken hangi özellikleri kullandınız? Açıklayınız.
A 16 B
245
4
ÖRNEK
D C
2x
-
3 12
-
3x
A 24 B
ÇÖZÜM
OC = 3 $ 9 - 12 = 15 br ve OC = OA = 15 ve AC = 30 br dir.
ÖRNEK
D C
F
2
A B
E
ÇÖZÜM
AE = EB = a dersek DC = 2a olur.
& &
Bu durumda EF = 2 br ise EBF + CDF olduğundan
EB EF a
= olur. = 2 ise CF = 4 br olur.
CD CF 2a CF
EBC dik üçgeninde FB 2 = 2 ·4 = 8 & FB = 2 2 br (Öklid teoreminden),
AB = 2 $ 2 3 = 4 3 br bulunur.
246
Çokgenler ve Uzay Geometri
Kare
Bilgi
Tüm kenar uzunlukları eşit olan dikdörtgene kare denir. Dikdörtgenin tüm özelliklerini, paralelke-
narın ve kenar uzunlukları eşit olduğundan da eşkenar dörtgenin tüm özelliklerini sağlar.
D C
45° 45°
1) Köşegenler açıortaydır ve birbirini dik ortalar. 45° 45°
45° 45°
45° 45°
A B
D a C
A a B
ÖRNEK
E
A, C ve E doğrusal, x
A B
ÇÖZÜM
247
4
ÖRNEK
D C
A B
ÇÖZÜM
D C
TD = AB = AD = DC olur. a
+a
2x
E
a
Bu durumda, T x
A B
Etkinlik
D C
ÖRNEK
C
ABCD kare, A, B ve E noktaları doğrusal, D
m ^W
Eh = 22, 5c, BE = 8 2 br olduğuna göre
22,5°
A E
B 8 2
248
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÇÖZÜM
Deltoid
Bilgi
C
ÖRNEK
C
ABCD deltoidinde, CD = DA , x
ÇÖZÜM
C
249
4
ÖRNEK
A
B h = 3m ^ X
m ^BADh = 120°, m ^W Dh ise
%
B D
C
ÇÖZÜM
m ^X
D h = a , m ^W
Bh = 3a ve m ^BADh = m ^BCDh = 120c olduğundan
% %
ÖRNEK
A
bulalım. 6
ÇÖZÜM
&
TN = NA = ND = 3 br dir. Diğer taraftan TBC dik üçgen
3
3
B D
olup 6TM@ , bu üçgenin hipotenüse ait kenarortayıdır.
T
6 6
TM = MB = MC = 6 br dir. Bu durumda
M
DA = DC = 6 br, BA = BC = 12 br olup 6
250
Çokgenler ve Uzay Geometri
Etkinlik
ABCD deltoidinde AD = DC
m ^W
Ah nün kaç derece olduğunu hesaplayınız.
m ^X
Ch nün kaç derece olduğunu hesaplayınız.
ÖRNEK C
E ! 6 AC @ , AD = AB , 6DH@ = 6BC@ , DO = OB ,
6 H
HB = OA , EH = 6 br, DE = 10 br ise E
D O B
ÇÖZÜM
C
E ve B noktalarını birleştirelim. ED = EB = 10 br ,
x
&
HB = 8 br dir. BDH nde Pisagor teoremi uygulanırsa x+8
H
2 6
DB = 16 2 + 8 2 = 320 ise DB = 8 5 olur. E
8
10
& 10
OD = OB = 4 5 dir. DOA nde Pisagor teoremi uygulandığında
O B
D
= ^4 5 h +
2 2
AD 82 = 144 ve AD = AB = 12 br olur. 4 5 4 5
12 8
12
CH = x dersek CD = x + 8 olur.
A
&
CHD nde Pisagor teoremi uygulanırsa
251
4
1. Daha önce bilgisayarınıza indirmiş olduğunuz Dinamik Matematik ve Geometri Programını ça-
lıştırınız.
2. “Çokgen” butonuna basınız ve herhangi 4 nokta belirleyerek bir dörtgen çiziniz.
3. “Orta nokta veya merkez” butonuna basınız ve kenarlara tıklayarak kenar orta noktalarını
belirleyiniz.
252
Çokgenler ve Uzay Geometri
4. “Doğru parçası” butonuna basınız ve kenar orta noktalarını ardışık olarak birleştiriniz.
253
4
Alıştırmalar 5-4
P
2) ABCD paralelkenar, APB üçgen,
G ! 6DC @, F ! 6DC @ ,
G
m ^DAFh = 60° , m ` GFP j = 2x ,
% % D F 2x x C
15
60°
°
B
nu bulunuz.
A
D F C
x
A
B
254
Çokgenler ve Uzay Geometri
8) Köşegen uzunlukları 10 br ve 20 br olan eşkenar dörtgenin çevre uzunluğunun kaç birim oldu-
ğunu bulunuz.
9) ABCD dikdörtgen,
D C
E
C, D, E noktaları doğrusal, a
ED = AC olduğuna göre A B
D C
A 28° B
11) Köşegen uzunluğu 13 br, kısa kenar uzunluğu 8 br olan dikdörtgenin çevre uzunluğunun kaç
birim olduğunu bulunuz.
255
4
x + 15
12) ABCD dikdörtgen, F ! 6DC @, E ! 6 AB @ ,
D F x C
DF = ^x + 15h br , FC = AE = x br,
y 8
BC = 8 br olduğuna göre EF nun kaç birim
olduğunu bulunuz.
A x E B
x+4
DE = x + 4 br , AE = 2x + 3 br ,
A 8 B
D E C
olduğunu bulunuz.
60°
A B
D E C
4 4
A B
16) Köşegen uzunluğu 12 2 br olan karenin çevre uzunluğunun kaç birim olduğunu bulunuz.
D C
256
Çokgenler ve Uzay Geometri
A
4
T
19) ABCD deltoid, O noktası köşegenlerin kesim noktası,
AB = BC , 6OT@ = 6AD@ , 6OP@ = 6BC@ 6
B D
O
AT = 4 br , OT = 6 br , BP = 2 br , OP = 4 br 2
P
4
Yamuk
Bilgi
c
6 AB@ ' 6DC @ ,
D C
h DC = c, CH = h ve AB = a olmak üzere
^a + ch $ h
A ^ABCDh =
A H B 2
a
A B b) S 2 = S 4 = S1 $ S3
c) A ^ABCDh = ^ S 1 + S3 h
2
2) D C
ABCD yamuk, E ! 6BC @ ve BE = EC
A B
257
4
ÖRNEK
Köşelerinin koordinatları A ^9, 9h, B ^5, 6h, C ^12, 4h olan üçgenin alanının kaç br2 olduğunu hesapla-
yalım.
ÇÖZÜM
A(9, 9)
9
B(5, 6)
6
2
4 C(12, 4)
K 4 M 3 L x
O 5 9 12
^6 + 9h $ 4 ^9 + 4h $ 3 ^6 + 4h $ 7 15 $ 4 13 $ 3 10 $ 7 29 2
= + - = + - = br bulunur.
2 2 2 2 2 2 2
ÖRNEK
ABCD yamuk, E ! 6 AD @ , D C
E 8
EC = 6 br , BC = 8 br ise
ÇÖZÜM
D C
E ile B yi birleştirirsek oluşan dik üçgende,
6
A _ CEB i =
& 6$8
= 24 br 2 olur. 8
2 E
A ^ABCDh = 2 $ 24 = 48 br 2 bulunur.
A B
258
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
D c C
ÇÖZÜM
a+ c 8
Köşegenleri birbirine dik ikizkenar yamukta, h = = = 4 olur.
2 2
^a + ch $ h
A ^ABCDh =
8$4
= = 4 $ 4 = 16 br 2 bulunur.
2 2
ÖRNEK
D C
ABCD yamuk, E noktası köşegenlerin kesim noktası
A ^EABh = 8 br 2 ise
&
ÇÖZÜM
ÖRNEK
8
DE = 2 br , EB = 8 br ise
A B
259
4
ÇÖZÜM
D C
&
ABD nde Öklit teoremi uygulanırsa 1
2
2
= 2 $ 8 = 16 & AE = 4 br bulunur.
E
AE
8
& 4
DAC nde Öklit teoremi uygulanırsa
2 2 = 4 $ EC & EC = 1 br olur.
10 $ 2 4 10 $ 1
= +
2 2
= 20 + 5 = 25 br 2 bulunur.
ÖRNEK
DC = 6 br , EF = 9 br , AB = 12 br ise A B
12
ÇÖZÜM
D 6 C
olup 6EF@ , orta tabandır.
6 + 12
9=
2 h1
E 9 F
Bu durumda h 1 = h 2 olmalıdır. M
h2
^9 + 6h $ h 1
A ^EFCDh = = 30 & h 1 = 4 br = h 2 A 12 N B
2
^12 + 9h $ 2 4
A ^ABFEh = = 42 br 2 olur. Buradan,
2
A ^ABCDh = 30 + 42 = 72 br 2 bulunur.
260
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
D 15
C
3 4
A B
20
ABCD yamuğunda, AB = 20 br, CB = 4 br, CD = 15 br, AD = 3 br ise A ^ABCDh nın kaç br2
olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
D 15 C
4
3 4
5 15
B
A E
20
D Öklid teoreminden
12
3 4 3 $ 4 = 5 $ DH ve DH = olur.
5
7
35 $ 6 12
A ^ABCDh = ^20 + 15h $
A E 12
H = = 42 br 2 bulunur.
5 5$2 1 5 $ 21
Paralelkenar
Bilgi
D C
Paralelkenarın farklı kenar uzunlukları a ve b, bunlara ait
yükseklikler h a ve h b olmak üzere; hb
A ^ABCDh = a $ h a = b $ h b olur.
ha
F b
A
E B
a
261
4
S4 S4
S2 S3
S1 S3 E S2
S1
S2 S1
A B A B A B
S1 = S2 S1 = S2 = S3 = S4 S 1 = S 2 = S 3 = S 4 olur.
3) D C
S3 K, paralelkenar içinde alınan herhangi bir nokta olmak
S2 üzere;
K S4
S 1 + S 3 = S 2 + S 4 olur.
S1
A B
G
4) D C
AH = HD = CF = BF ve AE = EB = GC = DG
262
Çokgenler ve Uzay Geometri
Bilgi
D C
K
1) ABCD paralelkenarında, ardışık açıortayların kesişimi ile
L
oluşan MNKL dörtgeni dikdörtgendir.
N
M
A B
A ^ABCDh L
A ^KLMNh =
N
2 olur.
A M B
ÖRNEK
D C
ABCD paralelkenar. 4
Ç ^ABCDh = 28 br , DE = 3 br , DF = 4 br ise
3
ÇÖZÜM
AB = a , BC = b ise 2 ^a + bh = 28 & a + b = 14
3 $ a = 4 $ b & a = 4k , b = 3k dersek 4k + 3k = 14 & k = 2 olur.
AB = a = 4k = 8 dir.
A ^ABCDh = 3 $ 8 = 24 br 2 dir.
ÖRNEK
D E C
ABCD paralelkenarında, E ve F bulundukları ke-
ÇÖZÜM
1
A ^ABFh
& S 2
4 1 8 2
$ bulunur.
A ^AFEh
& = = =
3 4 3 3
S
8
263
4
ÖRNEK
D L K C
ABCD paralelkenar,
ÇÖZÜM
D b L b K b C
5
5a = 3b & b = $ a olur.
3
A ^FHKLh = A ^HKLh + A ^LFHh
& &
h
5
$a$h
b$h 2$a$h 3 2$a$h
= + = +
2 2 2 2 A a a G B
_3i E F a a H a
ÖRNEK
D 20 E 20 C
ABCD paralelkenar, E ! 6DC @ ,
AD = DE = EC = 20 br , 20 24
bulalım.
A B
ÇÖZÜM
A _ CEB i =
12
& 24 $ 16
= 192 br 2 ,
2 A B
A _ DBC i = 2 $ 192 = 384 br 2 ,
&
264
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
D F C
ABCD paralelkenar, F ! 6DC @ , 6DB@ + 6 AF@ = " E , ,
DF = FC , A ^DEFh = 6 br 2 ise
&
E
A B
ÇÖZÜM
D k F k C
DF = FC = k ise AB = 2k olur. 6 n
m 18
& &
EDF + EBA olduğundan 12 E 12
A 2k B
ÖRNEK
D
C
ABCD paralelkenar, M, N ! 6BC@ ve E, F ! 6 AB@ ,
N
6AB@ ve 6BC@ , 3 eşit parçaya bölünmüştür.
M
A ^NEFh
& A
oranını bulalım. B
A ^ABCDh
E F
ÇÖZÜM
D
C
F ile M birleştirildiğinde,
BM = MN olup A ^FMBh = A ^FNMh = S dir.
3S
& & N
S
EF = BF ve A ^NFBh = 2S ise A ^NEFh = 2S dir.
& & 2S
M
2S S
A E F B
A ^NEFh
&
2S 1
olur.
A ^ABCDh
= =
18 S 9
265
4
ÖRNEK
D C
K, paralelkenar içinde alınan bir nokta,
A ^KDA h = 24 br 2 , A _ KDC i = 42 br 2 ,
& &
K
olduğunu bulalım. A B
ÇÖZÜM
ÖRNEK
D
ABCD paralelkenarında, E ! 6 AB@, 6 AC @ + 6DE@ = " F , ,
C
A ^ADFh
&
AE = 3 $ BE ise oranını bulalım.
A ^ABCDh
F
A E B
ÇÖZÜM
D 4k C
BE = k ve AE = 3k dir.
4n 16S
& & 4m
FDC + FEC , 12S F
12S
AE 3m 3n
7S
3 9S
= ve
DC 4 A B
3k E k
AF = 3m , FC = 4m , FD = 4n , FE = 3n olur.
A ^ADFh
& 12S 3
bulunur.
A ^ABCDh
= =
56S 14
266
Çokgenler ve Uzay Geometri
Eşkenar Dörtgen
Bilgi
D C
AB = a ve CH = h
1) A ^ABCDh = a $ h h
2) DB = e , AC = f olmak üzere
A ^ABCDh =
e$f A
olur. a B H
2
ÖRNEK C
D
6OE@ = 6AB@ , AE = 12 br , O
A E B
ÇÖZÜM
D F C
ABCD eşkenar dörtgeninde köşegenler dik kesiştiğinden,
&
OAB nde Öklid bağıntısı uygulanırsa;
O
2
OE = 12 $ 3 = 36 & OE = 6 br bulunur.
6
h = 2 $ 6 = 12 br olur.
A ^ABCDh = ^12 + 3h $ 12 = 15 $ 12 = 180 br 2 bulunur.
A 12 E 3 B
ÖRNEK D C
ÇÖZÜM
D C
Eşkenar dörtgende köşegenler açıortayıdır ve birbirini dik
4
3
olarak keser. E
A _ OAD i =
& 3$4 O
= 6 br 2 olur.
2 4 3
A ^ABCDh = 4 $ 6 = 24 br 2 bulunur.
A B
267
4
ÖRNEK
ÇÖZÜM
ÖRNEK
D C
ABCD eşkenar dörtgen,
6DH@ = 6AB@ , AH = 5 br ,
HB = 8 br ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.
A
5 H 8 B
ÇÖZÜM
D C
ABCD eşkenar dörtgeninde, AB = AD = 13 br olup
&
DAH nde Pisagor teoremi uygulanırsa
13 12
DH = 12 br bulunur.
ÖRNEK
D C
ABCD eşkenar dörtgen,
AC = 2 $ BD , AB = 2 5 br ise O
A B
268
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÇÖZÜM
D C
OD = OB = x ve BD = 2x ise AC = 4x olur.
x
O
nırsa 2x
x
^2xh2 + x 2 = ^2 5 h
2
A B
2 5
4x 2 + x 2 = 20
5x 2 = 20 & x 2 = 4 & x = 2 br bulunur.
4x $ 2 x
A ^ABCDh = = 4x 2 = 4 $ 2 2 = 16 br 2 olur.
2
Dikdörtgen
Bilgi
D C
AB = a , BC = b olmak üzere
b
A ^ABCDh = a $ b olur.
O
A B
a
ÖRNEK
ÇÖZÜM
269
4
ÖRNEK
ÇÖZÜM
D x E y C
DE = x , EC = y ve EH = h olsun.
S 1 + S 2 = 46 S1 h S3
+ S 2 + S 3 = 32 S2
S 1 + 2S 2 + S 3 = 78
2 $ ^x + yh h
A B
x$h y$h H
+ + = 78
2 2 2
3 ^x + yh h ^x + yh h
= 78 & = 26
2 2
& A ^ABCDh = 2 $ 26 = 52 cm 2 olur.
ÖRNEK
ÇÖZÜM
D
AC = 12 m , C
2 ^a + bh = 32 & a + b = 16 dır.
A ^ABCDh = ab = 56 m 2 bulunur.
270
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
D L C
13
5
A B
K
ÇÖZÜM
D x L 3x E x C
13
5 5
A B
x M 3x K
& &
DL = x & LC = 4x ve ADL ile KEC eş olduğu için EC = x olur.
&
LMK nde Pisagor bağıntısı uygulanırsa
3x = 12 & x = 4 br bulunur.
Kare
Bilgi
D C
AB = a, AC = e olmak üzere
A ^ABCDh = a 2 =
e2
olur. O
2
A B
271
4
ÖRNEK
Bir kenarı uzunluğu 3 2 br olan ABCD karesinin alanının kaç br2 olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
A ^ABCDh = a 2 = ^3 2 h = 9 $ 2 = 18 br 2 olur.
2
ÖRNEK
D C
ABCD kare,
6AC@ ve 6BD@ köşegen, O
2
3
A B
ÇÖZÜM
^6 2 h2
2
AC
AO = OC = 3 2 br ise A ^ABCDh = = = 36 br 2 olur.
2 2
ÖRNEK
D K C
A B
ÇÖZÜM
C, M ve A noktaları doğrusaldır. D K C
2x x
NC = x m ise MC = 2 x olur. Buradan,
N
7ACA köşegeni 60 2 m dir.
M
60
2
40
AC = 40 2 + 2 x = 60 2
2 x = 20 2 ve x = 20 m olur. A B
272
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
D C
A B
ÇÖZÜM
M ile C birleştirilir. D 4x C
DM = x ise DA = 4x ve MA = 3x olur.
x
M S
y
MN = y ise BN = 3y olur. N
3S
4x
3x
Deltoid
Bilgi
C
DB = e ve AC = f ise
A ^ABCDh =
1
$ e $ f olur.
2
D B
O
ÖRNEK
D
ABCD deltoid, E noktası köşegenlerin kesim noktası,
AB = AD , m ^DABh = 90c, EC = 4 $ EA ,
%
A C
E
273
4
ÇÖZÜM
DB
AE = ve AE = ED = 2 br olur.
2
EC = 4 EA olduğundan EC = 8 br ve AC = 10 br olur.
A ^ABCDh =
1
$ 4 $ 10 = 20 br 2 bulunur.
2
ÖRNEK
A
AB = AD , AL = LD , MN = 4 br ,
ÇÖZÜM
A
ABCD deltoid olduğundan BN = ND ve 6AC@ = 6BD@ olur. 18 8 18
L
M
M noktası ABD üçgeninde kenarortayların kesim noktasıdır. 4
B N D
AC = 12 + 15 = 27 olur. C
& 2
Yine DAC nde Öklid bağıntısından ND = 12 $ 15 & ND = 6 5 br olur.
27 $ 6 12 5
BD = 12 5 ve A ^ABCDh = = 162 5 br 2 bulunur.
2
Etkinlik
Yaşadığınız yerde bulunan Anadolu Selçuklu veya Osmanlı mimarisini yansıtan müzeleri gezi-
niz.
Geometrik desenlerin bulunduğu eserler hakkında müze görevlileri ile röportaj yapınız.
Gezi ile ilgili elde ettiğiniz çalışmalarla sınıf içinde sunum yapınız.
274
Çokgenler ve Uzay Geometri
Etkinlik
ORİGAMİ
Çok eski zamanlardan bu yana yapılan origami, bir Japon kâğıt katlama sanatıdır. Aşağıdaki
etkinliliğe benzer başka origami örneğini araştırarak siz de yapabilirsiniz.
Kare şeklindeki bir kâğıdı;
5 Makasla kesin.
4 Noktalı çizgiden katlayın.
6 Açın.
7 Katlanmış yeri açın. 8 Bitti.
275
4
TANGRAM
Tangram, 7 geometrik parçayı bir araya getirerek çeşitli şekiller ortaya çıkaran bir zekâ oyunudur.
Tangram farklı büyüklükte 5 üçgen, 1 paralelkenar ve 1 kareden oluşmaktadır. Burada amaç 7 geo-
metrik şekli kullanarak değişik figürler yaratılmasıdır.
Her figür için tüm 7 geometrik şekil birbirine değecek ancak birbirinin üstüne gelmeyecek şekilde
kullanılmalıdır.
Tangram parçaları ile insan şekilleri, hayvan figürleri, binalar, ev aletleri, gemi gibi çok farklı katego-
riden şekiller elde edebiliriz.
Siz de aşağıda verilen şekilleri tangram kullanarak yapmaya çalışınız.
276
Çokgenler ve Uzay Geometri
Bilgi
Anadolu Selçukluları ülkenin pek çok yerinde cami, han, kervansaray, imaret, köprü, çeşme ve
medreseler yaptırdılar. Anadolu Selçuklu mimarisinin günümüze kalan en önemli örnekleri arasın-
da Karatay Medresesi,Hacı Kılıç Medresesi ve Beyhekim Mescidi bulunur. Cami ve medreselerin
içinde, duvarlarda, kemerlerde, kubbelerde, kubbe geçişlerinde, eyvanlarda, mihraplarda görülen
firuze, patlıcan moru ve lacivert renkli sırlı tuğlalarla sağlanan geometrik düzenlemeler, çini mozaik
süslemeler çağının en zengin örnekleridir.
277
4
Alıştırmalar 5-5
1)
D 12 C
45°
30° B
A
ABCD yamuk, 6DC@ ' 6AB@ , m _ DAB i = 30c, m _ ABC i = 45c, DC = 12 br ise A ^ABCDh nın
% %
D 6 C
2) ABCD yamuk, 6EF@ = 6 AB @ ,
F
E
A B
10
4
3) ABCD ikizkenar yamuk, 6DC@ ' 6AB@ ,
D C
AD = BC = 6 br , AB = 10 br , DC = 4 br ise 6 6
A B
10
8
4) ABCD dik yamuk, 6DC @ = 6DA @ ,
D C
olduğunu bulunuz.
A E B
15 15
5) ABCD paralelkenar, AD = DE = EC = 15 br , D E C
278
Çokgenler ve Uzay Geometri
D C
6) ABCD paralelkenar, 6DH@ = 6BC@ ,
10
DH = 10 br , AD = 14 br ise 14
A B
D 10
C
7) ABCD paralelkenar, O noktası köşegenlerin kesim
O
noktası, 6OH @ = 6 AB @ , 6AC@ ve 6BD@ köşegenlerdir.
2
olduğunu bulunuz
F ! 6DC @ , E ! 6DC @ , DF = FE , DE = EC , M
A ^AFMh
&
CN = 3 $ NB ise oranını bulunuz
A ^ABCDh
N
A B
AC + BD = 20 br , AC + BD = 248 br ise
2 2
279
4
bulunuz.
E
A 4 C
F
13) Bir kenar uzunluğu 13 m ve bir köşegen uzunluğu 10 m olan eşkenar dörtgen şeklindeki bir
bahçenin alanının kaç br2 olduğunu bulunuz.
CF = 4 br , Ç ^ABCDh = 28 br ise
280
Çokgenler ve Uzay Geometri
16) Bir dikdörtgenin köşegen uzunluğu 10 br ve çevresi 52 br ise alanının kaç br2 olduğunu bulu-
nuz.
17) Bir kenar uzunluğu ile bir köşegen uzunluğunun toplamı 6 + 6 2 br olan karenin alanının kaç
br2 olduğunu bulunuz.
18) ABCD kare şeklinde bir bahçe ve FKCE bu bahçenin kare şek- D E C
60 2 m
A ^FKCEh nın kaç m2 olduğunu bulunuz.
A B
A B
6AD@ = 6DC@ , BC = DC ,
BE = 6 3 br , EC = 6 br ise
6 3 E D
B
281
4
6. UZAY GEOMETRİ
6.1. Katı Cisimler
400 mL 400 mL
350 mL 350 mL
300 mL 300 mL
250 mL 250 mL
200 mL 200 mL
150 mL 150 mL
100 mL 100 mL
50 mL 50 mL
0 0
Şekildeki gibi tamamı su dolu bir kabın içine bir taş atılmaktadır. Taşan su miktarı hakkında ne söy-
leyebilirsiniz?
Prizmalar
Bilgi
D Aʹ Cʹ M
Bʹ
E
A C N
Birbirine paralel D ve E düzlemleri verilsin. Biri D, diğeri E düzlemi içinde birbirine eş iki çok-
gensel bölgenin tüm noktaları karşılıklı olarak doğru parçaları ile birleştirilirse elde edilen cisme
prizma denir.
MN = h (yükseklik), ABC üçgensel bölgeye alt taban, AlBlCl üçgensel bölgeye üst taban,
ABBlAl, BCClBl ve ACClAl dikdörtgensel bölgelere ise yanal yüz adı verilir.
6AC@ , 6AB@ , 6BC@ , 6BlCl@, 6AlCl@ ve 6AlBl@ taban ayrıtları,
6AAl@ , 6BBl@ ve 6CCl@ yanal ayrıtlardır.
282
Çokgenler ve Uzay Geometri
Dik Prizma
Bilgi
Cʹ
Yan yüzeylerinin tümü dikdörtgen olan prizma-
lara dik prizma denir. b a
Aʹ Bʹ
Prizmalar dik ve eğik oluşlarına göre isimlendi- c
rildiği gibi tabanlarına göre de isimlendirilir. Örneğin
tabanı üçgen olan dik prizmalar, üçgen dik prizma C
olarak adlandırılır. b a
AAl = BBl = CCl = h Yanal ayrıt (Yüksek-
A B
c
lik) E
AB + BC + AC = Taban çevresi
Tüm Alan = S = 2S T + S Y
ÖRNEK
Taban ayrıt uzunlukları 6, 8, 10 br olan üçgen dik prizmanın yüksekliği 13 br ise yanal alanının, tüm
alanının kaç br2 ve hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
Bʹ
Taban çevresi = 6 + 8 + 10 = 24 br ve yükseklik 13 br ise
S Y = 24 $ 13 = 312 br 2 olur.
Aʹ Cʹ
Tüm alan = S = 2S T + S Y olduğundan
6·8
ST = 2 · = 48 br 2 olur.
2 B
S = 48 + 312 = 360 br 2 olur. 8 6
V = 24 · 13 = 312 br 3 bulunur.
A C
10
283
4
ÖRNEK
Tabanı eşkenar üçgen olan dik prizmanın hacmi 96 3 br 3 , yüksekliği 4 br olduğuna göre eşkenar
üçgen dik prizmanın yanal alanını kaç br2 olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
Eʹ
Dʹ
Taban çevresinin uzunluğu 50 br ve yüksekliği 10 br olan altıgen Fʹ
dik prizmanın yanal alanının kaç br2 olduğunu bulalım.
Cʹ
Aʹ
Bʹ
E
D
F
A
ÇÖZÜM B
Küp
Bilgi
Dʹ Cʹ
Tüm yüzleri eş karelerden oluşan prizmaya küp denir.
Bir ayrıtının uzunluğu a ise,
Aʹ Bʹ
a a 3
Alan = S = 6a 2 ,
a 2
D
Hacim = V = a3 , C
284
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
Bir yüzünün köşegen uzunluğu 8 2 br olan küpün hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
a a 2
ÖRNEK
Alanı, hacminin sayıca 2 katına eşit olan küpün bir yüzünün köşegen uzunluğunun kaç br2 olduğunu
bulalım.
ÇÖZÜM
ÖRNEK
Alanı 150 br 2 olan küpün bir yüzünün köşegen uzunluğunun kaç birim ve hacminin kaç br3 olduğunu
bulalım.
ÇÖZÜM
285
4
ÖRNEK
H G
A 4 B
ÇÖZÜM
H G
Küpün yüzeylerini açık olarak düşünürsek
olur.
2 2 2
HB = HA + AB 4 cm
2 E F
HB = 82 + 42
HB
2
= 80 4 cm
HB = 80 = 4 5 cm bulunur. A 4 cm B
D C
Dikdörtgenler Prizması
Bilgi
Dʹ Cʹ
sı denir.
Hacim = V = a $ b $ c olur. c
c
Cisim köşegeni 7BDlA , BDl =
D
a 2 + b 2 + c 2 olur.
C
b
a +
2
b
b
2
A B
a
286
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK
Ayrıtlarının uzunlukları 5 cm, 8 cm ve 10 cm olan dikdörtgenler prizmasının alanının kaç cm2 oldu-
ğunu bulalım.
ÇÖZÜM
S = 2 ^ab + ac + bch
S = 2 ^5 $ 8 + 5 $ 10 + 8 $ 10h
S = 2 ^40 + 50 + 80h
S = 2 $ 170
S = 340 cm 2 olur.
ÖRNEK
1 1 1 1
Ayrıtlarının uzunlukları a br, b br ve c br olan ve ayrıt uzunlukları arasında a + b + c = bağın-
2
tısı bulunan dikdörtgenler prizmasının hacmi 70 br ise bu dikdörtgenler prizmasının alanının kaç br2
3
olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
1 1 1 1 bc + ac + ab 1
a + b + c = 2 & abc
=
2
_ bc i _ ab i
^ach
S = 70 br 2 bulunur.
ÖRNEK
Farklı üç yüzünün alanları 30 br 2 , 35 br 2 ve 63 br 2 olan bir dikdörtgenler prizmasının hacminin kaç br3
olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
a $ c = 35
b $ c = 63 tür.
Taraf tarafa çarparsak
a 2 $ b 2 $ c 2 = 30 $ 35 $ 63 olur.
V = 105 6 br 3 bulunur.
287
4
ÖRNEK
Kenar uzunlukları 3, 4, 6 ve 13 birim olan dört farklı kare vardır. En büyük karenin içerisinden diğer
kareler kesilirse geriye kalan alan bir dikdörtgenler prizmasını vermektedir. Buna göre bu dikdörtgenler
prizmasının hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
6 br 4 br 3 br
6 br 6 br 6 br
5 6
3 br 4 br 6 br
3 br 13 br
Bu prizmanın hacmi;
4 br
V = 3 $ 4 $ 6 = 72 br 3 bulunur.
6 br
ÖRNEK
12 tane eş ve her bir ayrıtının uzunluğu 6 birim olan metal küpler eritilip taban ayrıtlarının uzunlukları
12 ve 9 birim olan dikdörtgenler prizması şeklindeki kalıba dökülüyor. Elde edilen dikdörtgenler prizma-
sının yüksekliğinin kaç birim olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM
h $ 9 $ 12 = 12 $ 6 3 h
h $ 9 $ 12 = 12 $ 6 3
& h = 24 br bulunur.
.
9 br
12 br
288
Çokgenler ve Uzay Geometri
Piramitler
Bilgi
T
A
Piramitler tabandaki çokgenin şekline göre adlandırılır.
B
TH = h yükseklik olup 6TA@, 6TB@, 6TC@ ve 6TD@ yanal ayrıtlardır.
S = ST + SY
Bilgi
T
TA = TB = TC = TD olur.
A B
289
4
ÖRNEK
T
10
26
10 H
A 26 B
ÇÖZÜM
A _ ABC i =
& 20 $ 24
= 240 br 2
2
1 4
V= $ 240 $ 12 = 960 br 3 bulunur.
3
ÖRNEK
Taban çevresinin uzunluğu 72 br olan düzgün altıgen dik piramidin ana doğrusunun uzunluğu 20 br
ise hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.
ÇÖZÜM T
TO = h = 16 br dir.
12
12
A ^ABCDEFh = 6 $ A _ ABO i =
& 6 $ 12 2 $ 3
= 216 3 br 2
4 F
12 O 12
C
1 1
V= $ ST $ h = $ 216 3 $ 16 & 1152 3 br 3 bulunur.
12
3 3
12
A 12 B
290
Çokgenler ve Uzay Geometri
ÖRNEK P
A 6 cm B
ÇÖZÜM
P
AB 6
Şekildeki kare dik piramidin yüksekliği 6PH@ dır. HK = = = 3 cm ve
2 2
PHK dik üçgenindeki Pisagor bağıntısından ^3 - 4 - 5 özel üçgenih
4 5
PK = 5 cm dir.
C
D
A _ PBC i = PK · BC = · 5 · 6 = 15 cm 2
& 1 1 H K
3
2 2
A B
Piramidin yüzey alanı = 4 · A _ PBC i + A ^ABCDh = 4 · 15 + 6 = 96 cm olur.
& 2 2 6 cm
Bilgi
Tüm yüzleri eşkenar üçgen olan üçgen piramide düzgün dört yüzlü A
denir.
x
x
Bir ayrıtının uzunluğu x birim olan düzgün dörtyüzlünün; yan yüz yük- x
x 3 x 6 D B
sekliği 2 birim, yüksekliği 3 birim, yüzey alanı x 3 birimkare
2 x
x x
x3 2 C
ve hacmi 12 birimküptür.
ÖRNEK
2 2 3
Hacmi br olan düzgün dört yüzlünün alanını bulalım.
3
ÇÖZÜM
291
4
292
Çokgenler ve Uzay Geometri
Alıştırmalar 6-1
1) Yüksekliği 8 br, yanal alanı taban alanının 4 katı olan kare dik prizmanın hacmi kaç br 3 tür?
2) Tabanının bir kenar uzunluğu 2 br, yüksekliğinin uzunluğu 10 br olan eşkenar üçgen dik priz-
manın hacmi kaç br 3 tür?
3) Tabanı eşkenar üçgen olan dik prizmanın taban ayrıtının uzunluğu 3 br ve yüksekliğinin uzun-
luğu 7 br dir. Bu dik prizmanın hacmi kaç br 3 tür?
A
4) Şekildeki tabanı dik üçgen olan dik prizmada, 6BA @ = 6 AC @
B C
DE = 3 br , EF = 4 br, CF = 8 br ise prizmanın hacmi kaç br 3 tür?
8
E
3 4
D F
12
1 1 1 1
7) Ayrıt uzunlukları a br, b br ve c br olan ve ayrıt uzunlukları arasında + + = bağıntısı
a b c 8
bulunan dikdörtgenler prizmasının alanı 40 br 2 ise hacminin kaç br3 olduğunu bulunuz.
293
4
F
A) 64° B) 65° C) 66° E B
D) 67 ° E) 68°
E D
a kaç derecedir? F C
D) 130c E) 140c
C
açısının açıortaylardır. m ^W
A h + m ^W
Bh = 150c ise m ^DECh
%
kaç derecedir? E
A B
A) 72° B) 73° C) 74°
D) 75 ° E) 76°
294
Çokgenler ve Uzay Geometri
BC = 6 br , CD = 3 br , DA = 5 br olduğuna göre 5 3
A) 13 B) 2 13 C) 3 13
x 6
D) 4 13 E) 5 13
6AC@ = 6DB@ , AF = BF , CE = DE ,
y E
KF = 3 br , KE = 5 br , BC = x br ,
A) 29 B) 34 C) 2 34 F x
B
D) 3 34 E) 4 33
D C
8) ABCD paralelkenar, 6DK@ = 6AB@, 6DL@ = 6BC@,
AB = 8 br, BC = 6 br, DK = 18 br ise
DL aşağıdakilerden hangisidir? L
A) 20 B) 22 C) 24 A K B
D) 26 E) 30
295
4
D E C
9) ABCD paralelkenar, E ! 6CD @ , 6AE@ DAB açısının ve
6BE@ ise ABC açısının açıortayı, AB = 5 br, EB = 3 br 3
D) 16 E) 30
D F C
D) 130c E) 135c
D C
12) ABCD eşkenar dörtgen, 6DE@ ADC açısının ve 6 AE@ ise DAB açı- 6
sının açıortayı, DE = 6 br, AE = 8 br ise A ^ABCDh aşağıdakilerden E
hangisidir? 8
B
A) 90 B) 92 C) 94 A
D) 96 E) 100
296
Çokgenler ve Uzay Geometri
D C
ED kaç birimdir? x
A) 17 B) 2 17 C) 3 17
E 2 A B
D) 4 17 E) 5 17
D C
15) ABCD dikdörtgen, O noktası köşegenlerin kesim noktası,
A ^ABCDh = 150 br 2 , OB = ^3x + 2h br , OA = 5x br ise
O
Ç ^ABCDh kaç birimdir? 5x 3x + 2
A) 21 B) 35 C) 40
A B
D) 42 E) 54
D E C
16) ABCD dikdörtgen, E ! 6CD @ , 6 AE @ + 6DB @ = " F , ,
ED = EC ise F
A ^FECBh
oranı aşağıdakilerden hangisidir?
A ^ABCDh
5 3 4
A) 12 B) 8 C) 15 A B
5 1
D) 16 E) 3
297
4
2
KC = 2 2 br ise KB kaç birimdir?
2
K
A) 10 B) 2 10 C) 3 10
2
x
6
D) 4 10 E) 5 10
A B
D C
18) ABCD kare, 6KT@ = 6AB@ , 6KC@ = 6KD@ ,
AT = 8 br , TB = 2 br ise KT kaç birimdir?
K
A) 6 B) 7 C) 8
D) 12 E) 16
A 8 T 2 B
D C
19) ABCD kare, K ve L bulunduğu kenarların orta noktalarıdır.
∼
AB = 16 br ise A ^KBLh kaç br 2 dir?
K
&
∼
A) 4 B) 8 C) 16 L
D) 32 E) 64
A 16 B
D C
21) ABCD yamuk, 6 AB@ ' 6DC @ , m ^ADCh = 2m ^CBAh ,
% %
CB = 12 br, AB = 20 br ise
12
A) 48 B) 50 C) 52 A 20 B
D) 54 E) 56
298
Çokgenler ve Uzay Geometri
D 6 C
22) ABCD yamuk, 6 AB@ ' 6DC @ , DC = 6 br, AB = 12 br ,
BC = 8 br , m _ ABC
%i
= 45° ise A ^ABCDh kaç br dir?
2 8
A) 30 2 B) 32 2 C) 34 2 45°
A 12 B
D) 36 2 E) 38 2
8
23) Yanda verilen dik yamuk şeklindeki bahçede,
D C
A) 3 2 B) 3 3 C) 3 6 x
D) 6 E) 6 3
60°
D
25) Şekilde ABC ikizkenar üçgenini taban kabul eden dik
prizmada, AB = AC = 5 br , BC = 6 br ve CF = 10 br
F
ise prizmanın hacmi kaç br 3 tür? E
A
A) 100 B) 105 C) 110
D) 120 E) 125
B C
299
4
Eʹ
26) Dʹ
Fʹ
Cʹ
Aʹ
Bʹ
E
D
F
C
A
B
Tabanı ABCDEF düzgün altıgeni olan dik prizmanın taban çevresinin uzunluğu 24 br ve yüksekli-
27)
3 4
12
3 4
28) Hacimleri toplamı 468 br 3 olan iki küp üst üste konuyor. Toplam yükseklik 12 br oluyor. Küçük
A) 8 B) 27 C) 64 D) 125 E) 216
A) 10 B) 12 C) 14 D) 16 E) 18
300
Çokgenler ve Uzay Geometri
30) Farklı üç yüzünün alanları 30 br 2 , 35 br 2 , 42 br 2 olan bir dikdörtgenler prizmasının hacmi kaç
br 3 tür?
31) Bir dikdörtgenler prizmasının alanı 225 br 2 ve cismin köşegeninin uzunluğu 20 br olduğuna
göre prizmanın üç ayrıtının uzunlukları toplamı kaç birimdir?
A) 15 B) 18 C) 20 D) 22 E) 25
32) Bir dikdörtgenler prizmasının boyutları 3, 5, 7 sayıları ile orantılıdır. Dikdörtgenler prizmasının
hacmi 2835 br 3 ise alanı kaç br 2 dir?
33) Bir dikdörtgenler prizmasının ayrıtların uzunlukları a br, b br ve c br dir. Ayrıtları arasında
a 2 b 10
= , c = oranı vardır. Prizmanın hacmi 960 br 3 ise prizmanın alanı kaç br 2 dir?
b 5 3
34) Tabanının bir kenar uzunluğu 12 br ve yüksekliğinin uzunluğu 8 3 br olan düzgün altıgen dik
pramidin yanal alanı kaç br 2 dir?
301
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAP ANAHTARI
1. SAYMA VE OLASILIK
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
C E E A E C C E D A B B D A C C B D C E
21 22 23
D B D
2. FONKSİYONLAR
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
D C C A A D E B B E D E A E C D C E C A
21 22 23 24 25 26 27 28
D B A C C B E D
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
B A D E D A C A B B E C A C D E D E B E
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
B D C D B A C B E C E D A C C B D A E B
41 42 43 44
E E A B
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
C C B D B C D C C C E D B B C A B A D C
21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34
C D E E D E D D B B E E E A
302
SÖZLÜK
A
alt küme : Bütün ögeleri belli bir kümenin ögeleri olan küme.
analitik düzlem : Üzerine koordinat sistemi yerleştirilmiş düzlem.
apsis : Analitik düzlemde bir noktanın birinci bileşeni.
apsis ekseni : Analitik düzlemde yatay eksen, x ekseni.
asal sayı : Sadece iki pozitif tam sayı böleni olan doğal sayılar.
ayrık olay : Kesişimleri boş küme olan olaylar.
B
basit olay : Bir tek çıktısı olan ve kendisinden başka olaylara ayrıştırılamayan olaylar.
birim : Bir çokluğu oluşturan varlıkların her biri, ünite.
C
cebir : Gerçek sayılarla, bunların yerini tutan harfler yardımıyla nicelikler arasında
genel bağlantılar kuran matematik kolu.
Ç
çarpan : Cebirsel ifadede çarpım durumundaki her bir terim.
çıktı : 1. Bir olaydaki olası sonuçlar. 2. Bir olasılık deneyinde, karşılaşması mümkün
olan olaylardan her birisi.
çokgen : Düzlemde herhangi üçü doğrusal olmayan üç veya daha fazla noktanın birleş-
tirilmesiyle oluşan kapalı şekil.
D
değişken : Sembolik bir ifade veya bir niceliği (miktarı) ifade etmek için kullanılan sembol.
deltoid : Tabanları ortak iki ikizkenar üçgenin birleşiminin oluşturduğu dörtgen.
deney : Araştırmacının gözlem yapmasına veya sonuçlar elde etmesine yarayan iş-
lem.
dinamik : Aktif çalışan. Hareket halinde olan.
diskriminant : ax2 + bx + c = 0 denkleminde 3 = b2 – 4ac sayısı ^a ! 0h .
doğru orantı : İki nicelikten biri artarken diğerinin artması veya biri azalırken diğerinin de
azalması.
dörtgen : Dört kenarlı çokgen.
303
E
eksen : Analitik düzlemi oluşturan sayı doğrularından her biri.
eşkenar üçgen : Kenarlarının uzunlukları eşit olan üçgen.
eşkenar dörtgen : Kenarlarının uzunlukları eşit olan paralelkenar.
eş olasılık : Deneydeki her bir çıktının olma olasılıklarının eşit olması.
F
faktöriyel : n doğal sayı olmak üzere 1 den n ye kadar olan ardışık doğal sayıların çarpı-
mı.
G
grafik : Değişkenler arasındaki ilişkiyi göstermeye yarayan çizgisel anlatım şekli.
güzergâh : Yol üstü, uğranacak, geçilecek yer.
H
hız : Bir cismin birim zamanda aldığı yol.
İ
imkânsız olay : Gerçekleşme olasılığı olmayan olay.
istatistik : Gözlem ve araştırmalar sonucu düzenli olarak elde edilen bilgilerin sayılarla
veya şekillerle ifade edilmesi.
K
katsayı : Başka bir değeri veya onun değişme oranını göstermek için, bir değerin veya
büyüklüğün çarpıldığı sayı.
kesin olay : Olma olasılığı 1 olan olay.
kombinasyon : Bir nesne grubu içerisinden sıra gözetmeksizin yapılan seçimler.
köşegen : Bir çokgende ardışık olmayan iki köşeyi birleştiren doğru parçası.
M
maksimum : Değişebilen bir niceliğin varabileceği en yüksek olan (sınır).
maliyet : Üretimde bir mal elde edilinceye değin harcanan değerlerin toplamı.
minimum : Değişken bir niceliğin inebileceği en alt olan (sınır).
mutlak değer : Bir reel sayının sayı doğrusunda eşlendiği noktanın başlangıç noktasına
uzaklığı.
N
negatif yön : Herhangi bir açının bir kenarından diğer kenarına saat yönünde gidildiğinde
oluşan açının yönü.
304
O
olasılık : Bir şeyin olmasının veya olmamasının matematiksel değeri veya olabilirlik
yüzdesi değeri.
olay : Örnek uzayın her alt kümesi.
ordinat : Analitik düzlemde bir noktanın ikinci bileşeni.
ordinat ekseni : Analitik düzlemde dikey eksen, y ekseni.
orijin (başlangıç noktası) : Koordinat eksenlerinin kesiştikleri nokta.
Ö
örnek uzay : Bir olasılık değerinde bütün çıkanların kümesi.
özdeşlik : İki yanı birbirinin aynı olan veya harflerle verilen sayısal değerler ne olursa
olsun iki yanı da sayıca eşit değerler alan eşitlik.
P
paralel doğrular : Aynı düzlemde bulunan, hiçbir noktada birbirini kesmeyen doğrular.
paralelkenar : Karşılıklı kenarları paralel olan dörtgen.
pascal üçgeni : Matematikte binom katsayılarını içeren üçgensel bir dizi.
permütasyon : Bir küme elemanlarının belli bir sıraya göre dizilişlerinin her biri.
potansiyel enerji : Cisimlerin bir alanda bulundukları fiziksel durumlardan ötürü depoladığı ka-
bul edilen enerji.
S
sanal(imajiner) birim : Karesi – 1 olarak düşünülen i sayısı.
Y
yamuk : Yalnız iki kenarı paralel olan dörtgen.
305
SEMBOLLER ve GÖSTERİMLER
1 küçük br 3
birimküp
# küçük veya eşit
2 büyük
$ büyük veya eşit
h yükseklik
306
KAYNAKÇA
Ana Britannica Ansiklopedisi; Baki, A. (2008). Kuramdan Uygulamaya Matematik Eğitimi.
Anton, H. J., Elementary Linear Algebra, Wiley&Sons. Canada: 1991.
Billstein, R. ve J. Williamson. Mathematics, McDougal Little, 2008.
Brown, R.G., Advanced Mathematics. Boston: Houghton Mifflin Company, 1994.
Foresma, S., Exploring Mathematics. USA: 1994.
Jurgensen, R. C., R. G. Brown. Geometry. USA: Houghton, 1988.
Larson, R., L. Boswell, T. D. Kanold, L. Stıff. Geometry. USA: Mcdougal Litteli, 2007.
Meydan Larousse, C 8, s. 536.
Nakatani N., F. Nassiet, J. C. Perrinaud, D. Porte, L. Rivoallan. Mathematiques. Paris: Didier, 1994.
Ortaöğretim Matematik Dersi (9,10,11 ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı. Ankara: MEB, 2018.
Pat, H., The Changing Role Of The Teachers. The Journal, Nov.2000 Vol.28.
Sertöz, S., Matematiğin Aydınlık Dünyası. Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2011.
Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
Yazım Kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.
GENEL AĞ KAYNAKÇA
GÖRSEL KAYNAKÇA
307