ORTAÖĞRETİM

MATEMATİK

10
DERS KİTABI

Bu ki­tap, Mil­lî Eği­tim Ba­kan­lığı, Ta­lim ve Ter­bi­ye Ku­ru­lu Baş­kan­lığı’nın 28.05.2018 ta­rih ve 78 sa­yı­lı (ekli
listenin 151’nci sırasında) ku­rul ka­ra­rıy­la 2018-2019 öğ­re­tim yı­lın­dan iti­ba­ren 5 (beş) yıl sü­rey­le ders ki­ta­bı ola­
rak ka­bul edil­miş­tir.

YAZAR
Erhan KARAKUYU
 Her hak­kı sak­lı­dır ve ANKA KUŞU YAYIN DAĞITIM LİMİTET ŞİRKETİ’ne ait­tir. İçin­de­ki şe­kil, ya­zı, me­tin
ve gra­fik­ler, ya­yınevi­nin iz­ni ol­ma­dan alı­na­maz; fo­to­ko­pi, tek­sir, film şek­lin­de ve baş­ka hiç­bir şe­kil­de çoğal­tı­
la­maz, ba­sı­la­maz ve ya­yım­la­na­maz.

ISBN
978-605-74477-7-7

Dil Uzmanı
Necla ŞANAL

Görsel Tasarım Uzmanı

Aysel GÜNEY TÜRKEÇ

Kavacık Subayevleri Mah. Fahrettin Altay Cad. No.: 4/5 Keçiören/ANKARA

tel.: (0.312) 318 0 318 • belgegeçer: (0.312) 318 0 318

3
4
5
6
 İÇİNDEKİLER

KİTABIN TANITIMI .................................................................................................................... 10

1. SAYMA VE OLASILIK....................................................................................................................11
1. SAYMA VE OLASILIK................................................................................................................ 12
1.1. Sıralama ve Seçme............................................................................................................. 12
Toplama Yöntemi............................................................................................................... 12
Çarpma Yöntemi................................................................................................................ 13
Faktöriyel ......................................................................................................................... 19
Alıştırmalar 1-1 . ................................................................................................................ 22
Permütasyon (Diziliş)......................................................................................................... 23
Alıştırmalar 1-2 . ................................................................................................................ 26
Tekrarlı Permütasyon......................................................................................................... 27
Alıştırmalar 1-3 . ................................................................................................................ 30
Kombinasyon (Seçme )...................................................................................................... 31
Alıştırmalar 1-4 . ................................................................................................................ 37
Pascal Üçgeni.................................................................................................................... 40
Binom Açılımı..................................................................................................................... 40
Alıştırmalar 1-5 . ................................................................................................................ 43
1.2. Basit Olayların Olasılıkları .................................................................................................. 45
Alıştırmalar 1-6 . ................................................................................................................ 54
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI............................................................................. 55

2. FONKSİYONLAR........................................................................................................................... 58
2. FONKSİYONLAR....................................................................................................................... 59
2.1. Fonksiyon Kavramı ve Gösterimi........................................................................................ 59
Fonksiyon Çeşitleri............................................................................................................. 64
Fonksiyonlarda Dört İşlem................................................................................................. 73
Fonksiyonların Grafiği........................................................................................................ 75
Alıştırmalar 2-1 . ................................................................................................................ 85
2.2. İki Fonksiyonun Bileşkesi ve Bir Fonksiyonun Tersi............................................................ 88
Bire Bir ve Örten Fonksiyonlarla İlgili Uygulamalar............................................................ 88
Fonksiyonlarda Bileşke İşlemi............................................................................................ 91
Bir Fonksiyonun Tersi....................................................................................................... 100
Bileşke Fonksiyonunun Tersi............................................................................................ 105
Alıştırmalar 2-2 . ...............................................................................................................111
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI............................................................................112

3. POLİNOMLAR VE İKİNCİ DERECEDEN DENKLEMLER...........................................................117

3. POLİNOMLAR...........................................................................................................................118
3.1. Polinom Kavramı ve Polinomlarla İşlemler.........................................................................118

7
 İki Polinomun Eşitliği ....................................................................................................... 123
Alıştırmalar 3-1 . .............................................................................................................. 127
Polinomlar Kümesinde Toplama ve Çıkarma İşlemi......................................................... 129
Alıştırmalar 3-2 . .............................................................................................................. 134
Polinomlarda Çarpma İşlemi............................................................................................ 135
Alıştırmalar 3-3 . .............................................................................................................. 139
Polinomlarda Bölme İşlemi............................................................................................... 140
Alıştırmalar 3-4 . .............................................................................................................. 143
Bölme İşlemi Yapmadan Kalan Bulma............................................................................. 144
Bir Polinomun Sıfırı (Kökü)............................................................................................... 151
Alıştırmalar 3-5 . .............................................................................................................. 153
3.2. Polinomların Çarpanlara Ayrılması.................................................................................... 155
Çarpanlara Ayırma Yöntemleri......................................................................................... 155
Özdeşlikler....................................................................................................................... 158
ax 2 + bx + c Biçimindeki İfadelerin Çarpanlarına Ayrılması............................................. 165
Rasyonel İfade................................................................................................................. 166
Alıştırmalar 3-6 . .............................................................................................................. 171
4. İKİNCİ DERECEDEN DENKLEMLER...................................................................................... 173
4.1. İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler................................................................... 173
İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kökleri ve Çözüm Kümesi..................... 176
Alıştırmalar 4-1 . .............................................................................................................. 184
İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Köklerini Veren Bağıntı......................... 186
Alıştırmalar 4-2 . .............................................................................................................. 190
Karmaşık Sayılar.............................................................................................................. 191
Alıştırmalar 4-3 . .............................................................................................................. 193
Bir Karmaşık Sayının Eşleniği.......................................................................................... 194
Alıştırmalar 4-4 . .............................................................................................................. 196
İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kökleri İle Katsayıları
Arasındaki İlişkiler............................................................................................................ 197
Kökleri Verilen İkinci Dereceden Denklemin Yazılması.................................................... 201
Alıştırmalar 4-5 . .............................................................................................................. 203
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI........................................................................... 205

4. ÇOKGENLER VE UZAY GEOMETRİ.......................................................................................... 209

5. DÖRTGENLER VE ÇOKGENLER........................................................................................... 210
5.1. Çokgenler.......................................................................................................................... 210
Alıştırmalar 5-1 . .............................................................................................................. 216
5.2. Dörtgenler ve Özellikleri.................................................................................................... 216
Alıştırmalar 5-2 . .............................................................................................................. 221
5.3. Özel Dörtgenler................................................................................................................. 223
Alıştırmalar 5-3 . .............................................................................................................. 233

8
 Alıştırmalar 5-4 . .............................................................................................................. 254
Özel Dörtgenlerde Alan.................................................................................................... 257
Alıştırmalar 5-5 . .............................................................................................................. 278
6. UZAY GEOMETRİ.................................................................................................................... 282
6.1. Katı Cisimler...................................................................................................................... 282
Prizmalar.......................................................................................................................... 282
Dik Prizma........................................................................................................................ 283
Küp ............................................................................................................................... 284
Dikdörtgenler Prizması..................................................................................................... 286
Piramitler.......................................................................................................................... 289
Düzgün Dik Piramit.......................................................................................................... 289
Alıştırmalar 6-1 . .............................................................................................................. 293
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI........................................................................... 294

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAP ANAHTARI............................................... 302

SÖZLÜK....................................................................................................................................... 303
SEMBOLLER ve GÖSTERİMLER .............................................................................................. 306
KAYNAKÇA.................................................................................................................................. 307
GENEL AĞ KAYNAKÇA............................................................................................................... 307
GÖRSEL KAYNAKÇA.................................................................................................................. 307

9
 KİTABIN TANITIMI

1
Alt öğrenme alanı başlığının verildiği
1. SAYMA VE OLASILIK
bölümdür. 1.1. Sıralama ve Seçme
Dünyada 4 yılda bir düzenlenen Olimpiyat Oyunları’nda din, dil, ırk ayrımı
gözetilmeksizin tüm sporcular biraraya gelir. Bu spor şöleninde kurallara bağlı
kalarak, dürüstçe ve kardeşçe bir yarışın içine girilir.
Günümüzde yapılan Modern Olimpiyat Oyunları’nın kökeni Antik Yunan’da
Konunun gerçek yaşamla ilişkilendirildi- yapılan şenliklere dayanır. Önceleri 32 metre genişliğinde, 192 metre uzunlu-
ğunda bir pistte sadece 1 gün süren koşulardan oluşan oyunlara sonraları değişik mesafelerde yarışlar,
ği bölümdür. disk ve cirit atma, uzun atlama, boks, güreş, atlı araba yarışları gibi branşlar eklenerek şenliklerin süresi
de 5 güne çıkarıldı. Oyunlarda yarışmacılara ödül olarak zeytin dalından yapılmış çelenkler takılırdı.
Modern Olimpiyatların kurucusu Baron Pierre de Coubertın’dir (Baron Piyer dö Kobertin). İlk Modern
Olimpiyatlar ise 1896 yılında Atina’da düzenlendi ve ardından her 4 yılda bir yapılmaya başladı.
8 sporcunun katıldığı bir atletizm yarışmasında ilk üç dereceye girenlerin Sayma
kaç değişik şekilde sırala-
ve Olasılık
nabileceğini sayma yöntemleri ile bulabilir misiniz?
Toplama Yöntemi
Okuma Metni
ÖRNEK
PİERRE SİMON LAPLACE (1749-1827)
Kazanımın örnek çalışmalarla pekiştiril- Pierre Simon
Cumartesi akşamıLaplace (Piyer gösterime
saat sekizde Simon Laplas)
girenFransız
4 farklı ünlü matematikçi
sinema ve tiyatro oyunu vardır.
filmi ve 3 farklı
“Buastronomdur. Fakir birakşamı
durumda cumartesi ailedenbirgelen
aradaLaplace’ın
olmak vegüçlü bir kariyeri
eğlenmek isteyenolmuştur.
bir ailenin akşam sekizde kaç
diği bölümdür. 16 yaşında gittiği Caen Üniversitesinde matematik dehasını kanıtlayarak,
seçeneği olur?” sorusunu cevaplayalım.
ünlü matematikçi d’Alembert’in (Delombe) aracılığıyla Ecole Militaireye (Ekol
Milite) profesörlüğe atandı. Matematik alanındaki çalışmaları konusunda en
ÇÖZÜM
önemli olarak bilinen “Laplace İşleci” (Operatör Laplacien) teoremini buldu.
Bu Laplace matematik
olayın oluşumu içinilebirden
ilgilenen
fazlaveseçenek
matematik
var çalışan
ve aynıgençlere sürekli
anda yalnız biri kullanılabileceği
Pierre Laplaceiçin
destek olur ve onlara yardım ederdi. Olasılıklar kuramı üzerinde çalışması,
3 + 4 = 7 durum gerçekleşebilir.
onu astronomide kullanmasından kaynaklandı. Olasılıklar kuramını yalnızca kimi olayların olasılıkla-

Konu ile ilgili bilginin verildiği bölümdür.

rının hesaplanması problemine değil, olguların nedenlerinin belirlenmesine, yaşam istatistiklerine ve
Bilgi
gelecekteki olaylara uygulayan Laplace, bu kuramın fizik ve astronomideki önemi üzerinde özellikle
durmuştur.
Sonlu ve ayrık kümelerin birleşiminin eleman sayısı s ^ A , B h = s ^ A h + s ^ B h şeklinde bulunur. Bu
“Bildiklerimiz az, bilmediklerimiz sonsuzdur.” sözü Laplace’a aittir.
şekilde sayma işlemine toplama yolu (Kaynak:
ile sayma denir. Ayrık iki işlemden biri m yolla, diğeri n yolla
www.http://guncelmatematik.com/pierre-simon-laplace.html)
yapılabiliyorsa bu işlemlerden herhangi biri m + n yolla yapılabilir.

Okuma Metni
ÖRNEK
EL KİNDÎ (801-873)

Kazanımla ilgili ünlü matematikçilere ve

İslam 2
Bir grupta dünyasında tıp,
erkek, 4 kız astronomi,
öğrenci vardır.matematik,
Bu gruptanetimoloji ve müzik
bir öğrencinin kaçalanla-
farklı şekilde seçilebileceğini
rında toplam 290 kitap yayımlamıştır. Matematikte, sayı sistemleri üzerine
bulalım.
kitaplar yazmış ve modern aritmetiğin büyük bir bölümünün kuruluşunu ha-
okuma metinlerine yer verilen bölümdür. zırlamıştır.
ÇÖZÜM El Kindî’nin şifre çözme üzerine 850 yılında yazdığı “Şifrelenmiş
Mesajların Şifresini Çözme Üzerine Bir El Yazısı” adlı eseri, 1987 yılında
Kızların
İstanbulkümesi
Osmalı = " K 1, K 2, keşfedilmiştir.
K Arşivi’nde K 3, K 4 , ve erkeklerin
El Kindîkümesi = " E 1teorisi,
sekizi Esayılar , E 2 , olsun.
ikisi Bir öğrencinin seçildiği
kümeoran
ise ve
K, E = "K
zaman ölçümü,
1, K 2, K 3birisi de
, K 4, E E 2 , olur.
1, izafi büyüklükler hakkında olmak üzere 11
Temsili resim
s ^K , Eh = 4 + 2 = 6 olur. Dolayısıyla bir öğrenci 6 farklı şekilde seçilebilir.
kitabında modern aritmetiğin temellerini atmıştır.
Yazdığı eserleri Rönesans’a ışık tutan El-Kindî aynı zamanda Orta Çağ’ın en büyük 10 akıl bi-
limcisinden biri olarak anılmaktadır.
12
(Kaynak: www.isam.org.tr/documents/_dosyalar/_pdfler/islam_arastirmalari.../027_054.pdf)
Sayma ve Olasılık

Bilgi

Konuyu öğrenme, keşfettirme veya pe- Etkinlik

‹stenen olay›n ç›kt› say›s›
Bir olayın olma olasılığı =
kiştirmeye yönelik çalışmaların yapıldığı
diyebiliriz.
Tüm ç›kt›lar›n say›s›
 Bir madenî paranın atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?Sayma ve Olasılık
Her bir çıktısının gelme şansı eşit olan örnek uzaya E ve istediğimiz olaya da A ^A 3 Eh dersek A

bölümdür.  Üçgerçekleşme
olayının madenî paranın “P ^Adeneyinde
atılması
olasılığı h ” olmak üzere;
örnek uzay kaç elemanlıdır?

 Bir zars ^atılması

Ah deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?
P ^AEtkinlik
h= olur. Geometri
Sayma ve Olasılık
s ^Eh
 İki zar atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?

 Bir
 Bir madenî paranın
zarın 2 kez atılması
atılması deneyinde
ile iki zarın örnek
atılması uzay kaç
deneyinde elemanlıdır?
örnek uzayların eleman sayısı aynı mıdır?
Bilgi İletişim Teknolojisi
Bilgi iletişim teknolojilerinden faydalan-
ÇÖZÜM
 Üç madenî paranın atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?
a) 1. sıra için 9, 2. sıra için 8, 3. sıra için 7 seçenek
49 vardır. Bu şekilde dizersek
1.Bir zar atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?
48  www.eba.gov.tr internet adresinden “GeoGebra” programını indirerek bilgisayarınıza kurunuz.
dığımız bölümdür. 2.
$ 8İki
9
Dikkat
Kurduğunuz
$ zar
7$6 $5$4 programı
atılması $deneyinde 9! tane
3 $ 2 $ çalıştırınız.
1 =örnek koşulsuz
uzay sıralama yapılabilir.
kaç elemanlıdır?
3.Bir
“Çokgen”
zarın butonuna
2kitapları
kez basınız
atılması ile iki ve herhangi
zarın atılması 4deneyinde
noktadeneyinde
belirleyerek bir dörtgen
örnek örnek
uzayların 6 n çiziniz.
eleman sayısı aynı mıdır?
b)Bir
Aynı
 zarın n kez
dersin atılması
yanveya
yana n gelecek
tane zarın atılması
şekilde çözüm yapalım. uzay elemanlıdır.
Aynı şekilde madenî bir paranın n kez atılması ile n tane madenî paranın atılması deneyinde örnek
Felsefe kitapları F1 F2 F3 F4 F5 , tarih kitaplarını da T1 T2 T3 T4 şeklinde bir grup ya-
uzay 2 n elemanlıdır.
palım. Dikkat

Konuyla ilgili dikkat edilmesi gereken ifa- Bu durumda bu iki grup 2!, felsefe kitapları kendi içinde 5!, tarih kitapları kendi içinde 4! şeklinde

dizilirse Bilgin2kez
Bir cevap
zarın ! $ 5!atılması
$ 4! olur.veya n tane zarın atılması deneyinde örnek uzay 6 elemanlıdır.
n

deleri içeren bölümdür. Aynı şekilde madenî bir paranın n kez atılması ile n tane madenî paranın atılması deneyinde örnek
c) Bir
uzay 2 örnek
Soruyu uzayınfelsefe
sadece
n elemanlıdır. her altkitapları
kümesineyanolay
yanadenir. Boşşekilde
gelecek kümeye imkânsız olay, E örnek uzayına da
çözelim.
kesin olay denir.
Sadece felsefe kitapları yan yana olduğu için F1 F2 F3 F4 F5 , T1, T2, T3, T4 şeklinde 5 grup

oluşur. O hâlde cevap 5! $ 5! olur.

Bilgi
Konu sonu alıştırmaların verildiği bölüm- ÖRNEK
Bir Alıştırmalar
örnek uzayın 1-1her alt kümesine olay denir. Boş kümeye imkânsız olay, E örnek uzayına da

dür. kesin olay denir.

A = " 1,bulunan
Bir1)torbada , olmak
2, 3, 4, 54, 6mavi, 2 kırmızı
üzereve 3 yeşil bilye
A kümesinin arasındanile3 ilgili
elemanları taneaşağıdaki
rastgele bilye seçilmesi
cümleler doğrudene-
ise
yinde örnek içine
yay ayraç uzayın eleman
“D”, yanlışsayısını bulalım.
ise “Y” yazınız.

( ) İki basamaklı 36 sayı yazılabilir.

ÇÖZÜM Sayma ve Olasılık
ÖRNEK
( ) Üç basamaklı ve rakamları farklı 216 sayı vardır.
9
Bir torbada rastgele
9 bilyeden bulunan 34 farklı
mavi,bilye e o farklı
2 kırmızı ve 3 yeşil bilye
şekilde arasından 3 tane rastgele bilye seçilmesi dene-
seçilebilir.
( “Orta
) 400 nokta
den büyük
veya ve 600 den3küçük, rakamları farklı 40 sayı tıklayarak
vardır.
yinde4. örnek uzayın eleman merkez”
sayısını butonuna
bulalım. basınız ve kenarlara kenar orta noktalarını
Ölçme ve değerlendirme sorularının ve-
ÖLÇME
9 VE DEĞERLENDİRME SORULARI
s ^(Eh = e o=
belirleyiniz. 9 $ 8 $ 7
) Üç = 84 olur.
3 basamaklı
3 $ 2 $ rakamları
1 farklı 150 tek sayı vardır.
P ^n, 1h + P ^n, 0h = 6 ise n aşağıdakilerden hangisidir?
1) ÇÖZÜM
rildiği bölümdür. 2) A kentinden B kentine 5 farklı yol, B kentinden C kentine 3 farklı yol vardır. A kentinden C ken-
9
bilyeilee gidip
o farklı
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7
tine B kentinden
9 bilyeden geçmek
rastgele koşulu
3 farklı geriye dönecek
şekilde olan bir kişi, giderken kullandığı yolu geriye
seçilebilir.
3
dönerken 9 kullanmamak üzere kaç farklı biçimde gidip dönebilir?
s ^2)
Eh = e o= 9 $ 8 $ 7
A) "225 , c, d, e3, $f ,2üçlü = 84 olur.
permütasyonlarının
a, b3 $ 1180
B) C) 150kaç tanesinde D)a120bulunur, b bulunmaz?
E) 90

A) 18 B) 24 C) 28 D) 32 E) 36
42 43 üste 2 gün aynı oyunu oynamamaktadır. Buna
3) 5 farklı bilgisayar oyunu oynayan Ahmet, üst
göre Ahmet 5 gün içerisinde kaç farklı seçim yapabilir?
3) " 0, 2, 4, 5, 7, 8 , sayıları ile 3 basamaklı kaç tek sayı yazılır?

10 4) 3 farklı mektup, 4 posta kutusuna;

A) 27 B) 36 C) 45 D) 48 E) 60
a) Koşulsuz kaç farklı şekilde atılabilir?
42 43
b) Bir kutuya en çok bir mektup gelecek şekilde kaç farklı durumda atılabilir?
4) 3 öğrenci önde, 2 öğretmen arkada olmak üzere fotoğraf çektireceklerdir. Buna göre öğrenci ve
öğretmenler kaç farklı şekilde sıralanabilirler?
254
22 255
23
 Sayma ve Olasılık

SAYMA VE OLASILIK

11
 1

1. SAYMA VE OLASILIK
1.1. Sıralama ve Seçme
Dünyada 4 yılda bir düzenlenen Olimpiyat Oyunları’nda din, dil, ırk ayrımı
gözetilmeksizin tüm sporcular biraraya gelir. Bu spor şöleninde kurallara bağlı
kalarak, dürüstçe ve kardeşçe bir yarışın içine girilir.
Günümüzde yapılan Modern Olimpiyat Oyunları’nın kökeni Antik Yunan’da
yapılan şenliklere dayanır. Önceleri 32 metre genişliğinde, 192 metre uzunlu-
ğunda bir pistte sadece 1 gün süren koşulardan oluşan oyunlara sonraları değişik mesafelerde yarışlar,
disk ve cirit atma, uzun atlama, boks, güreş, atlı araba yarışları gibi branşlar eklenerek şenliklerin süresi
de 5 güne çıkarıldı. Oyunlarda yarışmacılara ödül olarak zeytin dalından yapılmış çelenkler takılırdı.
Modern Olimpiyatların kurucusu Baron Pierre de Coubertın’dir (Baron Piyer dö Kobertin). İlk Modern
Olimpiyatlar ise 1896 yılında Atina’da düzenlendi ve ardından her 4 yılda bir yapılmaya başladı.
8 sporcunun katıldığı bir atletizm yarışmasında ilk üç dereceye girenlerin kaç değişik şekilde sırala-
nabileceğini sayma yöntemleri ile bulabilir misiniz?
Toplama Yöntemi

ÖRNEK

Cumartesi akşamı saat sekizde gösterime giren 4 farklı sinema filmi ve 3 farklı tiyatro oyunu vardır.
“Bu durumda cumartesi akşamı bir arada olmak ve eğlenmek isteyen bir ailenin akşam sekizde kaç
seçeneği olur?” sorusunu cevaplayalım.

ÇÖZÜM

Bu olayın oluşumu için birden fazla seçenek var ve aynı anda yalnız biri kullanılabileceği için
3 + 4 = 7 durum gerçekleşebilir.

Bilgi

Sonlu ve ayrık kümelerin birleşiminin eleman sayısı s ^ A , B h = s ^ A h + s ^ B h şeklinde bulunur. Bu

şekilde sayma işlemine toplama yolu ile sayma denir. Ayrık iki işlemden biri m yolla, diğeri n yolla
yapılabiliyorsa bu işlemlerden herhangi biri m + n yolla yapılabilir.

ÖRNEK

Bir grupta 2 erkek, 4 kız öğrenci vardır. Bu gruptan bir öğrencinin kaç farklı şekilde seçilebileceğini
bulalım.

ÇÖZÜM

Kızların kümesi K = " K 1, K 2, K 3, K 4 , ve erkeklerin kümesi E = " E 1, E 2 , olsun. Bir öğrencinin seçildiği
küme ise K , E = " K 1, K 2, K 3, K 4, E 1, E 2 , olur.

s ^K , Eh = 4 + 2 = 6 olur. Dolayısıyla bir öğrenci 6 farklı şekilde seçilebilir.

12
 Sayma ve Olasılık

Çarpma Yöntemi

ÖRNEK

2 farklı pantolonu ve 3 farklı gömleği olan bir kişinin 1 pantolon ve 1 gömleği

kaç farklı biçimde giyebileceğini bulalım.

ÇÖZÜM

Pantolonlar P1, P2 ; gömlekler G 1, G 2, G 3 olsun.

^P1, G 1h, ^P1, G 2h, ^P1, G 3h, ^P2, G 1h, ^P2, G 2 h, ^P2, G 3h şeklinde seçenekleri olan bu kişi
s ^Ph = 2 ve s ^Gh = 3 olduğundan 2 $ 3 = 6 farklı şekilde giyinebilir.

Bilgi

A ve B boş kümeden farklı, ayrık iki küme olmak üzere, ^ x, y h ! A x B, s ^ A h = a ve s ^ B h = b

olmak üzere, ^ x, y h sıralı ikililerinin sayısı a ·b tanedir. Sıralı ikililerin sayısını bu şekilde bulma işle-
mine çarpma yolu ile sayma denir.
n tane olayın gerçekleştiği bir olaylar dizisinde birinci olay m1 farklı biçimde, ikinci olay m2 farklı
biçimde ve bu şekilde devam edildiğinde n inci olay mn farklı biçimde gerçekleşiyorsa bu olayların
tamamı m1 · m2 · m3 · ... · mn çarpımı kadar farklı biçimde gerçekleşir. Bu yöntem ile yapılan sayma
işlemi saymanın temel ilkesi olarak adlandırılır.

ÖRNEK

A kentinden B kentine 5 farklı yol, B kentinden C kentine 4 farklı yol vardır. Mehmet’in, askerlik göre-
vini yapmak için A kentinden C kentine, B kentine uğramak koşulu ile kaç değişik şekilde gidebileceğini
bulalım.

A B C

ÇÖZÜM

1. olay, A dan B ye 5 farklı biçimde gidilmesi durumudur.

2. olay, B den C ye 4 farklı biçimde gidilmesi durumudur.
Bu iki olayın birlikte gerçekleşmesi durumu 5 $ 4 = 20 değişik şekilde olur.

13
 1

Etkinlik

 " 1, 2, 3 , kümesindeki rakamlarla 3 basamaklı sayılar yazınız.

 En küçük üç basamaklı sayı kaçtır?

 En büyük üç basamaklı sayı kaçtır?

 Yüzler basamağı 1 olan sayıları yazınız.

 Yüzler basamağı 1 olan rakamları farklı sayıları yazınız.

 Üç basamaklı sayıların tümünü yazarken hangi yöntemi kullanırsanız daha kısa olur?

ÖRNEK

A = " 1, 2, 3, 4, 5, 6 , kümesinin elemanları ile üç basamaklı sayılar yazılacaktır.

Buna göre aşağıdaki soruları cevaplayalım:

a) Kaç farklı sayı yazılabilir?

b) Rakamları farklı olmak üzere kaç farklı sayı yazılabilir?

c) Kaç farklı çift sayı yazılabilir?

ç) Rakamları farklı kaç farklı çift sayı yazılabilir?

ÇÖZÜM

a)
Yüzler Onlar Birler
6 6 6

Tüm basamaklara altışar rakam yazabiliriz.

Çarpma yöntemine göre 6 $ 6 $ 6 = 216 farklı sayı yazılabilir.

b)
Yüzler Onlar Birler
6 5 4

Yüzler basamağına 6 farklı rakam yazılabilir. Rakamları farklı olması gerektiğinden onlar basamağı-
na geriye kalan 5 farklı rakam, birler basamağına da 4 farklı rakam gelebilir.
6 $ 5 $ 4 = 120 sayı yazılabilir.

14
 Sayma ve Olasılık

c) Sayının çift olması birler basamağının çift olmasını gerektirir. Birler basamağına 2, 4 ve 6 rakam-
ları gelir. Diğer basamaklara, şart aranmadığı için 6 rakam da gelebilir.

Yüzler Onlar Birler

6 6 3 6 $ 6 $ 3 = 108 sayı yazılabilir.

" 2, 4, 6 ,

ç) Birler basamağına aynı biçimde 2, 4 ve 6 rakamlarından biri gelir. Rakamları farklı olacağı için
diğer basamaklara 5 ve 4 farklı seçenek kalır.

Yüzler Onlar Birler

5 $ 4 $ 3 = 60 sayı yazılabilir.
5 4 3

" 2, 4, 6 ,

ÖRNEK

" 0, 1, 2, 3, 4, 5 , kümesinin elemanları ile üç basamaklı sayılar yazılacaktır.

Buna göre aşağıdaki soruları cevaplayalım:

a) Kaç farklı sayı yazılabilir?

b) Rakamları farklı kaç farklı sayı yazılabilir?

c) Kaç farklı çift sayı yazılabilir?

ç) Rakamları farklı kaç farklı çift sayı yazılabilir?

ÇÖZÜM

a) Yüzler basamağına sıfır sayısı gelemeyeceği için 5 rakam, onlar ve birler basamağına rakamları
farklı denmediği için 6 rakam yazılabilir.

Yüzler Onlar Birler

5 $ 6 $ 6 = 180 olur.
5 6 6

b) Yüzler basamağına 0 hariç 5 rakam, onlar basamağına 0 dâhil edilebileceğinden geriye kalan 4
rakamla birlikte 5 rakam, birler basamağına da kalan 4 rakam yazılabilir.

Yüzler Onlar Birler

5 $ 5 $ 4 = 100 olur.
5 5 4

15
 1

c) Sayının çift olması için birler basamağına 0, 2, 4 rakamlarından biri gelmelidir. Sıfır, yüzler ba-
samağına gelemeyeceği için ve rakamların farklı olma koşulu da olmadığından yüzler basamağına 5
rakam yazılabilir. Onlar basamağına da 6 rakam gelebilir.

Yüzler Onlar Birler

5 $ 6 $ 3 = 90 olur.
5 6 3

" 1, 2, 3, 4, 5 , " 0, 2, 4 ,

ç) Sayının çift olması için birler basamağına yine yukarıdaki gibi 0, 2 veya 4 gelebilir. Sıfır, yüzler
basamağına gelemeyeceği için ve rakamları farklı olduğundan çözümü iki aşamada yaparız.

Sıfırın birler basamağına gelme durumu Sıfırın birler basamağına gelmeme durumu

Yüzler Onlar Birler Yüzler Onlar Birler

5 4 1 4 4 2

"0, " 2, 4 ,
5 $ 4 $ 1 + 4 $ 4 $ 2 = 52 olur.

Bilgi

Her birinden istediğimiz sayıda kullanabileceğimiz n çeşit nesne ile r tane işlemi sıralı bir biçimde
gerçekleştirmek istediğimizde her işlem için n seçeneğimiz olduğundan n r yol vardır.

ÖRNEK

A, B, C harflerinin her birini istediğimiz kadar kullanarak yazabileceğimiz 6 harfli anlamlı ya da an-
lamsız harf dizilimi sayısını bulalım.

ÇÖZÜM

Her bir hanede 3 harfi de kullanabiliriz.

3 $ 3 $ 3 $ 3 $ 3 $ 3 = 3 6 dır. O hâlde 3 6 tane anlamlı ya da anlamsız farklı harf dizilimi buluruz.

ÖRNEK

20 soruluk ve her bir soruya ait 5 cevap seçeneği bulunan bir test için;
a) Cevap anahtarını kaç farklı şekilde hazırlayabileceğimizi,
b) Üst üste iki sorunun cevabı aynı olmamak üzere kaç farklı cevap anahtarı oluşturabileceğimizi
bulalım.

16
 Sayma ve Olasılık

ÇÖZÜM

a) Her bir soru için 5 seçenek düşünürsek;

5 $ 5 $ 5 $ 5 $ ... $ 5 = 5 20 farklı cevap anahtarı oluşturabiliriz.
1444442444443
20 tane

b) Üst üste 2 sorunun cevabı aynı olmayacak şekilde çözersek;

5 $ 4 $ 4 $ 4 $ ... $ 4 = 5 $ 4 19 farklı cevap anahtarı oluşturabiliriz.
14444244443
19 tane

ÖRNEK

“SEVCAN” kelimesindeki harflerin yerlerini değiştirerek anlamlı ya da anlamsız 6 harfli ve sesli harfle
başlayan kaç farklı harf dizilimi yapabileceğimizi bulalım.

ÇÖZÜM

I. yol
“E” harfi ile başlayanlar ve “A” harfi ile başlayanlar olmak üzere soruyu iki bölüme ayırıp çözebiliriz.
1 $ 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 + 1 $ 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 = 120 + 120 = 240 bulunur.

E A

II. yol
İlk haneye 2 farklı harf yazabiliriz. Sonrakilere de kalan harf sayısını yazarız.
2 $ 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 = 240 bulunur..

A, E

ÖRNEK

" a, b, c, d, e , kümesinin elemanları ile yazılabilen 4 harfli, harfleri farklı, anlamlı ya da anlamsız kaç
harf diziliminde “e” harfi bulanabileceğini hesaplayalım.

ÇÖZÜM

“e” harfini sonradan yerleştirmek üzere ayıralım.

Kalan 4 harf 4 $ 3 $ 2 şeklinde dizilir. “e” harfini de 4 farklı yere dizebiliriz.
Bu durumda 4 $ 4 $ 3 $ 2 = 96 olur.

17
1

Etkinlik

Okul sonrası Fahrican, Fatih, Numan, Çağrı ve Ferhat oyun oynamak için sokakta buluşuyorlar.
Fahrican “saklambaç”, Fatih “beş taş”, Numan “misket”, Çağrı “birdirbir” ve Ferhat “yakan top”
oynamak istiyor.
Zaman kaybetmemek için Ferhat kararlılıkla öne çıkarak bir öneri getiriyor.
“Bu oyunların hepsi en az 1 saat sürer, ama biz 3 saat sonra eve gitmek zorundayız. Çoğunlu-
ğun isteği yerine gelsin diye bu 5 oyundan sırayla 3 tanesini ve kalanlarını da yarın oynayabiliriz.”
diyor.
 Böyle bir uzlaşma durumunda, bu çocukların oyunları kaç farklı sıralama ile oynayabilecekle-
rini bulunuz.

Okuma Metni

10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
100

Matematiğin ilk eylemi sayı saymadır. Belki de sayılara ilk ihtiyacı olan kişi, koyunlarını otlatan bir
çobandı.
Sayı saymak için önce parmakların kullanıldığı tahmin edilmektedir. İlkel sayı sayma yöntemle-
rinden biri, birçok sayıyı sadece 1 ve 2 kullanarak yazan bir sistemdir. Buna çok benzeyen ikili bir
sistem, bugün bilgisayar teknolojisinin temelini oluşturuyor.
Sümercede 1 ve 2 ile “kadın” ve “erkek” aynı sembollerle gösteriliyordu. Üç sayısı 1 ve 2’den çok
sonra bulunuyor ve önemli bir çokluk belirttiği için kelimenin anlamını tamamen değiştiriyor. Eski
Çin’de anlamı “erkek” olan şekilden üç tane olunca anlam “herkes”, “ağaç” anlamındaki şekilden üç
tane olunca anlam “orman” oluyordu. Mısırlılar sayıları, sembolleri yan yana kullanarak gösteriyorlar-
dı. Mesela 9 sayısı için 9 ayrı resim, 99 için 19 ayrı resim, 999 için 27 ayrı resim gerekiyordu.

Kaynakça: Derleme, Matematiğin Aydınlık Dünyası, Sertöz Sinan.

18
 Sayma ve Olasılık

Okuma Metni
SÂBİT İBN KURRÂ (826-901)
IX. yy.da yaşamış olan Sâbit Bin Kurrâ, dönemin önde gelen matematik-
çi ve astronomlarından biridir. Astronomi ve fen alanında önemli çalışmaları
olan Sâbit Bin Kurrâ, Harran’da doğmuştur. Doğumu hakkında net bilgiler
bulunmasa da kaynaklarda IX. yy.da yaşadığı belirtilmektedir.
Sâbit bin Kurrâ, matematik ve geometri üzerine çok sayıda bilimsel yazı
yazmıştır. Cebiri ilk kez geometriye uygulayan kişidir. Bağdaşık sayılar hak-
kında çalışma yapmış olmanın yanı sıra sihirli karelerden Çin dışında ilk Temsili resim
söz eden bilim adamıdır. İbn Kurrâ’nın özellikle sayı kavramını pozitif gerçek
sayıları içerecek biçimde genişletmesi, integral kalkülüs, küresel trigono- 6 1 8
metrinin bazı teoremleri, analitik geometri ve Öklidci olmayan geometri ko-
nularındaki çalışmaları kalıcı izler bırakmış, tercümelerle Avrupa’ya ulaşan 7 5 3
görüşleri Fermat (Ferma) ve Descartes (Dekart) üzerinde etkili olmuştur.
Kaynak: https://islamansiklopedisi.org.tr (Alıntı yapılmıştır.) 2 9 4

Faktöriyel

Bilgi

n elemanı birer, ikişer, üçer, ..., n er tane alıp sıralamak istersek;

1 eleman 1 farklı biçimde,
2 eleman 1 • 2 farklı biçimde,
3 eleman 1 • 2 • 3 farklı biçimde,
4 eleman 1 • 2 • 3 • 4 farklı biçimde,
. . .
. . .
. . .
n eleman 1 • 2 • 3 • 4 • ... • n farklı biçimde sıralanabilir.
n doğal sayı olmak üzere, 1 den n ye kadar olan ardışık doğal sayıların çarpımına n faktöriyel
denir ve n! şeklinde gösterilir.
n! = 1 • 2 • 3 • 4 • ... • n şeklinde hesaplanır.
1! = 1 dir.
0! = 1 kabul edilir.

19
 1

ÖRNEK

a. " 1 , kümesinin elemanı,

b. " 1, 2 , kümesinin elemanları,
c. " 1, 2, 3 , kümesinin elemanlarının kaç farklı şekilde sıralanabileceğini bulalım.

ÇÖZÜM

a. " 1 , için 1 çarpma yöntemine göre 1 farklı şekilde,

b. " 1, 2 , için 2 1 çarpma yöntemine göre 2 $ 1 = 2 farklı şekilde,

c. " 1, 2, 3 , için 3 2 1 çarpma yöntemine göre 3 $ 2 $ 1 = 6 farklı şekilde sıralana-

bilir.

ÖRNEK

10! 20!
- işleminin sonucunu bulalım.
7! 18!

ÇÖZÜM

n! = n $ ^n - 1h !, n! = n $ ^n - 1h $ ^n - 2h ! veya n! = n $ ^n - 1h $ ^n - 2h $ ^n - 3h ! şeklinde yazıl-

dığı düşünülerek;
10 $ 9 $ 8 $ 7! 20 $ 19 $ 18!
- = 10 $ 9 $ 8 - 20 $ 19 = 720 - 380 = 340 bulunur.
7! 18!

ÖRNEK

^n + 2h !
ifadesini sadeleştirelim.
n!

ÇÖZÜM

^ n + 2 h $ ^ n + 1 h $ n!
= ^n + 2h $ ^n + 1h olur.
n!

20
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

n!
= 132 ise n değerini bulalım.
^ n - 2h !

ÇÖZÜM

n $ ^n - 1h $ ^n - 2h !
= 132 & n $ ^n - 1h = 132
^n - 2h !

Ardışık 2 doğal sayının çarpımı 132 ise bu sayılar 12 ile 11 dir. n = 12 olmalıdır.

ÖRNEK

8 yakın arkadaş her biri fotoğrafta bulunmak üzere yan yana fotoğraf çektirecektir. Bu yakın arkadaş-
ların kaç farklı poz verebileceklerini bulalım.

ÇÖZÜM

1. sıraya 8, 2. ye 7, 3. ye 6 kişinin yerleştiği şeklinde devam edersek

8 $ 7 $ 6 $ 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 = 8! olur.

ÖRNEK

“AHMET” kelimesindeki harflerin yerlerini değiştirerek anlamlı veya anlamsız kaç harf dizilimi yapa-
bileceğimizi bulalım.

ÇÖZÜM

Her bir sıraya bir harf yazarsak 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 = 5! bulunur.

ÖRNEK

Farklı 5 felsefe kitabı ile 4 tarih kitabı bir rafa dizilecektir. Bu kitapların,
a) koşulsuz,
b) aynı dersin kitapları yan yana olmak üzere,
c) felsefe kitapları yan yana olmak koşulu ile kaç değişik şekilde sıralanabileceğini bulalım.

21
 1

ÇÖZÜM

a) 1. sıra için 9, 2. sıra için 8, 3. sıra için 7 seçenek vardır. Bu şekilde dizersek

9 $ 8 $ 7 $ 6 $ 5 $ 4 $ 3 $ 2 $ 1 = 9! tane koşulsuz sıralama yapılabilir.

b) Aynı dersin kitapları yan yana gelecek şekilde çözüm yapalım.

Felsefe kitapları F1 F2 F3 F4 F5 , tarih kitaplarını da T1 T2 T3 T4 şeklinde bir grup ya-

palım.

Bu durumda bu iki grup 2!, felsefe kitapları kendi içinde 5!, tarih kitapları kendi içinde 4! şeklinde

dizilirse cevap 2! $ 5! $ 4! olur.

c) Soruyu sadece felsefe kitapları yan yana gelecek şekilde çözelim.

Sadece felsefe kitapları yan yana olduğu için F1 F2 F3 F4 F5 , T1, T2, T3, T4 şeklinde 5 grup

oluşur. O hâlde cevap 5! $ 5! olur.

Alıştırmalar 1-1

1) A = " 1, 2, 3, 4, 5, 6 , olmak üzere A kümesinin elemanları ile ilgili aşağıdaki cümleler doğru ise
yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

( ) İki basamaklı 36 sayı yazılabilir.

( ) Üç basamaklı ve rakamları farklı 216 sayı vardır.

( ) 400 den büyük ve 600 den küçük, rakamları farklı 40 sayı vardır.

( ) Üç basamaklı rakamları farklı 150 tek sayı vardır.

2) A kentinden B kentine 5 farklı yol, B kentinden C kentine 3 farklı yol vardır. A kentinden C ken-
tine B kentinden geçmek koşulu ile gidip geriye dönecek olan bir kişi, A kentinden B kentine ve B
kentinden C kentine giderken kullandığı yolları dönüşte kullanmamak üzere kaç farklı biçimde gidip
dönebilir?

A) 225 B) 180 C) 150 D) 120 E) 90

3) 5 farklı bilgisayar oyunu oynayan Ahmet, üst üste 2 gün aynı oyunu oynamamaktadır. Buna
göre Ahmet 5 gün içerisinde kaç farklı seçim yapabilir?

4) 3 farklı mektup, 4 posta kutusuna;

a) Koşulsuz kaç farklı şekilde atılabilir?

b) Bir kutuya en çok bir mektup gelecek şekilde kaç farklı durumda atılabilir?

22
 Sayma ve Olasılık

5) 6 kişinin katıldığı yarışta ilk üç derece kaç farklı şekilde sonuçlanabilir?

A) 216 B) 180 C) 120 D) 90 E) 60

6) 2 farklı oyuncak 5 çocuğa kaç değişik şekilde dağıtılabilir?

7) " 0, 1, 2, 3, 4, 5 , kümesinin elemanlarını kullanarak 5 ile bölünebilen üç basamaklı kaç sayı

yazılabilir?

A) 45 B) 60 C) 72 D) 90 E) 120

8) Birbirinden farklı 5 matematik, 6 fizik ve 3 kimya kitabı arasından 1 matematik, 1 fizik ve 1

kimya kitabı almak isteyen bir öğrenci kaç farklı seçim yapabilir?

A) 45 B) 60 C) 90 D) 120 E) 150

9) A = " 3, 4, 5, 6, 7 , kümesinin elemanları ile küçükten büyüğe, rakamları farklı, 3 basamaklı

sayılar yazılacaktır. Buna göre 37. sıradaki sayı aşağıdakilerden hangisidir?

A) 567 B) 675 C) 576 D) 645 E) 634

10) A = " 0, 3, 4, 7, 8, 9 , kümesinin elemanları ile rakamları farklı 3 basamaklı kaç çift sayı yazıla-
bilir?

Permütasyon (Diziliş)

Bilgi

n, r ! N , r 2 0 ve r # n olmak üzere n elemanlı bir kümenin birbirinden farklı r tane elemanının

her bir dizilişine bu kümenin r li permütasyonu denir. n elemanlı bir kümenin r li permütasyonlarının
sayısı

P ^n, r h ile gösterilir.

P ^ n, r h =
n!
dir.
^n - r h !
n farklı elamanın n li dizilişlerinin sayısı P ^n, nh =
n! n! n!
= n! şeklindedir.
^n - nh !
= =
0! 1

23
1

ÖRNEK

A = " 1, 2, 3, 4 , kümesinin 2 li dizilişlerini bulalım.

ÇÖZÜM

A = " 1, 2, 3, 4 , kümesinin 2 li dizilişleri

(1, 2), (1, 3), (1, 4), (2, 1), (2, 3), (2, 4), (3, 1), (3, 2), (3, 4), (4, 1), (4, 2), (4, 3) şeklinde olup 12 tanedir.

P ^ 4, 2 h =
4! 4! 4 $ 3 $ 2!
= 4 $ 3 = 12 olur.
^ h
= =
4 - 2 ! 2 ! 2!

ÖRNEK

10 kişiden herhangi ikisinin 2 kişilik bir koltuğa kaç farklı şekilde oturabileceğini bulalım.

ÇÖZÜM

I. yol II. yol

P ^10, 2h =
10! 10 $ 9 $ 8!
= = 90 olur. Çarpma yöntemine göre;
8! 8!
1. yere 10 kişiden biri, 2. yere 9 kişiden biri gelebilir.
Bu durumda 10 $ 9 = 90 olur.

ÖRNEK

A = " 1, 2, 3, 4, 5, 6 , kümesinin elemanlarını kullanarak aşağıdaki soruları cevaplayalım:

a) 4 lü permütasyonlarının sayısı kaçtır?

b) İçinde 3 olmayan 4 lü permütasyonlarının sayısı kaçtır?

c) İçinde 3 olan 4 lü permütasyonlarının sayısı kaçtır?

ÇÖZÜM

a) 6 elemandan 4 tanesinin diziliş sayısı P ^6, 4h =

6! 720
= 360 olur.
^ h
=
6 - 4 ! 2!

b) “3” olmazsa kalan 5 elemandan 4 tanesinin diziliş sayısını hesaplarız.

P ^ 5, 4 h =
5!
= 120 olur.
^5 - 4h !
c) Tüm 4 lü diziliş sayılarından içinde 3 olmayan 4 lü diziliş sayılarını çıkarırız.
P ^6, 4h - P ^5, 4h = 360 - 120 = 240 olur. Diğer bir çözüm şekli aşağıdaki gibidir:
^3, ?, ?, ?h, ^?, 3, ?, ?h, ^?, ?, 3, ?h, ^?, ?, ?, 3h olmak üzere 3 sayısını 4 farklı durumda yerleştirebiliriz.
Bu durumda 4 $ P ^5, 3h olur. Yani 4 $ 60 = 240 olur.

24
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

4 farklı gömlek ve 5 farklı yeleğin bir vitrinde, gömleklerden herhangi ikisi yan yana gelmemek üzere

kaç değişik şekilde sıralanabileceğini bulalım.

ÇÖZÜM

Y Y Y Y Y

Yelekleri önce sıralarsak P ^ 5, 5 h = 5! sıralama sayısı olur.

Yelekleri dizdikten sonra gömleklerin yan yana gelmemeleri için yukarıdaki gibi düşünürsek 6 boş
yer kalır.
Bu durumda 1. gömlek için 6 yer, 2. gömlek için 5, 3. gömlek için 4, 4. gömlek için 3 yer kalmış olur.
Gömlekleri P ^6, 4h = 6 $ 5 $ 4 $ 3 farklı şekilde dizeriz.
O hâlde 4 farklı gömlek ve 5 farklı yelek istenilen koşulda 5! $ 6 $ 5 $ 4 $ 3 farklı şekilde dizilebilir.

ÖRNEK

Aralarında Müge ve Duygu’nun da bulunduğu 6 kişilik bir grup fotoğraf çektirecektir. Müge ve
Duygu’nun yan yana gelmemesi koşulu ile bu kişilerin kaç farklı şekilde fotoğraf çektirebileceklerini
bulalım.

ÇÖZÜM

6 kişinin koşulsuz diziliş sayısından Müge ve Duygu’nun yan yana olduğu durum sayısını çıkaralım.
Koşulsuz P (6, 6) = 6! = 720 farklı durum vardır. Duygu ve Müge’yi bir kişi olarak düşünürsek kalan 4
kişi ile 5 kişi olurlar. Bu 5 kişinin kendi aralarında sıralanış durumu P (5, 5) = 5! = 120 dir.
Duygu ve Müge kendi aralarında P (2, 2) = 2! = 2 farklı şekilde sıralanacaklarından toplam diziliş
sayısı 5! $ 2! = 240 tanedir.
Koşulsuz 720 farklı dizilişten Müge ve Duygu’nun yan yana gelmesi koşulu olan 240 farklı dizilişi
çıkarırsak 720 - 240 = 480 farklı diziliş buluruz.

25
1

Alıştırmalar 1-2

1) 4 evli çift, evli çiftler yan yana gelmek koşulu ile kaç değişik şekilde sıralanabilir?

A) 18 B) 24 C) 48 D) 96 E) 384

2) 4 çocuk ve 3 anneden oluşan bir grup, yan yana dizilmiş olan 7 sandalyeye baştaki ve sondaki
sandalyelere anneler gelmemek koşuluyla kaç farklı şekilde oturabilir?

3) " a, b, c, d, e , kümesi veriliyor. Buna göre aşağıda boş bırakılan yerleri doldurunuz.

a) Bu kümenin 2 li permütasyonlarının sayısı ..................................

b) Bu kümenin 3 lü permütasyonlarının sayısı ..................................

c) 2 li permütasyonlarının içinde a bulunanlarının sayısı ..................................

ç) 2 li permütasyonlarının içinde a ve b den yalnız biri bulunanların sayısı ..................................

d) 3 lü permütasyonlarının içinde hem a hem b bulunanların sayısı ...................................

4) P ^n, 3h = 4 $ P ^n, 2h ise n kaçtır?

A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9

5) Farklı 4 kırmızı kalem ile yine farklı 3 yeşil kalem, yeşiller yan yana olmak üzere kaç farklı
şekilde dizilir?

A) 120 B) 240 C) 360 D) 520 E) 720

6) " 0, 3, 5, 7, 9 , kümesinin elemanları ile yazılabilen 3 basamaklı ve rakamları farklı 5 ile bölüne-
bilen kaç sayı vardır?

A) 12 B) 18 C) 21 D) 24 E) 30

7) “İSTANBUL” kelimesinin harfleri kullanılarak üç harfli kaç farklı diziliş yapılabilir?

8) 3 farklı mektup, 4 posta kutusuna kaç farklı şekilde atılabilir?

26
 Sayma ve Olasılık

Tekrarlı Permütasyon

Etkinlik

 3 , 4, 5 sem­bol­le­ri­ni yan ya­na kaç de­ği­şik bi­çim­de sı­ra­la­ya­bi­lir­si­niz? El­de et­ti­ği­niz so­nu­ca
na­sıl var­dı­nız?

 Sem­bol­ler­den 5 ye­ri­ne 3 ol­say­dı so­nuç ay­nı olur muy­du? Ne­den?

 Sem­bol­le­rin hep­si ay­nı olur­sa kaç fark­lı sı­ra­la­ma ya­pı­la­bi­lir? Nedenini açıklayınız.

 3 fark­lı nes­ne­nin di­zi­liş sa­yı­sı ile iki­si ay­nı 3 nes­ne­nin di­zi­li­şi sayısı ara­sın­da na­sıl bir ba­ğın­tı
var­dır? Aynı olan nesneler diziliş sayısını kaç kat azaltıyor? Açıklayınız.

 5 fark­lı sem­bo­lün di­zi­liş sa­yı­sı ile 3 ta­ne­si ay­nı 5 sem­bo­lün di­zi­liş sa­yı­sı ara­sın­da na­sıl bir
ba­ğın­tı var­dır?

 Yu­ka­rı­da­ki son iki so­ru­dan yo­la çı­ka­rak na­sıl bir so­nu­ca var­dı­nız? Açık­la­yı­nız.

ÖRNEK

A, B, C, D, E ve A, A, A D, E harf­le­ri­nin ka­çar fark­lı şe­kil­de di­zi­le­bi­le­ce­ği­ni bulalım.

ÇÖZÜM

ABC A A ­A
ACB A A ­A
BAC A A ­A
BCA A A ­A
CAB A A ­A
CBA A A ­A

3!
3! = 6 =1
3!

A, B, C, D ve E harf­le­ri­ni 5! = 120 de­ği­şik şe­kil­de sı­ra­la­ya­bi­li­riz.

A, A, A, D, E harflerinin dizilişlerinde aynı olan harflerin kendi aralarındaki yer değişimlerinin oluştur-
duğu dizilişler aynı olur. A, A, A harfleri yerine A, B, C harfleri olsaydı bu harflerin kendi arasında 3! deği-
5!
şik dizilişi olacaktı. Bu nedenle A, A, A, D, E harfleri kendi aralarında 3! = 20 değişik şekilde dizilebilir.

Bilgi

n tane nesnenin n 1 tanesi, n 2 tanesi, ..., n r tanesi kendi aralarında özdeş ve n 1 + n 2 + n 3 + ... + n r = n
n!
olsun. Bu durumda n tane nesnenin farklı permütasyonlarının sayısı ile bulunur.
n 1 ! · n 2 ! · n 3 ! · ... · n r !

27
 1

ÖRNEK

“ALA­BA­LIK” ke­li­me­sin­de­ki harf­ler­le bir­bi­rin­den fark­lı kaç ta­ne 8 harf­li an­lam­lı ve­ya an­lam­sız harf
dizilimi yapabileceğimizi bulalım.

ÇÖZÜM

Dizilimdeki 8 harf de bir­bi­rin­den fark­lı ol­say­dı 8! de­ği­şik dizilim ya­zı­la­bi­lir­di. Fakat 3 tane A harfi kendi
aralarında yer değişse bile oluşan dizilişler aynı olur. Aynı şekilde 2 tane L harfinin de kendi aralarında
yer değişmesi ile oluşan dizilişler de aynı olacaktır. Bu nedenle
2
8! 8 · 7 · 6 · 5 · 4 · 3!
= = 3360 tane harf dizilimi ya­pılabilir.
2! · 3! 2 · 3!

ÖRNEK

ATA­TÜRK ke­li­me­si­nin harf­le­ri­ kul­la­nıla­rak 7 harf­li kaç fark­lı harf diziliminin oluş­tu­ru­la­bi­le­ce­ği­ni bu-
lalım.

ÇÖZÜM

7!
ATA­TÜRK ke­li­me­sin­de 2 ta­ne A, 2 ta­ne T ol­du­ğun­dan = 1260 ta­ne bulunur.
2! · 2!

ÖRNEK

“KA­TA­RAKT” ke­li­me­si­nin harf­le­riy­le K ile baş­la­yıp K ile bi­ten 8 harf­li kaç harf dizilimi yapabileceğimizi
bulalım.

ÇÖZÜM

İlk ve son harf­ler K ol­du­ğu için ge­ri­ye ka­lan 6 harf için tek­rar­lı per­mü­tas­yon sayısını veren formülü
kullanarak,
2
6! 6 · 5 · 4 · 3!
= = 60 bulunur.
3! · 2! 3! · 2

ÖRNEK

2333232 sa­yı­sın­da­ki ra­kam­la­rı kul­la­na­rak 7 ba­sa­mak­lı kaç fark­lı sa­yı ya­za­bi­le­ce­ği­ni bulalım.

ÇÖZÜM

2333232 sayısında 3 tane 2, 4 tane 3 rakamı bulunmaktadır. Bu nedenle 2333232 sayısındaki ra-
7! 7 · 6 · 5 · 4!
kamların yer değiştirilmesi ile 7 basamaklı = = 35 fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­lir.
3! · 4! 3 · 2 · 4!

28
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

788668 sa­yı­sı­nın ra­kam­la­rı kul­la­nı­la­rak 6 ba­sa­mak­lı, 7 ile baş­la­yıp 6 ile bit­me­yen kaç ta­ne sa­yı ol­
du­ğu­nu bulalım.

ÇÖZÜM

7 ile baş­la­yan­la­rın sa­yı­sın­dan 7 ile baş­la­yıp 6 ile bi­ten­le­rin sa­yı­sı­nı çı­ka­ra­rak so­nu­cu bu­la­bi­li­riz. İlk
ön­ce 7 ile baş­la­yan kaç fark­lı sa­yı ya­za­bi­le­ce­ği­mi­zi bulalım. İlk ra­kam 7 ola­ca­ğın­dan ge­ri­ye ka­lan 5 ra­
kam için tek­rar­lı permütasyon sayısını veren formülü kullanırsak
5! 5 · 4 2 · 3!
= = 10 fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­lir.
2! · 3! 2 · 3!
7 ile baş­la­yan 10 sa­yı için­den kaç ta­ne­si­nin 6 ile bit­me­di­ği­ni bul­mak için de 6 ile bi­ten sa­yı­la­rın kaç
ta­ne ol­du­ğu­nu düşünelim. Ön­ce 7 ile 6 kul­la­nıl­dı­ğın­dan ka­lan 4 ra­kam ile kaç fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­le­ce­ği­ni
bulalım.
4! 4 · 3!
= = 4 fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­lir.
3! 3!
Bu du­rum­da 7 ile baş­la­yıp 6 ile bit­me­yen sa­yı­la­rın sa­yı­sı 10 - 4 = 6 olur.

ÖRNEK

A
Çizgilerin üzerinden giderek en kısa yolu izlemek
koşulu ile A noktasında bulunan bir farenin B nokta-
K
sındaki peynire kaç farklı şekilde ulaşabileceğini bu-
lalım.
B
G G
D

B
ÇÖZÜM

A dan B ye her kı­sa yol 4 ta­ne G ve 7 ta­ne D den olu­şan bir harf A

di­zi­si­dir. Yo­lun de­ğiş­me­si sa­de­ce bu harf­le­rin ken­di ara­la­rın­da yer G

D D
de­ğiş­tir­me­si de­mek­tir. Yan­da­ki şe­kil­de iki ta­ne­si GDDGDDGGDDD
ve DDDGDDDGGDG ola­rak ve­ri­len harf di­zi­si de bun­lar­dan iki­si­ G D D

dir. G
4 ta­ne G, 7 ta­ne D har­fin­den olu­şan 11 ta­ne har­fin ken­di ara­
G D D D
sın­da di­zi­liş sa­yı­sı tek­rar­lı per­mü­tas­yon sayısını veren formül ile
bulunabilir. Bu du­rum­da fare peynire B
3
11! 11· 10 · 9 · 8 · 7!
= = 330 ta­ne fark­lı yoldan ulaşır.
4! · 7! 4 · 3 · 2 · 7!

29
 1

ÖRNEK

22523353 sa­yı­sı­nın ra­kam­la­rı­nı kul­la­na­rak 8 ba­sa­mak­lı;

a) Kaç fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­le­ce­ği­ni,
b) Kaç fark­lı çift sa­yı ya­zı­la­bi­le­ce­ği­ni,
c) 5 ile baş­la­yıp 2 ile bi­ten kaç fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­le­ceği­ni bulalım.

ÇÖZÜM

2
8! 8 · 7 · 6 · 5 · 4 · 3!
a) = = 560 fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­lir.
2! · 3! · 3! 2 · 3 · 2 · 3!

b) Son ba­sa­ma­ğı 2 ola­ca­ğın­dan ge­ri ka­lan 7 ra­kam ile kaç fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­le­ceği­ni bu­lu­ruz. Bu
du­rum­da,

7! 7 · 6 · 5 · 4 · 3!
= = 210 fark­lı çift sa­yı ya­zı­la­bi­lir.
2! · 2! · 3! 2 · 2 · 3!

c) 5 ile baş­la­yıp 2 ile bi­te­ce­ğin­den ge­ri­ye ka­lan 6 ra­kam ile kaç fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­le­ce­ği­ni bu­lu­ruz.
Bu­ra­dan;
2
6! 6 · 5 · 4 · 3!
= = 60 fark­lı sa­yı ya­zı­la­bi­lir.
2! · 3! 2 · 3!

Alıştırmalar 1-3

1) “SA­YI­SAL” ke­li­me­si­nin harf­le­ri­kul­la­nıla­rak an­lam­lı ya da an­lam­sız 7 harf­li kaç fark­lı harf dizilimi
ya­zı­la­bi­lir?

2) “PA­RAM­PAR­ÇA” ke­li­me­si­nin harf­le­ri­kul­la­nıla­rak R ile baş­la­yan, A ile bi­ten 10 harfli anlamlı ya

da anlamsız kaç fark­lı harf dizilimi ya­zı­la­bi­lir?

3) “KELEBEK” kelimesinin harfleri kullanılarak K ile başlayan, E ile bitmeyen anlamlı veya anlam-
sız, 7 harfli kaç fark­lı harf dizilimi yazılabilir?

4) 20055444 sa­yı­sı­nın ra­kam­la­rı­nın yer­le­ri de­ğiş­ti­ri­le­rek 8 ba­sa­mak­lı kaç çift sa­yı ya­zı­la­bi­lir?

30
 Sayma ve Olasılık

Kombinasyon (Seçme)

Bilgi

n elemanlı bir kümenin r elemanlı alt kümelerinin her birine n nin r li kombinasyonu denir.

n, r ! N ve n $ r olmak üzere n elemanlı bir kümenin r elemanlı kombinasyonlarının sayısı

n n
C ^n, r h veya c m ile gösterilir. C ^n, r h = c m =
n!
olur.
r r ^ n - 1 h $ r!
n n n n
 c m = c m = 1  c m= c m= n
0 n 1 n- 1
n n n n n n
c m= = c m c m + c m + c m + ... + c m = 2 n
n! n!
^n - ^n - r hh ! · ^n - r h ! r! · ^ n - r h !
= 
n-r r 0 1 2 n

 P ^n, r h = r! $ C ^n, r h

 Kombinasyonda sıralamanın önemi yoktur; n elemanın r li seçimleri söz konusudur. Permüta-

yonda ise sıralı diziliş vardır.

Bilgi

n
n elemanlı bir kümenin r elemanlı alt kümelerinin sayısı c m ile hesaplanır.
r

ÖRNEK

Aşağıdaki ifadelerin sonuçlarını bulalım.

6 10 7
a) e o b) e o c) e o
0 2 4

ÇÖZÜM

6
a) 6 elemanlı bir kümenin sıfır elemanlı alt kümesi boş kümedir. O da 1 tanedir. e o = 1 olur.
0
10
b) e o =
10! 10 $ 9 $ 8!
= = 45 olur.
2 8! $ 2! 2 $ 1 $ 8!
7
c) e o =
7! 7$6$5
= = 35 olur.
4 4! $ 3! 3$2$1

31
 1

ÖRNEK

n n
c m + c m = 28 ise n kaçtır?
1 2

ÇÖZÜM

n n n $ ^n - 1h $ ^n - 2h !
c m + c m = 28 & n + n!
^n - 2h ! $ 2! ^n - 2h ! $ 2
= 28 & n + = 28
1 2
n $ ^n - 1h ^n + 1h $ n
& n+ 2 = 28 & 2 = 28

^n + 1h $ n = 56 & Ardışık iki doğal sayının çarpımı 56 ise 8 $ 7 = 56 olur. Yani n = 7 bulunur.

ÖRNEK

A = " a, b, c, d, e, f , kümesi verilsin. Buna göre aşağıdaki soruları cevaplayalım.

A kümesinin;
a) 3 elemanlı kaç alt kümesi vardır?
b) 3 elemanlı kaç alt kümesinde “a” bulunur?
c) 3 elemanlı kaç alt kümesinde hem “a” hem “b” bulunur?
ç) 3 elemanlı kaç alt kümesinde “a” bulunur, “b” bulunmaz?

ÇÖZÜM

a) 6 elemanlı bir kümenin 3 elemanlı alt kümelerinin sayısı,

6
e o = 6! = 6 · 5 · 4 = 20 olur.
3 3! · 3 ! 3 · 2 ·1
b) “a” bulunan 3 elemanlı alt kümeleri " a, ?, ? , ile gösterelim. “a” kesin olarak yer aldığı için “a” nın
haricindeki elemanlardan iki tane seçmemiz yeterlidir.
5
Bu durumda a nın dışındaki 5 elemandan 2 tane elemanı e o =
5·4
= 10 farklı biçimde seçeriz.
2 2 ·1
c) Hem “a” hem de “b” nin bulunduğu 3 elemanlı alt kümeleri " a, b, ? , ile gösterelim.
4
O hâlde a ve b hariç geriye kalan 4 elemandan 1 taneyi e o = 4 farklı biçimde seçeriz.
1
ç) “a” nın bulunduğu 3 elemanlı alt kümeleri " a, ?, ? , ile gösterelim.
“a” hariç 5 eleman kalır. “b” de bu seçimde yer almayacağına göre 4 elemandan 2 tane seçmeliyiz.
4
Bu durumda e o =
4·3
= 6 olur.
2 2 ·1

ÖRNEK

6 kişiden 2 kişilik kaç ekip oluşturabileceğimizi bulalım.

ÇÖZÜM

6
e o= 6! 6 $ 5 $ 4! 6$5
= 15 ekip oluşturabiliriz.
^ 6 - 2 h ! $ 2!
= =
2 4! $ 2 $ 1 2$1

32
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

" 1, 2, 3 , kümesinin alt kümelerini bularak n elemanlı bir kümenin tüm alt kümelerinin sayısının 2n ile
hesaplandığını gösterelim.

ÇÖZÜM

3
" , $ Sıfır elemanlı alt küme sayısı: e o = 1
0
3
" 1 ,, " 2 ,, " 3 , $ Bir elemanlı alt küme sayısı: e o = 3
1
3
" 1, 2 ,, " 1, 3 ,, " 2, 3 , $ İki elemanlı alt küme sayısı: e o = 3
2
3
" 1, 2, 3 , $ Üç elemanlı alt küme sayısı: e o = 1
3
3 3 3 3
Bu durumda tüm alt kümelerin sayısı: e o + e o + e o + e o = 2 3 olur.
0 1 2 3

Dolayısıyla n elemanlı bir kümenin tüm alt kümelerinin sayısı,

n n n n
c m + c m + c m + ... + c m = 2 n olur.
0 1 2 n
Aynı hesabı saymanın temel ilkesi ile yapabiliriz.

" a, b , kümesini ele alalım. Elemanın alt kümede olmadığını 0 ile, alt kümede olduğunu ise 1 ile
gösterelim.
" a, b ,
_
b
.. b
0 0 $ " , bb Buradan yola çıkarak a nın olması ve olmaması gibi 2 durumu vardır.
1 0 $ "a, ` Aynı şekilde b nin de 2 durumu vardır.
b
0 1 $ "b, b Dolayısıyla 2 $ 2 = 2 2 durum söz konusudur.
1 1 $ " a, b , b
b
a
" a , b , c , kümesini alırsak;
" a, b, c ,
...
0 0 0$" ,
1 0 0 $ "a,
0 1 0 $ "b,
0 0 1 $ "c,
1 1 0 $ " a, b ,
1 0 1 $ " a, c ,
0 1 1 $ " b, c ,
1 1 1 $ " a, b, c ,

a, b ve c den her biri için “olma ve olmama” şeklinde 2 durum vardır.

O hâlde 2 $ 2 $ 2 = 2 3 olur. n tane eleman için 2 $ 2 $ 2 $ ... $ 2 = 2 n durum olur.

14444244443
n tan e

33
 1

ÖRNEK

10 kişilik bir grup olsun. Aşağıdaki soruları çözelim:

a) Rastgele 3 kişi kaç farklı şekilde seçilebilir?
b) Bir başkan, bir başkan yardımcısı ve bir de sekreter olması koşuluyla kaç farklı seçim yapılabilir?

ÇÖZÜM

10
a) Rastgele 3 kişi e o = 10 $ 9 $ 8 = 120 farklı şekilde seçilebilir.
3 3$2$1
b) Bu seçimi 2 farklı yoldan hesaplayalım.
I. yol
10 kişiden bir başkan, 10 farklı şekilde seçilebilir.
Geriye kalan 9 kişiden başkan yardımcısı, 9 farklı şekilde ve son olarak kalan 8 kişiden bir sekreter,
8 farklı şekilde seçilebilir.
Bu durumda çarpma yöntemine göre 10 $ 9 $ 8 = 720 farklı seçim yapılabilir.
II. yol
10
Öncelikle üç kişinin seçim sayısı e o = 120 farklı şekilde olur.
3
Bu üç kişinin başkan, başkan yardımcısı ve sekreter olarak görevlendirilme sayısı 3! = 6 olduğundan
10
e o $ 3! = 120 $ 6 = 720 farklı şekilde bir başkan, bir başkan yardımcısı ve bir de sekreter seçe-
3
biliriz.

ÖRNEK

5 fizikçi ve 3 matematikçi arasından 3 kişilik komisyon seçilecektir.

Buna göre aşağıdaki soruları cevaplayalım:
a) Koşulsuz kaç farklı seçim yapılabilir?
b) Komisyonda matematikçi olmamak üzere kaç farklı seçim yapılabilir?
c) Komisyonda 1 tane matematikçi olmak üzere kaç farklı seçim yapılabilir?

ÇÖZÜM

a) Koşulsuz dediği için 8 kişiden 3 kişi rastgele seçilecektir.

8
e o = 8 $ 7 $ 6 = 56 olur.
3 3$2$1

b) Matematikçi olmayacaksa tüm seçim fizikçilerden yapılır.

5
e o = 5 $ 4 $ 3 = 10 olur.
3 3$2$1

c) Matematikçilerden 1 kişi olacaksa kalan 2 kişi fizikçilerden seçilir.

3 5
e oe o = 3 $ 5 $ 4 = 30 olur.
1 2 2$1

34
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

Depremden zarar görmüş olan bir şehrimize sağlık hizmetleri vermek üzere 6 doktor ve 4 hemşire
arasından ikisi doktor ve ikisi hemşire olmak üzere 4 kişilik ekip oluşturulacaktır. Doktorlardan belirli bir
kişi gönüllü olarak bu yardım ekibi içinde kesin olarak yer alacaksa kaç değişik seçim yapılabileceğini
bulalım.

ÇÖZÜM

1 doktor belli (yani seçilmesi kesin) olduğundan 1 doktor seçimi yeterlidir. Doktorlardan birini ayırır-
sak 5 doktor kalır.
5
O hâlde e o = 5 farklı yolla doktor seçilebilir.
1
4
4 hemşireden 2 tanesi de e o =
4$3
= 6 farklı yolla seçilir.
2 2$1
5 4
O hâlde istenilen koşullarda d n $ d n = 5 $ 4 $3
2 $ 1 = 5 · 6 = 30 farklı seçim yapılabilir.
1 2

ÖRNEK

5 matematik ve 3 fizik kitabı arasından 3 kitap seçilecektir.

a) Bu üç kitaptan 1 i matematik, 2 si fizik olmak üzere kaç değişik seçim yapılabileceğini,
b) En az biri matematik kitabı olmak üzere kaç değişik seçim yapılabileceğini bulalım.

ÇÖZÜM

a) 5 matematik kitabından 1 tane ve 3 fizik kitabından 2 tane olmak üzere 3 kitabı

5 3
e o $ e o = 5 $ 3 $ 2 = 15 farklı şekilde seçebiliriz.
1 2 2$1

b) En az 1 tanesinin matematik kitabı olması için seçilen matematik kitaplarının sayısı 1 veya 1 den
fazla olmalıdır. Bu durumda

5 3 5 3 5
e oe o + e oe o + e o = 5 $ 3 $ 2 + 5 $ 4 $ 3 + 5 $ 4 $ 3 = 55 farklı seçim yapabiliriz.
1 2 2 1 3 2$1 2$1 3$2$1
Bununla birlikte en az 1 matematik kitabı seçmek, tüm seçimlerin içinde 3 ünün de fizik kitabı olduğu
seçimlerin olmaması demektir.
8 3
O hâlde ikinci yol olarak e o - e o =
8$7$6
- 1 = 55 şeklinde de bulabiliriz.
3 3 3$2$1

35
 1

ÖRNEK

5 farklı mavi bilye ve yine 4 farklı kırmızı bilye arasından içinde en az bir kırmızı bilye bulunan 4 bil-
yeyi kaç değişik şekilde seçebileceğimizi bulalım.

ÇÖZÜM

Toplam 9 bilyenin 4 lü seçimlerinden, 4 ünün de mavi olduğu seçimleri çıkarırsak içinde en az 1 kır-
mızı bilyenin bulunduğu 4 bilyeyi seçmiş oluruz.
9 5
O hâlde e o - e o =
9$8$7$6
- 5 = 121 değişik şekilde seçim yapabiliriz.
4 4 4$3$2$1

ÖRNEK

A = " 1, 3, 5, 7, 9 , ve B = " 2, 4, 6, 8 , olmak üzere A dan 2, B den 3 eleman alarak kaç tane 5 basa-
maklı sayı yazabileceğimizi bulalım.

ÇÖZÜM

5 4 5 4
A dan 2 eleman e o yolla, B den 3 eleman e o yolla seçilebileceğinden bu 5 rakam, e o $ e o yolla
2 3 2 3
seçilir. Seçilen 5 rakam, 5! farklı şekilde sıralanır.
5 4
O hâlde e o $ e o $ 5! =
5$4
$ 4 $ 120 = 4800 tane sayı yazabiliriz.
2 3 2$1

ÖRNEK

Düzlemde herhangi 3 ü doğrusal olmayan 8 nokta veriliyor.

a) Köşeleri bu noktalar olacak şekilde en çok kaç farklı üçgen oluşturulacağını,
b) Herhangi iki nokta ile en çok kaç farklı doğru oluşturulacağını bulalım.

ÇÖZÜM

a) Doğrusal olmayan 3 nokta bir üçgen belirteceği için C ^8, 3h =

8$7$6
= 56 tane üçgen buluruz.
3$2$1
b) 2 nokta bir doğru belirttiğinden C ^8, 2h =
8$7
= 28 tane doğru buluruz.
2$1
ÖRNEK

Düzlemde herhangi 2 si paralel olmayan 9 farklı doğrunun en çok kaç noktada kesişebileceğini bu-
lalım.

ÇÖZÜM

2 doğru 1 noktada kesişebileceğinden 9 doğrudan herhangi 2 doğru seçimi bize cevabı verir.
9
e o = 9 $ 8 = 36 olur.
2 2$1

36
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

Yandaki şekilde d1 doğrusu üzerinde 4 nokta, d2 doğ- A B C D

d1
rusu üzerinde 5 nokta vardır. d 1 ' d 2 ise köşeleri bu 9
d2
noktadan üçü olacak şekilde en çok kaç üçgen oluştura- E F G H L

bileceğimizi bulalım.

ÇÖZÜM

d1 d1
Yandaki şekle göre düşünürsek
tabanın d 1 ve d 2 doğruları üzerinde-
bulunduğu iki durum vardır. d2 d2

4 5
Buna göre tabanı d 2 doğrusu üzerinde alırsak e o $ e o tane üçgen, tabanı d 1 doğrusu üzerinde
1 2
4 5
alırsak e o $ e o tane üçgen ve toplamda
2 1

4 5 4 5
e o $ e o + e o $ e o = 4 $ 5 $ 4 + 4 $ 3 $ 5 = 40 + 30 = 70 tane üçgen oluşturabiliriz.
1 2 2 1 2$1 2$1

9 4 5
Veya e o - e o - e o =
9$8$7 5$4$3
-4- = 70 şeklinde de sonuç bulunabilir.
3 3 3 3$2$1 3$2$1

Alıştırmalar 1-4

1) 5 erkek, 4 kadın arasından 2 si erkek ve 3 ü kadın olmak üzere 5 kişilik çalışma ekibi kaç de-
ğişik şekilde seçilebilir?

A) 40 B) 50 C) 60 D) 70 E) 80

2) Aşağıdaki işlemlerin sonucunu bulunuz.

8 9 10
a) e o b) e o c) e o
2 3 2
n n n
ç) c m d) c m e) c m
0 1 n
3) Aşağıdaki ifadeler doğru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

( ) 5 kişiden herhangi 2 kişi 15 farklı şekilde seçilebilir.

( ) 4 elemanlı bir kümenin en az bir elemanlı alt küme sayısı 15 tir.

( ) Herhangi 3 ü doğrusal olmayan 5 noktadan üçü köşesi olacak şekilde en çok 15 tane üçgen
oluşturulabilir.
15 15
( ) e o= e o
2 3
5 5 5 5 5
( ) e o + e o + e o + e o + e o = 32
1 2 3 4 5

37
1

4) 6 kişi içerisinden 3 kişilik bir ekip oluşturulacaktır. Ancak belirli iki kişi bu ekip içinde aynı anda
bulunmayacağına göre kaç farklı ekip oluşturulabilir?

A) 6 B) 10 C) 12 D) 15 E) 16

5)

C Şekildeki 7 noktanın üçü üçgenin köşesi olacak şekilde en çok kaç

B D tane üçgen oluşturulur?

A E

A) 42 B) 35 C) 24 D) 21 E) 18

6) 5 kişinin katıldığı bir sınav, başarı yönünden kaç farklı şekilde sonuçlanabilir?

A) 120 B) 90 C) 60 D) 48 E) 32

7) A = " 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 , kümesindeki elemanlarla 1 rakamı çift, 2 rakamı tek ve rakamları

farklı 3 basamaklı kaç sayı yazılabilir?
A) 454 B) 240 C) 180 D) 120 E) 60

8) 7 kişiden 4 lü ve 3 lü 2 grup oluşturulacaktır. Belirli iki kişi aynı grupta olmak üzere kaç farklı
gruplama yapılabilir?
A) 15 B) 24 C) 32 D) 40 E) 42

9) Bir düzlemde bulunan 7 doğrudan 3 tanesi paraleldir. Bu doğrular en fazla kaç noktada kesi-
şebilir?
A) 8 B) 10 C) 12 D) 18 E) 20

10) d5
d6
d7 Şekilde d 1 ' d 2 ' d 3 ' d 4 ve d 5 ' d 6 ' d 7 ise kaç farklı
d1 paralelkenar vardır?
d2

d3

d4

A) 12 B) 14 C) 16 D) 18 E) 20

38
 Sayma ve Olasılık

Okuma Metni

ÖMER HAYYAM (1048-1131)

Ömer Hayyam, zamanında daha çok bilgin olarak ün kazandı.
İran’ın Selçuklular yönetiminde olduğu bir çağda yetişen Hayyam, Ho-
rasan ülkesindeki büyük şehirleri, Belh, Buhara ve Merv gibi bilim mer-
kezlerini gezdi, bir ara Bağdat’a da gitti. Zamanının hükümdarlarından,
özellikle Selçuklu Sultanı Melikşah ve Karahanlı Şemsülmülk’ten bü-
yük yakınlık gördü. Saraylarında, meclislerinde bulundu. Reşidüddin’in
“Cami-üt-Tevarih” adlı eserinde anlattığına göre Ömer Hayyam ile okul
arkadaşıydılar.
Hayyam’ın fizik, metafizik, matematik, astronomi ve şiir konuların- Temsili resim
da çeşitli eserleri vardır. Bunlar arasında İbni Sina’nın Temcid (Yücel-
me) adlı eserinin yorum ve tercümesi de yer alır. Zamanında bir bilgin olarak ün kazanan Ömer
Hayyam’ın edebiyat tarihindeki yerini belirleyen, sonraki yüzyıllarda Doğu İslam dünyasının en
büyük şairlerinden biri olarak anılmasına yol açan Rubaiyat’ıdır (Dörtlükler).
Öğrenimini tamamlayan Ömer Hayyam, günümüze ulaşmayan pek çok kitabının yanı sıra ken-
disine büyük ün ve saygınlık kazandıran Cebir Risaliyesi’ni ve Rubaiyat’ı kaleme almıştır.
On bölümden oluşan Cebir Risaliyesi’nde üçüncü dereceden denklemleri incelemiş ve bu denk-
lemleri sınıflandırmıştır. Matematik bilgisi ve yeteneği zamanın çok ötesinde olan Ömer Hayyam,
denklemlerle ilgili başarılı çalışmalar yapmış ancak negatif, kesirli ve sanal kökleri görememiştir.
Sadece pozitif köklere ulaşmayı başaran Hayyam ayrıca üçüncü dereceden denklemlerin en fazla
iki kökünü bulabilmiştir. Ayrıca Pascal (Paskal) üçgeni olarak bilinen üçgenle ilgili de bir kitap yaz-
dığı bilinmektedir.
Aralarında Ömer Hayyam’ın da bulunduğu Hint, Çin, İslam medeniyetlerindeki matematikçi ve
düşünürler, Pascal Üçgeni olarak adlandırılan kavramı Pascal’dan daha önce ele almışlardır. Bu
bağlamda matematiksel bilginin oluşumunda farklı kültür ve bilim insanlarının rolü olmuştur.
(Kaynak: Meydan Larousse, kısaltılarak düzenlenmiştir.)

“Ey sevginin sırlarından habersiz yaşayanlar!

Bilin ki tüm varlığın baş kaynağı sevgidir, sevgi…’’

“Yalnız bilgili olmak değil, adam olmak;

Vefalı değil mi insan, ona bak.
Yücelerin yücesine yükselirsin,
Halka verdiğin sözün eri olarak.’’

39
 1

Pascal Üçgeni

Pascal üçgeninin her satırı 1 ile başlar ve 1 ile biter. 1 lerin dışındaki elemanların her biri bir üst sa-
tırda kendine komşu olan iki sayının toplamıyla elde edilir.

0
e o 1
0
1 1
e o e o 1 1
0 1
2 2 2
e o e o e o 1 2 1
0 1 2
3 3 3 3
e o e o e o e o 1 3 3 1
0 1 2 3
4 4 4 4 4
e o e o e o e o e o 1 4 6 4 1
0 1 2 3 4

3 3 4
Pascal üçgeninden yararlanarak e o + e o = e o olduğu görülmektedir.
1 2 2

Binom Açılımı

Bilgi

n, r ! N , n $ r olmak üzere ^a + bhn ifadesinin açılımına Binom açılımı denir.

n n n n
^a + bhn = c m a n $ b 0 + c m a n - 1 $ b 1 + c m a n - 2 $ b 2 + ... + c m a 0 $ b n
0 1 2 n

n n n n
^a - bhn = c m a n $ ^- bh0 + c m a n - 1 $ ^- bh1 + c m a n - 2 $ ^- bh2 + ... + c m a 0 $ ^- bhn
0 1 2 n
Buna göre

 Açılım yapıldığında terim sayısı ^n + 1h dir. (Toplanan her ifade terimdir.)

 a nın kuvvetleri azalırken b nin kuvvetleri artar.

 Her bir terimde kuvvetler toplamı n dir.

n
 c m $ a n - r $ b r terimi genel terimdir. Aynı zamanda baştan ^r + 1h . terim ve
r
sondan da ^n - r + 1h . terim olur.

 Açılımın katsayılar toplamını bulmak için değişkenlerin yerine 1 yazılır.

 Açılımın sabit terimini bulmak için değişkenlerin yerine 0 (sıfır) yazılır.

40
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

^a + bh6 açılımını yapalım.

ÇÖZÜM

6 6 6 6 6 6 6
^a + bh6 = e o a 6 + e o a 5 b + e o a 4 b 2 + e o a 3 b 3 + e o a 2 b 4 + e o ab 5 + e o b 6
0 1 2 3 4 5 6

^a + bh6 = a 6 + 6a 5 b + 15a 4 b 2 + 20a 3 b 3 + 15a 2 b 4 + 6ab 5 + b 6 olur.

ÖRNEK

^a - bh5 açılımını Pascal üçgeni ve Binom açılımı ile yapalım.

ÇÖZÜM

^a - bh5 de katsayılar

1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
^a - bh 5
1 5 10 10 5 1

^a - bh5 = a 5 - 5a 4 b + 10a 3 b 2 - 10a 2 b 3 + 5ab 4 - b 5 olur.

5 5 5 5 5 5
^a - bh5 = e o a 5 $^- bh0 + e o a 4$ ^- bh1 + e o a 3$ ^- bh2 + e o a 2$ ^- bh3 + e o a 1 $ ^- bh4 + e o a 0 $ ^- bh5
0 1 2 3 4 5

Etkinlik

Pascal Üçgeni

^a + bh0 = 1 1

^a + bh1 = a + b 1 1

^a + bh2 = a 2 + 2ab + b 2 1 2 1

^a + bh3 = a 3 + 3a 2 b + 3ab 2 + b 3 1 3 3 1

 Yukarıda solda verilen özdeşliklerle Pascal üçgenini ilişkilendiriniz.

 ^a + bh4 ve ^a - bh4 açılımlarını bulunuz.
 Her açılımın terim sayısını, açılımın kuvvetine göre bulabilir misiniz?

41
1

Bilgi

2n
^a + bh2n açılımında ortadaki terim r = n alınarak e o a n $ b n bulunur.
n

ÖRNEK

^2a - bh6 ifadesi a nın azalan kuvvetlerine göre açıldığında;

a) Terim sayısını,

b) Ortadaki terimi,

c) Baştan 3. terimin katsayısını,

ç) Sondan 2. terimin katsayısını bulalım.

ÇÖZÜM

a) Terim sayısı 6 + 1 = 7 olur.

6
b) r = = 3 alırsak,
2
6
e o $ ^2ah3 $ ^- bh3 ifadesi ortadaki terimi verir.
3

$ 8a 3 $ ^- bh3 = $ 8a 3 $ ^- bh3 = - 160a 3 b 3 olur.

6! 6 $ 5 $ 4 $ 3!
^ 6 - 3 h ! $ 3! 3 !$3$2$1

c) Baştan 3. terim için r = 2 alınır.

6
Yani e o $ ^2ah4 $ ^- bh2 = 15 $ 2 4 $ a 4 $ b 2 = 240a 4 b 2 olur ve katsayısı 240 tır.
2

Veya ^2a - bh6 açılımının Pascal üçgenindeki katsayıları 1, 6, 15, 20, 15, 6, 1 dir. Bu nedenle

^2a - bh6 = 1 ^2ah6 ^- bh0 + 6 ^2ah5 ^- bh1 + 15 ^2ah4 ^- bh2 + 20 ^2ah3 ^- bh3 + 15 ^2ah2 ^- bh4
+ 6 ^2ah1 ^- bh5 + 1 ^2ah0 ^- bh6 olur.

O hâlde baştan 3. terim 15 ^2ah4 ^- bh2 = 240a 4 b 2 olur.

Bu durumda baştan 3. terimin katsayısı 240 bulunur.

ç) Sondan 2. terim için kuvvetin 1 fazlasından 2 çıkarılarak r = 5 bulunur.

6
Bu durumda sondan 2. terim e o^2ah1 $ ^- bh5 = 6 $ 2 $ a $ ^- bh5 = - 12ab 5 ve katsayısı –12 olur.
5

42
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

1 3
c a2 + m ifadesinin açılımını Binom açılımı yardımı ile bulalım.
a3

ÇÖZÜM

= 1 $ ^a 2h $ c 3 m + 3 $ ^a 2h $ c 3 m + 3 $ ^a 2h $ c 3 m + 1 $ ^a 2h $ c 3 m
1 3 1 0 1 1 1 2 1 3
c a2 + 3 m
3 2 1 0
a a a a a

1 1 1
= a6 + 3 $ a4 $ 3
+ 3 $ a2 $ 6 + 9
a a a
3 1
= a 6 + 3a + + 9 bulunur.
a4 a

Alıştırmalar 1-5

1) b x + x l ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açıldığında aşağıda verilen ifadelerden doğru

1 20

olanların başına “D”, yanlış olanların başına “Y” yazınız.

20
) Baştan 4. terim e o $ x 16 $ b 1 l ile hesaplanır.
4
( x
4

20
) Ortadaki terim e o $ x 10 $ b 1 l ile hesaplanır.
10
( x
10

( ) Baştan 8. terim aynı zamanda sondan 12. terimdir.

20
) Baştan 7. terim e o $ x 6 $ b 1 l ile hesaplanır.
14
( x
6
20
) Sondan 6. terim e o $ x 5 $ b 1 l ile hesaplanır.
15
( x
15

( ) Sondan 3. terim baştan 19. terimdir.

2) b 3x - x l ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açıldığında baştan 5. terim aşağıdakilerden

1 6

hangisidir?

A) 900x 4 B) 270x 2 C) 135x 2 D) 135x - 2 E) 270x - 2

3) b x - x l ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açıldığında aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1 8

a) Ortadaki terimin katsayısı kaçtır?

b) x - 2 li terimin katsayısı kaçtır?

43
1

4) P ^x + 2h = 5x 2 - x + 3 olduğuna göre P ^2x + 1h polinomunun sabit terimi kaçtır?

A) 6 B) 7 C) 8 D) 9 E) 10

5) c b 2 + m açılımında katsayılar toplamı kaçtır?

1 7
b

A) 128 B) 120 C) 64 D) 32 E) 16

6) c 2a 2 + m açılımındaki bir terim k $ a 2 $ b m ise k + m kaçtır?

1 6
b

A) 4 B) 7 C) 14 D) 24 E) 56

1 n
7) e x + o = x n + ... + A $ x 7 $ y -6 + ... ise A kaçtır?
2y 2

A) 12 B) 15 C) 20 D) 45 E) 72

8) C ^10, 7h + C ^10, 8 h + C ^11, 9 h + C ^12, 10 h işleminin sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

A) C ^13, 10h B) C ^13, 2h C) 68 D) 12 E) 6

1 10
9) c x - m ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açılıyor. Buna göre boş bırakılan yerleri a se-
x2
çeneğindeki gibi doldurunuz.

10
a) Baştan 7. terim e o $ ^xh4 $ c - 1 m olur.
6

6 x2

b) Ortadaki terim ...................................

c) Baştan 4. terim ...................................

ç) Sondan 3. terim ...................................

d) Baştan 2. terim, sondan ................................... terimdir.

e) Sondan 6. terim, baştan ................................... terimdir.

44
 Sayma ve Olasılık

1.2. Basit Olayların Olasılıkları

Meteoroloji uzmanları, gelişen teknoloji ile günlük hava du-

rumunu % 98 olasılıkla doğru tahmin etmektedirler.
Tıpta olasılıkla ilgili olan karar verme ağaçları ile teşhis
yapma yöntemleri geliştirilmiştir.
Astronomi ve kriminolojide (suç bilimi), olasılık kavramları
önemli rol oynar.
Olasılık günlük hayatımızda da karar verme sürecinde et-
kindir.
Olasılığa günlük hayattan ne tür örnekler verebilirsiniz?

ÖRNEK

2 madeni paranın düzgün bir zemine atılması deneyinde örnek uzayı bulalım.

ÇÖZÜM

T TT
T
Y TY
Y T
T YT Y YY YT
Y
T TY TT
Y YY

Örnek uzay, E = " TT, TY, YT, YY , şeklinde bulunur.

Bilgi

Yeni bilgi kazanmak, olayların gelişimini incelemek için yapılan çalışmalara deney denir.
Deneyin mümkün olan her sonucuna da o deneye ait çıktı (sonuç) adı verilir. Örneğin madenî
paranın havaya atılması deney, yazı veya tura gelmesi çıktılardır.
Bir deneyde elde edilen çıktıların kümesine o deneyin örnek uzayı denir ve E ile gösterilir. Örneğin
madenî paranın düzgün bir zemine atılması deneyinde elde edilen çıktıların kümesi E = " T, Y , örnek
uzaydır.

45
 1

Etkinlik

 Bir madenî paranın atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?

 Üç madenî paranın birlikte atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?

 Bir zar atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?

 İki zarın birlikte atılması deneyinde örnek uzay kaç elemanlıdır?

 Bir zarın 2 kez atılması ile iki zarın birlikte atılması deneyinde örnek uzayların eleman sayısı aynı
mıdır?

Bilgi

Bir örnek uzayın her alt kümesine olay denir. Boş kümeye imkânsız olay, E örnek uzayına da
kesin olay denir.

Bilgi

Aynı örnek uzayda herhangi bir olaya ait olası durumların sayısı başka bir olaya ait olası durum-
ların sayısına eşit ise bu olaylara eş olasılı olaylar, eşit değil ise eş olası olmayan olaylar denir.

ÖRNEK

Bir zar atma deneyinde eş olası durumda olan ve eş olası durumda olmayan olayları bulalım.

ÇÖZÜM

Bir zar atma deneyinde örnek uzay E = {1, 2, 3, 4, 5, 6} dir.

Tek sayı gelme olayı A = {1, 3, 5} ve çift sayı gelme olayı B = {2. 4. 6} olmak üzere her iki kümenin de
eleman sayıları eşittir. Bir zar atma deneyinde tek sayı gelme olayı ile çift sayı gelme olayının eş olası
durumda olduğu bulunur.

Üst yüze gelen sayının 4 e bölünmesi olayı C = {4} ve 4 e bölünmemesi olayı D = {1, 2, 3, 5, 6} olmak
üzere bu kümelerin eleman sayıları eşit değildir. 4 e bölünüp bölünmediğinin belirlendiği bir zar atma
deneyinde eş olası olmayan durum bulunur.

46
 Sayma ve Olasılık

Dikkat

Bir zarın n kez atılması veya n tane zarın birlikte atılması deneyinde örnek uzay aynıdır ve 6 n
elemanlıdır.
Madenî bir paranın n kez atılması ile n tane madenî paranın birlikte atılması deneyinde örnek uzay
aynıdır ve 2 n elemanlıdır.

ÖRNEK

Bir torbada bulunan özdeş 4 mavi, 2 kırmızı ve 3 yeşil bilye arasından 3 tane rastgele bilye seçilmesi
deneyinde örnek uzayın eleman sayısını bulalım.

ÇÖZÜM

9
9 bilyeden rastgele 3 farklı bilye e o farklı şekilde seçilebilir.
3
9
s ^Eh = e o =
9$8$7
= 84 olur.
3 3$2$1

ÖRNEK

Aynı torbada bulunan özdeş 5 yeşil ve 3 mavi bilye arasından rastgele 3 bilye seçiliyor. İkisinin yeşil,
birinin mavi gelme olayının eleman sayısını hesaplayalım.

ÇÖZÜM

İstenen olaya yani ikisinin yeşil, birinin mavi gelme olayına A dersek 5 yeşilden 2 tane, 3 maviden
5 3
1 tane seçilmesi, s ^Ah = e o $ e o = 30 olur.
2 1

Bilgi

Aynı örnek uzaydaki iki olay A ve B olsun. A + B = Q ise A ile B ayrık olaylardır.
A + B ! Q ise A ile B ayrık olmayan olaylardır.

ÖRNEK

Bir çift zarın atılması deneyinde örnek uzayı tablo ile göstererek üst yüze gelen sayıların toplamları-
nın 5 olma olayını, üst yüze gelen sayıların çarpımlarının tek sayı olma olayını ve üst yüze aynı sayıların
gelme olayını karşılaştıralım.

47
1

ÇÖZÜM

(1, 1) (1, 2) (1, 3) (1, 4) (1, 5) (1, 6)

(2, 1) (2, 2) (2, 3) (2, 4) (2, 5) (2, 6)

(3, 1) (3, 2) (3, 3) (3, 4) (3, 5) (3, 6)

(4, 1) (4, 2) (4, 3) (4, 4) (4, 5) (4, 6)

(5, 1) (5, 2) (5, 3) (5, 4) (5, 5) (5, 6)

(6, 1) (6, 2) (6, 3) (6, 4) (6, 5) (6, 6)

1. olaya A olayı, 2. olaya B olayı ve 3. olaya da C olayı dersek;

A = "^1, 4h, ^2, 3h, ^3, 2h, ^4, 1h,
B = "^1, 1 h, ^1, 3 h, ^1, 5 h, ^3, 1 h, ^3, 3 h, ^3, 5 h, ^5, 1 h, ^5, 3 h, ^5, 5 h,
C = "^1, 1h, ^2, 2h, ^3, 3h, ^4, 4h, ^5, 5h, ^6, 6h, olur.
A ile B aynı örnek uzayda fakat ortak elemanı olmayan iki olaydır. A + B = Q olduğundan A ile B ayrık
olaylardır.
A ile C aynı örnek uzayda yine ortak elemanı olmayan iki olaydır. A + C = Q olduğundan A ile C
ayrık olaylardır.
B ile C aynı örnek uzayda ve ortak elemanı olan iki olaydır. B + C = "^1, 1h, ^3, 3h, ^5, 5h, olduğundan
B + C ! Q olur. Bu durumda B ile C ayrık olmayan olaylardır.

Bilgi

A, E örnek uzayında tanımlanmış bir olay olsun. A olayının çıktılarının dışında örnek uzayın bütün
çıktılarını içeren olaya A olayının tümleyeni denir ve Al ile gösterilir.

ÖRNEK

Bir zarın atılması deneyinde üst yüze 2 den büyük sayı gelme ve gelmeme olaylarını inceleyelim.

ÇÖZÜM

Örnek uzayı E, zarın 2 den büyük gelme olayını A ve zarın 2 den büyük gelmeme olayını Al ile gös-
terelim. Bu durumda;
E = " 1, 2, 3, 4, 5, 6 , , A = " 3, 4, 5, 6 , ve Al = " 1, 2 , olur.
A , Al = E ve A + Al = Q olduğunu görürüz.

48
 Sayma ve Olasılık

Okuma Metni
PİERRE SİMON LAPLACE (1749-1827)
Pierre Simon Laplace (Piyer Simon Laplas) Fransız ünlü matematikçi ve
astronomdur. Fakir bir aileden gelen Laplace’ın güçlü bir kariyeri olmuştur. 16
yaşında gittiği Caen Üniversitesinde matematik dehasını kanıtlayarak, ünlü
matematikçi d’Alembert’in (Delombe) aracılığıyla Ecole Militaireye (Ekol Milite)
profesörlüğe atandı. Matematik alanındaki çalışmaları konusunda en önemli
olarak bilinen “Laplace İşleci” (Operatör Laplacien) teoremini buldu.
Laplace matematik ile ilgilenen ve matematik çalışan gençlere sürekli destek Pierre Laplace
olur ve onlara yardım ederdi. Olasılıklar kuramı üzerinde çalışması, onu astronomide kullanmasın-
dan kaynaklandı. Olasılıklar kuramını yalnızca kimi olayların olasılıklarının hesaplanması problemine
değil, olguların nedenlerinin belirlenmesine, yaşam istatistiklerine ve gelecekteki olaylara uygulayan
Laplace, bu kuramın fizik ve astronomideki önemi üzerinde özellikle durmuştur. “Bildiklerimiz az, bil-
mediklerimiz sonsuzdur.” sözü Laplace’a aittir.
(Kaynak: www.https://astronomi.itu.edu.tr/tarihte-bugun/pierre-simon-marquis-de-laplace/)(düzenlenmiştir.)

EL KİNDÎ (801-873)
İslam dünyasında tıp, astronomi, matematik, etimoloji ve müzik alanlarında
toplam 290 kitap yayımlamıştır. Matematikte, sayı sistemleri üzerine kitaplar
yazmış ve modern aritmetiğin büyük bir bölümünün kuruluşunu hazırlamıştır.
El Kindî’nin şifre çözme üzerine 850 yılında yazdığı “Şifrelenmiş Mesajların
Şifresini Çözme Üzerine Bir El Yazısı” adlı eseri, 1987 yılında İstanbul Osmalı
Arşivi’nde keşfedilmiştir. El Kindî sekizi sayılar teorisi, ikisi oran ve zaman öl-
çümü, birisi de izafi büyüklükler hakkında olmak üzere 11 kitabında modern
aritmetiğin temellerini atmıştır. Temsili resim
Yazdığı eserleri Rönesans’a ışık tutan El-Kindî aynı zamanda Orta Çağ’ın en büyük 10 akıl bilim-
cisinden biri olarak anılmaktadır.
(Kaynak: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/30996) (Düzenlenmiştir.)

Bilgi

Bir olayın olmasının veya olmamasının matematiksel değeri veya olabilirlik yüzdesi değerine ola-
sılık denir.
‹stenen olay›n ç›kt› say›s›
Bir olayın olma olasılığı = diyebiliriz.
Tüm ç›kt›lar›n say›s›

Her bir çıktısının gelme şansı eşit olan örnek uzaya E ve istediğimiz olaya da A ^A 3 Eh dersek A
olayının gerçekleşme olasılığı “P ^Ah ” olmak üzere;

s ^Ah
P ^Ah = olur.
s ^Eh

49
 1

A ve B, E örnek uzayında iki olay olsun. ^A 3 E, B 3 Eh

1) 0 # P ^Ah # 1
P ^Ah = 0 ise A imkânsız olay, ^A = Qh
P ^Ah = 1 ise A kesin olaydır. ^A = Eh
2) A 3 B & P ^Ah # P ^Bh
3) P ^Ah + P ^Alh = 1
4) P ^A , Bh = P ^A h + P ^Bh - P ^A + Bh
5) A + B = Q ise P ^A , Bh = P ^Ah + P ^Bh

ÖRNEK

Bir madeni parayı iki kez havaya attığımızda üst yüze gelenlerin tura olma olasılığını bulalım.

ÇÖZÜM

Üst yüze iki kez tura gelme olayı, A = "^ T, T h , olur. s ^ A h = 1 bulunur.

Örnek uzay, E = "^ Y, T h, ^ T, Y h, ^ T, T h, ^ Y, Y h , olur. s ^ E h = 4 bulunur.

s^ A h
A olayının olma olasılığı P ^ A h =
1
= 4 bulunur.
s^ E h

ÖRNEK

Bir kutuda yeşil, mavi, kırmızı, beyaz ve sarı olmak üzere özdeş 5 mum vardır. Rastgele bir mum
seçildiğinde her bir renk mum için eş olası veya eş olası olmayan olayları inceleyelim.

ÇÖZÜM

Toplam 5 eleman ve her bir renkten bir tane olduğundan

P ^Yh = P ^Mh = P ^Kh = P ^Bh = P ^Sh =

1
diyebiliriz. Tüm olası durumların sayısı eşit olduğundan
5
bu olaylar eş olası olan olaylardır.

ÖRNEK

A, B 1 E, P ^A , Bh = , P ^Ah = , P ^Bh = ise P ^A + Bh ve P ^Blh bulalım.

1 1 1
3 4 6

50
 Sayma ve Olasılık

ÇÖZÜM

P ^A , Bh = P ^A h + P ^Bh - P ^A + Bh

- P ^A + Bh olduğundan P ^A + Bh =
1 1 1 1
= + olur.
3 4 6 12
P ^Bh + P ^Blh = 1 olduğundan + P ^Blh = 1 ve P ^Blh =
1 5
olur.
6 6

ÖRNEK

Bir torbada özdeş 4 mavi, 2 kırmızı ve 1 yeşil bilye vardır. Rastgele bir bilye çektiğimizde her bir renk
için eş olası veya eş olası olmayan olayları inceleyelim.

ÇÖZÜM

Toplam 7 bilye vardır.

4 tane mavi bilye olduğu için mavi gelme olasılığı P ^Mh =

4
,
7
2 tane kırmızı bilye olduğu için kırmızı gelme olasılığı P ^Kh =
2
,
7
1 tane yeşil bilye olduğu için yeşil gelme olasılığı P ^Yh =
1
olur.
7
Tüm olası durumların sayısı eşit olmadığından dolayı bu olaylar eş olası olmayan olaylardır.

ÖRNEK

Örnek uzayı 5 elemanlı ve eş olası olan olayların durumlarını inceleyelim.

ÇÖZÜM

E = " A 1, A 2, A 3, A 4, A 5 , eş olası olan olaylardan oluşan örnek uzay olsun.

Bu durumda P ^A 1h = P ^A 2h = P ^A 3h = P ^A 4h = P ^A 5h olur.

Her birine x dersek ve toplarsak örnek uzayın olasılığına eşit olur. s ^Eh = 1 olduğundan
1
x + x + x + x + x = 1 & 5x = 1 & x = olur.
5
1
A 1, A 2, A 3, A 4 ve A 5 olaylarının olasılıkları eşit ve her birinin sonucu tir.
5

ÖRNEK

Düzgün iki zar havaya atılıyor. Üst yüze gelen sayıların toplamının 7 olması olasılığını hesaplayalım.

ÇÖZÜM

İki zar atıldığı için s ^Eh = 6 $ 6 = 36 dır. Üst yüze gelen sayıların toplamının 7 olma olayı A ise
s ^Ah
A = "^1, 6h, ^2, 5h, ^3, 4h, ^4, 3h, ^5, 2h, ^6, 1h, dir. P ^A h =
6 1
olur.
s ^Eh
= =
36 6

51
 1

ÖRNEK

Bir madenî paranın arka arkaya 3 kez atılması deneyinde sonucun en az 2 kez tura gelmesi olasılı-
ğını bulalım.

ÇÖZÜM

E = " YYY, YYT, YTY, TYY, TTY, TYT, YTT, TTT , , A = " TTY, TYT, YTT, TTT ,
s ^Ah
P ^Ah =
4 1
olur.
s ^Eh
= =
8 2

ÖRNEK

Düzgün iki zar atıldığında üst yüze gelen sayıların toplamının 6 veya çarpımlarının tek sayı olması
olasılığını hesaplayalım.

ÇÖZÜM

s ^Eh = 6 $ 6 = 36 dır.
Üst yüze gelen sayıların toplamlarının 6 olma olayı A ve üst yüze gelen sayıların çarpımlarının tek
sayı olma olayı T olsun.
A = "^1, 5h, ^2, 4h, ^3, 3h, ^4, 2h, ^5, 1h,

T = "^1, 1h, ^1, 3h, ^1, 5h, ^3, 1h, ^3, 3h^3, 5h, ^5, 1h, ^5, 3h, ^5, 5h,

A + T = "^1, 5h, ^3, 3h, ^5, 1h, 7A + T ! Q oldu€undan A ile B ayr›k olaylar de€ildir.A

P ^A , Th = P ^A h + P ^Th - P ^A + Th =
5 9 3 11
+ - = bulunur.
36 36 36 36

ÖRNEK

Özdeş 6 kırmızı ve 3 mavi top bulunan bir torbadan rastgele seçilen 2 topun;
a) İkisinin de kırmızı gelme olasılığını, b) 1 kırmızı ve 1 mavi gelme olasılığını bulalım.

ÇÖZÜM

9
d n , 9 toptan 2 topun seçilmesi durumudur. 6
2 e o
6
a) 6 kırmızı toptan 2 tanesini e o farklı şekilde seçeriz. İstenen olasılık
2 15 5
= = dir.
2 9 36 12
e o
2
6 3
b) 6 kırmızı toptan 1 tane, 3 mavi toptan 1 tane seçersek e o $ e o farklı durum oluşur.
1 1
6 3
e o$e o
1 1 18 1
İstenen olasılık = = dir.
9 36 2
e o
2

52
 Sayma ve Olasılık

ÖRNEK

Özdeş 5 kırmızı, 2 mavi ve 3 yeşil boncuk bulunan bir torbadan rastgele 1 boncuk seçiliyor. Çekilen
boncuğun mavi veya yeşil olması olasılığını hesaplayalım.

ÇÖZÜM

Mavilerin kümesi M = " M 1, M 2 , olsun.

Yeşillerin kümesi Y = " Y1, Y2, Y3 , olsun.

P ^M , Yh = P ^Mh + P ^Yh - P ^M + Yh =
2 3 5 1
+ -0= = olur.
10 10 10 2

ÖRNEK

A = " 1, 2, 3, 4, 5 , kümesinin elemanları ile yazılan rakamları farklı, 3 basamaklı sayılardan rastgele
bir tane seçiliyor. Bu sayının çift olması olasılığını hesaplayalım.

ÇÖZÜM

Örnek uzayın eleman sayısı Yüzler Onlar Birler şeklinde, saymanın temel ilkesine göre
5 4 3
5 $ 4 $ 3 = 60 olarak bulunur.

İstediğimiz olay aynı kümenin elemanları ile yazılabilecek 3 basamaklı rakamları farklı çift sayılar
olduğundan, bu olayın eleman sayısı
Yüzler Onlar Birler 4 $ 3 $ 2 = 24 tanedir.
4 3 2

s ^Çh
" 2, 4 , Bu olaya Ç dersek P ^Çh =
24 2
olur.
s ^Eh
= =
60 5

ÖRNEK

25 ile 45 arasındaki tam sayılardan rastgele bir tam sayı seçiliyor. Bu sayının 9 un katı olması ola-
sılığını bulalım.

ÇÖZÜM

Örnek uzay E = " 26, 27, ..., 44 , & s ^Eh = 19

s ^Ah
Sayının 9 un katı olma olayı A olsun. A = " 27, 36 , olur. O hâlde P ^Ah =
2
olur.
s ^Eh
=
19

53
1

Etkinlik

35 kişilik bir sınıfta, rehberlik dersinde sınıf öğretmeni sınıf başkanının Görkem olduğunu duyu-
ruyor.
Bunun üzerine başkan olmak isteyen Ahmet ’in yakın arkadaşları ile Görkem’in yakın arkadaşları
arasında tartışma başlıyor. Öğretmen sınıftaki öğrencilere tartışmamaları gerektiğini söylüyor. Çö-
züm olarak sınıf başkanlığı için bir seçim yapılmasına karar veriyor.
Sınıftaki tüm öğrencilerin oy kullandığı bu seçimde Ahmet ve 12 yakın arkadaşının Ahmet’e, Gör-
kem ve 13 yakın arkadaşının da Görkem’e oy vereceğini düşünelim.
 Görkem’in bu seçim sonunda sınıf başkanı olma olasılığı en az kaçtır?
 Oyları belirsiz olanlardan 5 öğrencinin boş oy kullanacağını düşünürseniz, Ahmet’in sınıf baş-
kanı olma olasılığı var mıdır?

Alıştırmalar 1-6

1) İki basamaklı sayılardan rastgele 1 tane seçiliyor. Bu sayının birler basamağının 0 rakamı olma

olasılığı aşağıdakilerden hangisidir?

1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
8 9 10 15 18

2) İçinde 4 kırmızı, 2 mavi ve 2 yeşil özdeş bilye bulunan torbadan rastgele 2 bilye seçiliyor. 1

mavi, 1 yeşil gelme olasılığı aşağıdakilerden hangisidir?

1 3 2 3 4
A) B) C) D) E)
7 7 5 5 7

3) İçinde 3 beyaz, 4 siyah özdeş top bulunan bir torbadan arka arkaya 3 top çekiliyor.İlk ikisinin

siyah, diğerinin beyaz olma olasılığı aşağıdakilerden hangisidir?

6 1 1 4 8
A) B) C) D) E)
35 7 5 7 35

4) İçinde 5 mavi, 4 beyaz özdeş bilye bulunan torbadan seçilen her bilye yerine koyularak arka

arkaya 2 bilye seçiliyor. İkisinin de beyaz gelme olasılığı aşağıdakilerden hangisidir?

20 25 25 16 5
A) B) C) D) E)
81 90 81 81 18

54
 Sayma ve Olasılık

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI

1) P ^n, 1h + P ^n, 0h = 6 ise n aşağıdakilerden hangisidir?

A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7

2) " a, b, c, d, e, f , üçlü permütasyonlarının kaç tanesinde a bulunur, b bulunmaz?

A) 18 B) 24 C) 28 D) 32 E) 36

3) " 0, 2, 4, 5, 7, 8 , sayıları ile 3 basamaklı kaç tek sayı yazılır?

A) 27 B) 36 C) 45 D) 48 E) 60

4) 3 öğrenci önde, 2 öğretmen arkada olmak üzere fotoğraf çektireceklerdir. Buna göre öğrenci ve
öğretmenler kaç farklı şekilde sıralanabilirler?

A) 12 B) 18 C) 24 D) 30 E) 36

5) " 1, 3, 5, 7, 8 , kümesinin elemanları ile 3 basamaklı sayılar yazılacaktır. Bu sayılar küçükten

büyüğe sıralanırsa 753 sayısı kaçıncı sırada yer alır?

A) 81 B) 82 C) 83 D) 85 E) 87

6) “ŞAMBABA” sözcüğündeki harflerin yerleri değiştirilerek anlamlı ya da anlamsız 7 harfli kaç

farklı harf dizilimi yazılabilir?

A) 210 B) 350 C) 420 D) 630 E) 840

7) 310213 sayısının rakamları kullanılarak 6 basamaklı kaç farklı sayı yazılabilir?

A) 90 B) 120 C) 150 D) 180 E) 210

8) “ÇATLAMA” sözcüğündeki harfler kullanılarak yazılabilen anlamlı ya da anlamsız 7 harfli harf

dizilimlerinin kaçında herhangi iki A harfi yan yana gelmez?

A) 120 B) 150 C) 180 D) 210 E) 240

55
1

9) 550888 sayısının rakamlarını kullanarak 6 basamaklı kaç değişik çift sayı yazılabilir?

A) 24 B) 28 C) 32 D) 34 E) 36

10) 3224424 sayısının rakamları kullanılarak 7 basamaklı, 3 ile başlayıp 4 ile bitmeyen kaç tane
sayı yazılabilir?

A) 10 B) 12 C) 14 D) 15 E) 20

K
11) Yandaki şekildeki gibi hazırlanmış bir labirent vardır. M nok-
tasına uğramak koşulu ile K noktasından L noktasına en kısa yol-
dan kaç farklı şekilde gidilebilir?
M

A) 400 B) 350 C) 320 D) 280 E) 240

12) 4 farklı kalem ve 3 farklı silgi arasından 3 tane seçim yapılacaktır. İçlerinden en az biri kalem
olacak şekilde kaç farklı durum gerçekleşir?

A) 35 B) 34 C) 30 D) 27 E) 18

13) C ^n, 2h = 45 ise n aşağıdakilerden hangisidir?

A) 7 B) 8 C) 9 D) 10 E) 11

11 11 12 13 n
14) e o + e o + e o + e o = c m ise n + r aşağıdakilerden hangisi olabilir?
3 4 5 6 r

A) 20 B) 19 C) 18 D) 17 E) 16

15) " 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 , kümesinin 3 elemanlı alt kümelerinin kaç tanesinde 2 adet tek sayı bulunur?

A) 12 B) 14 C) 18 D) 20 E) 24

56
 Sayma ve Olasılık

12
1
16) e + x 2 o ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açıldığında ortadaki terim aşağıdakilerden
x
hangisidir?

A) 210x 15 B) 210x 9 C) 924x 9 D) 70x 15 E) 70x 12

1 8
17) c x 3 +m ifadesi x in azalan kuvvetlerine göre açıldığında x baştan a. terim ise k + a aşağı-
k
x2
dakilerden hangisidir?

A) 61 B) 62 C) 45 D) 30 E) 25

18) İçinde 4 sağlam ve 5 arızalı ürün bulunan bir kutudan 3 ürün alınmıştır. Bunlardan sadece ikisi-
nin sağlam çıkma olasılığı kaçtır?

1 1 2 5 5
A) B) C) D) E)
14 7 7 14 7

19) 4 evli çiftin bulunduğu 10 kişilik bir gruptan 3 kişi seçilecektir. Bu 3 kişi arasında sadece 1 evli
çiftin olması olasılığı kaçtır?

1 1 4 7 7
A) B) C) D) E)
15 13 15 15 30

20) Birbirinden farklı 3 kitap ve 2 defter bir rafta sıralanıyor. Defterlerin yan yana olma olasılığı
kaçtır?
1 3 2 3 2
A) B) C) D) E)
15 20 15 10 5

21) İçinde 4 mavi, 5 yeşil ve 3 kırmızı özdeş top bulunan bir torbadan yerine konulmaksızın art arda
3 top çekiliyor. Topların ilk ikisinin yeşil, diğerinin kırmızı gelme olasılığı kaçtır?
1 3 1 1 3
A) B) C) D) E)
24 8 10 22 55

22) 6 madenî para atılıyor. 5 tanesinin yazı gelme olasılığı kaçtır?

1 3 7 9 1
A) B) C) D) E)
64 32 64 64 16

23) 5 mavi ve 4 siyah özdeş bilye arasından rastgele 3 bilye seçiliyor. Üçünün de aynı renkten

gelme olasılığı kaçtır?

1 5 1 1 3
A) B) C) D) E)
12 84 21 6 14

57
2

FONKSİYONLAR

58
 Fonksiyonlar

2. FONKSİYONLAR
2.1. Fonksiyon Kavramı ve Gösterimi

Fonksiyon kavramını aşağıdaki örnekle açıklayalım. Kom-

şuluk ilişkilerinin iyi olduğu 5 daireli bir apartmanın 5 numa-
ralı dairesinde anne, baba, çocuk ve dede yaşamakta olsun.
Tadilat işlemleri ve boya yapılacağından dolayı hiç kimsenin
evde olmaması gerektiğini ve aile bireylerinin apartmandaki
komşulara gideceğini düşünelim. Evdeki aile bireylerinin her
birini bir kümenin elemanı olarak kabul edelim ve bu kümeye
“A” diyelim. Apartmandaki diğer dairelerin kapı numaralarını
da “B” kümesinin elemanları olarak düşünelim.
Yukarıdaki gerekliliğe göre A kümesindeki elemanlar ile B kümesindeki elemanlar arasında en az kaç
eşleşme olmalıdır?
A B

Anne • •1
Baba • •2
Çocuk • •3
Dede • •4

A kümesindeki elemanları hiçbiri açıkta kalmayacak şekilde ok işareti ile B kümesinin elemanları ile
eşleyelim.
A B A B

Anne • •1 Anne • •1
Baba • •2 Baba • •2
Çocuk • •3 Çocuk • •3
Dede • •4 Dede • •4

1. Şekil 2. Şekil

A B A B

Anne • •1 Anne • •1
Baba • •2 Baba • •2
Çocuk • •3 Çocuk • •3
Dede • •4 Dede • •4

3. Şekil 4. Şekil

Yukarıdaki eşleşmelerin her biri istediğimiz koşula uygundur. Çünkü A kümesinde açıkta eleman
kalmamıştır ve her bir elemanı B kümesindeki elemanlardan biri ile eşleşmiştir. 2. şekilde bütün bireyler
2 nolu daireye gitmiş, 4. şekilde anne ve baba 1 nolu, çocuk ve dede 3 nolu daireye gitmiştir. Bu eşleş-
melerde mantığa aykırı hiçbir durum yoktur.

59
 2

A B A B A B

Anne • •1 Anne • •1 Anne • •1

Baba • •2 Baba • •2 Baba • •2
Çocuk • •3 Çocuk • •3 Çocuk • •3
Dede • •4 Dede • •4 Dede • •4

1. Şekil 2. Şekil 3. Şekil

Şimdi de yukarıdaki eşleşmeleri incelersek, 1. şekilde A kümesinde açıkta eleman kalmış, 2. şekilde
A kümesindeki bir eleman B kümesindeki iki ayrı eleman ile eşleşmiştir. Buna şu yorumu yapabiliriz: Bir
kişi aynı anda iki farklı yerde olamayacağı için durum, mantığa aykırıdır. 3. şekilde ise hem A kümesinde
açıkta eleman kalmış hem de bir eleman B kümesindeki birden çok elemanla eşleşmiştir.

Bilgi

“Boş kümeden farklı bir A kümesindeki elemanların yine boş kümeden farklı bir B kümesindeki
elemanlarla eşleştirildiği bir gösterimde A kümesinde açıkta eleman kalmıyorsa ve A kümesindeki
her bir eleman B kümesinde bir ve yalnız bir elemanla eşleşiyorsa bu ilişki A dan B ye fonksiyon
belirtir” diyebiliriz.

Bu iki durumu “fonksiyon” kavramı ile bağdaştırabiliriz. İlk durumdaki 4 şekilde verilen eşleştirmeler-
fonksiyon kavramına örnektir. İkinci durumdaki 3 şekilde verilen eşleştirmelerin hiçbiri fonksiyon değildir.

ÖRNEK

A kümesi çocuklardan, B kümesi de annelerden oluştuğuna göre, aşağıda verilen eşleştirmelerin

fonksiyon olup olmadığını araştıralım.

A B A B
Efe • • Sevim Efe • • Sevim
Ata • • Belkıs Ata • • Belkıs
Arda • • Pınar Arda • • Pınar
• Ece • Ece

1. Şekil 2. Şekil

A B A B
Efe • • Sevim Efe • • Sevim
Ata • • Belkıs Ata • • Belkıs
Arda • • Pınar Arda • • Pınar
• Ece • Ece

3. Şekil 4. Şekil

60
 Fonksiyonlar

ÇÖZÜM

Her çocuğun annesi olacağı ve bunun bir tek olacağı aşikârdır. 1 ve 4. şekildeki eşleştirmeler fonksi-
yonu ifade eder. 1. şekilde her çocuğun annesi farklı kişiler, 4. şekilde bütün çocukların annesi aynı kişi
olarak yorumlanabilir.
2 ve 3. şekildeki eşleştirmeler ise fonksiyon değildir. 2. şekilde bir çocuk iki farklı anne ile eşleşti-
rilmiştir. 3. şekilde ise bir çocuk ve anne eşleştirilmesi yapılmamıştır. Dolayısıyla 1 ve 4. şekillerdeki
eşleştirmeler fonksiyon, 2 ve 3. şekillerdeki eşleştirmeler fonksiyon değildir.

ÖRNEK
Girdi (x)
Girdi Çıktı
–1 0
0 2
ƒ(x) Çıktı 1 4
2 6
Fonksiyon Makinesi

Fonksiyonları basit temsili bir makine ile ifade edebiliriz. Yukarıda fonksiyon makinesi ve tabloda bu
makineye giren–çıkan değerler verilmiştir. ƒ fonksiyonunun kuralını yazalım, grafiğini çizelim.

ÇÖZÜM

Makineye giren sayılar, 2 katının 2 fazlası olarak çıkmıştır. Yani ƒ(x) = 2x + 2 dir.

Fonksiyon makinesinde girdiler (x) bağımsız değişken, çıktılar ^ƒ ^xhh bağımlı değişkendir.

Girdi (Bağımsız değişken) y (çıktı)

6
5
ƒ(x) Çıktı (Bağımlı değişken) 4
3
Fonksiyon Makinesi
2
1

ƒ(–1) = 2 $ (–1) + 2 = –2 + 2 = 0 x
14243

–1 O 1 2
(girdi)
ƒ(0) = 2 $ 0 + 2 = 0 + 2 = 2
ƒ = {(–1, 0), (0, 2), (1, 4), (2, 6)} olur.
ƒ(1) = 2 $ 1 + 2 = 2 + 2 = 4
ƒ( 2) = 2 $ 2 + 2 = 4 + 2 = 6

61
2

Bilgi

A ve B boş olmayan iki küme olmak üzere, A nın her elemanını B nin bir ve yalnız bir elemanına
eşleyen ilişkiye A dan B ye bir fonksiyon denir. Fonksiyonlar genellikle ƒ, g, h gibi semboller ile gös-
terilir.
Bir A kümesinden B kümesine tanımlı ƒ fonksiyonu ƒ: A $ B ile gösterilir. A ya ƒ fonksiyonunun
“tanım kümesi”, B ye de ƒ fonksiyonunun “değer kümesi” denir. ƒ ^A h = $ ƒ ^xh ; x ! A . kümesine ise
ƒ fonksiyonunun “görüntü kümesi” denir ve ƒ ^A h ile gösterilir. ƒ ^A h 3 B dir.
ƒ ƒ
A B A B
•
• • Görüntü Kümesi
• y = ƒ^ x h
ƒ: A $ B,
•x • ^ƒ ^ Ahh
x $ y = ƒ ^xh
•
• •
•

Tanım Kümesi Değer Kümesi

ÖRNEK
ƒ
A B
• –2
–1 • • –1
0• •0
2• •4
3• •6
•8

Yukarıdaki ƒ fonksiyonunun tanım, değer ve görüntü kümelerinin elemanlarını liste yöntemiyle ya-
zalım.

ÇÖZÜM

A = Tanım Kümesi = {– 1, 0, 2, 3}, B = Değer Kümesi = {– 2,–1, 0, 4, 6, 8}

ƒ(A) = Görüntü Kümesi = {– 2, 0, 4, 6}, ƒ ^ Ah 1 B dir.

ƒ = {(– 1,–2), (0, 0), (2, 4), (3, 6)} olur. Benzer şekilde

ƒ (–1) = –2, ƒ(0) = 0, ƒ(2) = 4, ƒ(3) = 6 diyebiliriz.

Bilgi

^x, yh ! ƒ ve y = ƒ(x) ise ^x, ƒ ^xhh ! ƒ olur.

62
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

ƒ: R - " 2 , $ R , ƒ ^xh =
2x + 5
olduğuna göre ƒ(4) değerini hesaplayalım.
x-2

ÇÖZÜM

ƒ ^ 4 h ü bulmak için fonksiyonda x yerine 4 yazmalıyız.

ƒ ^xh =
2x + 5
x-2

ƒ ^4h =
2$4+5
4-2

ƒ ^4h =
13
olur.
2

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ(x) = 2x + 3 ise ƒ(x–1) in kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^ x - 1 h in kuralını bulmak için fonksiyonda x yerine x - 1 yazmalıyız.

ƒ(x) = 2x + 3
ƒ(x–1) = 2 $ (x–1) + 3
ƒ(x–1) = 2x–2 + 3
ƒ(x–1) = 2x + 1 olur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x - 3 - x ise ƒ ^- 1h + ƒ ^5h işleminin sonucunu bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^- 1h = - 1 - 3 - - 1 = - 4 - - 1 = 4 - 1 = 3

ƒ ^5h = 5 - 3 - 5 = 2 - 5 = 2 - 5 = - 3

ƒ ^- 1h + ƒ ^5h = 3 + ^- 3h = 0 olur.

63
2

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^3x - 3h = 5x + 7 olduğuna göre ƒ(0) ın değerini bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^3x - 3h = 5x + 7 3x–3 = 0
123
0 3x = 3
x = 1 dir.
ƒ ^3 $ 1 - 3h = 5 $ 1 + 7 & ƒ ^0h = 12 olur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^a $ bh = ƒ ^ah + ƒ ^bh olduğuna göre ƒ ^1h in değerini bulalım.

ÇÖZÜM

a = 1 için ƒ ^1 $ bh = ƒ ^1h + ƒ ^bh & ƒ ^bh = ƒ ^1h + ƒ ^bh & ƒ ^1h = 0 olur.

Fonksiyon Çeşitleri

Birim Fonksiyon ve Sabit Fonksiyon

Bilgi

A ! Q olmak üzere, ƒ: A $ A fonksiyonunda her x ! A icin ƒ ^xh = x ise

ƒ fonksiyonuna birim fonksiyon denir ve I ile gösterilir.
A ! Q ve B ! Q olmak üzere ƒ: A $ B ve k ! B olsun. Her x ! A için ƒ ^xh = k ise
ƒ fonksiyonuna sabit fonksiyon denir.

ÖRNEK

Aşağıda verilen fonksiyonların hangi çeşit fonksiyon olduğunu belirleyelim.

f g
A B C D

1• •1 1• •6
2• •2 2• •8
3• •3 3• • 10

64
 Fonksiyonlar

ÇÖZÜM

ƒ: A $ B fonksiyonunda ƒ ^ 1 h = 1, ƒ ^ 2 h = 2, ƒ ^ 3 h = 3 olduğundan fonksiyon birim fonksiyondur.

g: C $ D fonksiyonunda ƒ ^ 1 h = 8, ƒ ^ 2 h = 8, ƒ ^ 3 h = 8 olduğundan fonksiyon sabit fonksiyondur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = ^a - 3h $ x + b + 2 fonksiyonu birim fonksiyon olduğuna göre a + b işleminin

sonucunu bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^xh = ^a - 3h $ x + b + 2 a–3 = 1 b + 2 = 0 a + b = 4–2 = 2 olur.

123 123
1 0 a = 4 b = –2

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^xh = ^3 - ah x fonksiyonu birim fonksiyon ise a değerini bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ(x) birim fonksiyon ise x in katsayısı 1 olmalıdır.

ƒ ^xh = ^3 - ah x birim fonksiyon olduğundan

3 - a = 1 & a = 2 bulunur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ = ^a + 4h $ x + 2a - 3 fonksiyonu sabit fonksiyon olduğuna göre ƒ(5) in değerini bu-

lalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^ x h = ^ a + 4 h $ x + 2a - 3
123
0
a+4 = 0 & a =-4
ƒ ^xh = 2 $ ^- 4h - 3 = - 11
ƒ ^5h = - 11 dir.

65
2

Etkinlik

Hüseyin, ƒ ^xh = 2 x + 7 fonksiyonunda 3 sayısının görüntüsünün 13 olduğunu belirterek tahtaya

“ ƒ ^3h = 2 $ 3 + 7 ve ƒ ^3h = 13 ” yazmıştır. Hüseyin’in hatalı yazdığını farkeden Ünal, öğretmeninden

söz alarak ƒ ^3h ün 15 olması gerektiğini söylemiştir. Öğretmeni Ünal’ı tahtaya kaldırarak hatanın ne-
rede yapıldığını göstermesini ve sonra da “ ƒ ^xh = 5 x + 7 ve ƒ ^nh = 12 ” ise n yi nasıl bulabileceğini
sınıftaki diğer öğrencilere çözerek anlatmasını istemiştir.
 Ünal’ın n yi kaç olarak bulduğunu belirtiniz.
 İlk durumda Hüseyin hangi fonksiyonu kullanarak yanlış hesap yapmıştır bulabilir misiniz?

Doğrusal Fonksiyon

Bilgi

ƒ: R $ R ve ƒ ^xh = ax + b ^a, b ! R h olmak üzere ƒ fonksiyonuna doğrusal fonksiyon denir.

Doğrusal fonksiyonların grafikleri doğru belirtir.

ÖRNEK

ƒ doğrusal bir fonksiyondur. ƒ(0) = 5 ve ƒ(2) = 9 olduğuna göre ƒ fonksiyonunun kuralını yazalım.

ÇÖZÜM

ƒ doğrusal fonksiyon olduğundan ƒ(x) = ax + b şeklinde yazılabilir.

ƒ(0) = 5 ( a $ 0 + b = 5 ( b = 5
ƒ(2) = 9 ( a $ 2 + b = 9 ( 2a + 5 = 9 ( 2a = 4 ( a = 2 olur.
Bu durumda ƒ(x) = ax + b = 2x + 5 olur.

ÖRNEK

g: R $ R, g fonksiyonu doğrusal fonksiyon olmak üzere g ^xh = ^m - 1h x 2 + mx - n ve g ^2h = 10

olduğuna göre n nin alacağı değeri bulalım.

ÇÖZÜM

g doğrusal fonksiyonu, g ^xh = ax + b şeklinde olduğundan x 2 nin katsayısı 0 olmalıdır.

g ^xh = ^m - 1h x 2 + mx - n m - 1 = 0 & m = 1 dir.

>
=0

O halde m = 1 için g ^xh = ^1 - 1h x 2 + 1· x - n & g ^xh = x - n olur.

g ^2h = 10 olduğundan g ^2h = 2 - n = 10 & n = - 8 bulunur.

66
 Fonksiyonlar

Eşit Fonksiyon

Bilgi

A ! Q ve B ! Q olmak üzere,

ƒ: A $ B ve g : A $ B, her x ! A için ƒ(x) = g(x) ise ƒ ve g fonksiyonlarına eşit fonksiyonlar

denir.

ÖRNEK

A = {1, 2}, B = {2, 3, 5, 6} kümeleri veriliyor.

ƒ: A $ B, ƒ(x) = x2 + 1, g : A $ B, g(x) = 3x–1 olduğuna göre ƒ = g olduğunu gösterelim.

ÇÖZÜM

ƒ(1) = 12 + 1 $ ƒ(1) = 2 g(1) = 3 $ 1–1 $ g(1) = 2

ƒ(2) = 22 + 1 $ ƒ(2) = 5 g(2) = 3 $ 2–1 $ g(2) = 5

ƒ = {(1, 2), (2, 5)} g = {(1, 2), (2, 5)}

Tanım kümesindeki her elemanın ƒ ve g fonksiyonları altındaki görüntüleri de eşit olduğundan ƒ ve

g fonksiyonları eşittir. Yani ƒ = g dir.

Parçalı Fonksiyon

Bilgi

Tanım kümesinin ayrık alt kümelerinde farklı kurallarla belirlenen fonksiyonlara parçalı fonksi-
yon denir.
h ^xh, x 1 m ise
ƒ ^xh = *
g ^xh, x $ m ise

x = m noktası ƒ fonksiyonunun kritik noktasıdır.

] h ^xh,
Z
x 1 m ise
]]
ƒ ^xh = [ g ^xh, m # x # n ise
]
] k ^xh, x 2 n ise
\
x = m ve x = n noktaları ƒ fonksiyonunun kritik noktalarıdır.

67
2

ÖRNEK

Z
] x + 7, x 1 0 ise
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = [ x - 1, 0 # x 1 5 ise
]
]
] 2x - 5, x $ 5 ise
\
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu için,
ƒ ^- 2h, ƒ ^0h, ƒ ^2h, ƒ ^5h ve ƒ ^10h değerlerini bulalım.

ÇÖZÜM

- 2 1 0 olduğundan - 2 değeri ƒ ^xh = x + 7 kuralında x yerine yazılmalıdır.

ƒ ^- 2h = - 2 + 7 = 5

0 = 0 olduğundan 0 değeri ƒ ^xh = x - 1 kuralında x yerine yazılmalıdır.

ƒ ^0h = 0 - 1 = - 1

0 # 2 1 5 olduğunda 2 değeri ƒ ^xh = x - 1 kuralında x yerine yazılmalıdır.

ƒ ^2h = 2 - 1 = 1

5 = 5 olduğundan 5 değeri ƒ ^xh = 2x - 5 kuralında x yerine yazılmalıdır.

ƒ ^5h = 2 $ 5 - 5 = 5

10 2 5 olduğundan 10 değeri ƒ ^xh = 2x - 5 kuralında yerine yazılmalıdır.

ƒ ^10h = 2 $ 10 - 5 = 15 olur.

ÖRNEK

x 2 + 1, x $ 0 ise
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = *
3x - 5, x 1 0 ise

biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu için,

ƒ ^- 2h + ƒ ^2h işleminin sonucunu bulalım

.

ÇÖZÜM

ƒ ^- 2h = 3 · ^- 2h - 5 = - 6 - 5 = - 11

ƒ ^2h = 2 2 + 1 = 4 + 1 = 5

ƒ ^- 2h + ƒ ^2h = - 11 + 5 = - 6 olur.

68
 Fonksiyonlar

Bire Bir Fonksiyon

Bilgi

A ve B boş kümeden farklı birer küme olmak üzere,

ƒ: A → B, x → y = ƒ(x) fonksiyonunda Her x1, x2 ! A ve x1 ! x2 için ƒ(x1) ! ƒ(x2) ya da
ƒ ^ x 1 h = ƒ ^ x 2 h için x 1 = x 2 oluyorsa ƒ fonksiyonuna bire bir fonksiyon denir.

ÖRNEK

A = {– 2,–1, 0, 1, 2} ve B = {0, 1, 2, 3, 4, 5} olmak üzere

ƒ: A → B, ƒ(x) = x 2 ve h: A → B, h(x) = x + 3 fonksiyonlarının tanım ve görüntü kümelerini inceleyelim.
ƒ ve h fonksiyonlarının bire bir fonksiyon olup olmadığını bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ(x) = x2 için ƒ(–2) = 4, ƒ(2) = 4, ƒ(–1) = 1, ƒ(1) = 1, ƒ(0) = 0 olur.

ƒ
A B
–2 • •0
–1 • •1
•2
0•
•3
1• •4
2• •5

ƒ(– 2) = ƒ(2) = 4 ve ƒ(– 1) = ƒ(1) = 1 olduğundan ƒ fonksiyonu bire bir fonksiyon değildir.

h(x) = x + 3 için h(–2) = 1, h(–1) = 2, h(0) = 3, h(1) = 4, h(2) = 5 olur.

h
A •0 B
–2 • •1
–1 • •2
0• •3
1• •4
2• •5

h fonksiyonunda tanım kümesindeki her elemanın görüntüsü farklı olduğu için bire bir fonksiyon olma
koşulunu sağlar. Dolayısıyla h fonksiyonu bire bir fonksiyondur.

69
2

Örten ve İçine Fonksiyon

Bilgi

A ve B boş kümeden farklı birer küme olmak üzere, ƒ: A → B fonksiyonu verilsin. ƒ(A) görüntü
kümesi olmak üzere;

6y ! B için y = ƒ ^xh solacak şekilde 7x ! A varsa veya ƒ(A) = B ise ƒ ye örten fonksiyon, ƒ(A)
! B ise yani değer kümesinde, tanım kümesindeki herhangi bir eleman ile eşlenmeyen en az bir
eleman açıkta kalıyorsa ƒ ye içine fonksiyon denir.

ÖRNEK

A = {1, 2, 3, 4} , B = {10, 20, 30, 40}, C = {2, 4, 6, 8, 10} olmak üzere

ƒ: A → B, ƒ(x) = 10x ve h: A → C, h(x) = 2x fonksiyonlarının görüntü ve değer kümelerini belirleyelim.
ƒ ve h fonksiyonlarının örten ya da içine fonksiyon olup olmadığını bulalım.

ÇÖZÜM
ƒ
A B
1• • 10
2• • 20
3• • 30
4• • 40

Değer kümesi = {10, 20, 30, 40} = B

Görüntü kümesi    = {10, 20, 30, 40} = ƒ(A)
Değer kümesi = Görüntü Kümesi
B = ƒ(A) olduğundan ƒ fonksiyonu örten fonksiyondur.

h
A C
1• •2
2• •4
3• •6
4• •8
• 10

Değer kümesi   = {2, 4, 6, 8, 10} = C

Görüntü kümesi = {2, 4, 6, 8} = h(A)
Değer kümesi ! Görüntü Kümesi
C ! h(A) olduğundan h fonksiyonu içine fonksiyondur.

70
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

A = {0, 1, 2, 3, 4}, B = {3, 4, 7, 12, 19} ve ƒ: A $ B olmak üzere ƒ ^ x h = x 2 + 3 fonksiyonunun

örten fonksiyon olup olmadığını bulalım.

ÇÖZÜM

Tanım kümesinin ƒ fonksiyonu altındaki görüntü kümesinin elemanlarını bulalım.

ƒ^ 0 h = 02 + 3 = 3

ƒ^ 1 h = 12 + 3 = 4

ƒ^ 2 h = 22 + 3 = 7

ƒ ^ 3 h = 3 2 + 3 = 12

ƒ ^ 4 h = 4 2 + 3 = 19 olur.

Dolayısıyla ƒ ^ A h = " 3, 4, 7, 12, 19 , olarak bulunur. ƒ ^ A h = B yani görüntü kümesi ile değer kümesi
birbirine eşit olduğu için ƒ fonksiyonu örten fonksiyondur.

ÖRNEK

A = {x, y, z}, B = {a, b, c} ve ƒ: A → B olmak üzere aşağıda verilen fonksiyonların bire bir ve örten
olup olmadıklarını inceleyelim.

a) ƒ = {(x, a), (y, b), (z, c)}

b) ƒ = {(x, a), (y, a), (z, b)}

c) ƒ = {(x, a), (y, a), (z, a)}

ç) ƒ = {(x, b), (y, a), (z, c)}

ÇÖZÜM

a) Tanım kümesindeki her farklı elemanın farklı bir görüntüsü vardır. Fonksiyon bire birdir.

ƒ(x) = a, ƒ(y) = b, ƒ(z) = c ve ƒ(A) = {a, b, c} = B olduğundan fonksiyon örtendir.

b) ƒ(x) = a ve ƒ(y) = a olduğundan fonksiyon bire bir değildir.

ƒ(A) = {a, b} ve ƒ(A) ! B olduğundan fonksiyon örten değildir yani içinedir.

71
2

c) ƒ(x) = a, ƒ(y) = a ve ƒ(z) = a olduğundan fonksiyon bire bir değildir.

ƒ(A) = {a} ve ƒ(A) ! B olduğundan örten değildir yani içinedir.

ç) Tanım kümesindeki her farklı elemanın farklı bir görüntüsü vardır. Fonksiyon bire birdir.

ƒ(x) = b, ƒ(y) = a, ƒ(z) = c ve ƒ(A) = {a, b, c} = B olduğundan fonksiyon örtendir.

ÖRNEK

A = {m, n, t} B = {y, z, k} olmak üzere ƒ: A → B bire bir ve örten kaç fonksiyon oluşturulabileceğini
bulalım.

ÇÖZÜM

 ƒ = {(m, y), (n, z), (t, k)}  ƒ = {(m, z), (n, y), (t, k)}

 ƒ = {(m, k), (n, y), (t, z)}  ƒ = {(m, y), (n, k), (t, z)}

 ƒ = {(m, z), (n, k), (t, y)}  ƒ = {(m, k), (n, z), (t, y)}
olmak üzere toplam 6 tane bire bir ve örten fonksiyon yazılabilir.

Tek ve Çift Fonksiyonlar

Bilgi

ƒ: R $ R bir fonksiyon olmak üzere her x ! R için,

 ƒ ^- xh = - ƒ ^xh ise ƒ fonksiyonu tek fonksiyondur.

 ƒ ^- xh = ƒ ^xh ise ƒ fonksiyonu çift fonksiyondur.

Tek fonksiyonların grafikleri başlangıç noktasına (orijine) göre, çift fonksiyonların grafikleri ise y
eksenine göre simetriktir.

ÖRNEK

Aşağıda kuralları verilen ƒ ve g fonksiyonlarının tek veya çift fonksiyon olup olmadıklarını inceleyelim.

a) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x 4 + 1

b) g: R $ R, g ^xh = 3x 3 + x

ÇÖZÜM

a) y = ƒ ^xh de x yerine ^- xh yazarız.

ƒ ^xh = x 4 + 1 & ƒ ^- xh = ^- xh4 + 1 = x 4 + 1 = ƒ ^xh olur.
Bu durumda aynı fonksiyonu elde etmiş oluruz.
ƒ ^- xh = ƒ ^xh olduğundan ƒ, çift fonksiyondur.

72
 Fonksiyonlar

b) y = g ^xh de x yerine ^- xh yazalım:

g ^xh = 3x 3 + x & g ^- xh = 3 $ ^- xh3 + ^- xh ve g ^- xh = - 3x 3 - x = - ^3x 3 + xh = - g ^xh
Bu durumda g ^- xh = - g ^xh elde edilir. O hâlde g, tek fonksiyondur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x 2 + 2x biçiminde tanımlanan f fonksiyonunun tek veya çift fonksiyon olup ol-
madığını bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^- xh = ^- xh2 + 2 ^- xh ve ƒ ^- xh = x 2 - 2x olur. Bu durumda ƒ ^- xh ! ƒ ^xh ve ƒ ^- xh ! - ƒ ^xh

bulunur. O hâlde bu fonksiyon ne çift ne de tek fonksiyondur.

Fonksiyonlarda Dört İşlem

Cep telefonları son yıllarda hızla gelişmekte ve daha önce hiç aklımıza gelmeye-
cek birçok yenilikle karşımıza çıkmaktadır. Her geçen gün yeni bir çok özelliği olan
telefonlar üretilmektedir.
Teknoloji sayesinde haberleşme dışında Genel Ağ özelliği ile iş dünyası, eğlen-
ce gibi birçok alanda cep telefonları vazgeçilmez olmuştur. “Akıllı’’ telefonlar, birçok
fonksiyonu ile bilgisayarların yerini almaya başlamıştır. Bu akıllı telefonlara yükle-
nen özel programlar sayesinde fonksiyon hesaplamaları da gerçekleştirilmektedir.
Bu hesaplamaların arasında fonksiyonlarda dört işlem yapmayı gerektiren durumlar
da vardır.
Sevdiklerimize ulaşabilmek, onlarla anı paylaşabilmek kolaylaşmıştır. Çalışma hayatına da sağladığı
katkılar az değildir.
Ancak iletişim araçları, yararlı olduğu kadar bilinçli kullanılmadığında zararlı hale gelmektedir.
Akşamları evlerde aile bireylerinin birbirlerine vakit ayırmak yerine cep telefonlarıyla oyalanmaları
sağlıksız iletişime dolayısıyla çocukların ve gençlerin olumsuz etkilenmesine yol açabilmektedir. Mi-
safirlikte veya bir arkadaş toplantısında sürekli cep telefonu ile ilgilenmek karşı tarafa bir nevi onu iyi
dinlemediği ve saygı duymadığı hissini oluşturmaktadır.
Cep telefonları, araç kullanıcılarının bu konudaki sorumsuzluğu nedeniyle trafik kazalarının sebepleri
arasına girmiştir.
Günümüzde teknolojiyi yerinde ve zamanında kullanabilmek çok önem taşımaktadır. Bu konuda,
özellikle çocuklar ve gençlerin kendilerini kontrol edebilmeleri gerekmektedir.

Bilgi

ƒ: A $ R ve g: B $ R verilsin, A + B ! Q ve x ! A + B olsun. Buna göre,

1) ^ƒ + gh: A + B $ R ve ^ƒ + gh^xh = ƒ ^xh + g ^xh

2) ^ƒ - gh: A + B $ R ve ^ƒ - gh^xh = ƒ ^xh - g ^xh

73
 2

3) ^ƒ $ gh: A + B $ R ve ^ƒ $ gh^xh = ƒ ^xh $ g ^xh

ƒ ^xh
4) e g o: A + B $ R ve e g o^xh =
ƒ ƒ
^g ^xh ! 0h
g ^xh

5) k ! R olmak üzere ^k $ ƒh^xh = k $ ƒ ^xh tir.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 3x + 1 ve g: R $ R g ^xh = 2x + 1 biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları

veriliyor. Buna göre aşağıdaki işlemleri yapalım.

a) ^ƒ + gh^xh b) ^3ƒ - 2gh^xh c) ^ƒ $ gh^xh

ÇÖZÜM

a) ^ƒ + gh^xh = ƒ ^xh + g ^x h
= 3x + 1 + 2x + 1
= 5x + 2 olur.

b) ^3ƒ - 2gh^xh = 3ƒ ^xh - 2g ^xh

= 3 ^3x + 1h - 2 ^2x + 1h
= 9x + 3 - ^4x + 2h = 5x + 1 olur.

c) ^ƒ $ gh^xh = ^3x + 1h $ ^2x + 1h = ^3xh^2xh + 3x $ 1 + 1 $ 2x + 1 $ 1 = 6x 2 + 5x + 1 olur.

ÖRNEK

ƒ = $^1, - 1 h, ^2, 5 h, ^3, 0 h, ^4, 3 h. ve g = $^1, 3h, ^2, - 1h, ^4, 1h, ^5, 2h. veriliyor. Buna göre aşağıdaki
fonksiyonları bulalım.
ƒ
a) 3 $ g b) ƒ + g c) ƒ $ g ç) g

ÇÖZÜM

a) Tanım kümesi değişmeyecek şekilde sadece görüntü kümesindeki elemanların 3 katını alırız.
Buna göre 3 $ g = $^1, 3 $ 3h, ^2, 3 $ ^- 1hh, ^4, 3 $ 1h, ^5, 3 $ 2h. = $^1, 9h, ^2, - 3h, ^4, 3h, ^5, 6h. olur.

b) ƒ ve g nin tanım kümesindeki ortak elemanları alırız ve bu elemanların görüntülerini toplarız.

ƒ + g = "^1, - 1 + 3h, ^2, 5 - 1h, ^4, 3 + 1h, = "^1, 2h, ^2, 4h, ^4, 4h, olur.

74
 Fonksiyonlar

c) ƒ ve g nin tanım kümesindeki ortak elemanları alırız ve bu elemanların görüntülerini çarparız.

ƒ $ g = $^1, ^- 1h $ 3h, ^2, 5 $ ^- 1hh, ^4, 3 $ 1h. = $^1, - 3h, ^2, - 5h, ^4, 3h. olur.

ç) ƒ ve g nin tanım kümesindeki ortak elemanları alırız ve bu elemanların görüntülerini böleriz.

ƒ
g = )c 1, 3 m, c 2, - 1 m, c 4, 1 m3 = 'c 1, 3 m, ^2, - 5h, ^4, 3h1 olarak bulunur.
-1 5 3 -1

Etkinlik

ƒ = "^1, 3h, ^2, 4h, ^3, 2h, ^4, 1h, ve g = "^1, 2h, ^3, 5h, ^4, 4h, veriliyor.
 ƒ + g ve ƒ - g yi bulunuz.
 Tanım kümeleri hangi sayılardan oluşur?
 ƒ ve g yi analitik düzlemde gösteriniz.
 Aynı şekilde ƒ + g ve ƒ - g yi de analitik düzlemde gösteriniz.
 Bu fonksiyonların tanım kümeleri aynı mıdır? Açıklayınız.
 Bu fonksiyonların görüntü kümeleri değişmiş midir? İnceleyiniz.

ÖRNEK

ƒ = "^1, 2h, ^a, 5h, ^3, 1h, , g = "^1, 4h, ^a, bh, ^2, 7h, kümeleri veriliyor.

^ƒ $ gh^1h = ^ƒ - gh^ah ise b yi bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^1h · g ^1h = ƒ ^ah - g ^ah olduğundan 2 $ 4 = 5 - b & 8 = 5 - b & b = - 3 bulunur.

Fonksiyonların Grafiği

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x + 3 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun grafiğini çizelim.

ÇÖZÜM
y
y=x+3
ƒ ^xh = y = x + 3
3
x = 0 için y = 3 oldu€undan ƒ nin grafi€i,
y eksenini ^0, 3h noktas›nda keser.
y = 0 için x = - 3 oldu€undan ƒ nin grafi€i, x
–3
x eksenini ^- 3, 0h noktas›nda keser.
O

75
 2

ÖRNEK

ƒ: 7- 1, 1h $ R, ƒ ^xh = 2x + 2 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun grafiğini çizelim.

ÇÖZÜM

ƒ ^xh = y = 2x + 2

x = - 1 için y = 0 ^ - 1, 0 h
x = 1 için y = 4 ^1, 4h bulunur.

ƒ: 7- 1, 1h de tanımlı olduğundan x = 1 için ƒ ^1h = 4 noktası grafiğe dahil değildir.

4 y = 2x + 2

x
–1 O 1

ÖRNEK

ƒ: R $ R, g: R $ R, h: R $ R , ƒ(x) = x + 1, g(x) = 2x + 1 ve h(x) = 4x + 1 biçiminde tanım-

lanan ƒ, g ve h fonksiyonlarının grafiğini aynı analitik düzlemde çizelim.

ÇÖZÜM

ƒ(x) = y = x + 1 g(x) = y = 2x + 1 h(x) = y = 4x + 1

x = 0 için y = 1 x = 0 için y = 1 x = 0 için y = 1
x = 1 için y = 2 x = 1 için y = 3 x = 1 için y = 5

y y = 4x + 1
y = 2x + 1
5
4 y=x+1
3
2
1
x
O 1

76
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

x + 1, x $ 0 ise
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = )
2x - 4 , x 1 0 ise
biçiminde tanımlanan f fonksiyonunun grafiğini çizelim.

ÇÖZÜM

ƒ fonksiyonunun kritik noktası 0 dır.

x $ 0;

y = x + 1,

x = 0 için y = 1, ^0, 1h

y = 0 için x = - 1, ^- 1, 0h

x 1 0;

y = 2x - 4,

x = 0 için y = - 4, ^ 0, - 4 h

y = 0 için x = 2 ^2, 0h bulunur.

y=x+1

–1 x
O 2

–4

y = 2x – 4

Grafikte kırmızı ile gösterilen kısım ƒ fonksiyonunun grafiğini ifade etmektedir.

77
 2

ÖRNEK

x - 2, x 2 1 ise
ƒ: R $ R, ƒ ^xh = )
x + 3, x # 1 ise
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun grafiğini çizelim.

ÇÖZÜM
y
ƒ fonksiyonunun kritik noktası 1 dir.
4 y=x–2
x 2 1;
3
y = x - 2, x = 1 için y = - 1, ^ 1, - 1 h
y = 0 için x = 2, ^2, 0h –1
1
1 2
x
x # 1; –3 O
–1

y = x + 3, x = 1 için y = 4, ^1, 4h y=x+3

y = 0 için x = - 3 ^- 3, 0h bulunur.
Şekilde kırmızı çizgi ile gösterilen kısım ƒ fonksiyonunun gra-
fiğidir.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 4 - 2x biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun grafiğini çizelim.

ÇÖZÜM

Önce mutlak değerin içerisindeki denklemi 0 a eşitleyelim.

4 - 2x = 0
4 = 2x
x = 2 olur.
x = 2 değerine göre parçalı fonksiyonu oluşturalım.
4 - 2x, x # 2 ise
ƒ ^ x h = 4 - 2x = )
2x - 4, x 2 2 ise
y = 4 - 2x fonksiyonunda;
y = 2x – 4
x = 0 için y = 4 ve y = 0 için x = 2 olur. (0, 4) ve (2, 0) noktaları y

bulunur. y = 2x - 4 fonksiyonunda; 4

x = 0 için y = – 4 ve y = 0 için x = 2 olur. (0, –4) ve (2, 0) nokta-

ları bulunur. Bulduğumuz noktaları grafikte işaretleyelim ve grafiği
çizelim. 2 x
ƒ ^xh = 4 - 2x biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun grafiğini; O

x 2 2 için y = 2x - 4 ve x # 2 için y = 4 - 2x fonksiyonları-

nın grafiği yardımı ile çizeriz.
– 4
Şekilde kırmızı çizgi ile gösterilen kısım ƒ fonksiyonunun grafi-
y = 4 – 2x
ğidir.

78
 Fonksiyonlar

Bilgi İletişim Teknolojisi

1. Genel ağdan Dinamik Matematik ve Geometri Programını indirerek bilgisayarınıza kurunuz.

2. Kurduğunuz programı çalıştırınız.

3. kısmına sırası ile x + 3 , 3x + 3 ve 7x + 3 yazarak ƒ ^xh = x + 3 , g ^xh = 3x + 3

ve h ^xh = 7x + 3 biçiminde tanımlanan ƒ , g ve h fonksiyonlarının grafiklerini oluşturunuz.

4. ƒ ^xh = ax + b biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunda a 2 0 için a nın değeri büyüdükçe

( ƒ ^ x h için a = 1, g ^ x h için a = 3 ve h ^ x h için a = 7 ) grafiğin y eksenine yaklaştığı görülmektedir.
5. Yeni bir pencerede “Giriş” kısmına sırası ile x + 2 , x + 4 ve x + 6 yazarak ƒ ^xh = x + 2 ,
g ^xh = x + 4 ve h ^xh = x + 6 biçiminde tanımlanan fonksiyonların grafiklerini oluşturunuz.

6. ƒ ^xh = ax + b biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunda b 2 0 için b nin değeri büyüdükçe

( ƒ ^ x h için b = 2 , g ^ x h için b = 4 ve h ^ x h için b = 6 ) grafiğin y ekseninde b birim kadar yukarı öte-
lendiği görülmektedir.

79
2

Bilgi

Fonksiyon grafiğinin üzerindeki her bir noktadan y eksenine paralel çizilen doğruların x eksenini
kestiği noktalar fonksiyonun tanım kümesini, x eksenine paralel çizilen doğruların y ekseninde kestiği
noktalar fonksiyonun görüntü kümesini oluşturur.

ÖRNEK
y
y = ƒ(x)
4
3
2
1
–4 –3 –2 –1
x
O 1 2 3 4
–1
–2
–3
–4
–5

Yukarıda grafiği verilen ƒ fonksiyonunun tanım ve görüntü kümelerini bulalım.

ÇÖZÜM

Grafiği verilen ƒ fonksiyonunun tanım kümesi 6- 4, 3@ , görüntü kümesi 6- 5, 4@ olur.

ÖRNEK
y

4 y = ƒ(x)
3
2
1
1 2 4
x
–5 –4 –3 –2 –1 O 3
–1
–2

Yukarıda grafiği verilen ƒ fonksiyonunun tanım ve görüntü kümelerini gösterelim, tanım kümesindeki
–5, –3, 0, 1, 3 ve 4 noktalarının ƒ fonksiyonu altındaki görüntülerini inceleyelim.

80
 Fonksiyonlar

ÇÖZÜM

ƒ fonksiyonunun tanım kümesi 6- 5, 4@ , görüntü kümesi 4 y = ƒ(x)

6- 2, 4@ olur.
3
2
ƒ fonksiyonunun grafiği üzerindeki noktaları incelediğimizde,
1
(– 5, 3) noktası için ƒ ^- 5h = 3
1 2 4 x
–5 –4 –3 –2 –1 O 3
(– 3, 1) noktası için ƒ ^- 3h = 1
–1
–2
(0, 2) noktası için ƒ ^0h = 2
(1, 4) noktası için ƒ ^1h = 4
(3, 0) noktası için ƒ ^3h = 0
(4,–2) noktası için ƒ ^4h = - 2 olur.

Bilgi
B

Fonksiyonunun x ekseni üzerinde tanımlı olduğu her bir noktadan y eksenine paralel çizilen
doğruların grafiği yalnızca bir noktada kesmesi gerekir. Bu doğrular grafiği birden fazla noktada
kesiyorsa grafik, fonksiyon grafiği değildir. Bu işleme düşey (dikey) doğru testi adı verilir.

ÖRNEK

Verilen grafiklerin fonksiyon belirtip belirtmediğini bulalım.

y
a) y = ƒ(x) b)
y

y = ƒ(x)

x
x O
O 2

c) ç)
y
y
y = ƒ(x)

x
O x
O

81
 2

ÇÖZÜM

y
y = ƒ(x)
a) Çizilen düşey doğruların hepsi grafiği yalnız bir
noktada kestiği için ƒ fonksiyondur.
3

x
O 2

y
b) Çizilen düşey doğruların hepsi grafiği yalnız bir
noktada kestiği için ƒ fonksiyondur.
y = ƒ(x)

x
O

y
c) Çizilen düşey doğrular grafiği birden fazla nokta- y = ƒ(x)
da kestiği için ƒ fonksiyon değildir.

x
O

y
ç) Çizilen düşey doğrular grafiği birden fazla nokta-
da kestiği için ƒ fonksiyon değildir.
y = ƒ(x)

x
O

82
 Fonksiyonlar

Bilgi
y

y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğinde ƒ(x) = 0

denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm x
b O c
kümesinin elemanları, grafiğin x eksenini kestiği
a

noktaların apsisidir. Yani x = a, x = b ve x = c olur. y = ƒ(x)

ÖRNEK
y y = ƒ(x)

x
–5 –2 O 1 4 7

–1

ƒ: R $ R olmak üzere yukarıda ƒ fonksiyonunun grafiği verilmiştir. ƒ(x) = 0 denklemini sağlayan

noktaları bulalım ve bu noktaların toplamını yazalım.

ÇÖZÜM

ƒ(x) = 0 denkleminin çözüm kümesinin elemanları,

x =–5, x =–2, x = 1, x=4 ve x = 7 dir.
Bunların toplamı ise (–5) + (–2) + 1 + 4 + 7 = 5 olur.

ÖRNEK
y

ƒ: R $ R olmak üzere yanda y = ƒ(x) y = ƒ(x)

fonksiyonunun grafiği verilmiştir. ƒ(x + 3) = 0

–4 2 x
O 5
eşitliğini sağlayan x sayılarının toplamını bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ(x + 3) = 0 olduğuna göre,

x + 3 =–4 & x = –7
14243

x + 3 = 2 & x = –1 (– 7) + (–1 ) + 2 =–6 bulunur.

x+3=5&x=2

83
2

ÖRNEK

Efe araba ile hız sınırı 90 km/sa. olan bir yolda 90 km/sa. sabit hızla gitmektedir.
Buna göre,
a) Arabanın 5 saatin sonunda kaç km yol almış olacağını bulalım.
b) Arabanın 270 km lik yolu kaç saatte alacağını bulalım.
c) Alınan mesafe ile zaman arasındaki ilişkiyi grafik üzerinde gösterelim.

ÇÖZÜM

a) x: arabanın belirli bir mesafeyi alma süresi (saat)

y: x e bağlı alınan mesafe
y = ƒ ^xh = 90·x tir. Buna göre araba 5 saatin sonunda
x = 5 için ƒ ^5h = 90·5
= 450 km yol alır.
y (Alınan yol (km))
b) ƒ ^xh = 90·x ise 270 km lik mesafe
450
270 = 90·x
x = 3 saatte alınır. 270

c) Değer tablosunu oluşturalım.

x (Zaman (saat))
x 0 3 5 O 3 5

y 0 270 450 Araç, sabit hızla gittiğinden alınan yol ile za-
man arasında doğrusal ilişki vardır.

ÖRNEK

ƒ ^xh = - 50x + 700 fonksiyonu bir uçağın 700 km/sa. hız ile havada iken inişe geçtiği ve hava alanına
indiği ana kadarki hız-zaman ifadesidir. Uçağın hız-zaman grafiğini çizelim.

ÇÖZÜM
Hız (km/sa.)
y
x = 0 için ƒ ^0h = y = - 50 $ 0 + 700 = 700, ^0, 700 h 700
600
y=0 için 0 = - 50x + 700 den 50x = 700 ve
x = 14 ^14, 0h olup uçağın hız-zaman grafiği yandaki
500
400
gibi olur. 300
200
100
x
Zaman (saat)
O 2 4 6 8 10 12 14

84
 Fonksiyonlar

Alıştırmalar 2-1
ƒ
A B
1) ƒ nin bir fonksiyon olması için aşağıdaki sıralı ikililerden hangisi çı- 1• •a
karılmalıdır? 2• •b
3• •c

A) (a, 1) B) (1, a) C) (b, 2) D) (2, b) E) (3, c)

2) A = " a, b, c , ve B = " 1, 2, 3 , olmak üzere A dan B ye tanımlanmış bir ƒ fonksiyonunu şema ile
gösteriniz.

ƒ
E F
3) Yandaki şekilde ƒ fonksiyonu verilmiştir. Buna göre tanım, değer ve 1• •a
•b
görüntü kümelerini yazınız. 2•
•c
3•
•d
4• •e
4) A = " 1, 2, 3, 4 , ve B = " 3, 4, 5, 6, 7 , olmak üzere A dan B ye tanımlı
ƒ = "^1, 5h, ^2, 6h, ^3, 3h, ^4, 7h, fonksiyonunun görüntü kümesini yazınız.

5) Aşağıdakilerden hangisi fonksiyon değildir?

y y y
A) B) C)
x x x
O O O

y y

D) E)
O x x
O

6) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 3x - 7 doğrusal fonksiyonu veriliyor. Buna göre ƒ ^- 1h + ƒ ^4h işleminin

sonucunu bulunuz.

7) ƒ: R - " - 2 , $ R - ' 1, ƒ ^xh = olduğuna göre ƒ ^0h + ƒ ^5h işleminin sonucunu

3 3x - 5
2 2x + 4
bulunuz.

8) ƒ: R $ R olmak üzere ƒ ^xh = ax + 4 veriliyor. f ^1h = 6 ise ƒ ^4h kaçtır?

85
2

9) ƒ: R $ R , y = ƒ(x) = x2 fonksiyonu veriliyor. ƒ fonksiyonu altındaki görüntüsü 144 olan x ekse-

ni üzerindeki noktalar aşağıdakilerden hangisidir?

A) –9 ve 9 B) –10 ve 10 C) –11 ve 11 D) –12 ve 12 E)–44 ve 44

10) A = {1, 2, 3}, B = {5, 6, 7, 8} ve ƒ: A → B olmak üzere aşağıdakilerden hangisi bire bir fonk-
siyon ifade eder?
A) {(1, 6), (2, 8), (3, 5)} B) {(1, 5), (2, 5), (3, 5)}
C) {(1, 8), (2, 8), (3, 5)} D) {(1, 7), (2, 7), (3, 6)}
E) {(1, 5), (2, 6), (3, 6)}

11) Aşağıda verilen fonksiyonların bire bir veya örten olup olmadığını belirtiniz.
h
a) ƒ b) C D
A B
1• •a 1• •a
2• •b 2• •b
3• •c 3• •c
•d

t
c) E F d) r
G H
1• 1•
•a
2• 2• •a
•b
3• 3•

12) Aşağıda kuralları verilen ve R $ R ye tanımlı ƒ, g ve h fonksiyonlarının tek veya çift olup
olmadıklarını bulunuz.

a) ƒ ^xh = x 2 + 3 b) g ^xh = 5x c) h ^xh = x 3 + x 2

13) ƒ: 6- 4, 2h $ R ve g: ^- 3, 5@ $ R dir.

Buna göre ^ƒ + gh^xh in tanım kümesi aşağıdakilerden hangisidir?

A) 6- 1, 3h B) 6- 1, 2h C) ^- 3, 2h D) 6- 4, 5@ E) ^- 3, 2@

86
 Fonksiyonlar

14) ƒ = $^- 1, 0h, ^2, 3h, ^3, 7h.

g = $^- 1, 2h, ^3, 5h, ^4, 2h. ise ^g - ƒh aşağıdakilerden hangisidir?

A) "^- 1, - 2h, B) $^- 1, 2h, ^1, 2h, ^1, - 5h.

C) "^- 1, 2h, ^3, - 2h, D) "^- 1, 2h, ^1, - 2h,

E) "^- 1, 2h, ^1, - 2h, ^1, - 5h,

15) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x - 5 ve g: R $ R, g ^xh = 2x biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları

veriliyor.

Buna göre ^ƒ $ gh^3h ün sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

A) –12 B) –10 C) 1 D) 5 E) 12

16) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 3x - 1 ve g: R $ R, g ^xh = x + a biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksi-

yonları veriliyor.

^ƒ + gh^3h = ^ƒ $ gh^2h ise a aşağıdakilerden hangisidir?

14 1 10 14
A) –4 B) - C) D) E)
3 4 3 3

17) ƒ = $^1, 3h, ^2, - 5h, ^4, 1h.

g = "^1, 5h, ^2, ah, ^3, 7h, ve

g
^ƒ + gh^1h = e o^2h ise a aşağıdakilerden hangisidir?
ƒ

A) –40 B) –20 C) 10 D) 20 E) 40

Boy (cm)
18)
y = ƒ ^xh
40

12
Zaman (ay)
O 4

Yukarıda verilen ƒ doğrusal fonksiyonu bir bitkinin zamana bağlı boy değişimini vermektedir.
Buna göre yedinci ay sonunda bitkinin boyu kaç cm olur?

87
 2

2.2. İki Fonksiyonun Bileşkesi ve Bir Fonksiyonun Tersi

Bire Bir ve Örten Fonksiyonlarla İlgili Uygulamalar

Herhangi iki küme arasında tanımlanan bir fonksiyon, bu iki küme arasında bir eşleme yapar.
Kullandığımız sayı sistemindeki doğal sayılar, tam sayılar, gerçek sayılar birer küme olduğu için bu
kümelerin elemanlarını eşleştiren fonksiyonlar sayı sisteminde kullanılan birer araçtır.
Fonksiyonlar, bir kümedeki elemanı, başka bir kümedeki elemana bağlamak için kullanılır. Bu iki
küme dışında olan ve bu iki kümeden herhangi birine bağlı bir fonksiyon daha düşünürsek bu iki fonksi-
yon, üç kümeyi birbirine bağlamış olur.
Bu fonksiyonlar sayesinde sayı kümeleri arasında bir ağ kurmuş olmaz mıyız? Fonksiyonları birer
uçak kabul edersek herhangi iki şehri birbirine bağlayan uçak yolculukları sayesinde tüm dünyaya kuru-
lan bir ağ mevcut değil midir?

Bilgi

Bir fonksiyonun grafiği verildiğinde grafiği kesecek şekilde x eksenine paralel doğrular çizilir.
x eksenine çizilen paralel doğrular, grafiği yalnız bir noktada kesiyorsa fonksiyon bire bir; değer
kümesindeki noktalardan x eksenine çizilen her paralel doğru, grafiği en az bir noktada kesiyorsa
fonksiyon örten bir fonksiyondur. Bu işleme yatay doğru testi denir.

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ(x) = 2x + 3 fonksiyonunun ve bire bir fonksiyon olup olmadığını hem cebirsel olarak
hem de grafik çizerek bulalım.

ÇÖZÜM

Fonksiyonun bire bir olup olmadığını belirlemek için cebirsel yöntem kullanalım.

x1, x2 ! R ve x1 ! x2 olsun.
2x1 ! 2x2
2x1 + 3 ! 2x2 + 3
ƒ(x1) ! ƒ(x2) olduğundan ƒ fonksiyonu bire birdir.

88
 Fonksiyonlar

ƒ(x) = 2x + 3 fonksiyonun grafiğini çizebilmek için değer tablosu y

ƒ(x) = 2x + 3
oluşturalım. 5
4
x = 0 için ƒ(0) = 3
3
x = 1 için ƒ(1) = 5 2
1
x 0 1
x
y 3 5 –3 –2 –1 O 1 2 3

(0, 3) ve (1, 5) noktaları yardımı ile çizilen ƒ doğrusal fonksiyonunun grafiği yukarıdaki gibidir.
x eksenine paralel mavi renkle verilen doğrular, grafiği yalnız bir noktada kestiğinden fonksiyon bire
birdir.

ÖRNEK

Aşağıda grafikleri verilen R den R ye tanımlı fonksiyonların bire bir ve örten olup olmadıklarını yatay
doğru testi ile belirleyelim.
y y

x x
O O

y
y

O
x x
O

ÇÖZÜM

y y

x x
O O

Fonksiyon bire bir ve örtendir. Fonksiyon bire bir ve örten değildir.

89
2

y y

O
x x
O

Fonksiyon bire bir ve örtendir. Fonksiyon bire bir ve örten değildir.

Bilgi İletişim Teknolojisi

1. Daha önce bilgisayarınıza indirmiş olduğunuz Dinamik Matematik ve Geometri Programını

çalıştırınız.
2. “Giriş” kısmına x + 2 yazıp Enter tuşuna basınız. Doğru sekmesini kullanarak x eksenine pa-
ralel olacak şekilde doğrular çiziniz.

3. Yeni pencerede “Giriş” kısmına 3x^2 ^ 3x 2 h yazıp Enter tuşuna basınız. Doğru sekmesini kul-
lanarak x eksenine paralel olacak şekilde doğrular çiziniz.

x eksenine çizilen paralel doğrular ƒ ^xh = x + 2 fonksiyonunun grafiğini bir noktada ve sürekli kes-
tiğinden fonksiyon bire bir ve örtendir. x eksenine çizilen paralel doğrular g ^xh = 3x 2 fonksiyonunun
grafiğini birden fazla noktada kestiğinden bire bir değildir. g ^xh = 3x 2 fonksiyonunun grafiğini kesme-
yen doğrular da olduğundan örten değildir.

90
 Fonksiyonlar

Fonksiyonlarda Bileşke İşlemi

Bilgi

A, B, C kümeleri boş kümeden farklı üç küme olsun. ƒ ve g fonksiyonları ƒ: A $ B ve g: B $ C

olmak üzere

^goƒh^xh = g ^ƒ ^xhh
şeklinde tanımlanan fonksiyona, ƒ ve g fonksiyonlarının bileşke fonksiyonu denir ve bu, “g bi-

leşke ƒ” şeklinde okunur. ^goƒh: A $ C dir.

Bilgi
ƒ g
A B C

— a — b — c

a ! A, b ! B, c ! C olmak üzere ƒ ^ah = b, g ^bh = c olsun.

^goƒh^ah = g ^ƒ ^ahh = g ^bh = c dir.

^goƒh: A $ C şeklinde tanımlanır.

ƒ ^xh ve g ^xh iki fonksiyon olmak üzere, ^goƒh^xh fonksiyonunu fonksiyon makinesi olarak aşağıdaki
şekilde gösterebiliriz.

ƒ ƒ ^xh

g
g ^ƒ ^xhh

91
 2

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 2x + 4 ve g: R $ R, g ^xh = 3x - 2 biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları

veriliyor.
Buna göre ^ƒogh fonksiyonunun kuralını bulalım ve analitik düzlemde ƒ ^xh, g ^xh ve ^ƒogh^xh grafik-
lerini çizelim.

ÇÖZÜM

^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh & ƒ ^3x - 2h = 2 ^3x - 2h + 4 = 6x - 4 + 4

^ƒogh^xh = 6x olur.
y
y = 2x + 4 fonksiyonu için
ƒ ^xh = 2x + 4
x = 0 için y = 4
^ƒogh^xh = 6x
y = 0 için x = - 2
^ 0, 4 h ve ^ - 2, 0 h noktaları yardımıyla ƒ doğrusal fonksiyonunun g ^ x h = 3x - 2
4

grafiğini çizeriz.

y = 3x - 2 fonksiyonu için
O x
x = 0 için y = - 2
–2 1
2
y = 0 için x = 3 –2

^ 0, - 2 h ve b 2 , 0 l noktaları yardımıyla g doğrusal fonksiyonunun

3
grafiğini çizeriz.

y = 6x fonksiyonu için
x = 0 için y = 0
x = 1 için y = 6
^ 0, 0 h ve ^ 1, 6 h noktaları yardımıyla ^ ƒog h doğrusal fonksiyonu-
nun grafiğini çizeriz.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x 3 - x ve g: R $ R, g ^xh = x - 3 biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları

veriliyor.
Buna göre ^ƒogh^5h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒogh^5h = ƒ ^g ^5hh
Öncelikle g ^5h değerini bulmamız gerekir.
g ^5h = 5 - 3 = 2 olduğundan ƒ ^g ^5hh = ƒ ^2h = 2 3 - 2 = 6
^ƒogh^5h = 6 bulunur.

92
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x 2 + 2 ve

g: R $ R, g ^xh = 2x + 1 biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları veriliyor.

Buna göre ƒog fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh

ƒ ^2x + 1h = ^2x + 1h2 + 2

^ƒogh^xh = 4x 2 + 4x + 3 olur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x 2 + 1 ve g: R $ R, g ^xh = x + 1 biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları

veriliyor.

ƒog ve goƒ fonksiyonlarının kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh = ƒ ^x + 1h = ^x + 1h2 + 1

= x 2 + 2x + 1 + 1
= x 2 + 2x + 2 olur .
^goƒh^xh = g ^ƒ ^xhh
g ^ x 2 + 1 h = ^ x 2 + 1 h + 1 = x 2 + 2 olur.
Bu durumda ^ƒogh^xh ! ^goƒh^xh olur.

Dikkat

Bileşke işleminin değişme özelliği yoktur.

^ƒogh^xh ! ^goƒh^xh

93
2

ÖRNEK

A = " 0, 1, 2, 3 ,, B = " 2, 3, 4, 6, 7, 12 , kümeleri veriliyor.

ƒ: A $ B, ƒ ^xh = x 2 + 3 ve g: B $ R, g ^xh = 2x - 8
biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları verildiğine göre ^goƒh fonksiyonunun görüntü kümesini
bulalım.

ÇÖZÜM

^goƒh^xh: A $ R olduğu için A kümesindeki elemanları sırasıyla ƒ ^ x h = x 2 + 3 biçiminde tanımla-

nan ƒ fonksiyonunda x yerine yazalım. Buradan

ƒ ^ 0 h = 3, ƒ ^ 1 h = 4, ƒ ^ 2 h = 7 ve ƒ ^ 3 h = 12 olur.

^goƒh^0h = g ^ƒ ^0hh, ƒ ^0h = 3 olduğundan g ^3h = - 2

^goƒh^1h = g ^ƒ ^1hh, ƒ ^1h = 4 olduğundan g ^4h = 0

^goƒh^2h = g ^ƒ ^2hh, ƒ ^2h = 7 olduğundan g ^7h = 6

^goƒh^3h = g ^ƒ ^3hh, ƒ ^3h = 12 olduğundan g ^12h = 16 bulunur.

Buna göre ^goƒh fonksiyonunun görüntü kümesi, " - 2, 0, 6, 16 , olur.

ÖRNEK

Kütlesi 50 kg olan bir dağcının x saniye sonra tırmanış yüksekliğini metre

olarak veren fonksiyon ƒ ^xh = 2x + 4 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu
olsun.
Dağcının yüksekliğe bağlı olarak kazandığı potansiyel enerji fonksiyonu
g ^xh = 500x biçiminde tanımlanan g fonksiyonu olsun. Bu dağcının zamana
bağlı olarak kazandığı potansiyel enerjiyi veren fonksiyonun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

Potansiyel enerjinin zamana bağlı değişimini veren fonksiyonu bulmak için öncelikle zamana bağlı
yüksekliğin değişimini bulmalıyız.
x saniye sonra yükseklik ^2x + 4h metre olur.
Şimdi bulduğumuz ifadeyi potansiyel enerji fonksiyonunda yerine yazalım.

^2x + 4h metredeki enerji, g ^2x + 4h = 500 $ ^2x + 4h

g ^ƒ ^xhh = 1000x + 2000 olur.

^goƒh^xh = 1000x + 2000 fonksiyonu, x saniye sonra dağcının potansiyel enerjisini veren fonksiyon-
dur.

94
 Fonksiyonlar

Etkinlik

1
Bir araç saatte 40 km sabit hızla yol almaktadır. Araç, aldığı yolun 20 fazlasının i kadar (L)
5
yakıt harcamaktadır.
 Aracın saate bağlı olarak aldığı yolun fonksiyonu ƒ olmak üzere ƒ ^xh i bulunuz.
 Aracın aldığı yola bağlı olarak tükettiği yakıt fonksiyonu g olmak üzere g ^xh i bulunuz.
 Aracın saate bağlı olarak harcadığı yakıtı gösteren fonksiyonu bulunuz.
 Bulduğunuz fonksiyon ile aracın 6 saatte harcadığı yakıtı nasıl hesaplarsınız?

ÖRNEK

3g ^ x h - 1
ƒ: R $ R, g: R $ R, ^ƒogh^xh = biçiminde tanımlanan ^ ƒogh fonksiyonu veriliyor.
2 - g ^xh
Buna göre ƒ ^3h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

3g ^ x h - 1
ƒ ^g ^xhh = eşitliğinde g ^xh yerine x yazılırsa ƒ ^xh =
3x - 1
bulunur.
2 - g ^xh 2- x

ƒ ^3h =
3$3- 1 8
= = - 8 olur.
2- 3 -1

ÖRNEK

A, B 1 R olmak üzere ƒ: A $ B ƒ ^xh = x 2 - 1 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor.

Buna göre ^ƒoƒh fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒoƒh^xh = ƒ ^ƒ ^xhh = ƒ ^x 2 - 1h
= ^x 2 - 1h - 1
2

= ^x 4 - 2x 2 + 1h - 1 = x 4 - 2x 2 bulunur.

95
 2

ÖRNEK

ƒ: R $ R ƒ ^xh = 2x - 3 ve

g: R - " 2 , $ R - " 3 , , g ^xh =

3x + 1
biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları veriliyor. Buna
x- 2
göre, ^ƒogh fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh = 2 $ c m- 3
3x + 1
x-2
6x + 2 6x + 2 - 3x + 6
= -3 =
x-2 x-2

^ƒogh^xh =
3x + 8
bulunur.
x-2

ÖRNEK

ƒ: R - " 1 , $ R - " 2 ,, ƒ ^xh =

2x + 1
ve
x- 1

g: R - ' - , 3 1 $ R - " 4 , , g ^xh =

5 4x + 2
biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları veriliyor.
3 x- 3
Buna göre ^ƒogh fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh = ƒ c m
4x + 2
x-3

2 $c m+ 1
4x + 2
x-3
=
4x + 2
-1
x-3
8x + 4
+1 8x + 4 + x - 3
x-3
= x-3 9x + 1 bulunur.
4x + 2 - x + 3 = =
x-3 3x + 5 3x + 5
x-3

Bilgi

1) I ^xh = x birim fonksiyon olmak üzere ^ƒoIh^xh = ^Ioƒh^xh = ƒ ^xh olur.

2) Gerçek sayılar kümesinde ƒ, g ve h fonksiyonları için

^ƒogohh^xh = ^^ƒogh ohh^xh = ^ƒo ^gohhh^xh tir.

Fonksiyonlarda bileşke işleminin birleşme özelliği vardır.

3) ƒ: R $ R, g: R $ R fonksiyonları için ^ƒogh^xh ! ^goƒh^xh olduğundan bileşke işleminin-

değişme özelliği yoktur.

96
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

ƒ: R $ R ƒ ^xh = x + 1, g: R $ R g ^xh = 2x - 4 ve h: R $ R h ^xh = x 2 + 1 biçiminde ta-

nımlanan ƒ, g ve h fonksiyonları veriliyor. Buna göre ^ƒogohh, ^ƒogh oh ve ƒo ^gohh fonksiyonlarının
kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

6^ƒogohh@^xh = 6^ƒogh oh@^xh = 6ƒ ^g ^xhh oh@

= 6ƒ ^2x - 4h oh@ = 6^2x - 4 + 1h oh@

= 6^2x - 3h oh@ = 2 · ^x 2 + 1h - 3 = 2x 2 - 1 olur.

6^ƒogohh@^xh = 6ƒo ^gohh@^xh = 6ƒog ^h ^xhh@

= 6ƒo ^2 · ^x 2 + 1h - 4h@ = 6ƒo ^2x 2 - 2h@

= 2x 2 - 2 + 1 = 2x 2 - 1 olur.

Buradan 6^ ƒogoh h@^ x h = 6^ ƒog h oh @^ x h = 6 ƒo ^ goh h^ x h@ eşitliği bulunur.

Etkinlik

ƒ: R $ R ƒ ^xh = 2x - 2, g: R $ R g ^xh = 3x + 1 ve

h: R $ R, h ^xh = x 2 + 1 biçiminde tanımlanan ƒ, g ve h fonksiyonları veriliyor.

Buna göre;

 ^ƒogh fonksiyonunun kuralını bulunuz.

 ^gohh fonksiyonunun kuralını bulunuz.

 ^goƒh fonksiyonunun kuralını bulunuz.

 ^ƒo ^gohhh fonksiyonunun kuralını bulunuz.

 ^^ƒogh ohh fonksiyonunun kuralını bulunuz.

 Son iki maddede bulduğunuz fonksiyonların kurallarının eşitliği bileşke fonksiyonunun hangi

özelliğini hatırlatır?

97
2

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 3x - 2 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor.

Buna göre ^ƒoƒh^x + 1h = 28 eşitliğini sağlayan x değerini bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒoƒh^xh = ƒ ^ƒ ^xhh = ƒ ^3x - 2h = 3 ^3x - 2h - 2

^ƒoƒh^xh = 9x - 8 bulunur.
^ƒoƒh^x + 1h = 9 ^x + 1h - 8 = 9x + 9 - 8
^ƒoƒh^x + 1h = 9x + 1 = 28 olduğundan
9x = 27 ise x = 3 bulunur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x + 4 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor.

Buna göre ^ƒoƒoƒoƒh^2h ifadesinin değerini bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒoƒoƒoƒh^2h = ƒ ^ƒ ^ƒ ^ƒ ^2hhhh, ƒ ^2h = 2 + 4 = 6 olduğundan

:
6
ƒ ^ƒ ^ƒ ^6hhh, ƒ ^6h = 6 + 4 = 10 olduğundan
:
10
ƒ ^ƒ ^10hh, ƒ ^10h = 10 + 4 = 14 olduğundan ^ƒoƒoƒoƒh^2h = ƒ ^14h = 14 + 4 = 18 bulunur.
:
14

ÖRNEK

ƒ: R $ R ƒ ^xh = 3x - 4 ve g = $^- 1, 3h, ^2, 5h, ^3, 4h. biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları
veriliyor. Buna göre ^goƒh^1h + ^ƒogh^2h ifadesinin değerini bulalım.

ÇÖZÜM

^goƒh^1h = g ^ƒ ^1hh ƒ ^1h = 3 $ 1 - 4 = - 1 olduğundan

:
–1
= g ^- 1h = 3 bulunur.

^ƒogh^2h = ƒ ^g ^2hh, g ^2h = 5 olduğundan

= ƒ ^5h = 3 $ 5 - 4 = 11 bulunur. Buradan ^goƒh^1h + ^ƒogh^2h = 3 + 11 = 14 olur.

98
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

A, B 1 R ^ƒogh: A $ B, ^ƒogh^x + 2h = x 2 + 3x ve h ^xh = ^ƒogh^xh + 3 olsun.

Buna göre h ^4h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

h ^xh = ^ƒogh^xh + 3 eşitliğinde x = 4 yazılırsa

h ^4h = ^ƒogh^4h + 3 olur.

^ƒogh^x + 2h = x 2 + 3x eşitliğinde x = 2 yazılırsa

^ƒogh^4h = 2 2 + 3 $ 2 = 10 olur.

^ƒogh^4h = 10 yerine yazılırsa

h ^4h = 10 + 3 = 13 bulunur.

ÖRNEK
y

Şekilde ƒ ve g fonksiyonlarının grafiği verilmiştir. y = g ^xh

Buna göre ^ƒogh^- 3h ile ^goƒh^ 2 h değerlerini bu- 3

y = ƒ ^xh
lalım. 2
1
O
x
-4 -3 -1 1 2 5
-1

ÇÖZÜM

^ƒogh^- 3h = ƒ ^g ^- 3hh

g ^- 3h = 1 dir.

ƒ ^g ^- 3hh = ƒ ^ 1 h = 2 olur.

Dolayısıyla ^ƒogh^- 3h = 2 bulunur.

Aynı şekilde,

^goƒh^ 2 h = g ^ƒ ^ 2 hh

ƒ ^ 2 h = 0 dır.

g ^ƒ ^ 2 hh = g ^ 0 h = - 1 olur.

Dolayısıyla ^goƒh^ 2 h = - 1 bulunur.

99
2

Bir Fonksiyonun Tersi

Bilgi

A ve B kümeleri boş kümeden farklı kümeler ve ƒ: A $ B , ƒ = $^x, yh ; x ! A ve y ! B . fonk-

siyonu bire bir ve örten olmak üzere

ƒ - 1: B $ A , ƒ - 1 = $^y, xh ; y ! B ve x ! A . fonksiyonuna ƒ nin ters fonksiyonu denir.

Her ^x, yh ! ƒ ise ^y, xh ! ƒ -1 olduğu için y = ƒ ^xh ise x = ƒ - 1 ^yh olur.

ƒ
A B

—x —y

ƒ- 1

A kümesi, ƒ fonksiyonunun tanım kümesi, aynı zamanda ƒ - 1 fonksiyonunun değer kümesidir.

B kümesi, ƒ fonksiyonunun değer kümesi, aynı zamanda ƒ - 1 fonksiyonunun tanım kümesidir.

Bilgi

Her fonksiyonun tersi fonksiyon olmayabilir. Eğer bir fonksiyon bire bir ve örten ise tersi de fonk-
siyondur. Ve tersi de bire bir ve örtendir. Bire bir örten olmayan fonksiyonun tersi fonksiyon değildir.
Örten fonksiyon olmayan ƒ fonksiyonunu inceleyelim.

ƒ ƒ- 1

A B B A

3 3
1 1
4 4
2 2
5 5
3 3
6 6
4 4
7 7

B kümesinde açıkta eleman kaldığından ƒ - 1 fonksiyon değildir.

100
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

A = " 1, 2, 3, 4, 5 , kümesi veriliyor. ƒ: A $ A olmak üzere ƒ = "^1, 3h, ^2, 4h, ^3, 5h, ^4, 2h, ^5, 1h,
fonksiyonunun tersini bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^1h = 3 ise ƒ - 1 ^3h = 1

ƒ ^2h = 4 ise ƒ - 1 ^4h = 2

ƒ ^3h = 5 ise ƒ - 1 ^5h = 3

ƒ ^4h = 2 ise ƒ - 1 ^2h = 4

ƒ ^5h = 1 ise ƒ - 1 ^1h = 5

Buradan ƒ - 1 = "^3, 1h, ^4, 2h, ^5, 3h, ^2, 4h, ^1, 5h, bulunur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^xh = 3x + 6 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor.

ƒ -1 fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

y = ƒ ^xh olduğundan y = 3x + 6 yazılır. ƒ - 1 ^yh = x olduğundan x i yalnız bırakmalıyız.

y- 6 y- 6
y = 3x + 6 & x = olur. ƒ - 1 ^yh = 3 ifadesinde y yerine x yazarsak
3
ƒ - 1 ^xh =
x- 6
bulunur.
3

ÖRNEK

ƒ: A $ B fonksiyonu aşağıdaki gibi tanımlanıyor.

ƒ
A B
1 6

2 7
Buna göre ƒ - 1 fonksiyonunu bulalım.
3 8

4 9

5  10

101
2

ÇÖZÜM

ƒ- 1
B A
6 1

7 2 ƒ - 1 = "^6, 1h, ^7, 5h, ^8, 2h, ^9, 3h, ^10, 4h, olur.

8 3

9 4

 10 5

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^xh = 2x + 4 + a biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor. ƒ - 1 ^2h = 6 olduğuna

göre a değerini hesaplayalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^xh = y ise ƒ - 1 ^yh = x olduğundan

ƒ - 1 ^2h = 6 ise ƒ ^6h = 2 olur. ƒ fonksiyonunda bu değerler yerine yazılırsa

ƒ ^6h = 2 $ 6 + 4 + a = 2 ise 16 + a = 2 & a = - 14 olur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^xh = a $ x 3 + b biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor.

ƒ - 1 ^2h = 0 ve ƒ - 1 ^- 1h = - 1

olduğuna göre a $ b nın değerini hesaplayalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^xh = y ise ƒ - 1 ^yh = x olduğundan;

ƒ - 1 ^2h = 0 ise ƒ ^0h = 2 olur.

ƒ - 1 ^- 1h = - 1 ise ƒ ^- 1h = - 1 olur. Bulunan değerler fonksiyonda yerine yazılırsa

ƒ ^0h = 2, ƒ ^0h = a $ 0 3 + b & b = 2 olur.

ƒ ^- 1h = - 1, ƒ ^- 1h = a $ ^- 1h3 + 2 = - 1 ise

- a + 2 = - 1 & a = 3 olur.

a $ b = 3 $ 2 = 6 bulunur.

102
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

A, B 1 R, ƒ: A $ B , ƒ - 1 ^2x - 4h = x + 6 olduğuna göre ƒ ^4h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

y = ƒ ^xh ise ƒ - 1 ^yh = x olduğundan;

ƒ - 1 ^2x - 4h = x + 6 ise

ƒ ^x + 6h = 2x - 4 olur.

Bu fonksiyonda x = - 2 yazılırsa

ƒ ^- 2 + 6h = ƒ ^4h = 2 $ ^- 2h - 4 = - 8 bulunur.

Bilgi

 a, b ! R, a ! 0 ve ƒ: R $ R olmak üzere,

ƒ ^xh = ax + b biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tersinin kuralı,

ƒ - 1 ^xh =
x- b
a olur.

 a, b, c, d ! R ve ƒ: R - & - c 0 $ R - % c / olmak üzere,

d a

ƒ ^xh =
ax + b
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunda x i yalnız bırakalım.
cx + d
x ^c $ ƒ ^xh - ah b - d $ ƒ ^xh
cx $ ƒ ^xh + d $ ƒ ^xh = ax + b &
^c $ ƒ ^xh - ah ^ c $ ƒ ^xh - ah
=

b - d $ ƒ ^xh
olur. y = ƒ ^xh olduğundan ƒ ^xh yerine x ve x yerine ƒ - 1 ^xh yazılırsa
c $ ƒ ^xh - a
x=

ƒ - 1 ^xh =
- dx + b
cx - a bulunur.

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^xh = 2x - 4 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tersinin kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

y = ƒ ^xh olduğundan y = 2x - 4 yazılır. ƒ - 1 ^yh = x olduğundan x i yalnız bırakmalıyız.

y+4 y+4
y = 2x - 4 & x = olur. ƒ -1 ^yh = 2 ifadesinde y yerine x yazarsak
2
ƒ - 1 ^xh =
x+ 4
bulunur.
2

103
2

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^xh = 4 - 3x biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tersinin kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^xh = - 3x + 4 ise ƒ - 1 ^xh =

x- 4 4- x
= bulunur.
-3 3

ÖRNEK

ƒ: R - " 2 , $ R - " 3 , , ƒ ^xh =

6x + 2
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tersinin kuralını bu-
2x - 4
lalım.

ÇÖZÜM

ƒ ^xh = ise y = ƒ ^ x h olduğundan y = 2x - 4 yazılır.

6x + 2 6x + 2
2x - 4
ƒ -1 ^ y h = x olduğundan x i yalnız bırakmalıyız.
2xy - 4y = 6x + 2
2xy - 6x = 4y + 2
x ^ 2y - 6 h = 4y + 2

4y + 2
x = 2y - 6 olur.

4y + 2
ƒ -1 ^ y h = 2y - 6 ifadesinde y yerine x yazarsak

ƒ - 1 ^xh =
4x + 2
bulunur.
2x - 6

ÖRNEK

ƒ: R - " 3 , $ R - " - 4 , , ƒ ^xh =

mx + 4
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor. Buna göre
n - 2x
m $ n değerini bulalım.

ÇÖZÜM

Bir kesrin paydası 0 olursa o kesir tanımsız olur. Dolayısıyla fonksiyon da tanımsız olur.
x = 3 , paydayı sıfır yaptığı için tanım kümesine dahil edilmemiştir.
x = 3 için n - 6 = 0 ise n = 6 olur.

ƒ ^xh = ise ƒ - 1: R - " - 4 , $ R - " 3 , , ƒ - 1 ^xh =

mx + 4 - 6x + 4
olur.
- 2x + 6 - 2x - m

Benzer şekilde x = - 4, ƒ - 1 ^xh in paydasını sıfır yaptığı için tanım kümesine dahil edilmemiştir.
- 2 $ ^- 4h - m = 0 ise m = 8 olur. Buradan m $ n = 6 $ 8 = 48 bulunur.

104
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

A, B 1 R ve ƒ: A $ B ,

2ƒ ^ x h + 6
olduğuna göre
3 - 2ƒ ^ x h
x=

ƒ -1 fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

y = ƒ ^xh ise ƒ - 1 ^yh = x olduğundan ƒ ^xh yerine y, x yerine ƒ - 1 ^yh yazalım.

2y + 6
ƒ - 1 ^yh = olur. Burada da y yerine x yazalım.
3 - 2y

ƒ - 1 ^xh =
2x + 6
bulunur.
3 - 2x

Bileşke Fonksiyonunun Tersi

Bilgi

İki fonksiyonun bileşkesinin tersinin olabilmesi için bileşkesi alınacak her iki fonksiyonun da tersi-
nin olması gereklidir.
A, B, C ! R , ƒ : A $ B ve g : B $ C olmak üzere ^goƒh- 1 = ƒ - 1 og - 1 olur.

ƒ g
A B C

—a —b —c

ƒ- 1 g- 1

goƒ : A $ C iken ƒ - 1 og - 1 : C $ A olur.

105
 2

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^xh = 2x - 4 ve g ^xh: R $ R g ^xh = 3x + 1 biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyon-

ları veriliyor. ^ƒ -1 og -1h fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

^ƒ - 1 og - 1h^xh = ^goƒh- 1 ^xh olduğundan

^goƒh^xh = g ^ƒ ^xhh = g ^2x - 4h = 3 ^2x - 4h + 1

^goƒh^xh = 6x - 11 olur.

^goƒh- 1 ^xh =
x + 11
bulunur.
6

Etkinlik

ƒ: R $ R ƒ ^xh = 4x - 4, g: R $ R g ^xh = 5x - 1 olmak üzere

 ^ƒogh fonksiyonunun kuralını bulunuz.
 g -1 fonksiyonunun kuralını bulunuz.
 ƒ -1 fonksiyonunun kuralını bulunuz.
 ^ƒogh-1 fonksiyonunun kuralını bulunuz.
 ^g - 1 oƒ - 1h fonksiyonunun kuralını bulunuz.
 Son iki maddede bulduğunuz fonksiyonların kurallarının eşitliği bize bileşke fonksiyonunun ter-
sini tanımlamaz mı?

Bilgi

 ƒ bire bir ve örten bir fonksiyon olmak üzere ^ƒ - 1h = ƒ olur.

-1

 I ^xh birim fonksiyon, ƒ bire bir ve örten fonksiyon olmak üzere

^ƒoƒ - 1h^xh = I ^xh olur.
 ƒ ve g bire bir ve örten fonksiyonlar olmak üzere
^ƒ - 1 ogh- 1 = g - 1 oƒ olur.
 ƒ ve g bire bir ve örten fonksiyonlar olmak üzere
^ƒ - 1 og - 1h- 1 = goƒ olur.
 ƒ, g ve h fonksiyonları bire bir ve örten fonksiyon olmak üzere

^ƒogohh- 1 = h - 1 og - 1 oƒ - 1 olur.

106
 Fonksiyonlar

ÖRNEK

ƒ: R $ R , ƒ ^xh = 2x + 4 ve g: R $ R , g ^xh = x - 3 biçiminde tanımlanan ƒ ve g fonksiyonları

veriliyor. Buna göre ^g -1 oƒ -1h fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

^g - 1 oƒ - 1h^xh = ^ƒogh- 1 ^xh olduğundan önce ƒog fonksiyonunun kuralını bulalım.

^ƒogh^xh = ƒ ^g ^xhh
ƒ ^x - 3h = 2 ^x - 3 h + 4
^ƒogh^xh = 2x - 2 olur. Buradan ^ ƒogh fonksiyonunun tersi alınırsa

^g - 1 oƒ - 1h^xh =
x+ 2
bulunur.
2

ÖRNEK

A, B, C 1 R ve ƒ: A $ B , g: B $ C şeklinde tanımlı fonksiyonlar için

ƒ ^xh = 2x + 4 ve ^goƒh^xh = 12x + 4 ise g fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

ƒoƒ - 1 = I ve bileşke işleminin birleşme özelliği olduğundan

^goƒh oƒ -1 ^xh = go ^ƒoƒ -1h^xh = g ^xh olur.

>
I
ƒ ^xh =
x-4
-1 olur. Buradan
2
g ^xh = ^goƒh oƒ -1 ^xh = ^12x + 4h o c m = 12 · c m + 4 = 6x - 20 bulunur.
x-4 x-4
2 2

ÖRNEK

ƒ: R $ R, g: R $ R, h: R $ R; ƒ, g, h fonksiyonları için ^g - 1 oƒ - 1h^xh = 2x + 4 ve

h ^xh = x 2 - x veriliyor. ^ƒogohh fonksiyonunun kuralını bulalım.

ÇÖZÜM

^g -1 oƒ -1h-1 ^xh = ^ƒogh^xh olduğundan

^ƒogh^xh =
x- 4
olur.
2

^ƒogohh^xh = ^^ƒogh ohh^xh = c m o ^x 2 - xh

x- 4
2

^ƒogohh^xh =
x2 - x - 4
bulunur.
2

107
2

ÖRNEK
y

y = ƒ(x)

3
2

–2
x
–1 O

Yukarıda ƒ: R $ R , ƒ fonksiyonunun grafiği verilmiştir.

ƒ ^- 2h, ƒ ^- 1h ve ƒ -1 ^3h değerlerini bulalım.

ÇÖZÜM
y

y = ƒ(x)
^- 2, 0h noktası grafiğe ait olduğundan ƒ ^- 2h = 0
3
^- 1, 2h noktası grafiğe ait olduğundan ƒ ^- 1h = 2 2

^0, 3h noktası grafiğe ait olduğundan ƒ -1 ^3h = 0 olur. –2

x
–1 O

ÖRNEK
y

–5 –3 O 6
x

–3

–6

–8
y = ƒ(x)

Yukarıda ƒ: R $ R , ƒ fonksiyonunun grafiği verilmiştir.

ƒ ^ 6 h + ƒ -1 ^ 0 h
ifadesinin değerini bulalım.
ƒ ^- 3h + ƒ ^- 5h
-1

108
 Fonksiyonlar

ÇÖZÜM
y

–5 –3 O 6
x

–3

–6

–8
y = ƒ(x)

Grafiğe ait bazı noktalar ^6, - 8h , ^- 5, 0h ve ^- 3, - 3h tür.

Buradan,

ƒ ^6h = - 8 , ƒ ^- 5h = 0 , ƒ -1 ^0h = - 5 ve ƒ -1 ^- 3h = - 3 olur.

ƒ ^ 6 h + ƒ -1 ^ 0 h -8 - 5 - 13 13
bulunur.
ƒ -1 ^ - 3 h + ƒ ^ - 5 h
= = =
-3 + 0 -3 3

Bilgi

Birebir ve örten doğrusal bir fonksiyonun grafiği ile tersinin grafiği y = x doğrusuna göre simet-
riktir. Yani y = ƒ ^xh ve y = ƒ -1 ^xh in grafikleri y = x doğrusuna göre simetriktir.

y y = ƒ(x)

A(a, b) y=x
y = ƒ–1(x)

A l ^ b, a h
x
O

A ^a, bh noktasının y = x doğrusuna göre simetriği olan Al^b, ah noktası, ƒ - 1 ^xh fonksiyonunun
grafiği üzerindedir.

109
2

Etkinlik

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 2x fonksiyonu veriliyor.

 ƒ -1 fonksiyonunu bulunuz.

 ƒ fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

 ƒ -1 fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

 ƒ ve ƒ -1 fonksiyonlarının grafikleri y = x doğrusuna göre simetrik midir? Açıklayınız.

ÖRNEK

ƒ: R $ R, ƒ ^xh = x + 2 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor. ƒ ve ƒ -1 fonksiyonlarının

grafiklerini çizelim.

ÇÖZÜM

y
y = ƒ(x)

x
–2 O

ƒ ^xh = x + 2 fonksiyonunun tersi ƒ -1 = x - 2 olur.

ƒ ^xh = x + 2 fonksiyonunun grafiği için
x = 0 için y = 2
y = 0 için x = –2 bulunur.
y
y = ƒ–1(x)

O x
2

–2

ƒ -1 = x - 2 fonksiyonunun grafiği için

x = 0 için y = – 2
y = 0 için x = 2 bulunur.

110
 Fonksiyonlar

Alıştırmalar 2-2

1) Aşağıda grafikleri verilen R den R ye tanımlı fonksiyonlardan hangileri bire birdir? Bulunuz.

a) y b) y

y = ƒ(x) y = g(x)

x x
O O

c) y ç) y

y = r(x)
O x
x
O

y = h(x)

2) ƒ: R $ R , ƒ ^xh =
x- 3
,
2
g: R $ R , g ^xh = 2x + 4 ,

h: R $ R , h ^xh = 4x - 1 biçiminde tanımlanan ƒ, g ve h fonksiyonları veriliyor.

Buna göre ƒog, ƒoh, hog -1 fonksiyonlarının kuralını bulunuz.

3) ƒ: R $ R , ƒ bire bir ve örten fonksiyonu için ƒ ve ƒ -1 fonksiyonlarının grafiği ..................

doğrusuna göre simetriktir.

4) g: R $ R , g ^xh = 2x + 4 ve A, B 1 R, ƒog: A $ B ^ƒogh^xh = 4x - 3 ise ƒ ^5h değeri

aşağıdakilerden hangisidir?

A) –3 B) –2 C) –1 D) 0 E) 1

5) ƒ: R $ R , ƒ ^xh =
x
- 3 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tersini bulunuz.
2

6) ƒ: R - " 2 , $ R - " 3 , , ƒ ^xh =

3x + 4
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tersini bulu-
x- 2
nuz.

7) ƒ: R $ R , ƒ ^xh = 3x - 4 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu için ^ƒogh^xh = I ^x h ise g fonk-

siyonu aşağıdakilerden hangisidir?
x+ 4 x+ 4
A) 3x B) 3x + 4 C) D) E) 2x + 1
4 3

8) ƒ: R - " 2 , $ R - " 4 , , ƒ ^xh =

ax + 1
şeklinde tanımlı fonksiyon için a $ b değerini bulunuz.
2x + b

111
2

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI

1) ƒ = "^1, 2h, ^2, 3h, ^3, 1h, ^4, 3h, fonksiyonu veriliyor. ƒ nin görüntü kümesi aşağıdakilerden han-
gisidir?

A) " 1, 3 , B) " 2, 3 , C) " 1, 2, 3, 4 , D) " 1, 2, 3 , E) " 1, 2 ,

2) A = " 1, 2, 3, 4, 5 , , B = " 6, 7, 8 , olmak üzere aşağıdakilerden hangisi A dan B ye bir fonksiyon-

dur?
A) "^1, 6h, ^2, 8h,

B) "^3, 7h, ^4, 8h, ^5, 6h,

C) "^1, 6h, ^2, 6h, ^3, 6h, ^4, 6h, ^5, 8h,

D) "^1, 7h, ^2, 6h, ^3, 7h, ^4, 7h, ^3, 8h,

E) "^1, 6h, ^2, 6h, ^3, 7h, ^4, 8h, ^5, 8h, ^2, 7h,

3) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 4x + 5 olduğuna göre ƒ ^5h + ƒ ^0h işleminin sonucu aşağıdakilerden han-

gisidir?

A) 20 B) 25 C) 30 D) 35 E) 40

4) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = ^a - 2h x + b - 4 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu birim fonksiyon olduğuna

göre a + b nın değeri aşağıdakilerden hangisidir?

A) 7 B) 8 C) 10 D) 13 E) 17

5) ƒ: R - " 2 , $ R - '1, ƒ ^xh =

3 3x + t
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu sabit fonksiyon ise t
4 4x - 8
nin değeri aşağıdakilerden hangisidir?

A)–6 B)–5 C)–4 D)–3 E)–2

6) ƒ: R $ R, ƒ ^x + 5h = 7x - 2 olduğuna göre ƒ ^8h aşağıdakilerden hangisidir?

A) 14 B) 17 C) 18 D) 19 E) 22

7) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = 2x - 3 + x + 1 ise ƒ ^- 3h + f ^0h işleminin sonucu aşağıdakilerden

hangisidir?
A) 11 B) 12 C) 13 D) 14 E) 15

112
 Fonksiyonlar

8) Yanda ƒ: R $ R, ƒ fonksiyonunun grafiği veril-

y = ƒ ^xh
y

ƒ ^- 4h - ƒ ^4h
miştir. Buna göre kaçtır?
ƒ -1 ^ 2 h + ƒ -1 ^ 3 h 4
3
2
1
x
–4 –1 O 4

A) 2 B) –4 C) 3 D) 0 E) 4

9) A = " a, b, c, d , ve ƒ: A $ A olmak üzere aşağıdaki fonksiyonlardan hangisi bire bir fonksi-

yondur?
A) ƒ: "^a, bh, ^b, ah, ^c, ah, ^ d, ch,

B) ƒ: "^a, ah, ^b, bh, ^c, ch, ^d, dh,

C) ƒ: "^a, dh, ^b, dh, ^c, dh, ^ d, dh,

D) ƒ: "^a, ah, ^b, ah, ^c, dh, ^ d, bh,

E) ƒ: "^a, dh, ^b, dh, ^c, ah, ^ d, bh,

10) ƒ: R $ R , ƒ ^xh = x 3 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunda ƒ ^1h + ƒ ^2h kaçtır?

A) –3 B) 0 C) 1 D) 3 E) 9

11) Aşağıda grafikleri verilen R den R ye tanımlı fonksiyonlardan hangisi bire birdir?
A) B) C)
y = ƒ ^xh
y y y

y = g ^xh

x x x

y = h ^xh

D) y E) y
y = t ^xh

x x

y = r ^xh

113
2

12) A = " x, y, z, t , ve ƒ: A $ A olmak üzere aşağıda verilen fonksiyonlardan hangisi örten fonk-
siyondur?
A) ƒ: "^x, xh, ^y, zh, ^z, xh, ^t, zh,
B) ƒ: "^x, yh, ^y, zh, ^z, th, ^t, yh,
C) ƒ: "^x, yh, ^y, yh, ^z, yh, ^t, yh,
D) ƒ: "^x, xh, ^y, xh, ^z, zh, ^t, zh,

E) ƒ: "^x, th, ^y, zh, ^z, xh, ^t, yh,

13) A = " 2, 3, 4, 5 ,, B = " 5, 8, a, b , ve ƒ: A $ B olmak üzere ƒ ^xh = 3x - 1 biçiminde tanımlanan

ƒ fonksiyonu bire bir ve örtendir. a + b kaçtır?

A) 25 B) 27 C) 29 D) 30 E) 32

14) ƒ = $^- 1, 3h, ^2, 4h, ^3, 7h, ^5, 1h. ve g = $^1, 2h, ^2, 3h, ^4, - 1h, ^5, 2h. fonksiyonları veriliyor.
Buna göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur?

A) ^ƒ + gh^1h = 5

B) ^ƒ $ gh^2h = 6

C) e g o^5h = 2
ƒ

D) ^ƒ - gh^3h = 5

E) ^2ƒ - 3gh^5h = - 4

15) ƒ: R $ R ve g: R $ R olmak üzere ƒ ^xh = 2x + 1, g ^xh = ^x - 3h2 veriliyor. Buna göre

^ƒ $ gh^2h nin sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 10

16) ƒ = "^a, 2h, ^2, 3h, ^4, 5h, , g = "^a, 4h, ^2, ah, ^4, - 2h, ve ^ƒ $ gh^ah = ^ƒ + gh^2h ise a aşağıda-

kilerden hangisidir?

A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 E) 6

114
 Fonksiyonlar

17) ƒ: R $ R, g: R $ R olmak üzere ƒ ^xh = 3x + 5 ve g ^xh = 2x - 1 biçiminde tanımlanan ƒ

ve g fonksiyonları için ^goƒh- 1 ^mh = 2 ise m kaçtır?

A) 11 B) 16 C) 21 D) 26 E) 31

18) ƒ: R $ R, g: R $ R olmak üzere ƒ ^3x - 1h = 5x + 2 ve g ^xh = x - 3 biçiminde tanımlanan

ƒ ve g fonksiyonları için ^goƒ - 1 h ^- 1h in değeri kaçtır?

-1

A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7

19) ƒ: R $ R, g: R $ R olmak üzere g ^xh = 2x + 4 ve ^ƒogh^xh = ise ƒ ^xh aşağıdaki-

x+ 3
2
lerden hangisine eşittir?

x- 2 x- 3 x+ 2 x- 1 x+ 1
A) B) C) D) E)
5 4 4 3 4

20) ƒ: R $ R olmak üzere ƒ ^x - 3h = 2x - 5 biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor. Buna

göre ƒ - 1 ^3x + 1h aşağıdakilerden hangisine eşittir?

3x
A) B) 2x + 1 C) 3x - 1 D) 3x E) 6x
2

21) ƒ: R $ R olmak üzere ^ƒoƒh^xh = 9x + 16 ise ƒ - 1 ^xh aşağıdakilerden hangisi olabilir?

x+ 2 x- 2 x+ 4 x- 4 x+ 2
A) B) C) D) E)
9 9 3 3 4

22) ƒ: R $ R , g: R $ R olmak üzere ^ƒogh- 1 ^xh = 4x - 3 ve ƒ ^xh = 2x - 5 olduğuna göre

g ^- 7h kaçtır?

9 15
A) 1 B) 2 C) 3 D) E)
2 2

23) ƒ: R $ R, ƒ ^xh = ax + b biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu doğrusal bir fonksiyon,

ƒ - 1 ^7h = 4 , ƒ - 1 ^1h = 2 olduğuna göre a $ b kaçtır?

A) –15 B) –12 C) –9 D) –3 E) –1

115
2

24) ƒ: A $ B , ƒ ^xh = - 3x + 2 şeklinde tanımlı fonksiyon için A = 62, 5h ise ƒ ^A h kümesi aşağı-

dakilerden hangisine eşittir?

A) ^- 15, 13h B) ^- 13, - 5@ C) ^- 13, - 4@ D) 6- 4, 5h E) 61, 13h

25) ƒ: R $ R , ƒ ^xh = biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu için ^ƒogh^xh = x ise g ^xh

ax + b
c
aşağıdakilerden hangisidir?

cx + b cx - b bx + a bx - a
A) - x + a B) a C) a D) c E) c

26) ƒ: R - " a , $ R - " b , olmak üzere ƒ ^xh =

9x - 4
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu ve-
3x + 12
riliyor. Buna göre a $ b kaçtır?

A) - 18 B) - 12 C) - 9 D) - 6 E) - 3

27) ƒ ^xh = biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonunun tanım kümesi R - " 1 , ise ^ƒoƒh fonksi-
2
x- 1
yonunun tanım kümesi aşağıdakilerden hangisidir?

A) R - " 2 , B) R - " - 3 , C) R - ' 1 D) R - " 1 , E) R - " 3 ,

2
3

28) ƒ: R - " - 1 , $ R olmak üzere ƒ ^xh =

x- 3
biçiminde tanımlanan ƒ fonksiyonu veriliyor.
x+ 1
Buna göre ƒ ^2x + 1h fonksiyonunun ƒ ^xh cinsinden eşiti aşağıdakilerden hangisidir?

ƒ ^xh - 2
A)
ƒ ^xh + 3

2ƒ ^xh + 1
B)
2ƒ ^xh - 1

3ƒ ^ x h - 1
C)
ƒ ^xh + 1

ƒ ^xh + 1
D)
2

3ƒ ^ x h + 1
E)
2ƒ ^ x h

116
3
POLİNOMLAR VE İKİNCİ
DERECEDEN DENKLEMLER

2
= x
P(x)
a c
2
-4
=b

117
117
 3

3. POLİNOMLAR
3.1. Polinom Kavramı ve Polinomlarla İşlemler

Bilimde ve matematik alanında polinomlarla sıkça karşılaşırız. Po-

linomlar; ekonomide, kimyada, fizikte ve sosyal bilimlerde problemlerin
çözülmesi için kullanılır. Hesap makinelerinin hesaplayamayacağı çok bü-
yük üslü fonksiyonların belli bir fonksiyona bölümünden kalanı, polinomlar
yardımıyla hesaplayabiliriz.
Polinom sözlük anlamıyla “çok terimli” anlamına gelmektedir.
Oyuncak arabasıyla oynayan bir çocuğun arabasını çekip bıraktıktan t
saniye sonra arabanın aldığı yol, t 2 - 2t + 3 metredir.
Arabanın çekilip bırakıldıktan 2 saniye sonra aldığı yolu bulunuz.
Verilen bağıntıyı daha önce gördüğünüz cebirsel ifadeler ve fonksiyon-
larla ilişkilendiriniz.

Bilgi

x değişken, a 0, a 1, a 2, a 3, ... a n - 1, a n gerçek sayılar ve n doğal sayı olmak üzere

P ^xh = a n x + a n - 1 x
n n-1 2
+ ..... + a 2 x + a 1 x + a 0

ifadesine gerçek katsayılı ve bir değişkenli polinom (çok terimli) denir ve P ^xh, Q ^xh, R ^xh gibi
ifadelerle gösterilir.

Bu polinomda;

, a n x ifadelerine polinomun terimleri,

2 n-1 n
a 0, a 1 x, a 2 x , ..., a n - 1 x

a 0, a 1 a 2, ..., a n - 1, a n ifadelerine polinomun katsayıları,

a n sayısına polinomun baş katsayısı,

a 0 sayısına da polinomun sabit terimi denir. (x in derecesi 0 olan terim)

P ^xh polinomunu oluşturan terimlerden derecesi en büyük olanın derecesine, polinomun derecesi
denir ve der 6P ^ x h@ ile gösterilir.

Polinomun derecesi der 6P ^xh@ = 3

P ^xh = 5x 3 + 3x 2 - 2x + 9 Sabit terim

En büyük dereceli terim

Polinomun baş katsayısı

118
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

Aşağıdaki ifadelerin polinom olup olmadığını belirleyelim. Polinom olan ifadelerin ise terim sayısını,
derecesini, baş katsayısını ve sabit terimini bulalım.

a) P ^xh = 2x 3 + b) Q ^xh = 3x 4 - x + 2 c) R ^xh = 4x - x + 3

1 2 1 3
x - 7x+ 3
2
ç) S ^xh = d) T ^xh =
1
3 x2 - x + 3
2 x4 - 1
2

ÇÖZÜM

a) P ^xh = 2x 3 +
1 2
x - 7x+ 3
2
P ^xh bir polinomdur. Terim sayısı 4, der 6P ^xh@ = 3 , baş katsayısı 2 ve sabit terimi 3 tür.

b) Q ^xh = 3x - x + 2 ifadesi polinom değildir. Çünkü x = x -1 ve - 1 g N dir.

4 1 1

c) R ^xh = 4x - x + 3 ifadesi polinom değildir. Çünkü

1
3 1
x = x 2 ve g N dir.
2

ç) S ^xh = 3 x2 - x + 3
2 x 4 - 1 ifadesi polinomdur.

Terim sayısı 4, der 6S ^xh@ = 4 , baş katsayısı 3

2 ve sabit terimi - 1 dir.

d) T ^xh =
1
bir polinomdur.
2
der 6T ^xh@ = 0 , sabit terimi ve baş katsayısı
1
olan sabit polinomdur.
2

ÖRNEK

P ^xh = 2 3 x 4 -
1 6 x
x + + 2 polinomunun derecesini, baş katsayısını, derecesi bir ve beş olan
3 5
terimlerinin katsayılarını bulalım.

ÇÖZÜM

der 6P ^xh@ = 6 , baş katsayı

-1 ,
3
1,
Derecesi 1 olan terimin katsayısı
5
Derecesi 5 olan terimin katsayısı 0(sıfır) dır.

119
3

ÖRNEK

15
P ^xh = 5x 2 - 3x m - 1 + 4 ifadesinin polinom olabilmesi için, m nin alabileceği değerler toplamını bu-

lalım.

ÇÖZÜM

P ^xh in polinom olabilmesi için

15
! N olmalıdır.
m-1
O hâlde m – 1 sayısı, 15 sayısının pozitif tam sayı bölenleri olmalıdır. 15 in pozitif tam sayı bölenleri
1, 3, 5 ve 15 olduğundan
m–1=1 & m = 2, m–1=5 & m=6
m–1=3 & m = 4, m – 1 = 15 & m = 16 olur.
Bu durumda m nin alabileceği değerler toplamı 2 + 4 + 6 + 16 = 28 bulunur.

Etkinlik

Polinom mu? Polinomun

Fonksiyon Baş katsayı Sabit terim
Evet / Hayır derecesi

ƒ ^xh = 5x 3 + 2x 2 - 3x + 1 Evet 3 5 1

ƒ ^xh = 1 2 2
3x + x

ƒ ^xh = 3x 2 + 2x + 5

ƒ ^xh = 1 2 4
2 - 3 x + 3x

ƒ ^xh = x + 5
2
3x + 5

ƒ ^xh = 2 x - 1

ƒ ^xh = 4

 Hangi fonksiyonlar polinom değildir? Neden?

 Polinomların derecelerini neye göre belirlediniz?

120
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^xh = ^2n + 3h x n - 1 + 5x 2 - 9 polinomunun derecesi 3 olduğuna göre baş katsayısını bulalım.

ÇÖZÜM

Derecesi 3 ise n - 1 = 3 olmalıdır. Buradan n = 4 olur.

Baş katsayısı 2n + 3 = 2 $ 4 + 3 = 11 olur.

Bilgi

Sabit terimi dışında bütün katsayıları 0 (sıfır) olan polinoma sabit polinom denir. Sabit polino-
mun derecesi 0 (sıfır) dır.
Sabit terimi dâhil bütün katsayıları 0 (sıfır) olan polinoma sıfır polinom denir. Sıfır polinomunun
derecesi belirsizdir.

ÖRNEK

P ^xh = ^a + 2h x 2 + ^b - 1h x + 8 polinomu sabit polinom ise a ve b değerlerini bulalım.

ÇÖZÜM

Sabit polinom olması için sabit terimi hariç bütün katsayıları 0 (sıfır) olacağından
a + 2 = 0 & a = - 2 ve b - 1 = 0 & b = 1 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = ^3a - ch x 2 + ^2b + ah x + 2c - 6 polinomu sıfır polinom ise a $ b $ c değerini bulalım.

ÇÖZÜM

Sıfır polinom olması için sabit terimi dâhil bütün katsayıları 0 (sıfır) olacağından
2c - 6 = 0 & c=3
3a - c = 0 & 3a - 3 = 0 & a=1
2b + a = 0 & 2b + 1 = 0 & b = -21 ve buradan

a $ b $ c = 1 $ b -21 l $ 3 = -23 bulunur.

121
3

Etkinlik

Aşağıdaki tablolarda boş bırakılan yerleri örneklere uygun biçimde doldurunuz.

P ^xh = x 2 + 3x - 2 ise Q ^xh = 5 ise R ^xh = 0 ise

P ^- 1h = ^- 1h2 + 3 ^- 1h - 2 = - 4 Q ^- 1h = 5 R ^- 1h = 0
P ^- 2h = .............. Q ^- 2h = ................. R ^- 2h = ..........
P ^3h = ................. Q ^3h = ................. R ^3h = .............
P ^0h = ................. Q ^0h = ................. R ^0h = .............

 x değerleri değiştiği hâlde değerleri değişmeyen polinomlar hangileridir? Bu polinomların değer-

lerinin değişmemesi neye bağlıdır?

ÖRNEK

P ^xh = ^a - 4h x 3 + ^b + 3h x + a $ b + 2 ifadesi sabit polinom ise P ^5h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

a - 4 = 0 & a = 4 ve b + 3 = 0 & b = - 3 olur. Bu değerleri yerine yazdığımızda sabit polinom

P ^xh = 4 $ ^- 3h + 2 & P ^xh = - 10 olur ve buradan P ^5h = - 10 bulunur.

Bilgi

P ^xh verildiğinde P 6Q ^xh@ ifadesini elde etmek için P ^xh polinomunda x lerin yerine Q ^xh yazılır.

ÖRNEK

P ^xh = 3x 2 - x + 1 olduğuna göre P ^2h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh polinomunda x yerine 2 yazarsak

P ^2h = 3 $ 2 2 - 2 + 1 = 12 - 1 = 11 bulunur.

122
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^x + 1h + Q ^x - 1h = 2x 2 + 1 olmak üzere P ^4h = 5 ise Q ^2h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

x + 1 = 4 & x = 3 olduğundan

P ^4h ü elde etmek için x lerin yerine 3 yazalım.

P ^3 + 1h + Q ^3 - 1h = 2 $ 3 2 + 1

P ^4h + Q ^2h = 19

5 + Q ^2h = 19 & Q ^2h = 14 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = x 2 - 3x + 2 ise P ^x + 1h i bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh polinomunda x lerin yerine x + 1 yazalım.

P ^x + 1h = ^x + 1h2 - 3 ^x + 1h + 2

= x 2 + 2x + 1 - 3x - 3 + 2 & P ^x + 1h = x 2 - x bulunur.

İki Polinomun Eşitliği

Bilgi

Dereceleri aynı ve aynı dereceli terimlerinin katsayıları eşit olan en az iki polinoma eşit polinom-
lar denir. Bu tanıma göre

P ^xh = a n x n + a n - 1 x n - 1 + ... + a 2 x 2 + a 1 x + a o

Q ^xh = b n x n + b n - 1 x n - 1 + ... + b 2 x 2 + b 1 x + b o polinomları için

P ^xh = Q ^xh + a n = b n, ..., a 2 = b 2, a 1 = b 1, a 0 = b 0 olur.

123
3

ÖRNEK

P ^xh = ^a - 2h x 2 + 3x - 5 ve Q ^xh = 2x 2 + ^b - 5h x + 2 - c polinomları için

P ^xh = Q ^xh ise a + b + c işleminin sonucunu bulalım.

ÇÖZÜM

a - 2 = 2 b - 5 = 3 2 - c =- 5
a = 4 b = 8 c = 7 olduğundan a + b + c = 4 + 8 + 7 = 19 bulunur.

Etkinlik

4x 5 - 2x 3 7

- 2x 3 7 4x 5

 Yukarıdaki mavi renkli vagonların üzerinde yazan terimleri toplayarak M(x) polinomunu,
kırmızı renkli vagonların üzerinde yazan terimleri toplayarak K(x) polinomunu yazınız.

 M(x) ve K(x) polinomlarını karşılaştırdığınızda ne söyleyebilirsiniz?

 Bu iki polinom birbirinden farklı mıdır?

ÖRNEK

P ^xh = ^a + 2h x 3 + bx 2 + ^c - bh x + 3 ve

Q ^xh = 4x 2 + 3x + d polinomları için P ^xh = Q ^xh ise ab – cd değerini bulalım.

ÇÖZÜM

a + 2 = 0 b=4 c – b = 3 d=3
a = – 2 c – 4 = 3 & c = 7

ab – cd = - 2 $ 4 - 7 $ 3
= – 8 – 21
= – 29 bulunur.

124
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Bilgi

Bir P ^xh polinomunda, polinomun katsayılarının toplamını bulmak için P ^1h değeri, polinomun

sabit terimini bulmak için P ^0h değeri bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = ^3x - 4h5 + ax + 2 polinomunun katsayılar toplamı 8 olduğuna göre a değerini bulalım.

ÇÖZÜM

P ^1h = 8 olacağından
P ^1h = ^3 $ 1 - 4h5 + a $ 1 + 2 = 8
^- 1h5 + a + 2 = 8
a + 1 = 8 & a = 7 bulunur.

Etkinlik

P ^xh = 2x 2 + 3x + 4 polinomu için aşağıdaki tabloyu doldurunuz.

P^0h P^1h Polinomun Sabit Terimi Polinomun Katsayılar Toplamı

 P ^0h değeri ile polinomun sabit terimini karşılaştırınız.

 P ^1h değeri ile polinomun katsayılar toplamını karşılaştırınız.
 x in hangi değeri için polinomun katsayılar toplamı bulunur?
 x in hangi değeri için polinomun sabit terimi bulunur?

ÖRNEK

P ^xh = ^2x 2 + 4x - ah polinomunun sabit terimi 81 ise a nın pozitif değerini bulalım.
4

ÇÖZÜM

P ^0h = 81 olacağından
P ^0h = ^2 $ 0 2 + 4 $ 0 - ah = 81
4

^- ah4 = 81 & a 4 = 81 & a 4 = 3 4 ve a 4 = ^- 3h4

a nın pozitif değeri ise a = 3 olur.

125
3

Bilgi

P 6Q ^xh@ verildiğinde P ^xh ifadesini elde etmek için P 6Q ^xh@ ifadesinde x lerin yerine Q - 1 ^xh ya-

zarsak P 6Q ^Q - 1 ^xhh@ = P ^xh bulunur.

ÖRNEK

P ^3x - 1h = 9x 2 - 12x + 3 ise P ^xh i bulalım.

ÇÖZÜM

P(x) i elde etmek için P ^ 3x - 1 h de x yerine 3x - 1 in tersini yazmalıyız.

Pc 3 $ - 1 m = P ^xh = 9 $ c m - 12 $ c m+ 3
x+1 x+1 2 x+1
3 3 3

= ^x + 1h2 - 4 ^x + 1 h + 3

= x 2 + 2x + 1 - 4x - 4 + 3 & P ^xh = x 2 - 2x bulunur.

ÖRNEK

P ^x + 2h = x 2 + x - 4 olduğuna göre P ^1h, P ^x - 1h ve P ^xh değerlerini bulalım.

ÇÖZÜM

i) P ^1h i elde etmek için x + 2 = 1 & x = - 1 buluruz ve x yerine –1 yazmalıyız.

P ^- 1 + 2h = ^- 1h2 - 1 - 4
P ^1h = 1 - 1 - 4 & P ^1h = - 4 bulunur.

ii) P ^x - 1h i elde etmek için P ^x + 2h de x yerine x - 3 yazmalıyız.

P ^x - 3 + 2h = ^x - 3h2 + ^x - 3h - 4

P ^x - 1h = x 2 - 6x + 9 + x - 3 - 4 & P ^x - 1h = x 2 - 5x + 2 bulunur.

126
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

iii) P ^xh i elde etmek için P ^ x + 2 h de x yerine x + 2 nin tersini yazmalıyız.

P ^x - 2 + 2h = ^x - 2h2 + x - 2 - 4

P ^xh = x 2 - 4x + 4 + x - 6 & P ^xh = x 2 - 3x - 2 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = ^mx + nh5 polinomunun katsayılarının toplamı –32 ve sabit terimi 32 ise m $ n değerini bulalım.

ÇÖZÜM

P ^1h = - 32 & P ^1h = ^m $ 1 + nh5 = - 32 = ^- 2h5 & m + n = - 2 dir.

P ^0h = 32 & P ^0h = ^m $ 0 + nh5 = 32 = 2 5 & n 5 = 2 5 & n = 2 ve

m + n = - 2 & m + 2 = - 2 & m = - 4 olur.

O hâlde m $ n = - 4 $ 2 = - 8 bulunur.

Alıştırmalar 3-1

1) Aşağıdaki ifadelerin polinom olup olmadıklarını araştırınız. Polinom olanların derecelerini, baş
katsayılarını ve sabit terimlerini bulunuz.

a) P ^xh = - 2x 4 + 5x 5 - x 2 + 1

b) Q ^xh =
3
3 x2 - x+ 1
4

c) R ^xh =
3
x2 +1
ç) T ^xh = 2x + 3x 2 - 1

2) P ^xh = 5x 3 - 4x 2 + 2x - 3 polinomu veriliyor. Aşağıdaki cümleler doğru ise yay ayraç içine
“D”, yanlış ise “Y” yazınız.

( ) P ^xh in baş katsayısı 5 tir.

( ) Katsayılar toplamı 0 dır.

( ) Sabit terimi 3 tür.

( ) P ^xh , 3. dereceden bir polinomdur.

( ) P ^- 1h = - 10 dur.

127
3

3) P ^xh = - 3x 2 + 2x - 1 polinomu için 1. gruptaki değerleri 2. gruptakilerle eşleştiriniz.

I. Grup II. Grup

a) P ^0h ( ) 1) - 5

b) P ^- 1h ( ) 2) - 3x 2 - 4x - 2

c) P ^1h ( ) 3) - 1

ç) P ^2h ( ) 4) - 9

d) P ^x + 1h ( ) 5) - 48x 2 + 8x - 1

e) P ^4xh ( ) 6) - 6

7) - 2

12
4) P ^xh = 2x m + 1 + 3x m - 4 + 2 ifadesi bir polinom olduğuna göre m nin alabileceği değerler top-
lamını bulunuz.

5) P ^xh = ^1 + x + x 2 + x 3 + x 4 + x 5h polinomunun katsayılar toplamını bulunuz.

2

6) P ^xh = ^x 2 + xh
10
polinomunun tek dereceli terimlerinin katsayılar toplamını bulunuz.

7) P ^xh - P ^x + 1h = x 2 + x - 1 olmak üzere P ^xh in sabit terimi 2 ise katsayılar toplamı kaçtır?

8) ^x 2 - 2h a + ^x + 1h b + c = x 2 + x + 3 eşitliğini sağlayan a + b + c işleminin sonucunu bulunuz.

9) P ^x - 2h = x 3 - 5x + c polinomu veriliyor. P ^xh polinomunun sabit terimi 4 ise P ^xh in katsa-

yılar toplamı kaçtır?

10) P ^xh = ^2a + bh x 4 + 5x 2 - c ve Q ^xh = 3x 4 + ^a - 3bh x 2 + a $ b polinomları birbirine eşit ise

a+ b
c değerini bulunuz.

11) P ^xh = ^x + 1h $ Q ^x - 1h + 6x + 4 veriliyor. Q ^1h = 2 ise P ^2h kaçtır?

128
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

12) P ^2x + 1h = 5x 3 + 4x 2 + 6x + 9 ise P ^- 1h aşağıdakilerden hangisidir?

A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2

13) P ^2x - 1h = x 3 + ax 2 - x + 4 polinomu için P ^3h = 2 ise a kaçtır?

A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2

14) P ^xh = ^3m - 9h x 2 + ^n + 2h x - m $ n + 3 sabit polinom ise P ^100h kaçtır?

A) –2 B) –3 C) –9 D) 4 E) 9

15) P ^xh = x 2 + 2ax + 5a ve Q ^xh = ^b + 2h x 3 + x 2 + ^c + 1h x + 20 polinomları için P ^xh = Q ^xh

olduğuna göre a + b + c işleminin sonucu aşağıdakilerden hangisidir?

A) 7 B) 9 C) 12 D) 13 E) 15

16) P ^xh - P ^x + 2h = x - 2 olmak üzere P ^xh in katsayılar toplamı 5 ise P ^x + 7h polinomunun

sabit terimi kaçtır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

Polinomlar Kümesinde Toplama ve Çıkarma İşlemi

Bilgi

Polinomlarda toplama işlemi yapılırken aynı dereceli terimlerin katsayıları toplanır, bu toplam aynı
dereceli terime katsayı olarak yazılır.
Polinomlarda çıkarma işlemi yapılırken aynı dereceli terimlerin katsayılarının farkı alınır, bu fark
aynı dereceli terime katsayı olarak yazılır.

ÖRNEK

P ^xh = 5x 3 + 4x 2 - 7x + 3 ve Q ^xh = 7x 2 + 9x + 5 ise P ^xh + Q ^xh işleminin sonucunu bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh + Q ^xh = ^5 + 0h x 3 + ^4 + 7h x 2 + ^- 7 + 9h x + ^3 + 5h
= 5x 3 + 11x 2 + 2x + 8 bulunur.

129
3

ÖRNEK

P ^xh = 5x 3 + 4x 2 - 7x + 3 ve Q ^xh = 2x 3 - x 2 + 2x + 4 ise P ^xh - Q ^xh işleminin sonucunu bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh - Q ^xh = ^5 - 2h x 3 + ^4 - ^- 1hh x 2 + ^- 7 - 2h x + ^3 - 4h

= 3x 3 + 5x 2 - 9x - 1 olur.

Etkinlik

Tablodaki boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.

Katsayılar x 3 lü terimin x 2 li terimin x li terimin

Sabit terim
Polinomlar katsayısı katsayısı katsayısı

P ^xh = - 3x 2 + x - 7 –3

Q ^xh = x 3 + 2x 2 + 4x 0

Aynı dereceli terimlerin

katsayıları toplamı

 Aşağıdaki P ^xh + Q ^xh polinomundaki boş bırakılan yerleri tablodan yararlanarak doldurunuz.

P ^xh + Q ^xh = ...............x 3 + ^- 1h x 2 + ..................x + ................

 İki veya daha fazla polinomun toplamı yine bir polinom mudur? Tartışınız.

 Q ^xh + P ^xh polinomunu bulunuz.

 P ^xh + Q ^xh ile Q ^xh + P ^xh polinomları eşit midir? Polinomlarda toplama işleminin değişme
özelliği var mıdır?

Bilgi

Dereceleri farklı olan iki polinomun toplamının ve farkının derecesi, derecesi büyük olan polinomun
derecesine eşittir.
Dereceleri aynı olan iki polinomun toplamının ve farkının derecesini bulmak için önce işlemleri
yapmalıyız.

130
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^xh = x 4 + 2x 3 - 5x 2 + x + 1 ve Q ^xh = 4x 3 + 2x 2 - x + 8 polinomları için

a) P ^xh + Q ^xh ve P ^xh - Q ^xh polinomlarını,

b) der 6P ^xh + Q ^xh@ ve der 6P ^xh - Q ^xh@ değerlerini bulalım.

ÇÖZÜM

a) P ^xh + Q ^xh = ^x 4 + 2x 3 - 5x 2 + x + 1h + ^4x 3 + 2x 2 - x + 8h

= ^1 + 0h x 4 + ^2 + 4h x 3 + ^- 5 + 2h x 2 + ^1 + ^- 1hh x + ^1 + 8h

= x 4 + 6x 3 - 3x 2 + 9 bulunur.

P ^xh - Q ^xh = ^x 4 + 2x 3 - 5x 2 + x + 1h - ^4x 3 + 2x 2 - x + 8h

= x 4 + 2x 3 - 5x 2 + x + 1 - 4x 3 - 2x 2 + x - 8

= x 4 - 2x 3 - 7x 2 + 2x - 7 bulunur.

b) der 6P ^xh@ = 4 , der 6Q ^xh@ = 3 ve der 6P ^xh@ 2 der 6Q ^xh@ olduğundan

der 6P ^xh + Q ^xh@ = 4 ve der 6P ^xh - Q ^xh@ = 4 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = 2x 6 - 3x 4 + 5x 2 + 4 ve Q ^xh = 2x 6 + x 5 + 3x 4 + 2x 2 + 1 polinomlarının toplamının ve farkı-

nın derecelerini bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh + Q ^xh = 2x 6 - 3x 4 + 5x 2 + 4 + ^2x 6 + x 5 + 3x 4 + 2x 2 + 1h

= 4x 6 + x 5 + 7x 2 + 5

P ^xh - Q ^xh = 2x 6 - 3x 4 + 5x 2 + 4 - ^2x 6 + x 5 + 3x 4 + 2x 2 + 1h

= - x 5 - 6x 4 + 3x 2 + 3

Buradan der 6P ^xh@ = der 6Q ^xh@ = 6 iken

der 6P ^xh + Q ^xh@ = 6 ve der 6P ^xh - Q ^xh@ = 5 buluruz.

ÖRNEK

der 6P ^xh@ = 4 ve der 6Q ^xh@ = 6 ise der 6P ^xh + Q ^xh@ değerini bulalım.

131
3

ÇÖZÜM

P ^xh + Q ^xh polinomunun derecesi, P ^xh ve Q ^xh polinomlarından hangisinin derecesi büyük ise
ona eşittir. Dolayısıyla der 6P ^xh + Q ^xh@ = 6 olur.

Etkinlik

Aşağıdaki tablolarda boşlukları uygun şekilde doldurunuz.

der 6P ^xh@ der 6Q ^xh@ P^ x h + Q^ x h der 6P ^xh + Q ^xh@

Polinomlar

P ^xh = 3x 5 + 2x 3 + 1
5 2
Q ^ x h = 4x 2 + x + 2

der 6P ^xh@ der 6Q ^xh@ P^ x h - Q^ x h der 6P ^xh - Q ^xh@

Polinomlar

P ^xh = 4x 3 - 2x 2 + 3

Q ^xh = 4x 3 + x 2 + x

 Her iki tablodaki polinomların dereceleri ile toplamlarının ve farklarının derecelerini inceleyiniz.

 Dereceleri aynı olan polinomlarla farklı olan polinomların toplamlarının ve farklarının derece-
leri ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? Açıklayınız.

ÖRNEK

P ^xh = ax 3 + bx 2 + 3x - 1 ve Q ^xh = 3x 3 - x 2 + cx + d polinomları için

P ^xh + Q ^xh = 10x 3 + x 2 + 5x - 7 olduğuna göre a + b + c + d değerini bulalım.

ÇÖZÜM

Önce P ^xh + Q ^xh polinomunu bulalım.

P ^xh + Q ^xh = ^ax 3 + bx 2 + 3x - 1h + ^3x 3 - x 2 + cx + dh

= ^a + 3h x 3 + ^b - 1h x 2 + ^3 + ch x + ^- 1 + dh ve

P ^xh + Q ^xh = 10x 3 + x 2 + 5x - 7 olarak verildiğinden bu iki polinomu eşitlediğimizde

a + 3 = 10 & a = 7, b- 1 = 1 & b = 2

3 + c = 5 & c = 2, - 1 + d = - 7 & d = - 6 olur ve

a + b + c + d = 7 + 2 + 2 - 6 = 5 bulunur.

132
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

a ! N olmak üzere der 6P ^xh@ = 4a + 3 , der 6Q ^xh@ = 2a + 1 ve der 6P ^xh + Q ^xh@ = 11 ise a değe-
rini bulalım.

ÇÖZÜM

a bir doğal sayı ve 4a + 3 2 2a + 1 olduğundan toplam polinomun derecesi 4a + 3 tür.

O hâlde 4a + 3 = 11 & a = 2 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = 3x 3 + 5x 2 - 2x + 4 ve Q ^xh = ax 3 - bx 2 + 3x - 5 polinomları için

P ^xh + Q ^xh = 7x 3 + 2x 2 + cx + d olduğuna göre a + b + c + d sonucunu bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh = 3x 3 + 5x 2 - 2x + 4
123

Bu iki eşitliği taraf tarafa toplayalım.

+ Q ^xh = ax - bx + 3x - 5
3 2

P ^xh + Q ^xh = ^3 + ah x 3 + ^5 - bh x 2 + x - 1

“P ^xh + Q ^xh ” yerine 7x 3 + 2x 2 + cx + d yazalım.

7x 3 + 2x 2 + cx + d = ^3 + ah x 3 + ^5 - bh x 2 + x - 1

Bu eşitlikten a + 3 = 7, 5 - b = 2, c = 1 ve d = - 1 olur.

Bu durumda a = 4, b = 3, c = 1, d = - 1 olur ve a + b + c + d = 7 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = 2x 3 - 6x 2 - 7x + 6 ve Q ^xh = ax 2 - bx + c veriliyor.

3P ^xh - 2Q ^xh = 6x 3 - 14x 2 + 23x + 12 olduğuna göre a, b ve c yi bulalım.

ÇÖZÜM

3P ^xh = 3 ^2x 3 - 6x 2 - 7x + 6h = 6x 3 - 18x 2 - 21x + 18

- 2Q ^xh = - 2 ^ax 2 - bx + ch = - 2ax 2 + 2bx - 2c

eşitliklerini taraf tarafa toplayalım.

133
3

3P ^xh - 2Q ^xh = 6x 3 - ^18 + 2ah x 2 + ^- 21 + 2bh x + 18 - 2c

“3P ^xh - 2Q ^xh ” yerine 6x 3 - 14x 2 + 23x + 12 yazalım.

6x 3 - 14x 2 + 23x + 12 = 6x 3 - ^18 + 2ah x 2 + ^- 21 + 2bh x + 18 - 2c

Bu eşitlikten - ^18 + 2ah = - 14 & - 2a = 4 & a = - 2,

- 21 + 2b = 23 & 2b = 44 & b = 22,

18 - 2c = 12 & 2c = 6 & c = 3 olarak bulunur.

ÖRNEK

P ^x + 1h + P ^x - 1h = 2x - 6 ise P ^xh polinomunu bulalım.

ÇÖZÜM

P ^ x + 1 h ve P ^ x - 1 h polinomlarının toplamı 1. dereceden 2x - 6 polinomuna eşit olduğu için

P ^xh = ax + b şeklinde 1. dereceden bir polinom alalım.
P ^x + 1h = a ^x + 1h + b = ax + a + b
P ^x - 1h = a ^x - 1h + b = ax - a + b elde ederiz.
Bu iki eşitliği taraf tarafa toplarsak

P ^x + 1h = ax + a + b

P ^x - 1h = ax - a + b
+
P ^x + 1h + P ^x - 1h = 2ax + 2b

2x - 6 = 2ax + 2b olur.

Bu durumda 2a = 2 ve a = 1, 2b = - 6 ve b = - 3 olur. P ^xh = x - 3 bulunur.

Alıştırmalar 3-2

1) P ^xh = 2x 4 - 3x 3 + 5x 2 + 4x - 8 , Q ^ x h = - 2x 3 + 3x 2 + x + 3

R ^xh = - 2x 4 - 4x 2 + 7x - 2 , T ^xh = 5

polinomları için aşağıdaki işlemleri yaparak bulduğunuz polinomların derecesini belirleyiniz.

a) P ^xh + Q ^xh b) Q ^xh + R ^xh c) P ^xh + R ^xh

ç) 3 $ 6P ^xh + Q ^xh@ d) P ^xh - Q ^xh e) Q ^xh + T ^xh

f) P ^xh - R ^xh g) 2P ^xh + 4 $ R ^xh

2) P ^xh ve Q ^xh polinomları için der 6P ^xh + Q ^xh@ = 12 ve der 6Q ^xh@ = 8 ise der 6P ^xh@ kaçtır?

134
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

3) P ^xh = 5x 2 - 3x + ax + b ve Q ^xh = cx 2 + 8x + d polinomları veriliyor.

P ^xh + Q ^xh = 7x 2 + 10x - 4 ise a + b + c + d işleminin sonucunu bulunuz.

4) a ! N olmak üzere der 6P ^xh@ = 4a + 1, der 6Q ^xh@ = 2a - 1 ve der 6P ^xh + Q ^xh@ = 13 ise a
kaçtır?

5) P ^x - 1h + P ^x + 1h = 8x + 10 ise P ^xh polinomunu bulunuz.

Polinomlarda Çarpma İşlemi

Bilgi

İki polinom çarpılırken birinci polinomun her terimi, ikinci polinomun her terimi ile ayrı ayrı çarpılır
ve bu çarpımdan elde edilen terimler toplanır.

ÖRNEK
D C

Şekilde ABCD dikdörtgeninde, AB = 4x 2 birim,

BC = 5x 3 birim ise ABCD dikdörtgeninin alanının kaç bi-

rimkare olduğunu bulalım.
A B

ÇÖZÜM

Alan ^ABCDh = AB $ BC = 4x 2 $ 5x 3 = 20x 5 br 2 olur.

Burada çarpma işlemini yaparken katsayıları birbiriyle çarptığımıza ve aynı değişkenlerin üslerini
topladığımıza dikkat edelim.

ÖRNEK

P ^xh = 3x 2 - 2x + 1 ve Q ^xh = 2x + 5 polinomlarının çarpımını bulalım.

ÇÖZÜM

P ^ x h $ Q ^ x h = ^ 3x 2 - 2x + 1 h $ ^ 2x + 5 h
= 3 x 2 $ ^ 2x + 5 h - 2 x ^ 2x + 5 h + 1 $ ^ 2 x + 5 h
= 6x 3 + 15x 2 - 4x 2 - 10x + 2x + 5
= 6x 3 + 11x 2 - 8x + 5 olur.

135
3

Etkinlik
A

Şekilde ABC dik üçgeninde, 6 AB@ = 6BC @ ve x ! R olmak üzere

AB = 3x 2 birim ve BC = 2x 2 + 1 birim olarak veriliyor.

B C
 Üçgenin kenar uzunlukları birer polinom ifade eder mi?

 Üçgenin alanını bulunuz.

 Üçgenin alanı bir polinom ifade eder mi?

 İki polinomun çarpımı yine bir polinom mudur?

 x = 5 için AB ve BC uzunluğunu bulunuz.

 x = 5 için üçgenin alanını bulunuz.

ÖRNEK

P ^xh = x 4 + 2x 3 - 3x 2 + 5x + 2 ve Q ^xh = x 3 + 2x 2 - 4x + 3 polinomları veriliyor. P ^ x h $ Q ^ x h işlemi

yapıldığında x 4 lü terimin katsayısını bulalım.

ÇÖZÜM

P ^ x h $ Q ^ x h = ^ x 4 + 2x 3 - 3x 2 + 5x + 2 h $ ^ x 3 + 2x 2 - 4x + 3 h

x 4 lü terimleri; x 4 ile 3

2x 3 ile - 4x

- 3x 2 ile 2x 2

5x ile x 3 terimlerinin çarpımlarından elde ederiz.

x 4 $ 3 + 2x 3 $ ^- 4xh + ^- 3x 2 h $ ^2x 2 h + 5x $ x 3 = 3x 4 - 8x 4 - 6x 4 + 5x 4 = - 6x 4 olur.

Bu durumda x 4 lü terimin katsayısı - 6 bulunur.

Bilgi

İki polinomun çarpımının derecesi, her iki polinomun dereceleri toplamına eşittir.
der 6P ^xh@ = m ve der 6Q ^xh@ = n olmak üzere,
der 6P ^xh $ Q ^xh@ = m + n dir.

136
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^xh = x 2 + 4x ve Q ^xh = x 3 + 3x 2 polinomlarının çarpımını ve çarpım polinomunun derecesini bu-

lalım.

ÇÖZÜM

P ^ x h $ Q ^ x h = ^ x 2 + 4 x h $ ^ x 3 + 3 x 2 h = x 2 $ x 3 + x 2 $ 3 x 2 + 4x $ x 3 + 4 x $ 3 x 2

= x 5 + 3x 4 + 4x 4 + 12x 3 bulunur.
der 6P ^xh@ = 2 ve der 6Q ^xh@ = 3 olduğundan der 6P ^xh $ Q ^xh@ = 2 + 3 = 5 olur.

Etkinlik

Tablodaki boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.

Polinomlar der 6P ^xh@ der 6Q ^xh@ der 6P ^xh + Q ^xh@ der 6P ^xh $ Q ^xh@

P ^xh = 3x 6 + 5x 4 - 1

Q ^xh = x 3 + 3x 2 - 1

 Tablodan elde ettiğiniz sonuçlara göre verilen iki polinomun toplamını ve çarpımını yapmadan
polinomların derecelerini kullanarak toplamlarının ve çarpımlarının derecelerinin nasıl bulunabilece-
ğini açıklayınız.

Bilgi

der 6P ^xh@ = m ve der 7Q ^xhA = n olmak üzere

 der 7P ^xh " Q ^xhA = m ^m 2 n iseh  der 7P ^xh " Q ^xhA G m ^m = n iseh

 der 7P ^xh $ Q ^xhA = m + n  der 7P ^x bhA = m $ b ^b ! Nh

 der 7P ^b $ xhA = m ^b ! R h  der 8P b ^xhB = m $ b ^b ! Nh

 der 6P ^Q ^xhh@ = m $ n dir.

ÖRNEK

P ^xh polinomu için der 6P ^xh@ = 3 olduğuna göre 2der 6P ^xh@ + der 62P ^xh@ değerini bulalım.

ÇÖZÜM

der 62P ^xh@ = der 6P ^xh@ olacağından 2der 6P ^xh@ + der 62P ^xh@ = 2 $ 3 + 3 = 9 bulunur.

137
 3

ÖRNEK

P ^xh polinom olmak üzere der 6P ^xh@ = 5 ise der 6x 3 $ P ^x 2h@ değerini bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh = x 5 olarak alınabilir. P ^x 2h = ^x 2h = x 10 olur.

5

P ^x 2h = x 10 & x 3 $ P ^x 2 h = x 3 $ x 10 = x 3 + 10 = x 13 olduğundan

der 6x 3 $ P ^x 2h@ = 3 + 10 = 13 bulunur.

Etkinlik

Tabloda boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.

Polinomlar der 6P ^xh@ der 6Q ^xh@ der 8x 2 P ^xhB der 6Q ^x 2h@ der 8P 2 ^x - 1hB der 8P 2 ^xh $ Q 3 ^xhB der 8P ^2xh $ Q ^x 3hB

P ^xh = 5x 3 - 2x 2 + 3

Q ^xh = x 4 - x 3 - 1

 Elde ettiğiniz sonuçları karşılaştırınız.

ÖRNEK

P ^xh = ^mx + 1 h $ ^2x + nh ve Q ^xh = 6x 2 + ^3p - 1h x + 5 polinomları veriliyor. Her x gerçek sayısı

için P ^ x h = Q ^ x h olduğuna göre m + n + p değerini bulalım.

ÇÖZÜM

Önce P ^ x h = Q ^ x h in her iki tarafındaki çarpma işlemlerini yapalım.

2mx 2 + mnx + 2x + n = 6x 2 + 3px - x + 5 olur. Buradan,
2m = 6 & m = 3 ve n = 5 olur.
mn + 2 = 3p - 1 & 3 $ 5 + 2 + 1 = 3p & 18 = 3p & p = 6
m + n + p = 3 + 5 + 6 = 14 bulunur.

138
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Alıştırmalar 3-3

1) Aşağıdaki tabloyu doldurunuz.

der 8P ^x 3h $ Q 2 ^xhB
der 6P ^xh + Q ^xh@

der 6P ^xh - Q ^xh@

Polinomlar

der 6Q ^xh@
der 6P ^xh@
P ^xh = x 3 + x - 2

Q ^xh = x 2 - 3

2) P ^xh ve Q ^xh polinomları için der 6P ^xh@ = 3 ve der 6Q ^xh@ = 2 veriliyor. Aşağıdaki ifadeler doğ-
ru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

( ) der 8P 2 ^x 3 + 1hB = 18

( ) der 8Q 3 ^2x 2 - 1h $ P ^x 3hB = 21

( ) der 8P 2 ^xhB $ der 6Q ^x 3h@ = 12

( ) der 8P 4 ^xh + Q 3 ^xhB = 6

H G

3) Şekildeki kare dik prizmanın taban kenarının uzunluğu ^x + 2h bi- E

F
rim, yüksekliği ^3x - 1h birim olduğuna göre kare dik prizmanın hacminin
kaç birimküp olduğunu veren polinomu yazınız.
D C

A B

4) Aşağıdaki işlemlerin eşit olduğu polinomları bulunuz.

a) ^x + 3h $ ^x - 1h b) ^x - 2h3

c) ^2x + 3h2 ç) ^x + 2h $ ^5x - 1h $ x

d) ^x 2 + 4x + 1h $ ^- 3x 2 - x - 2h e) 2 $ ^x - 1h $ ^x - 3h + ^x + 2h2

5) P ^xh = ^a - 1h x 3 + bx 2 - 4, Q ^xh = 2x 3 + ^a + 1h x 2 + ^c - 1h x + d - 2 polinomları veriliyor.

P ^ x h = Q ^ x h olduğuna göre a + b + c + d işleminin sonucunu bulunuz.

6) P ^xh = ^- x 4 + 2x 3 - 4x 2 + 3x - 1h, Q ^xh = ^x 3 - mx 2 + x + 2h polinomları veriliyor. P ^ x h · Q ^ x h

polinomunda x 3 lü terimin katsayısı 15 ise m kaçtır?

139
3

Polinomlarda Bölme İşlemi

Bilgi

P ^xh polinomunu sıfırdan farklı bir Q ^xh polinomuna böldüğümüzde bölüm polinomu B ^xh , kalan
polinomu K ^xh ise
P ^xh Q ^xh
– B ^xh & P ^xh = Q ^xh $ B ^xh + K ^xh ve der 6K ^xh@ 1 der 6Q ^xh@ olur.
K ^xh

K ^xh = 0 ise P ^xh = Q ^xh $ B ^xh olur. Yani P ^ x h polinomu, Q ^ x h polinomuna tam bölünüyor
denir.
İki polinomun birbirine bölünmesinde sırası ile aşağıdaki işlemler yapılır:
a) Bölünen ve bölen polinomun terimleri, derecelerine göre büyükten küçüğe doğru sıralanır.
b) Bölünenin birinci terimi, bölenin birinci terimine bölünerek, bölümün ilk terimi bulunur.
c) Bulunan bu ilk terim, bölenin bütün terimleri ile çarpılır. Aynı dereceli terimler alt alta gelecek
şekilde bölünenin altına yazılır ve çıkarma işlemi yapılır.
ç) Çıkan sonuçla yukarıdaki işlemler tekrarlanır. Kalanın derecesi, bölenin derecesinden küçük
olana kadar işleme devam edilir.
Bir bölme işleminde bölünen polinomun derecesi, bölen polinomun derecesinden büyük veya bö-
len polinomun derecesine eşittir.

ÖRNEK

P ^xh = x 3 + 2x 2 - x + 2 polinomunu Q ^xh = x - 1 polinomuna bölerek, bölüm ve kalan polinomları-

nı bulalım.

ÇÖZÜM

x 3 + 2x 2 - x + 2 x-1
– - x3 -+ x2 x 2 + 3x + 2
x3 3x 2
3x 2 - x + 2 x =x
2
x = 3x
2 +
– - 3x - 3x
2x + 2 2x
x =2
+
– - 2x - 2
4

Bu bölme işlemini,
x 3 + 2x 2 - x + 2 = ^x - 1h $ ^x 2 + 3x + 2h + 4 biçimde ifade edebiliriz.
1 4444 2 4444 3 > 1 444 2 444 3 5
Bölünen Bölen Bölüm Kalan

140
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Bilgi

P ^xh
Bir polinomunun bölüm polinomu B ^xh ise B ^xh polinomunun derecesi,
Q ^xh

der 6B ^xh@ = der 6P ^xh@ - der 6Q ^xh@ olur.

ÖRNEK

P ^xh = 3x 4 + 2x 3 + x - 1 polinomunun Q ^xh = x 3 + 2 polinomuna bölümünden elde edilen bölüm

polinomunu ve bu polinomun derecesini bulalım.

ÇÖZÜM

3 x 4 + 2x 3 + x - 1 x3 + 2
-
+ - 3x 4 + 6x 3x + 2
2x 3 - 5x - 1
3 -
– - 2x + 4
- 5x - 5

Bölme işlemini 3x 4 + 2x 3 + x - 1 = ^x 3 + 2h^3x + 2h + ^- 5x - 5h şeklinde yazabiliriz.

Buradan; bölüm polinomu B ^xh = 3x + 2 ,

kalan polinomu K ^xh = - 5x - 5 olur.

der 6P ^xh@ = 4 ve der 6Q ^xh@ = 3 iken

der 6B ^xh@ = der 6P ^xh@ - der 6Q ^xh@ = 4 - 3 = 1 buluruz.

ÖRNEK

P ^xh
der 6P ^xh $ Q ^xh@ = 10 ve der > H = 2 olduğuna göre P ^xh + Q ^xh polinomunun derecesini bu-
Q ^xh
lalım.

ÇÖZÜM

der 6P ^xh@ = a ve der 6Q ^xh@ = b olsun.

P ^xh
der 6P ^xh $ Q ^xh@ = a + b = 10 ve der > H = a - b = 2 olur.
Q ^xh

a + b = 10 a + b = 10
+ a- b = 2 6 + b = 10
b= 4
der 6P ^xh@ 2 der 6Q ^xh@ olduğundan der 6P ^xh + Q ^xh@ = 6 bulunur.
2a = 12
a= 6

141
 3

ÖRNEK

P ^xh · P ^x - 2h = 9x 2 - 12x - 5 veriliyor. Bu eşitliğe uyan P ^xh polinomlarını bulalım.

ÇÖZÜM

P ^ x h ve P ^ x - 2 h polinomlarının çarpımı 2. dereceden 9x 2 - 12x - 5 polinomuna eşit olduğu için

her iki polinom da 1. dereceden olmalıdır. Dolayısıyla P ^xh = ax + b şeklinde 1. dereceden bir polinom
alalım.
P ^x - 2h = a ^x - 2h + b = ax - 2a + b olur. Bu durumda

P ^xh · P ^x - 2h = ^ax + bh · ^ax - 2a + bh

P ^xh · P ^x - 2h = a 2 x 2 - 2a 2 x + abx + abx - 2ab + b 2 olur.

9x 2 - 12x - 5 = a 2 x 2 + ^- 2a 2 + ab + abh x - 2ab + b 2

Bu eşitlikten a 2 = 9 olur. Dolayısıyla a = 3 ve a = - 3 bulunur.
a = 3 için; a = - 3 için;
- 2a 2 + ab + ab = - 12 - 2a 2 + ab + ab = - 12
- 2 · 9 + 3b + 3b = - 12 - 2 · 9 - 3b - 3b = - 12
- 18 + 6b = - 12   - 18 - 6b = - 12
b = 1 olur.      b = - 1 olur.
O hâlde P ^ x h = ax + b polinomu P ^ x h = 3x + 1 ve P ^ x h = - 3x - 1 olarak bulunur.

ÖRNEK

Bir P ^xh polinomunun Q ^xh = x 2 + 2 ile bölümünden elde edilen bölüm polinomu, B ^xh = 3x 2 + 2x - 6
ve kalan polinomu K ^xh = - 3x + 11 ise P ^xh polinomunu bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh = Q ^xh $ B ^xh + K ^xh olduğundan

P ^xh = ^x 2 + 2h $ ^3x 2 + 2x - 6h + ^- 3x + 11h işlemini yaptığımızda

P ^xh = 3x 4 + 2x 3 - 6x 2 + 6x 2 + 4x - 12 - 3x + 11

P ^xh = 3x 4 + 2x 3 + x - 1 bulunur.

142
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^xh
P ^xh ve Q ^xh birer polinomdur. der 8P 2 ^xh $ Q ^xhB = 14 ve der > H = 2 olduğuna göre
Q ^x 2h
der 6P ^xh@ ni bulalım.

ÇÖZÜM

der 6P ^xh@ = a ve der 6Q ^xh@ = b olsun.

der 8P 2 ^xh $ Q ^xhB = 2 $ der 6P ^xh@ + der 6Q ^xh@ = 14 den 2a + b = 14 olur. .................. I

P ^xh
der > H = der 6P ^xh@ - 2 $ der 6Q ^xh@ = 2 ise a - 2b = 2 olur. .................................II
Q ^x 2h
I ve II. denklemlerini çözelim;
2 2a + b = 14 4a + 2b = 28
3&
a - 2b = 2 + a - 2b = 2
5a = 30 & a = 6 & der 6P ^xh@ = a = 6 bulunur.

ÖRNEK

^x - 1h $ P ^xh = x 3 - x 2 + ax + 2 eşitliğini sağlayan P ^xh polinomu için P ^1h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

a yı bulabilmek için verilen eşitlikte x - 1 = 0 & x = 1 olduğundan x yerine 1 yazalım.

^1 - 1h $ P ^1h = 1 3 - 1 2 + a $ 1 + 2
0 = 1 - 1 + a + 2 & a = - 2 olur.
a = - 2 değerini polinomda yerine yazalım.

^ x - 1 h $ P ^ x h = x 3 - x 2 - 2x + 2 & P ^ x h =
x 3 - x 2 - 2x + 2
ise bölmeyi yapalım.
x- 1

x 3 - x 2 - 2x + 2 x-1
– - x3 +-x
2 x2 - 2
- 2x + 2
P ^xh = = x 2 - 2 olur ve P ^1h = 1 2 - 2 = - 1 olur.
- x 3 - x 2 - 2x + 2
– +
- 2x + 2 x- 1
0

Alıştırmalar 3-4

1) Aşağıdaki bölme işlemlerini yapınız.

a) 16x 4 - 10x 2 + 1 2x 2 - 1 b) x 3 + 2x 2 + x - 1 x 2 + x + 1 c ) x 4 - 3x 2 + 2x - 1 x 2 + 1

143
3

x 3 + 3x 2 - 2x + 4 Q ^xh
2) Yandaki bölme işlemine göre Q ^xh polinomunu bulunuz.
– x2 + x - 4
12

3) ^x + 1h $ P ^xh = x 4 - x 3 + 3x + 1 eşitliğine göre P ^- 1h değerini bulunuz.

4) P ^xh ve Q ^xh birer polinom olmak üzere

P ^xh der 6P ^xh@

der > H = 4 ve = 3 ise der 6P ^xh@ kaçtır?
Q ^xh der 6Q ^xh@

5) P ^xh ve Q ^xh polinomları için der 8P 2 ^xh $ Q ^xhB = 8 ve

P 3 ^xh
der > H = 7 ise der 6P ^xh + Q ^xh@ kaçtır?
Q ^xh

6) x $ P ^xh - 3x = 6x 3 - 9x 2 eşitliğini sağlayan P ^xh polinomunun x - 1 ile bölümünden elde edi-

len bölüm polinomunu bulunuz.

Bölme İşlemi Yapmadan Kalan Bulma

Bilgi

P ^xh Polinomunun ax + b ile Bölümünden Elde Edilen Kalanı Bulma

Bir P ^xh polinomunu ax + b polinomuna böldüğümüzde bölüm B ^xh , kalan K olsun. Bu durumda

P ^xh = ^ax + bh $ B ^xh + K olur.

ax + b = 0 aldığımızda kalanı buluruz. O hâlde,

-b
ax + b = 0 & x = a değerini bu eşitlikte x yerine yazarsak

P b a l = K elde ederiz.
-b

P ^xh polinomunun ax + b ile bölümünden elde edilen kalanı bulmak için ax + b = 0 denkleminin
kökünü, P ^xh polinomunda x yerine yazmak yeterlidir.

Burada ax + b polinomu birinci dereceden bir polinom olduğundan kalan polinom sabit polinom
olur.

144
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^xh = 3x 4 - 2x 2 + x + 7 polinomunun Q ^xh = x - 1 polinomuna bölümünden elde edilen kalanı bu-

lalım.

ÇÖZÜM

P ^xh = ^x - 1h $ B ^xh + K olduğundan

x - 1 = 0 & x = 1 dir.
P ^1h kalan olacağından polinomda x yerine 1 yazarız.

P ^1h = 3 $ 1 4 - 2 $ 1 2 + 1 + 7 = 3 - 2 + 8 & P ^1h = 9 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = x 3 - 3x 2 + 2 polinomunun Q ^xh = 2x + 1 polinomuna bölümünden elde edilen kalanı bula-

lım.

ÇÖZÜM

-1
2x + 1 = 0 & x = dir.
2

yazarsak P c m kalan olur.

-1 -1
Polinomda x yerine
2 2

Pc m= c m - 3c m +2=
-1 -1 3 -1 2 -1 3
- +2
2 2 2 8 4

P b -21 l = 9
8 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = x 2 - ax - 2a - 4 polinomunun x - 2 ile bölümünden kalan 8 olduğuna göre a değerini bula-

lım.

ÇÖZÜM

x - 2 = 0 & x = 2 olur.

P ^2h = 8 olduğundan polinomda x yerine 2 yazıp 8 e eşitleyelim.

P ^ 2 h = 2 2 - 2a - 2 a - 4 = 8

- 4a = 8 & a = - 2 bulunur.

145
3

Etkinlik

x 2 - x + 5 metre uzunluğundaki kumaş, x + 2 metre uzunluğun-

daki eşit parçalara bölünmek isteniyor.
 x2 - x + 5 x + 2
bölme işlemini yapınız.
– B ^xh
K
 Kumaşın uzunluğunu x + 2 , B ^xh ve K cinsinden yazınız.
 x + 2 denkleminin kökünü kumaşın uzunluğunda x yerine ya-
zınız. Bulduğunuz sonuç nedir?
 Bölme işlemi yaparak elde ettiğiniz K değeri ile x + 2 nin kökünü polinomda yazarak elde etti-
ğiniz değeri karşılaştırınız.
 Bulduğunuz kalan polinomu nasıl bir polinomdur?
 O hâlde polinomlarda bölme işlemi yapmadan kalanı bulabileceğiniz nasıl bir yöntem geliştire-
bilirsiniz?

ÖRNEK

P ^xh = x 3 - ax 2 + bx + 2 polinomu x - 1 ile tam bölünüyor. Bu polinomun x + 1 ile bölümünden ka-

lan 4 olduğuna göre a değerini bulalım.

ÇÖZÜM

x - 1 = 0 & x = 1 dir.
P ^xh polinomu x - 1 ile tam bölünüyorsa P ^1h = 0 dır.
x + 1 = 0 & x = - 1 dir.
P ^xh polinomunun x + 1 ile bölümünden kalan 4 ise P ^- 1h = 4 olur.
P ^1h = 0 & P ^1h = 1 3 - a $ 1 2 + b $ 1 + 2 = 0 & - a + b = - 3 .....................I.
P ^- 1h = 4 & P ^- 1h = ^- 1h3 - a $ ^- 1h2 + b ^- 1h + 2 = 4 & - a - b = 3 .................II. olur.
I ve II. ifadeleri ortak çözelim.
-a+ b =-3
-a- b = 3
+
- 2a = 0 & a = 0 bulunur.

146
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^x + 2h - Q ^x + 3h = x 3 - x 2 + 2x - 3 eşitliğini sağlayan P ^xh ve Q ^xh polinomları için P ^xh in

x - 3 ile bölümünden kalan 5 ise Q ^xh in x - 4 ile bölümünden kalanı bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh in x - 3 ile bölümünden kalan 5 ise P ^3h = 5 tir.

Q ^xh in x - 4 ile bölümünden kalanı bulmak için Q ^4h ü bulmalıyız.

Verilen eşitlikte x yerine 1 yazarsak

P ^1 + 2h - Q ^1 + 3h = 1 3 - 1 2 + 2 $ 1 - 3

P ^3h - Q ^4h = - 1

5 - Q ^4h = - 1 & Q ^4h = 6 bulunur.

Bilgi

Bir P ^xh polinomunun x - a ile bölümünden kalan P ^ah dır ve

“ P ^ah = 0 + ^x - ah, P ^xh in bir çarpanıdır.”

ÖRNEK

P ^xh = 2x 2 - ax + b polinomunun x + 2 ve x - 1 ile bölümünden kalanlar eşit olduğuna göre a de-

ğerini bulalım.

ÇÖZÜM

x + 2 = 0 & x = - 2 ve x - 1 = 0 & x = 1 dir.

P ^xh polinomunun x + 2 ve x - 1 ile bölümünden kalanlar eşit olduğuna göre P ^- 2h = P ^1h dir.

P ^- 2h = 2 $ ^- 2h2 - a $ ^- 2h + b = 8 + 2a + b
4 bu ifadeleri eşitlersek
P ^1h = 2 $ 1 2 - a $ 1 + b = 2 - a + b
8 + 2a + b = 2 - a + b
3a = 2 - 8
a = - 2 bulunur.

147
3

ÖRNEK

P ^xh = 6x 3 + 5x + 4 polinomunun Q ^xh = x - 2 polinomuna bölümünden kalanı bulalım.

ÇÖZÜM

Q ^xh = 0 denklemini sağlayan x değerini P ^xh de yerine yazarak kalanı bulabiliriz.

Q ^xh = x - 2 için Q ^xh = 0

x-2 = 0

x = 2 , P ^2h = 6 · 2 3 + 5 · 2 + 4

P ^2h = 6 · 8 + 10 + 4 = 62

P ^xh polinomunun Q ^xh = x - 2 polinomuna bölümünden kalan 62 dir.

ÖRNEK

P ^xh = 7x 2 - x + 1 polinomunun Q ^xh = 2x + 4 polinomuna bölümünden kalanı bulalım.

ÇÖZÜM

Q ^xh = 0 yapan x değerini P ^xh te yerine yazmalıyız.

4
2x + 4 = 0 ise 2x = - 4 ve x = - =-2
2
P ^- 2h = 7 · ^- 2h2 - ^- 2h + 1

= 7 · 4 + 2 + 1 = 31

P ^xh polinomunun Q ^xh polinomuna bölümünden kalan 31 dir.

ÖRNEK

P ^xh = 3x 2 + mx + 7 polinomunun x - 1 ile bölümünden kalan - 10 ise m değerini bulalım.

ÇÖZÜM

x - 1 = 0 dan x = 1, P ^1h = - 10 sağlanmalıdır.

P ^1h = 3 · 1 2 + m · 1 + 7 = - 10
3 + m + 7 = - 10
m + 10 = - 10 ise m = - 20 olur.

148
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^xh = 2mx 5 + 2nx 3 + 7x + 5 polinomunun bir çarpanı x - 1 ise polinomun x + 1 ile bölümünden
kalanı bulalım.

ÇÖZÜM

x - 1 = 0 & x = 1 dir.
x - 1 polinomu P ^xh polinomunun bir çarpanı ise P ^1h = 0 dır.
P ^1h = 2m $ 1 5 + 2n $ 1 3 + 7 $ 1 + 5 = 0
2m + 2n + 12 = 0 & 2m + 2n = - 12 & m + n = - 6 olur.
x + 1 = 0 & x = - 1 ise P ^xh polinomunun x + 1 ile bölümünden kalan, P ^- 1h dir.
P ^- 1h = 2m $ ^- 1h5 + 2n $ ^- 1h3 + 7 $ ^- 1h + 5
= - 2m - 2n - 2
= - 2 ^m + nh - 2 & P ^- 1h = - 2 $ ^- 6h - 2 & P ^- 1h = 10 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = - 3x 2 + 2x + 1 olmak üzere P ^2x + 1h polinomunun x - 2 ile bölümünden elde edilen kalanı
bulalım.

ÇÖZÜM

x - 2 = 0 & x = 2 dir.
x = 2 değerini P ^2x + 1h polinomunda yerine yazarsak kalanı bulmuş oluruz.
O hâlde kalan P ^2 $ 2 + 1h = P ^5h tir.
P ^xh = - 3x 2 + 2x + 1 ise P ^5h = - 3 $ 5 2 + 2 $ 5 + 1
    = - 75 + 10 + 1 & P ^5h = - 64 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh - x $ Q ^x - 2h = x 3 + x - 5 olmak üzere P ^xh in x - 3 ile bölümünden kalan 4 ise Q ^xh in

x - 1 ile bölümünden kalanı bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh in x - 3 ile bölümünden kalan 4 ise P ^3h = 4 tür.

Q ^xh in x - 1 ile bölümünden kalan Q ^1h dir. Verilen ifadede x yerine 3 yazarsak
P ^3h - 3 $ Q ^3 - 2h = 3 3 + 3 - 5
4 - 3 $ Q ^1h = 25 ise Q ^1h = - 7 bulunur.

149
3

ÖRNEK

P ^2x + 3h = 4x 2 + 5x - 7 ise P ^xh in x - 5 ile bölümünden kalanı bulalım.

ÇÖZÜM

x - 5 = 0 & x = 5 tir.

P ^xh in x - 5 ile bölümünden kalan P ^5h tir.

P ^5h i bulmak için 2x + 3 = 5 & x = 1 olur ve verilen polinomda x yerine 1 yazılır.

P ^2 $ 1 + 3h = 4 $ 1 2 + 5 $ 1 - 7 & P ^5h = 2 bulunur.

ÖRNEK

P ^x - 2h = 3x 4 + x 3 - 2x + 5 polinomunun x + 2 ile bölümünden kalanı bulalım.

ÇÖZÜM

x + 2 = 0 & x = - 2 olduğundan polinomun x + 2 ile bölümünden kalanı bulmak için polinomda x

yerine –2 yazarız.

P ^- 2 - 2h = 3 $ ^- 2h4 + ^- 2h3 - 2 $ ^- 2h + 5

P ^- 4h = 48 - 8 + 4 + 5 = 49 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = 2x 2 - 3x + 1 polinomunun x + 1 ile bölümünden kalanı bulalım.

ÇÖZÜM

x + 1 = 0 ise x = - 1 dir. Buna göre kalan P ^- 1h değeridir.

P ^- 1h kalan olduğundan
P ^xh = 2x 2 - 3x + 1 ise
P ^- 1h = 2 · ^- 1h2 - 3 · ^- 1h + 1
= 6 olur.

150
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Bir Polinomun Sıfırı (Kökü)

Bilgi

Bir polinomun sıfırı, polinomun değerini 0 (sıfır) yapan sayıdır. Yani x = a için P ^ah = 0 ise x = a
sayısına polinomun sıfırı ya da kökü denir.

ÖRNEK

P ^xh = x 3 - ax 2 + 5x + 1 polinomu x - 3 polinomu ile tam bölünüyorsa a değerini bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh, x - 3 ile bölünüyorsa x - 3 = 0 için x = 3 değeri polinomun sıfırı (kökü) dır. Yani P ^3h = 0 dır.

P ^3h = 3 3 - a $ 3 2 + 5 $ 3 + 1 = 0 olur.
27 - 9a + 15 + 1 = 0
43
- 9a = - 43 & a = 9 olur.

ÖRNEK

P ^xh = x 3 - 3x 2 - x + 3 polinomunun çarpanlarından birinin (x – 1) olduğunu gösterelim.

ÇÖZÜM

P(x) polinomunu (x – 1) e bölelim.

x 3 - 3x 2 - x + 3 x-1
– - x3 -+ x2 x 2 - 2x - 3
– 2x 2 - x + 3
+ 2-
– - 2x + 2x
– 3x + 3
+ -
– - 3x + 3
0
P(x) polinomunun (x – 1) ile bölümünden kalan 0 dır. P ^xh = ^x - 1h · ^x 2 - 2x - 3h olur.
(x – 1), P(x) polinomunu tam olarak böldüğü için aynı zamanda çarpanıdır. Başka bir yolla;
x - 1 = 0 ise x = 1 olur.
P^ 1 h = 13 - 3 · 12 - 1 + 3 = 1 - 3 - 1 + 3 = 0
P ^ 1 h = 0 bulunur. Dolayısıyla P(x) polinomunun sıfırlarından biri 1 sayısıdır.

151
 3

ÖRNEK

P ^xh = x 3 + 5x 2 - x - 5 polinomunun sıfırlarını bulalım.

ÇÖZÜM

Polinomun sıfırlarını (kökünü) bulmak için kullanılan yöntemlerden biri de sabit terimin çarpanlarının
sırasıyla P(x) polinomunda x yerine yazılmasıdır.

P(x) polinomunda sabit terim olan –5, 1 $ ^- 5h ya da ^- 1h $ 5 şeklinde çarpanlarına ayrılır. Bu çar-
panları sırayla polinomda x yerine yazarak polinomu sıfır yapan değerleri bulalım.

P ^1h = 1 3 + 5 $ 1 2 - 1 - 5 = 1 + 5 - 1 - 5 = 0 ,

P ^- 1h = ^- 1h3 + 5 $ ^- 1h2 - ^- 1h - 5 = - 1 + 5 + 1 - 5 = 0 ,

P ^5h = 5 3 + 5 $ 5 2 - 5 - 5 = 125 + 125 - 10 = 240 ,

P ^- 5h = ^- 5h3 + 5 ^- 5h2 - ^- 5h - 5 = - 125 + 125 + 5 - 5 = 0 olur.

P ^1h = 0 , P ^- 1h = 0 ve P ^- 5h = 0 olduğundan –1, 1 ve –5, P ^ x h polinomunun sıfırlarıdır.

Etkinlik

P ^xh = x 2 - 12x + 11 polinomu veriliyor.

 Polinomun sabit terimini bulunuz.

 Sabit terimin çarpanlarını bulunuz.

 Sabit terimin çarpanlarından polinomu sıfır yapan değerleri bulunuz.

 Polinomu sıfır yapan değerlere ne denir? Tartışınız.

 Polinomu sıfır yapan değerlerin sabit terimle ilgisini inceleyiniz.

 Polinomun derecesi ile polinomu sıfır yapan değerlerin sayısını karşılaştırınız ve bir sonuç
çıkarınız.

152
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Alıştırmalar 3-5

1) Sol sütunda verilen bölünen ve bölen polinomlara göre kalanı bulup sağ sütundakilerle eşleş-
tiriniz.

Bölünen polinom Bölen polinom Kalan

1 P ^xh x+ 5 a P ^6h

2 P ^x + 4h x- 2 b P ^12h

3 P ^x 2 + xh x- 3 c P ^9h

Pb + 4l
x
4
2 x+ 8 ç P ^- 5h

Pb - 1l P ^0h
x
5 2x + 12 d
3

e P ^- 3h

2) Aşağıdaki ifadeler doğru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

( ) P ^xh polinomunun x - 2 ile bölümünden kalan P ^2h dir.

( ) P ^x + 4h polinomunun x ile bölümünden kalan P ^4h tür.

P ^xh
) der 6P ^xh@ = a ve der 6Q ^xh@ = b ise der > H=
a
( dir.
Q ^xh b

( ) Bir P ^xh polinomunun ax + b polinomuna bölümünden kalan daima sabit polinomdur.

3) Aşağıdaki her şıkta verilen P ^xh polinomunun Q ^xh polinomuna bölümünden kalanı bölme
işlemi yapmadan bulunuz.

a) P ^xh = x 4 - 2x 3 + 3x - 5 b) P ^xh = 6x 2 - 4x + 2
Q ^xh = x + 1 Q ^xh = 2x - 1

c) P ^xh = x 3 - 4x 2 + x - 2 ç) P ^xh = 8x 3 + 4x - 1
Q ^xh = - x + 3 Q ^xh = 2x + 3

d) P ^xh = - x 5 + x 3 + 1 e) P ^xh = 2x 10 - 3x 7 + x 5 - x 2 + 1
Q ^xh = x Q ^xh = x - 1

4) P ^x + 2h = x 2 - 3x + 5 olmak üzere P ^xh polinomunun x - 1 ile bölümünden kalanı bulunuz.

153
3

5) x 4 + ^2n - 1h x 3 + ^n + 3h x + 6 ifadesinin çarpanlanlarından biri x - 1 ise n kaçtır?

6) P c m = x 3 - 3x 2 + ax + 4 eşitliği veriliyor. P ^xh polinomu x - 3 ile tam bölündüğüne

2x + 7
5
göre a kaçtır?

7) x 3 - 3x 2 + 7x + m litre hacmindeki bir su deposunda bulunan su, x - 2 litre hacmindeki şişe-

lere eşit miktarlarda doldurulduğunda 7 litre su arttığına göre m kaçtır?

8) P ^xh = ^a + 2h x 10 - 2ax 8 + ^a - 1h x 6 + a - 5 polinomunun x + 1 ile bölümünden kalan - 2 ise

a kaçtır?

9) P ^xh = 2x 4 + mx 3 - x 2 + 1 polinomunun x - 1 ile bölümünden kalan 3 ise x + 1 ile bölümün-

den kalan kaçtır?

P ^x - 6h
10) = 4x 3 + 7x 2 - 5x - 16 olmak üzere Q ^xh in x + 2 ile bölümünden kalan 6 ise P ^- 8h
Q ^xh
kaçtır?

11) P ^xh = 5x 3 - 3x 2 + mx + 6 polinomu x + 1 ile tam bölündüğüne göre, P ^xh in x - 1 ile bölü-

münden kalanı bulunuz.

P ^x + 3h + x 2
12) = x + 2 eşitliğini sağlayan P ^xh polinomunun x - 4 ile bölümünden kalan 3 ise
Q ^x + 1h
Q ^xh polinomunun x - 2 ile bölümünden kalan kaçtır?

13) P ^x - 1h = x 2 - 3x + k + 2013 veriliyor. P ^x + 1h polinomunun bir çarpanı x + 2 olduğuna

göre k kaçtır?

14) P ^xh ve Q ^xh polinomlarının x - 2 ile bölümünden kalanlar sırasıyla 3 ve 4 tür. Buna göre

2P ^xh + Q ^xh polinomunun x - 2 ile bölümünden kalan kaçtır?

154
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

3.2. Polinomların Çarpanlara Ayrılması

Bir inşaat yapılırken kullanılacak malzemeler çok fazladır. Malzemeler, gerek maliyet gerek kalite ola-
rak çeşitlilik gösterir. Kullanılacak malzemeler önceden sınıflandırılıp seçildikten sonra inşaata başlanırsa
hem zaman hem de maliyet açısından avantaj sağlanır. Aynı zamanda inşaatı bitirme süresi de kısalır.
İnşaat malzemelerini önceden seçip sınıflandırmamız bize ne gibi kolaylıklar sağlar?
Polinomun terimlerini gruplandırmamız çarpanlarına ayırırken bize kolaylıklar sağlar mı? Açıklayınız.

Çarpanlara Ayırma Yöntemleri

Dikkat

Bir polinom ifadesinin daha düşük dereceli ifadelerin çarpımı şeklinde yazılmasına çarpanlara
ayırma denir. Çarpanlara ayırma, rasyonel ifadeleri sadeleştirmede ve denklem çözümlerinde büyük
kolaylıklar sağlar.

Ortak Çarpan Parantezine Alarak Çarpanlara Ayırma Yöntemi: Bir polinomun her terimindeki
ortak çarpanların parantez içine alınarak yazılması işlemine denir.

ÖRNEK

P ^xh = 4x 3 , Q ^xh = x 2 polinomları veriliyor. Buna göre P ^xh + Q ^xh polinomunu çarpanlarına ayı-
ralım.

ÇÖZÜM

P ^xh + Q ^xh = 4x 3 + x 2 olur. Bu polinomu x 2 ortak çarpan parantezine alırsak

P ^xh + Q ^xh = x 2 ^4x + 1h olur.

ÖRNEK

P ^xh = 4x 3 + 12x 2 + 4x polinomunu çarpanlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

Tüm terimlerde 4x ortak çarpan olduğundan

P ^xh = 4x ^x 2 + 3x + 1h bulunur.

155
3

ÖRNEK

P ^xh = ^x - 2h3 ^3 - xh + ^2 - xh3 ^x - 1h polinomunu çarpanlara ayıralım.

ÇÖZÜM

^x - 2h3 = - ^2 - xh3 eşitliği yerine yazılırsa

P ^xh = - ^2 - xh3 ^3 - xh + ^2 - xh3 ^x - 1h

Polinom ^2 - xh3 ortak çarpan parantezine alınırsa

P ^xh = ^2 - xh3 · ^- ^3 - xh + ^x - 1hh

= ^2 - xh3 · ^- 3 + x + x - 1h
P ^xh polinomunun çarpanlarını şema ile gösterelim.
= ^2 - xh3 · ^2x - 4h
P ^xh
= - ^x - 2h3 · 2 · ^x - 2h

= - 2 ^x - 2h3 · ^x - 2h ^2 - xh3 ^2x - 4h

= - 2 ^x - 2h4 bulunur.

^2 - xh ^2 - xh ^2 - xh 2 ^x - 2h

ÖRNEK

P ^xh = ^x + 2h3 ^x - 1h2 + ^1 - xh2 ^x + 2h2 polinomunu çarpanlara ayıralım.

ÇÖZÜM

^1 - xh2 = ^x - 1h2 eşitliğinden

P ^xh = ^x + 2h $ ^x + 2h2 $ ^1 - xh2 + ^1 - xh2 $ ^x + 2h2 polinomu ^x + 2h2 $ ^1 - xh2 ortak çarpan pa-
rantezine alınırsa
P ^xh = ^x + 2h2 ^1 - xh2 ^x + 2 + 1h
P ^xh = ^x + 2h2 ^1 - xh2 ^x + 3h bulunur.
P ^xh polinomunun çarpanlarını şema ile gösterelim.

P ^xh

^x + 2h^x + 2h ^1 - xh^1 - xh ^x + 3h

156
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^xh = x 12 + 2x 9 + 3x 6 + x 3 polinomunu çarpanlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

Tüm terimlerde x3 ortak çarpan olduğundan P ^xh = x 3 ^x 9 + 2x 6 + 3x 3 + 1h bulunur.

Gruplandırma İle Çarpanlara Ayırma Yöntemi: Polinomun tüm terimlerinde ortak bir çarpan bulunmu-
yorsa önce ortak çarpanı olan terimler gruplandırılır, sonra her grup parantez içindeki ifadesi aynı olacak
şekilde çarpanlarına ayrılır.

ÖRNEK

^a 2 - ab + ca - cbh çok terimlisini önce gruplandıralım sonra ortak çarpan parantezine alarak çar-
panlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

Öncelikle ilk iki terimi a, son iki terimi de c ortak çarpan parantezine alırsak
a ^a - bh + c ^a - bh olur. İfade ^a - bh ortak çarpan parantezine alınırsa
^a - bh^a + ch bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = x 5 - x 4 + 2x - 2 polinomunu gruplandırarak çarpanlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

II. grup
E BBB F
P ^xh = x5 - x4 + 2x - 2 ilk iki terim x 4 ortak çarpan parantezine, son iki terim 2 ortak çarpan paran-
A BBBB C
I. grup

tezine alınırsa P ^xh = x 4 ^x - 1h + 2 ^x - 1 h olur.

Polinomu ^x - 1h ortak çarpan parantezine alırsak P ^xh = ^x - 1h^x 4 + 2h bulunur.

157
3

Özdeşlikler
Tüm gerçek sayılar için sağlanan eşitliklere özdeşlik denir. Bazı önemli özdeşlikler hemen her ma-
tematik işleminde kullanılacağından bu önemli özdeşliklerden bahsedelim.

İki Kare Farkı Özdeşliği

Bilgi

^x - yh^x + yh = x 2 + xy - yx - y 2

= x 2 - y 2 olur.

x 2 - y 2 = ^x - yh^x + yh

ÖRNEK

x 2 - 16 ifadesini çarpanlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

x 2 - 4 2 = ^x - 4h^x + 4h bulunur.

ÖRNEK

25 - 4x 2 ifadesini çarpanlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

5 2 - ^2xh2 = ^5 - 2xh^5 + 2xh bulunur.

ÖRNEK

^x + y + 2h2 - ^x - y - 1h2 cebirsel ifadesini iki kare farkı özdeşliğini kullanarak çarpanlara ayıralım.

ÇÖZÜM

İki kare farkı özdeşliği, cebirsel ifade için uygulanırsa

7^x + y + 2h - ^x - y - 1hA7^x + y + 2h + ^x - y - 1hA

= 7x + y + 2 - x + y + 1A7x + y + 2 + x - y - 1A

= ^2y + 3h^2x + 1h bulunur.

158
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

^x - yh2 - ^x + yh2 cebirsel ifadesini iki kare farkı özdeşliğini kullanarak çarpanlara ayıralım.

ÇÖZÜM

İki kare farkı özdeşliği, cebirsel ifade için uygulanırsa

6^x - yh - ^x + yh@6^x - yh + ^x + yh@
= 6x - y - x - y@6x - y + x + y @
= ^- 2yh^2xh = - 4yx bulunur.

Tam Kare Özdeşliği

Bilgi

^x + yh ve ^x - yh nin karelerini gösteren özdeşliktir.

^x + yh2 = ^x + yh^x + yh = x 2 + xy + xy + y 2

= x 2 + 2xy + y 2 bulunur.

^x - yh2 = ^x - yh^x - yh = x 2 - xy - xy + y 2

= x 2 - 2xy + y 2 bulunur.

ÖRNEK

^2x + 3h2 ifadesinin açılımını tam kare özdeşliğini kullanarak yapalım.

ÇÖZÜM

^2x + 3h2 = ^2xh2 + 2 $ 2x $ 3 + 3 2

^2x + 3h2 = 4x 2 + 12x + 9 bulunur.

ÖRNEK

^3x - 5h2 ifadesinin açılımını tam kare özdeşliğini kullanarak yapalım.

ÇÖZÜM

^3x - 5h2 = ^3xh2 - 2 $ 3x $ 5 + 5 2

^3x - 5h2 = 9x 2 - 30x + 25 bulunur.

159
3

Etkinlik

a) x 2 + y 2 = ^x + yh2 - 2xy

b) x 2 + y 2 = ^x - yh2 + 2xy

 ^x + yh2 ifadesini, ^x - yh2 ifadesi cinsinden nasıl yazabilirsiniz?

ÖRNEK

x, y ! R, x $ y = 2 ve x - y = 5 ise x 2 + y 2 değerini bulalım.

ÇÖZÜM

x 2 + y 2 = ^x - yh2 + 2xy özdeşliğinde verilen değerler yazılırsa

x 2 + y 2 = 5 2 + 2 $ 2 = 29 bulunur.

ÖRNEK

2x + 3y = 6, x $ y = - 3 olduğuna göre

4x 2 + 9y 2 değerini hesaplayalım.

ÇÖZÜM

2x + 3y = 6 eşitliğinde her iki tarafın karesi alınırsa

4x 2 + 12xy + 9y 2 = 36 olur. Buradan x $ y = - 3 yazılırsa

4x 2 + 12 $ ^- 3h + 9y 2 = 36

4x 2 + 9y 2 = 72 bulunur.

Bilgi

 Her x ! R, x 2 $ 0 eşitsizliği sağlanır. Herhangi bir gerçek sayının karesi negatif olamaz.

 Tam kare ifadenin en küçük değeri sıfırdır.

160
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

Her x ! R, P ^xh = x 2 - 8x + 27 polinomunun alabileceği en küçük değeri bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh = x 2 - 8x + 27 = ^x 2 - 8x + 16h + 11 olup parantez içindeki ifade tam karedir. Buradan

P ^xh = ^x - 4h2 + 11 olur. x = 4 için ^x - 4h2 nin en küçük değeri sıfır olduğundan

P ^xh in en küçük değeri 11 olur.

ÖRNEK

Her x, y ! R, x 2 + y 2 - 4x + 10y + 29 = 0 denklemini sağlayan x ve y değerleri için x $ y değerini

bulalım.

ÇÖZÜM

Cebirsel ifadeyi tam kare elde edecek şekilde gruplandırırsak

^x 2 - 4x + 4h - 4 + ^y 2 + 10y + 25h - 25 + 29 = 0 olur. Buradan,

^x - 2h2 + ^y + 5h2 = 0 olur. Tam kare negatif olmayacağından

^x - 2h2 = 0 ve ^y + 5h2 = 0 olur.

x = 2 ve y = - 5 tir. Buradan x $ y = 2 $ ^- 5h = - 10 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = x 4 + x 2 + 1 polinomunu terim ekleyip çıkararak çarpanlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

P ^xh polinomunu tam kareye tamamlamak için polinoma x 2 ekleyip x 2 çıkaralım.

P ^xh = ^x 4 + x 2 + 1 + x 2h - x 2

P ^xh = ^x 4 + 2x 2 + 1h - x 2 olur.

^x 2 + 1h2 = x 4 + 2x 2 + 1 olduğundan
P ^xh = ^x 2 + 1h - x 2 olur. İki kare farkı özdeşliğinden
2

P ^xh = ^x 2 + 1 - xh^x 2 + 1 + xh şeklinde çarpanlara ayrılır.

161
3

ÖRNEK

P ^xh = x 4 + 7x 2 + 16 polinomunu terim ekleyip çıkararak çarpanlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

P ^xh polinomunu tam kareye tamamlamak için polinoma x 2 ekleyip polinomdan x 2 çıkaralım.

P ^xh = ^x 4 + 8x 2 + 16h - x 2 olur.

^x 2 + 4h2 = x 4 + 8x 2 + 16 olduğundan
P ^xh = ^x 2 + 4h - x 2 olur. İki kare farkı özdeşliğinden
2

P ^xh = ^x 2 + 4 + xh^x 2 + 4 - xh şeklinde çarpanlarına ayrılır.

İki Terimin Küplerinin Toplamı ve Farkının Özdeşliği

Bilgi

x 3 - y 3 = ^x - yh^x 2 + xy + y 2h ve

x 3 + y 3 = ^x + yh^x 2 - xy + y 2h olur.

ÖRNEK

x, y ! R , x $ y = 6 ve x - y = 4 eşitlikleri veriliyor. Buna göre ^x 3 - y 3h ifadesinin değerini hesap-

layalım.

ÇÖZÜM

^x 3 - y 3h = ^x - yh^x 2 + xy + y 2h özdeşliğinde ^x - yh yerine 4 ve x $ y yerine 6 yazılırsa

^x 3 - y 3h = 4 $ ^x 2 + 6 + y 2h olur.
^x 2 + y 2h = ^x - yh2 + 2xy olduğundan yukarıdaki değerler yerine yazılırsa
x 2 + y 2 = 4 2 + 2 $ 6 = 16 + 12 = 28 olur.

^x 3 - y 3h = 4 $ ^x 2 + 6 + y 2h eşitliğinde x 2 + y 2 yerine 28 yazılırsa

x 3 - y 3 = 4 $ ^28 + 6h

x 3 - y 3 = 4 $ 34 = 136 bulunur.

162
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

x, y ! R , x 3 + y 3 = 60 , x + y = 6 ise
x $ y değerini bulalım.

ÇÖZÜM

x 3 + y 3 = ^x + yh^x 2 - xy + y 2h özdeşliğinde x + y yerine 6 yazılırsa

60 = 6 $ ^x 2 - xy + y 2 h

x 2 - xy + y 2 = 10 olur.

^x + yh = 6 eşitliğinde her iki tarafın karesi alınırsa

x 2 + 2xy + y 2 = 36 bulunur. Bulunan iki denklem alt alta yazılırsa

- x 2 - xy + y 2 = 10
x 2 + 2xy + y 2 = 36
- x 2 + xy - y 2 = - 10
+ x 2 + 2xy + y 2 = 36
3xy = 26 & x $ y = 26 bulunur.
3

İki Terim Toplamının ve Farkının Küpü Özdeşliği

Bilgi

İki terimin toplamının küpü,

^x + yh3 = x 3 + 3x 2 y + 3xy 2 + y 3 olur.

İki terimin farkının küpü,

^x - yh3 = x 3 - 3x 2 y + 3xy 2 - y 3 olur.

ÖRNEK

P ^xh = x 3 + 3x 2 + 3x + 1 polinomu veriliyor. Buna göre P ^3 5 - 1h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

^x + 1h3 = x 3 + 3x 2 + 3x + 1 özdeşliğinden
P ^xh = ^x + 1h3 olur.
x yerine 3
5 - 1 değeri yazılırsa
P ^ 5 - 1h = ^3 5 - 1 + 1h
3 3

P ^3 5 - 1h = ^3 5 h = 5 bulunur.
3

163
3

ÖRNEK

x, y ! R için x 3 + y 3 = 40 ve xy ^x + yh = 8 olduğuna göre ^x + yh değerini hesaplayalım.

ÇÖZÜM

x $ y ^x + yh = 8
x 2 y + xy 2 = 8 dir. Buradan her iki taraf 3 ile çarpılırsa
3x 2 y + 3xy 2 = 24 olur.

^x + yh3 = x 3 + 3xy 2 + 3xy 2 + y 3 özdeşliğinde

x 3 + y 3 = 40
3x 2 y + 3xy 2 = 24 yerine yazılırsa

^x + yh3 = 40 + 24
^x + yh3 = 64 olur. Buradan x + y = 4 bulunur.

ÖRNEK

P ^xh = x 3 - 6x 2 + 12x - 10 polinomu veriliyor. Buna göre, P ^3 3 + 2h değerini bulalım.

ÇÖZÜM

^x - 2h3 özdeşliği kullanılırsa

^x - 2h3 = x 3 - 3x 2 $ 2 + 3x $ 2 2 - 2 3

^x - 2h3 = x 3 - 6x 2 + 12x - 8 bulunur. Bu özdeşlik polinomda yerine yazılırsa

P ^xh = ^x - 2h3 - 2 olur. x yerine 3

2 + 2 değeri yazılırsa

P ^3 3 + 2h = _ 3 3 - 2 + 2 i - 2 ise P ^3 3 + 2h = 3 - 2 = 1 bulunur.
3

Değişken Değiştirme Yöntemi ile Çarpanlara Ayırma

Bilgi

Bir polinomdaki benzer terimlerin yeni bir değişken ile isimlendirilip daha sade hâle getirildikten
sonra çarpanlara ayrılması işlemine değişken değiştirme yöntemi ile çarpanlara ayırma denir.

164
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

x 6 + 2x 3 y 3 + y 6 cebirsel ifadesini değişken değiştirerek çarpanlarına ayıralım.

ÇÖZÜM

x 3 = a, y 3 = b şeklinde değişken değiştirelim.

x 6 + 2x 3 y 3 + y 6 = a 2 + 2ab + b 2 = (a + b) 2 olur.

a ve b değerleri ^ a + b h2 ifadesinde yerine yazılırsa

x 6 + 2x 3 y 3 + y 6 = ^x 3 + y 3h bulunur.
2

ÖRNEK

P ^xh = ^x 2 - xh + 12x 2 - 12x + 36 polinomunu, değişken değiştirme yöntemi ile çarpanlarına ayı-
2

ralım.

ÇÖZÜM

P ^xh = ^x 2 - xh + 12x 2 - 12x + 36 = ^x 2 - xh + 12 ^x 2 - xh + 36

2 2

^x 2 - xh = a şeklinde değişken değiştirelim.

P ^xh = a 2 + 12a + 36 = ^a + 6h2 olur.

a yerine x 2 - x yazılırsa

P ^xh = ^x 2 - x + 6h bulunur.
2

ax 2 + bx + c Biçimindeki İfadelerin Çarpanlarına Ayrılması

a ! 0 ve a, b, c ! R olmak üzere ax 2 + bx + c ifadesinde, c nin iki çarpanı (p ve q) ile a nın iki çarpanı
(m ve n) arasında p · n + q · m = b şeklinde bir eşitlik sağlanıyorsa ax 2 + bx + c ifadesinin çarpanlara
ayrılmış şekli,

ax 2 + bx + c = (mx + p) . (nx + q) olur.

mx p n.p
nx q m.q
+
n . px + m . qx = bx

165
3

ÖRNEK

Aşağıdaki ifadeleri çarpanlarına ayıralım.

a) x 2 + 5x + 6 b) x 2 - 6x - 7

c) x 2 - 7x + 10 ç) 3x 2 + 8x + 5

d) 2x 2 + 5x - 12

ÇÖZÜM

a) x 2 + 5x + 6
123 123 123

2x + 3x = 5x olduğundan
x 3
x 2 + 5x + 6 = ^x + 3h · ^x + 2h olur.
x 2

b) x 2 - 6x - 7
x - 7x = - 6x olduğundan
x –7
x 2 - 6x - 7 = ^x - 7h · ^x + 1h olur.
x    1

c) x 2 - 7x + 10
- 5x - 2x = - 7x olduğundan
x –5
x 2 - 7x + 10 = ^x - 5h · ^x - 2h olur.
x –2

ç) 3x 2 + 8x + 5
123

3x + 5x = 8x olduğundan
3x 5
3x 2 + 8x + 5 = ^3x + 5h · ^x + 1h olur.
x 1

d) 2x 2 + 5x - 12
123

8x - 3x = 5x olduğundan
2x –3
2x 2 + 5x - 12 = ^2x - 3h · ^x + 4h olur.
x 4

Rasyonel İfade

Bilgi

P ^xh ve Q ^xh gerçek katsayılı iki polinom ve Q ^xh ! 0 olsun.

P ^xh
şeklindeki ifadelere rasyonel ifade denir.
Q ^xh

166
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

P ^xh = x 3 - x ve Q ^xh = x polinomları veriliyor.

P ^xh
rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
Q ^xh

ÇÖZÜM

P ^xh ^x 3 - xh
Q ^xh
= x

P ^xh polinomunu x ortak çarpan parantezine alırsak

P ^xh x ^x 2 - 1h
Q ^xh
=
x

P ^xh
= x 2 - 1 bulunur.
Q ^xh

Bilgi

 Rasyonel ifadelerde her bir polinom çarpanlarına ayrıldıktan sonra ortak çarpanlar sadeleştirilir.

ÖRNEK

P ^xh
P ^xh = x 3 - 8 ve Q ^xh = x 2 - 3x + 2 polinomları veriliyor. Buna göre rasyonel ifadesinin en
Q ^xh
sade hâlini bulalım.

ÇÖZÜM

P ^xh ve Q ^xh polinomlarını çarpanlarına ayıralım.

İki terimin küplerinin farkı özdeşliği kullanılırsa
P ^xh = ^x - 2h^x 2 + 2x + 4h olur.
Q ^xh = x 2 - 3x + 2 = ^x - 2h^x - 1h olur.

–2 –1
P ^xh ^x - 2h ^ x2 + 2x + 4h x 2 + 2x + 4
bulunur.
Q ^xh ^x - 2h ^x - 1h
= =
x- 1

167
3

ÖRNEK

x 3 - 4x x 2 - 2x
: rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x2 - 1 x+ 1

ÇÖZÜM

x ^x 2 - 4h x+ 1 x ^x - 2h^x + 2h ^x + 1h
olur.
^ h^ h ^ h ^ h^ h ^x - 2h
$ = $
x - 1 x + 1 x x - 2 x - 1 x + 1 x

x $ ^x - 2h ^x + 2h ^x + 1h x+ 2
$ bulunur.
^x - 1h ^x + 1h x ^x - 2h
=
x- 1

ÖRNEK

x2 - 4 1
$ x rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
2
1- x

ÇÖZÜM

x
$ x olur. Buradan ^x - 2h ^x + 2h $
x2 - 4 1 1
$ = x + 2 bulunur.
x- 2 ^ x - 2 h x
x

ÖRNEK

1
x- x x+ 1
: rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
4 x- 2
x- x

ÇÖZÜM

x 1
- x x2 - 1
1
^x h x-2 x x-2
$ = 2 $
x 4 x+1 x -4 x+1
- x
1 x
^x h

^x - 1h ^x + 1h x x-2 x-1
  $ $ bulunur.
^x - 2h ^x + 2h x + 1
= =
x x+2

168
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

x 2 - 3x + 2 x 2 - 16
$ rasyonel ifadesini en sade hâlini bulalım.
x 2 + 3x - 4 4
x -1

ÇÖZÜM

^x - 2 h^x - 1 h ^x - 4 h^x + 4 h
olur.
^x + 4 h^x - 1 h
$ 4- x
x

^x - 2h ^x - 1h ^x - 4h ^x + 4h ^x - 4h
= ^x - 2h $ = ^x - 2h $ ^- xh = - x 2 + 2x bulunur.
- ^x - 4h
$
^x + 4h ^x - 1h - ^x - 4h
x x

ÖRNEK

x2 + y2 x+ y 2xy
+ - 2 rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x2 - y2 y- x y - x2

ÇÖZÜM

x2 + y2 x+ y 2xy x 2 + y 2 + 2xy - ^x + yh2

olur.
^y - x 2h ^x 2 - y 2h
+ y- x - 2 =
x2 - y2
-_ x + yi _- 1i

^x + yh2 - ^x + yh2
^x + yh2 = x 2 + 2xy + y 2 özdeşliğinden
0
= 2 = 0 bulunur.
x2 - y2 x - y2

ÖRNEK

x4 - 1 x2 + x + 1
$ rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x3 - 1 x2 + 1

ÇÖZÜM

İki kare farkı ve iki terimin küplerinin farkı özdeşlikleri kullanılırsa

^x 2 - 1h^x 2 + 1h 2
$ x +2 x + 1 olur.
^x - 1h^x + x + 1h
2
x +1

^x 2 - 1h ^x 2 + 1h x2 + x + 1 ^x - 1h ^x + 1h
$ = x + 1 bulunur.
^x - 1h ^x + x + 1h ^x - 1h
=
2
x +1
2

169
3

Dikkat

Rasyonel ifadeler çarpanlarına ayrılırken yapılan gruplandırmalarda tam kare ve iki kare farkı
özdeşliğine öncelik verilmelidir.

ÖRNEK

x 2 + 2x - y 2 + 1
rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x+ 1- y

ÇÖZÜM

^x 2 + 2x + 1h = ^x + 1h2 olduğundan

x 2 + 2x - y 2 + 1 ^x + 1h2 - y 2
= olur. İki kare farkı özdeşliğinden
x+1-y x+1-y
^x + 1 - yh ^x + 1 + yh
= x + y + 1 bulunur.
^x + 1 - yh

ÖRNEK

x 2 + y 2 + 2xy - 1
rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulalım.
x+ y+ 1

ÇÖZÜM

^x 2 + 2xy + y 2h = ^x + yh2 olduğundan

x 2 + y 2 + 2xy - 1 ^x + yh2 - 1
= olur. İki kare farkı özdeşliğinden
x+y+1 x+y+1

^x + y - 1h ^x + y + 1 h
= x + y - 1 bulunur.
^x + 1 + yh

ÖRNEK

x 2 + ax + b x- 5
a, b ! Z, rasyonel ifadesinin en sade hâli olduğuna göre a $ b değerini hesap-
2
x -4 x+ 2
layalım.

170
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÇÖZÜM

Paydayı çarpanlarına ayıralım.

, ^x - 2h ifadesi xx -
x 2 + ax + b x- 5 5
^x - 2h^x + 2h
=
x+ 2 + 2 nin pay ve paydası ile çarpılırsa

x 2 + ax + b ^x - 5h^x - 2h
^x - 2h^x + 2h ^x + 2h^x - 2h
=

x 2 + ax + b = ^x - 5h^x - 2h

x 2 + ax + b = x 2 - 7x + 10 olur. Polinom eşitliğinden,

a = - 7, b = 10 olur.

Bu durumda a $ b = - 70 bulunur.

Alıştırmalar 3-6

1) Aşağıdaki polinomları çarpanlarına ayırınız.

a) P ^xh = x 2 - 2x - 8

b) Q ^xh = x 2 - 13x + 36

c) R ^xh = 3x 2 - 7x + 2

ç) T ^xh = 4x 2 - 3x - 1

2) P ^xh = x 3 - x 2 + 2x - 2 polinomu veriliyor. Aşağıdakilerden hangisi P ^xh polinomunun çarpa-

nıdır?
A) x + 1 B) x C) 2x + 1 D) x - 1 E) x 2 + x

3) x 2 + 2yx + y 2 - 1 cebirsel ifadesi veriliyor. Aşağıdakilerden hangisi cebirsel ifadenin bir çarpa-
nıdır?

A) x - 1 B) x + 1 C) x + y - 1 D) x - y - 1 E) x - y + 1

171
3

4) P ^xh = ^x 2 - 2xh - 7 ^x 2 - 2xh - 8 polinomu veriliyor. Aşağıdakilerden hangisi P ^xh polino-

2

munun bir çarpanı değildir?

A) ^x - 1h B) ^1 - xh2 C) x - 4 D) x + 2 E) x + 8

5) Aşağıdaki polinomları çarpanlarıyla eşleştiriniz.

a) P ^xh = x 2 - 2x + 1 ( ) 1) ^x - 1h^x + 1h^x 2 + 1h

b) Q ^xh = ^x - 1h3 - ^1 - xh ( ) 2) ^x 2 - x + 1h

c) P ^xh = x 4 - 1 ( ) 3) ^x - 1h^x 2 + x + 1h

ç) T ^xh = x 3 - 1 ( ) 4) x $ ^x + 4h^x - 1h

d) K ^xh = x 3 + 3x 2 - 4x ( ) 5) ^x - 1h^x 2 - 2x + 2h

6) ^x - 1h2

y3 x2 - y2 x3
6) rasyonel ifadesinin en sade hâlini bulunuz.
yx 2 - y 2 x

a3 - b3 a2 - b2
7) : ifadesinin en sade hâli aşağıdakilerden hangisidir?
a 2 + ab + b 2 2a + 2b

A) 2 B) 1 C) a D) a $ b E) a - b

8) c + 2 m: c m ifadesinin en sade hâli aşağıdakilerden hangisidir?

a 2 - 25 + b 2 a+ b- 5
a$b a$b

A) a - b + 1 B) a - b - 5 C) a + b + 5 D) a + b + 4 E) a - 5

172
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

4. İKİNCİ DERECEDEN DENKLEMLER

4.1. İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemler

Denklemler iki niceliğin eşitliğini gösteren bir bağıntıdır. Denklemlerde eşitlik, bilinmeyenin belirli de-
ğerleri için sağlanır. Denklemler yardımıyla aritmetiğin çözemediği pek çok problemi çözebiliriz. Denk-
lemler, matematik, astronomi, bilgisayar programcılığı, tıp, mimari gibi pek çok alanda kullanılmaktadır.
Denklemler başka hangi bilim dallarında kullanılıyor olabilir? Araştırınız.

Okuma Metni

Mısırlılar (MÖ 2000-1000), ikinci dereceden denklemlerin pozitif kökünü bulmak için algoritma
geliştirmişlerdir. Birinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerin çözümünde deneme yolunu kullan-
mışlardır. Bu yöntem; 15. ve 16. yüzyıllarda eski Mısır dışında, Hintliler ve İslam dünyası matema-
tikçileri tarafından da kullanılmıştır. Eski Mısır’da denklemlerin çözümlerinde bugün kullandığımız
(x, y, x2, ...) gibi semboller kullanılmıştır. Babilliler, Eski Mısır’daki cebir anlayışından daha ileri
giderek ikinci dereceden denklemlerin çözümleriyle uğraşmışlardır. MÖ 2000’li yıllarda Babil tablet-
lerinden alınan ikinci dereceden bir denklem, günümüz gösterimiyle de ifade edilmiştir.
Babillilerin ardından cebir uğraşı Eski Yunan’daki matematik bilginleriyle devam etmiştir. Eski
Yunan’da cebir dendiğinde akla gelen ilk isim Euclid’dir. Euclid, denklemlerin çözümlerinde Babil-
lilerde olduğu gibi geometrik bir modelleme düşüncesinin hâkim olduğunu göstermektedir. Cebir
alanında önemli çalışmaları olan bir diğer matematik bilgini ise MS 250’lerde yaşamış olan Yunanlı
Diaphantus’tur. Diaphantus, çok değişkenli iki veya üç denklemden oluşan, sınırsız sayıda rasyonel
çözümü olan denklemlerin çözümleriyle uğraşmıştır.
Diaphantus’tan sonraki süreçte Hintli matematikçiler cebirsel ifa-
delerin gösteriminde kısaltmaları kullanmışlardır. Hintli matematikçi
Brahmagupta (MS 628), modern gösterimi x 2 - 10x = - 9 olan denk-
lemi çözerken geometrik bir düşünce yapısına başvurmuştur.
IX. yüzyılda yaşayan ve cebir alanında ilk defa eser yazan Türk
bilgini Harezmî’dir. Harezmî ilk defa, birinci ve ikinci dereceden
denklemleri analitik metotla; bir bilinmeyenli denklemleri de cebirsel
ve geometrik metotlarla çözmenin kural ve yöntemlerini tespit etmiş-
tir. Matematikte ilk kez sıfır rakamını kullanan Harezmî, cebir bilimini Brahmagupta’nın temsilî resmi
metodik ve sistematik olarak ortaya koymuştur.
Harezmî’nin bilime yaptığı en büyük katkı, sistemli bir şekilde
cebir konusunda ilk defa yazılan “El’Kitab’ül-Muntasar fi Hısab’il
Cebri ve’l-Mukabele” adlı eseridir. Hakkında bilgi veren kaynakların
birçoğunda belirtildiği gibi Harezmî’nin adını günümüze kadar ge-
tiren bu eseri, dört temel kısımla değişik problemlerden bahseden
beşinci bir ek kısımdan meydana gelmektedir. Kısımlardan birin-
cisi Harezmî’nin “Durubu sitte” ya da “Mesaîl-i sitte” (altı denklem)
x = a, x = bx, ax = b, x + ax = b, x + b = ax, x = ax + b şek-
2 2 2 2 2

lindeki altı denklemin çözüm yolları ile ^a " xh, ^b " xh gibi binom
ifadelerinin çarpım kurallarını içermektedir. Harezmî’nin temsilî resmi

173
3

Abdulhamid İbn Türk de sayılar teorisi ve cebir üzerine çalışmış, IX.

yüzyılda yaşamış bir Türk İslam matematikçisidir. İkinci dereceden denk-
lemlerin çözümü üzerine çalışmalarda bulunmuştur. Harezmî’den daha
ayrıntılı olarak örneğin, x 2 + c = bx şeklindeki bir denklemin diğer denklem
tiplerinden farklı olarak iki çözümü olduğunu ayrı ayrı şekillerde göster-
miştir.
“Kitabü’l-Câmi Filhesab (Kapsamlı Hesap Kitabı)”, “Kitabü’l-Mu’amelât
(Ölçme Kitabı)” ve “Kitab Al-Cebr Va’l-Mukabele (Katışık Denklemlerde
Mantık Zaruretleri)” adlarını taşıyan kitaplar, eserlerinden bazılarıdır.
Kaynaklar: Ana Britannica Ansiklopedisi; Baki, A. (2008). Kuramdan
Abdulhamid İbn Türk’ün
Uygulamaya Matematik Eğitimi. Temsili resmi

Bilgi

a, b, c ! R ve a ! 0 olmak üzere ax 2 + bx + c = 0 biçimindeki ifadelere ikinci dereceden bir

bilinmeyenli denklem denir.
Burada a, b, c denklemin katsayıları, x bilinmeyendir.

Bilgi

3x + 1 = 0 ve x - 2 = 0 denklemleri birinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerdir.

Bu iki denklemi çarpalım ve sonucu inceleyelim.
^3x + 1h $ ^x - 2h = 0 & 3x 2 - 6x + x - 2 = 0
& 3x 2 - 5x - 2 = 0
& 3x 2 - 5x - 2 = 0

Derece Sabit terim

Görüldüğü gibi çarpım sonucunda elde edilen denklemde bir bilinmeyen bulunmaktadır. Denkle-
min derecesi 2 olduğundan bu denklem ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemdir.

174
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

3x 2 + 2x - 4 = 0 , x 2 - x + 2 = 0 , x 2 - 3 = 0 , 5x 2 + 4x = 0 , x 2 = 0 , x 3 + 2 = 0 , x 2 + 1
x = 0 ve
x 4 + 3x - 1 = 0 denklemlerinden ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem olanları bulalım.

ÇÖZÜM

3x 2 + 2x - 4 = 0 , x 2 - x + 2 = 0 , x 2 - 3 = 0 , 5x 2 + 4x = 0 , x 2 = 0 denklemlerinin her biri ikinci

dereceden bir bilinmeyenli denklemdir.
x3 + 2 = 0, x2 + 1
x = 0 , x + 3x - 1 = 0 denklemleri ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem de-
4

ğildir.

ÖRNEK

^m - 3h x 3 + mx 2 - ^m + 3h x + 2m + 5 = 0 denklemi ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem oldu-

ğuna göre denklemin katsayılarının toplamını bulalım.

ÇÖZÜM

^m - 3h x 3 + mx 2 - ^m + 3h x + 2m + 5 = 0
>
=0

Denklem, ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem olduğuna göre m - 3 = 0 olmalıdır.

m - 3 = 0 ise m = 3 olur. m = 3 değerini denklemde yerine yazalım.
^3 - 3 h x 3 + 3x 2 - ^3 + 3h x + 2 · 3 + 5 = 0
3x 2 - 6x + 11 = 0 elde edilir.
Bu durumda denklemin katsayıları 3, - 6, 11 olduğundan katsayılarının toplamı,
3 + ^- 6h + 11 = 8 olur.

Etkinlik

Tablodaki boş bırakılan yerleri, verilen denklemlere göre doldurunuz.

 Tabloya göre ikinci dereceden bir bilinme-
İkinci dereceden bir
yenli bir denklemde x li terimin ve sabit terimin bu- bilinmeyenli denklem a b c
^ ax 2 + bx + c = 0 h
lunması zorunlu mudur?

 Bir denklemin ikinci dereceden bir bilinme- 3x 2 - 2x + 4 = 0 3 –2 4

yenli denklem olması için hangi terimin bulunması x 2 + 3x = 0

5 - x2 = 0
zorunludur?
4x 2 = 0

3 x2 - 2=0

175
 3

İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kökleri ve Çözüm Kümesi

Bilgi

ax 2 + bx + c = 0 denklemi için, eğer varsa, x yerine yazıldığında denklemi sağlayan gerçek sa-
yılara bu denklemin kökleri; köklerin oluşturduğu kümeye denklemin çözüm kümesi denir. Çözüm
kümesini bulmak için ax 2 + bx + c ifadesi çarpanlarına ayrılır. Çarpanların her biri sıfıra eşitlenerek
birinci dereceden bir bilinmeyenli denklemlerde olduğu gibi kökler bulunur.

ÖRNEK

x 2 - 4 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

I. yol
x 2 - 4 = 0 denklemini iki kare farkı özdeşliğinden,

x 2 - 4 = 0 & ^x - 2h $ ^x + 2h = 0 şeklinde çarpanlarına ayırırız.

x-2 = 0 veya x+2 = 0 (Bir çarpım sıfıra eşitse çarpanlardan her biri ayrı ayrı
x1 = 2 ve x2 = - 2 sıfıra eşitlenerek denklemin kökleri bulunur.)

Buradan Ç = " - 2, 2 , olur.

II. yol

x2 - 4 = 0 & x2 = 4
x 1 =- 2 ve x 2 = 2 (Karesi 4 olan sayılar – 2 ve 2 dir.)
Ç = " - 2, 2 , dir.

Bulduğumuz – 2 ve 2 değerlerine denklemin kökleri denir. – 2 ve 2 değerlerini x 2 - 4 = 0 denklemin-

de x yerine yazdığımızda bu değerler denklemi sağlar.

ÖRNEK

2x 2 + 8 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

2x 2 + 8 = 0
2x 2 = - 8
x 2 = - 4 olur. Hiçbir gerçek sayının karesi negatif olmadığından bu denklemi sağlayan x gerçek
sayısı bulunamaz. O hâlde Ç = Q dir.

176
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

x 2 + 6x = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

x 2 + 6x = 0 denkleminde eşitliğin sol tarafını x ortak çarpan parantezine alalım.

x 2 + 6x = 0 & x ^x + 6h = 0
&x=0 veya x+6 = 0

x1 = 0 ve x 2 = - 6 bulunur.
Ç = " - 6, 0 , olur.

ÖRNEK

3x 2 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

3x 2 = 0 & x 2 = 0 & x 1 = 0 ve x 2 = 0 dır. Denklemin birbirine eşit iki kökü olduğundan

Ç = " 0 , olur.

ÖRNEK

x 2 - 12x + 36 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

x 2 - 12x + 36 = 0
. .
_
x - 6 b ^- 6h $ ^- 6h = 36
b
`
x - 6 b ^- 6xh + ^- 6xh = - 12x ise
a
x 2 - 12x + 36 = 0 & ^x - 6h^x - 6 h = 0 & ^x - 6h2 = 0 şeklinde çarpanlara ayırırız.

Buradan ^x - 6h2 = 0 ise

x- 6 = 0 veya x- 6 = 0

x1 = 6 ve x2 = 6

Denklemin birbirine eşit iki kökü olduğundan Ç = " 6 , olur.

177
3

ÖRNEK

x 4 - 10x 2 + 9 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

Bu denklemde x yerine “t” yazarsak

2

x 2 = t & x 4 = t 2 olur.

x - 10x + 9 = t - 10t + 9 olur.

4 2 2

Şimdi t 2 - 10t + 9 = 0 denklemini çözelim.

^ t - 9h^ t - 1h = 0

& t - 9 = 0 veya t - 1 = 0

& t = 9, t = 1

t yerine x 2 yazarsak

& x 2 = 9, x 2 = 1

& x 2 - 9 = 0 veya x 2 - 1 = 0

& ^x - 3h^x + 3h = 0 veya ^x - 1h^x + 1h = 0

& x = 3, x = - 3, x = 1, x = - 1 bulunur. Ç = " - 3, - 1, 1, 3 , olur.

ÖRNEK

^ 2 xh2 - 5 · 2 x + 4 = 0 gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

2 x yerine t yazarsak

t 2 - 5t + 4 = 0 olur.

^t - 4h^t - 1h = 0
t - 4 = 0 veya t - 1 = 0

t = 4, t = 1 olur.

2 x = 4 veya 2 x = 1

2 =2 veya 2 = 2
x 2 x 0

x = 2, x = 0 olur. Ç = " 0, 2 , bulunur.

178
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

9x 2 + 12x + 4 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

9x 2 + 12x + 4 = 0
. .
3x 2
4 & 2 $ 2 = 4 ve 6x + 6x = 12x olduğundan ve tam kare özdeşliğinden,
3x 2

9x 2 + 12x + 4 = 0 & ^3x + 2h^3x + 2h = 0 & ^3x + 2h2 = 0 olur.

& 3x + 2 = 0 veya 3x + 2 = 0
x1 = -
2
ve x2 = -
2
olduğundan
3 3

denklemin birbirine eşit iki kökü vardır ve Ç = & - 2 0

3 olur.

ÖRNEK

9x 2 - 1
4 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

9x 2 - 1
4 =0
. .
_
3x "- 1 2
bb -1 $ 1 =- 1
2 2 4
`&
3x "+ 2 1 b 3x + b - 3x l = 0 olur. Buradan,
a 2 2

9x 2 - 1 b 1l b 1l
4 = 0 & 3x - 2 $ 3x + 2 = 0 olur.

1 1
3x - =0 veya 3x + =0
2 2

x1 = 1
6 ve x 2 = -61 olduğundan

Ç = & - 61 , 1 0
6 olur.

179
3

ÖRNEK

D 5 F C

G
E
4

A B

Şekilde verildiği gibi kare şeklinde çim ekili bahçesi olan bir adam, bu bahçenin bir bölümünü
(EGCF dikdörtgeni) çilek dikmek için ayırıyor.
DF = 5 m, BG = 4 m ve A ^EGCFh = 30 m 2 olduğuna göre çilek dikiminden sonra bu bahçede
kaç m 2 çim ekili alan kalacağını bulalım.

ÇÖZÜM
D 5 F x–5 C
123

x–4

x x
G
E

A x B

Karenin bir kenar uzunluğuna x diyelim.

A ^EGCFh = 30 m 2 olduğundan

^x - 5h^x - 4h = 30
x 2 - 9x + 20 = 30

x 2 - 9x - 10 = 0

^x + 1h^x - 10h = 0
x + 1 = 0 veya x - 10 = 0

x 1 = - 1 ve x 2 = 10 olur.

Uzunluk –1 olamayacağı için x = 10 metredir.

Çim ekili bölgenin alanını bulmak için kare şeklindeki bahçenin alanından dikdörtgen şeklindeki çilek
dikilen alan çıkarılır.

10 2 - 30 = 100 - 30 = 70 m 2 bulunur.

180
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Etkinlik
D x C 3 br H

x–2 br x–2 br

E
G F
2 br

A B
x

Bir kenar uzunluğu x br olan ABCD karesi şeklindeki kartonun bir kenar uzunluğu 3 br artırılıp
diğer kenar uzunluğu 2 br kısaltılarak EFHD dikdörtgeni elde ediliyor. Elde edilen dikdörtgenin alanı
104 br2 dir.

 Verilenlere göre oluşan dikdörtgenin kısa kenar ve uzun kenar uzunluğunu yazınız.

 Dikdörtgeninin alanını veren ifadeyi yazınız.

 Dikdörtgenin alanı 104 br2 olacak şekilde alanı veren denklemi kurunuz.

 Bu denklemi ax 2 + bx + c = 0 şeklinde yazınız.

 Denklemi çarpanlarına ayırarak köklerini bulunuz.

 Bulduğunuz kökler karenin kenar uzunluğu olabilir mi? Sebebini açıklayınız.

 Karenin bir kenar uzunluğu kaç birimdir?

 Dikdörtgenin kenar uzunlukları kaç birimdir?

ÖRNEK

x 2 + 4x - 5 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

Denklemi çarpanlarına ayırmak için çarpımları – 5 ve toplamları 4 olan iki sayı bulalım.

x 2 + 4x - 5 = 0
. .
x 5
4 & - 1 $ 5 = - 5 ve 5x - x = 4x olduğundan denklem,
x -1
x 2 + 4x - 5 = 0 & ^x + 5h $ ^x - 1h = 0 şeklinde çarpanlarına ayrılır.
x+ 5 = 0 veya x- 1 = 0
x1 = - 5 ve x2 = 1
Ç = " - 5, 1 , bulunur.

181
 3

ÖRNEK

2x 2 + x - 10 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

2x 2 + x - 10 = 0
. .
4 & - 2 $ 5 = - 10 ve 5x - 4x = x olduğundan
2x 5
x -2
2x 2 + x - 10 = 0 & ^2x + 5h $ ^x - 2h = 0 olur.

2x + 5 = 0 veya x-2 = 0
x1 =
-5
ve x 2 = 2 ise
2

Ç = & -25 , 2 0 bulunur.

ÖRNEK

x 2 + 6x + 1 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

x 2 + 6x + 1 ifadesinden 6x in katsayısının yarısının karesi olan 9 sayısı ifadeye bir eklenip bir çıka-
rılır.

x 2 + 6x + 1 = 0 denklemine 9 ekleyip çıkarırsak

x 2 + 6x + 9 - 9 + 1 = 0 & x 2 + 6x + 9 - 8 = 0

& ^x + 3h2 - 8 = 0

& ^x + 3h2 - ^ 8 h = 0
2

& ^x + 3 + 8 h^x + 3 - 8 h = 0

& x + 3 + 2 2 = 0 veya x + 3 - 2 2 = 0

& x 1 = - 3 - 2 2 ve x 2 = - 3 + 2 2 bulunur.

Ç = " - 3 - 2 2, - 3 + 2 2 , olur.

182
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

x 2 + ^1 - mh x + m = 0 denkleminin bir kökü 3 ise m değerini bulalım.

ÇÖZÜM

Denklemin bir kökü olan 3 değerini bu denklemde x yerine yazarsak

3 2 + ^ 1 - m h $ 3 + m = 0 & 9 + 3 - 3m + m = 0
- 2m = - 12 ise m = 6 bulunur.

ÖRNEK

x 2 - ^m - 1h x - 3m = 0 denkleminin köklerinden biri – 2 ise diğer kökünü bulalım.

ÇÖZÜM

Denklemin bir kökü olan –2 değerini bu denklemde x yerine yazarsak

x 2 - ^ m - 1 h x - 3m = 0 & ^ - 2 h2 - ^ m - 1 h^ - 2 h - 3m = 0 & 4 + 2m - 2 - 3m = 0 & m = 2 bulu-
nur,
Verilen denklemde m yerine 2 yazarsak
x 2 - ^2 - 1h x - 3 $ 2 = 0 & x 2 - x - 6 = 0 denklemini elde ederiz.
x2 - x - 6 = 0 & ^x + 2h^x - 3h = 0
. . x+ 2 = 0 veya x- 3 = 0
x +2 x1 = - 2 ve x2 = 3
x -3 O hâlde diğer kök, 3 tür.
2x - 3x = - x

ÖRNEK

1 1 4
x - 1 + x + 1 = 3 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

1 1 4 x + 1 + x - 1 = 4 & 2x = 4 & x = 2
x- 1 + x+ 1 = 3 & x 2
- 1 3 x 2
- 1 3 x 2
- 1 3
^x + 1h ^x - 1h
& 2x - 3x - 2 = 0 & ^2x + 1h^x - 2h = 0
2

. . 2x + 1 = 0 veya x - 2 = 0
-1
2x 1 x1 = ve x 2 = 2 olur.
2
x -2
Ç = & -21 , 2 0 bulunur.

183
3

ÖRNEK

x 2 - 10x + 5 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

x 2 - 10x + 5 = 0 denklemine 25 ekleyip çıkaralım.

x 2 - 10x + 25 - 25 + 5 = 0

x 2 - 10x + 25 - 20 = 0 & ^x - 5h2 - 20 = 0 denklemini buluruz.

^x - 5h2 - 20 = 0 ^x - 5h2 - ^ 20 h = 0
2
&

& ^x - 5 - 2 5 h^x - 5 + 2 5 h = 0

& x-5-2 5 = 0 veya x-5+2 5 = 0

& x1 = 5 + 2 5 ve x 2 = 5 - 2 5 olur.

Ç = " 5 - 2 5, 5 + 2 5 , bulunur.

Alıştırmalar 4-1

1) Aşağıdaki tabloda boş bırakılan yerleri doldurunuz.

1. dereceden bir bilinmeyenli iki Denklemin R deki çözüm

Denklem
denklemin çarpımı şeklinde yazılması kümesi

x 2 - x - 20 = 0 ^x - 5h $ ^x + 4h = 0 Ç = " - 4, 5 ,

4x 2 - 25 = 0

5x 2 - 10x = 0

27x = 3x 2

3 - x2 = 0

x 2 + 4x + 3 = 0

16 - x 2 = 0

2x 2 - 1
2 =0
4x 2 = 0

4x 2 - 28x + 49 = 0

x 2 - 12x + 36 = 0

184
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

2) Sol sütunda verilen denklemlerin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümelerini bulup sağ
sütundakilerle eşleştiriniz.

a) x 2 - 5x = x ( ) 1) " - 1, 2 ,

2) & - 3, 2 0
3
b) x 2 - x - 2 = 0 ( )

3) & 12 , 12 0
-1 1
c) 2x 2 + 3x - 9 = 0 ( )

4) " 2 - 3, 2 + 3 ,
ç) x 2 - 4x + 1 = 0 ( )

5) & 1
3,2
0
d) 16x 2 - 1 = 0 ( )
9

6) " - 6, 6 ,
e) ^3x - 1h2 = 4 ( )

7) & - 1 , 1 0
2 3
f) x = 8 - x (
2
)
3
8) " 0, 6 ,

3) m ! R olmak üzere 2x 2 - mx + 3m - 1 = 0 denkleminin bir kökü 2 ise m kaçtır?

4) x 2 - mx - 3 = 0 denkleminin bir kökü 1 ise diğer kökü kaçtır?

5) x 2 - mx + n + 1 = 0 denkleminin kökleri 1 ve –1 ise m $ n kaçtır?

x x 8
6) + = denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulunuz.
x- 1 x+ 1 3

7) Ahmet’in yaşı, Efe’nin yaşından, Efe’nin yaşının karesi kadar fazladır. Ahmet 20 yaşında ol-
duğuna göre Efe’nin yaşını bulunuz.

185
3

İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Köklerini Veren Bağıntı

Bilgi

İkinci dereceden her denklemin köklerini, çarpanlara ayırma kurallarından yararlanarak bula-
mayabiliriz. Bunun için ax 2 + bx + c = 0 denkleminin köklerini kolaylıkla bulmamızı sağlayan bir
bağıntı elde edelim.
a ! 0 ve a, b, c ! R olmak üzere, ax 2 + bx + c = 0 denkleminin çözüm kümesini bulalım.

ax 2 + bx + c = 0 & a b x 2 + a x + a l = 0
b c

b c
& x 2 + a x + a = 0 ..............................I
b b2
x 2 + a x ifadesini tam kareye tamamlamak için yi I ifadesine bir ekleyip bir de bu ifadeden
4a 2
çıkaralım.

b b2 c b2
x2 + a x + + a - =0
4a 2 4a 2
1 4444 2 4444 3

cx + m +
b 2 4ac - b 2
=0
2a 4a 2
2
b 2 e b 2 - 4ac o
cx + m - =0
2a 2a

ex + b -
b 2 - 4ac oe b b 2 - 4ac o
x+ + =0
2a 2a 2a 2a

b- b 2 - 4ac b+ b 2 - 4ac
x+ =0 veya x+ =0
2a 2a

- b + b 2 - 4ac - b - b 2 - 4ac
x1 = ve x2 = bulunur.
2a 2a

Bu durumda ax 2 + bx + c = 0 denkleminin çözüm kümesi ^a ! 0h

b 2 - 4ac - b - b 2 - 4ac 3
Ç=)
-b+
, olur.
2a 2a
b 2 - 4ac ifadesine denklemin diskriminantı denir ve “9” sembolü ile gösterilir.

9 = b 2 - 4ac olmak üzere

1) 9 2 0 ise denklemin farklı iki gerçek kökü vardır. Bu kökler;

-b+ 9 -b- 9
x1 = ve x 2 = eşitliği ile bulunur.
2a 2a
2) 9 = 0 ise denklemin eşit (çakışık) iki gerçek kökü vardır. Bunlar;
-b
x1 = x2 = eşitliği ile bulunur.
2a
9 = 0 olması durumunda denklem bir tam karedir. Çözüm kümesi bir elemanlıdır.
3) 9 1 0 ise denklemin gerçek kökü yoktur. Gerçek sayılar kümesinde çözüm kümesi Q dir.

186
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

x 2 - x - 1 = 0 denkleminin çözümünü gerçek sayılar kümesinde bulalım.

ÇÖZÜM

Verilen denklemde a = 1, b = - 1, c = - 1 dir. Denklemin diskriminantı

9 = b 2 - 4ac = ^- 1h2 - 4 $ 1 $ ^- 1h = 5 olur.

9 = 5 2 0 olduğundan denklemin iki farklı gerçek kökü vardır.

-b+ 9 - ^- 1h + 5 1+ 5
x1 = = =
2a 2$1 2

-b- 9 - ^- 1h - 5 1- 5
x2 = = = olur.
2a 2$1 2

O hâlde çözüm kümesi Ç = ) 3 bulunur.

1- 5 1+ 5
,
2 2

ÖRNEK

4x 2 - 4x + 1 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

I. yol: 4x 2 - 4x + 1 = 0 denkleminin diskriminantı,

9 = b 2 - 4ac = ^- 4h2 - 4 $ 4 $ 1 = 16 - 16 = 0
9 = 0 olduğundan denklemin birbirine eşit iki kökü vardır.
- ^- 4h
olur. Ç = ' 1 bulunur.
-b 4 1 1
x1 = x2 = = = =
2a 2$4 8 2 2

II. yol: 4x 2 - 4x + 1 = 0
123
^2x - 1h2 = 0 & 2x - 1 = 0 & 2x = 1 & x = dir. Ç = ' 1 bulunur.
1 1
2 2

ÖRNEK

2x 2 - 2x + 3 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

2x 2 - 2x + 3 = 0 denkleminin diskriminantı,

9 = b 2 - 4ac = ^- 2h2 - 4 $ 2 $ 3 = - 20

9 = - 20 1 0 olduğundan denklemin gerçek kökleri yoktur. Ç = Q dir.

187
3

Etkinlik

Aşağıdaki tabloda boş bırakılan yerleri verilen denklemlere göre doldurunuz.

Denklem a b c 9 = b 2 - 4ac Birinci kök ^x 1h İkinci kök ^x 2h

x 2 - 6x + 7 = 0

9x 2 - 12x + 4 = 0

x 2 - 2x + 5 = 0

 Köklerin varlığı ve sayısı ile diskriminantı arasında nasıl bir ilişki vardır?
 İkinci dereceden her denklemin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesinin eleman sayısı
hakkında ne söylenebilir?

ÖRNEK

3x 2 - 2x + m - 1 = 0 denkleminin eşit iki kökü varsa m değerini bulalım.

ÇÖZÜM

İkinci dereceden bir denklemin eşit iki kökü varsa 9 = 0 olmalıdır.

9 = 0 & b 2 - 4ac = 0

^- 2h2 - 4 $ 3 $ ^m - 1h = 0
4 - 12m + 12 = 0 & 12m = 16
16 4
&m= &m= bulunur.
12 3

ÖRNEK

2x 2 - 4x + m - 1 = 0 denkleminin farklı iki gerçek kökü varsa m nin hangi aralıkta değer aldığını
bulalım.

ÇÖZÜM

İkinci dereceden bir denklemin farklı iki gerçek kökü varsa 9 2 0 olmalıdır.

9 2 0 & b 2 - 4ac 2 0

^- 4h2 - 4 $ 2 $ ^m - 1h 2 0
16 - 8m + 8 2 0

24 2 8m & m 1 3 olur. m nin değer aralığı ^- 3, 3h bulunur.

188
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

x 2 - 2x + 2m - 1 = 0 denkleminin gerçek köklerinin bulunmaması için m nin hangi aralıkta değer

aldığını bulalım.

ÇÖZÜM

İkinci dereceden bir denklemin gerçek köklerinin bulunmaması için 9 1 0 olmalıdır.

9 1 0 & b 2 - 4ac 1 0
^- 2h2 - 4 $ 1 $ ^2m - 1h 1 0
4 - 8m + 4 1 0
8 1 8m & m 2 1 olur. m nin değer aralığı ^1, 3h bulunur.

ÖRNEK

^m + 1h x 2 + 4x + 2 = 0 denkleminin gerçek kökü olmadığına göre m nin en küçük tam sayı değerini
bulalım.

ÇÖZÜM

Denklemin gerçek köklerinin olmaması için 9 1 0 olmalıdır.

9 1 0 & b 2 - 4ac 1 0
4 2 - 4 $ ^m + 1h $ 2 1 0
16 - 8m - 8 1 0
8 1 8m & m 2 1 olur. Bu durumda m nin en küçük tam sayı değeri 2 dir.

ÖRNEK

^m - 2h x 2 - 6x + 1 = 0 denkleminin farklı iki gerçek kökü olduğuna göre m nin alabileceği en büyük
tam sayı değerini bulalım.

ÇÖZÜM

Denklemin farklı iki gerçek kökü varsa 9 2 0 olmalıdır.

9 2 0 & b 2 - 4ac 2 0

^- 6h2 - 4 $ ^m - 2h $ 1 2 0
36 - 4m + 8 2 0

44 2 4m & m 1 11 olduğundan m nin en büyük tam sayı değeri 10 olur.

189
3

Alıştırmalar 4-2

1) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.

a) ax 2 + bx + c = 0 denkleminde ............................. ise farklı iki gerçek kök vardır.
b) Denklemin ......................... denklemi sağlar.
c) a ! 0 olmak üzere ax 2 + bx + c = 0 denkleminin derecesi .............................. dir.
ç) Bir denklemin köklerinin oluşturduğu küme ............................ dir.

2) Aşağıdaki cümlelerde bildirilen yargılar doğru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.

( ) İkinci dereceden ax 2 + bx + c = 0 denkleminde b 2 - 4ac = 0 ise denklem bir tam karedir.

( ) Rasyonel katsayılı ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemin bir kökü a + b ise diğeri
a- b dir.

( ) İkinci dereceden her denklemin gerçek sayılar kümesinde iki tane kökü vardır.

( ) İkinci dereceden ax 2 + bx + c = 0 denkleminde b 2 - 4ac 1 0 ise denklemin farklı iki gerçek

kökü vardır.

( ) ax 2 + bx + c = 0 denkleminde a, b ve c gerçek sayıları denklemin katsayılarıdır.

3) x 2 + ^b - 1h x + c + 1 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesi " - 2, 3 , ise

b + c kaçtır?

4) x 2 - 5x - 3m + 4 = 0 denkleminin gerçek kökleri olmadığına göre m nin alabileceği değer

aralığını bulunuz.

5) x 2 - mx + 2m - 3 = 0 denklemin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesi bir elemanlı ise

m değerlerini bulunuz.

6) 3x 2 - x + m + 1 = 0 denkleminin farklı iki gerçek kökü varsa m nin alabileceği değer aralığını
bulunuz.

7) x 2 - 2 ^m + 4h x + m 2 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesi bir elemanlı

ise m değerini bulunuz.
A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2

8) x 2 - 2x + m - 1 = 0 denkleminin farklı iki gerçek kökü varsa m nin en büyük tam sayı değeri
kaçtır?
A) 2 B) 1 C) 0 D) –1 E) –2

9) x 2 - ^m + 2h x + 2m = 0 denkleminin çakışık iki gerçek kökünün olması için m aşağıdakilerden

hangisi olmalıdır?
A) –4 B) –2 C) 0 D) 2 E) 4

190
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Karmaşık Sayılar

Belli türden denklemleri çözmek için bazı sayı kümeleri yetersizdir. Bu tür denklemlere çözüm bul-
mak için bilinen sayı kümelerinin dışında yeni sayı kümelerine ihtiyaç duyulmuştur.

 x + 5 = 0 & x = - 5 olur. Bu denklem doğal sayılar kümesinde çözülemediğinden tam sayılar kü-
mesine ihtiyaç duyulmuştur.
2
 3x + 2 = 0 & x = - olur. Bu denklem tam sayılar kümesinde çözülemediğinden rasyonel sayı-
3
lar kümesine ihtiyaç duyulmuştur.

 x 2 - 3 = 0 & x = " 3 olur. Bu denklem rasyonel sayılar kümesinde çözülemediğinden gerçek

sayılar kümesine ihtiyaç duyulmuştur.

x 2 + 9 = 0 ve x 2 + x + 2 = 0 denklemlerinin gerçek sayılar kümesindeki çözümünü bulalım.

x 2 + 9 = 0 & x 2 = - 9 olur. Gerçek sayılar kümesinde karesi –9 olan bir sayı bulunmadığından
x 2 + 9 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesinde çözüm kümesi Q olur.

x 2 + x + 2 = 0 denkleminin diskriminantı 9 = - 7 1 0 olduğundan denklemin gerçek sayılar küme-

sindeki çözüm kümesi Q olur.

O hâlde gerçek sayılar kümesinin genişletilerek içinde bu tür denklemlerin de çözülebildiği daha bü-
yük bir sayı kümesine ihtiyaç duyulmuştur. Bu kümeye karmaşık sayılar kümesi denir ve C ile gösterilir.

Bilgi

- 1 sayısına sanal (imajiner) sayı birimi denir ve i ile gösterilir.

i= - 1 veya i 2 = - 1 dir.

a 2 0 olmak üzere -a = a $ ^- 1h = a $ -1 = a $ i = i $ a dır.

ÖRNEK

- 16
- 1 = i olduğuna göre - 9, - 5, 25 ve - 8 sayılarını sanal sayı birimi cinsinden yazalım.

ÇÖZÜM

 -9 = 9 $ ^- 1h = 9 $ - 1 = 3 - 1 = 3i

 -5 = 5 $ ^- 1h = 5 $ -1 = 5i

- 16 16 4
 = $ -1 = i
25 25 5

 -8 = 8 $ -1 = 2 2i

191
3

Bilgi

i= -1 = i

i2 = - 1 Yanda elde ettiğimiz sonuçlara göre i nin tam sayı

kuvvetlerinde her dört kuvvette bir aynı değerlere ulaşıl-
i3 = i2 $ i = - i
dığını ve i , - 1, - i , 1 dörtlüsünün tekrarlandığını görürüz.
i4 = i2 $ i2 = ^- 1h $ ^- 1h = 1

i5 = i4 $ i = i

i 6 = ^i 2h = - 1
3

i7 = i4 $ i3 = - i

i 8 = ^i 4h = 1
2

i9 = i8 $ i = i

i 10 = ^i 2h = - 1
5

............................

.............................

Bilgi

n ! Z olmak üzere,
Z 1, k = 4n
]
] i, k = 4n + 1
ik = [
] - 1, k = 4n + 2
] - i, k = 4n + 3
\
biçiminde yazabiliriz ya da m, n ! Z olmak üzere i 4n + m = i m biçiminde gösterebiliriz.

ÖRNEK

- 9 $ - 16 $ - 25 $ - 1 işleminin sonucunu bulalım.

ÇÖZÜM

- 9 = 3i , - 16 = 4i , - 25 = 5i ve - 1 = i olduğuna göre

- 9 $ - 16 $ - 25 $ - 1 = 3i $ 4i $ 5i $ i = 60 $ 1 = 60 bulunur.

192
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Alıştırmalar 4-3

1) Sol sütundaki sayıları sağ sütundaki değerler ile eşleştiriniz.

6i
a) - 169 ( ) 1)
11

b) 36 (
- 121 ) 2) 14i

3) 4 3 i
c) - 15 ( )

4) 13i
ç) - 48 ( )
5) 15 i

5 $ -5
2) işleminin sonucunu bulunuz.
5

Bilgi

i 2 = - 1 ve a, b ! R olmak üzere, a + bi biçiminde ifade edilen sayılara karmaşık sayılar denir.

Karmaşık sayılar kümesi C ile gösterilir ve C = " z y z = a + bi, a, b ! R, i = - 1 , dir.

z = a + bi yazılışına, karmaşık sayının standart yazılışı denir.

a gerçek sayısına, z karmaşık sayısının gerçek (reel) kısmı denir. Re ^ z h = a ile gösterilir.

b gerçek sayısına, z karmaşık sayısının sanal (imajiner) kısmı denir. ‹ m ^ z h = b ile gösterilir.

ÖRNEK

Aşağıdaki karmaşık sayıların gerçek ve sanal kısımlarını bulalım.

ÇÖZÜM

i & Re ^z 1h = - 2 ve ‹m ^z 1h =
1 1
a) z 1 = - 2 +
3 3

b) z 2 = 3 - 5 i & Re ^z 2h = 3 ve ‹m ^z 2h = - 5

c) z 3 = 4 & Re ^z 3h = 4 ve ‹m ^z 3h = 0

ç) z 4 = 2i & Re ^z 4h = 0 ve ‹m ^z 4h = 2 bulunur.

193
3

Bilgi

Her gerçek sayı a + 0 $ i biçiminde yazılabilir. Bu yüzden gerçek sayılar kümesi karmaşık sayılar

kümesinin bir alt kümesidir.

N1Z1Q1R1C

Bir Karmaşık Sayının Eşleniği

Bilgi

a, b ! R olmak üzere z = a + bi karmaşık sayısının sanal kısmının işareti değiştirilerek elde

edilen a - bi karmaşık sayısına z karmaşık sayısının eşleniği denir. z karmaşık sayısının eşleniği
z ile gösterilir. z = a + bi ise z = a - bi olur.

ÖRNEK

Aşağıdaki karmaşık sayıların eşleniklerini bulalım.

1
a) z 1 = 3 + 5i b) z 2 = - 4i - 1 c) z 3 = ç) z 4 = - 2i
2

ÇÖZÜM

a) z 1 = 3 + 5i ise z 1 = 3 - 5i b) z 2 = - 4i - 1 ise z 2 = 4i - 1

1 1
c) z 3 = ise z 3 = ç) z 4 = - 2i ise z 4 = 2i olur.
2 2

ÖRNEK

z = 5 - 7i karmaşık sayısının eşleniğinin eşleniğini bulalım.

ÇÖZÜM

z = 5 - 7i & z = 5 + 7i & ^zh = 5 - 7i = z olur.

Bilgi

Bir karmaşık sayının eşleniğinin eşleniği kendisine eşittir. ^ z h = z

194
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

x 2 - 2x + 2 = 0 denkleminin karmaşık sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

a = 1, b = - 2 , c = 2 olan denklemde,

9 = b 2 - 4ac = ^- 2h2 - 4 $ 1 $ 2 = - 4 1 0 olduğundan denklemin gerçek kökü yoktur. 9 1 0 du-

rumunda denklemin karmaşık iki kökü vardır.
-b+ 9 - ^- 2h + - 4 2 + 2i
x1 = = = = 1+ i
2a 2$1 2

-b- 9 - ^- 2h - - 4 2 - 2i
x2 = = = = 1 - i bulunur.
2a 2$1 2
Ç = " 1 - i, 1 + i , olur. 1 - i ve 1 + i karmaşık sayılarının birbirinin eşleniği olduğuna dikkat ediniz.

Etkinlik

x 2 - 2x + 10 = 0 denkleminin;
 Diskriminantını ve karmaşık sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulunuz.
 Köklerini birbiriyle karşılaştırınız.
 Bulduğunuz kökler hangi sayı kümesinin elemanlarıdır? Neden?

ÖRNEK

x 2 + 3x + 5 = 0 denkleminin karmaşık sayılar kümesindeki çözüm kümesini bulalım.

ÇÖZÜM

9 = b 2 - 4ac & 9 = 3 2 - 4 $ 1 $ 5 = - 11 1 0

9 1 0 olduğundan denklemin karmaşık köklerini bulalım.

-b+ 9 - 3 + - 11 - 3 + 11 i
x1 = = =
2a 2$1 2

-b- 9 - 3 - - 11 - 3 - 11 i
x2 = = =
2a 2$1 2

Ç=) 3 bulunur.
- 3 - 11 i - 3 + 11 i
,
2 2

195
3

Bilgi

Gerçek katsayılı ikinci dereceden bir denklemde 9 1 0 iken kökler birbirinin eşleniğidir.
Köklerden biri a - bi ise diğeri a + bi dir.

ÖRNEK

4x 2 + 25 = 0 denkleminin karmaşık sayılar kümesindeki köklerini bulalım.

ÇÖZÜM

- 25 - 25 5i - 5i
4x 2 + 25 = 0 & x 2 = x= & x1 = ve x 2 = olduğundan
4 4 2 2

Ç=' , 1 bulunur.
- 5i 5 i
2 2

Alıştırmalar 4-4

1) Aşağıdaki tablolarda boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz.

z Re ^zh Im ^zh z z
2 + 5i -6- i
3- i -1- i
3 1 8- i
2 0 7
2- i i- 1
3 2
2+3 - 9i
0 –1 2-1

2) Aşağıdaki denklemlerle karmaşık sayılar kümesindeki çözüm kümelerini eşleştiriniz.

1) ' - i, i 1
1 1
a) x 2 - 2x + 5 = 0 ( ) 2 2

b) x 2 - 6x + 13 = 0 ( ) 2) " 1 + 2i , 1 - 2i ,

3) " 3 - 2i, 3 + 2i ,
1
c) x 2 + =0( )
2

ç) x 2 + 4x + 6 = 0 ( ) 4) " - 2 - 2 i, - 2 + 2 i,

5) ) i3
- 2 2
i,
2 2

196
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemlerin Kökleri İle Katsayıları Arasındaki İlişkiler

Bilgi

a ! 0 olmak üzere ax 2 + bx + c = 0 denkleminin x 1, x 2 kökleri ile a, b, c katsayıları arasındaki

bağıntılar yardımıyla denklemin köklerini bulmadan, köklerin toplamını ve çarpımını bulabiliriz.

a ! 0 ve 9 2 0 için ax 2 + bx + c = 0 denklemin farklı iki gerçek kökü olan

-b+ 9 -b- 9
x1 = ve x 2 = ifadelerini toplayalım.
2a 2a

-b+ 9 -b- 9 -b+ 9 - b- 9 - 2b -b

x1 + x2 = + = = = a olur.
2a 2a 2a 2a
-b
O hâlde ikinci dereceden bir bilinmeyenli bir denklemin köklerinin toplamını x 1 + x 2 = a ba-
ğıntısı ile bulabiliriz.

Bir de x 1 ve x 2 köklerini çarpalım.

b 2 - ^b 2 - 4ach
x1 $ x2 = e o$e o= b - 9 =
-b+ 9 -b- 9 2
4ac c
= = a olur.
2a 2a 4a 2
4a 2
4a 2

c
Bu durumda ikinci dereceden bir bilinmeyenli bir denklemin köklerinin çarpımını x 1 $ x 2 = a
bağıntısı ile bulabiliriz.

ÖRNEK

Aşağıdaki denklemlerin kökler toplamını ve çarpımını bulalım.

a) 3x 2 - 8x + 2 = 0 b) - 2x 2 - 5x + 4 = 0 c) 4x 2 + 3 = 0

ÇÖZÜM

a) 3x 2 - 8x + 2 = 0 ise a = 3, b = - 8, c = 2 olduğundan

-b - ^- 8h 8 c 2
x1 + x2 = a = = ve x 1 $ x 2 = a = olur.
3 3 3

b) - 2x 2 - 5x + 4 = 0 ise a = - 2, b = - 5, c = 4 olduğundan

-b - ^- 5h -5 c 4
x1 + x2 = a = - 2 = 2 ve x 1 $ x 2 = a = - 2 = - 2 olur.

c) 4x 2 + 3 = 0 denklemi için a = 4, b = 0, c = 3 ise

0 3
x1 + x2 = = 0 ve x 1 $ x 2 = olur.
4 4

197
3

ÖRNEK

3x 2 - 2mx - 2 = 0 denkleminin kökler toplamı 2 ise m değerini bulalım.

ÇÖZÜM

-b - ^ - 2m h
x1 + x2 = a = 2& = 2 & 2m = 6 & m = 3 bulunur.
3

ÖRNEK

1 1
2x 2 - 6x + 4 = 0 denkleminin kökleri x 1 ve x 2 ise + ifadesinin eşitini bulalım.
x1 + 3 x2 + 3

ÇÖZÜM

-b -6
Verilen denklemin köklerinin toplamı x 1 + x 2 = a = - 2 = 3 ve
c 4
Köklerinin çarpımı x 1 $ x 2 = a = = 2 olur.
2

1 1 x2 + 3 + x1 + 3 x1 + x2 + 6 3+ 6 9
bulunur.
^x 1 + 3h^x 2 + 3h
+ = = = =
x1 + 3 x2 + 3 x 1 $ x 2 + 3x 1 + 3x 2 + 9 2+ 3$3+ 9 20

Etkinlik

Tabloda verilen denklemin kökleri x 1 ve x 2 olmak üzere boş bırakılan yerleri doldurunuz.

Denklem a b c x1 x2 x1 + x2 -b x1 $ x2 c
a a

x 2 - 5x + 6 = 0

-b
 x 1 + x 2 ile a sonuçlarını karşılaştırınız.
c
 x 1 $ x 2 ile a sonuçlarını karşılaştırınız.

198
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

mx 2 + ^m - 1h x - 4m = 0 denkleminin iki simetrik kökü olduğuna göre bu kökleri bulalım.

ÇÖZÜM

Denklemin iki simetrik kökü varsa x 1 = - x 2 & x 1 + x 2 = 0 dır.

-b - ^m - 1h
x1 + x2 = a = 0& m = 0 & m - 1 = 0 & m = 1 olur.
Verilen denklemde m yerine 1 yazarsak
1 $ x 2 + ^1 - 1h x - 4 $ 1 = 0 & x 2 - 4 = 0 denklemini elde ederiz.
Buradan, x 2 - 4 = 0 & x 2 = 4 & x 1 = - 2 ve x 2 = 2 bulunur.
İstenilen kökler –2 ve 2 dir.

ÖRNEK

2x 2 + 2mx + m - 1 = 0 denkleminin kökler toplamı, kökler çarpımının 2 katı ise m değerini bulalım.

ÇÖZÜM

& - 2m = 2 $ ^m - 1h
-b c
x1 + x2 = 2 $ x1 $ x2 & = 2$
a a

& - m = m - 1 & 1 = m + m & 2m = 1 & m = 1

2 olur.

ÖRNEK

2x 1
- x = 1 denkleminin kökler toplamını bulalım.
x+ 1

ÇÖZÜM

Önce denklemi düzenleyelim.

2x 1 2x 2 - x - 1
- x = 1& = 1 & 2x 2 - x - 1 = x 2 + x
x+ 1 x 2+ x
^x h _x + 1i

& x 2 - 2x - 1 = 0 denklemi bulunur.

-b 2
& x1 + x2 = a & x 1 + x 2 = 1 = 2 olur.

199
3

ÖRNEK

x 2 - 5x - m + 2 = 0 denkleminin x 1 ve x 2 kökleri arasında 3x 1 - x 2 = 3 bağıntısı varsa m değerini

bulalım.

ÇÖZÜM

-b - ^- 5h
x1 + x2 = a = = 5 ise 3x 1 - x 2 = 3 ile x 1 + x 2 = 5 ifadelerini taraf tarafa toplayalım.
1
3x 1 - x 2 = 3
4 & 4x 1 = 8 & x 1 = 2
x1 + x2 = 5
Denklemin köklerinden biri 2 ise denklemi sağlar.
2 2 - 5 $ 2 - m + 2 = 0 & 4 - 10 - m + 2 = 0 & m = - 4 bulunur.

ÖRNEK

3x 2 - 3x + 4 = 0 denkleminin kökleri x 1 ve x 2 ise x 12 $ x 2 + x 1 $ x 22 ifadesinin değerini bulalım.

ÇÖZÜM

x 12 $ x 2 + x 1 $ x 22 ifadesini x 1 $ x 2 ortak çarpan parantezine alalım.

x 12 $ x 2 + x 1 $ x 22 = x 1 $ x 2 ^x 1 + x 2h = a $ a = $ c- m=
c -b 4 -3 4 4
$1 = bulunur.
3 3 3 3

ÖRNEK

x 2 - 6x + 4k + 1 = 0 denkleminin kökleri x 1 ve x 2 , 3x 1 + x 2 = - 4 olduğuna göre k gerçek sayısının

değerini bulalım.

ÇÖZÜM

x 2 - 6x + 4k + 1 = 0 denkleminde kökler toplamı

b -6
x1 + x2 = - a = - = 6 olur.
1
x 1 + x 2 = 6 ve 3x 1 + x 2 = - 4 denklemlerini birlikte çözersek
- 1 / x1 + x2 = 6
3x 1 + x 2 = - 4
  - x 1 - x 2 = - 6
3x 1 + x 2 = - 4
2x 1 = - 10 & x 1 = - 5 bulunur.
x 1 = - 5 değerini x 2 - 6x + 4k + 1 = 0 denkleminde x yerine yazarsak
^- 5h2 - 6 · ^- 5h + 4k + 1 = 0
25 + 30 + 4k + 1 = 0
4k + 56 = 0
4k = - 56 & k = - 14 bulunur.

200
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

Kökleri Verilen İkinci Dereceden Denklemin Yazılması

Bilgi

ax 2 + bx + c = 0 ^a ! 0h denkleminin kökleri x 1 ve x 2 olsun. Denklemin her iki tarafını 1

a ile
çarpalım. 1 1
a ^ax + bx + ch = a $ 0
2

x2 + b c
ax+ a = 0

x 2 - ` -ab j x + a
c =0

x1 + x2 x1 $ x2
Kökler toplamını T ve kökler çarpımını Ç ile gösterelim.
Kökleri x 1 ve x 2 olan ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklem x 2 - ^x 1 + x 2h x + x 1 $ x 2 = 0
şeklinde veya x 2 - Tx + Ç = 0 şeklinde yazılır.

ÖRNEK

Aşağıda çözüm kümeleri verilen ikinci dereceden denklemleri yazalım.

a) " - 2, 3 , b) ' 1 c) " 1 - 3 , 1 + 3 ,
3
2

ÇÖZÜM

a) T = x 1 + x 2 = - 2 + 3 = 1
Ç = x 1 $ x 2 = - 2 $ 3 = - 6 ise x 2 - Tx + Ç = 0 & x 2 - x - 6 = 0

olduğundan x 2 - ^x 1 + x 2h $ x + x 1 $ x 2 = 0
3
b) x 1 = x 2 =
2
x2 - c + mx +
3 3 3 3 9
$ = 0 ise x 2 - 3x + =0
2 2 2 2 4
4x 2 - 12x + 9 = 0 bulunur.
c) T = x 1 + x 2 = 1 - 3 + 1+ 3 =2
Ç = x 1 $ x 2 = ^1 - 3 h $ ^1 + 3 h = 1 2 - ^ 3 h = 1 - 3 = - 2 ise
2

x 2 - Tx + Ç = 0 & x 2 - 2x - 2 = 0 olur.

201
3

Etkinlik

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Denklemin Kökleri
Denklem Çözüm Kümesi x1 + x2 x1 $ x2
x1 x2

x 2 - 4x - 21 = 0 –3 7 " - 3, 7 , 4 –21

x 2 + 8x + 16 = 0 –4 –4 "- 4, –8 16

x 2 - 3x + 2 = 0 ................ ................. " 1, 2 , ................. .................

......................... –3 3 " - 3, 3 , 0 –9

x 2 - 2x = 0 0 .................. .................. .................. ..................

Yukarıdaki tabloda boş bırakılan yerleri örneklere göre uygun şekilde doldurunuz.
 Tabloda 1, 5 ve 6. sütunların birbirleriyle ilişkisini inceleyiniz.
 Çözüm kümesi verilen bir ikinci dereceden denklemi yazmak için nelere dikkat etmek gerekti-
ğini açıklayınız.

Bilgi

Rasyonel katsayılı ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemin bir kökü a + b ise diğer kökü
a- b dir.

ÖRNEK

Köklerinden biri 3 - 5 olan rasyonel katsayılı ikinci dereceden denklemi yazalım.

ÇÖZÜM

x1 = 3 - 5 ise x 2 = 3 + 5 olur.

x 2 - ^x 1 + x 2h $ x + x 1 $ x 2 = 0

x2 - _3 + 5 + 3- 5 i $ x + ^3 + 5 h $ ^3 - 5h = 0

x 2 - 6x + _ 9 - 3 5 + 3 5 - 5 i = 0

x 2 - 6x + 4 = 0 bulunur.

202
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖRNEK

Karmaşık köklerinden biri 5 - 2i olan rasyonel katsayılı ikinci dereceden denklemi yazalım.

ÇÖZÜM

Köklerinden biri 5 - 2i ise diğeri 5 + 2i olur.

x 2 - ^x 1 + x 2h $ x + x 1 $ x 2 = 0

x 2 - ^ 5 - 2i + 5 + 2i h x + ^ 5 - 2 i h $ ^ 5 + 2 i h = 0

x 2 - 10x + 5 2 + 2 2 = 0 & x 2 - 10x + 29 = 0 bulunur.

ÖRNEK

1
Köklerinden biri olan rasyonel katsayılı ikinci dereceden denklemi yazalım.
- 5+2

ÇÖZÜM

1 2+ 5 2+ 5
x1 = = = =-2- 5 ise
2- 5 4 - 5 -1
a 2+ 5 k

x2 = - 2 + 5 olur.

x2 - _- 2 - 5 - 2+ 5 i x + ^- 2 - 5 h^- 2 + 5h = 0
x 2 + 4x - 1 = 0 bulunur.

Alıştırmalar 4-5

1) Aşağıdaki tabloda verilen denklemlere göre boş bırakılan yerleri doldurunuz.

Denklem a b c x1 + x2 x1 $ x2

4x 2 + 3x - 2 = 0

- x 2 + 5x - 1 = 0

2x 2 + 7x - 3 = 0

x 2 - 6x + 9 = 0

203
3

2) Kökleri x 1 ve x 2 olan aşağıdaki denklemler için istenenleri bulunuz.

a) 3x 2 - x + 1 = 0 ise x 1 + x 2 = ............................

b) x 2 - 8x + 2 = 0 ise x 1 $ x 2 = .............................

3 3
c) - x 2 - 2x - 1 = 0 ise + = .............................
x1 - 2 x2 - 2

ç) 2x 2 + 5x - 3 = 0 ise x 12 $ x 2 + x 1 $ x 22 = .............................

3. Aşağıda kökleri verilen ikinci dereceden denklemleri bulunuz.

2 -1
a) x 1 = 8 ve x 2 = 3 b) x 1 = ve x 2 =
3 2

c) x 1 = 2 ve x 2 = - 2 ç) x 1 = 1 - 2 ve x 2 = 1 + 2

4) Köklerinden biri 2 2 + 1 olan ikinci dereceden denklemi bulunuz.

5) 3x 2 - 8x - 3 = 0 denkleminin kökleri x 1 ve x 2 ise çözüm kümeleri aşağıda verilen ikinci dere-

ceden denklemleri yazınız.

a) & x 1 , x 2 0 b) " x 1 + 2, x 2 + 2 , c) " 3x 1 + 1, 3x 2 + 1 ,

1 1

1 1
6) 2x 2 - 4x + 1 = 0 denkleminin kökleri x 1 ve x 2 ise x 1 + x 2 kaçtır?

7) x 2 + 3x + m - 1 = 0 denkleminin kökler toplamı kökler çarpımına eşit ise m kaçtır?

8) x 2 - 4x - 4 = 0 denkleminin köklerinin üçer eksiğinin çarpımı kaçtır?

A) 19 B) 17 C) –25 D) –10 E) –7

9) ^m - 2h x 2 + 4mx - 4m + 1 = 0 denkleminin kökler çarpımı 3 ise m kaçtır?

A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2

3
10) mx 2 - 8x + m + 4 = 0 denkleminin kökleri arasında x 1 = x 2 bağıntısı varsa m kaçtır?

4
A) 4 B) 2 C) –2 D) E) –4
3

204
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI

1) P ^xh = 3x 2 - 2x 2a - b + 3b - 2 polinomu 4. dereceden ve sabit terimi 4 olan bir polinom ise

a - b kaçtır?

A) 0 B) 1 C) 2 D) 3 E) 4
P ^xh
2) der 6P ^xh $ Q ^xh@ = 9 ve der > H = 5 olmak üzere P 6Q ^xh@ polinomunun derecesi kaçtır?
Q ^xh
A) 14 B) 13 C) 12 D) 11 E) 10

3) P ^xh = ^a - bh x 2 + ^a - 5h x + 3a - 2b polinomu sabit polinom olduğuna göre P ^2h kaçtır?

A) –10 B) –5 C) 0 D) 5 E) 10

4) P ^xh = ^a - 1h x 2 + bx + 4 ve Q ^xh = ^3x - 2h2 polinomları için P ^xh = Q ^xh olduğuna göre
a + b kaçtır?

A) 2 B) 1 C) 0 D) –1 E) –2

5) P ^xh = ^a - 2h x 3 + ^b + 2h x + c - 2a + b ifadesi sıfır polinom olduğuna göre c kaçtır?

A) 0 B) 2 C) 4 D) 6 E) 8

6) P ^xh + P ^x + 3h = 4x + 12 olduğuna göre P ^5h değeri aşağıdakilerden hangisidir?

A) 13 B) 14 C) 15 D) 16 E) 17

7) P ^3x - 1h = ^x 2 + 1h $ Q ^2x + 1h + 5x + 2 olmak üzere Q ^xh in x - 3 ile bölümünden kalan –1

ise P ^xh in x - 2 ile bölümünden kalan kaçtır?

A) 1 B) 3 C) 5 D) 7 E) 9

8) ^x - 2h $ P ^xh = x 2 + mx + n eşitliğini sağlayan P ^xh polinomu için 2m + n kaçtır?

A) –4 B) –2 C) 0 D) 2 E) 4

9) P ^xh = x 12 + 3x 11 + ax 2 - 36 polinomunun çarpanlarından biri x + 3 ise a kaçtır?

A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 E) 1

10) ^x 4 + ax 3 + x 2 + 1h^2x 3 + 3x 2 - 1h çarpımında x 6 lı terimin katsayısı 1 ise a kaçtır?

A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2

11) P ^x + 3h = x 3 + 3x 2 - x - 2 olmak üzere P ^xh + P ^x + 1h polinomunun katsayılar toplamı kaç-

tır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

12) P ^2x - 3h = 4x 2 - 2x + 1 olmak üzere P ^xh polinomu aşağıdakilerden hangisidir?

A) x 2 - 5x + 7 B) x 2 - 2x + 1 C) x 2 + 5x + 7 D) x 2 - 2x + 7 E) x 2 + 2x + 1

205
3

13) P ^xh = 3x 2 + mx + 5 polinomu veriliyor. P ^xh polinomunun x - 2 ile bölümünden kalan 9 ise
x + 1 bölümünden kalan kaçtır?
A) 12 B) 10 C) 0 D) –10 E) –12

14) P ^xh = ^x 2 - 1h + ^x 3 + 1h polinomunun derecesinin alacağı kaç farklı değer vardır?

4- n n- 1

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

15) P ^x + 4h + 2 $ P ^x - 1h = 6x - 2 olmak üzere P ^xh in x - 3 ile bölümünden kalan 2 ise P ^xh in

x + 2 ile bölümünden kalan kaçtır?

A) 2 B) –2 C) –4 D) –5 E) –6

16) ^x - 2h $ P ^x + 1h = 2x 2 - 7x + m olmak üzere, P ^x - 2h polinomunun katsayılar toplamı kaçtır?

A) 2 B) 1 C) - 3 D) - 6 E) - 7
P ^2x + 3h + ax - 2
17) = 4x + 3 ifadesi veriliyor. P ^xh in x - 1 ile bölümünden kalan 5, Q ^xh in x
Q ^x + 1h
ile bölümünden kalan –2 ise a kaçtır?
A) - 2 B) - 1 C) 0 D) 1 E) 3

18) 2x 3 + mx 2 - 2x + 3m + 1 = Q ^x - 1h eşitliğini sağlayan Q ^xh polinomunun sabit terimi 5 ise

katsayılar toplamı kaçtır?
A) 7 B) 9 C) 10 D) 12 E) 20
4x + ^ x + 1 h $ Q ^ x + 1 h
19) = x 2 - x - 2 bağıntısı veriliyor. Q ^xh in bir çarpanı ^x - 2h olduğuna
P ^x - 1h
göre P ^xh in sabit terimi kaçtır?
A) - 4 B) - 2 C) 2 D) 4 E) 6

20) x = 3, 28 ve y = 1, 72 ise ^x - yh2 + 4xy işleminin sonucu kaçtır?

A) 20 B) 22 C) 23 D) 24 E) 25

21) a = 0, 2, b = 0, 3 ise ^a 3 + 3a 2 b + 3ab 2 + b 3h cebirsel ifadesinin eşiti kaçtır?

1 1 1 1 1
A) B) C) D) E)
4 8 16 32 64
22) x - y = y - z = 3 olduğuna göre x 2 + z 2 - 2y 2 işleminin sonucu kaçtır?

A) 3 B) 6 C) 9 D) 18 E) 27

23) x, y ! R, x + y - xy = 4, x x + y y = 36 olduğuna göre _ x + y i işleminin sonucu kaç-

tır?

A) 3 B) 6 C) 9 D) 12 E) 15

24) x, y ! R, x 3 - y 3 = 50 ve x - y = 2 ise x $ y değeri aşağıdakilerden hangisidir?

A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8

206
 Polinomlar ve İkinci Dereceden Denklemler

25) P ^xh = x 4 - 7x 2 + 9 polinomunun çarpanlarından biri aşağıdakilerden hangisidir?

A) x 2 - x + 3 B) x 2 + x - 3 C) x 2 + x + 3 D) x 2 + 3 E) x 2 + x

x 2 - 9y 2 x 3 - 27y 3
26) : rasyonel ifadesi aşağıdaki ifadelerden hangisine eşittir?
x2 + 3xy x + 3x 2 y + 9xy 2
3

A) 1 B) x C) x - 1 D) x + 1 E) x - 3y
J 1 N
x+ 1 K1 1- x O
27) x - K x : ifadesi aşağıdakilerden hangisine eşittir?
K 1 O
x- x O
L P
A) 1 B) x + 1 C) 0 D) x - 1 E) 1 - x

3 9
28) x ! R , 2x + x = 4 olduğuna göre 4x 2 + 2 ifadesinin sonucu kaçtır?
x
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7

x 2 + ax + b x+ 5
29) x, a, b ! R, rasyonel ifadesinin en sade hâli olduğuna göre a $ b kaçtır?
x 2 - 2x - 8 x- 4
A) 50 B) 55 C) 60 D) 65 E) 70

x 2 + 2x ^ 1 - y h - 4 y
30) ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangisidir?
x 2 + x ^ 1 - 2y h - 2 y
1- y x - 2y x+ 2 y+ 2 x- y
A) B) x - y C) D) E) x + y
1 - 2y x+ 1 y+ 1

x 3 -1
31) - x = denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesi aşağıdakilerden
x+ 1 4
hangisidir?

5 4 -4
A) & , 3 0 B) " 3, 4 , C) " 3 , D) & , - 3 0 E) & , 30
4 5 5

32) 2x + 1 - x + 1 = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesi aşağıdakilerden

hangisidir?

A) " 0 , B) " 1 , C) " 1, 4 , D) " 4 , E) " 0, 4 ,

33) 2x 2 - 6x + c = 0 denkleminin köklerinden biri 2 ise diğeri kaçtır?

3 5
A) 1 B) C) D) 3 E) 4
2 2
x 2 - 4x + 3
34) = 0 denkleminin gerçek sayılar kümesindeki çözüm kümesi aşağıdakilerden han-
9 - 3x
gisidir?

A) " 1, 3 , B) " - 1, 3 , C) " 1 , D) " - 1, - 3 , E) " 3 ,

207
3

35) Aşağıdaki denklemlerden hangisinin eşit iki gerçek kökü vardır?

A) x 2 - 2x - 3 = 0 B) x 2 - 4 = 0 C) x 2 - 4x + 4 = 0
D) x 2 - 2x + 5 = 0 E) x 2 + x = 0

36) x 2 - 2x + 1 - a = 0 denkleminin gerçek kökü olmadığına göre a nın alabileceği en büyük tam
sayı değeri kaçtır?
A) –2 B) –1 C) 0 D) 1 E) 2

37) x 2 - 2 5 x + 1 = 0 denkleminin köklerinden biri aşağıdakilerden hangisidir?

A) 2 5 - 2 B) 5 + 1 C) 2 5 D) 5 - 2 E) 2 5 - 1

38) i 2 = - 1 olmak üzere z = - 3 $ - 27 + - 4 karmaşık sayısının gerçek ve sanal kısmının

toplamı kaçtır?
A) –7 B) –4 C) –1 D) 3 E) 7

39) c ! R, x 2 - 2x + c = 0 denkleminin köklerinden biri 1 - 2i ise c sayısı aşağıdakilerden hangi-

sidir?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

40) Köklerinden biri - 2 - 3i olan gerçek katsayılı ikinci dereceden denklem aşağıdakilerden han-
gisidir?
A) x 2 - 4x + 13 = 0 B) x 2 + 4x + 13 = 0 C) x 2 - 4x + 5 = 0
D) x 2 + 4x + 5 = 0 E) x 2 + 4x + 10 = 0

41) x 2 - 2x + 6 = 0 denkleminin karmaşık sayılar kümesindeki çözüm kümesi aşağıdakilerden

hangisidir?
A) " - 1 + 5 i, - 1 - 5 i , B) " 2 - 5 i, - 2 + 5 i , C) " - 5 i, 5 i ,

D) " 1 - 5i, 1 + 5i , E) " 1 - 5 i, 1 + 5 i,

42) mx 2 - 3x + 9 = 0 ve ^m - 1h x 2 - 2x + n = 0 denklemlerinin gerçek sayılar kümesindeki çö-

züm kümeleri aynı olduğuna göre m + n kaçtır?

A) 5 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9

43) 3x 2 + 5x - m = 0 denkleminin kökleri x 1 ve x 2 olmak üzere 3x 1 - x 2 = 3 olduğuna göre m

kaçtır?

A) 2 B) 1 C) 0 D) –1 E) –2

44) x 2 - ^m + 3h x + 8 - m = 0 denkleminin kökler toplamı 5 ise kökler çarpımı kaçtır?

A) 7 B) 6 C) 5 D) 4 E) 3

208
4
ÇOKGENLER VE
UZAY GEOMETRİ

209
4

5. DÖRTGENLER VE ÇOKGENLER
5.1. Çokgenler
Her devirde evlerimizin vazgeçilmez eşyası olan halı ve
kilim ilk defa Orta Asya’da Türkler tarafından imal edilmiş-
tir. Asırlar boyunca süren imalat, kaliteyi geliştirdiği gibi ha-
lıyı ve kilimi güzel sanatların önemli kollarından biri hâline
getirmiştir. Ayrıca özellikle kilimler, otantik mekânlar dizayn
etmede çok önemli bir yer tutar. Günümüzde halı ve kilim-
ler genellikle dikdörtgen şeklindedir. Halı ve kilimlerin dik-
dörtgen şeklinde olmasının bir sebebi de serilen mekânların
aynı geometrik şekle sahip olmasıdır.
Farklı bir dörtgen şekle sahip kilimin alanı nasıl hesaplanıyor olabilir?

Bilgi

n $ 3 ve n ! N olmak üzere aynı düzlemde herhangi

D C

üç tanesi doğrusal olmayan

A1, A2, A3, ... , An noktalarını 6 A 1, A 2 @, 6 A 2, A 3 @, ..., 6 A n, A 1 @
E B
biçiminde birleştiren doğru parçalarının birleşimine çokgen
denir.

Dışbükey (konveks)

Çokgenin hiçbir kenarının uzantısı diğer kenarı kesmi-

yorsa bu çokgene dışbükey (konveks) çokgen denir.

Çokgende ardışık iki kenar arasında ve çokgenin iç böl-

gesinde kalan açılara çokgenin iç açıları, çokgenin iç açıla-
rını bütünleyen her bir açıya da çokgenin dış açıları denir. iç açı
Çokgende komşu olmayan herhangi iki köşeyi birleştiren dış açı
doğru parçasına çokgenin köşegeni denir.

Bilgi

n ! N , n $ 3 ve n, çokgenin kenar sayısı olmak üzere

1) Çokgenlerin iç açılarının ölçüleri toplamı ^n - 2h $ 180c dir.

2) Çokgenin dış açılarının ölçüleri toplamı 360c dir.

210
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK

ABCDE, bir beşgendir. m _ FDC i = 50c, m _ GCD i = 70c, m _ CBH i = 40c ve m _ BAK i = 80c olduğuna
% % % %

göre m ^AEDh nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

F G
50° 70°
D C H

40°

x B
E
80°
A
K

ÇÖZÜM

Beşgenin dış açılarının ölçüleri 50°, 70°, 40°, 80° ise iç açılarının ölçüleri sırasıyla 130°, 110°, 140°,
100° dir.

Beşgenin iç açılarının ölçüleri toplamı ^5 - 2h $ 180c = 540c olduğundan

130c + 110c + 140c + 100c + x = 540c & x = 540c - 480c = 60c bulunur.

Bilgi

Tüm kenar uzunlukları ve tüm iç açılarının ölçüleri eşit olan çokgene düzgün çokgen denir.
1) Düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü

^n - 2h $ 180c 360c
n veya 180c - n derecedir.

360c
2) Düzgün çokgenin bir dış açısının ölçüsü n derecedir.

ÖRNEK

Bir iç açısının ölçüsü 135° olan düzgün çokgenin kenar sayısını bulalım.

ÇÖZÜM

360c 360c 360c

180c - n = 135c & n = 180c - 135c = 45c & n = 45c = 8 kenarlıdır.

211
4

ÖRNEK

Bir düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü 100° ile 120° arasında olduğuna göre bir iç açısının ölçü-
sünün kaç derece olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

Bir iç açısının ölçüsü 100° ile 120° arasında ise bir dış açısının ölçüsü 60° ile 80° arasındadır. Dış
açının ölçüsü a ise
60c a 80c 360c 360c 360c
60c 1 a 1 80c & 1 1 & 1 a 1
360c 360c 360c 80c 60c
4, 5 1 n 1 6 olur ve n = 5 bulunur.
360c
Bir dış açının ölçüsü = 72c ve bir iç açının ölçüsü 180c - 72c = 108c olur.
5

ÖRNEK

ABCDE bir düzgün beşgen, EF = FD , 6BF@ = 6ED@ , m _ FHC i = 95c ise m _ HCB i nün kaç derece
% %

olduğunu bulalım.
D C

x
F
95°

H
E B

A
ÇÖZÜM
D C

x
F
95°

H
E B
36° 36°

6EB@ çizilir.
A

Düzgün beşgenin iç açılarının ölçüleri toplamı ^5 - 2h $ 180c = 540c olup beşgenin bir iç açısının
540c
ölçüsü = 108c olur.
5
Yani m ^ABEh = m ^AEBh =
% % 180c - 108c
= 36c olur.
2
6BF@ = 6ED@ olduğundan,

m ^DEBh = 108c - 36c = 72c ve m ^BFEh = 90c olduğundan m ^EBFh = 18c olur.
% % %

m _ FBC i = 108c - ^36c + 18ch = 108c - 54c = 54c ve m _ HCB i = x = 95c - 54c = 41c bulunur.
% %

212
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK
A

C 72° T

E
Şekilde verilen düzgün çokgen kesitinde,
m ^BTDh = 72c, A, B, T doğrusal ve E, D, T doğrusal ise bu düzgün çokgenin kenar sayısını bulalım.
%

ÇÖZÜM
A

B
a

180c - a C 72° T

a
D

Düzgün çokgenin bir dış açısının ölçüsü a olursa tüm iç açılarının ölçüsü ^180c - ah olur. Buradan,

72c + 2a = 180c - a & 3a = 108c & a = 36c bulunur.

Düzgün çokgenin kenar sayısı n ise n = 360c 360c

a olduğundan n = 36c = 10 bulunur.

ÖRNEK

Bir düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü, bir dış açısının ölçüsünün 3 katıdır. Bu çokgenin kaç ke-
narlı olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

Bu düzgün çokgenin bir iç açısının ölçüsü a ise dış açısının ölçüsü 180c - a olur.

a = 3 ^180c - ah & a = 540c - 3a & 4a = 540c & a = 135c olur.

İç açısının ölçüsü 135° olan bir düzgün çokgenin bir dış açısının ölçüsü 180c - 135c = 45c olur.
360c
Dış açısının ölçüsü 45° olan çokgen = 8 kenarlıdır.
45c

213
4

ÖRNEK
F

G
ABCDEF düzgün altıgen ve 6 AE@ + 6BF@ = " G , olduğuna göre
A E
a

m _ BGE i nün kaç derece olduğunu bulalım.

%
B D

C
ÇÖZÜM

F
360c
Düzgün altıgende bir iç açının ölçüsü 180c - = 120c olur.
6 G
A E

m ^ABFh = m ^AFBh =
% % 180c - 120c a
= 30c olur.
2

m ^BAEh = 90c olup m _ BGE i = a = 90c + 30c = 120c bulunur.

% % B D

ÖRNEK

ABCDE düzgün beşgen, ABFK kare, N ! 6ED @ ve K ! 6BN @ oldu-

D

ğuna göre m ^ENBh nün kaç derece olduğunu bulalım.

%
N
E C
a K F

A B
ÇÖZÜM

360c D
ABCDE düzgün beşgeninin bir iç açısının ölçüsü 180c - = 108c
5
olur. N
E a K C
m ^AEDh = m ^EABh = 108c olur.
F
% %
135°

108°
45°

ABFK kare, 6BK@ köşegen olup m ^AKBh = 45c ve m ^AKNh = 135c

% %
18°
bulunur.
A B

m ^EAKh = 108c - 90c = 18c olup

%

m ^ENBh = a = 360c - ^108c + 135c + 18ch = 99c bulunur.

%

214
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK
D F
a

ABCDE düzgün beşgen,

DA = DF ise m _ CDF i nün kaç derece olduğunu bulalım.

E
% C

A B
ÇÖZÜM
D
ABCDE düzgün beşgeninde bir iç açının ölçüsü a
F
36°
36° 72°
360c
180c - = 108c olur.
5 E 108° 72° C
& &
AED ve ABC ikizkenar üçgen olduğundan 36°

m ^EADh = m ^EDAh = m _ CAB i = m _ ACB i =

36°
% % % % 180c - 108c 36°
= 36c dir. 108°
2 36°

6AD@ ve 6AC@ köşegen olup ADC ikizkenar üçgendir.

& A B

m _ EAB i = 108c olduğundan m _ CAD i = 108c - ^ 36c + 36ch = 36c olur.

% %

ADC ikizkenar üçgen olduğundan m _ ADC i = m _ ACD i =

% % 108c - 36c
2 = 72c olur.

m ^DAFh = m ^DFA h = 36c & m _ CDF i = a = 72c - 36c = 36c olur.

% % %

Etkinlik
G

D a
C

F 38° B

32°
A
H

Şekildeki ABCDE düzgün beşgeninde

m _ DFA i = 38c, m _ BAH i = 32c veriliyor.

% %

 a açısının ölçüsünün kaç derece olduğunu bulunuz.

 a açısının ölçüsünün kaç derece olduğunu nasıl hesapladınız? Açıklayınız.

215
4

Alıştırmalar 5-1

1) ABCDE düzgün beşgen, EF = FD , 6BF@ = 6ED @

D C

m _ BCH i = 46c, F ! 6ED@ ve H ! 6BF@ ise m _ FHC i nün kaç derece ol-
% % F 46°

duğunu bulunuz. H
E B

2) Bir iç açısının ölçüsü 144° olan düzgün çokgenin kenar sayısını bulunuz.
3) Bir dış açısının ölçüsü a olan düzgün çokgende 62c 1 a 1 87c ise bu çokgenin kenar sayısını
bulunuz.

5.2. Dörtgenler ve Özellikleri

C

100 m
D

40 m

A 80 m B

Şekilde görülen tarlanın etrafı tel ile çevrilmek istenmektedir.

Kaç metre tele ihtiyaç olduğunu bulmak için tarlanın çevre uzunluğu hesaplanabilir mi?

Bilgi

 Düzlemde herhangi üçü doğrusal olmayan dört noktayı ikişer ikişer birleştiren doğru parçalarının
oluşturduğu kapalı şekle dörtgen denir.

Bu dört noktaya dörtgenin köşeleri, dörtgeni oluşturan doğru parçalarına da dörtgenin kenarları
denir.
Dörtgenin hiçbir kenarının uzantısı diğer kenarı kesmiyorsa bu dörtgene dışbükey (konveks)
dörtgen, kesiyorsa bu dörtgene içbükey (konkav) dörtgen denir.

Dışbükey (konveks) İçbükey (konkav)

216
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Bilgi

Konveks (dışbükey) dörtgenlerde özellikler

r C

Dörtgenin iç açı ölçüleri toplamı

D c p
d
a + b + c + d = 360c dir.

Dörtgenin dış açı ölçüleri toplamı

m a b
m + n + p + r = 360c dir. B
A n

ÖRNEK
T
D
50°
A
K
80°

B x
70°
C
M

Şekildeki verilere göre,

m ^KABh = 80c,
%

m ^ADTh = 50c, m _ MBC i = 70c

% %

olduğuna göre m _ DCB i nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

ÇÖZÜM

T
D
50°
A
K
80°

y
B x
70°
C
M

50c + 80c + 70c + y = 360c

y = 360c - 200c = 160c
x = 180c - 160c = 20c olur.

217
4

ÖRNEK

Şekilde 6DE@ ADC açısının ve 6CE@ ise DCB açı-

D y
x

sının açıortayıdır.

A h + m ^W
m ^W Bh = 220c olduğuna göre x + y nın kaç E

derece olduğunu bulalım.

A B

ÇÖZÜM

C
D y
a + b + 2x + 2y = 360c x y

2x + 2y + 220c = 360c x

2x + 2y = 140c
E
x + y = 70c bulunur.
b
a
A B

ÖRNEK

ABCD bir dörtgen, 6AE@ DAB açısının 6CE@ ise

C
D

Bh = 60c, m ^X
DCB açısının açıortayı m ^W Dh = 160c
a
160°
E

olduğuna göre m _ AEC i nün kaç derece olduğunu

%
60°
B
bulalım. A

ÇÖZÜM
C
D y
y
a
160° E

x 60°
x B
A

B h + m ^X
2x + 2y + m ^W Dh = 360c x + y + m ^X
Dh + a = 360c
2x + 2y + 60c + 160c = 360c 70c + 160c + a = 360c
2x + 2y = 360c - 220c a = 360c - 230c
2x + 2y = 140c a = 130c bulunur.
x + y = 70c

218
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Etkinlik

Örneklerden yola çıkarak aşağıda verilen iki formülün nasıl oluşturulduğunu bulabilir misiniz?

D D
I) II)
C C

a
a

A B A B

A h + m ^W
m ^W Bh A h - m ^X
m ^W Ch
a= a=
2 2

Bilgi
C
Köşegenleri dik kesişen bir dörtgende, karşılıklı kenarların
uzunluklarının kareleri toplamı birbirine eşittir.

6AC@ = 6BD@ ise AD + BC = AB + DC

2 2 2 2 D B
olur.

ÖRNEK
C

Şekilde 6BD@ = 6AC@ , x

10
AD = 8 br , AB = 6 br , DC = 10 br ise BC nun kaç bi-

rim olduğunu bulalım. D B

8 6
A
ÇÖZÜM

AD + BC = AB + DC
2 2 2 2

8 2 + x 2 = 6 2 + 10 2

x 2 = 36 + 100 - 64

x 2 = 72

x = 6 2 br bulunur.

219
4

ÖRNEK
C
6
Şekildeki ABCD dörtgeninde, AD = x ve BC = y ,
D

m ^X
Ch = 90c, m ^W
Ah = 90c, AB = 8 br , DC = 6 br ve y

y - x = 4 br olduğuna göre Ç ^ABCDh nin, x

x ve y uzunluklarının kaç birim olduğunu bulalım.

A 8 B

ÇÖZÜM

C
6
D

A 8 B

7DBA her iki dik üçgenin hipotenüsüdür.

2
DB = 62 + y2
= x 2 + 8 2 olduğundan
2
DB
62 + y2 = x2 + 82
y 2 - x 2 = 28
^y - xh^y + xh = 28
4 $ ^y + xh = 28 ve y + x = 7 dir.
Ç ^ABCDh = x + y + 6 + 8
= 7 + 14
= 21 br bulunur.

y-x = 4
+ y+x = 7

2y = 11
11
y= br
2
y+x = 7
11 11 3
+x = 7 & x = 7- = br bulunur.
2 2 2

220
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Alıştırmalar 5-2

1) D

A x + 70°
K
x + 10c C

ABCD dörtgen, 6DK@ ADC açısının ve 6BK@ ise ABC açısının açıortaylarıdır.

m ^DABh = x + 70° ,
%

m _ BCD i = x + 10° olduğuna göre

%

m ^BKDh kaç derecedir?

%

2) C

A B

ABCD dörtgeninde, 6DE@ ADC açısının ve 6CE @ ise DCB açısının açıortaylarıdır.

m ^W
A h + m ^W
B h = 152° ise m _ DEC i kaç derecedir?
%

C
3) F
D y

x
A
E B

ABCD dörtgeninde, 6AF@ DAE açısının ve 6DE @ ise ADC açısının açıortaylarıdır.

B h + m ^X
m _ DEA i = xc ve m _ DFA i = yc olmak üzere   m ^W C h = 170° ise x + y işleminin sonucunu
% %

bulunuz.

221
4

4) D
4
C

x
6

A B
y

ABCD dörtgen, m ^ABCh = m ^CDAh = 90° , BC = 6 br, CD = 4 br , DA = x br, AB = y br ve

% %

x - y = 4 olduğuna göre Ç ^ABCDh kaç birimdir?

D
5)
4 5

A C

x 6

ABCD dörtgen, 6AC@ = 6DB@ , BC = 6 br , CD = 5 br , DA = 4 br olduğuna göre

AB nun kaç birim olduğunu bulunuz.

D
6)
∼
x F
2
∼
K
A C

3
7 E

ABCD dörtgen, 6 AC @ + 6DB @ = " K ,, F ! 6CD @, E ! 6BC @ , 6AC@ = 6DB@ , BE = EC ,

CF = FD , KE = 3 br , KF = 2 br , AB = 7 br ise DA nun kaç birim olduğunu bulunuz.

222
 Çokgenler ve Uzay Geometri

5.3. Özel Dörtgenler

Bilgi

Yamuk, paralelkenar, eşkenar dörtgen, dikdörtgen, kare ve deltoid gibi özel dörtgenlerin birbirine
benzer özellikleri vardır. Bu dörtgenler arasında hiyerarşik bir ilişki vardır.
Aşağıdaki şemada özel dörtgenler arasındaki hiyerarşik ilişki verilmiştir.

A
A B

B D

D C C
ABCD yamuk ABCD deltoid
A B

D C
ABCD paralelkenar

A B
A B

D C D C
ABCD dikdörtgen ABCD eşkenar
dörtgen

A B

D C
ABCD kare

Paralelkenar, yamuğun tüm özelliklerini sağladığından özel bir yamuktur.

Dikdörtgen, paralelkenarın tüm özelliklerini sağladığından özel bir paralelkenardır.
Eşkenar dörtgen, paralelkenarın tüm özelliklerini sağladığından özel bir paralelkenardır. Aynı za-
manda deltoittir.
Kare, dikdörtgenin tüm özelliklerini sağladığından özel bir dikdörtgendir. Aynı zamanda eşkenar
dörtgen ve deltoittir.

223
4

Yamuk

Bilgi
D c C
Üst taban

Orta taban
E F
e

Alt taban
A a B

En az iki kenarı paralel olan dörtgene yamuk denir. 6 AB@ na alt taban 6DC @ na üst taban, yan
kenarların orta noktalarından geçen doğru parçasına yani 6EF@ na orta taban denir.

Orta taban üst ve alt tabana paraleldir.

D C

180°–a 180°–b

a b
A B

1) Yamukta alt ve üst tabanlar birbirine paralel olduğundan

A h + m ^X
m ^W Dh = 180c
4 & m ^W
A h + m ^X B h + m ^X
D h = m ^W Ch olur.
B h + m ^X
m ^W Ch = 180c

D c C

E F
M N

A a B

2) ABCD yamuğunda 6EF@ orta taban, 6 AC @ + 6EF@ = " M , ve 6DB@ + 6EF@ = " N , ,

6AC@ ve 6BD@ köşegenler,

AB = a ve DC = c olmak üzere;
c a
EM = NF = , EN = MF = ,
2 2

a+ c a- c
EF = , MN = olur.
2 2

224
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK

D C
ABCD yamuk, AB = 2 DC = 2 BC , 6DC@ ' 6AB@ ,

m ^DABh = 70c ise m _ ABC i nün kaç derece olduğu-

% %

nu bulalım. 70° x
A B

ÇÖZÜM

AB = 2 DC = 2 BC olduğuna göre, D a C

DC = BC = a dan AB = 2a olur. 70° a

C noktasından 6AD@ na paralel çizersek DAB

%
70° 70°
ile CTB yöndeş açı olacağından m _ CTB i = 70c,
a a x
% % A T B

AT = TB = a olur.
&
Bu durumda BTC ikizkenar üçgen olur.

m _ CTB i = m _ TCB i = 70c ve m _ ABC i = x = 40c bulunur.

% % %

ÖRNEK
D 8 C

ABCD yamuk, m _ DCB i = 130c, 7DCA ' 7ABA

% x 130°
14
DC = 8 br , BC = 14 br , AB = 22 br olduğuna göre
m _ ADC i nün kaç derece olduğunu bulalım.
%

A 22 B

ÇÖZÜM

8
m _ DCB i = 130c ise m _ ABC i = 50c dir.
D C
% %
x 130°
C noktasından 6AD@ na çizilen paralel doğru, 14

6AB@ nı E noktasında keser.

Bu durumda DC = AE = 8 br , EB = 14 br olur ve 115°
65° 50°

m _ CEB i = m _ ECB i =
% % 180c - 50c A 8 E 14 B
= 65c ,
2
m _ AEC i = 180c - m _ CEB i = 180c - 65c = 115c olur.
% %

Buradan m _ AEC i = m _ ADC i = x = 115c bulunur.

% %

225
4

ÖRNEK

D C
ABCD yamuk,

AC = BC = DC , 6DC@ ' 6AB@ m _ ACB i = 40c ise

% 40°

m _ CAD i nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

A B

ÇÖZÜM

CAB ikizkenar üçgeninde m _ CAB i =

D C
% 180c - 40c
= 70c, 70°
2
6DC@ ' 6AB@ olduğundan 40°

m _ CAB i = m _ DCA i = 70c olur.

% %

m _ CAD i =
% 180c - 70c
= 55c bulunur. 70° 70°
2
A B

ÖRNEK

ABCD yamuk, E ! 6AD@,F ! 6CB@,

D 6 C

6AB@ ' 6CD@ ' 6EF@ , E x F

AB = 20 br , CD = 6 br ve
A 20 B
3 AE = 4 ED ise EF nun

kaç birim olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

6DA@ na paralel olarak 6CN@ nı çizelim. D 6 C

3a 3a
DC = EM = AN = 6 br ve NB = 14 br olur. E 6 F
M
4a 4a
3 AE = 4 ED eşitliğinde AE = 4a , ED = 3a dır.
6 14
& & A N B
CNB + CMF olduğundan

3a MF 3 MF
= & 1 = 2 & MF = 6 br olur ve EF = 6 + 6 = 12 br bulunur.
7a NB 7 14

226
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK
D C
O

E 3 F
K x L

A 22 B

Şekilde ABCD yamuk, 6 AC @ + 6EF@ = " K , , 6DB@ + 6EF@ = " L , , 6EF@ orta taban, 7DCA ' 7ABA ,
EK = 3 br , AB = 22 br ise KL nun kaç birim olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

6EF@ orta taban olduğundan ADC

&
nde DC , EK nun 2 katıdır. Yani DC = 6 br dir.
22 - 6
KL = x = = 8 br bulunur.
2

ÖRNEK
D C

A B

ABCD yamuk, m _ BCD i = 2 m _ BAD i , AD = 3 br , ABCD yamuğunun çevresi 21 br ise AB nun

% %

kaç birim olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM
D x C
a
a
y
3

a a
A x E y B

6DA@ na paralel olarak 6CE@ nı çizelim.

m _ DAE i = a olsun.
%

m _ CEB i = m _ BCE i = m _ ECD i = a olur.

% % %

CE = AD = 3 br dir.

DC = AE = x ve BC = BE = y dersek 21 = 2x + 2y + 3 & AB = x + y = 9 br bulunur.

227
4

İkizkenar Yamuk

Bilgi
D C
AD = BC , 6DC @ ' 6 AB @ ise ABCD yamuğuna ikizke-
nar yamuk denir.
İkizkenar yamukta,
Bh ve m ^X
A h = m ^W
AD = BC , m ^W C h = m ^X
Dh olur.
A B

D c C

1) AB = a, DC = c,

6DE@ = 6AB@ ve 6CF@ = 6AB@ ,

a-c
AE = FB = dir.
2
c
A E F B
a

D C

2) İkizkenar yamukta köşegen uzunlukları eşittir. O

6DB@ + 6 AC @ = " O , ,
AO = OB , DO = CO , AC = BD dir.

A B

c
3) 6CH @ = 6 AB @, AB = a, DC = c, CH = h
D C

İkizkenar yamukta köşegen yan kenara dik ise h

a2 - c2
yamuğun yüksekliği, h = olur.
2 A H B
123
a

D c C
4) 6CH @ = 6 AB @, AB = a, DC = c, CH = h

İkizkenar yamukta köşegenler birbirine dik ise

h
a+ c
yamuğun yüksekliği, h = olur.
2

A B
123
H
a

228
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK

ABCD ikizkenar yamuk, D C

6DC@ ' 6AB@ , E ! 6AB@ , 70°

AD = AE = BC ,

m _ EDC i = 70c olduğuna göre

% x
A E B

m _ ABC i nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

ÇÖZÜM

6DC@ ' 6AB@ olduğudan D C

70°
m _ EDC i = m ^DEAh = 70c ve
% % 70°

&
AED ikizkenar üçgen olduğundan 40° 70° x

m ^DEAh = m ^ADEh = 70c dir.

% % A E B

Bu durumda m ^DAEh = 180c - ^70c + 70ch = 40c olur.

%

İkizkenar yamukta taban açıları eş olduğundan x = m ^DAEh = m _ ABC i = 40c bulunur.

% %

ÖRNEK
D 6 C

ABCD ikizkenar yamuğunda, 7DCA ' 7ABA ,

AD = BC , 6AC@ = 6BC@ , 6DH@ = 6AB@ dır.

AB = 10 br , DC = 6 br ise AH nun kaç birim

A H B
olduğunu bulalım.
10

ÇÖZÜM
D 6 C
ABCD ikizkenar yamuğunda 7CKA nı 7ABA na dik ola-

rak çizersek DCKH dikdörtgenini elde ederiz. Dolasıyla

DC = HK = 6 br olur.
6
10 - 6
ABCD ikizkenar yamuğunda AH = = 2 br bu- A H K B
2 10
lunur.

229
4

ÖRNEK
D C

x
F

48°
A B E

7DCA ' 7ABA , 6 AC @ + 6 DE @ = " F , , ABCD ikizkenar yamuk, AC = BE , m _ EAC i = 48c ise
%

m _ CFE i nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

ÇÖZÜM
D C
24°
x
F

48° 48° 24°

A B E

6DB@ köşegeni çizilir. İkizkenar yamukta köşegen uzunlukları eşit olduğundan

& &
AC = BD = BE den BDE ikizkenar üçgen olur. AK = KB ve ABK ikizkenar üçgen olup

m _ CAE i = m ^DBAh = 48c olduğundan m ^BDEh = m ^DEBh = 24c olur.

% % % %

FAE üçgeninde m _ EFC i = x = 24c + 48c = 72c olur.

%

ÖRNEK

ABCD ikizkenar yamuk, DC = 8 br , 7DCA ' 7ABA , D 8 C

6AC@ DAB nın açıortayı, 6AC@ = 6CB@ ise Ç ^ABCDh nin

%

kaç birim olduğunu bulalım.

A B

230
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÇÖZÜM

8
6DC@ ' 6AB@ olduğundan
D C
a
90c + a
m _ CAB i = m _ ACD i = a olup
% %
8 8
AD = DC = 8 br bulunur.
a
a
A 16 B

İkizkenar yamukta karşı durumlu açıların ölçüleri toplamı 180c olduğundan

2a + 90c + a = 180c, a = 30c olur.
CAB 30°- 60°- 90° üçgeni olup AB = 16 br , Ç ^ABCDh = 16 + 8 + 8 + 8 = 40 br olur.
&

ÖRNEK
D C

ABCD ikizkenar yamuğunda 7DCA ' 7ABA , 6CH@ = 6AB@ , O

6AC@ = 6BD@ , AB = 6 br , DC = 4 br ise CH nun kaç birim

olduğunu bulalım.
A H B

ÇÖZÜM

6+ 4
CH = = 5 br bulunur.
2

Dik Yamuk

Bilgi

D C
Alt ve üst tabanları yan kenarlarından birine dik olan ya-
muğa dik yamuk denir.
6 AB@ ' 6DC @

A B

D c C

DC = c, AB = a, CB = h
Dik yamukta köşegenler birbirine dik ise yükseklik, alt ve
üst tabanın uzunluklarının çarpımının kareköküdür. h

h= a$c

A a B

231
4

ÖRNEK

ABCD dik yamuk, E ! 6 AC @ ,

D C

6DA@ = 6AB@, 6AB@ ' 6DC@ ,

m _ DCA i = m _ ACB i , m _ CAD i = 40c,
% % % E

AB = BC , AE = EC ise m ^EBAh nün kaç derece

%
40°
olduğunu bulalım.
x
A B

ÇÖZÜM
D C
50°

m _ CAD i = 40c ise m _ CAB i = m _ ACD i = m _ ACB i = 50c olur.

% % % % 50°

BAC ikizkenar üçgen olduğundan 6BE@ = 6AC@ olur.

& E

m ^EBAh = 90c - 50c = 40c bulunur.

%
40°
50° x
A B

ÖRNEK
D 3 C

ABCD dik yamuk, 6DA @ = 6 AB @ ,

7DCA ' 7ABA , DC = 3 br, AD = 6 br , 6

BC = AB ise Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulalım.

A B

ÇÖZÜM

3
C noktasından 6AB@ na dik çizelim.
D C

6CE@ = 6AB@ ve CE = 6 br , AE = 3 br ,
AB = BC = x ise EB = ^x - 3h br olur. 6 x
6
&
CEB nde Pisagor teoremi uygulanırsa
x 2 = ^x - 3h2 + 6 2
A 3 E x–3 B
2 2
x = x - 6x + 9 + 36
2 6x = 45 15

olur. Buradan Ç ^ABCDh = 2x + 3 + 6 = 2 $

15 15
x= + 9 = 24 br bulunur.
2 2

232
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Etkinlik
D C

 ABCD dik yamuk, 7DCA ' 7ABA , DC = 2 br , DA = 8 br ,

CB = 10 br ise BD nu bulunuz.
x
 x uzunluğunun kaç birim olduğunu bulurken hangi kuraldan
faydalandınız? Açıklayınız.

A B

Alıştırmalar 5-3

1) ABCD yamuğunda;
D C
E 140°
6BE@ ABC açısının açıortayı, 6AB@ // 6CD@ ,

m ^BCDh = 140° , AB = BE olduğuna göre

%
A B

m ^ADCh nün kaç derece olduğunu bulunuz.

%

2) ABCD ikizkenar yamuk, E ! 6 AB@ ,

D C
50°

6DC@ // 6AB@ , AD = AE = BC , m ^EDC

%h
= 50° ise

m ^ABCh nün kaç derece olduğunu bulunuz.

% x
A E B

D C

3) ABCD dik yamuk, E ! 6 AC @ ,

6DA@ = 6AB@ , 6AB@ // 6DC@ , m ^DCA
%h
= m ^ACBh ,
% E

m _ CAD i = 35° , EB = EC olduğuna göre

% 35°
x
m ^EBAh nün kaç derece olduğunu buluruz.
% A B

D C
4) ABCD yamuk, 7DCA ' 7ABA ,
5
m ^ADCh = 2m ^CBAh ,
% %

CB = 5 br , AB = 9 br ise Ç ^ABCDh nin kaç birim A 9 B

olduğunu bulunuz.

233
4

D 2 C
5) ABCD ikizkenar yamuk, 7DCA ' 7ABA ,
4 4
AD = CB = 4 br , DC = 2 br ,
C açısının ölçüsü B açısının ölçüsünün yarısından 90° fazladır.
Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulunuz.
A B

D 4 C
6) ABCD dik yamuk, 7DCA ' 7ABA , 6CB@ = 6 AB@ ,
DC = 4 br , BC = 8 br , 10 8

AD = 10 br ise Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulunuz.

A B

Paralelkenar

Bilgi

Karşılıklı kenarları paralel olan dörtgene paralelkenar denir.

D a
7ABA ' 7DCA, 7ADA ' 7BCA
C

a) Paralelkenarda karşılıklı kenarların uzunlukları birbirine

b
b
eşittir. AB = CD , AD = BC
b) Paralelkenarda karşılıklı açılar eş, ardışık açılar bütünlerdir.
A h = m ^X
m ^W B h = m ^X
C h , m ^W Dh
A B
a

Bh = 180c, m ^X
A h + m ^W
m ^W C h + m ^X
Dh = 180c dir.

1) Paralelkenarda köşegenler birbirini ortalar.

D C
AO = OC ve DO = BO , AB = a ve BC = b ,

AC = e , BD = f olmak üzere, b
O
e 2 + f 2 = 2 ^a 2 + b 2h dir.
A a B

234
 Çokgenler ve Uzay Geometri

2) Bir paralelkenarda M ve N bulundukları kenarların orta noktaları ise

D N C

6 AC @ + 6DM @ = " E , ve 6 AC @ + 6NB @ = " F , olmak üzere

F
AE = EF = FC olur.
E

A M B

D C
6 AC @ + 6DM @ = " E , ve 6 AC @ + 6DN @ = " F , olmak üzere

F AE = EF = FC olur.
N
E

A M B

D C
6 AC @ + 6NB @ = " E , ve 6 AC @ + 6DM @ = " F , olmak üzere

N
F AE = EF = FC , NE = FM , EB = DF olur.
M
E

A B

ÖRNEK
E

ABCD bir paralelkenar,

m^EDCh = 20c, m _ EBC i = 40c,

% %

m _ ADC i = m ^DEBh dir.

% 20° C
% D

Yandaki şekle göre m _ DEB i nün kaç derece oldu-

%
40°
ğunu bulalım.
A B

ÇÖZÜM
E

m _ ADC i = m ^DEBh = x olsun. Bu durumda

% % x

m _ ABC i = x olur. m ^DABh = m _ DCB i = 60c + x olup

% % %
D 20° C

2 $ ^60c + xh + 2x = 360c & 4x = 240c & x = 60c

x
60°+x

bulunur.
40°
x
A B

235
4

Etkinlik
D F C

140°
A
B

ABCD paralelkenar, F ! 6DC @ ,

m ^DAFh = m ^FABh , m _ ABC i = 140c dir.

% % %

 Yukarıdaki şekle göre m _ AFC i nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

 Çözüme ulaşırken hangi kurallardan faydalandınız? Açıklayınız.

ÖRNEK
D C
ABCD paralelkenar, 6DE@ ADC açısının açıortayı,

AE = 3 $ EB , AD = 18 br olduğuna göre 18

Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulalım.

A E B

ÇÖZÜM

% % D C
AED ve EDC iç ters açılar olup bu açılarının ölçüleri

birbirine eşittir. Bu durumda AE = AD = 18 br olur.

18

AE = 3 $ EB olduğundan EB = 6 br dir.

AB = 18 + 6 = 24 br olur. A 18 E B

Ç ^ABCDh = 2 ^18 + 24h = 84 br olur.

ÖRNEK

ABCD paralelkenar, F ! 6BC @, E ! 6DF@ , D C

15°
m _ CDF i = 15c, m ^AEFh = 142c,
% % E

6AE@ DAB açısının açıortayıdır.

142° F

Yandaki şekle göre m _ DCB i nün kaç derece

%
A B
olduğunu bulalım..

236
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÇÖZÜM
D C
15° E 2x
y

m ^BAEh = m ^DAEh = x dersek m _ DCB i = 2x olur.

% % % 142° 2x+15° F
y+15°
m ^ADFh = y dersek m _ ABC i = y + 15c olur.
x
% % x
A B

m ^DFBh = 2x + 15c
%
(Bir dış açının ölçüsü, kendisine komşu olmayan iki iç açının ölçüsünün top-
lamına eşittir.)

AEFB dörtgeninde 3x + y + 142c + 15c + 15c = 360c & 3x + y = 188c

ABCD dörtgeninde 4x + 2y + 30c = 360c & 4x + 2y = 330c

_
- 2 3 x + y = 188c bb - 6x - 2y = - 376c
` & 4x + 2y = 330c
4x + 2y = 330c b +
a - 2x = - 46c
m _ DCB i = 2x = 46c bulunur.
%

ÖRNEK
D C
Şekildeki ABCD paralelkenarında E ve F bulun-

dukları kenarların orta noktalarıdır.

N
6 AC @ + 6DE @ = " K , , 6 AC @ + 6DF @ = " N , F

KE = NF = 2 br ve AC = 6 br ise
K

Ç ^DKNh nin kaç birim olduğunu bulalım.

& A E B

ÇÖZÜM
D C

6DB@ köşegeni çizilir. Paralelkenarda köşegenler

birbirini ortalayacağından DO = OB bulunur. N
& O
F
Bu durumda DAB nde K ağırlık merkezi olur.
K
KE = 2 br ise KD = 4 br dir.
&
Aynı şekilde N, DBC nin ağırlık merkezi olur. A E B

Bu durumda NF = 2 br ise DN = 4 br olur.

6
AK = KN = NC olup KN = = 2 br dir.
3
Ç ^DKNh = 4 + 4 + 2 = 10 br bulunur.
&

237
4

ÖRNEK

D C
ABCD paralelkenar, 6DM @ ADC açısının,
6CN @ DCB açısının, 6MA @ DAB açısı-
nın ve 6BN @ ABC açısının açıortaylarıdır. 12 14
M N
AD = 12 br , MN = 14 br olduğuna göre
Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulalım.
B
A M

ÇÖZÜM

D 14 E 12 C

12 14 12
M N

B
A 12 F 14

6DM@ doğrusunu ve 6BN@ doğrusunu uzattığımızda sırasıyla 6AB@ nı F noktasında 6DC@ nı E nokta-
sında keser.

m _ ADC i ve m ^DABh , m _ DCB i ve m _ ABC i açıları birbirleriyle bütünler açı oldukları için açıortayları
% % % %

dik kesişir. Yani 6MA@ = 6DF@ ve 6CN@ = 6EB@ olur. Bu durumda

AD = AF = 12 br ve CE = CB = 12 br dir.

DE = FB = MN = 14 br olur ki Ç ^ABCDh = 2 $ ^12 + 14h + 2 $ 12

= 52 + 24 = 76 br bulunur.

ÖRNEK

ABCD bir paralelkenar, D F C

6BF@ = 6DC@ , 6BE@ = 6AD@ , E

BE + BF = 16 3 br ,

m ^DABh = 60c olduğuna göre Ç ^ABCDh nin kaç bi-

%
60°

rim olduğunu bulalım. A B

238
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÇÖZÜM

m ^BAEh = m _ DCB i = 60c olduğundan

D F x C
% %
60°

m ^EBAh = m _ FBC i = 30c dir.

E
% %
3y 3x
2x
y
FC = x dersek BC = 2x ve FB = 3 x olur.

30°
60°
30°
EA = y dersek AB = 2y ve EB = 3 y olur. A 2y B

BF + BE = 3x+ 3y = 3 ^x + yh = 16 3 olup x + y = 16 br olur.

Ç ^ABCDh = 4x + 4y = 4 ^x + yh = 4 $ 16 = 64 br bulunur.

Eşkenar Dörtgen

Bilgi

Karşılıklı kenarları paralel ve tüm kenarlarının uzunlukları eşit olan dörtgene eşkenar dörtgen
denir.
6 AD@ ' 6BC@, 6 DC@ ' 6 AB@, AB = BC = CD = DA = a

D a C

Karşılıklı kenarları paralel olduğundan eşkenar dörtgen özel

a
bir paralelkenardır. Bu nedenle paralelkenarların tüm özelliklerini a

sağlar.
A B
a

1) Eşkenar dörtgende, köşegenler birbirini dik ortalar. D a C

AC BD
6AC@ = 6BD@ , OA = OC = ve OB = OD = dir. a
2 2 O a

Köşegenler AC = e, BD = f olmak üzere e 2 + f 2 = 4a 2 dir.

A B
a

D a C
2) Eşkenar dörtgende köşegenler açıortaydır.
a
O a

A B
a

239
4

ÖRNEK C

60°
ABCD eşkenar dörtgen, E, D ve B noktaları
doğrusaldır. E D B
15°
m _ DCB i = 60c, m ^AEBh = 15c ise
% %

m ^EADh nün kaç derece olduğunu bulalım.

%
x
A

ÇÖZÜM

ABCD eşkenar dörtgeninin 6AC@ köşegenini C

çizelim. Eşkenar dörtgende köşegenler birbirini

°
dik ortaladığından m _ DOC i = 90c dir.

30
%
D
Diğer taraftan eşkenar dörtgende karşılık-
E B
15° 60° O

lı açılar eş ve köşegenler açıortay olduğundan

m _ DAC i = 30c ve m ^ADBh = 60c olur.

30°
% % x
A
15c + x = 60c & x = 45c bulunur.

ÖRNEK
D E C

ABCD eşkenar dörtgen, m ^DBEh = m _ EBC i ,

% % 84°

E ! 6DC @ , m ^DEBh = 84c ise m ^DABh nün

% %

kaç derece olduğunu bulalım.

x
A
B

ÇÖZÜM
D E C
2a 84°

m ^DBEh = m _ EBC i = a dersek

% %

m ^ABDh = 2a ve m _ BDC i = 2a olur.

% %

a a
x 2a
A
B

&
DBE nde 2a + a + 84c = 180c & 3a = 96c & a = 32c olur.

m ^DEBh = 84c ve m _ EBC i = 32c ise

% %

m _ DCB i = m ^DABh = x = 84c - 32c

% %

m _ DAB i = x = 52c bulunur.

%

240
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK C

ABCD eşkenar dörtgen, F, D ve B noktaları doğrusaldır.

m _ DCB i = 3m _ FCD i , m _ CFD i = 30c ise

% % %

m _ FCD i nün kaç derece olduğunu bulalım.

% 30°
F B
D

A
ÇÖZÜM
C

m _ FCD i = x ise m _ DCB i = 3x ve

% % x
3x

m _ C DB i = x + 30c bulunur. Bu durumda,

%

m _ CDB i = m _ CBF i = x + 30c olur.

% % 30° x+30° x+30°
F B
D
&
CDB nde 3x + x + 30c + x + 30c = 180c

5x = 120c

x = 24c bulunur.
A

ÖRNEK
D C
E
F
ABCD eşkenar dörtgen, F ! 6 AD @, E ! 6FC @ ,
x

AE = BE = BC , m _ ADC i = 100c ise

%

m ^FEAh nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

A B

ÇÖZÜM

Bir eşkenar dörtgende bütün kenarlar birbirine eşittir.

&
AE = BE = BC verildiğine göre AE = BE = BC = AB olur. Bu durumda EAB eşkenar
üçgen olur ve bu üçgenin tüm açılarının ölçüleri 60° dir.

m _ ADC i = m _ ABC i = 100c ve m _ EBC i = 40c olur. BEC ikizkenar üçgen olduğundan
% % % &

m _ BEC i =
% 180c - 40c
= 70c olur.
2
m ^FEAh = 180c - ^60c + 70ch = 50c bulunur.
%

241
4

Etkinlik

 Köşegen uzunlukları 12 br ve 16 br olan eşkenar dörtgenin çevre uzunluğunun kaç birim oldu-

ğunu hesaplayınız.

 Eşkenar dörtgenin çevre uzunluğunu hesaplarken hangi özellikten faydalandınız? Açıklayınız.

ÖRNEK

ABCD eşkenar dörtgen, D 6 N C

6NM@ = 6AB@ ,
DN = MB = 6 br ,
24
MN = 24 br olduğuna göre Ç ^ABCDh nin kaç birim
olduğunu bulalım.
A 6
M B

ÇÖZÜM

D 6 N 6 L x C

24 24
12+x

x 6 6
A
K M B

B den 6DC@ na, D den 6AB@ na dik inerek sırasıyla L ve K noktalarını oluşturalım.

KM = NL = 6 br olur ve BL = MN = 24 br dir.

AK = LC = x dersek eşkenar dörtgenin kenarlarının uzunlukları eşit olduğundan

BC = 12 + x olur.
&
BLC nde Pisagor teoremini uygularsak

^12 + xh2 = 24 2 + x 2 den,

^12 + xh2 - x 2 = 24 2 & ^12 + x - x h^12 + x + xh = 24 2

12 $ ^12 + 2xh = 24 2 & 12 + 2x = 48 & x = 18 br bulunur.

BC = 18 + 12 = 30 br olduğundan

Ç ^ABCDh = 4 $ 30 = 120 br bulunur.

242
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Dikdörtgen

Bilgi
D a C

b b

A a B

Karşılıklı kenar uzunlukları eşit ve açı ölçüleri 90c olan paralelkenara dikdörtgen denir.

B h = m ^X
A h = m ^W
m ^W C h = m ^X
Dh = 90c

AB = DC = a, BC = AD = b

Dikdörtgen özel bir paralelkenar olduğundan paralelkenarın tüm özelliklerini sağlar.

1) Köşegenlerin uzunlukları birbirine eşittir.

AC = BD = e, AB = a, BC = b şeklinde isimlendirirsek
e 2 = a 2 + b 2 olur. Köşegenler birbirini ortalar.
OD = OC = OB = OA olur.

D C

A B

2) Dikdörtgen dışında veya içinde alınan K noktası dikdörtgenin köşeleriyle birleştirildiğinde

2 2 2 2
KA + KC = KB + KD olur.

D C D C

A B A B

243
4

ÖRNEK

D C
ABCD dikdörtgen, O köşegenlerin kesim noktası,

DE = OB , m ^EDAh = 32c, m _ DBC i = 42c

% %

32°
x O
olduğuna göre DOE açısının ölçüsünün kaç derece oldu- E

ğunu bulalım.
42°
A B
ÇÖZÜM

D C

Dikdörtgende köşegenler birbirini ortaladığından

42°

32°
DE = DO = OB olur.
x x
O
m _ DBC i = m ^ADBh = 42c (iç ters açılar)
% % E

180c - ^32c + 42ch

Bu durumda m _ DOE i = x =
% 42°
= 53c bulunur.
2 A B

ÖRNEK

D E C
ABCD dikdörtgen, 6 AC @ + 6DB @ = " O , , E ! 6DC @ , x

m _ CAB i = 44c, DE = OC
%

olduğuna göre m _ OEC i nün kaç derece olduğunu bulalım.

% O

44°
A B

ÇÖZÜM

D E C
44°
m _ CAB i = m _ ACD i = 44c (iç ters açılar)
% %
°
44

Dikdörtgende köşegenlerin uzunlukları birbirine eşit olduğundan

O
&
DE = OC = DO dur. Bu durumda ODC ikizkenar üçgen
olup m _ ACD i = m _ BDC i = 44c olur.
% % 44°
A B

DOE ikizkenar üçgen olup m _ DOE i = m _ OED i =

& % % 180c - 44c
= 68c olur.
2
OED ve OEC açıları bütünler açı olduğundan m _ OEC i = x = 180c - 68c = 112c bulunur.
%

244
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK
E

D C
K 52°

A B

ABCD dikdörtgen, E, D ve A noktaları doğrusal, ED = AC , 6AC@ + 6EB@ = " K ,, m _ ACB i = 52c ol-
%

duğuna göre m ^AEBh nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

ÇÖZÜM
E

D C

2x K 52°

O
°
52

x
A B

6BD@ köşegenini çizelim.

Köşegen uzunlukları birbirine eşit olup AC = DB = ED eşitliğinden,

m ^AEBh = m ^DBEh = x ve m ^ADBh = 2x olur. m _ ACB i = 52c ise m _ EAC i = 52c olur.
% % % % %

ODA ikizkenar üçgen olduğundan 2x = 52c ve m ^AEBh = x = 26c bulunur.

& %

Etkinlik
D C
ABCD dikdörtgeni veriliyor.
 AO = 10 br , AB = 16 br ise ABCD dikdörtgeninin
O
çevre uzunluğunun kaç br olduğunu bulunuz.
10
 Dikdörtgenin çevreçevre uzunluğunun kaç br olduğunu
hesaplarken hangi özellikleri kullandınız? Açıklayınız.
A 16 B

245
4

ÖRNEK

D C
2x
-
3 12
-
3x

A 24 B

ABCD dikdörtgen, O noktası köşegenlerin kesim noktası, OD = 2x - 3 br , OC = 3x - 12 br ,

AB = 24 br olduğuna göre Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

OC = OD olduğundan 3x - 12 = 2x - 3 & x = 9 dur.

OC = 3 $ 9 - 12 = 15 br ve OC = OA = 15 ve AC = 30 br dir.

AC = 30 br , AB = 24 br olduğundan ABC dik üçgeninde Pisagor teoreminden

2 2 2 2
AC = AB + BC & 30 2 = 24 2 + BC & BC = 18 br olur.

Ç ^ABCDh = 2 ^18 + 24h = 84 br bulunur.

ÖRNEK
D C

F
2

A B
E

ABCD dikdörtgen, E ! 6AB@ , 6CE@ + 6DB@ = " F , , 6BD@ = 6CE@, AE = EB , EF = 2 br ise AB

nun kaç birim olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

AE = EB = a dersek DC = 2a olur.
& &
Bu durumda EF = 2 br ise EBF + CDF olduğundan
EB EF a
= olur. = 2 ise CF = 4 br olur.
CD CF 2a CF
EBC dik üçgeninde FB 2 = 2 ·4 = 8 & FB = 2 2 br (Öklid teoreminden),

EBF dik üçgeninde EB 2 = 2 2 + ^2 2 h = 4 + 8 = 12 & EB = 2 3 br (Pisagor teoreminden)

2

AB = 2 $ 2 3 = 4 3 br bulunur.

246
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Kare

Bilgi

Tüm kenar uzunlukları eşit olan dikdörtgene kare denir. Dikdörtgenin tüm özelliklerini, paralelke-
narın ve kenar uzunlukları eşit olduğundan da eşkenar dörtgenin tüm özelliklerini sağlar.
D C
45° 45°
1) Köşegenler açıortaydır ve birbirini dik ortalar. 45° 45°

45° 45°
45° 45°
A B

D a C

2) AB = a, DB = AC = e olmak üzere e = a 2 dir.

a a
O

A a B

ÖRNEK
E

A, C ve E doğrusal, x

ABCD kare, m _ EDC i = 35c ise m ^AEBh nün kaç dere-

% %
35°
D
ce olduğunu bulalım. C

A B

ÇÖZÜM

E noktası köşegen üzerinde olup D ve B noktalarına eşit uzaklıktadır.

Bu durumda m _ EDC i = m _ CBE i = 35c,

% %

m _ ACB i = 45c ise m _ BCE i = 135c olur.

% %

BCE nde m ^AEBh = 180c - ^135c + 35ch = 10c bulunur.

& %

247
4

ÖRNEK
D C

ABCD kare, TD = BC ise

m _ ATC i nün kaç derece olduğunu bulalım.
%
T x

A B

ÇÖZÜM

D C
TD = AB = AD = DC olur. a

m _ DTC i = m _ DCT i = a dersek, m ^TADh = a + x tir.

% % %

+a
2x
E
a
Bu durumda, T x

m ^TEDh = 2x + a ve 2x + a = a + 90c & x = 45c bulunur.

% a+x

A B

Etkinlik
D C

 ABCD kare, E ! 6BC @ , EB = 7 br , DE = 13 br

13
olduğuna göre ABCD karesinin çevresinin uzunluğunun E

kaç birim olduğunu bulunuz.

7
 ABCD karesinin çevre uzunluğunun kaç birim olduğu-

nu bulurken hangi teoremi kullandınız? Açıklayınız. A B

ÖRNEK

C
ABCD kare, A, B ve E noktaları doğrusal, D

m ^W
Eh = 22, 5c, BE = 8 2 br olduğuna göre

Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulalım.

22,5°
A E
B 8 2

248
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÇÖZÜM

BD köşegenini çizersek açıortay olacağından, D C

m ^BDEh = 180c - ^135c + 22, 5ch = 22, 5c
%
22,
5°
Bu durumda BED üçgeni ikizkenar üçgen olur. 8
8 2
BE = BD = 8 2 dir. 45°
ABD üçgeni ikizkenar dik üçgen olduğu için 45° 22,5°
A E
8 B
8 2
AB = AD = 8 br olur. Buradan
Ç ^ABCDh = 4 $ 8 = 32 br bulunur.

Deltoid

Bilgi
C

Tabanları ortak iki ikizkenar üçgenin birleşiminin oluşturduğu

dörtgene deltoid denir. a a
1) DA = BA ve DC = BC
2) 6AC@ = 6BD@ D B
O
3) DO = OB
4) m _ CDA i = m _ CBA i
% % b
b

5) 6CA@ köşegeni açıortaydır. A

6) Kenar orta noktaları birleştirilerek elde edilen dörtgen, bir dikdörtgendir.

ÖRNEK
C

ABCD deltoidinde, CD = DA , x

m ^ADBh = 35° , m _ CBD i = 30° ise

% %
30°

m _ DCB i nün kaç derece olduğunu bulalım.

D B
% 35°

ÇÖZÜM
C

DB köşegeni açıortaydır. 55° 60°

m _ BDC i = 35°, m ^DBAh = 30° dir.

% %
35° 30°
Bu durumda m _ DCA i = 55° ve m _ ACB i = 60° oldu-
B
% % D
35° 30°

ğundan m _ DCB i = x = 55° + 60° = 115° bulunur.

%

249
 4

ÖRNEK
A

ABCD deltoidinde, AB = BC , 120°

B h = 3m ^ X
m ^BADh = 120°, m ^W Dh ise
%
B D

m _ ABC i nün kaç derece olduğunu bulalım.

%

C
ÇÖZÜM

m ^X
D h = a , m ^W
Bh = 3a ve m ^BADh = m ^BCDh = 120c olduğundan
% %

120c + 120° + a + 3a = 360° & 4a = 120c & a = 30° olur. m ^W

Bh = 3 $ 30c = 90° bulunur.

ÖRNEK
A

ABCD deltoidinde, 6AC@ + 6BD@ = " T , ,

N
AB = BC , M ve N üzerinde buldukları kenarların orta nokta-
larıdır. 3

TN = 3 br, TM = 6 br ise Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu

B D
T

bulalım. 6

ÇÖZÜM

6AC@ = 6BD@ olduğundan ATD dik üçgen olup 6TN@ , bu üçgenin

&
3
hipotenüse ait kenarortayıdır. N

&
TN = NA = ND = 3 br dir. Diğer taraftan TBC dik üçgen
3
3
B D
olup 6TM@ , bu üçgenin hipotenüse ait kenarortayıdır.
T

6 6
TM = MB = MC = 6 br dir. Bu durumda
M

DA = DC = 6 br, BA = BC = 12 br olup 6

Ç ^ABCDh = 2 ^6 + 12h = 36 br bulunur. C

250
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Etkinlik

ABCD deltoidinde AD = DC

m _ ADB i = 28c ve m _ DBC i = 52c dir.

% % 28°

 m ^W
Ah nün kaç derece olduğunu hesaplayınız.

 m ^X
Ch nün kaç derece olduğunu hesaplayınız.

 Açıların ölçülerinin kaç derece olduğunu hesaplarken hangi

A C
kurallara dikkat ettiniz? Açıklayınız.
52°

ÖRNEK C

Şekildeki ABCD deltoidinde, O noktası köşegenlerin kesim noktası,

E ! 6 AC @ , AD = AB , 6DH@ = 6BC@ , DO = OB ,
6 H
HB = OA , EH = 6 br, DE = 10 br ise E

Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulalım.

10

D O B

ÇÖZÜM
C

E ve B noktalarını birleştirelim. ED = EB = 10 br ,
x
&
HB = 8 br dir. BDH nde Pisagor teoremi uygulanırsa x+8
H
2 6
DB = 16 2 + 8 2 = 320 ise DB = 8 5 olur. E
8
10
& 10
OD = OB = 4 5 dir. DOA nde Pisagor teoremi uygulandığında
O B
D
= ^4 5 h +
2 2
AD 82 = 144 ve AD = AB = 12 br olur. 4 5 4 5

12 8
12
CH = x dersek CD = x + 8 olur.
A
&
CHD nde Pisagor teoremi uygulanırsa

^x + 8h2 = x 2 + 16 2 & x 2 + 16x + 64 = x 2 + 256

16x = 192 & x = 12 br ve Ç ^ABCDh = 2 ^12 + 20h = 64 br bulunur.

251
4

Bilgi İletişim Teknolojisi

1. Daha önce bilgisayarınıza indirmiş olduğunuz Dinamik Matematik ve Geometri Programını ça-
lıştırınız.
2. “Çokgen” butonuna basınız ve herhangi 4 nokta belirleyerek bir dörtgen çiziniz.

3. “Orta nokta veya merkez” butonuna basınız ve kenarlara tıklayarak kenar orta noktalarını
belirleyiniz.

252
 Çokgenler ve Uzay Geometri

4. “Doğru parçası” butonuna basınız ve kenar orta noktalarını ardışık olarak birleştiriniz.

5. Yeni bir dörtgen yani paralelkenar oluşturdunuz.

Siz de dörtgenlerin açı, kenar ve köşegen özelliklerini bu program yardımıyla açıklayabilirsiniz.

253
4

Alıştırmalar 5-4

1) ABCD paralelkenar, E ! 6DC @ , D E C

x
6AE@ , DAB
%
nın açıortayı,

m _ ABC i = 120° ise m ^AEDh nün kaç derece olduğunu

% %
120°
bulunuz. A B

P
2) ABCD paralelkenar, APB üçgen,
G ! 6DC @, F ! 6DC @ ,
G
m ^DAFh = 60° , m ` GFP j = 2x ,
% % D F 2x x C

m ` CBG j = 15° ise m ` FGP j nün kaç derece olduğu-

% %

15
60°

°
B
nu bulunuz.
A

D F C

3) ABCD paralelkenar, F ! 6DC @ , BC = 8 br ,

7BFA B açısının, 7AFA A açısının açıortayı ise 8

Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulunuz.

A B

4) ABCD paralelkenar, E ! 6DC @, F ! 6DC @ ,

D E 2 F C

6AF@ A açısının, 6BE@ B açısının açıortayı,

EF = 2 br , AB = 10 br ise Ç ^ABCDh nin kaç birim
olduğunu bulunuz.
A 10 B

5) ABCD eşkenar dörtgen, K ! 6DC @ , m ^CBKh = m ^DBKh ,

% % D K C
81°

m ^DKBh = 81c ise m ^DABh nün kaç derece olduğunu bulunuz.

% %

x
A
B

254
 Çokgenler ve Uzay Geometri

6) ABCD eşkenar dörtgen, AC 2 + BD 2

= 144 br ise
D

Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulunuz.

A C

7) ABCD eşkenar dörtgen, E, D, B noktaları doğrusal, 70°

m ^DCBh = 70° , m ^AEBh = 20° ise

% % D
E B
20°
m ^EADh nün kaç derece olduğunu bulunuz.
%
x

8) Köşegen uzunlukları 10 br ve 20 br olan eşkenar dörtgenin çevre uzunluğunun kaç birim oldu-
ğunu bulunuz.

9) ABCD dikdörtgen,
D C
E
C, D, E noktaları doğrusal, a

m ^CKBh = 45° , F ! 6 AD @, 6 AC @ + 6BE @ = " K ,

% K
F 45°

ED = AC olduğuna göre A B

m ^BECh nün kaç derece olduğunu bulunuz.

%

D C

10) ABCD dikdörtgen, FB = AK , 6 AC @ + 6DB @ = " F ,

50°

m ^DCAh = 50° , m ^BAKh = 28c

% %
F

olduğuna göre m ^AFKh nün kaç derece olduğunu.bulunuz.

%
a

A 28° B

11) Köşegen uzunluğu 13 br, kısa kenar uzunluğu 8 br olan dikdörtgenin çevre uzunluğunun kaç
birim olduğunu bulunuz.

255
4

x + 15
12) ABCD dikdörtgen, F ! 6DC @, E ! 6 AB @ ,
D F x C

DF = ^x + 15h br , FC = AE = x br,
y 8
BC = 8 br olduğuna göre EF nun kaç birim

olduğunu bulunuz.
A x E B

13) ABCD dikdörtgen, E noktası köşegenlerin kesim noktası,

D C

x+4
DE = x + 4 br , AE = 2x + 3 br ,

AB = 8 br olduğuna göre BC nun kaç birim olduğunu bulunuz. 2x + 3 E

A 8 B

D E C

14) ABCD kare; A, K ve E noktaları doğrusal, E ! 6DC @

38°
K
m ^BAEh = 60° , m ^KECh = 38c ,
% %

AD = AK olduğuna göre m ^KCDh nün kaç derece

%

olduğunu bulunuz.
60°
A B

D E C

15) ABCD kare, 6KE@ = 6DC @ , EK = AK = KB = 4 br 4

olduğuna göre Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulunuz. K

4 4

A B

16) Köşegen uzunluğu 12 2 br olan karenin çevre uzunluğunun kaç birim olduğunu bulunuz.

D C

17) ABCD kare, E ! 6BC @ , EB = 2 br , DE = 10 br ise

10
Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulunuz.
E
2
A B

256
 Çokgenler ve Uzay Geometri

18) ABCD deltoid, 8 x

m _ ADC i = 120c, m _ ABC i = 60c,

% %
D 120° 60° B
AD = DC = 8 br ise BC nun kaç birim olduğunu bulunuz.
8

A
4
T
19) ABCD deltoid, O noktası köşegenlerin kesim noktası,
AB = BC , 6OT@ = 6AD@ , 6OP@ = 6BC@ 6
B D
O
AT = 4 br , OT = 6 br , BP = 2 br , OP = 4 br 2
P
4

olduğuna göre Ç ^ABCDh nin kaç birim olduğunu bulunuz.

C

Özel Dörtgenlerde Alan

Yamuk

Bilgi

c
6 AB@ ' 6DC @ ,
D C

h DC = c, CH = h ve AB = a olmak üzere
^a + ch $ h
A ^ABCDh =
A H B 2
a

1) D C 6 AC @ + 6DB @ = " K , , A _ KDC

&i
= S 1 , A _ KCB i = S 2 ,
&

A ^KBAh = S 3 , A ^KADh = S 4 olmak üzere

S1 & &
S4 S2
K
S3 a) S 2 = S 4

A B b) S 2 = S 4 = S1 $ S3
c) A ^ABCDh = ^ S 1 + S3 h
2

2) D C
ABCD yamuk, E ! 6BC @ ve BE = EC

ise A ^ADEh = A ^ABCDh olur.

E & 1
2

A B

257
4

ÖRNEK

Köşelerinin koordinatları A ^9, 9h, B ^5, 6h, C ^12, 4h olan üçgenin alanının kaç br2 olduğunu hesapla-
yalım.

ÇÖZÜM

A(9, 9)
9

B(5, 6)
6
2
4 C(12, 4)

K 4 M 3 L x
O 5 9 12

A _ ABC i = A ^KMABh + A ^MLCAh - A ^KBCL h

&

^6 + 9h $ 4 ^9 + 4h $ 3 ^6 + 4h $ 7 15 $ 4 13 $ 3 10 $ 7 29 2
= + - = + - = br bulunur.
2 2 2 2 2 2 2

ÖRNEK

ABCD yamuk, E ! 6 AD @ , D C

6AB@ ' 6CD@ , 6EC@ = 6BC@ , ED = EA , 6

E 8
EC = 6 br , BC = 8 br ise

A ^ABCDh nin kaç br2 olduğunu bulalım.

A B

ÇÖZÜM

D C
E ile B yi birleştirirsek oluşan dik üçgende,
6
A _ CEB i =
& 6$8
= 24 br 2 olur. 8
2 E

A ^ABCDh = 2 $ 24 = 48 br 2 bulunur.
A B

258
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK
D c C

ABCD ikizkenar yamuk, 6 AC @ + 6DB @ = " F , ,

F
AB = a, DC = c , 6AB@ ' 6CD@ , 6AC@ = 6BD@ ,

AD = BC , 6CH@ = 6AB@ , a + c = 8 br ise

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

A a H B

ÇÖZÜM

a+ c 8
Köşegenleri birbirine dik ikizkenar yamukta, h = = = 4 olur.
2 2
^a + ch $ h
A ^ABCDh =
8$4
= = 4 $ 4 = 16 br 2 bulunur.
2 2

ÖRNEK
D C
ABCD yamuk, E noktası köşegenlerin kesim noktası

6DC@ ' 6AB@ , A _ EDC i = 2 br 2 ,

& E

A ^EABh = 8 br 2 ise
&

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım. A B

ÇÖZÜM

I. yol II. yol

A ^EDAh = A _ ECB i = A ^ABCDh = ^ S 1 + S3 h

& & 2
2 $ 8 = 4 olur.

A ^ABCDh = 2 $ 4 + 2 + 8 = 18 br 2 bulunur. = ^ 2 + 8 h = ^3 2 h = 18 br2 bulunur.

2 2

ÖRNEK

ABCD dik yamuk, E noktası köşegenlerin D C

kesim noktası, 6AB@ ' 6CD@ , 2

6AB@ = 6AD@ , 6AC@ = 6DB@ ,

E

8
DE = 2 br , EB = 8 br ise

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

A B

259
4

ÇÖZÜM

D C
&
ABD nde Öklit teoremi uygulanırsa 1
2
2
= 2 $ 8 = 16 & AE = 4 br bulunur.
E
AE
8
& 4
DAC nde Öklit teoremi uygulanırsa

2 2 = 4 $ EC & EC = 1 br olur.

A ^ABCDh = A ^ADBh + A _ CDB i

& & A B

10 $ 2 4 10 $ 1
= +
2 2

= 20 + 5 = 25 br 2 bulunur.

ÖRNEK

ABCD yamuk, E ! 6 AD @ , F ! 6BC @ , D 6 C

6DC@ ' 6EF@ ' 6AB@ ,

9
A ^EFCDh =
E F
30 br 2 ,

DC = 6 br , EF = 9 br , AB = 12 br ise A B
12

A ^ABCDh nın kaç br olduğunu bulalım.

2

ÇÖZÜM

D 6 C
olup 6EF@ , orta tabandır.
6 + 12
9=
2 h1
E 9 F
Bu durumda h 1 = h 2 olmalıdır. M
h2
^9 + 6h $ h 1
A ^EFCDh = = 30 & h 1 = 4 br = h 2 A 12 N B
2
^12 + 9h $ 2 4
A ^ABFEh = = 42 br 2 olur. Buradan,
2
A ^ABCDh = 30 + 42 = 72 br 2 bulunur.

260
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK

D 15
C

3 4

A B
20

ABCD yamuğunda, AB = 20 br, CB = 4 br, CD = 15 br, AD = 3 br ise A ^ABCDh nın kaç br2
olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

D 15 C

4
3 4

5 15
B
A E
20

6CB@ na paralel olarak 6DE@ nı çizelim.

BC = DE = 4 br , EB = 15 br ve

AE = 5 br olup DAE dik üçgendir. 6AD@ = 6DE@ olur.

&

D Öklid teoreminden

12
3 4 3 $ 4 = 5 $ DH ve DH = olur.
5
7
35 $ 6 12
A ^ABCDh = ^20 + 15h $
A E 12
H = = 42 br 2 bulunur.
5 5$2 1 5 $ 21

Paralelkenar

Bilgi

D C
Paralelkenarın farklı kenar uzunlukları a ve b, bunlara ait
yükseklikler h a ve h b olmak üzere; hb

A ^ABCDh = a $ h a = b $ h b olur.
ha
F b

A
E B
a

261
4

Herhangi bir paralelkenarda;

AE = ED ve DF = FC
1) D C D C D F C

S4 S4
S2 S3
S1 S3 E S2
S1
S2 S1

A B A B A B
S1 = S2 S1 = S2 = S3 = S4 S 1 = S 2 = S 3 = S 4 olur.

A ^ABCDh = S olmak üzere;

2) D C E ve F noktaları bulundukları kenarların orta noktalarıdır.

S3
S6 S
S2
a) S 1 = S 2 = S 3 = ,
S1 F
6
S5
S
S7 b) S 4 = S 6 = ,
S4 12
A E B S
c) S 1 + S 4 = S 3 + S 6 = ,
4
S
ç) S 2 + S 5 + S 7 = ,
2
3
d) S 2 + S 5 = S,
8
S
e) S 5 + S 7 = olur.
3

3) D C
S3 K, paralelkenar içinde alınan herhangi bir nokta olmak
S2 üzere;
K S4

S 1 + S 3 = S 2 + S 4 olur.
S1

A B

G
4) D C
AH = HD = CF = BF ve AE = EB = GC = DG

H F Taralı alan, tüm alanın 1

5 idir.
A ^ABCDh
Taralı alan = olur.
A B
5
E

262
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Bilgi
D C
K
1) ABCD paralelkenarında, ardışık açıortayların kesişimi ile
L
oluşan MNKL dörtgeni dikdörtgendir.
N

M
A B

2) ABCD paralelkenarında, kenarların orta noktalarının bir- D K C

leştirilmesiyle elde edilen MNKL dörtgeni paralelkenardır.

A ^ABCDh L
A ^KLMNh =
N
2 olur.

A M B

ÖRNEK
D C
ABCD paralelkenar. 4

6DE@ = 6AB@ , 6DF@ = 6BC@ , F

Ç ^ABCDh = 28 br , DE = 3 br , DF = 4 br ise
3

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

A E B

ÇÖZÜM

AB = a , BC = b ise 2 ^a + bh = 28 & a + b = 14
3 $ a = 4 $ b & a = 4k , b = 3k dersek 4k + 3k = 14 & k = 2 olur.

AB = a = 4k = 8 dir.
A ^ABCDh = 3 $ 8 = 24 br 2 dir.

ÖRNEK
D E C
ABCD paralelkenarında, E ve F bulundukları ke-

narların orta noktalarıdır.

F
A ^ABFh
&
& oranını bulalım.
A ^AFEh
A B

ÇÖZÜM

1
A ^ABFh
& S 2
4 1 8 2
$ bulunur.
A ^AFEh
& = = =
3 4 3 3
S
8

263
4

ÖRNEK
D L K C
ABCD paralelkenar,

6AB@ , 5; 6DC@ , 3 eşit parçaya bölünmüştür.

A ^FHKLh
oranını bulalım.
A ^ABCDh
A E F G H B

ÇÖZÜM

D b L b K b C
5
5a = 3b & b = $ a olur.
3
A ^FHKLh = A ^HKLh + A ^LFHh
& &
h
5
$a$h
b$h 2$a$h 3 2$a$h
= + = +
2 2 2 2 A a a G B
_3i E F a a H a

5ah + 6ah 11ah

= = olur.
6 6
11 a $ h
A ^FHKL h 6 11
bulunur.
A ^ABCDh
= =
5a $ h 30

ÖRNEK

D 20 E 20 C
ABCD paralelkenar, E ! 6DC @ ,
AD = DE = EC = 20 br , 20 24

EB = 24 br olduğuna göre A ^ABCDh nın kaç br olduğunu

2

bulalım.
A B

ÇÖZÜM

CEB ikizkenar üçgen, 6CH@ = 6EB@ dır.

& D 20 E 20 C
12 16
CH Pisagor bağıntısından 16 br bulunur. 20
H 20

A _ CEB i =
12
& 24 $ 16
= 192 br 2 ,
2 A B
A _ DBC i = 2 $ 192 = 384 br 2 ,
&

A ^ABCDh = 2 $ 384 = 768 br 2 olur.

264
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK
D F C
ABCD paralelkenar, F ! 6DC @ , 6DB@ + 6 AF@ = " E , ,
DF = FC , A ^DEFh = 6 br 2 ise
&
E

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

A B

ÇÖZÜM

D k F k C
DF = FC = k ise AB = 2k olur. 6 n
m 18
& &
EDF + EBA olduğundan 12 E 12

DE = m ise EB = 2m ve EF = n ise AE = 2n olur. 2n 24

2m

A 2k B

A ^DEFh = 6 br 2 ise A ^DAEh = 12 br 2 olur. A ^DAEh = 12 br 2 ise A ^EABh = 24 br 2 olur.

& & & &

F ile B noktaları birleştirilir. A ^DEFh = 6 br 2 ise A ^FEBh = 12 br 2 olur.

& &

A ^DFBh = 18 br 2 ise A ^FBCh = 18 br 2 olur. A ^ABCDh = 6 + 12 + 24 + 12 + 18 = 72 br 2 bulunur.

& &

ÖRNEK
D
C
ABCD paralelkenar, M, N ! 6BC@ ve E, F ! 6 AB@ ,
N
6AB@ ve 6BC@ , 3 eşit parçaya bölünmüştür.
M

A ^NEFh
& A
oranını bulalım. B
A ^ABCDh
E F

ÇÖZÜM
D
C
F ile M birleştirildiğinde,
BM = MN olup A ^FMBh = A ^FNMh = S dir.
3S
& & N
S
EF = BF ve A ^NFBh = 2S ise A ^NEFh = 2S dir.
& & 2S
M
2S S
A E F B

N ile A birleştirilirse AE = EF olup A ^NAEh = A ^NEFh = 2S olur.

& &

A ile C birleştirilirse BM = MN = NC olup A ^ABNh = 6S ise A _ ACN i = 3S olur.

& &

A _ ACB i = 9S ve A ^ABCDh = 18S bulunur.

&

A ^NEFh
&
2S 1
olur.
A ^ABCDh
= =
18 S 9

265
4

ÖRNEK
D C
K, paralelkenar içinde alınan bir nokta,

A ^KDA h = 24 br 2 , A _ KDC i = 42 br 2 ,
& &
K

A _ KCB i = 36 br 2 ise A ^ABCDh nın kaç br2

&

olduğunu bulalım. A B

ÇÖZÜM

A ^KABh + A _ KDC i = A ^KDA h + A _ KCB i

& & & &

A ^KABh + 42 = 24 + 36 & A ^KABh = 18 br 2 olur.

& &

A ^ABCDh = 18 + 42 + 24 + 36 = 120 br 2 bulunur.

ÖRNEK
D
ABCD paralelkenarında, E ! 6 AB@, 6 AC @ + 6DE@ = " F , ,
C

A ^ADFh
&
AE = 3 $ BE ise oranını bulalım.
A ^ABCDh
F

A E B

ÇÖZÜM

D 4k C
BE = k ve AE = 3k dir.
4n 16S
& & 4m
FDC + FEC , 12S F
12S
AE 3m 3n
7S
3 9S
= ve
DC 4 A B
3k E k

AF = 3m , FC = 4m , FD = 4n , FE = 3n olur.

A ^DAFh = 12S ise A ^FAEh = 9S ,

& &

A ^DAFh = 12S ise A _ DFC i = 16S ,

& &

A _ DFC i = 16S ise A _ CFE i = 12S ,

& &

A _ CAE i = 21S ise A _ CEB i = 7S olur.

& &

Bu durumda A ^ADFh = 12S , A ^ABCDh = 9S + 12S + 16S + 12S + 7S = 56S olur.

&

A ^ADFh
& 12S 3
bulunur.
A ^ABCDh
= =
56S 14

266
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Eşkenar Dörtgen

Bilgi
D C
AB = a ve CH = h

1) A ^ABCDh = a $ h h

2) DB = e , AC = f olmak üzere

A ^ABCDh =
e$f A
olur. a B H
2

ÖRNEK C
D

ABCD eşkenar dörtgen,

6OE@ = 6AB@ , AE = 12 br , O

EB = 3 br ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

A E B

ÇÖZÜM
D F C
ABCD eşkenar dörtgeninde köşegenler dik kesiştiğinden,
&
OAB nde Öklid bağıntısı uygulanırsa;
O
2
OE = 12 $ 3 = 36 & OE = 6 br bulunur.
6
h = 2 $ 6 = 12 br olur.
A ^ABCDh = ^12 + 3h $ 12 = 15 $ 12 = 180 br 2 bulunur.
A 12 E 3 B

ÖRNEK D C

ABCD eşkenar dörtgen,

3
6DE@ ADC açısının ve 6AE@ ise DAB açısının açıortayı, E
DE = 3 br , AE = 4 br ise
4
A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.
A B

ÇÖZÜM
D C
Eşkenar dörtgende köşegenler açıortayıdır ve birbirini dik
4
3
olarak keser. E

A _ OAD i =
& 3$4 O
= 6 br 2 olur.
2 4 3
A ^ABCDh = 4 $ 6 = 24 br 2 bulunur.
A B

267
4

ÖRNEK

Bir eşkenar dörtgenin köşegen uzunlukları e br ve f br dir.

e - f = 6 br , e 2 + f 2 = 96 br 2 ise bu dörtgenin alanının kaç br2 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

e - f = 6 & e 2 - 2ef + f 2 = 36 & 96 - 36 = 2ef & 60 = 2ef & ef = 30 olur.

e$f 30
Alan = = = 15 br 2 bulunur.
2 2

ÖRNEK
D C
ABCD eşkenar dörtgen,

6DH@ = 6AB@ , AH = 5 br ,
HB = 8 br ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.
A
5 H 8 B

ÇÖZÜM

D C
ABCD eşkenar dörtgeninde, AB = AD = 13 br olup
&
DAH nde Pisagor teoremi uygulanırsa
13 12

DH = 12 br bulunur.

A ^ABCDh = 13 $ 12 = 156 br 2 olur.

A
5 H 8 B

ÖRNEK

D C
ABCD eşkenar dörtgen,
AC = 2 $ BD , AB = 2 5 br ise O

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

A B

268
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÇÖZÜM

D C
OD = OB = x ve BD = 2x ise AC = 4x olur.

6AC@ = 6BD@ olup OAB üçgeninde Pisagor teoremi uygula-

2x

x
O
nırsa 2x

x
^2xh2 + x 2 = ^2 5 h
2

A B
2 5
4x 2 + x 2 = 20
5x 2 = 20 & x 2 = 4 & x = 2 br bulunur.
4x $ 2 x
A ^ABCDh = = 4x 2 = 4 $ 2 2 = 16 br 2 olur.
2

Dikdörtgen

Bilgi
D C

AB = a , BC = b olmak üzere
b
A ^ABCDh = a $ b olur.
O

A B
a

ÖRNEK

Bir dikdörtgenin kenar uzunlukları a br ve b br olmak üzere

a 2 - b 2 = 28 ve
a - b = 2 bağıntısı var ise bu dikdörtgenin alanının kaç br2 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

a 2 - b 2 = ^a - bh^a + bh = 28 & a + b = 14 br olur.

>
2
a + b = 14
+ a- b = 2
2a = 16 & a = 8 br ve b = 6 br olur. Dikdörtgenin alanı 6 $ 8 = 48 br 2 bulunur.

269
4

ÖRNEK

ABCD dikdörtgen, E ! 6DC @

D E C

S1, S2, S3 bulundukları bölgenin alanları ve S1 S3

2 S2
S 1 + S 2 = 46 cm ,
S 2 + S 3 = 32 cm 2 ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.
A B

ÇÖZÜM

D x E y C
DE = x , EC = y ve EH = h olsun.
S 1 + S 2 = 46 S1 h S3
+ S 2 + S 3 = 32 S2
S 1 + 2S 2 + S 3 = 78
2 $ ^x + yh h
A B
x$h y$h H
+ + = 78
2 2 2
3 ^x + yh h ^x + yh h
= 78 & = 26
2 2
& A ^ABCDh = 2 $ 26 = 52 cm 2 olur.

ÖRNEK

Dikdörtgen şeklindeki bir bahçenin köşegen uzunluğu 12 m ve çevresinin uzunluğu 32 m olduğuna

göre alanının kaç br2 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

D
AC = 12 m , C

2 ^a + bh = 32 & a + b = 16 dır.

^a + bh2 = 16 2 & a 2 + 2ab + b 2 = 256

b

a 2 + b 2 = 144 yerine yazılırsa A B

a
2ab = 256 - 144 = 112

A ^ABCDh = ab = 56 m 2 bulunur.

270
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK
D L C

13
5

A B
K

ABCD dikdörtgen, AD = 5 br , KL = 13 br , 6AL@ ' 6KC@ , L ! 6DC @ , K ! 6 AB@ ,

LC = 4 $ DL ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

D x L 3x E x C

13
5 5

A B
x M 3x K

L den 6AB@ na, K den 6DC@ na dik çizelim.

& &
DL = x & LC = 4x ve ADL ile KEC eş olduğu için EC = x olur.
&
LMK nde Pisagor bağıntısı uygulanırsa

KL = 13 br, ML = 5 br ve MK = 12 br olur. Buradan,

3x = 12 & x = 4 br bulunur.

A ^ABCDh = 5 $ 5x = 5 $ 20 = 100 br 2 olur.

Kare

Bilgi
D C

AB = a, AC = e olmak üzere

A ^ABCDh = a 2 =
e2
olur. O
2

A B

271
4

ÖRNEK

Bir kenarı uzunluğu 3 2 br olan ABCD karesinin alanının kaç br2 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

A ^ABCDh = a 2 = ^3 2 h = 9 $ 2 = 18 br 2 olur.
2

ÖRNEK
D C

ABCD kare,
6AC@ ve 6BD@ köşegen, O

AO = 3 2 br ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

2
3
A B

ÇÖZÜM

^6 2 h2
2
AC
AO = OC = 3 2 br ise A ^ABCDh = = = 36 br 2 olur.
2 2

ÖRNEK
D K C

Özgür Bey ABCD karesine benzeyen tarlasının köşesindeki

KCNM karesi şeklindeki parçayı parselleyip satmak istiyor.
N
M

MA = 40 2 m , AD = 60 m olduğuna göre Özgür Bey’in

satmak istediği parselin alanının kaç m 2 olduğunu hesaplayalım.

A B

ÇÖZÜM

C, M ve A noktaları doğrusaldır. D K C
2x x
NC = x m ise MC = 2 x olur. Buradan,
N
7ACA köşegeni 60 2 m dir.
M
60
2
40

AC = 40 2 + 2 x = 60 2

2 x = 20 2 ve x = 20 m olur. A B

A ^KCNMh = 20 2 = 400 m 2 bulunur.

272
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK
D C

ABCD kare, M ! 6 AD @, N ! 6BM @ , M

4 DM = DA , 3 MN = BN ise
N
A ^NMDCh
oranını bulalım.
A ^ABCDh

A B

ÇÖZÜM

M ile C birleştirilir. D 4x C

DM = x ise DA = 4x ve MA = 3x olur.
x
M S
y
MN = y ise BN = 3y olur. N
3S
4x
3x

A _ CMN i = S ise A _ CNB i = 3S olur.

3y
& &

& S = A _ CMN i = 2x 2 olur.

4x $ 4x &
4S = A
4x
B
2

A _ CDM i = = 2x 2 ise A ^NMDCh = 2x 2 + 2x 2 = 4x 2 olur. Buradan,

& x $ 4x
2
A ^NMDCh
A ^ABCDh = ^4xh2 = 16x 2 ise
4x 2 1
bulunur.
A ^ABCDh
= =
16x 2 4

Deltoid

Bilgi
C

DB = e ve AC = f ise

A ^ABCDh =
1
$ e $ f olur.
2
D B
O

ÖRNEK

D
ABCD deltoid, E noktası köşegenlerin kesim noktası,

AB = AD , m ^DABh = 90c, EC = 4 $ EA ,
%
A C
E

AD = 8 br ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

B

273
4

ÇÖZÜM

ABCD deltoid olduğundan 6BD@ = 6AC@ ve EB = ED olur.

D
ABD dik üçgeninde, DB = ^ 8 h + ^ 8 h = 16 br ve
2 2 2
8 2
A 8
C
DB = 4 br olur. 2 E
8 2

6AE@ , kenarortay olduğundan B

DB
AE = ve AE = ED = 2 br olur.
2
EC = 4 EA olduğundan EC = 8 br ve AC = 10 br olur.

A ^ABCDh =
1
$ 4 $ 10 = 20 br 2 bulunur.
2

ÖRNEK
A

ABCD deltoid, 6 AC @ + 6DB @ = " N , , 6AD@ = 6CD@ , 18

L
M
L ! 6 AD @, 6 AC @ + 6BL @ = " M , ,
4
B D
N

AB = AD , AL = LD , MN = 4 br ,

AB = 18 br ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulalım.

C

ÇÖZÜM
A
ABCD deltoid olduğundan BN = ND ve 6AC@ = 6BD@ olur. 18 8 18
L
M
M noktası ABD üçgeninde kenarortayların kesim noktasıdır. 4
B N D

MN = 4 br ise MA = 8 br olur. DAC üçgeninde Öklid bağıntısı

15
uygulanırsa 18 2 = 12 $ _ 12 + NC i & NC = 15 br olduğundan

AC = 12 + 15 = 27 olur. C

& 2
Yine DAC nde Öklid bağıntısından ND = 12 $ 15 & ND = 6 5 br olur.

27 $ 6 12 5
BD = 12 5 ve A ^ABCDh = = 162 5 br 2 bulunur.
2

Etkinlik

Yaşadığınız yerde bulunan Anadolu Selçuklu veya Osmanlı mimarisini yansıtan müzeleri gezi-
niz.
Geometrik desenlerin bulunduğu eserler hakkında müze görevlileri ile röportaj yapınız.
Gezi ile ilgili elde ettiğiniz çalışmalarla sınıf içinde sunum yapınız.

274
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Etkinlik
ORİGAMİ
Çok eski zamanlardan bu yana yapılan origami, bir Japon kâğıt katlama sanatıdır. Aşağıdaki
etkinliliğe benzer başka origami örneğini araştırarak siz de yapabilirsiniz.
Kare şeklindeki bir kâğıdı;

1 Kıvırın ve geriye doğru katlayın. 2 İkiye katlayın.

3 Noktalı yerden katlayın. 3 Çevirin.

5 Makasla kesin.
4 Noktalı çizgiden katlayın.

6 Açın.
7 Katlanmış yeri açın. 8 Bitti.

Ortaya çıkan şekil düzgün altıgendir.

275
4

TANGRAM
Tangram, 7 geometrik parçayı bir araya getirerek çeşitli şekiller ortaya çıkaran bir zekâ oyunudur.
Tangram farklı büyüklükte 5 üçgen, 1 paralelkenar ve 1 kareden oluşmaktadır. Burada amaç 7 geo-
metrik şekli kullanarak değişik figürler yaratılmasıdır.
Her figür için tüm 7 geometrik şekil birbirine değecek ancak birbirinin üstüne gelmeyecek şekilde
kullanılmalıdır.
Tangram parçaları ile insan şekilleri, hayvan figürleri, binalar, ev aletleri, gemi gibi çok farklı katego-
riden şekiller elde edebiliriz.
Siz de aşağıda verilen şekilleri tangram kullanarak yapmaya çalışınız.

276
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Bilgi

Anadolu Selçukluları ülkenin pek çok yerinde cami, han, kervansaray, imaret, köprü, çeşme ve
medreseler yaptırdılar. Anadolu Selçuklu mimarisinin günümüze kalan en önemli örnekleri arasın-
da Karatay Medresesi,Hacı Kılıç Medresesi ve Beyhekim Mescidi bulunur. Cami ve medreselerin
içinde, duvarlarda, kemerlerde, kubbelerde, kubbe geçişlerinde, eyvanlarda, mihraplarda görülen
firuze, patlıcan moru ve lacivert renkli sırlı tuğlalarla sağlanan geometrik düzenlemeler, çini mozaik
süslemeler çağının en zengin örnekleridir.

Karatay Medresesi çini örneği (Konya)

Hacı Kılıç Medresesi’nin taş süslemeleri (Kayseri)

Beyhekim Mescidi çini mihrabından örnek (Konya)

277
4

Alıştırmalar 5-5

1)
D 12 C

45°
30° B
A

ABCD yamuk, 6DC@ ' 6AB@ , m _ DAB i = 30c, m _ ABC i = 45c, DC = 12 br ise A ^ABCDh nın
% %

kaç br2 olduğunu bulunuz.

D 6 C
2) ABCD yamuk, 6EF@ = 6 AB @ ,
F

6DC@ ' 6AB@ , DC = 6 br , AB = 10 br , 8

EF = 8 br ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulunuz.

E
A B
10

4
3) ABCD ikizkenar yamuk, 6DC@ ' 6AB@ ,
D C

AD = BC = 6 br , AB = 10 br , DC = 4 br ise 6 6

A ^ABCDh nın kaç br 2 olduğunu bulunuz.

A B
10

8
4) ABCD dik yamuk, 6DC @ = 6DA @ ,
D C

6DC@ ' 6AB@ , EC = BC = 10 br , E ! 6AB@ ,

10
DC = AD = 8 br ise A ^ABCDh nın kaç br2
10
8

olduğunu bulunuz.

A E B

15 15
5) ABCD paralelkenar, AD = DE = EC = 15 br , D E C

E ! 6DC @ , EB = 18 br ise A ^ABCDh nın kaç 18

15
br2 olduğunu bulunuz.
A B

278
 Çokgenler ve Uzay Geometri

D C
6) ABCD paralelkenar, 6DH@ = 6BC@ ,
10
DH = 10 br , AD = 14 br ise 14

A ^ABCDh kaç br2 olduğunu bulunuz. H

A B

D 10
C
7) ABCD paralelkenar, O noktası köşegenlerin kesim
O
noktası, 6OH @ = 6 AB @ , 6AC@ ve 6BD@ köşegenlerdir.
2

OH = 2 br , DC = 10 br ise A ^ABCDh kaç br 2

A H B

olduğunu bulunuz

8) ABCD paralelkenar, A ^ABCDh = 54 br 2 ,

D C

 6 AB@ ve 6CD @ 9 eş parçaya bölünüyor.

Birinin üzerinden 5, diğerinin üzerinden 2 parça
alınıp birleştiriliyor.
A B

Buna göre taralı alanın kaç br2 olduğunu bulunuz.

9) ABCD paralelkenar, 6FN @ + 6 AE@ = " M , , N ! 6BC @ , D F E C

F ! 6DC @ , E ! 6DC @ , DF = FE , DE = EC , M

A ^AFMh
&
CN = 3 $ NB ise oranını bulunuz
A ^ABCDh
N
A B

10) ABCD eşkenar dörtgen, 6AC@ ve 6BD@ köşegenlerdir.

D C

AC + BD = 20 br , AC + BD = 248 br ise
2 2

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulunuz.

B
A

279
4

11) ABCD eşkenar dörtgen, 6EF@ = 6BC@ , E ! 6 AD @ ,

EF = 4 br , CD = 6 br ise A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu 6

bulunuz.
E

A 4 C
F

12) ABCD eşkenar dörtgen, E noktası köşegenlerin kesim D C

noktası 6EH@ = 6AB@ , EH = 3 br , BC = 8 br ise E

8
A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulunuz. 3
A H B

13) Bir kenar uzunluğu 13 m ve bir köşegen uzunluğu 10 m olan eşkenar dörtgen şeklindeki bir
bahçenin alanının kaç br2 olduğunu bulunuz.

14) ABCD dikdörtgen, 6BT@ = 6AC@ ,

D C
4
T

AT = 12 br , TC = 4 br ise A ^ABCDh nın kaç

12
br2 olduğunu bulunuz.
A B

15) ABCD dikdörtgen, E ! 6AB@,F ! 6CB@, D C

4
6DE@ ADC açısının açıortayı, 6DE@ = 6EF@ , F

CF = 4 br , Ç ^ABCDh = 28 br ise

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulunuz. A B

E

280
 Çokgenler ve Uzay Geometri

16) Bir dikdörtgenin köşegen uzunluğu 10 br ve çevresi 52 br ise alanının kaç br2 olduğunu bulu-
nuz.

17) Bir kenar uzunluğu ile bir köşegen uzunluğunun toplamı 6 + 6 2 br olan karenin alanının kaç
br2 olduğunu bulunuz.

18) ABCD kare şeklinde bir bahçe ve FKCE bu bahçenin kare şek- D E C

linde bir bölümüdür.

90 m K
AF = 60 2 m , AD = 90 m ise
F

60 2 m
A ^FKCEh nın kaç m2 olduğunu bulunuz.

A B

19) ABCD kare, 6AC@ köşegendir. K ! 6 AC @ , D C

2
10
KC = 2 br , KD = 10 br ise K

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulunuz.

A B

20) ABCD deltoid, 6AC@ ve 6BD@ köşegendir.

A

6AD@ = 6DC@ , BC = DC ,

BE = 6 3 br , EC = 6 br ise

A ^ABCDh nın kaç br2 olduğunu bulunuz.

6 3 E D
B

281
4

6. UZAY GEOMETRİ
6.1. Katı Cisimler

400 mL 400 mL

350 mL 350 mL
300 mL 300 mL
250 mL 250 mL

200 mL 200 mL
150 mL 150 mL
100 mL 100 mL
50 mL 50 mL
0 0

Şekildeki gibi tamamı su dolu bir kabın içine bir taş atılmaktadır. Taşan su miktarı hakkında ne söy-
leyebilirsiniz?

Prizmalar

Bilgi
D Aʹ Cʹ M

Bʹ

E
A C N

Birbirine paralel D ve E düzlemleri verilsin. Biri D, diğeri E düzlemi içinde birbirine eş iki çok-
gensel bölgenin tüm noktaları karşılıklı olarak doğru parçaları ile birleştirilirse elde edilen cisme
prizma denir.
MN = h (yükseklik), ABC üçgensel bölgeye alt taban, AlBlCl üçgensel bölgeye üst taban,
ABBlAl, BCClBl ve ACClAl dikdörtgensel bölgelere ise yanal yüz adı verilir.
6AC@ , 6AB@ , 6BC@ , 6BlCl@, 6AlCl@ ve 6AlBl@ taban ayrıtları,
6AAl@ , 6BBl@ ve 6CCl@ yanal ayrıtlardır.

282
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Dik Prizma

Bilgi

Cʹ
Yan yüzeylerinin tümü dikdörtgen olan prizma-
lara dik prizma denir. b a

Aʹ Bʹ
Prizmalar dik ve eğik oluşlarına göre isimlendi- c
rildiği gibi tabanlarına göre de isimlendirilir. Örneğin
tabanı üçgen olan dik prizmalar, üçgen dik prizma C
olarak adlandırılır. b a
AAl = BBl = CCl = h Yanal ayrıt (Yüksek-
A B
c
lik) E

AB + BC + AC = Taban çevresi

A _ ABC i = A _ AlBlCli = S T (Taban alanı)

& &

Yanal Alan SY = Taban çevresi • Yükseklik = ^a + b + ch h

Tüm Alan = S = 2S T + S Y

Hacim = V = Taban alan› $ Yükseklik = S T $ h

ÖRNEK

Taban ayrıt uzunlukları 6, 8, 10 br olan üçgen dik prizmanın yüksekliği 13 br ise yanal alanının, tüm
alanının kaç br2 ve hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

Bʹ
Taban çevresi = 6 + 8 + 10 = 24 br ve yükseklik 13 br ise

S Y = 24 $ 13 = 312 br 2 olur.
Aʹ Cʹ
Tüm alan = S = 2S T + S Y olduğundan
6·8
ST = 2 · = 48 br 2 olur.
2 B
S = 48 + 312 = 360 br 2 olur. 8 6

V = 24 · 13 = 312 br 3 bulunur.
A C
10

283
 4

ÖRNEK

Tabanı eşkenar üçgen olan dik prizmanın hacmi 96 3 br 3 , yüksekliği 4 br olduğuna göre eşkenar
üçgen dik prizmanın yanal alanını kaç br2 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

V = S T $ h & 96 3 = S T $ 4 & S T = 24 3 br 2 dir.

a2 $ 3
S T = 24 3 = & a 2 = 4 $ 24 & a = 4 6 br olur.
4

S Y = ^Taban çevresih $ h = 3 $ 4 6 $ 4 = 48 6 br 2 bulunur.

ÖRNEK
Eʹ
Dʹ
Taban çevresinin uzunluğu 50 br ve yüksekliği 10 br olan altıgen Fʹ
dik prizmanın yanal alanının kaç br2 olduğunu bulalım.
Cʹ
Aʹ
Bʹ

E
D
F

A
ÇÖZÜM B

Yanal alan = 50 $ 10 = 500 br 2 bulunur.

Küp

Bilgi

Dʹ Cʹ
Tüm yüzleri eş karelerden oluşan prizmaya küp denir.
Bir ayrıtının uzunluğu a ise,
Aʹ Bʹ
a a 3
Alan = S = 6a 2 ,
a 2
D
Hacim = V = a3 , C

Yüzey köşegeni 7BClA , BCl = a 2 ,

a a

Cisim köşegeni 7BDlA , BDl = a 3 ile hesaplanır.

A a B

284
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK

Bir yüzünün köşegen uzunluğu 8 2 br olan küpün hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

a a 2

Küpün bir ayrıtının uzunluğu a br olsun.

2a = 8 2 & a = 8
V = a 3 = 8 3 = 512 br 3 bulunur.

ÖRNEK

Alanı, hacminin sayıca 2 katına eşit olan küpün bir yüzünün köşegen uzunluğunun kaç br2 olduğunu
bulalım.

ÇÖZÜM

Küpün bir ayrıtının uzunluğu a br olsun.

6a 2 = 2a 3 & 6 = 2a
a = 3 olup köşegen uzunluğu a 2 = 3 2 br bulunur.

ÖRNEK

Alanı 150 br 2 olan küpün bir yüzünün köşegen uzunluğunun kaç birim ve hacminin kaç br3 olduğunu
bulalım.

ÇÖZÜM

6a 2 = 150 & a 2 = 25 & a = 5 br olur.

Bir yüzünün köşegen uzunluğu a 2 = 5 2 br,

Hacim = V = 5 3 = 125 br 3 bulunur.

285
4

ÖRNEK
H G

Küp şeklindeki taşın H köşesinde bulunan azimli bir karınca taşın

F
E
dışından B köşesine geliyor. Taşın bir ayrıtının uzunluğu 4 cm ise ka-
rıncanın aldığı yolun en az kaç cm olduğunu bulalım. D
C

A 4 B
ÇÖZÜM

H G
Küpün yüzeylerini açık olarak düşünürsek
olur.
2 2 2
HB = HA + AB 4 cm
2 E F
HB = 82 + 42
HB
2
= 80 4 cm

HB = 80 = 4 5 cm bulunur. A 4 cm B

D C

Dikdörtgenler Prizması

Bilgi
Dʹ Cʹ

Tüm yüzleri dikdörtgen olan prizmaya dikdörtgenler prizma-

sı denir.

Farklı ayrıtlarının uzunlukları a, b, c ise Aʹ

Bʹ c
c
Alan = S = 2 ^ab + ac + bch ,

Hacim = V = a $ b $ c olur. c
c
Cisim köşegeni 7BDlA , BDl =
D
a 2 + b 2 + c 2 olur.
C

b
a +
2

b
b
2

A B
a

286
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK

Ayrıtlarının uzunlukları 5 cm, 8 cm ve 10 cm olan dikdörtgenler prizmasının alanının kaç cm2 oldu-
ğunu bulalım.

ÇÖZÜM

S = 2 ^ab + ac + bch
S = 2 ^5 $ 8 + 5 $ 10 + 8 $ 10h
S = 2 ^40 + 50 + 80h
S = 2 $ 170
S = 340 cm 2 olur.

ÖRNEK

1 1 1 1
Ayrıtlarının uzunlukları a br, b br ve c br olan ve ayrıt uzunlukları arasında a + b + c = bağın-
2
tısı bulunan dikdörtgenler prizmasının hacmi 70 br ise bu dikdörtgenler prizmasının alanının kaç br2
3

olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

1 1 1 1 bc + ac + ab 1
a + b + c = 2 & abc
=
2
_ bc i _ ab i
^ach

2 ^bc + ac + abh = abc = 70

S = 70 br 2 bulunur.

ÖRNEK

Farklı üç yüzünün alanları 30 br 2 , 35 br 2 ve 63 br 2 olan bir dikdörtgenler prizmasının hacminin kaç br3
olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

Ayrıt uzunlukları a, b, c ise a $ b = 30

a $ c = 35
b $ c = 63 tür.
Taraf tarafa çarparsak
a 2 $ b 2 $ c 2 = 30 $ 35 $ 63 olur.

Her iki tarafın karekökünü alırsak

a2 $ b2 $ c2 = 5 $ 6 $ 5 $ 7 $ 9 $ 7 & a $ b $ c = 105 6

V = 105 6 br 3 bulunur.

287
 4

ÖRNEK

Kenar uzunlukları 3, 4, 6 ve 13 birim olan dört farklı kare vardır. En büyük karenin içerisinden diğer
kareler kesilirse geriye kalan alan bir dikdörtgenler prizmasını vermektedir. Buna göre bu dikdörtgenler
prizmasının hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM
6 br 4 br 3 br

Şekildeki gibi kareler kesilirse 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 3 br

3 br 1 2
numaralı dikdörtgenler elde edilir.
6 br 3 br
1-5 numaralı, 2-4 numaralı ve 3-6 numaralı dik-
4 br 4 4 br 4 br
dörtgenler eştir. Bu dikdörtgenler birleştirilerek aşağı- 3

daki dikdörtgenler prizması elde edilir.

4 br

6 br 6 br 6 br
5 6

3 br 4 br 6 br
3 br 13 br

Bu prizmanın hacmi;
4 br
V = 3 $ 4 $ 6 = 72 br 3 bulunur.
6 br

ÖRNEK

12 tane eş ve her bir ayrıtının uzunluğu 6 birim olan metal küpler eritilip taban ayrıtlarının uzunlukları
12 ve 9 birim olan dikdörtgenler prizması şeklindeki kalıba dökülüyor. Elde edilen dikdörtgenler prizma-
sının yüksekliğinin kaç birim olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM

12 eş küpün hacmi 12 $ 6 3 br 3 tür.

h $ 9 $ 12 = 12 $ 6 3 h
h $ 9 $ 12 = 12 $ 6 3
& h = 24 br bulunur.

.
9 br

12 br

288
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Piramitler

Bilgi
T

Bir düzlemde bulunan çokgen ile düzlemin dışında bir T

noktası alalım. Çokgenin tüm noktalarının T noktasına, doğru
parçaları yardımıyla birleştirilmesi sonucu oluşan cisme piramit
denir. h

Çokgen, piramidin tabanı; T noktası ise piramidin tepe nok-

tasıdır. (T, ABCD) biçiminde gösterilir.
D C

A
Piramitler tabandaki çokgenin şekline göre adlandırılır.
B
TH = h yükseklik olup 6TA@, 6TB@, 6TC@ ve 6TD@ yanal ayrıtlardır.

S = ST + SY

S = A ^ABCDh + yanal alan

1
V= $ ST $ h
3

Düzgün Dik Piramit

Bilgi
T

Yüksekliği tabanın ağırlık merkezinden geçen ve ta-

banı düzgün çokgen olan dik piramitlere düzgün dik pi-
ramit denir.
Yan yüzeyler birer ikizkenar üçgendir.
h hʹ
TO = h (piramidin yüksekliği)
D C
TH = hl (yanal yüz yüksekliği)

6TA@, 6TB@, 6TC@ ve 6TD@ na ana doğru denir. H

O

TA = TB = TC = TD olur.
A B

289
4

ÖRNEK
T

Şekildeki ikizkenar üçgen dik piramidin taban kenar

uzunlukları 26 br, 20 br ve yüksekliği 12 br dir. Piramidin
hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.

10
26

10 H

A 26 B

ÇÖZÜM

ABC ikizkenar üçgeninde MA = MC = 10 br dir.

MAB dik üçgeninde Pisagor teoreminden MB = 24 br olur.

A _ ABC i =
& 20 $ 24
= 240 br 2
2

1 4
V= $ 240 $ 12 = 960 br 3 bulunur.
3

ÖRNEK

Taban çevresinin uzunluğu 72 br olan düzgün altıgen dik piramidin ana doğrusunun uzunluğu 20 br
ise hacminin kaç br3 olduğunu bulalım.

ÇÖZÜM T

Düzgün altıgenin çevresinin uzunluğu 72 br ise bir kenarın uzun-

luğu 12 br dir. 20

OAB ve OBC birer eşkenar üçgen olduğundan OC = 12 br dir.

16

TOC dik üçgeninde Pisagor teoreminden, E 12 D

TO = h = 16 br dir.
12
12

A ^ABCDEFh = 6 $ A _ ABO i =
& 6 $ 12 2 $ 3
= 216 3 br 2
4 F
12 O 12
C

1 1
V= $ ST $ h = $ 216 3 $ 16 & 1152 3 br 3 bulunur.
12

3 3
12

A 12 B

290
 Çokgenler ve Uzay Geometri

ÖRNEK P

Şekildeki kare dik piramidin yüksekliği 4 cm ve taban kenar

uzunluğu 6 cm ise piramidin yüzey alanını bulalım.
C
D

A 6 cm B
ÇÖZÜM

P
AB 6
Şekildeki kare dik piramidin yüksekliği 6PH@ dır. HK = = = 3 cm ve
2 2
PHK dik üçgenindeki Pisagor bağıntısından ^3 - 4 - 5 özel üçgenih
4 5
PK = 5 cm dir.
C
D
A _ PBC i = PK · BC = · 5 · 6 = 15 cm 2
& 1 1 H K
3
2 2
A B
Piramidin yüzey alanı = 4 · A _ PBC i + A ^ABCDh = 4 · 15 + 6 = 96 cm olur.
& 2 2 6 cm

Bilgi

Tüm yüzleri eşkenar üçgen olan üçgen piramide düzgün dört yüzlü A
denir.
x
x
Bir ayrıtının uzunluğu x birim olan düzgün dörtyüzlünün; yan yüz yük- x
x 3 x 6 D B
sekliği 2 birim, yüksekliği 3 birim, yüzey alanı x 3 birimkare
2 x
x x
x3 2 C
ve hacmi 12 birimküptür.

ÖRNEK

2 2 3
Hacmi br olan düzgün dört yüzlünün alanını bulalım.
3

ÇÖZÜM

Düzgün dört yüzlünün bir ayrıtının uzunluğu a br olsun.

a3 2 2 2
V= = ise 3a 3 2 = 12 . 2 2
12 3
12 · 2 2
a3 = = 8 den a = 2 br dir.
3 2
Düzgün dört yüzlünün alanı = a 3 =2 3 = 4 3 br olur.
2 2 2

291
4

Bilgi İletişim Teknolojisi

1. Daha önce bilgisayarınıza indirmiş olduğunuz Dinamik Matematik ve Geometri Programını

çalıştırınız.
2. Katı cisimler menüsüne gelerek prizma oluşturmak için aşağıdaki menüyü seçiniz.

3. Koordinat sisteminden noktaları seçerek prizmayı oluşturunuz.

292
 Çokgenler ve Uzay Geometri

Alıştırmalar 6-1

1) Yüksekliği 8 br, yanal alanı taban alanının 4 katı olan kare dik prizmanın hacmi kaç br 3 tür?

2) Tabanının bir kenar uzunluğu 2 br, yüksekliğinin uzunluğu 10 br olan eşkenar üçgen dik priz-
manın hacmi kaç br 3 tür?

3) Tabanı eşkenar üçgen olan dik prizmanın taban ayrıtının uzunluğu 3 br ve yüksekliğinin uzun-
luğu 7 br dir. Bu dik prizmanın hacmi kaç br 3 tür?

A
4) Şekildeki tabanı dik üçgen olan dik prizmada, 6BA @ = 6 AC @
B C
DE = 3 br , EF = 4 br, CF = 8 br ise prizmanın hacmi kaç br 3 tür?
8

E
3 4
D F

5) Taban çevresinin uzunluğu 18 br ve yüksekliği 14 br olan düzgün altıgen dik

prizmanın yanal alanının kaç br 2 olduğunu bulunuz.
14

6) Taban alanı 20 br 2 ve yüksekliği 12 br olan düzgün altıgen dik prizmanın

hacminin kaç br3 olduğunu bulunuz.

12

1 1 1 1
7) Ayrıt uzunlukları a br, b br ve c br olan ve ayrıt uzunlukları arasında + + = bağıntısı
a b c 8
bulunan dikdörtgenler prizmasının alanı 40 br 2 ise hacminin kaç br3 olduğunu bulunuz.

8) Ayrıt uzunlukları a br, b br ve c br olan dikdörtgenler prizmasında, a + b = 8 br , b + c = 13 br

, a + c = 11 br ise prizmanın alanının kaç br2 olduğunu bulunuz.

293
4

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI

1) ABCDE düzgün beşgen, FED eşkenar üçgen ise

D C
x
m _ FCD i kaç derecedir?
%

F
A) 64° B) 65° C) 66° E B

D) 67 °    E) 68°

E D

2) ABCDEF düzgün altıgen, m _ EAB i = 7a - 15c ise

%

a kaç derecedir? F C

A) 13° B) 14° C) 15°

7a - 15c
D) 17°   E) 20° A B

3) ABCD bir dörtgen, 6AE@ DAB açısının ve 6CE@ ise DCB

açısının açıortayı, m _ AEC i = 150c, m _ ABC i = 60c ise x açı-

% %
D x
E
sı kaç derecedir?
150°

A) 110c B) 120c C) 125c 60° B

D) 130c E) 140c
C

4) ABCD dörtgeninde, 6DE@ ADC açısının ve 6CE@ BCD

D

açısının açıortaylardır. m ^W
A h + m ^W
Bh = 150c ise m ^DECh
%

kaç derecedir? E

A B
A) 72° B) 73° C) 74°

D) 75 ° E) 76°

294
 Çokgenler ve Uzay Geometri

5) Şekildeki ABCD dörtgeninde, 6AC@ = 6DB@ , D

BC = 6 br , CD = 3 br , DA = 5 br olduğuna göre 5 3

AB = x uzunluğu aşağıdakilerden hangisidir? A

E
C

A) 13 B) 2 13 C) 3 13
x 6
D) 4 13 E) 5 13

6) Şekildeki ABCD dörtgeninde, E ! 6CD @, F ! 6 AB @ , D

6AC@ = 6DB@ , AF = BF , CE = DE ,
y E
KF = 3 br , KE = 5 br , BC = x br ,

AD = y br ise x 2 + y 2 değeri aşağıdakilerden hangisidir? A C

K

A) 29 B) 34 C) 2 34 F x

B
D) 3 34 E) 4 33

7) ABCD paralelkenar, E ! 6 AB@ ,

D C

m ^ADEh = 60°, m ^ECBh = 20° ise

% % 60° °
20

m ^DECh kaç derecedir?

%
x

A) 60° B) 70° C) 75° A E B

D) 80°  E) 90°

D C
8) ABCD paralelkenar, 6DK@ = 6AB@, 6DL@ = 6BC@,
AB = 8 br, BC = 6 br, DK = 18 br ise
DL aşağıdakilerden hangisidir? L

A) 20 B) 22 C) 24 A K B

D) 26 E) 30

295
4

D E C
9) ABCD paralelkenar, E ! 6CD @ , 6AE@ DAB açısının ve
6BE@ ise ABC açısının açıortayı, AB = 5 br, EB = 3 br 3

olduğuna göre A ^ABCDh kaç br 2 dir?

A) 6 B) 10 C) 12 A 5 B

D) 16 E) 30

D F C

10) ABCD paralelkenar, 6FE @ = 6 AB @, 6FE @ = 6DC @ ,

10
AB = 12 br, EF = 10 br ise

A ^ABCDh aşağıdakilerden hangisidir?

A E B
A) 96 B) 100 C) 120
D) 125 E) 140

11) ABCD eşkenar dörtgen, 6DE@ BDC açısının açıortayı,

m ^WA h = 120° ise m ^DEBh kaç derecedir?
%
A 120° C
  A) 110c B) 120c C) 125c
x E

D) 130c E) 135c

D C
12) ABCD eşkenar dörtgen, 6DE@ ADC açısının ve 6 AE@ ise DAB açı- 6
sının açıortayı, DE = 6 br, AE = 8 br ise A ^ABCDh aşağıdakilerden E
hangisidir? 8

B
A) 90 B) 92 C) 94 A

D) 96 E) 100

296
 Çokgenler ve Uzay Geometri

D C

13) ABCD dikdörtgen, m ^ACDh = 50° , E, A, B noktaları doğrusal,

% 50°

AC = EB ise m ^BEDh nün kaç derecedir?

%

A) 60° B) 65° C) 70°

D) 75°   E) 80° x
E A B

14) ABCD dikdörtgen, 6BD@ = 6DE@ , E, A, B noktaları doğrusal, D C

EA = 2 br, A ^ABCDh = 256 br ise2

ED kaç birimdir? x

A) 17 B) 2 17 C) 3 17
E 2 A B
D) 4 17 E) 5 17

D C
15) ABCD dikdörtgen, O noktası köşegenlerin kesim noktası,
A ^ABCDh = 150 br 2 , OB = ^3x + 2h br , OA = 5x br ise
O
Ç ^ABCDh kaç birimdir? 5x 3x + 2

A) 21 B) 35 C) 40
A B
D) 42 E) 54

D E C
16) ABCD dikdörtgen, E ! 6CD @ , 6 AE @ + 6DB @ = " F , ,

ED = EC ise F

A ^FECBh
oranı aşağıdakilerden hangisidir?
A ^ABCDh

5 3 4
A) 12 B) 8 C) 15 A B

5 1
D) 16 E) 3

297
4

17) ABCD kare, K ! 6 AC @ , AK = 6 2 br ,

D C

2
KC = 2 2 br ise KB kaç birimdir?

2
K

A) 10 B) 2 10 C) 3 10

2
x

6
D) 4 10 E) 5 10
A B

D C
18) ABCD kare, 6KT@ = 6AB@ , 6KC@ = 6KD@ ,
AT = 8 br , TB = 2 br ise KT kaç birimdir?
K
A) 6 B) 7 C) 8
D) 12 E) 16
A 8 T 2 B

D C
19) ABCD kare, K ve L bulunduğu kenarların orta noktalarıdır.

∼
AB = 16 br ise A ^KBLh kaç br 2 dir?
K
&

∼
A) 4 B) 8 C) 16 L

D) 32 E) 64
A 16 B

20) ABCD yamuk, 6DC@ ' 6AB@ , m _ DBA i = 50c,

% D C
x

DC = CB ise m _ DCB i nün kaç derecedir?

%

A) 60° B) 70° C) 80°

D) 85°   E) 90° 50°

A B

D C
21) ABCD yamuk, 6 AB@ ' 6DC @ , m ^ADCh = 2m ^CBAh ,
% %

CB = 12 br, AB = 20 br ise
12

Ç ^ABCDh kaç birimdir?

A) 48 B) 50 C) 52 A 20 B

D) 54 E) 56

298
 Çokgenler ve Uzay Geometri

D 6 C
22) ABCD yamuk, 6 AB@ ' 6DC @ , DC = 6 br, AB = 12 br ,

BC = 8 br , m _ ABC
%i
= 45° ise A ^ABCDh kaç br dir?
2 8

A) 30 2 B) 32 2 C) 34 2 45°
A 12 B
D) 36 2 E) 38 2

8
23) Yanda verilen dik yamuk şeklindeki bahçede,
D C

6 AB@ ' 6DC @ , 6DA @ = 6 AB @

DC = 8 br, AD = 16 br, AB = BC ise 16

A ^ABCDh kaç br dir?
2

A) 160 B) 182 C) 190

D) 198 E) 224 A B

24) ABCD deltoid, m ^ADCh = 120° , m ^ABCh = 60° ,

% % 6 6
120°
A C
AD = DC = 6 br , BC kaç birimdir?

A) 3 2 B) 3 3 C) 3 6 x

D) 6 E) 6 3
60°

D
25) Şekilde ABC ikizkenar üçgenini taban kabul eden dik

prizmada, AB = AC = 5 br , BC = 6 br ve CF = 10 br
F
ise prizmanın hacmi kaç br 3 tür? E
A
A) 100 B) 105 C) 110

D) 120 E) 125
B C

299
4

Eʹ
26) Dʹ
Fʹ
Cʹ
Aʹ
Bʹ

E
D
F
C
A
B

Tabanı ABCDEF düzgün altıgeni olan dik prizmanın taban çevresinin uzunluğu 24 br ve yüksekli-

ğinin uzunluğu 12 br ise prizmanın hacmi kaç br 3 tür?

A) 260 3 B) 268 3 C) 278 3 D) 280 3 E) 288 3

27)
3 4

12

3 4

Yukarıda açınımı verilen üçgen dik prizmanın hacmi kaç br 3 tür?

A) 62 B) 68 C) 70 D) 72 E) 80

28) Hacimleri toplamı 468 br 3 olan iki küp üst üste konuyor. Toplam yükseklik 12 br oluyor. Küçük

küpün hacmi kaç br 3 tür?

A) 8 B) 27 C) 64 D) 125 E) 216

29) Bir dikdörtgenler prizmasının ayrıtlarının uzunlukları a br, b br ve c br dir.

ab + ac + bc = 56 br, a + b + c = 16 br ise dikdörtgenler prizmasının cisim köşegeninin uzunluğu

kaç birimdir?

A) 10 B) 12 C) 14 D) 16 E) 18

300
 Çokgenler ve Uzay Geometri

30) Farklı üç yüzünün alanları 30 br 2 , 35 br 2 , 42 br 2 olan bir dikdörtgenler prizmasının hacmi kaç
br 3 tür?

A) 170 B) 210 C) 336 D) 504 E) 720

31) Bir dikdörtgenler prizmasının alanı 225 br 2 ve cismin köşegeninin uzunluğu 20 br olduğuna
göre prizmanın üç ayrıtının uzunlukları toplamı kaç birimdir?

A) 15 B) 18 C) 20 D) 22 E) 25

32) Bir dikdörtgenler prizmasının boyutları 3, 5, 7 sayıları ile orantılıdır. Dikdörtgenler prizmasının
hacmi 2835 br 3 ise alanı kaç br 2 dir?

A) 1260 B) 1268 C) 1270 D) 1274 E) 1278

33) Bir dikdörtgenler prizmasının ayrıtların uzunlukları a br, b br ve c br dir. Ayrıtları arasında
a 2 b 10
= , c = oranı vardır. Prizmanın hacmi 960 br 3 ise prizmanın alanı kaç br 2 dir?
b 5 3

A) 164 B) 274 C) 324 D) 328 E) 656

34) Tabanının bir kenar uzunluğu 12 br ve yüksekliğinin uzunluğu 8 3 br olan düzgün altıgen dik
pramidin yanal alanı kaç br 2 dir?

A) 360 3 B) 365 3 C) 370 3 D) 375 3 E) 380 3

301
 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAP ANAHTARI

1. SAYMA VE OLASILIK

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
C E E A E C C E D A B B D A C C B D C E

21 22 23
D B D

2. FONKSİYONLAR

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
D C C A A D E B B E D E A E C D C E C A

21 22 23 24 25 26 27 28
D B A C C B E D

3. POLİNOMLAR VE İKİNCİ DERECEDEN DENKLEMLER

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
B A D E D A C A B B E C A C D E D E B E

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40
B D C D B A C B E C E D A C C B D A E B

41 42 43 44
E E A B

4. ÇOKGENLER VE UZAY GEOMETRİ

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
C C B D B C D C C C E D B B C A B A D C

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34
C D E E D E D D B B E E E A

302
 SÖZLÜK

A
alt küme : Bütün ögeleri belli bir kümenin ögeleri olan küme.
analitik düzlem : Üzerine koordinat sistemi yerleştirilmiş düzlem.
apsis : Analitik düzlemde bir noktanın birinci bileşeni.
apsis ekseni : Analitik düzlemde yatay eksen, x ekseni.
asal sayı : Sadece iki pozitif tam sayı böleni olan doğal sayılar.
ayrık olay : Kesişimleri boş küme olan olaylar.

B
basit olay : Bir tek çıktısı olan ve kendisinden başka olaylara ayrıştırılamayan olaylar.
birim : Bir çokluğu oluşturan varlıkların her biri, ünite.

C
cebir : Gerçek sayılarla, bunların yerini tutan harfler yardımıyla nicelikler arasında
genel bağlantılar kuran matematik kolu.

Ç
çarpan : Cebirsel ifadede çarpım durumundaki her bir terim.
çıktı : 1. Bir olaydaki olası sonuçlar. 2. Bir olasılık deneyinde, karşılaşması mümkün
olan olaylardan her birisi.
çokgen : Düzlemde herhangi üçü doğrusal olmayan üç veya daha fazla noktanın birleş-
tirilmesiyle oluşan kapalı şekil.

D
değişken : Sembolik bir ifade veya bir niceliği (miktarı) ifade etmek için kullanılan sembol.
deltoid : Tabanları ortak iki ikizkenar üçgenin birleşiminin oluşturduğu dörtgen.
deney : Araştırmacının gözlem yapmasına veya sonuçlar elde etmesine yarayan iş-
lem.
dinamik : Aktif çalışan. Hareket halinde olan.
diskriminant : ax2 + bx + c = 0 denkleminde 3 = b2 – 4ac sayısı ^a ! 0h .
doğru orantı : İki nicelikten biri artarken diğerinin artması veya biri azalırken diğerinin de
azalması.
dörtgen : Dört kenarlı çokgen.

303
 E
eksen : Analitik düzlemi oluşturan sayı doğrularından her biri.
eşkenar üçgen : Kenarlarının uzunlukları eşit olan üçgen.
eşkenar dörtgen : Kenarlarının uzunlukları eşit olan paralelkenar.
eş olasılık : Deneydeki her bir çıktının olma olasılıklarının eşit olması.

F
faktöriyel : n doğal sayı olmak üzere 1 den n ye kadar olan ardışık doğal sayıların çarpı-
mı.

G
grafik : Değişkenler arasındaki ilişkiyi göstermeye yarayan çizgisel anlatım şekli.
güzergâh : Yol üstü, uğranacak, geçilecek yer.

H
hız : Bir cismin birim zamanda aldığı yol.

İ
imkânsız olay : Gerçekleşme olasılığı olmayan olay.
istatistik : Gözlem ve araştırmalar sonucu düzenli olarak elde edilen bilgilerin sayılarla
veya şekillerle ifade edilmesi.
K
katsayı : Başka bir değeri veya onun değişme oranını göstermek için, bir değerin veya
büyüklüğün çarpıldığı sayı.
kesin olay : Olma olasılığı 1 olan olay.
kombinasyon : Bir nesne grubu içerisinden sıra gözetmeksizin yapılan seçimler.
köşegen : Bir çokgende ardışık olmayan iki köşeyi birleştiren doğru parçası.

M
maksimum : Değişebilen bir niceliğin varabileceği en yüksek olan (sınır).
maliyet : Üretimde bir mal elde edilinceye değin harcanan değerlerin toplamı.
minimum : Değişken bir niceliğin inebileceği en alt olan (sınır).
mutlak değer : Bir reel sayının sayı doğrusunda eşlendiği noktanın başlangıç noktasına
uzaklığı.
N
negatif yön : Herhangi bir açının bir kenarından diğer kenarına saat yönünde gidildiğinde
oluşan açının yönü.

304
 O
olasılık : Bir şeyin olmasının veya olmamasının matematiksel değeri veya olabilirlik
yüzdesi değeri.
olay : Örnek uzayın her alt kümesi.
ordinat : Analitik düzlemde bir noktanın ikinci bileşeni.
ordinat ekseni : Analitik düzlemde dikey eksen, y ekseni.
orijin (başlangıç noktası) : Koordinat eksenlerinin kesiştikleri nokta.

Ö
örnek uzay : Bir olasılık değerinde bütün çıkanların kümesi.
özdeşlik : İki yanı birbirinin aynı olan veya harflerle verilen sayısal değerler ne olursa
olsun iki yanı da sayıca eşit değerler alan eşitlik.

P
paralel doğrular : Aynı düzlemde bulunan, hiçbir noktada birbirini kesmeyen doğrular.
paralelkenar : Karşılıklı kenarları paralel olan dörtgen.
pascal üçgeni : Matematikte binom katsayılarını içeren üçgensel bir dizi.
permütasyon : Bir küme elemanlarının belli bir sıraya göre dizilişlerinin her biri.
potansiyel enerji : Cisimlerin bir alanda bulundukları fiziksel durumlardan ötürü depoladığı ka-
bul edilen enerji.

S
sanal(imajiner) birim : Karesi – 1 olarak düşünülen i sayısı.

Y
yamuk : Yalnız iki kenarı paralel olan dörtgen.

305
 SEMBOLLER ve GÖSTERİMLER
! eşit değil
! eleman
! elemanı değil
1 alt küme
1 alt küme değil
ƒ: A " B A dan B ye f fonksiyonu
ƒ f fonksiyonunun tersi
-1
G ağırlık merkezi
6a, b@ a, b kapalı aralığı
^a, bh a, b açık aralığı
N doğal sayılar kümesi
Z tam sayılar kümesi
Z+ pozitif tam sayılar kümesi
Z negatif tam sayılar kümesi
-
Q rasyonel sayılar kümesi
Ql irrasyonel sayılar kümesi
R gerçek sayılar kümesi
R pozitif gerçek sayılar kümesi
+
1 küçük
# küçük veya eşit
2 büyük
$ büyük veya eşit
h yükseklik
306
P ^Ah A olayının olasılığı
C ^n, rh n nin r li kombinasyon sayısı
// paralel
= dik
n! n faktöriyel
P ^n, rh n nin r li permütasyon sayısı
o bileşke işlemi
AB AB doğru parçasının uzunluğu
A ^x, yh A noktasının koordinatları
A ^ABCDh ABCD dörtgeninin alanı
D diskriminant
i sanal sayı birimi
C karmaşık sayılar kümesi
z z karmaşık sayısının eşleniği
P ^xh P polinomu
7ABA AB doğru parçası
br birim
br2 birimkare
br 3
birimküp
 KAYNAKÇA
Ana Britannica Ansiklopedisi; Baki, A. (2008). Kuramdan Uygulamaya Matematik Eğitimi.
Anton, H. J., Elementary Linear Algebra, Wiley&Sons. Canada: 1991.
Billstein, R. ve J. Williamson. Mathematics, McDougal Little, 2008.
Brown, R.G., Advanced Mathematics. Boston: Houghton Mifflin Company, 1994.
Foresma, S., Exploring Mathematics. USA: 1994.
Jurgensen, R. C., R. G. Brown. Geometry. USA: Houghton, 1988.
Larson, R., L. Boswell, T. D. Kanold, L. Stıff. Geometry. USA: Mcdougal Litteli, 2007.
Meydan Larousse, C 8, s. 536.
Nakatani N., F. Nassiet, J. C. Perrinaud, D. Porte, L. Rivoallan. Mathematiques. Paris: Didier, 1994.
Ortaöğretim Matematik Dersi (9,10,11 ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı. Ankara: MEB, 2018.
Pat, H., The Changing Role Of The Teachers. The Journal, Nov.2000 Vol.28.
Sertöz, S., Matematiğin Aydınlık Dünyası. Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2011.
Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
Yazım Kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012.

GENEL AĞ KAYNAKÇA

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/30996 Erişim tarihi: 15.05.2022

www.https://astronomi.itu.edu.tr/tarihte-bugun/pierre-simon-marquis-de-laplace/ Erişim tarihi:
15.05.2022
www.https://islamansiklopedisi.org.tr/sabit-b-kurre Erişim tarihi: 15.05.2022

GÖRSEL KAYNAKÇA

Sayfa 11 Yayınevi arşivi Sayfa 146 Yayınevi arşivi

Sayfa 12 Yayınevi arşivi Sayfa 155 Yayınevi arşivi
Sayfa 13 Yayınevi arşivi Sayfa 209 Yayınevi arşivi
Sayfa 19 Yayınevi arşivi Sayfa 210 Yayınevi arşivi
Sayfa 45 Yayınevi arşivi Sayfa 217 Yayınevi arşivi
Sayfa 58 Yayınevi arşivi Sayfa 276 Yayınevi arşivi
Sayfa 59 Yayınevi arşivi Sayfa 277 Yayınevi arşivi
Sayfa 73 Yayınevi arşivi Sayfa 278 Yayınevi arşivi
Sayfa 88 Yayınevi arşivi Sayfa 282 Yayınevi arşivi
Sayfa 94 Yayınevi arşivi
Sayfa 117 Yayınevi arşivi
Sayfa 118 Yayınevi arşivi

307