Chöông 1:

MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN

VEÀ NHAØ NÖÔÙC

Chöông naøy coù caùc noäi dung sau:

1.1. Khaùi nieäm, ñaëc tröng cuûa nhaø nöôùc.

1.2. Hình thöùc nhaø nöôùc
1.3. Boä maùy nhaø nöôùc nöôùc Coäng hoøa Xaõ
hoäi Chuû nghóa Vieät Nam.

1
 1.1 Khaùi nieäm, ñaëc tröng cuûa nhaø nöôùc.
1.1.1 Khaùi nieäm veà nhaø nöôùc.
Theo quan ñieåm cuûa chuû nghóa Maùc- Leâ nin, nhaø nöôùc
ñöôïc xem laø moät hieän töôïng lòch söû, xuaát hieän vaø toàn taïi trong
nhöõng ñieàu kieän kinh teá, xaõ hoäi nhaát ñònh.
Trong thôøi kì nguyeân thuûy, chöa xuaát hieän nhaø nöôùc. Söï
phaùt trieån coâng cuï saûn xuaát vaøo cuoái thôøi kì nguyeân thuûy maø
ñaëc tröng laø vieäc thay theá coâng cuï baèng ñaù sang coâng cuï baèng
kim loaïi, ñaõ môû ra khaû naêng caù theå hoùa lao ñoäng; töùc laø thay vì
phaûi hôïp söùc nhieàu ngöôøi, thì nay moät ngöôøi coù theå töï mình taïo
ra saûn phaåm; laøm rieâng aên rieâng coù lôïi hôn laøm chung aên chung.
Ñieàu naøy daãn ñeán heä quaû xaõ hoäi laø: chaám döùt söï bình ñaúng töï
nhieân giöõa con ngöôøi vaø hình thaønh nhöõng nhoùm ngöôøi coù
quyeàn lôïi ban ñaàu laø khaùc nhau, sau ñoù laø xung ñoät nhau. Xaõ
hoäi daàn daàn bò phaân cöïc thaønh keû giaøu, ngöôøi ngheøo; manh nha
cuûa nhöõng xung ñoät mang tính giai caáp. Ñeå baûo veä quyeàn lôïi
cuûa mình, caùc theá löïc naém quyeàn thoáng trò veà kinh teá laäp ra moät
boä maùy söû duïng baïo löïc ñeå traán aùp caùc theá löïc choáng ñoái khaùc,
höôùng xaõ hoäi phaùt trieån theo nhöõng quan nieäm vaø lôïi ích cuûa
löïc löôïng thoáng trò. Cuøng vôùi thôøi gian, boä maùy aáy ñöôïc hoaøn
thieän vaø trôû thaønh nhaø nöôùc.
Theo F.Engels, nhaø nöôùc khoâng phaûi laø theá löïc beân
ngoaøi gaùn gheùp vaøo xaõ hoäi. Noù laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi phaùt
trieån ñeán moät giai ñoaïn nhaát ñònh. Noù laø söï thöøa nhaän raèng xaõ
hoäi ñoù bò kìm haõm trong moät söï maâu thuaãn vôùi baûn thaân noù maø
khoâng sao giaûi quyeát ñöôïc, raèng xaõ hoäi ñoù ñaõ bò phaân chia
thaønh nhöõng cöïc ñoái laäp khoâng theå ñieàu hoøa maø xaõ hoäi ñoù
khoâng ñuû söùc ñeå thoaùt ra ñöôïc. Nhöng muoán cho nhöõng ñoái
töôïng ñoù, nhöõng giai caáp coù quyeàn lôïi maâu thuaãn nhau ñoù
khoâng ñi ñeán choã tieâu dieät laãn nhau vaø tieâu dieät luoân caû xaõ hoäi
2
trong moät cuoäc ñaáu tranh voâ ích thì caàn phaûi coù moät löïc löôïng
töïa hoà nhö ñöùng treân xaõ hoäi, coù nhieäm vuï laøm dòu söï xung ñoät
ñoù, vaø giöõ cho söï xung ñoät naèm trong khuoân khoå “traät töï”. Löïc
löôïng ñoù chính laø nhaø nöôùc.
Lyù luaän maùc-xít ñaëc bieät nhaán maïnh ñeán khía caïnh kinh
teá - xaõ hoäi cuûa söï ra ñôøi vaø toàn taïi cuûa nhaø nöôùc. Ñieàu naøy coù yù
nghóa phöông phaùp luaän trong vieäc xaùc ñònh baûn chaát giai caáp
cuûa nhaø nöôùc. Nhaø nöôùc ra ñôøi vaø toàn taïi trong ñieàu kieän xaõ
hoäi coù giai caáp; noù laø “saûn phaåm vaø bieåu hieän cuûa nhöõng maâu
thuaãn giai caáp khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc”. Nghieân cöùu lòch söû
cuûa caùc nhaø nöôùc töø thôøi kyø coå ñaïi nhö nhaø nöôùc Athens,
Roma,… ñeán caùc nhaø nöôùc phong kieán, tö saûn coù theå thaáy roõ baûn
chaát giai caáp cuûa nhaø nöôùc. Taát nhieân, ôû moãi thôøi ñaïi khaùc
nhau, söï hình thaønh vaø toàn taïi cuûa nhaø nöôùc coøn chòu söï chi phoái
cuûa nhieàu yeáu toá nhö truyeàn thoáng lòch söû, hoaøn caûnh ñòa lyù vaø
ñaëc bieät laø töông quan giöõa caùc löïc löôïng trong xaõ hoäi; nhöng
xeùt veà baûn chaát, nhaø nöôùc luoân luoân gaén lieàn vôùi caùc lôïi ích giai
caáp.
Chuû nghóa Maùc - Leâ nin cho raèng, xeùt veà baûn chaát, nhaø
nöôùc laø moät coâng cuï baûo veä quyeàn thoáng trò cuûa giai caáp naøy
ñoái vôùi giai caáp khaùc. Söï thoáng trò giai caáp thöôøng ñöôïc theå
hieän döôùi ba khía caïnh:
- Söï thoáng trò veà kinh teá,
- Söï thoáng trò veà chính trò,
- Söï thoáng trò veà tö töôûng.
Trong caû ba khía caïnh treân, nhaø nöôùc vöøa laø muïc tieâu,
vöøa laø coâng cuï cuaû giai caáp thoáng trò ñeå hôïp phaùp hoùa yù chí vaø
aùp ñaët quyeàn löïc cuûa mình leân toaøn xaõ hoäi.

3
 Toùm laïi, “Nhaø nöôùc laø moät boä maùy quyeàn löïc ñaëc bieät
do giai caáp thoáng trò laäp ra ñeå duy trì vieäc thoáng trò veà kinh teá,
chính trò, tö töôûng ñoái vôùi toaøn boä xaõ hoäi”.
1.1.2. Ñaëc tröng cô baûn cuûa nhaø nöôùc:
Nhaø nöôùc coù caùc ñaëc tröng sau ñaây:
1.1.2.1. Nhaø nöôùc laø moät boä maùy quyeàn löïc coâng coäng ñaëc bieät.
Chính quyeàn laø bieåu töôïng caên baûn cuûa söùc maïnh quyeàn
löïc ñoù. Nhaø nöôùc xaây döïng heä thoáng cô quan quaûn lyù caùc lónh
vöïc khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Nhaø nöôùc xaây döïng moät ñoäi
nguõ quaûn lyù haønh chính, xaây döïng quaân ñoäi, caûnh saùt ñeå baûo veä
caùc quyeàn lôïi cuûa giai caáp thoáng trò v.v… Nhaø nöôùc xaây döïng vaø
aùp duïng caùc bieän phaùp cöôõng cheá nhaèm duy trì xaõ hoäi theo
nhöõng khuoân maãu ñöôïc vaïch ra treân cô sôû yù chí vaø quyeàn lôïi
cuûa giai caáp maø nhaø nöôùc laø ngöôøi ñaïi dieän.
1.1.2.2. Nhaø nöôùc coù chuû quyeàn quoác gia.
Ñaëc tröng chuû quyeàn quoác gia ñöôïc nhìn nhaän töø hai khía
caïnh: Khía caïnh höôùng noäi, chuû quyeàn quoác gia theå hieän söï phaân
chia daân cö theo laõnh thoå thaønh caùc ñôn vò haønh chính. Khaùc vôùi
caùc toå chöùc thò toäc, boä laïc toàn taïi treân cô sôû huyeát thoáng, quyeàn
löïc nhaø nöôùc taùc ñoäng ñeán toaøn boä cö daân treân laõnh thoå thuoäc chuû
quyeàn khoâng phaân bieät huyeát thoáng. Ñaëc tröng naøy laøm xuaát hieän
moái quan heä giöõa töøng caù nhaân trong coäng ñoàng vôùi nhaø nöôùc.
Moái quan heä naøy theå hieän döôùi daïng caùc quyeàn vaø nghóa vuï cô
baûn cuûa coâng daân do luaät phaùp quy ñònh.
Khía caïnh höôùng ngoaïi, chuû quyeàn quoác gia theå hieän
quyeàn ñoäc laäp, töï chuû cuûa nhaø nöôùc treân moät laõnh thoå xaùc ñònh;
quyeàn ñoäc laäp haønh xöû caùc vaán ñeà ñoái noäi, ñoái ngoaïi khoâng phuï
thuoäc vaøo caùc theá löïc beân ngoaøi. Yeáu toá chuû quyeàn quoác gia coù

4
moät yù nghóa quan troïng trong thôøi kyø hoäi nhaäp quoác teá hieän nay.
Noù chi phoái chính saùch cuûa caùc nhaø nöôùc trong quan heä vôùi caùc
nöôùc khaùc cuõng nhö quan heä vôùi caùc toå chöùc quoác teá.
1.1.2.3. Nhaø nöôùc xaùc ñònh caùc loaïi thueá, toå chöùc vieäc thu
thueá ñeå xaây döïng ngaân saùch quoác gia, phuïc vuï cho boä maùy nhaø
nöôùc vaø caùc chöông trình ñaàu tö phaùt trieån.
Thueá laø moät hoaït ñoäng ñaëc tröng cuûa baát kyø nhaø nöôùc
naøo trong lòch söû. Söï khaùc bieät giöõa caùc nhaø nöôùc khoâng naèm ôû
choã nhaø nöôùc coù thu thueá hay khoâng maø laø ôû muïc ñích thu thueá,
phöông thöùc quaûn lyù vaø khaû naêng cuûa chính quyeàn trong vieäc
ñaûm baûo söû duïng hieäu quaû nguoàn thu töø xaõ hoäi ñeå phuïc vuï cho
nhöõng lôïi ích coâng coäng.
1.1.2.4. Nhaø nöôùc ñaët ra heä thoáng phaùp luaät vaø ñieàu haønh
xaõ hoäi treân cô sôû heä thoáng phaùp luaät ñoù.
Laø coâng cuï chuû yeáu cuûa nhaø nöôùc ñeå quaûn lyù xaõ hoäi,
phaùp luaät laø toång theå caùc quy taéc coù tính chaát baét buoäc chung do
nhaø nöôùc ñaët ra vaø baûo ñaûm thöïc hieän baèng caùc bieän phaùp
cöôõng cheá. Phaùp luaät phaûn aùnh yù chí vaø caùc quyeàn lôïi cuûa caùc
theá löïc thoáng trò nhaø nuôùc. Vì vaäy moãi nhaø nöôùc khaùc nhau ñeàu
coù heä thoáng phaùp luaät cuûa mình. Baûn chaát giai caáp cuûa nhaø
nöôùc phaûn aùnh khaù roõ neùt trong baûn chaát cuûa phaùp luaät.

1.2. Hình thöùc nhaø nöôùc

Hình thöùc nhaø nöôùc laø caùch thöùc toå chöùc boä maùy quyeàn
löïc nhaø nöôùc vaø phöông phaùp thöïc hieän quyeàn löïc nhaø nöôùc.
Hình thöùc nhaø nöôùc ñöôïc theå hieän chuû yeáu ôû ba khía caïnh: hình
thöùc chính theå, hình thöùc caáu truùc nhaø nöôùc vaø cheá ñoä chính trò.
1.2.1 Hình thöùc chính theå.

5
 Khaùi nieäm hình thöùc chính theå phaûn aùnh caùch thöùc vaø
trình töï laäp ra caùc cô quan toái cao cuûa nhaø nöôùc vaø moái lieân heä
giöõa caùc cô quan ñoù trong boä maùy nhaø nöôùc. Trong lòch söû, coù
hai hình thöùc chính theå cô baûn laø: quaân chuû vaø coäng hoøa.
- Chính theå quaân chuû: Ñaëc tröng cuûa hình thöùc chính theå
quaân chuû laø quyeàn luïc toái cao cuûa nhaø nöôùc taäp trung trong tay
moät ngöôøi, ñoù laø vua (hoaøng ñeá) theo nguyeân taéc cha truyeàn
con noái. Hình thöùc chính theå quaân chuû laïi ñöôïc chia thaønh quaân
chuû tuyeät ñoái vaø quaân chuû töông ñoái (quaân chuû laäp hieán).
+ Quaân chuû tuyeät ñoái: Laø hình thöùc chính theå ñieån hình
cuûa nhaø nöôùc phong kieán, nhaát laø phong kieán phöông Ñoâng.
Toaøn boä quyeàn löïc thuoäc veà nhaø vua. Nhaø vua naém caû haønh
phaùp, laäp phaùp, khoâng coù giôùi haïn quyeàn löïc.
+ Quaân chuû töông ñoái (laäp hieán): Beân caïnh vua coøn coù
nghò vieän vaø hieán phaùp do nghò vieän xaây döïng haïn cheá moät
phaàn quyeàn löïc cuûa vua. Söï ra ñôøi cuûa chính theå quaân chuû laäp
hieán phaûn aùnh töông quan löïc löôïng giöõa giai caáp tö saûn vôùi
giai caáp ñòa chuû phong kieán. Do giai caáp tö saûn chöa ñuû maïnh
ñeå trôû thaønh löïc löôïng duy nhaát thoáng trò xaõ hoäi; vì vaäy noù caàn
thoûa hieäp vôùi giai caáp ñòa chuû, quyù toäc voán ñaõ luïi taøn veà kinh teá
nhöng vaãn coøn giöõ nhieàu quyeàn bính. ÔÛ caùc nöôùc chaâu AÂu nhö
Anh, Haø Lan, Thuïy Ñieån, Taây Ban Nha… quyeàn löïc cuûa nhaø vua
ban ñaàu bò haïn cheá bôûi Nghò vieän; tuy nhieân, cuøng vôùi söï phaùt
trieån cuûa chuû nghóa tö baûn, quyeàn löïc naøy ngaøy caøng giaûm daàn
vaø hieän nay chæ ñôn thuaàn mang tính chaát truyeàn thoáng, nghi leã.
Khoa hoïc veà nhaø nöôùc coøn phaân chia chính theå quaân chuû
laäp hieán thaønh hai daïng thöùc; ñoù laø chính theå quaân chuû nhò hôïp
vaø chính theå quaân chuû ñaïi nghò. Söï phaân chia naøy chuû yeáu döïa
vaøo möùc ñoä quyeàn haïn cuûa nhaø vua vôùi tö caùch laø nguyeân thuû
quoác gia. Trong chính theå quaân chuû nhò hôïp, nhaø vua cuõng coøn
6
nhieàu quyeàn haïn trong lónh vöïc haønh phaùp (hieän nay hình thöùc
chính theå naøy khoù tìm thaáy trong caùc nhaø nöôùc phöông taây); coøn
trong chính theå quaân chuû ñaïi nghò, nhaø vua bò haïn cheá caû trong
laäp phaùp laãn haønh phaùp. Thaäm chí coù nhöõng quoác gia, luaät phaùp
coøn haïn cheá caû khaû naêng tham chính cuûa hoaøng gia. Caâu noùi
thöôøng ñöôïc löu truyeàn: nhaø vua trò vì nhöng khoâng cai trò phaûn
aùnh chính xaùc quyeàn löïc cuûa nhaø vua trong hình thöùc chính theå
naøy.
- Chính theå coäng hoøa: Ñaëc ñieåm cuûa chính theå naøy laø
quyeàn löïc toái cao cuûa nhaø nöôùc taäp trung khoâng phaûi vaøo moät
ngöôøi maø laø moät taäp theå ñöôïc baàu ra theo nhieäm kyø. Trong lòch
söû coù hai chính theå coäng hoøa laø coäng hoøa quyù toäc (cô quan toái
cao nhaø nöôùc chæ do taàng lôùp quyù toäc baàu ra) vaø coäng hoøa daân
chuû (toaøn daân tham gia baàu ra cô quan quyeàn löïc toái cao).
Coäng hoøa quyù toäc laø moät hình thöùc chính theå toàn taïi ôû
moät vaøi quoác gia trong thôøi kyø coå ñaïi. Ñieån hình nhaát laø nhaø
nöôùc coäng hoøa quyù toäc La-Maõ (Theá kyû thöù VI ñeán theá kyû thöù I
tröôùc coâng nguyeân), trong ñoù Vieän nguyeân laõo (coù vai troø nhö
nghò vieän) laø cô quan quyeàn löïc, ñöôïc baàu ra bôûi nhöõng ngöôøi
giaøu coù trong xaõ hoäi.
Hình thöùc chính theå phoå bieán nhaát treân theá giôùi ngaøy nay
laø coäng hoøa daân chuû. Trong caùc nhaø nöôùc tö saûn phöông taây,
chính theå coäng hoøa daân chuû coù hai daïng: coäng hoøa toång thoáng
vaø coäng hoøa ñaïi nghò. Trong chính theå coäng hoøa toång thoáng,
toång thoáng do daân tröïc tieáp baàu ra; vöøa laø nguyeân thuû quoác gia
vöøa laø ngöôøi ñöùng ñaàu chính phuû. Hoa Kyø vaø moät soá nhaø nöôùc ôû
chaâu Myõ la-tinh hieän ñöôïc toå chöùc theo hình thöùc chính theå naøy.
Hình thöùc chính theå coäng hoøa ñaïi nghò phoå bieán ôû chaâu
AÂu nhö Coäng hoaø Lieân Bang Ñöùc, Coäng hoaø Italia, Coäng hoaø
AÙo,…. Ñaëc tröng cuûa hình thöùc naøy laø vai troø cuûa nghò vieän raát
7
lôùn. Nghò vieän baàu toång thoáng vaø thoâng thöôøng chính ñaûng naøo
chieám ña soá gheá trong nghò vieän seõ ñöôïc cöû thuû töôùng. Caùc
thaønh vieân chính phuû ñöôïc boå nhieäm treân cô sôû töông quan giöõa
caùc löïc löôïng chính trò trong nghò vieän. Toång thoáng trong chính
theå coäng hoøa ñaïi nghò coù quyeàn löïc haïn cheá.
Ngoaøi chính theå coäng hoøa toång thoáng vaø coäng hoøa ñaïi
nghò vöøa neâu, ôû moät soá nöôùc nhö Coäng hoøa Phaùp, Coäng hoøa
Lieân bang Nga,… coù moät soá ñaëc thuø, mang tính chaát hoãn hôïp
giöõa hai hình thöùc chính theå treân.
Taát caû caùc nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ñeàu xaây döïng
chính theå coäng hoøa daân chuû. Tuy nhieân, do baûn chaát giai caáp
cuûa mình, chính theå coäng hoøa daân chuû cuûa nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû
nghóa phaûn aùnh quyeàn laøm chuû cuûa giai caáp coâng nhaân vaø giai
caáp noâng daân – laø nhöõng löïc löôïng chieám tuyeät ñaïi ña soá trong
xaõ hoäi. Chính theå coäng hoøa daân chuû ôû caùc nöôùc xaõ hoäi chuû
nghóa nhö Vieät Nam, Trung Quoác, ngoaøi nhöõng ñieåm chung cuûa
chính theå coäng hoaø daân chuû, coøn mang moät soá ñaëêc thuø. Vai troø
cuûa quoác hoäi trong chính theå coäng hoaø daân chuû xaõ hoäi chuû nghóa
khoâng gioáng hoaøn toaøn vôùi quoác hoäi cuûa chính theå coäng hoaø
toång thoáng vaø coäng hoaø ñaïi nghò. Trong caùc nhaø nöôùc xaõ hoäi
chuû nghóa, chaúng haïn nhö nhaø nöôùc Vieät Nam, quoác hoäi coù vai
troø raát to lôùn. Xuaát phaùt töø quan ñieåm taát caû quyeàn löïc nhaø nöôùc
thuoäc veà nhaân daân; nhaân daân thöïc hieän quyeàn löïc cuûa mình
thoâng qua cô quan ñaïi bieåu cao nhaát laø quoác hoäi; Hieán phaùp
2013 xaùc ñònh Quoác hoäi laø cô quan quyeàn löïc nhaø nöôùc cao
nhaát, quyeát ñònh nhöõng chính saùch cô baûn veà ñoái noäi vaø ñoái
ngoaïi, quy ñònh veà toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa caùc thaønh phaàn
trong boä maùy nhaø nöôùc nhö: Chuû tòch nöôùc, Chính phuû, Toaø aùn
nhaân daân, vieän Kieåm saùt nhaân daân vaø chính quyeàn ñòa phöông.
Quoác hoäi coù quyeàn baàu, mieãn nhieäm, baõi nhieäm caùc chöùc danh
laõnh ñaïo quan troïng trong boä maùy nhaø nöôùc nhö Chuû tòch nöôùc,
8
Thuû töôùng, Chaùnh aùn Toaø aùn nhaân daân toái cao, Vieän tröôûng
vieän Kieåm saùt nhaân daân toái cao.

1.2.2. Hình thöùc caáu truùc nhaø nöôùc

Hình thöùc caáu truùc nhaø nöôùc laø caùch thöùc toå chöùc boä
maùy nhaø nöôùc theo caùc ñôn vò haønh chính- laõnh thoå vaø vieäc xaùc
ñònh moái lieân heä giöõa caùc cô quan nhaø nöôùc, giöõa trung öông vaø
ñòa phöông.
Coù hai hình thöùc caáu truùc nhaø nöôùc laø: nhaø nöôùc ñôn
nhaát vaø nhaø nöôùc lieân bang.
- Nhaø nöôùc ñôn nhaát: laø nhaø nöôùc coù moät heä thoáng
quyeàn löïc thoáng nhaát theå hieän qua heä thoáng caùc cô quan töø
trung öông ñeán ñòa phöông. Caùc ñòa phöông ñöôïc toå chöùc thaønh
tænh, huyeän, xaõ. Trong nhaø nöôùc ñôn nhaát chæ coù moät hieán phaùp
vaø moät heä thoáng phaùp luaät chung. Taát caû cô quan nhaø nöôùc caùc
caáp ñeàu phaûi tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc vaø quy ñònh chung do
nhaø nöôùc trung öông ñònh ra. Caùc quoác gia nhö Vieät Nam,
Phaùp,… laø nhaø nöôùc ñôn nhaát.
- Nhaø nöôùc lieân bang: laø nhaø nöôùc do nhieàu nöôùc thaønh
vieân hôïp laïi vôùi nhau. Nhaø nöôùc lieân bang coù hai heä thoáng
quyeàn löïc vaø luaät phaùp: heä thoáng cuûa lieân bang vaø heä thoáng cuûa
töøng bang. Heä thoáng quyeàn löïc vaø luaät phaùp cuaû nhaø nöôùc lieân
bang coù tính nguyeân taéc chung vaø coù hieäu löïc toái cao. Ñieån hình
cuûa hình thöùc nhaø nöôùc lieân bang laø nhaø nöôùc Hôïp chuûng quoác
Hoa Kyø, Coäng hoøa Lieân bang Ñöùc, Coäng hoøa Lieân bang Nga…
1.2.3. Cheá ñoä chính trò
Cheá ñoä chính trò laø toång theå caùc phöông phaùp, thuû ñoaïn
maø caùc cô quan nhaø nöôùc söû duïng ñeå thöïc hieän quyeàn löïc nhaø
9
nöôùc. Tuøy thuoäc vaøo baûn chaát giai caáp cuûa nhaø nöôùc cuõng nhö
hoaøn caûnh chính trò, töông quan löïc löôïng trong xaõ hoäi maø caùc
nhaø nöôùc coù theå söû duïng nhöõng phöông phaùp thuû doaïn khaùc
nhau. Trong lòch söû toàn taïi cuûa caùc nhaø nöôùc chuû noâ vaø phong
kieán, cheá ñoä chính trò mang ñaäm tính chaát quaân phieät, haø khaéc;
nhaèm thuû tieâu moïi löïc löôïng choáng ñoái. Nhaø nöôùc tö saûn trong
moät soá thôøi ñieåm nhaát ñònh cuõng ñaõ aùp duïng caùc phöông phaùp
cai trò daân chuû. Tuy nhieân khi cuoäc ñaáu tranh cuûa giai caáp coâng
nhaân noåi leân, ñaëc bieät laø nhöõng cuoäc ñaáu tranh coù toå chöùc ñöôïc
laõnh ñaïo bôûi caùc ñaûng coäng saûn, nhaø nöôùc tö saûn ñaõ söû duïng
nhieàu phöông phaùp cai trò phaûn daân chuû, quaân phieät.

1.3. Boä maùy nhaø nöôùc nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû
nghóa Vieät Nam.
1.3.1. Khaùi nieäm boä maùy nhaø nöôùc
Moãi nhaø nöôùc, khi thöïc hieän caùc chöùc naêng cuûa mình,
nhaát thieát phaûi xaây döïng heä thoáng caùc cô quan, toå chöùc. Caùc cô
quan naøy ñöôïc giao ñaûm traùch nhieàu lónh vöïc khaùc nhau nhö laäp
phaùp, haønh phaùp, tö phaùp. Maëc duø moãi loaïi cô quan noùi treân
ñeàu coù chöùc naêng rieâng, nhöng taát caû ñeàu thoáng nhaát trong vieäc
thöïc hieän caùc chöùc naêng chung cuûa moät nhaø nöôùc. Yeáu toá naøy
raát quan troïng; ñaûm baûo cho söï thoáng nhaát cuûa caùc cô quan nhaø
nöôùc duø chuùng thuoäc nhieàu ngaønh, nhieàu caáp khaùc nhau. Ñeå
dieãn ñaït söï toàn taïi vaø hoaït ñoäng mang tính heä thoáng cuûa caùc cô
quan, toå chöùc noùi treân, khoa hoïc phaùp lyù söû duïng khaùi nieäm boä
maùy nhaø nöôùc.
Nhö vaäy, “Boä maùy nhaø nöôùc laø moät heä thoáng caùc cô
quan nhaø nöôùc thuoäc caùc lónh vöïc khaùc nhau töø trung öông
xuoáng ñòa phöông; ñöôïc thaønh laäp, toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo
nhöõng nguyeân taéc chung, thoáng nhaát; nhaèm thöïc hieän caùc chöùc
naêng do baûn chaát cuûa nhaø nöôùc quy ñònh”.
10
 Khaùi nieäm boä maùy nhaø nöôùc nhö treân cho thaáy coù hai
khía caïnh:
Moät laø, noùi ñeán boä maùy nhaø nöôùc töùc laø noùi ñeán toång theå
caùc cô quan nhaø nöôùc hoaït ñoäng trong nhieàu lónh vöïc vaø nhieàu
caáp khaùc nhau. Moãi cô quan nhaø nöôùc ñeàu coù chöùc naêng rieâng,
do yeâu caàu cuûa coâng vieäc quaûn lyù xaõ hoäi ñoøi hoûi. Chaúng haïn,
trong lónh vöïc haønh phaùp coù caùc cô quan nhö caùc boä, sôû thöïc
hieän caùc chöùc naêng quaûn lyù veà kinh teá, vaên hoùa, quoác phoøng, an
ninh,…; lónh vöïc tö phaùp coù caùc cô quan nhö toøa aùn,… Söï ña daïng
trong lónh vöïc hoaït ñoäng vaø söï phaân chia thaønh töøng caáp laø ñaëc
ñieåm noåi baät khi noùi ñeán boä maùy nhaø nöôùc.
Hai laø, taát caû caùc loaïi cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc
ñeàu phaûi ñöôïc thieát keá thoáng nhaát, döïa treân nhöõng nguyeân taéc
chung do baûn chaát cuûa nhaø nöôùc chi phoái. Ñaây laø moät yeâu caàu
tuyeät ñoái caàn thieát, maø neáu khoâng coù noù, caùc cô quan trong boä
maùy nhaø nöôùc seõ khoâng ñöôïc ñònh höôùng, daãn ñeán maâu thuaãn
nhau vaø trieät tieâu hieäu quaû quaûn lyù xaõ hoäi. Nhöõng nguyeân taéc
chung ñoùng vai troø nhaân toá keát noái caùc cô quan nhaø nöôùc voán
khaùc bieät nhau veà chöùc naêng thaønh moät heä thoáng, vaän haønh
theo muïc tieâu chung vaø haøi hoøa nhau trong phaân coâng, toå chöùc.
Boä maùy nhaø nöôùc trong thôøi kyø chieám höõu noâ leä nhìn
chung laø ñôn giaûn vaø chöa coù söï phaân bieät roõ raøng veà chöùc naêng
cuûa töøng loaïi cô quan. Moät cô quan nhaø nöôùc coù theå ñaûm nhaän
ñoàng thôøi caû vieäc xaây döïng caùc quy ñònh phaùp luaät, toå chöùc,
thöïc hieän caùc quy ñònh ñoù, ñoàng thôøi cuõng laø quan toøa ñeå xeùt xöû
ngöôøi vi phaïm. Caøng veà sau, ôû moät soá nhaø nöôùc nhö Athens,
Roma ñaõ böôùc ñaàu coù söï phaân coâng, chuyeân moân hoùa chöùc
naêng cuûa caùc loaïi cô quan nhaø nöôùc.
Boä maùy nhaø nöôùc phong kieán, duø laø phong kieán taäp
quyeàn hay phong kieán phaân quyeàn, caùt cöù, ñeàu do vua ñöùng
11
ñaàu. Vua ñöôïc thöøa nhaän quyeàn löïc tuyeät ñoái, naém trong tay
quyeàn laäp phaùp, quyeàn haønh phaùp vaø quyeàn tö phaùp. Heä thoáng
caùc quan laïi ôû trung öông (trieàu ñình) vaø caùc ñòa phöông ñeàu do
nhaø vua boå nhieäm, mieãn nhieäm hoaëc caùch chöùc; laø ngöôøi giuùp
vieäc cho nhaø vua trong vieäc cai trò ñaát nöôùc.
Boä maùy nhaø nöôùc tö saûn coù söï khaùc bieät veà chaát so vôùi
caùc nhaø nöôùc tröôùc ñoù. Neàn taûng caên baûn ñeå xaây döïng boä maùy
nhaø nöôùc tö saûn laø nguyeân taéc phaân quyeàn. Nhaän thöùc veà nhöõng
haïn cheá cuûa cheá ñoä ñoäc quyeàn phong kieán, caùc lyù thuyeát gia tö
saûn chuû tröông phaân chia boä maùy nhaø nöôùc thaønh ba nhaùnh
quyeàn löïc vöøa ñoäc laäp nhau vöøa cheá öôùc laãn nhau. Theo ñoù, cô
quan laäp phaùp coù chöùc naêng soaïn thaûo vaø ban haønh luaät; cô
quan haønh phaùp toå chöùc thöïc hieän luaät vaø cô quan tö phaùp (toøa
aùn) naém quyeàn xeùt xöû. Nhìn treân khía caïnh kyõ thuaät, roõ raøng
nguyeân taéc phaân quyeàn coù nhöõng giaù trò to lôùn; tuy nhieân trong
thöïc teá, caùc quyeàn lôïi giai caáp vaø ñaûng phaùi ñaõ laøm haïn cheá raát
nhieàu nhöõng giaù trò tích cöïc cuûa nguyeân taéc naøy.
Boä maùy nhaø nöôùc XHCN nhaán maïnh nguyeân taéc quyeàn
löïc thuoäc veà nhaân daân maø ñaïi dieän laø heä thoáng cô quan daân cöû.
Ñaây laø cô quan quyeàn löïc nhaø nöôùc; coù nhieäm vuï thieát keá toaøn
boä caùc cô quan trong caùc ngaønh, lónh vöïc. Nhö vaäy, boä maùy nhaø
nöôùc XHCN khoâng coù söï phaân quyeàn nhö trong boä maùy nhaø
nöôùc tö saûn maø chæ laø söï phaân coâng, phaân nhieäm nhaèm ñaûm baûo
tính taäp trung vaø nhaát quaùn trong vieäc thöïc hieän caùc muïc tieâu
xaõ hoäi chuû nghóa.
1.3.2. Caùc loaïi cô quan nhaø nöôùc:
Cô quan nhaø nöôùc laø boä phaän caáu thaønh cuûa boä maùy nhaø
nöôùc; coù cô caáu toå chöùc chaët cheõ, thöïc hieän caùc chöùc naêng
nhieäm vuï rieâng, ñöôïc quy ñònh bôûi hieán phaùp vaø caùc ñaïo luaät veà
toå chöùc nhaø nöôùc khaùc. Thöïc tieãn lòch söû cho thaáy moãi nhaø nöôùc
12
ñeàu coù nhöõng ñaëc thuø trong vieäc thieát keá caùc cô quan cuûa boä
maùy nhaø nöôùc; tuy nhieân, nhìn chung cuõng ñeàu coù moät soá ñieåm
gioáng nhau. Coù theå neâu leân moät soá loaïi cô quan chuû yeáu sau:
- Nguyeân thuû quoác gia: ÔÛ moãi nöôùc vaø moãi giai ñoaïn
lòch söû khaùc nhau, nguyeân thuû coù theå ñöôïc goïi baèng nhieàu teân
khaùc nhau. Coù theå ñoù laø vua trong chính theå quaân chuû; laø toång
thoáng, chuû tòch nöôùc trong chính theå coäng hoøa; coù khi coøn goïi laø
quoác tröôûng. Quyeàn löïc cuûa nguyeân thuû quoác gia cuõng raát khaùc
nhau. Chaúng haïn, nhaø vua trong cheá ñoä phong kieán coù quyeàn
löïc tuyeät ñoái, coøn trong cheá ñoä quaân chuû laäp hieán, quyeàn haønh
chæ coù yù nghóa töôïng tröng. Toång thoáng trong cheá ñoä coäng hoøa
toång thoáng coù quyeàn haïn raát lôùn vì ngoaøi vai troø laø nguyeân thuû
quoác gia, toång thoáng coøn laø ngöôøi ñöùng ñaàu cô quan haønh phaùp.
Ngöôïc laïi, trong cheá ñoä coäng hoøa ñaïi nghò, toång thoáng do nghò
vieän baàu ra vaø quyeàn löïc raát khieâm toán (CHLB Ñöùc, AÁn Ñoä, I-
xra-en,…). Nhieäm kyø cuûa nguyeân thuû quoác gia cuõng khaùc nhau:
Vua thì aùp duïng hình thöùc cha truyeàn con noái – khoâng xaùc ñònh
nhieäm kyø; caùc nhaø nöôùc ñöông ñaïi, nguyeân thuû quoác gia coù
nhieäm kyø xaùc ñònh. Chaúng haïn, Hoa Kyø quy ñònh nhieäm kyø
toång thoáng laø 4 naêm (moät ngöôøi khoâng theå ñöôïc baàu quaù hai
nhieäm kyø); Coäng hoøa Phaùp, nhieäm kyø toång thoáng laø 5 naêm; chuû
tòch nöôùc cuûa Coäng hoøa XHCN Vieät Nam cuõng coù nhieäm kyø laø
5 naêm.
- Nghò vieän: Laø cô quan ñaïi dieän toái cao cuûa daân. Nghò
vieän naém quyeàn laäp phaùp, pheâ chuaån boä maùy chính phuû, quyeát
ñònh moät soá vaán ñeà troïng ñaïi cuûa quoác gia do hieán phaùp quy
ñònh. Vai troø cuûa nghò vieän trong caùc chính theå coäng hoøa daân
chuû cuõng raát khaùc nhau. Chaúng haïn, nghò vieän caùc nöôùc chaâu
AÂu, Nhaät Baûn coù quyeàn boû phieáu baát tín nhieäm chính phuû; coøn
Nghò vieän Hoa Kyø thì khoâng coù quyeàn naøy. Toång thoáng Hoa Kyø
cuõng ñöôïc hieán phaùp thöøa nhaän quyeàn phuû quyeát caùc ñaïo luaät
13
do quoác hoäi thoâng qua. Tuy nhieân, hieán phaùp Hoa Kyø cuõng
daønh cho caùc uûy ban cuûa nghò vieän moät quyeàn haïn khaù roäng
trong vieäc kieåm tra, giaùm saùt hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan chính
phuû.
Nghò vieän do daân baàu ra, tuy nhieân tuøy thuoäc vaøo cô caáu
toå chöùc nghò vieän maø phöông thöùc baàu cöû cuõng khaùc bieät. ÔÛ caùc
quoác gia theo cheá ñoä löôõng vieän (thöôïng vieän vaø haï vieän) nhö
Hoa Kyø, daân chuùng baàu caùc thaønh vieân haï vieän theo khu vöïc,
hai naêm moät laàn, coøn thöôïng vieän thì phaân boå soá löôïng theo
töøng bang; moãi bang coù hai thöôïng nghò só do daân chuùng cuûa
bang ñoù baàu choïn, nhieäm kyø cuûa thöôïng nghò só laø 6 naêm. Nghò
vieän cuûa nöôùc Coäng hoøa XHCN Vieät Nam – goïi laø Quoác Hoäi –
aùp duïng cô caáu moät vieän.
Chính phuû: Laø cô quan haønh phaùp, chòu traùch nhieäm
quaûn lyù caùc lónh vöïc hoaït ñoäng cuûa xaõ hoäi veà chính trò, an ninh,
quoác phoøng, ngoaïi giao, kinh teá, vaên hoùa, giaùo duïc, y teá
v.v….Vai troø, vò trí cuûa chính phuû trong caùc nhaø nöôùc cuõng raát
khaùc nhau. ÔÛ cheá ñoä coäng hoøa toång thoáng, chính phuû do toång
thoáng laäp neân, giuùp vieäc cho toång thoáng trong hoaït ñoäng haønh
phaùp vaø khoâng phuï thuoäc vaøo nghò vieän. Trong cheá ñoä coäng hoøa
ñaïi nghò, chính phuû ñöôïc thaønh laäp theo nguyeân taéc ñaûng chieám
ña soá trong nghò vieän. Thuû lónh phe ña soá trong nghò vieän
thöôøng ñöôïc môøi laøm thuû töôùng vaø ñöùng ra thaønh laäp chính phuû.
Chính phuû chòu traùch nhieäm tröôùc nghò vieän vaø chòu söï kieåm tra
cuûa nghò vieän. Trong moät soá tröôøng hôïp, nghò vieän coù theå baát tín
nhieäm chính phuû, daãn ñeán söï suïp ñoå chính phuû vaø thay theá baèng
chính phuû khaùc. Trong cheá ñoä coäng hoøa daân chuû ôû caùc nöôùc xaõ
hoäi chuû nghóa, chính phuû laø cô quan chaáp haønh vaø haønh chính
nhaø nöôùc cao nhaát cuûa quoác gia. Thuû töôùng chính phuû do nghò
vieän baàu ra; nghò vieän cuõng giöõ vai troø trong vieäc pheâ chuaån caùc
thaønh vieân chính phuû do thuû töôùng ñeà xuaát.
14
 - Cô quan tö phaùp: ÔÛ ñaây laø noùi ñeán heä thoáng toøa aùn vôùi
chöùc naêng xeùt xöû. Thoâng thöôøng, trong chính theå coäng hoøa daân
chuû ôû phöông taây, toøa aùn coù moät vò trí ñoäc laäp vôùi haønh phaùp vaø
laäp phaùp. Tính chaát ñoäc laäp naøy theå hieän khoâng chæ ôû thuû tuïc boå
nhieäm vaø nhieäm kyø cuûa caùc thaåm phaùn maø quan troïng hôn, laø
tính ñoäc laäp trong xeùt xöû: thaåm phaùn chæ tuaân theo phaùp luaät
trong khi thöïc thi toá tuïng; baûn aùn laø keát quaû cuûa quaù trình tranh
tuïng taïi toøa theo nhöõng nguyeân taéc cuûa luaät toá tuïng. Trong cheá
ñoä daân chuû xaõ hoäi chuû nghóa ôû nöôùc ta, nguyeân taéc toøa aùn xeùt
xöû ñoäc laäp vaø chæ tuaân theo phaùp luaät cuõng ñöôïc nhìn nhaän laø
moät trong nhöõng nguyeân taéc cô baûn ñeå baûo veä quyeàn coâng daân.
Cô caáu cuûa heä thoáng cô quan tö phaùp ôû nhieàu nöôùc cuõng coù
nhöõng dò bieät nhaát ñònh. Ví duï, heä thoáng toøa aùn cuûa coäng hoøa
Phaùp bao goàm: toøa sô thaåm, toøa sô thaåm roäng quyeàn, toøa thöôïng
thaåm vaø toøa aùn toái cao (toøa phaù aùn). Hoa Kyø phaân chia thaønh
hai heä thoáng toøa aùn: Heä thoáng toøa aùn lieân bang goàm coù toøa aùn
toái cao lieân bang, caùc toøa khaùng aùn toå chöùc theo vuøng vaø caùc
toøa aùn quaän; heä thoáng toøa aùn tieåu bang goàm coù: toøa hoøa giaûi,
phaït vi caûnh; toøa aùn sô thaåm cuûa caùc quaän; toøa thöôïng thaåm vaø
toøa aùn toái cao. ÔÛ nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät nam,
heä thoáng toøa aùn nhaân daân chia thaønh ba caáp: Toøa aùn nhaân daân
toái cao, Toøa aùn nhaân daân tænh vaø thaønh phoá tröïc thuoäc trung
öông vaø Toøa aùn nhaân daân huyeän, quaän. Ngoaøi ra, trong heä
thoáng toaø aùn nhaân daân nöôùc ta, coøn coù toøa aùn quaân söï caùc caáp:
Toaø aùn quaân söï trung öông, Toaø aùn quaân söï caáp quaân khu vaø
Toaø aùn quaân söï khu vöïc.
Ngoaøi heä thoáng caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc vöøa
neâu, ñeå thöïc hieän quyeàn löïc thoáng nhaát, ôû caùc ñòa phöông ñeàu
coù boä maùy haønh chính, thöïc hieän vieäc quaûn lyù caùc lónh vöïc cuûa
ñôøi soáng xaõ hoäi taïi ñòa phöông. Vieäc hình thaønh vaø xaùc ñònh
quyeàn haïn cuûa boä maùy naøy cuõng tuøy thuoäc vaøo baûn chaát cuûa

15
nhaø nöôùc vaø theå cheá chính trò, ñöïôc xaùc ñònh trong hieán phaùp. ÔÛ
haàu heát caùc quoác gia, boä maùy haønh chính ñòa phöông ñöôïc thöïc
hieän bôûi ñoäi nguõ coâng chöùc do nhaø nöôùc boå nhieäm vaø traû löông.
Hieän nay ôû nöôùc ta, Hoäi Ñoàng Nhaân Daân caùc caáp ñöôïc xaùc ñònh
laø cô quan quyeàn löïc nhaø nöôùc ôû ñòa phöông; vì vaäy Hoäi Ñoàng
Nhaân Daân coù quyeàn baàu chuû tòch UÛy Ban Nhaân Daân vaø caùc
thaønh vieân cuûa uûy ban. UÛy Ban Nhaân Daân chòu traùch nhieäm
tröôùc cô quan haønh chính nhaø nöôùc caáp treân vaø tröôùc Hoäi Ñoàng
Nhaân Daân cuøng caáp trong vieäc thöïc hieän caùc chöùc naêng, nhieäm
vuï vaø thöïc hieän caùc nghò quyeát cuûa Hoäi Ñoàng Nhaân Daân.
1.3.3. Nhöõng nguyeân taéc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä
maùy nhaø nöôùc XHCN Vieät Nam
Theo tinh thaàn cuûa Hieán phaùp 2013, vieäc toå chöùc vaø hoaït
ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam döïa theo
nhöõng nguyeân taéc sau ñaây:
1.3.3.1. Nguyeân taéc “Taát caû quyeàn löïc nhaø nöôùc thuoäc veà
nhaân daân”.
Ñaây laø nguyeân taéc noùi leân nguoàn goác quyeàn löïc cuûa nhaø
nöôùc vaø baûn chaát giai caáp cuûa nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Nhìn
xuyeân qua lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån caùc quan ñieåm laäp
hieán cuûa nöôùc ta, töø Hieán phaùp 1946, ñeán Hieán phaùp 1959, Hiến
pháp 1980, Hiến pháp 1992 vaø hieän nay laø Hieán phaùp 2013, coù
theå thaáy tö töôûng nhaø nöôùc nhaân daân quaùn trieät trong vieäc toå
chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc. Ñieàu 2 cuûa Hieán phaùp
2013 khaúng ñònh roõ: “Nhaø nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa
Vieät Nam laø nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa cuûa nhaân
daân, do nhaân daân, vì nhaân daân. Taát caû quyeàn löïc nhaø nöôùc
thuoäc veà nhaân daân maø neàn taûng laø lieân minh giöõa giai caáp coâng
nhaân vôùi giai caáp coâng nhaân vaø ñoäi nguõ trí thöùc”. Nguyeân taéc
quyeàn löïc nhaø nöôùc thuoäc veà nhaân daân ñöôïc quaùn trieät trong

16
vieäc toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc. Theo ñoù, Quoác Hoäi vaø Hoäi
Ñoàng Nhaân Daân laø cô quan quyeàn löïc nhaø nöôùc. Caùc cô quan
naøy do nhaân daân baàu ra theo nguyeân taéc phoå thoâng, bình ñaúng,
tröïc tieáp vaø boû phieáu kín. Vôùi tö caùch laø cô quan ñaïi dieän toái
cao, Quoác Hoäi ñöôïc trao quyeàn löïc toái cao trong vieäc toå chöùc vaø
hoaït ñoäng cuûa taát caû caùc cô quan nhaø nöôùc khaùc. Hieän nay,
trong ñöôøng loái xaây döïng nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû
nghóa, vai troø laøm luaät cuûa Quoác Hoäi caøng trôû neân ñaëc bieät quan
troïng. Nhaø nöôùc phaùp quyeàn quaûn lyù xaõ hoäi baèng phaùp luaät;
vieäc baûo ñaûm quyeàn löïc cuûa nhaân daân nhaát thieát phaûi ñöôïc thöïc
hieän thoâng qua phaùp luaät.
Nguyeân taéc “taát caû quyeàn löïc nhaø nöôùc thuoäc veà nhaân
daân” coøn theå hieän ôû choã “Quyeàn löïc nhaø nöôùc laø thoáng nhaát, coù
söï phaân coâng vaø phoái hôïp, kiểm soát giöõa caùc cô quan nhaø nöôùc
trong vieäc thöïc hieän caùc quyeàn laäp phaùp, haønh phaùp, tö phaùp”
(ñieàu 2 Hieán phaùp 2013). Phaân coâng vaø phoái hôïp laø hai yeáu toá
ñaëc thuø chi phoái vieäc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø
nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam; noù khaùc bieät veà cô baûn vôùi
nguyeân taéc phaân quyeàn, voán ñöôïc xem laø nguyeân taéc chuû yeáu
trong toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc tö saûn. Nguyeân taéc “taát caû
quyeàn löïc nhaø nöôùc thuoäc veà nhaân daân” cuõng ñoøi hoûi vieäc taïo
ñieàu kieän ñaày ñuû cho nhaân daân tham gia quaûn lyù nhaø nöôùc.
Nhaân daân phaûi ñöôïc cung caáp ñaày ñuû thoâng tin veà coâng vieäc
nhaø nöôùc; phaûi taïo cô hoäi ñeå nhaân daân tham gia yù kieán, ñeà xuaát
nhöõng giaûi phaùp lieân quan ñeán caùc chính saùch kinh teá, xaõ hoäi
cuûa ñaát nöôùc; nhaân daân phaûi ñöôïc thöïc thi quyeàn giaùm saùt coâng
vieäc nhaø nöôùc. Hieän nay, xu höôùng tieân tieán cuûa vieäc xaây döïng
nhaø nöôùc phaùp quyeàn treân theá giôùi, beân caïnh daân chuû ñaïi dieän
coøn toàn taïi hình thöùc daân chuû tröïc tieáp vôùi möùc ñoä tham gia cuûa
nhaân daân ngaøy caøng taêng xeùt treân caû hai bình dieän: löôïng vaø
chaát. Chuû tröông cuûa nhaø nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa

17
Vieät Nam trong vieäc cuûng coá, xaây döïng nhaø nöôùc phaùp quyeàn
xaõ hoäi chuû nghóa laø trieät ñeå aùp duïng phöông chaâm: daân bieát –
daân baøn – daân laøm – daân kieåm tra. Thöïc hieän toát phöông chaâm
naøy töùc laø goùp phaàn hieän thöïc hoùa nguyeân taéc “ taát caû quyeàn
löïc nhaø nöôùc thuoäc veà nhaân daân”.
1.3.3.2. Nguyeân taéc veà söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng ñoái vôùi nhaø
nöôùc
Ñaây laø nguyeân taéc quan troïng nhaát, quyeát ñònh vieäc toå
chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc coù theo ñuùng nhöõng
ñònh höôùng, muïc tieâu vaø phaûn aùnh ñöôïc baûn chaát cuûa nhaø nöôùc
xaõ hoäi chuû nghóa hay khoâng. Ñieàu 4 cuûa Hieán phaùp 2013 quy
ñònh: “Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam, ñoäi tieân phong cuûa giai caáp
coâng nhaân Vieät Nam, ñoàng thôøi laø ñoäi tieân phong cuûa nhaân daân
lao ñoäng vaø cuûa daân toäc Vieät nam, ñaïi bieåu trung thaønh lôïi ích
cuûa giai caáp coâng nhaân, nhaân daân lao ñoäng vaø cuûa caû daân toäc,
laáy chuû nghóa Maùc-LeâNin vaø tö töôûng Hoà Chí Minh laøm neân
taûng tö töôûng, laø löïc löôïng laõnh ñaïo Nhaø nöôùc vaø xaõ hoäi”.
Noäi dung cuûa nguyeân taéc Ñaûng laõnh ñaïo theå hieän ôû caùc
maët sau ñaây:
- Ñeà ra cöông lónh xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc, ñeà
ra ñöôøng loái, chuû tröông, chính saùch veà caùc maët chính trò, kinh
teá , vaên hoùa, xaõ hoäi, an ninh quoác phoøng ñeå treân cô sôû ñoù nhaø
nöôùc xaây döïng chieán löôïc vaø keá hoaïch hoaït ñoäng.
- Ñònh höôùng vieäc cuûng coá vaø hoaøn thieän toå chöùc hoaït
ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc.
- Giôùi thieäu nhöõng caùn boä coù phaåm chaát, naêng löïc ñeå
nhaân daân löïa choïn vaøo nhöõng vò trí quan troïng cuûa boä maùy nhaø
nöôùc.

18
 - Tuyeân truyeàn, giaùo duïc nhaân daân tích cöïc thöïc hieän
nhieäm vuï ñoái vôùi nhaø nöôùc, tham gia quaûn lyù nhaø nöôùc; Ñaûng
giaùo duïc ñaûng vieân göông maãu, ñi ñaàu trong vieäc thöïc hieän caùc
chuû tröông cuûa nhaø nöôùc.
Nhö vaäy, baûn thaân söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng khoâng maâu
thuaãn, traùi laïi, hoã trôï tích cöïc cho vieäc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa
boä maùy nhaø nöôùc. Tuy nhieân, moät nguy cô deã xaûy ra laø hieän
töôïng Ñaûng bao bieän, laøm thay cho nhaø nöôùc; töùc laø vieäc laãn
loän chöùc naêng cuûa Ñaûng vaø nhaø nöôùc. Ñeå giaûi quyeát tình traïng
naøy, Ñaûng phaûi thöôøng xuyeân töï chænh ñoán naâng cao nhaän thöùc
ñaûng vieân tham gia vaøo boä maùy nhaø nöôùc; thöïc hieän ñuùng tinh
thaàn nghò quyeát cuaû Ñaûng: “Ñaûng laõnh ñaïo theo nguyeân taéc taäp
trung daân chuû, taäp theå laõnh ñaïo, caù nhaân phuï traùch, laõnh ñaïo
thoâng qua toå chöùc ñaûng chöù khoâng chæ thoâng qua caù nhaân ñaûng
vieân; laõnh ñaïo baèng caùc quyeát ñònh cuûa taäp theå vaø baèng caùch
theo doõi, cho yù kieán chæ ñaïo, kieåm tra vieäc thöïc hieän, khuyeán
khích nhöõng maët toát, uoán naén nhöõng leäch laïc, nhaèm phaùt huy
maïnh meõ vai troø vaø hieäu löïc cuûa nhaø nöôùc, chöù khoâng ñieàu
haønh thay nhaø nöôùc” (Baùo caùo Chính trò BCHTW khoùa VII –
1994).
Trong nhaø nöôùc phaùp quyeàn, phaùp luaät phaûi trôû thaønh
nhaân toá chi phoái nhöõng lónh vöïc chuû yeáu cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.
Nhaø nöôùc ban haønh phaùp luaät, nhöng nhaø nöôùc cuõng phaûi töï ñaët
mình trong khuoân khoå cuûa phaùp luaät. Caùc toå chöùc chính trò, xaõ
hoäi cuõng phaûi vaän haønh trong khuoân khoå cuûa Hieán Phaùp vaø
phaùp luaät. Chính treân tinh thaàn naøy maø Hieán phaùp 2013 ñaõ
khaúng ñònh: “Caùc toå chöùc cuûa Ñaûng vaø ñaûng vieân Ñaûng Coäng
saûn Vieät Nam hoaït ñoäng trong khuoân khoå cuûa Hieán phaùp vaø
phaùp luaät” (ñieàu 4).
1.3.3.3. Nguyeân taéc taäp trung daân chuû

19
 Hieán phaùp 2013 quy ñònh, nhaân daân thöïc hieän quyeàn löïc
nhaø nöôùc baèng daân chuû tröïc tieáp, baèng daân chuû ñaïi dieän thoâng
qua Quoác Hoäi, Hoäi Ñoàng Nhaân Daân vaø thoâng qua caùc cô quan
khaùc cuûa Nhaø nöôùc. Nhaø nöôùc ñöôïc toå chöùc vaø hoaït ñoäng theo
Hieán phaùp vaø phaùp luaät, quaûn lyù xaõ hoäi baèng Hieán phaùp vaø
phaùp luaät, thöïc hieän nguyeân taéc taäp trung daân chuû.1 Nguyeân taéc
taäp trung daân chuû coù taàm quan troïng trong vieäc toå chöùc vaø hoaït
ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. Nguyeân taéc naøy
theå hieän ôû hai yeâu caàu sau:
- Taïo ñöôïc söï thoáng nhaát yù chí cuûa taát caû caùc cô quan, toå
chöùc; caùc caùn boä, coâng chöùc trong boä maùy nhaø nöôùc ñeå thöïc
hieän coù hieäu quaû caùc nhieäm vuï chính trò cuûa nhaø nöôùc; ñaûm baûo
söï phuïc tuøng cuûa caáp döôùi ñoái vôùi caùc meänh leänh cuûa caáp treân;
söï tuaân thuû cuûa ñòa phöông ñoái vôùi caùc chæ ñaïo, ñieàu haønh thoáng
nhaát cuûa trung öông; ñaây voán laø nhöõng yeâu caàu cô baûn cuûa baát
kyø neàn haønh chính naøo;
- Baûo ñaûm phaùt huy tính tích cöïc, chuû ñoäng, saùng taïo cuûa
nhaân daân trong vieäc ñeà xuaát yù kieán, trình baøy quan ñieåm veà
nhöõng vaán ñeà quan troïng naûy sinh trong xaõ hoäi. Daân chuû coøn
theå hieän ôû vieäc caùc ngaønh, caùc ñòa phöông coù quyeàn vaän duïng
saùng taïo, linh hoaït trong vieäc thöïc thi caùc chuû tröông, meänh
leänh cuûa caáp treân trong khuoân khoå cho pheùp vaø ñöôïc quy ñònh
bôûi phaùp luaät.
Trong toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa boä maùy nhaø nöôùc xaõ
hoäi chuû nghóa, taäp trung laø moät yeáu toá quan troïng. Song, taäp
trung cuõng deã daãn ñeán tính ñoäc ñoaùn, chuyeân quyeàn; vì vaäy,
caàn phaûi thöïc hieän vieäc taäp trung treân cô sôû daân chuû, nghóa laø
boä maùy nhaø nöôùc phaûi thaät söï laø cuûa daân, do daân vaø vì daân. Boä

1
Xem ñieàu 6 vaø ñieàu 8, Hieán phaùp 2013.
20
maùy nhaø nöôùc vaø caùc nhaân vieân cuûa noù phaûi laø keát quaû cuûa moät
quaù trình löïa choïn daân chuû, ôû ñoù nhaân daân coù ñaày ñuû quyeàn töï
do löïa choïn vaø coù nhieàu cô hoäi löïa choïn ngöôøi ñaïi dieän. Taäp
trung treân cô sôû daân chuû coøn theå hieän ôû choã söï taäp trung ñoù phaûi
höôùng ñeán muïc ñích toái thöôïng laø phuïc vuï nhaân daân, phuïc vuï
cho söï phaùt trieån toaøn dieän xaõ hoäi. Vieäc xaùc ñònh chöùc naêng,
nhieäm vuï, quyeàn haïn cuûa caùc cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc
theo Hieán phaùp 2013 theå hieän moät caùch sinh ñoäng nguyeân taéc
naøy.
1.3.4. Caùc loaïi cô quan trong boä maùy nhaø nöôùc XHCN
Vieät Nam
Theo Hieán phaùp 2013, boä maùy nhaø nöôùc cuûa nöôùc ta bao
goàm caùc cô quan sau:
1.3.4.1. Quoác hoäi
Baûn chaát cuûa nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa laø nhaø nöôùc cuûa
nhaân daân, do nhaân daân vaø vì nhaân daân; vì vaäy, Quoác hoäi laø cô
quan giöõ moät vò trí ñaëc bieät quan troïng. Tính chaát quan troïng
naøy ñöôïc ghi nhaän taïi ñieàu 69 cuûa Hieán phaùp 2013 nhö sau:
“Quoác hoäi laø cô quan ñaïi bieåu cao nhaát cuûa nhaân daân, cô quan
quyeàn löïc nhaø nöôùc cao nhaát cuûa nöôùc Coäng hoøa Xaõ hoäi Chuû
nghóa Vieät Nam”.
Töø quy ñònh cuûa Hieán phaùp, coù theå thaáy Quoác Hoäi laø cô
quan vöøa mang tính ñaïi dieän vöøa mang tính quyeàn löïc. Tính ñaïi
dieän cuûa Quoác Hoäi theå hieän ôû vieäc Quoác Hoäi ñöôïc cöû tri caû
nöôùc baàu ra. Quoác Hoäi phaûn aùnh yù chí, nguyeän voïng cuûa cöû tri
caû nöôùc. Tính quyeàn löïc cuûa Quoác Hoäi theå hieän ôû vieäc Quoác
Hoäi laø cô quan duy nhaát coù quyeàn laäp hieán vaø laäp phaùp, coù
quyeàn giaùm saùt toái cao toaøn boä hoaït ñoäng cuûa nhaø nöôùc.

21
 Nhöõng nhieäm vuï, quyeàn haïn cuûa Quoác hoäi theo Hieán
phaùp 2013 coù theå khaùi quaùt thaønh caùc chöùc naêng (töùc laø caùc
phöông dieän hoaït ñoäng) nhö sau:
a/ Chöùc naêng laäp hieán vaø laäp phaùp: Theå hieän ôû caùc
quyeàn haïn cuûa Quoác hoäi trong vieäc thoâng qua, söûa ñoåi, boå sung
Hieán phaùp vaø caùc ñaïo luaät khaùc. Chöùc naêng laäp hieán vaø laäp
phaùp laø chöùc naêng cô baûn nhaát cuûa Quoác hoäi. Trong nhöõng naêm
gaàn ñaây, vieäc thöïc hieän chöùc naêng naøy cuûa Quoác hoäi nöôùc ta ñaõ
ngaøy caøng chuyeân nghieäp hôn tröôùc. Vôùi vieäc taêng daàn soá löôïng
ñaïi bieåu Quoác hoäi chuyeân traùch, coâng taùc laäp phaùp ñaõ coù nhöõng
böôùc tieán boä ñaùng keå, nhieàu ñaïo luaät quan troïng cuûa nöôùc ta ñaõ
ñöôïc ban haønh, söûa ñoåi, boå sung phuø hôp vôùi nhöõng yeâu caàu cuûa
ñôøi soáng chính trò, xaõ hoäi.
b/ Chöùc naêng giaùm saùt toái cao: Theo Hieán phaùp 2013,
Quoác Hoäi laø cô quan duy nhaát thöïc hieän quyeàn giaùm saùt toái cao
ñoái vôùi toaøn boä hoaït ñoäng cuûa nhaø nöôùc (ñieàu 69 Hieán phaùp
2013). Hoaït ñoäng giaùm saùt cuûa Quoác Hoäi theå hieän ôû caùc khía
caïnh hoaït ñoäng cuûa Quoác hoäi nhö: Xem xeùt baùo caùo hoaït ñoäng
cuûa chuû tòch nöôùc, chính phuû, toøa aùn nhaân daân toái cao, vieän
kieåm saùt nhaân daân toái cao; caùc hoäi ñoàng vaø caùc uûy ban cuûa
Quoác hoäi taêng cöôøng hoaït ñoäng giaùm saùt vieäc thöïc hieän phaùp
luaät cuûa caùc ngaønh, ñòa phöông; caùc ñaïi bieåu quoác hoäi cuõng
thöïc hieän quyeàn giaùm saùt cuûa mình ôû taïi caùc ñòa phöông maø ñaïi
bieåu quoác hoäi ñaïi dieän; laéng nghe yù kieán, nguyeän voïng cuûa cöû
tri vaø coù nhöõng yù kieán taïi dieãn ñaøn quoác hoäi. Theo Hieán phaùp
2013, quyeàn giaùm saùt toái cao cuûa Quoác hoäi coøn ñöôïc ñaûm baûo
baèng vieäc Quoác hoäi coù quyeàn boû phieáu tín nhieäm ñoái vôùi thuû
töôùng vaø caùc thaønh vieân chính phuû, cuõng nhö nhöõng ngöôøi giöõ
caùc chöùc vuï do quoác hoäi baàu hoaëc pheâ chuaån khaùc.

22
 2/ Chöùc naêng quyeát ñònh caùc vaán ñeà quan troïng cuûa ñaát
nöôùc: Quoác hoäi coù quyeàn quyeát ñònh nhöõng vaán ñeà lieân quan
ñeán muïc tieâu, ñöôøng loái phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi; caùc ñeà aùn
kinh teá lôùn lieân quan ñeán quoác keá daân sinh; caùc vaán ñeà cô baûn
veà chính saùch ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa ñaát nöôùc.
d/ Chöùc naêng toå chöùc, xaây döïng boä maùy nhaø nöôùc: Quoác
hoäi quyeát ñònh vieäc toå chöùc boä maùy nhaø nöôùc theo nhöõng
nguyeân taéc, moâ hình nhaát ñònh baèng vieäc thoâng qua caùc ñaïo
luaät veå toå chöùc chính phuû, toå chöùc toøa aùn nhaân daân, toå chöùc vieän
kieåm saùt nhaân daân, toå chöùc hoäi ñoàng nhaân daân vaø uûy ban nhaân
daân,… Quoác hoäi quyeát ñònh vieäc thaønh laäp hoaëc baõi boû caùc boä,
cô quan ngang boä, ñieàu chænh ñòa giôùi haønh chính caáp tænh vaø
thaønh phoá tröïc thuoäc trung öông,…
Ñeå thöïc hieän toát chöùc naêng, quyeàn haïn cuûa mình, Quoác
Hoäi coù cô caáu toå chöùc bao goàm:
- UÛy ban Thöôøng vuï Quoác Hoäi: Ñaây laø cô quan thöôøng
tröïc cuûa Quoác Hoäi, ñöôïc baàu ra trong soá ñaïi bieåu quoác hoäi, coù
nhieäm kyø truøng vôùi nhieäm kyø cuûa Quoác Hoäi (5 naêm). Nhieäm vuï,
quyeàn haïn cuûa UÛy ban thöôøng vuï Quoác Hoäi ñöôïc quy ñònh trong
Hieán phaùp 2013 (ñieàu 74) vaø trong luaät Toå chöùc Quoác Hoäi.
- Hoäi ñoàng Daân toäc cuûa Quoác Hoäi: Do Quoác Hoäi baàu
trong soá caùc ñaïi bieåu quoác hoäi. Hoäi ñoàng Daân toäc coù nhieäm vuï
nghieân cöùu vaø kieán nghò vôùi Quoác Hoäi nhöõng vaán ñeà veà daân
toäc; thöïc hieän quyeàn giaùm saùt vieäc thi haønh chính saùch daân toäc,
chöông trình, keá hoaïch phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi mieàn nuùi vaø
vuøng coù ñoàng baøo daân toäc thieåu soá.
- Caùc uûy ban cuûa Quoác Hoäi: Tuøy thuoäc vaøo caùc yeâu caàu
trong toå chöùc, hoaït ñoäng, Quoác Hoäi quyeát ñònh soá löôïng, teân goïi
vaø baàu caùc uûy ban cuûa Quoác Hoäi. Caùc uûy ban cuûa Quoác Hoäi laø

23
nhöõng cô quan chuyeân traùch caùc lónh vöïc hoaït ñoäng cuûa quoác
hoäi; nghieân cöùu, thaåm tra döï aùn luaät, kieán nghò veà luaät, döï aùn
phaùp leänh vaø nhöõng döï aùn khaùc,… thöïc hieän quyeàn giaùm saùt
trong phaïm vi, nhieäm vuï, quyeàn haïn do luaät ñònh. Hieän nay,
theo Luaät Toå chöùc Quoác hoäi (2001) coù caùc uûy ban sau: UÛy ban
Phaùp luaät; UÛy ban Kinh teá vaø Ngaân saùch; UÛy ban Quoác phoøng
vaø An ninh; UÛy ban Vaên hoùa - Giaùo duïc - Thanh nieân - Thieáu
nieân vaø Nhi ñoàng; UÛy ban veà Caùc vaán ñeà xaõ hoäi; UÛy ban Khoa
hoïc - coâng ngheä vaø moâi tröôøng; UÛy ban Ñoái ngoaïi.
Quoác Hoäi nöôùc Coäng hoaø Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam
coù nhieäm kyø 5 naêm. Quoác Hoäi toå chöùc hoïp ñònh kyø 2 laàn trong
moät naêm; ngoaøi ra trong nhöõng tröôøng hôïp caàn thieát theo luaät
ñònh, Quoác Hoäi coù theå toå chöùc caùc cuoäc hoïp baát thöôøng. Kyø hoïp
quoác hoäi laø hình thöùc hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa Quoác Hoäi, nôi
bieåu hieän tröïc tieáp vaø taäp trung nhaát quyeàn löïc nhaø nöôùc. Theo
Hieán phaùp 2013, chaát vaán vaø traû lôøi chaát vaán laø moät trong
nhöõng bieän phaùp quan troïng ñeå Quoác Hoäi thöïc hieän quyeàn giaùm
saùt toái cao.
1.3.4.2. Chuû tòch nöôùc Coäng hoøa XHCN Vieät Nam
“Chuû tòch nöôùc laø ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc, thay maët
nöôùc Coäng hoøa XHCN Vieät Nam veà ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi” (ñieàu
86- Hieán phaùp 2013). Chuû tòch nöôùc laø nguyeân thuû quoác gia; tuy
nhieân trong thôøi kyø cuûa Hieán phaùp 1980 trong boä maùy nhaø nöôùc
ta khoâng coù chöùc danh naøy. Hieán phaùp 1980 quy ñònh toå chöùc
Hoäi ñoàng Nhaø nöôùc laø “chuû tòch taäp theå cuûa nöôùc Coäng hoøa
XHCN Vieät Nam” vaø ngöôøi ñöùng ñaàu laø chuû tòch hoäi ñoàng. Vôùi
quy ñònh trong Hieán phaùp 1992 vaø Hieán phaùp 2013, theå cheá chuû
tòch nöôùc ñaõ ñöôïc phuïc hoài vôùi moät soá ñoåi môùi so vôùi Hieán
phaùp 1946 vaø Hieán phaùp 1959.

24
 Theo Hieán phaùp 2013, Chuû tòch nöôùc do Quoác Hoäi baàu
(trong soá ñaïi bieåu quoác hoäi), mieãn nhieäm vaø baõi nhieäm. Quoác
Hoäi quy ñònh toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa Chuû tòch nöôùc. Nhieäm
kyø cuûa Chuû tòch nöôùc theo nhieäm kyø cuûa Quoác Hoäi. Khi Quoác
hoäi heát nhieäm kyø, Chuû tòch nöôùc tieáp tuïc laøm nhieäm vuï cho ñeán
khi Quoác Hoäi khoùa môùi baàu Chuû tòch nöôùc môùi.
Trong quan heä vôùi Quoác Hoäi, Chuû tòch nöôùc chòu traùch
nhieäm vaø baùo caùo coâng taùc tröôùc Quoác Hoäi. Ñaïi bieåu quoác hoäi
coù quyeàn chaát vaán Chuû tòch nöôùc trong caùc cuoäc hoïp Quoác Hoäi.
Chuû tòch nöôùc coù quyeàn tham döï caùc cuoäc hoïp cuûa UÛy ban
Thöôøng vuï Quoác Hoäi. Chuû tòch nöôùc coâng boá caùc phaùp leänh,
nghò quyeát cuûa UÛy ban Thöôøng vuï Quoác Hoäi; tuy nhieân trong
moät soá tröôøng hôïp, Chuû tòch nöôùc coù quyeàn ñeà nghò UÛy ban
Thöôøng vuï Quoác Hoäi xem xeùt laïi caùc phaùp leänh, nghò quyeát cuûa
mình (ñieàu 88 Hieán Phaùp 2013) .
Trong quan heä vôùi chính phuû, Chuû tòch nöôùc coù quyeàn ñeà
nghò Quoác Hoäi baàu, mieãn nhieäm, baõi nhieäm Thuû töôùng chính
phuû. Caên cöù nghò quyeát cuûa Quoác Hoäi, Chuû tòch nöôùc boå nhieäm,
mieãn nhieäm, caùch chöùc phoù thuû töôùng, boä tröôûng vaø caùc thaønh
vieân khaùc cuûa chính phuû.
Trong quan heä vôùi Toaø aùn nhaân daân toái cao, Chuû tòch
nöôùc ñeà nghò Quoác Hoäi baàu, mieãn nhieäm, baõi nhieäm Chaùnh aùn
Toaø aùn nhaân daân toái cao. Trong thôøi gian Quoác Hoäi khoâng hoïp,
Chaùnh aùn Toaø aùn nhaân daân toái cao chòu traùch nhieäm vaø baùo caùo
coâng taùc tröôùc Chuû tòch nöôùc vaø UÛy ban Thöôøng vuï Quoác Hoäi.
Chuû tòch nöôùc ñeà nghò Quoác hoäi baàu, mieãn nhieäm, baõi
nhieäm Vieän tröôûng vieän Kieåm saùt nhaân daân toái cao.
1.3.4.3. Chính phuû nöôùc Coäng hoøa XHCN Vieät Nam

25
 Hieán phaùp 2013 quy ñònh: “Chính phuû laø cô quan haønh
chính nhaø nöôùc cao nhaát cao nhaát cuûa Nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi
chuû nghóa Vieät Nam, thöïc hieän quyeàn haønh phaùp, laø cô quan
chaáp haønh cuûa Quoác Hoäi. Chính phuû chòu traùch nhieäm tröôùc
Quoác hoäi vaø baùo caùo coâng taùc tröôùc Quoác hoäi, Uûy ban thöôøng
vuï Quoác hoäi, Chuû tòch nöôùc” (dieàu 94).
Vôùi quy ñònh vöøa neâu, chính phuû coù hai tính chaát ñoàng
thôøi laø hai phöông dieän hoạt ñoäng, ñoù laø: chaáp haønh vaø haønh
chính. Vôùi tö caùch laø cô quan chaáp haønh cuûa Quoác hoäi, Chính
phuû coù nhieäm vuï cuï theå hoùa vaø toå chöùc thöïc hieän caùc ñaïo luaät
do Quoác Hoäi thoâng qua, caùc Nghò quyeát cuûa Quoác Hoäi, caùc
Phaùp leänh cuûa UÛy ban Thöôøng vuï Quoác Hoäi. Ñeå thöïc hieän ñieàu
naøy, Chính phuû phaûi ban haønh caùc vaên baûn döôùi luaät nhö Nghò
ñònh; Thuû töôùng chính phuû ban haønh caùc Quyeát ñònh, Chæ thò
nhaèm ñoân ñoác, trieån khai vieäc thöïc hieän vaø kieåm tra vieäc thöïc
hieän cuûa caùc cô quan caáp döôùi. Vôùi tö caùch laø cô quan haønh
chính nhaø nöôùc cao nhaát, Chính phuû toå chöùc vieäc ñieàu haønh,
quaûn lyù cuûa heä thoáng cô quan haønh chính töø trung öông ñeán ñòa
phöông veà taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.
Cô caáu toå chöùc cuûa Chính phuû goàm Thuû töôùng chính
phuû, caùc phoù Thuû töôùng, caùc boä tröôûng vaø caùc thaønh vieân chính
phuû khaùc. Thuû töôùng Chính phuû laø ngöôøi ñöùng ñaàu chính phuû;
laõnh ñaïo, quaûn lyù, ñieàu haønh vaø chòu traùch nhieäm traùch nhieäm
veà moïi hoaït ñoäng cuûa Chính phuû. Thuû töôùng chính phuû phaûi laø
ñaïi bieåu Quoác hoäi; do Quoác hoäi baàu hoaëc baõi mieãn theo ñeà nghò
cuûa Chuû tòch nöôùc. Caùc thaønh vieân khaùc cuûa Chính phuû khoâng
nhaát thieát phaûi laø ñaïi bieåu Quoác Hoäi.
Chính phuû coù ba hình thöùc hoaït ñoäng chuû yeáu:
- Hoaït ñoäng cuûa taäp theå Chính phuû: Ñaây laø hình thöùc
hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa Chính phuû. Theo Hieán phaùp 2013 vaø
26
Luaät Toå chöùc Chính phuû, nhöõng vaán ñeà quan troïng nhö: chöông
trình hoaït ñoäng haøng naêm cuûa chính phuû; caùc döï aùn keá hoaïch
phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi daøi haïn; caùc coâng trình quan troïng;
caùc chính saùch taøi chính, tieàn teä; caùc ñeà aùn veà ñieàu chænh ñòa
giôùi haønh chính thuoäc thaåm quyeàn cuaû Chính phuû;… ñeàu phaûi
ñöôïc thaûo luaän taäp theå vaø bieåu quyeát theo ña soá. Chính phuû coù
thaåm quyeàn ban haønh Nghò quyeát vaø Nghò ñònh.
- Hoaït ñoäng cuûa Thuû töôùng Chính phuû: Hình thöùc hoaït
ñoäng taäp theå cuûa Chính phuû hoaøn toaøn khoâng maâu thuaãn vôùi
vieäc taêng cöôøng cheá ñoä thuû tröôûng vaø traùch nhieäm caù nhaân; töùc
laø xaùc ñònh quyeàn haïn, nhieäm vuï cuûa Thuû töôùng Chính phuû.
Theo Hieán phaùp 2013, Thuû töôùng chính phuû coù nhieäm vuï,
quyeàn haïn nhö: laõnh ñaïo coâng taùc cuûa chính phuû, caùc thaønh
vieân chính phuû, uûy ban nhaân daân caùc caáp; ñeà nghò Quoác hoäi
thaønh laäp hoaëc baõi boû caùc boä, cô quan ngang boä; trình Quoác hoäi
pheâ chuaån ñeà nghò veà vieäc boå nhieäm, mieãn nhieäm, caùch chöùc
Phoù thuû töôùng, boä tröôûng, caùc thaønh vieân khaùc cuûa chính phuû;
boå nhòeâm, mieãn nhieäm, caùch chöùc caùc thöù tröôûng, pheâ chuaån
vieäc baàu cöû, mieãn nhieäm, ñieàu ñoäng, caùch chöùc Chuû tòch, caùc
phoù chuû tòch uûy ban nhaân daân caáp tænh. Trong lónh vöïc thöïc hieän
phaùp luaät, thuû töôùng chính phuû coù quyeàn ñình chæ vieäc thi haønh
hoaëc baõi boû caùc vaên baûn cuûa boä tröôûng,… cuûa chuû tòch Ủy ban
Nhaân daân caáp tænh traùi vôùi Hieán phaùp, luaät vaø traùi vôùi vaên baûn
cuûa cô quan nhaø nöôùc caáp treân. Ñình chæ vieäc thi haønh nhöõng
nghò quyeát traùi Hieán phaùp, phaùp luaät cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân
caáp tænh vaø ñeà nghò Ủy ban Thöôøng vuï Quoác hoäi baõi boû;… Thuû
töôùng coù thaåm quyeàn ban haønh caùc vaên baûn nhö quyeát ñònh, chæ
thò.
- Hoaït ñoäng cuûa Boä tröôûng vaø caùc thaønh vieân khaùc cuûa
Chính phuû: Caùc boä (vaø cô quan ngang boä) laø cô quan cuûa chính
phuû, thöïc hieän vieäc quaûn lyù nhaø nöôùc ñoái vôùi caùc ngaønh, lónh
27
vöïc. Boä tröôûng chòu traùch nhieäm tröôùc Thuû töôùng vaø tröôùc Quoác
hoäi veà vieäc thöïc hieän coâng taùc quaûn lyù trong ngaønh, lónh vöïc
ñöôïc phaân coâng. Boä tröôûng ban haønh caùc loaïi vaên baûn nhö
Quyeát ñònh, Chæ thò, thoâng tö.
1.3.4.4. Hoäi ñoàng Nhaân daân caùc caáp
Hieán phaùp 2013 quy ñònh: “Hoäi ñoàng Nhaân daân laø cô
quan quyeàn löïc nhaø nöôùc ôû ñòa phöông, ñaïi dieän cho yù chí,
nguyeän voïng vaø quyeàn laøm chuû cuûa nhaân daân, do nhaân daân ñòa
phöông baàu ra, chòu traùch nhieäm tröôùc nhaân daân ñòa phöông vaø
cô quan nhaø nöôùc caáp treân.” Nhö vaäy, ôû moät möùc ñoä thaáp hôn
so vôùi Quoác hoäi, Hoäi ñoàng Nhaân daân laø cô quan vöøa mang tính
quyeàn löïc vöøa mang tính ñaïi dieän ôû ñòa phöông.
Hoäi ñoàng Nhaân daân ban haønh caùc nghò quyeát, quyeát ñònh
veà nhöõng vaán ñeà kinh teá, xaõ hoäi trong phaïm vi ñòa phöông.
Ñoàng thôøi Hoäi ñoàng Nhaân daân coøn thöïc hieän coâng taùc giaùm saùt
vieäc chaáp haønh phaùp luaät, chaáp haønh nghò quyeát cuûa caùc cô
quan nhaø nöôùc ñòa phöông.
Hoäi ñoàng nhaân daân baàu, mieãn nhieäm, baõi nhieäm chuû
tòch, phoù chuû tòch vaø caùc thaønh vieân khaùc cuûa UÛy ban nhaân daân.
Theo Hieán Phaùp, Hoäi ñoàng Nhaân daân ôû nöôùc ta coù 3 caáp:
Hoäi ñoàng Nhaân daân caáp tænh; Hoäi ñoàng Nhaân daân caáp huyeän vaø
Hoäi ñoàng Nhaân daân caáp xaõ. Nhieäm kyø cuûa Hoäi ñoàng Nhaân daân
laø 5 naêm. ÔÛ caáp tænh vaø caáp huyeän, Hoäi ñoàng Nhaân daân baàu ra
Thöôøng tröïc hoäi ñoàng nhaân daân. Thöôøng tröïc hoäi ñoàng nhaân
daân coù nhieäm vuï trieäu taäp vaø chuû toaï caùc kyø hoïp cuûa Hoäi ñoàng
Nhaân daân; ñoân ñoác, kieåm tra vieäc thöïc hieän caùc nghò quyeát cuûa
Hoäi ñoàng nhaân daân; ñieàu hoaø, phoái hôïp hoaït ñoäng cuûa caùc ban
cuûa Hoäi ñoàng Nhaân daân,…

28
 Hoäi ñoàng Nhaân daân hoïp moãi naêm hai kyø. Ngoaøi ra coù
theå coù nhöõng kyø hoïp baát thöôøng do nhu caàu chính trò, xaõ hoäi ñoøi
hoûi. Hoäi ñoàng Nhaân daân coù thaåm quyeàn ban haønh nghò quyeát.
1.3.4.5. UÛy Ban nhaân daân caùc caáp
Theo Hieán phaùp 2013, “UÛy ban Nhaân daân ôû caáp chính
quyeàn ñòa phöông do Hoäi ñoàng Nhaân daân cuøng caáp baàu laø cô
quan chaáp haønh cuûa Hoäi ñoàng Nhaân daân, cô quan haønh chính
nhaø nöôùc ôû ñòa phöông, chòu traùch nhieäm tröôùc Hoäi ñoàng nhaân
daân vaø cô quan haønh chính caáp treân” ( ñieàu 114).
Vôùi tö caùch laø cô quan chaáp haønh cuûa Hoäi ñoàng nhaân
daân, Ủy ban Nhaân daân chòu traùch nhieäm trong vieäc toå chöùc thöïc
hieän caùc nghò quyeát cuûa Hoäi ñoàng nhaân daân veà chính trò, kinh
teá, vaên hoaù, xaõ hoäi taïi ñòa phöông. UÛy ban Nhaân daân phaûi baùo
caùo coâng taùc tröôùc Hoäi ñoàng Nhaân daân vaø chòu söï chaát vaán cuûa
Hoäi ñoàng Nhaân daân.
Vôùi tö caùch laø cô quan haønh chính, Ủy ban Nhaân daân
chòu traùch nhieäm toå chöùc thöïc hieän caùc meänh leänh cuûa cô quan
nhaø nöôùc caáp treân, ñaûm baûo tính thoáng nhaát cuûa coâng taùc haønh
chính treân phaïm vi caû nöôùc; chòu söï kieåm tra cuûa cô quan nhaø
nöôùc caáp treân. Cô caáu toå chöùc cuûa Ủy ban Nhaân daân goàm chuû
tòch, caùc phoù chuû tòch vaø caùc UÛy vieân. Ủy ban Nhaân daân laøm
vieäc theo cheá ñoä taäp theå, toå chöùc caùc cuoäc hoïp vaø thoâng qua caùc
quyeát ñònh theo nguyeân taéc ña soá. Chuû tòch Ủy ban Nhaân daân laø
ngöôøi ñöùng ñaàu, laõnh ñaïo, ñieàu haønh coâng vieäc cuûa uûy ban.
UÛy ban Nhaân daân ban haønh quyeát ñònh vaø chæ thò.
1.3.4.6. Toøa aùn Nhaân daân caùc caáp
Toøa aùn nhaân daân laø cô quan xeùt xöû cuûa nöôùc Coäng hoøa
XHCN Vieät Nam. Heä thoáng toøa aùn ôû nöôùc ta hieän nay bao goàm:

29
Toøa aùn nhaân daân toái cao, Toøa aùn nhaân daân caáp tænh vaø Toaø aùn
nhaân daân caáp huyeän, caùc toøa aùn quaân söï vaø caùc toøa aùn khaùc do
phaùp luaät quy ñònh. Trong tình hình ñaëc bieät, Quoác hoäi coù theå
quyeát ñònh thaønh laäp toøa aùn ñaëc bieät.
Toaø aùn nhaân daân toái cao laø cô quan xeùt xöû cao nhaát cuûa
nöôùc ta. Toaø aùn nhaân daân toái cao giaùm ñoác vieäc xeùt xöû cuûa caùc
toaø aùn nhaân daân ñòa phöông vaø caùc toaø aùn quaân söï. Ngoaøi ra,
toaø aùn nhaân daân toái cao coøn thöïc hieän vieäc höôùng daãn caùc caáp
toaø aùn thoáng nhaát aùp duïng phaùp luaät cuõng nhö ban haønh caùc vaên
baûn ñeå höôùng daãn, phoå bieán kinh nghieäm xeùt xöû cho caùc caáp
toaø aùn.
Hoaït ñoäng xeùt xöû laø chöùc naêng chuû yeáu cuûa toaø aùn nhaân daân.
Toaø aùn nhaân daân xeùt xöû caùc vuï aùn hình söï, caùc tranh chaáp daân
söï, lao ñoäng, hoân nhaân vaø gia ñình. Trong lónh vöïc kinh teá, toaø
aùn nhaân daân thöïc hieän vieäc xeùt xöû caùc tranh chaáp hôïp ñoàng
kinh teá, caùc tranh chaáp trong noäi boä doanh nghieäp veà caùc vaán
ñeà toå chöùc, hoaït ñoäng, giaûi theå v.v…, caùc tranh chaáp veà mua baùn
coå phieáu, traùi phieáu, caùc vuï phaù saûn doanh nghieäp,…
Hoaït ñoäng xeùt xöû cuûa toøa aùn nhaân daân döïa treân nhöõng
nguyeân taéc sau:
- Nguyeân taéc xeùt xöû coù hoäi thaåm nhaân daân tham gia; hoäi
thaåm ngang quyeàn vôùi thaåm phaùn;
- Nguyeân taéc xeùt xöû coâng khai;
- Nguyeân taéc khi xeùt xöû thaåm phaùn vaø hoäi thaåm ñoäc laäp
vaø chæ tuaân theo phaùp luaät;
- Nguyeân taéc xeùt xöû taäp theå vaø quyeát ñònh theo ña soá;
- Nguyeân taéc baûo veä caùc quyeàn toá tuïng hôïp phaùp cuûa
coâng daân.
30
 1.3.4.7. Vieän Kieåm Saùt Nhaân daân caùc caáp
Vieän Kieåm saùt laø cô quan thöïc haønh quyeàn coâng toá vaø
kieåm saùt caùc hoaït ñoäng tö phaùp. Heä thoáng cô quan Vieän Kieåm
saùt ôû nöôùc ta hieän nay bao goàm: Vieän Kieåm saùt nhaân daân toái
cao; Vieän Kieåm saùt nhaân daân caáp tænh; Vieän Kieåm saùt nhaân
daân caáp huyeän vaø caùc Vieän Kieåm saùt quaân söï. Tröôùc ñaây Hieán
phaùp 1992 quy ñònh Vieän Kieåm saùt coù hai chöùc naêng, ñoù laø chöùc
naêng kieåm saùt vieäc tuaân thuû phaùp luaät vaø chöùc naêng coâng toá.
Vôùi chöùc naêng kieåm saùt, Vieän Kieåm saùt nhaân daân kieåm saùt vieäc
tuaân thuû phaùp luaät cuûa caùc cô quan nhaø nöôùc caáp boä, caùc cô
quan nhaø nöôùc ôû ñòa phöông, caùc toå chöùc kinh teá, xaõ hoäi. Vôùi
chöùc naêng coâng toá, Vieän Kieåm saùt nhaân danh nhaø nöôùc quyeát
ñònh ñöa vuï aùn ra xeùt xöû, ñaûm baûo moïi haønh vi xaâm haïi ñeán
nhöõng giaù trò xaõ hoäi maø nhaø nöôùc baûo veä ñeàu phaûi ñöôïc xöû lyù.
Theo Hieán phaùp 2013), chöùc naêng kieåm saùt chung cuûa Vieän
Kieåm saùt ñöôïc thay theá baèng chöùc naêng kieåm saùt hoaït ñoäng tö
phaùp.
Vieän tröôûng Vieän Kieåm saùt nhaân daân toái cao do Quoác
Hoäi baàu, mieãn nhieäm, baõi nhieäm theo ñeà nghò cuûa Chuû tòch
nöôùc; chòu traùch nhieäm vaø baùo caùo coâng taùc tröôùc Quoác Hoäi.
Vieän tröôûng Vieän Kieåm saùt nhaân daân toái cao laõnh ñaïo thoáng
nhaát hoaït ñoäng cuûa caùc Vieän Kieåm saùt caùc caáp. ÔÛ caùc ñòa
phöông, Vieän tröôûng Vieän kieåm saùt nhaân daân chòu traùch nhieäm
baùo caùo coâng taùc tröôùc Hoäi ñoàng Nhaân daân cuøng caáp.
-------------

31