nhËn thøc lý tÝnh

1. Tªn m«n häc : T©m lý vµ t©m lý y häc

2. Tªn tµi liÖu häc tËp : NhËn thøc lý tÝnh
3. Bµi gi¶ng : Lý thuyÕt
4. §èi tîng : Sinh viªn Y3 ®a khoa
5. Thêi gian gi¶ng : 4 tiÕt
6. §Þa ®iÓm gi¶ng : Gi¶ng ®êng
Môc tiªu:
Sau khi häc xong bµi nµy sinh viªn cã thÓ:
1. Ph©n tÝch ®îc ®Þnh nghÜa t duy, tëng tîng
2. Tr×nh bµy ®îc c¸c ®Æc ®iÓm cña t duy
3. Ph©n tÝch ®îc sù gièng vµ kh¸c nhau gi÷a t duy vµ tëng tîng
4. Tr×nh bµy ®îc c¸c lo¹i t duy, tëng tîng, c¸c c¸ch s¸ng t¹o h×nh ¶nh míi trong tëng
tîng
Néi dung
Më bµi
Chóng ta biÕt r»ng nhËn thøc c¶m tÝnh cã vai trß quan träng trong ®êi sèng vµ
trong ho¹t ®éng cña con ngêi. Nã chØ cho ta biÕt nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ, nh÷ng thuéc tÝnh
bÒ ngoµi cña sù vËt hiÖn tîng ®ã trong thÕ giíi kh¸ch quan. Nhng thùc tÕ, cuéc sèng ®Æt ra
cho ta nh÷ng vÊn ®Ò mµ nÕu chØ b»ng nhËn thøc c¶m tÝnh kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ® îc, vÝ dô:
B»ng nhËn thøc c¶m tÝnh cho ta biÕt c¸i ta ®ang tri gi¸c lµ c¸i g× nhng ®Ó hiÓu ®îc b¶n chÊt
cña nã th× cÇn mét qu¸ tr×nh nhËn thøc cao h¬n. Do ®ã ®Ó nhËn thøc thÕ giíi mét c¸ch s©u
s¾c h¬n vµ ®Ó cã thÓ c¶i t¹o thÕ giíi con ngêi ph¶i ®¹t ®Õn mét møc ®é nhËn thøc cao h¬n
®ã lµ nhËn thøc lý tÝnh
1. T duy
1.1. Kh¸i niÖm
T duy lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, nh÷ng mèi
liªn hÖ, quan hÖ cã tÝnh chÊt quy luËt cña nh÷ng sù vËt hiÖn tîng trong hiÖn thùc kh¸ch
quan mµ tríc ®ã ta cha biÕt.
ë møc ®é nhËn thøc c¶m tÝnh con ngêi míi chØ ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh trùc
quan, cô thÓ bÒ ngoµi, nh÷ng mèi liªn hÖ, quan hÖ vÒ mÆt kh«ng gian, thêi gian vµ tr¹ng th¸i
vËn ®éng cña sù vËt hiÖn tîng, ph¶n ¸nh mét c¸ch trùc tiÕp nh÷ng c¸i ®ang t¸c ®éng. ë møc
®é t duy dùa trªn c¬ së cña nhËn thøc c¶m tÝnh, nhng vît xa giíi h¹n cña nhËn thøc c¶m
tÝnh, t duy ph¶n ¸nh nh÷ng thuéc tÝnh bªn trong, b¶n chÊt c¸c mèi liªn hÖ, quan hÖ cã tÝnh
quy luËt cña hµng lo¹t sù vËt hiÖn tîng mµ b»ng c¸c gi¸c quan, b»ng nhËn thøc c¶m tÝnh con
ngêi cha thÓ ph¶n ¸nh ®îc
Nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, bªn trong ®ã lµ nh÷ng thuéc tÝnh quy ®Þnh sù tån t¹i cña
sù vËt hiÖn tîng nÕu mÊt nh÷ng thuéc tÝnh ®ã th× kh«ng cßn lµ sù vËt hiÖn tîng ®ã n÷a. VÝ
dô: C¸ voi cã thuéc tÝnh b¶n chÊt lµ thë b»ng phæi, ®Î con vµ nu«i con b»ng s÷a. Thuéc tÝnh
b¶n chÊt cña níc lµ cã c«ng thøc hãa häc lµ H2O.
Nh÷ng mèi liªn hÖ vµ quan hÖ cã tÝnh quy luËt lµ nh÷ng mèi liªn hÖ vµ quan hÖ phæ
biÕn, bªn trong, tÊt yÕu quy ®Þnh b¶n chÊt cña c¸c sù vËt, hiÖn tîng.T duy ph¶n ¸nh nh÷ng
mèi liªn hÖ, quan hÖ cã tÝnh quy luËt thùc chÊt lµ viÖc x¸c lËp nh÷ng mèi liªn hÖ, quan hÖ
cã tÝnh quy luËt gi÷a c¸c sù vËt hiÖn tîng
T duy ph¶n ¸nh c¸i míi, nh÷ng c¸i mµ ta cha biÕt. ChØ cã c¸i míi mµ ta cha biÕt míi
lµm n¶y sinh qu¸ tr×nh t duy. VÝ dô: Khi hái 2 + 2 = ? ë mét häc sinh cÊp 3 qu¸ tr×nh t duy
còng kh«ng diÔn ra.
Mét sè ®éng vËt cao cÊp (vîn h×nh ngêi) cã kh¶ n¨ng t duy ë møc ®é s¬ khai - T duy
b»ng hµnh ®éng ch©n tay nh»m gi¶i quyÕt mét sè t×nh huèng cô thÓ cã liªn quan trùc tiÕp
®Õn sù sèng cßn cña con vËt, nh»m môc ®Ých tån t¹i vµ thÝch nghi víi cuéc sèng sinh vËt
cña nã.
Ngµy nay ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cao cña khoa häc kü thuËt, con ngêi ®· t¹o ra c¸c lo¹i
m¸y tù ®éng. Ngêi m¸y cã mét sè kh¶ n¨ng t duy nµo ®Êy ®Ó gi¶i quyÕt mét sè bµi to¸n
theo ch¬ng tr×nh ®Þnh s½n víi "thuËt to¸n" do con ngêi ®Æt ra.
VËy, t duy cña con ngêi, vîn ngêi vµ ngêi m¸y kh¸c nhau ë ®iÓm nµo?

1
 Sù kh¸c nhau gi÷a t duy ngêi vµ m¸y; ngêi vµ vîn ngêi lµ ë chç: t duy cña con
ngêi mang b¶n chÊt XH. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë chç:
- T duy cña con ngêi n¶y sinh tõ nh÷ng t×nh huèng cã vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra do yªu cÇu
cña cuéc sèng, ho¹t ®éng lao ®éng, häc tËp vµ ho¹t ®éng x· héi. Nãi c¸ch kh¸c t duy cña
con ngêi bÞ quy ®Þnh bëi nh÷ng nguyªn nh©n x· héi, do nhu cÇu cña x· héi quy ®Þnh.
- Trong qu¸ tr×nh t duy, con ngêi sö dông ph¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó nhËn thøc t×nh
huèng cã vÊn ®Ò, ®Ó tiÕn hµnh nh÷ng thao t¸c t duy: Ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh… trõu t-
îng hãa, kh¸i qu¸t hãa …®Ó ®i ®Õn nh÷ng kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, suy lý… nh÷ng s¶n phÈm
kh¸i qu¸t cña t duy.
- Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö, x· héi t duy cña con ngêi kh«ng chØ dõng l¹i ë
tr×nh ®é t duy b»ng thao t¸c ch©n tay mµ con ngêi cßn ®¹t tíi tr×nh ®é t duy b»ng ng«n ng÷,
t duy trõu tîng.
- Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh, con ngêi kh«ng chØ t duy nh»m gi¶i quyÕt
vÊn ®Ò do thùc tiÔn ®Ò ra, mµ con ngêi cßn tiÕn hµnh t duy nh»m lÜnh héi nÒn v¨n hãa x· héi
®Ó h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch, trªn c¬ së ®ã ®ãng gãp kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña m×nh vµo
kho tµng v¨n ho¸ x· héi cña loµi ngêi.
- Trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn cao cña x· héi loµi ngêi. Ho¹t ®éng t duy cña con ngêi
cßn mang tÝnh tËp thÓ cao. T duy cña tËp thÓ, t duy cña nhiÒu nhµ khoa häc ë nhiÒu lÜnh vùc
kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi gãp phÇn ®em l¹i nh÷ng thµnh tùu vÜ ®¹i, c¶i t¹o thÕ giíi,
phôc vô cuéc sèng con ngêi.
1.2. C¸c ®Æc ®iÓm cña t duy
1.2.1. TÝnh cã vÊn ®Ò cña t duy
Kh«ng ph¶i bÊt cø t¸c ®éng nµo cña hoµn c¶nh ®Òu n¶y sinh t duy. T duy chØ n¶y
sinh khi gÆp nh÷ng hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò. Nh÷ng hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò lµ nh÷ng hoµn c¶nh:
- Chøa ®ùng nh÷ng vÊn ®Ò míi ®èi víi c¸ nh©n mµ b»ng kiÕn thøc cò, kinh nghiÖm
cò kh«ng ®ñ ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò míi. Muèn gi¶i quyÕt vÊn ®Ò míi ®ã con ngêi ph¶i t×m ra
c¸ch thøc, ph¬ng ph¸p hµnh ®éng míi, tøc lµ ph¶i t duy.
- Con ngêi ph¶i nhËn thøc ®îc hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò, nhËn thøc ®îc m©u thuÉn chøa
®ùng trong vÊn ®Ò.
- Chñ thÓ ph¶i cã nhu cÇu nhËn thøc, gi¶i quyÕt: Hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò ph¶i ®îc c¸
nh©n nhËn thøc ®Çy ®ñ, ®îc chuyÓn thµnh nhiÖm vô cña c¸ nh©n, tøc lµ c¸ nh©n ph¶i x¸c
®Þnh ®îc c¸i g× ®· biÕt, ®· cho vµ c¸i g× cha biÕt, ph¶i t×m, ®ång thêi ph¶i cã nhu cÇu (®éng
c¬) t×m kiÕm nã.
- C¸ nh©n ph¶i cã tri thøc cÇn thiÕt võa ®ñ ®Ó gi¶i quyÕt. Nh÷ng d÷ kiÖn n»m ngoµi
tÇm hiÓu biÕt cña c¸ nh©n th× t duy còng kh«ng xuÊt hiÖn. VÝ dô hái "Lý tëng lµ g×" th× sÏ
kh«ng lµm cho häc sinh líp 1 suy nghÜ.
Hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò lµ kÝch thÝch g©y ra t duy. Khi vÊn ®Ò ®îc gi¶i quyÕt th× qu¸
tr×nh t duy còng kÕt thóc. Tuy vËy hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò cò ®îc gi¶i quyÕt th× hoµn c¶nh cã
vÊn ®Ò míi xuÊt hiÖn v× vËy hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò võa lµ kÕt qu¶ võa lµ tiÒn ®Ò ®Ó n¶y sinh
qu¸ tr×nh t duy míi. Trong häc tËp nghiªn cøu ph¶i liªn tiÕp lµm n¶y sinh hoµn c¶nh cã vÊn
®Ò; tù l«i cuèn vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò; lµm n¶y sinh c¸c vÊn ®Ò míi ®Ó
tiÕp tôc gi¶i quyÕt. §ã lµ sù t×m tßi nghiªn cøu trong ho¹t ®éng häc tËp, trong ho¹t ®éng
nghiªn cøu khoa häc. ViÖc gi¶i quyÕt cµng nhiÒu hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò th× cµng n©ng cao tri
thøc, bæ xung kiÕn thøc tõ ®ã mµ thùc hiÖn nh÷ng ho¹t ®éng nghiªn cøu mét c¸ch v÷ng
vµng h¬n.
1.2.2. TÝnh kh¸i qu¸t cña t duy
Kh¸c víi nhËn thøc c¶m tÝnh, t duy cã kh¶ n¨ng ®i s©u vµo nhiÒu sù vËt - hiÖn tîng
nh»m v¹ch ra nh÷ng thuéc tÝnh chung, b¶n chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ, quan hÖ cã tÝnh quy luËt
gi÷a chóng; nh÷ng c¸i mµ nhËn thøc c¶m tÝnh cha nhËn thøc ®îc. T duy ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t:
NghÜa lµ ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ, quan hÖ, nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña hµng lo¹t sù
vËt hiÖn tîng cïng lo¹i.
VÝ dô 3 gãc trong mét tam gi¸c = 1800 kh«ng nh÷ng ph¶n ¸nh mèi quan hÖ gi÷a c¸c
gãc trong mét tam gi¸c cô thÓ mµ ë tÊt c¶ c¸c tam gi¸c dï chóng cã nh÷ng h×nh d¸ng rÊt
kh¸c nhau; hay thuéc tÝnh nãng ch¶y kh«ng chØ lµ thuéc tÝnh cña mét kim lo¹i cô thÓ mµ ë
tÊt c¶ c¸c kim lo¹i ®Òu cã thuéc tÝnh nµy
ChÝnh nhê tÝnh kh¸i qu¸t mµ t duy- khi gi¶i quyÕt mét nhiÖm vô cô thÓ vÉn xÕp nã
vµo mét nhãm, mét ph¹m trï, nªu thµnh quy t¾c, ph¬ng ph¸p cÇn sö dông trong nh÷ng tr-

2
êng hîp t¬ng tù. Nhê vËy t duy gióp con ngêi nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan mét c¸ch s©u
s¾c h¬n vµ tõ ®ã t¸c ®éng vµo thiªn nhiªn b¾t thiªn nhiªn ph¶i phôc vô con ngêi.
1.2.3. TÝnh gi¸n tiÕp cña t duy
Ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp lµ ph¶n ¸nh khi sù vËt hiÖn tîng kh«ng cßn trùc tiÕp t¸c ®éng vµo
c¸c gi¸c quan ta n÷a.
ë møc ®é nhËn thøc c¶m tÝnh con ngêi ph¶n ¸nh nh÷ng sù vËt hiÖn tîng mét c¸ch
trùc tiÕp b»ng c¸c gi¸c quan. §Õn t duy, con ngêi kh«ng nhËn thøc thÕ giíi mét c¸ch trùc
tiÕp mµ cã kh¶ n¨ng nhËn thøc nã mét c¸ch gi¸n tiÕp; nhËn thøc qua ph¬ng tiÖn lµ ng«n
ng÷. Tõ xa ®Õn nay, nh÷ng sù vËt hiÖn tîng tån t¹i trong thÕ giíi kh¸ch quan vµ nh÷ng b¶n
chÊt, nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a chóng ®îc con ngêi nhËn thøc vµ lu gi÷ qua ph¬ng tiÖn ng«n
ng÷. §ã lµ nh÷ng kinh nghiÖm cña loµi ngêi vµ ®îc c¸c thÕ hÖ sau tiÕp thu qua ph¬ng tiÖn
ng«n ng÷ mµ kh«ng cÇn cã sù tiÕp xóc trùc tiÕp; tøc lµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan mét
c¸ch gi¸n tiÕp.
T duy cßn ph¸t hiÖn ra b¶n chÊt cña c¸c sù vËt, hiÖn tîng vµ quy luËt gi÷a chóng nhê
sö dông c«ng cô, ph¬ng tiÖn nh ®ång hå, nhiÖt kÕ, m¸y mãc … vµ c¸c kÕt qu¶ nhËn thøc
nh: quy t¾c, c«ng thøc, quy luËt, c¸c ph¸t minh… cña loµi ngêi vµ kinh nghiÖm cña c¸ nh©n
m×nh. Ngay c¶ víi nh÷ng ®èi tîng míi ngoµi nh÷ng c¸i ®îc nhËn biÕt b»ng nhËn thøc c¶m
tÝnh con ngêi cßn dùa vµo nh÷ng kiÕn thøc cò ®Ó hiÓu vÊn ®Ò míi th«ng qua qu¸ tr×nh suy
luËn, kiÓm nghiÖm thùc tÕ chø kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i lµ c¸i g× c¶m gi¸c thÊy, tri gi¸c thÊy
míi ®îc nhËn thøc.
ChÝnh nhê tÝnh gi¸n tiÕp mµ t duy ®· më réng kh«ng giíi h¹n kh¶ n¨ng nhËn thøc
cña con ngêi vÒ thÕ giíi.
1.2.4. Mèi quan hÖ gi÷ t duy vµ ng«n ng÷
T duy cña con ngêi cã quan hÖ chÆt chÏ víi ng«n ng÷. Chóng thèng nhÊt víi nhau,
nhng kh«ng ®ång nhÊt víi nhau: T duy kh¸i qu¸t, trõu tîng kh«ng thÓ tån t¹i ngoµi ng«n
ng÷ ®îc vµ ngîc l¹i ng«n ng÷ còng kh«ng thÓ cã ®îc nÕu kh«ng dùa vµo t duy. Mèi quan hÖ
gi÷a t duy vµ ng«n ng÷ lµ mèi quan hÖ gi÷a néi dung vµ h×nh thøc. ThËt vËy nÕu kh«ng cã
ng«n ng÷ th× t duy vµ nh÷ng s¶n phÈm cña m×nh kh«ng ®îc ngêi kh¸c tiÕp nhËn, còng nh
chÝnh b¶n th©n qu¸ tr×nh t duy còng kh«ng diÔn ra ®îc.
Ng«n ng÷ lµ c«ng cô, ph¬ng tiÖn cña qu¸ tr×nh t duy. Nhê cã ng«n ng÷, ngay tõ khi
b¾t ®Çu qu¸ tr×nh t duy, con ngêi nhËn ra t×nh huèng cã vÊn ®Ò, biÓu ®¹t ra b»ng nhiÖm vô
cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. Trong qu¸ tr×nh t duy, con ngêi sö dông ng«n ng÷ ®Ó tiÕn hµnh c¸c thao
t¸c t duy nh ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh, trõ tîng hãa … Vµ cuèi cïng, ng«n ng÷ ®îc sö
dông ®Ó biÓu ®¹t kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh t duy: nh÷ng ph¸n ®o¸n, kh¸i niÖm, suy luËn … ®îc
diÔn ®¹t trong tõ ng÷, c©u…
Ngîc l¹i, t duy còng gióp cho ng«n ng÷ cã néi dung, s¾c bÐn vµ cã hiÖu qu¶ h¬n.
NÕu kh«ng cã t duy th× ng«n ng÷ chØ lµ nh÷ng chuçi ©m thanh v« nghÜa kh«ng cã néi dung.
Tuy nhiªn, t duy kh«ng ph¶i lµ ng«n ng÷ v× chóng lµ nh÷ng qu¸ tr×nh t©m lý cã
nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau, cã nh÷ng s¶n phÈm kh¸c nhau vµ tu©n theo nh÷ng quy luËt
kh¸c nhau.
1.2.5. T duy cã quan hÖ víi nhËn thøc c¶m tÝnh
T duy vµ nhËn thøc c¶m tÝnh thuéc hai møc ®é nhËn thøc kh¸c nhau, nhng chóng cã
mèi qua hÖ mËt thiÕt víi nhau kh«ng t¸ch dêi nhau; chóng bæ xung, chi phèi lÉn nhau. Cô
thÓ:
T duy ph¶i dùa vµo nh÷ng cø liÖu cña nhËn thøc c¶m tÝnh ®Ó nhËn ra hoµn c¶nh cã
vÊn ®Ò. VÝ dô ®Þnh luËt v¹n vËt hÊp dÉn cña Niut¬n ®îc b¾t ®Çu khi tri gi¸c qu¶ t¸o r¬i
Trong qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña m×nh t duy nhÊt thiÕt ph¶i sö dông nguån tµi liÖu do
nhËn thøc c¶m tÝnh ®em l¹i. VÝ dô khi ®i th¨m kh¸m bÖnh nh©n, ta nhËn ra hoµn c¶nh cã
vÊn ®Ò: BÖnh nh©n cã c¸i g× ®ã bÊt thêng nh ®au bông, nhng ®au ë ®©u, tr¸i hay ph¶i trªn
hay díi, tÝnh chÊt ®©u, cã sèt kh«ng v.v. TÊt c¶ nh÷ng dÊu hiÖu ®ã ngêi b¸c sü thu nhËn ®îc
th«ng qua qu¸ tr×nh c¶m gi¸c, tri gi¸c, ®Ó tõ ®ã mµ t duy gióp cho hä x¸c ®Þnh ®îc híng cÇn
gi¶i quyÕt. Dï cã kh¸i qu¸t vµ trõu tîng ®Õn ®©u th× néi dung cña t duy bao giê còng chøa
®ùng nh÷ng thµnh phÇn c¶m tÝnh.
Ngîc l¹i, t duy vµ nh÷ng kÕt qu¶ cña nã còng ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh nhËn thøc c¶m
tÝnh, lµm cho qu¸ tr×nh nhËn thøc c¶m tÝnh mang chÊt lîng cao h¬n, nã ¶nh hëng ®Õn tÝnh

3
lùa chän, tÝnh cã ý nghÜa, tÝnh æn ®Þnh cña tri gi¸c. VÝ dô khi ®äc s¸ch vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã
cã rÊt nhiÒu nh÷ng quyÓn s¸ch kh¸c nhau ®Ó ®äc theo mét môc ®Ých ®Þnh tríc t duy gióp
cho qu¸ tr×nh tri gi¸c lùa chän cuèn s¸ch cho phï hîp h¬n.
1.2.6. T duy lµ mét qu¸ tr×nh
T duy ®îc xem nh lµ mét qu¸ tr×nh v× nã cã n¶y sinh diÔn biÕn vµ kÕt thóc; bao gåm
c¸c giai ®o¹n sau:
1.2.6.1. Giai ®o¹n x¸c ®Þnh vÊn ®Ò
§ã lµ giai ®o¹n con ngêi x¸c ®Þnh ®îc nhiÖm vô cña t duy. Thùc chÊt lµ t×m ra, x¸c
®Þnh ®îc nh÷ng vÊn ®Ò, nh÷ng nhiÖm vô cha ®îc gi¶i quyÕt vµ cÇn ph¶i gi¶i quyÕt. ë mét
bµi to¸n ®ã lµ viÖc t×m ra bµi to¸n yªu cÇu g× b¾t chóng ta ph¶i t×m c¸i g×.
Hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò chøa ®ùng c¸c m©u thuÉn kh¸c nhau (gi÷a c¸i ®· biÕt víi c¸i
cha biÕt, gi÷a c¸i ®· cã víi c¸i cha cã v.v.). Con ngêi cµng cã nhiÒu kinh nghiÖm trong lÜnh
vùc nµo ®ã, cµng dÔ nh×n ra vµ nh×n ®Çy ®ñ nh÷ng m©u thuÉn ®ã, cµng dÔ dµng x¸c ®Þnh
nh÷ng vÊn ®Ò ®ßi hái hä gi¶i quyÕt.
1.2.6.2. Giai ®o¹n xuÊt hiÖn liªn tëng
Lµ giai ®o¹n mµ chñ thÓ huy ®éng c¸c tri thøc, kinh nghiÖm cã liªn quan ®Õn nhiÖm
vô cña t duy.
1.2.6.3. Sµng läc liªn tëng vµ h×nh thµnh gi¶ thuyÕt
§©y lµ giai ®o¹n g¹t bá nh÷ng liªn tëng kh«ng cÇn thiÕt vµ chØ gi÷ l¹i nh÷ng liªn t-
ëng cÇn thiÕt trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh gi¶ thuyÕt, tøc lµ c¸ch gi¶i quyÕt cã thÓ cã ®èi víi
nhiÖm vô cña t duy.
1.2.6.4. KiÓm tra gi¶ thuyÕt
Sù ®a d¹ng cña c¸c gi¶ thuyÕt kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých tù th©n, nªn ph¶i kiÓm tra
xem gi¶ thuyÕt nµo t¬ng øng víi c¸c ®iÒu kiÖn vµ c¸c vÊn ®Ò ®Æt ra. SÏ cã 2 híng: 1/ NÕu
gi¶ thuyÕt ®óng, chÝnh x¸c th× sÏ dÉn ®Õn viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò; 2/ NÕu sai th× sÏ b¸c bá gi¶
thuyÕt, qu¸ tr×nh t duy l¹i diÔn ra tõ ®Çu. ViÖc kiÓm tra gi¶ thuyÕt cã thÓ diÔn ra trong ®Çu
hay trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Trong qu¸ tr×nh kiÓm tra nµy cã thÓ l¹i ph¸t hiÖn ra nh÷ng
nhiÖm vô míi, do ®ã l¹i b¾t ®Çu mét qu¸ tr×nh t duy míi
1.2.6.5. Giai ®o¹n gi¶i quyÕt nhiÖm vô
§©y lµ kh©u cuèi cïng cña qu¸ tr×nh t duy. Khi gi¶ thuyÕt ®· ®îc kiÓm tra vµ kh¼ng
®Þnh th× nã sÏ ®îc thùc hiÖn; nghÜa lµ ®i ®Õn c©u tr¶ lêi cho vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra.
Qu¸ tr×nh t duy gi¶i quyÕt nhiÖm vô thêng cã nhiÒu khã kh¨n, do ba nguyªn nh©n
thêng gÆp lµ:
- Chñ thÓ kh«ng nhËn thÊy mét sè d÷ kiÖn cña nhiÖm vô.
- Chñ thÓ ®a vµo bµi to¸n mét ®iÒu kiÖn thõa.
- TÝnh chÊt khu«n s¸o, cøng nh¾c cña t duy.
S¬ ®å qu¸ tr×nh t duy

NhËn thøc vÊn ®Ò

XuÊt hiÖn c¸c liªn tëng

Sµng läc liªn tëng vµ h×nh thµnh

gi¶ thuyÕt

KiÓm tra gi¶ thuyÕt

Kh¼ng ®Þnh
ChÝnh x¸c ho¸ Phñ ®Þnh

Gi¶i quyÕt vÊn

4 ®Ò Hµnh ®éng t
duy míi
1.2.7. Qu¸ tr×nh t duy lµ mét hµnh ®éng trÝ tuÖ
Qu¸ tr×nh t duy ®¬c diÔn ra b»ng c¸ch chñ thÓ tiÕn hµnh nh÷ng thao t¸c trÝ tuÖ nhÊt
®Þnh nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò (hoÆc lÜnh héi, tiÕp thu tri thøc). Cã nhiÒu thao t¸c trÝ tuÖ tham
gia vµo mét qu¸ tr×nh t duy cô thÓ víi t c¸ch lµ mét hµnh ®éng trÝ tuÖ. Cã thÓ nªu ra nh÷ng
thao t¸c c¬ b¶n díi ®©y.
1.2.7.1. Thao t¸c ph©n tÝch
Lµ thao t¸c trÝ tuÖ mµ con ngêi dïng trÝ ãc ®Ó ph©n chia ®èi tîng ra thµnh nhiÒu
thµnh phÇn, nhiÒu thuéc tÝnh, nhiÒu mèi liªn hÖ ®Ó nhËn thøc ®èi tîng mét c¸ch ®Çy ®ñ, râ
rµng. VÝ dô nh×n hai bøc tranh (nh×n tho¸ng qua rÊt gièng nhau) muèn xem chóng kh¸c
nhau ë ®iÓm nµo. §Çu tiªn ph¶i ph©n tÝch bøc tranh nµy cã c¸i g× trong ®ã vµ mçi h×nh trong
bøc tranh bao gåm nh÷ng thµnh phÇn g×, sau ®ã míi so s¸nh.
1.2.7.2. Thao t¸c tæng hîp
Lµ thao t¸c trÝ tuÖ trong ®ã chñ thÓ t duy ®a nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng thµnh phÇn ®·
®îc ph©n tÝch vµo mét chØnh thÓ gióp ta nhËn thøc ®èi tîng bao qu¸t h¬n.
Ph©n tÝch vµ tæng hîp lµ hai thao t¸c c¬ b¶n cña t duy. Ph©n tÝch vµ tæng hîp cã quan
hÖ mËt thiÕt víi nhau, bæ xung cho nhau trong mét qu¸ tr×nh thèng nhÊt. Ph©n tÝch lµ c¬ së
cña tæng hîp. Tæng hîp diÔn ra trªn c¬ së ph©n tÝch.
1.2.7.3. Thao t¸c so s¸nh
lµ thao t¸c trÝ tuÖ trong ®ã chñ thÓ t duy dïng trÝ ãc ®Ó x¸c ®Þnh sù gièng vµ kh¸c
nhau gi÷a c¸c sù vËt hiÖn tîng (hoÆc gi÷a c¸c thuéc tÝnh, c¸c quan hÖ, c¸c bé phËn cña mét
sù vËt hiÖn tîng). Th«ng thêng so s¸nh ®îc dùa trªn c¬ së cña thao t¸c ph©n tÝch.
1.2.7.4. Thao t¸c trõu tîng ho¸
Lµ thao t¸c trÝ tuÖ trong ®ã chñ thÓ t duy dïng trÝ ãc ®Ó g¹t bá nh÷ng thuéc tÝnh
nh÷ng bé phËn nµo ®ã chØ gi÷ l¹i nh÷ng yÕu tè cÇn thiÕt ®Ó t duy.
1.2.7.5. Kh¸i qu¸t ho¸
Lµ thao t¸c trÝ tuÖ trong ®ã chñ thÓ t duy dïng trÝ ãc ®Ó bao qu¸t nhiÒu ®èi tîng kh¸c
nhau thµnh mét nhãm, mét lo¹i v.v. trªn c¬ së chóng cã mét sè thuéc tÝnh chung b¶n chÊt,
nh÷ng mèi liªn hÖ, quan hÖ cã tÝnh quy luËt. KÕt qu¶ cña kh¸i qu¸t lµ cho chóng ta mét c¸i
g× ®ã chung trong sè hµng lo¹t nh÷ng sù vËt hiÖn tîng. VÝ dô: Cu, Fe, Al, Zn ®Òu lµ nh÷ng
kim lo¹i, cãc¸c thuéc tÝnh: nãng ch¶y, dÉn ®iÖn vµ dÉn nhiÖt.
Trõu tîng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau chi phèi vµ bæ
xung cho nhau nh quan hÖ gi÷a ph©n tÝch vµ tæng hîp.
Khi xem xÐt tÊt c¶ c¸c thao t¸c t duy ®· tr×nh bµy trªn ®©y, trong mét hµnh ®éng
t duy cô thÓ cÇn chó ý mÊy ®iÓm sau:
- C¸c thao t¸c t duy ®Òu cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, thèng nhÊt theo mét híng
nhÊt ®Þnh, do nhiÖm vô t duy qui ®Þnh.
- Trong thùc tÕ t duy, c¸c thao t¸c ®ã ®an chÐo nhau chø kh«ng thèng nhÊt theo mét
tr×nh tù m¸y mãc nµo
- Tuú theo nhiÖm vô, ®iÒu kiÖn t duy, kh«ng nhÊt thiÕt trong hµnh ®éng t duy nµo
còng ph¶i thùc hiÖn tÊt c¶ c¸c thao t¸c trªn
KÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh t duy lµ nh÷ng kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, suy lý
1.3. C¸c lo¹i t duy
1.3.1. Ph©n lo¹i theo ph¬ng diÖn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t duy (theo chñng lo¹i vµ c¸
thÓ)
1.3.1.1. T duy trùc quan hµnh ®éng
Lµ lo¹i t duy mµ viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®îc thùc hiÖn b»ng c¸ch hµnh ®éng, vËn
®éng cã thÓ quan s¸t ®îc. Lo¹i t duy nµy cã c¶ ë ngêi vµ ®éng vËt cao cÊp ®©y lµ lo¹i t duy
ph¸t triÓn sím nhÊt ë trÎ em. VÝ dô: trÎ em lµm to¸n b»ng c¸ch dïng tay di chuyÓn c¸c vËt
thËt nh que tÝnh… t¬ng øng víi c¸c d÷ kiÖn cña bµi to¸n.
1.3.1.2. T duy trùc quan h×nh ¶nh
Lµ lo¹i t duy ph¸t triÓn ë møc ®é cao h¬n ra ®êi muén h¬n so víi lo¹i t duy trùc
quan hµnh ®éng. §ã lµ lo¹i t duy mµ viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò chØ dùa vµo h×nh ¶nh cô thÓ.
Lo¹i t duy nµy chØ cã ë ngêi ®Æc biÖt ë trÎ em. VÝ dô: trÎ lµm to¸n b»ng c¸ch dïng m¾t quan

5
s¸t c¸c vËt thËt hay c¸c vËt thay thÕ t¬ng øng víi c¸c d÷ kiÖn cña bµi to¸n ®Ó gi¶i quyÕt vÊn
®Ò.
1.3.1.3. T duy trõu tîng (t duy tõ ng÷ - logic)
Lµ lo¹i t duy mµ viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò dùa trªn viÖc sö dông c¸c kh¸i niÖm, c¸c kÕt
cÊu logic vµ ®îc vËn hµnh trªn c¬ së tiÕng nãi. VÝ dô: häc sinh lµm bµi to¸n b»ng c¸ch chØ
dung ng«n ng÷ lµm ph¬ng tiÖn.
1.3.2. Ph©n lo¹i dùa vµo h×nh thøc biÓu hiÖn cña vÊn ®Ò vµ ph¬ng thøc gi¶i quyÕt vÊn
®Ò
1.3.2.1. T duy thùc hµnh
Lµ lo¹i t duy mµ nhiÖm vô ®Ò ra mét c¸ch trùc quan díi h×nh thøc cô thÓ; ph¬ng thøc
gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lµ nh÷ng hµnh ®éng thùc hµnh. VÝ dô t duy cña ngêi söa xe h¬i khi xe
kh«ng ch¹y.
1.3.2.2. T duy h×nh ¶nh
NhiÖm vô ®Ò ra díi h×nh thøc mét h×nh ¶nh cô thÓ vµ viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô còng
dùa trªn nh÷ng h×nh ¶nh trùc quan ®· cã. VÝ dô Khi ta suy nghÜa xem ®êng tõ trêng vÒ nhµ
®i ®êng nµo ng¾n h¬n. Lo¹i t duy nµy ph¸t triÓn ë giíi v¨n nghÖ sÜ.
1.3.2.3. T duy lý luËn
NhiÖm vô ®Ò ra díi h×nh thøc lý luËn vµ viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®Ò ra ®ßi hái ph¶i
sö dông nh÷ng kh¸i niÖm trõu tîng, nh÷ng tri thøc lý luËn. VÝ dô t duy cña ngêi häc sinh
khi ngåi nghe gi¶ng ë líp.
Trong thùc tÕ ngêi trëng thµnh Ýt khi sö dông thuÇn tuý mét lo¹i t duy trong ho¹t
®éng cña m×nh. C¸c lo¹i t duy trªn cã sù phèi hîp víi nhau, trong ®ã mét lo¹i t duy nµo ®ã
gi÷ vai trß chñ yÕu. VÝ dô ë ngêi c«ng nh©n kh«ng chØ cã t duy thùc hµnh ë hä cã c¶ t duy
h×nh ¶nh vµ t duy lý luËn; hoÆc ë ngêi ho¹ sÜ kh«ng ph¶i hä kh«ng cã t duy lý luËn v× hä
lu«n ph¶i x©y dùng h×nh ¶nh ®Ó th«ng qua ®ã mµ biÓu ®¹t nh÷ng ý nghÜ, nh÷ng t tëng nhÊt
®Þnh. TÝnh chÊt cña ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp khiÕn con ngêi thiªn vÒ mét lo¹i t duy nµo ®ã
mµ th«i.
1.3.3. C¨n cø vµo møc ®é s¸ng t¹o
1.3.3.1. T duy ang«rit
Lµ lo¹i t duy diÔn ra theo ch¬ng tr×nh, cã cÊu tróc logic cã s½n theo mét khu«n mÉu
nhÊt ®Þnh ®ã lµ lo¹i t duy cã c¶ ë ngêi vµ m¸y.
1.3.3.2. T duy ¬ritxtic
Lµ lo¹i t duy s¸ng t¹o cã tÝnh chÊt c¬ ®éng linh ho¹t, kh«ng theo khu«n mÉu cøng
nh¾c, cã liªn quan ®Õn trùc gi¸c vµ kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña con ngêi. C¶ hai lo¹i t duy nµy bæ
xung cho nhau gióp cho con ngêi nhËn thøc s©u s¾c vµ ®óng ®¾n thÕ giíi.
2. Tëng tîng
2.1. §Þnh nghÜa
Tríc kia, khi mµ khoa häc cha ph¸t triÓn, ®øng tríc c¸c hiÖn tîng x¶y ra trong thÕ
giíi tù nhiªn vµ x· héi nh sÊm chíp, ma giã, chiÕn tranh v.v. ngêi ta cho r»ng ®ã lµ do thÇn
sÊm, thÇn ma, thÇn giã, thÇn chiÕn tranh g©y nªn (ngµy nay con ngêi ®· gi¶i thÝch ®îc c¸c
hiÖn tîng trªn díi ¸nh s¸ng cña khoa häc hiÖn ®¹i). Nh÷ng h×nh ¶nh c¸c vÞ thÇn ®ã kh«ng
cã trong thùc tÕ, mµ lµ do con ngêi tëng tîng ra; hay nãi c¸ch kh¸c nã lµ kÕt qu¶ cña qu¸
tr×nh tëng tîng cña con ngêi
Tëng tîng lµ mét qu¸ tr×nh nhËn thøc ph¶n ¸nh nh÷ng c¸i cha cã trong kinh
nghiÖm b»ng c¸ch x©y dùng nªn nh÷ng h×nh ¶nh míi (biÓu tîng míi) trªn c¬ së nh÷ng
h×nh ¶nh (biÓu tîng) ®· cã.
- Néi dung ph¶n ¸nh: Tëng tîng ph¶n ¸nh nh÷ng c¸i míi, nh÷ng c¸i cha tõng cã
trong kinh nghiÖm cña c¸ nh©n hoÆc cña x· héi, hay nãi c¸ch kh¸c tëng tîng lµ qu¸ tr×nh
s¸ng t¹o ra c¸i míi. VÝ dô Th¸p Epphen lµ do mét kiÕn tróc s ngêi Ph¸p t¹o nªn. Nã lµ c¸i
míi ®èi víi c¸ nh©n kiÕn tróc s ®ã, vµ cßn lµ c¸i míi ®èi víi c¶ toµn bé x· héi. C¸c bøc
tranh, c¸c bµi th¬ v.v. còng lµ nh÷ng c¸i míi nh vËy.
- Ph¬ng thøc ph¶n ¸nh: Tëng tîng ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan b»ng con ®êng
ch¾p ghÐp, phèi hîp, nhµo nÆn nh÷ng c¸i ®· cã ®Ó t¹o nªn c¸i míi.VÝ dô h×nh ¶nh con rång.
- S¶n phÈm ph¶n ¸nh: S¶n phÈm cña tëng tîng lµ c¸c biÓu tîng cña tëng tîng.
BiÓu tîng cña tëng tîng lµ h×nh ¶nh míi do con ngêi s¸ng t¹o ra trªn c¬ së biÓu tîng cña trÝ
nhí. NÕu coi biÓu tîng cña trÝ nhí lµ biÓu tîng cÊp 1 th× biÓu tîng cña tëng tîng lµ biÓu t-
îng cÊp 2. BiÓu tîng cña tëng tîng cã g× kh¸c víi biÓu tîng cña trÝ nhí.
BiÓu tîng cña tëng tîng:

6
 Kh¸i qu¸t h¬n biÓu tîng cña trÝ nhí.
Ph¶n ¸nh c¸i míi.
- Nguồn gốc nảy sinh: do yêu cầu của hoạt động lao động, trước những tình huống có
vấn đề (mang tính bất định lớn: dữ kiện không rõ ràng, khó phân tích chính xác).
- Tưởng tượng có quan hệ chặt chẽ với nhận thức cảm tính: sử dụng những biểu
tượng của trí nhớ do nhận thức cảm tính mang lại, cung cấp. (những người bị mù không
thể có biểu tượng về 7 sắc cầu vồng vì chưa từng bao giờ được nhìn thấy).
- Giá trị của tưởng tượng: cho phép ta đi đến quyết định & tìm ra lối thoát ngay cả khi
không đủ tri thức để TD, cho phép ta “nhảy cóc” 1 vài giai đoạn nào đó của TD mà vẫn
hình dung được KQ cuối cùng. Hạn chế: không có/thiếu sự chính xác, hợp lý, chặt chẽ,
đầy đủ.
2.2. Sù gièng vµ kh¸c nhau gi÷a t duy vµ tëng tîng
T duy vµ tuëng tîng lµ hai qu¸ tr×nh nhËn thøc cã nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng vµ kh¸c
nhau.
- Nh÷ng ®Æc ®iÓm gièng nhau:
+ T duy vµ tëng tîng ®Òu lµ qu¸ tr×nh nhËn thøc, cïng ph¶n ¸nh c¸i míi.
+ Ph¶n ¸nh thÕ giíi mét c¸ch gi¸n tiÕp, mang tÝnh kh¸i qu¸t, cã liªn hÖ víi nhËn
thøc c¶m tÝnh, víi ng«n ng÷, vµ lÊy thùc tiÔn lµm tiªu chuÈn ch©n lý.
+ N¶y sinh tríc mét hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò
- Nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau
T duy Tëng tîng
Ph¶n ¸nh c¸i míi ®èi víi c¸ nh©n. Ph¶n ¸nh c¸i míi ®èi víi c¶ c¸ nh©n vµ
x· héi.
Ph¶n ¸nh b»ng con ®êng suy lý, logic Ph¶n ¸nh b»ng con ®êng ch¾p ghÐp,
víi nh÷ng thao t¸c cô thÓ. phèi hîp, nhµo nÆn ®Ó t¹o nªn h×nh ¶nh
míi.
S¶n phÈm lµ nh÷ng kh¸i niÖm, ph¸n S¶n phÈm lµ c¸c biÓu tîng cña tëng t-
®o¸n, suy lý. îng.
TÝnh bÊt ®Þnh cña hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò TÝnh bÊt ®Þnh cña hoµn c¶nh cã vÊn ®Ò
thÊp h¬n (so víi tëng tîng). lµ cao h¬n.
- Mèi quan hÖ gi÷a t duy vµ tëng tîng.
+ ¶nh hëng cña t duy ®èi víi tëng tîng:
Trong qu¸ tr×nh tëng tîng nhÊt thiÕt ph¶i cã sù tham gia cña t duy bëi v× t duy t¹o
ý ®å cho tëng tîng.
T duy ®¶m b¶o tÝnh hîp lý, tÝnh logic cho qu¸ tr×nh tëng tîng; lµm gi¶m bít ®i sù
bay bæng cã tÝnh chÊt tho¸t ly thùc tÕ.
+ ¶nh hëng cña tëng tîng ®èi víi t duy:
Tëng tîng lµm cô thÓ ho¸ néi dung trõu tîng vµ triÕt lý cña t duy.
Tëng tîng v¹ch híng ®i cho t duy thóc ®Èy t duy trong viÖc t×m ra c¸i míi.
2.3. Vai trß cña tëng tîng
Tëng tîng cã vai trß quan träng ®èi víi toµn bé ho¹t ®éng cña con ngêi.
§èi víi ho¹t ®éng lao ®éng:
Tëng tîng cho phÐp chóng ta h×nh dung ®îc kÕt qu¶ tríc khi b¾t tay vµo c«ng viÖc.
§©y lµ sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a ho¹t ®éng lao ®éng cña con ngêi víi b¶n n¨ng cña con vËt.
Tëng tîng gióp con ngêi ®Þnh híng trong qu¸ tr×nh lao ®éng b»ng c¸ch t¹o ra m«
h×nh t©m lý vÒ s¶n phÈm cuèi cïng cña lao ®éng; ®iÒu nµy thÓ hiÖn thµnh hiÖn vËt cña c¸c
s¶n phÈm ®ã.
Tëng tîng ®èi víi ho¹t ®éng khoa häc: Tëng tîng cã vai trß rÊt quan träng ®èi víi
ho¹t ®éng nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc trong viÖc x©y dùng gi¶ thuyÕt, ®Ò ra gi¶ thuyÕt
vÒ nguyªn nh©n cña c¸c sù vËt hiÖn tîng, trong viÖc dù kiÕn c¸c biÕn cè sÏ x¶y ra.
Tëng tîng ®èi víi ho¹t ®éng nghÖ thuËt: C¸c nhµ v¨n ph¶i t¹o ra trong trÝ tëng tîng
cña m×nh h×nh ¶nh c¸c nh©n vËt ®Ó råi ®a vµo c¸c t¸c phÈm v¨n häc. Ngêi ho¹ sÜ ph¶i nh×n
thÊy bøc vÏ cña m×nh trong ®Çu tríc khi thÓ hiÖn thµnh bøc ho¹ thËt. Ngêi diÔn viªn ph¶i

7
dùa vµo trÝ tëng tîng ®Ó nhËp vai. Tëng tîng lµ c¸i khuÊy ®éng ban ®Çu cña s¸ng t¹o nghÖ
thuËt.
* Ý nghĩa của tưởng tượng đối với hoạt động y tế
- Trong quá trình khám và chữa bệnh, người thầy thuốc phải hình dung, tiên lượng
trước tình hình diễn biến của bệnh tật, kết quả điều trị, cũng như dự kiến những tình huống
bất ngờ có thể xảy ra trong khi tiến hành phẫu thuật…Trên cơ sở đó, có thể chuyển phác
đồ điều trị hoặc đề ra những phương án xử lý kịp thời, tránh được những sự cố đáng tiếc.
- Người thầy thuốc cần trau dồi khả năng tưởng tượng của mình, sử dụng các biểu
tượng 1 cách linh hoạt, làm cho nó sinh động khi cần thiết và vận dụng trong hoạt động
lao động, sáng tạo nghề nghiệp (tạo ra các sáng kiến kỹ thuật y học mới trong chẩn đoán
và điều trị).
- Nghiên cứu về Tưởng tượng giúp người thầy thuốc khám chữa bệnh có hiệu quả,
đặc biệt cho những bệnh nhân trước và sau khi phẫu thuật, hoặc có bệnh lý về tâm thần.

2.4. C¸c lo¹i tëng tîng

C¨n cø vµo møc ®é tÝch cùc cña tëng tîng mµ ngêi ta chia thµnh tëng tîng cã chñ
®Þnh vµ tëng tîng kh«ng chñ ®Þnh.
2.4.1. Tëng tîng kh«ng chñ ®Þnh
Lµ lo¹i tëng tîng kh«ng theo mét môc ®Ých ®îc ®Æt ra tõ tríc.
2.4.2. Tëng tîng cã chñ ®Þnh
Lµ lo¹i tëng tîng theo mét môc ®Ých ®Æt ra tõ tríc, cã ph¬ng ph¸p nhÊt ®Þnh nh»m
t¹o ra h×nh ¶nh míi.
2.4.2.1. Tëng tîng t¸i t¹o
Lµ qu¸ tr×nh x©y dùng h×nh ¶nh míi ®èi víi c¸ nh©n ngêi tëng tîng dùa trªn sù m«
t¶ cña ngêi kh¸c, cña s¸ch vë v.v. VÝ dô häc sinh tëng tîng ra nh÷ng ®iÒu c« gi¸o m« t¶ trªn
líp hoÆc trong s¸ch gi¸o khoa.
Tëng tîng t¸i t¹o mang tÝnh chñ thÓ cao, hay cã sù c¾t xÐn thªm bít lµ tuú thuéc vµo
vèn kinh nghiÖm cña c¸ nh©n. Do vËy muèn cã tëng tîng t¸i t¹o tèt cÇn cã kinh nghiÖm
chÝnh x¸c, phong phó, ®Çy ®ñ.
Tëng tîng t¸i t¹o cã ý nghÜa trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ngêi. Nã gióp cho
con ngêi n¾m ®îc nh÷ng tri thøc, kinh nghiÖm vÒ c¸c sù vËt hoÆc hiÖn tîng mµ con ngêi
kh«ng thÓ tiÕp cËn ®îc; ch¼ng h¹n nh trong ngµnh kh¶o cæ häc.
2.4.2.2. Tëng tîng s¸ng t¹o
Lµ qu¸ tr×nh x©y dùng h×nh ¶nh míi trong cha cã trong kinh nghiÖm cña c¸ nh©n,
còng nh cha cã trong kinh nghiÖm cña x· héi. VÝ dô s¸ng t¹o ra tµu bay, tµu vò trô v.v. S¶n
phÈm cña tëng tîng s¸ng t¹o ®îc hiÖn thùc ho¸ trong nh÷ng s¶n phÈm vËt chÊt ®éc ®¸o vµ
cã gi¸ trÞ.
Tëng tîng s¸ng t¹o phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè: LËp trêng, quan ®iÓm sèng, sù hiÓu
biÕt s©u réng vÒ c¸c vÊn ®Ò trong thÕ giíi tù nhiªn vµ x· héi; ®ång thêi cã sù tham gia cña
tÝnh ngÉu høng. (Traic«pxki: C¶m høng lµ nh÷ng vÞ kh¸ch kh«ng ®Õn th¨m nh÷ng kÎ lêi).
Muèn cã tëng tîng s¸ng t¹o tèt cÇn cã tëng tîng t¸i t¹o tèt. Bëi v× muèn t¹o ra mét
h×nh ¶nh míi vÒ mét lÜnh vùc nµo ®ã th× con ngêi tríc hÕt cÇn ph¶i cã tri thøc vÒ lÜnh vùc
®ã. Tëng tîng t¸i t¹o s©u s¾c chÝnh x¸c vµ cã hÖ thèng sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho tëng tîng s¸ng
t¹o phong phó ®éc ®¸o.
2.4.3. ¦íc m¬ vµ lý tëng
¦íc m¬ lµ lo¹i tëng tîng tæng qu¸t híng vÒ t¬ng lai, biÓu hiÖn nh÷ng mong muèn, -
íc väng g¾n liÒn víi nhu cÇu cña con ngêi.
¦íc m¬ cã lîi khi nã phï hîp víi hiÖn thùc kh¸ch quan nã sÏ lµ ®éng lùc thóc ®Èy
con ngêi v¬n lªn. Cßn íc m¬ kh«ng phï hîp víi thùc tÕ th× nã sÏ trë thµnh méng tëng. Khi
lµ méng tëng th× kh«ng bao giê lµ hiÖn thùc ®îc vµ do ®ã nã cã thÓ lµm cho c¸ nh©n thÊt
väng, ch¸n n¶n.
Lý tëng lµ mét h×nh ¶nh mÉu mùc rùc s¸ng mµ con ngêi muèn v¬n tíi. Nã lµ ®éng
c¬ m¹nh mÏ th«i thóc con ngêi ho¹t ®éng v¬n tíi t¬ng lai. Lý tëng quyÕt ®Þnh xu híng nh©n
c¸ch.
2.5. C¸c c¸ch s¸ng t¹o h×nh ¶nh míi trong tëng tîng

8
 H×nh ¶nh cña tëng tîng ®îc t¹o ra b»ng nhiÒu thñ thuËt kh¸c nhau. Díi ®©y lµ nh÷ng
c¸ch c¬ b¶n nhÊt.
- Thay ®æi kÝch thíc, sè lîng (cña sù vËt hay thµnh phÇn cña sù vËt). VÝ dô nh: H×nh
tîng PhËt tr¨m m¾t - tr¨m tay, ngêi khæng lå, ngêi tÝ hon v.v.

- NhÊn m¹nh c¸c chi tiÕt, thµnh phÇn, thuéc tÝnh cña sù vËt. §©y lµ c¸ch t¹o ra h×nh
¶nh míi b»ng viÖc nhÊn m¹nh ®Æc biÖt; hoÆc ®a lªn hµng ®Çu mét phÈm chÊt hay mét quan
hÖ nµo ®ã cña sù vËt - hiÖn tîng víi c¸c sù vËt - hiÖn tîng kh¸c. Mét biÕn d¹ng cña ph¬ng
ph¸p nµy lµ cêng ®iÖu vÝ dô nh h×nh ¶nh tranh biÕm ho¹.

- Ch¾p ghÐp (kÕt dÝnh). §©y lµ ph¬ng ph¸p ghÐp c¸c bé phËn cña nhiÒu sù vËt, hiÖn
tîng kh¸c nhau l¹i ®Ó t¹o ra h×nh ¶nh míi. VÝ dô h×nh ¶nh con rång, h×nh ¶nh nµng tiªn c¸
v.v. ë ®©y c¸c bé phËn hîp thµnh h×nh ¶nh míi kh«ng bÞ chÕ biÕn, mµ chØ ghÐp nèi, kÕt dÝnh
gi¶n ®¬n.

9
- Liªn hîp: §©y lµ c¸ch t¹o ra h×nh ¶nh míi b»ng c¸ch liªn hîp c¸c bé phËn cña nhiÒu sù
vËt víi nhau trong ®ã c¸c bé phËn t¹o nªn h×nh ¶nh míi ®Òu bÞ c¶i biÕn vµ s¾p xÕp trong
nh÷ng t¬ng quan míi. C¸ch liªn hîp nµy lµ mét sù tæng hîp s¸ng t¹o thùc sù. Thñ thuËt nµy
thêng ®îc dïng trong s¸ng t¹o v¨n häc nghÖ thuËt vµ trong s¸ng t¹o kÜ thuËt; vÝ dô xe ®iÖn
b¸nh h¬i (liªn hîp gi÷a « t« vµ tµu ®iÖn).

- §iÓn h×nh ho¸: Lµ thñ thuËt t¹o h×nh ¶nh míi phøc t¹p, trong ®ã x©y dùng nh÷ng thuéc
tÝnh, ®Æc ®iÓm ®iÓn h×nh cña nh©n c¸ch ®¹i diÖn cho mét líp ngêi hay mét giai cÊp x· héi
v.v. Thñ thuËt nµy dïng nhiÒu trong s¸ng t¹o v¨n häc, nghÖ thuËt v.v. YÕu tè mÊu chèt cña
thñ thuËt ®iÓn h×nh ho¸ lµ sù tæng hîp s¸ng t¹o mang tÝnh chÊt kh¸i qu¸t nh÷ng thuéc tÝnh
vµ ®Æc ®iÓm c¸ biÖt, ®iÓn h×nh cña nh©n c¸ch.

10
- Lo¹i suy (t¬ng tù): Lo¹i suy lµ mét ph¬ng ph¸p s¸ng t¹o ®Æc biÖt con ngêi chÕ ra c¸c c«ng
cô lao ®éng theo sù t¬ng tù cña nh÷ng thao t¸c lao ®éng cña ®«i bµn tay nh chÕ t¹o ra c¸i
kÑp, c¸i cµo, c¸i b¸t v.v.

Tµi liÖu ®äc thªm cho häc viªn

1. Tµi liÖu ph¸t tay
2. Ph¹m Minh H¹c, Lª Khanh, TrÇn Träng Thuû (1988), T©m lý häc. Nxb Gi¸o Dôc,
Hµ Néi.
3. NguyÔn Quang UÈn, TrÇn H÷u LuyÕn, TrÇn Quèc Thµnh (1998), T©m lý häc ®¹i c-
¬ng. Nxb §¹i häc Qu«c gia Hµ Néi.
4. NguyÔn V¨n NhËn, NguyÔn B¸ d¬ng, NguyÔn Sinh phóc (2000), T©m lý vµ T©m lý y
häc, Nxb Y häc.

11