chÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng...
 nghiªn cøu - trao ®æi 
CHÕ §ÞNH PHßNG VÖ CHÝNH §¸NG
NH×N Tõ GãC §é SO S¸NH PH¸P LUËT H×NH Sù
MéT Sè N¦íC TR£N THÕ GIíI
1. Thùc tiÔn x©y dùng vµ ¸p dông ph¸p
luËt h×nh sù ë n­íc ta chøng minh r»ng,
nÕu chØ dùa vµo kÕt qu¶ nghiªn cøu ph¸p
luËt h×nh sù n­íc nhµ mµ kh«ng dùa vµo
kÕt qu¶ nghiªn cøu cña luËt h×nh sù so
s¸nh th× kh«ng thÓ gi¶i quyÕt mét c¸ch
thÊu ®¸o tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò cña luËt h×nh
sù, trong ®ã cã vÊn ®Ò vÒ phßng vÖ chÝnh
®¸ng. Do tr×nh ®é ph¸t triÓn c¸c quèc gia
kh¸c nhau, nªn tr×nh ®é v¨n hãa ph¸p lý
nãi chung còng nh­ tr×nh ®é v¨n hãa ph¸p
lý h×nh sù nãi riªng t¹i c¸c quèc gia ®ã
còng kh«ng gièng nhau. T¹i ®©y, xuÊt hiÖn
nhu cÇu nhËn thøc vµ tiÕp thu cã chän läc
c¸c kÕt qu¶ x©y dùng vµ ¸p dông ph¸p luËt
h×nh sù cña nhau nh»m kh¾c phôc nh÷ng
h¹n chÕ, bÊt cËp cña hÖ thèng ph¸p luËt
h×nh sù cña mçi n­íc, tr¸nh ®­îc nh÷ng
sai lÇm, thiÕu sãt trong gi¶i quyÕt c¸c vÊn
®Ò vÒ téi ph¹m vµ h×nh ph¹t ®èi víi c¸c
tr­êng hîp ph¹m téi cô thÓ.
Bµi viÕt nµy ph©n tÝch, so s¸nh néi
dung cña chÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng
trong Bé luËt h×nh sù n­íc Céng hßa x·
héi chñ nghÜa ViÖt Nam, Céng hßa nh©n
d©n Trung Hoa, Liªn bang Nga, Céng hßa
Ba Lan, Céng hßa Thôy SÜ, Céng hßa
Ph¸p, Céng hßa Liªn bang §øc, Céng hßa
T©y Ban Nha, V­¬ng quèc Anh, Hîp
chñng quèc Hoa Kú, tõ ®ã rót ra nh÷ng
18 Nh©n lùc khoa häc x· héi
hå sü s¬n *
nÐt t­¬ng ®ång, nh÷ng nÐt kh¸c biÖt vµ
kinh nghiÖm ®iÒu chØnh ph¸p luËt vÒ chÕ
®Þnh nªu trªn.
2. T¹i §iÒu 15 Bé luËt h×nh sù n¨m
1999, nhµ lµm luËt ViÖt Nam quy ®Þnh:
“Phßng vÖ chÝnh ®¸ng lµ hµnh vi cña
ng­êi v× b¶o vÖ lîi Ých cña Nhµ n­íc, cña
tæ chøc, b¶o vÖ quyÒn, lîi Ých chÝnh ®¸ng
cña m×nh hoÆc cña ng­êi kh¸c, mµ chèng
tr¶ l¹i mét c¸ch cÇn thiÕt ng­êi ®ang cã
hµnh vi x©m ph¹m c¸c lîi Ých nãi trªn.
Phßng vÖ chÝnh ®¸ng kh«ng ph¶i lµ téi
ph¹m. V­ît qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh
®¸ng lµ hµnh vi chèng tr¶ râ rµng lµ qu¸
møc cÇn thiÕt, kh«ng phï hîp víi tÝnh
chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cho x· héi cña
hµnh vi x©m h¹i. Ng­êi cã hµnh vi v­ît
qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng ph¶i
chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù”.*
Còng nh­ Bé luËt h×nh sù n­íc Céng
hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, Bé luËt
h×nh sù Liªn bang Nga ®iÒu chØnh ®ång
thêi hai vÊn ®Ò cã liªn quan mËt thiÕt víi
nhau lµ phßng vÖ chÝnh ®¸ng vµ v­ît qu¸
giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng. T¹i §iÒu 37
Bé luËt h×nh sù n¨m 1996, nhµ lµm luËt
Liªn bang Nga quy ®Þnh: “Hµnh vi g©y
thiÖt h¹i cho ng­êi ®ang thùc hiÖn hµnh vi
*
PGS.TS. Phã Gi¸m ®èc Häc viÖn Khoa häc x· héi.
Sè 1-2012

x©m ph¹m lîi Ých cña Nhµ n­íc, cña tæ
chøc, quyÒn vµ lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸
nh©n sÏ kh«ng bÞ coi lµ téi ph¹m nÕu viÖc
g©y thiÖt h¹i lµ ®Ó b¶o vÖ mét trong nh÷ng
lîi Ých ®ã vµ kh«ng v­ît qu¸ giíi h¹n
phßng vÖ chÝnh ®¸ng”. Theo Bé luËt h×nh
sù Liªn bang Nga, tÊt c¶ mäi ng­êi ®Òu cã
quyÒn ®­îc phßng vÖ chÝnh ®¸ng kh«ng
phô thuéc vµo tr×nh ®é chuyªn m«n,
nghiÖp vô còng nh­ ®Þa vÞ x· héi cña hä.
Ng­êi cã quyÒn phßng vÖ chÝnh ®¸ng ®­îc
thùc hiÖn quyÒn nµy mµ kh«ng bÞ ®ßi hái
lµ kh«ng cßn c¸ch nµo kh¸c, ch¼ng h¹n
nh­ ph¶i bá ch¹y ®Ó khái bÞ x©m ph¹m
hoÆc gäi ng­êi kh¸c hoÆc c¬ quan cã thÈm
quyÒn gióp ®ì ng¨n chÆn sù tÊn c«ng.
V­ît qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng
còng ®­îc Bé luËt h×nh sù Liªn bang Nga
coi lµ hµnh vi chèng tr¶ râ rµng lµ kh«ng
phï hîp víi tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy
hiÓm cho x· héi cña hµnh vi x©m h¹i.
VÊn ®Ò phßng vÖ chÝnh ®¸ng vµ v­ît
qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng còng
®­îc Bé luËt h×nh sù n­íc Céng hßa nh©n
d©n Trung hoa ®iÒu chØnh ®ång thêi t¹i
mét ®iÒu luËt. Cô thÓ lµ t¹i §iÒu 20 Bé
luËt h×nh sù, nhµ lµm luËt n­íc Céng hoµ
nh©n d©n Trung Hoa quy ®Þnh: “Phßng vÖ
chÝnh ®¸ng lµ hµnh vi cña mét ng­êi v×
b¶o vÖ lîi Ých cña Nhµ n­íc, cña x· héi,
quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña m×nh hoÆc
cña ng­êi kh¸c, mµ ng¨n chÆn, g©y thiÖt
h¹i cho ng­êi cã hµnh vi x©m ph¹m c¸c lîi
Ých nãi trªn. Ng­êi ®­îc coi lµ phßng vÖ
chÝnh ®¸ng kh«ng bÞ truy cøu tr¸ch nhiÖm
h×nh sù. §èi víi ng­êi cã hµnh vi phßng vÖ
râ rµng lµ qu¸ giíi h¹n cÇn thiÕt, hä ph¶i
chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù. Tuy nhiªn, Toµ
¸n quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t d­íi møc thÊp
nhÊt cña khung h×nh ph¹t hoÆc miÔn h×nh
Sè 1-2012
hå sü s¬n
ph¹t cho hä”. T­ duy ph¸p lý cña nhµ lµm
luËt n­íc Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa
vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng vµ v­ît qu¸ giíi
h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng, râ rµng lµ phï
hîp víi nguyªn t¾c nh©n ®¹o trong luËt
h×nh sù, cã t¸c dông khuyÕn khÝch mäi
c«ng d©n kiªn quyÕt ®Êu tranh, ng¨n chÆn
mäi biÓu hiÖn cña téi ph¹m trong x· héi.
Nhµ lµm luËt n­íc Céng hoµ nh©n d©n
Trung Hoa cßn chÝnh x¸c ho¸ giíi h¹n cña
phßng vÖ chÝnh ®¸ng, theo ®ã nh÷ng hµnh
vi g©y th­¬ng tÝch hoÆc t­íc ®o¹t tÝnh
m¹ng cña ng­êi ®ang thùc hiÖn hµnh vi
giÕt ng­êi, hiÕp d©m, c­íp tµi s¶n, b¾t cãc
con tin hoÆc ®ang thùc hiÖn nh÷ng hµnh
vi kh¸c cã yÕu tè dïng vò lùc ®e do¹ tÝnh
m¹ng ng­êi kh¸c, kh«ng bÞ coi lµ v­ît qu¸
giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng. §iÓm kh¸
lý thó trong quy ®Þnh nµy lµ ë chç, nhµ
lµm luËt quy ®Þnh kh¸ râ rµng nh÷ng biÖn
ph¸p mµ c«ng d©n ®­îc sö dông ®Ó chèng
tr¶ l¹i ng­êi ®ang thùc hiÖn mét trong
nh÷ng hµnh vi tr¸i ph¸p luËt nªu trªn.
T¹i ®©y, mét c©u hái kh¸ lý thó ®­îc ®Æt
ra lµ liÖu trong nh÷ng t×nh huèng cô thÓ
cña ®êi sèng x· héi, con ng­êi cã thÓ vµ
cÇn ph¶i quyÕt ®Þnh ®­îc r»ng hµnh vi mµ
m×nh thùc hiÖn lµ v­ît qu¸ hay kh«ng
v­ît qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng khi
chèng tr¶ ng­êi cã hµnh vi giÕt ng­êi hay
c­íp tµi s¶n? §Ó gi¶i ®¸p c©u hái nµy, nhµ
lµm luËt Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa
®· quy ®Þnh ngay trong Bé luËt h×nh sù
nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt víi nh÷ng néi
dung ®iÒu chØnh cô thÓ tõng vÊn ®Ò cña
phßng vÖ chÝnh ®¸ng.
Nh×n tõ gãc ®é mèi t­¬ng quan gi÷a lý
luËn luËt h×nh sù vµ thùc tr¹ng ghi nhËn
trong Bé luËt h×nh sù nh÷ng quy ®Þnh liªn
quan ®Õn phßng vÖ chÝnh ®¸ng th× nhµ
Nh©n lùc khoa häc x· héi 19
chÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng...
lµm luËt Céng hoµ T©y Ban Nha cã c¸ch
tiÕp cËn cña riªng m×nh vµ kh¸ lý thó.
Theo §iÒu 21 Bé luËt h×nh sù Céng hoµ
T©y Ban Nha, ng­êi thùc hiÖn hµnh vi
nh»m b¶o vÖ quyÒn vµ lîi Ých chÝnh ®¸ng
cña m×nh hoÆc cña ng­êi kh¸c sÏ kh«ng
ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù, nÕu tu©n
thñ c¸c ®iÒu kiÖn sau ®©y:
Thø nhÊt, hµnh vi tÊn c«ng lµ hµnh vi
tr¸i ph¸p luËt. §èi víi tr­êng hîp b¶o vÖ
quyÒn së h÷u, hµnh vi tÊn c«ng bÞ coi lµ
tr¸i ph¸p luËt nÕu x©m h¹i quyÒn së h÷u
cña ng­êi kh¸c, g©y thiÖt h¹i hoÆc tÊt yÕu
sÏ g©y thiÖt h¹i, cÊu thµnh téi ph¹m hoÆc
hµnh vi vi c¶nh h×nh sù. Trong tr­êng
hîp b¶o vÖ nhµ ë hoÆc c«ng tr×nh x©y
dùng th× mäi hµnh vi x©m nhËp bÊt hîp
ph¸p hoÆc cã mÆt bÊt hîp ph¸p t¹i nh÷ng
®Þa ®iÓm ®ã ®Òu bÞ coi lµ hµnh vi tÊn c«ng
tr¸i ph¸p luËt;
Thø hai, ph­¬ng thøc mµ ng­êi phßng
vÖ sö dông ®Ó ng¨n chÆn hoÆc ®¸p tr¶ l¹i
hµnh vi tÊn c«ng (x©m ph¹m) ph¶i phï
hîp víi c¸c ®ßi hái cña sù cÇn thiÕt;
Thø ba, kh«ng ®­îc khiªu khÝch ®Ó råi
phßng vÖ.
Nh­ vËy, nhµ lµm luËt Céng hoµ T©y
Ban Nha quy ®Þnh râ rµng c¸c ®iÒu kiÖn
cña hµnh vi phßng vÖ lµ chÝnh ®¸ng, theo
®ã chóng kh«ng chØ liªn quan ®Õn hµnh vi
x©m ph¹m mµ cßn liªn quan ®Õn hµnh vi
phßng vÖ.
§iÒu kh¸ lý thó ®¸ng ®­îc chó ý trong
c¸ch quy ®Þnh cña nhµ lµm luËt Céng hoµ
T©y Ban Nha vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng lµ
sù khiªu khÝch tõ phÝa ng­êi phßng vÖ. SÏ
kh«ng ®­îc coi lµ phßng vÖ chÝnh ®¸ng
nÕu tr­íc ®ã ng­êi phßng vÖ ®· cã hµnh vi
khiªu khÝch ng­êi kh¸c tÊn c«ng m×nh ®Ó
råi phßng vÖ. Do ch­a cã nhiÒu c«ng tr×nh
20 Nh©n lùc khoa häc x· héi
nghiªn cøu s©u vÒ vai trß cña khiªu khÝch
trong c¬ chÕ hµnh vi x©m ph¹m vµ do vÊn
®Ò khiªu khÝch ch­a ®­îc ph¸p luËt ho¸
nhiÒu cho nªn viÖc ¸p dông ph¸p luËt
h×nh sù gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n, v­íng
m¾c. Cã thÓ nãi, viÖc ¸p dông ph¸p luËt
h×nh sù ë Céng hoµ T©y Ban Nha cã ®­îc
tÝnh thèng nhÊt cao h¬n lµ do trong Bé
luËt h×nh sù cã nh÷ng quy ®Þnh nªu trªn
vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng. ThÕ nh­ng, còng
cÇn l­u ý r»ng, trong Bé luËt h×nh sù, nhµ
lµm luËt Céng hoµ T©y Ban Nha kh«ng sö
dông thuËt ng÷ “v­ît qu¸ giíi h¹n phßng
vÖ chÝnh ®¸ng” vµ còng kh«ng quy ®Þnh
viÖc quyÕt ®Þnh h×nh ph¹t ®èi víi tr­êng
hîp phßng vÖ v­ît qu¸ møc cÇn thiÕt.
Trong Bé luËt h×nh sù Céng hoµ Liªn
bang §øc, chÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng
®­îc quy ®Þnh kh«ng cô thÓ vµ còng
kh«ng hoµn toµn chÝnh x¸c. Theo §iÒu 32
Bé luËt h×nh sù, phßng vÖ chÝnh ®¸ng lµ
hµnh vi chèng tr¶ cña mét ng­êi tr­íc sù
tÊn c«ng tr¸i ph¸p luËt ®Ó b¶o vÖ b¶n th©n
hoÆc ng­êi kh¸c. Hµnh vi chèng tr¶ ®­îc
coi lµ kh«ng tr¸i ph¸p luËt nÕu ®¸p øng
yªu cÇu cña phßng vÖ chÝnh ®¸ng. C¸ch
quy ®Þnh trªn ®©y cña nhµ lµm luËt Céng
hoµ Liªn bang §øc vÒ phßng vÖ chÝnh
®¸ng cã thÓ nãi lµ ch­a hoµn toµn ®Çy ®ñ
vµ chÝnh x¸c. VÊn ®Ò lµ ë chç, chóng ta
kh«ng râ ®­îc lµ hµnh vi b¶o vÖ quyÒn së
h÷u khái hµnh vi tÊn c«ng tr¸i ph¸p luËt
ch¼ng h¹n, cã ®­îc coi lµ phßng vÖ chÝnh
®¸ng hay kh«ng?
Trong Bé luËt h×nh sù, nhµ lµm luËt
Céng hoµ Liªn bang §øc còng kh«ng quy
®Þnh nh÷ng dÊu hiÖu ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh
®­îc giíi h¹n cña phßng vÖ chÝnh ®¸ng.
Nhµ lµm luËt cña quèc gia nµy chØ quy
®Þnh r»ng ng­êi cã hµnh vi phßng vÖ v­ît
Sè 1-2012

qu¸ giíi h¹n do lóng tóng, ho¶ng sî th×
kh«ng ph¶i chÞu h×nh ph¹t. Quan ®iÓm
nµy cña nhµ lµm luËt Céng hoµ Liªn bang
§øc lµ kh«ng thÓ ph¶n ®èi bëi quy ph¹m
mµ chóng ta ®ang ®Ò cËp xem xÐt cã c©n
nh¾c ®Õn tr¹ng th¸i t©m lý ®Æc biÖt cña
ng­êi cã hµnh vi phßng vÖ ë vµo tr­êng
hîp, vÝ dô nh­ bÞ tÊn c«ng mét c¸ch ®ét
ngét. Tuy nhiªn, cã mét vÊn ®Ò kh«ng thÓ
hiÓu ®­îc ë ®©y lµ trong tr­êng hîp nµo
th× ng­êi cã hµnh vi v­ît qu¸ giíi h¹n
phßng vÖ chÝnh ®¸ng ph¶i chÞu h×nh ph¹t?
Nghiªn cøu c¸c quy ®Þnh cña Bé luËt
h×nh sù Céng hoµ Thôy SÜ vÒ phßng vÖ
chÝnh ®¸ng cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, c¸c
dÊu hiÖu cña phßng vÖ chÝnh ®¸ng ®­îc
nhµ lµm luËt x¸c ®Þnh cô thÓ h¬n nhiÒu.
Theo §iÒu 33 Bé luËt h×nh sù Céng hßa
Thôy SÜ, nÕu mét ng­êi bÞ ng­êi kh¸c tÊn
c«ng mét c¸ch tr¸i ph¸p luËt th× ng­êi bÞ
tÊn c«ng hoÆc bÊt kú mét ng­êi nµo kh¸c
®Òu cã quyÒn chèng tr¶ mét c¸ch t­¬ng
xøng ng­êi cã hµnh vi tÊn c«ng hoÆc ®e
do¹ trùc tiÕp tÊn c«ng ®ã. Ph©n tÝch quy
®Þnh trªn ®©y cã thÓ thÊy kh«ng chØ cã sù
tÊn c«ng tr¸i ph¸p luËt ®ang x¶y ra mµ c¶
sù ®e do¹ trùc tiÕp tÊn c«ng mét c¸ch tr¸i
ph¸p luËt ®ang x¶y ra còng ®­îc nhµ lµm
luËt ®­a vµo ®Þnh nghÜa vÒ phßng vÖ chÝnh
®¸ng. Quy ®Þnh hiÕm thÊy nµy trong kü
thuËt lËp ph¸p h×nh sù trªn thÕ giíi ®­îc
nhµ lµm luËt Céng hoµ Thôy SÜ ghi nhËn
trong Bé luËt h×nh sù n­íc m×nh, mét mÆt
nh»m thõa nhËn quyÒn ®­îc phßng vÖ
chÝnh ®¸ng cña mäi ng­êi, mÆt kh¸c nh»m
phßng ngõa téi ph¹m mét c¸ch cã hiÖu
qu¶ h¬n. Cã thÓ nãi, nhµ lµm luËt Céng
hoµ Thôy SÜ ®· thÓ chÕ ho¸ quan ®iÓm vèn
®· ®­îc tranh luËn nhiÒu trong giíi luËt
häc xoay quanh tÝnh hîp ph¸p cña hµnh vi
Sè 1-2012
hå sü s¬n
phßng vÖ qu¸ sím, tøc cña hµnh vi phßng
vÖ ®­îc thùc hiÖn tr­íc khi cã hµnh vi tÊn
c«ng x¶y ra trªn thùc tÕ.
Ph©n tÝch mét c¸ch s©u s¾c c¸c quy
®Þnh cña Bé luËt h×nh sù Céng hoµ Thôy
SÜ vÒ c¸i gäi lµ v­ît qu¸ giíi h¹n phßng vÖ
chÝnh ®¸ng cã thÓ thÊy r»ng, chóng ®­îc
thiÕt kÕ gièng víi c¸c quy ®Þnh cña Bé luËt
h×nh sù Céng hoµ Liªn bang §øc. Ch¼ng
h¹n, kho¶n 2 §iÒu 33 Bé luËt h×nh sù
Thôy SÜ quy ®Þnh r»ng, ng­êi nµo v­ît
qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng do bøc
xóc cã thÓ chÊp nhËn ®­îc hoÆc do luèng
cuèng tr­íc hµnh vi x©m ph¹m (cña ng­êi
mµ sau nµy lµ n¹n nh©n - ng­êi viÕt nhÊn
m¹nh) th× kh«ng bÞ ¸p dông h×nh ph¹t.
Trong nh÷ng tr­êng hîp kh¸c, ng­êi v­ît
qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng ®­îc
Toµ ¸n gi¶m nhÑ h×nh ph¹t.
§Þnh nghÜa vÒ phßng vÖ chÝnh ®¸ng ®­îc
ghi nhËn trong Bé luËt h×nh sù Céng hßa
Ba Lan cã nh÷ng ®iÓm kh¸ lý thó. Theo
§iÒu 25 Bé luËt h×nh sù th× ng­êi trùc tiÕp
chèng tr¶ ng­êi ®ang cã hµnh vi x©m ph¹m
mét lîi Ých mµ ph¸p luËt b¶o vÖ sÏ kh«ng bÞ
coi lµ ng­êi ph¹m téi. Theo quy ®Þnh nµy
th× mét ng­êi kh«ng chØ cã quyÒn ®­îc
phßng vÖ ®Ó b¶o vÖ quyÒn së h÷u cña m×nh
hoÆc cña ng­êi kh¸c mµ cßn cã quyÒn ®­îc
b¶o vÖ lîi Ých cña c¸ nh©n, cña x· héi, cña
Nhµ n­íc mµ ph¸p luËt ghi nhËn vµ b¶o
vÖ. Nh­ vËy, b»ng viÖc quy ®Þnh quyÒn
®­îc phßng vÖ chÝnh ®¸ng ®Ó b¶o vÖ bÊt kú
mét lîi Ých nµo mµ ph¸p luËt ghi nhËn vµ
b¶o vÖ, nhµ lµm luËt Céng hoµ Ba Lan ®·
më réng ®Õn møc tèi ®a kh¶ n¨ng thùc
hiÖn phßng vÖ chÝnh ®¸ng.
§èi víi c¸c tr­êng hîp v­ît qu¸ giíi
h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng, nhµ lµm luËt
Céng hoµ Ba lan cã c¸ch tiÕp cËn t­¬ng
Nh©n lùc khoa häc x· héi 21
chÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng...
®èi gièng víi c¸ch tiÕp cËn cña nhµ lµm
luËt Céng hoµ Thôy SÜ. Tuy nhiªn, xÐt
trªn mäi ph­¬ng diÖn, quy ®Þnh cña nhµ
lµm luËt Céng hoµ Thôy SÜ cã ®é chÝnh x¸c
cao h¬n. Ch¼ng h¹n, theo Bé luËt h×nh sù
Céng hoµ Ba Lan th× Toµ ¸n kh«ng ¸p
dông h×nh ph¹t ®èi víi ng­êi v­ît qu¸ giíi
h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng do sî h·i hoÆc
do c¸c t×nh tiÕt cña hµnh vi x©m ph¹m t¸c
®éng. Trong tr­êng hîp mét ng­êi ®· sö
dông ph­¬ng thøc phßng vÖ kh«ng phï
hîp víi tÝnh chÊt nguy hiÓm cña sù x©m
ph¹m, Toµ ¸n cã thÓ gi¶m nhÑ ®Æc biÖt
h×nh ph¹t hoÆc kh«ng ¸p dông h×nh ph¹t
®èi víi ng­êi ®ã.
ChÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng ®­îc quy
®Þnh trong Bé luËt h×nh sù Céng hoµ Ph¸p
mang s¾c th¸i riªng. Theo §iÒu 122-5 Bé
luËt h×nh sù Céng hoµ Ph¸p th× ng­êi nµo
tr­íc hµnh vi ®ang x©m ph¹m m×nh hoÆc
ng­êi kh¸c mét c¸ch v« cí mµ thùc hiÖn
hµnh vi phßng vÖ mét c¸ch chÝnh ®¸ng th×
kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù, trõ
tr­êng hîp ph­¬ng tiÖn ®­îc sö dông ®Ó
phßng vÖ kh«ng t­¬ng xøng víi tÝnh chÊt
nghiªm träng cña hµnh vi x©m ph¹m.
Ng­êi nµo ®Ó ng¨n chÆn téi ph¹m hoÆc
hµnh vi vi c¶nh h×nh sù ®ang x©m ph¹m
së h÷u mµ thùc hiÖn hµnh vi phï hîp víi
môc ®Ých phßng vÖ vµ c¸c ph­¬ng tiÖn
®­îc sö dông ®Ó phßng vÖ t­¬ng xøng víi
tÝnh chÊt nghiªm träng cña hµnh vi x©m
ph¹m th× kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm
h×nh sù, trõ tr­êng hîp lµm chÕt ng­êi.
Nh­ vËy, Bé luËt h×nh sù Céng hoµ
Ph¸p nghiªm cÊm t­íc ®o¹t tÝnh m¹ng
ng­êi kh¸c dï lµ ®Ó b¶o vÖ quyÒn sö h÷u.
§iÓm thiÕu hoµn thiÖn trong ®iÒu luËt
®ang ph©n tÝch n»m ë thuËt ng÷ “hµnh vi
®ang x©m ph¹m mét c¸ch v« cí...”. ChÝnh
22 Nh©n lùc khoa häc x· héi
thuËt ng÷ nµy t¹o ra nh÷ng c¸ch hiÓu
kh¸c nhau vÒ néi dung mµ nhµ lµm luËt
®· thÓ hiÖn. Ph¶i ch¨ng trong ®iÒu luËt
nµy cÇn sö dông thuËt ng÷ “hµnh vi tr¸i
ph¸p luËt ®ang x©m ph¹m...”.
§iÓm ®¸ng l­u ý nhÊt trong néi dung
cña §iÒu 122-6 Bé luËt h×nh sù Céng hßa
Ph¸p lµ hµnh vi phßng vÖ chÝnh ®¸ng mµ
nhµ lµm luËt Céng hoµ Ph¸p x¸c ®Þnh,
theo ®ã sÏ ®­îc coi lµ phßng vÖ chÝnh ®¸ng
nÕu hµnh vi ®­îc thùc hiÖn lµ ®Ó ng¨n
chÆn hµnh vi dïng søc m¹nh (vò lùc) ph¸
kho¸ hoÆc thñ ®o¹n tinh vi kh¸c ®ét nhËp
chç ë (nhµ ë) vµo ban ®ªm hay lµ ®Ó b¶o vÖ
b¶n th©n tr­íc sù tÊn c«ng cña nh÷ng tªn
trém c¾p tµi s¶n cã vò khÝ. Ph©n tÝch kü
quy ®Þnh nµy cho thÊy nã ®­îc quy ®Þnh
®Ó bæ sung cho §iÒu 122-5 Bé luËt h×nh sù
Céng hoµ Ph¸p. Tuy nhiªn, quy ®Þnh nµy
vÉn ch­a hoµn thiÖn v× ch­a thÓ hiÖn ®­îc
lý do lµ t¹i sao trong §iÒu 122-6 Bé luËt
h×nh sù, nhµ lµm luËt Céng hoµ Ph¸p chØ
quy ®Þnh thêi gian ph¹m téi vµ phßng vÖ
ph¶i x¶y ra vµo ban ®ªm? Theo quy ®Þnh
cña §iÒu luËt ®ang ph©n tÝch cã thÓ hiÓu
r»ng hµnh vi ng¨n chÆn ng­êi ph¸ kho¸
®Ó x«ng vµo nhµ vµo ban ngµy sÏ kh«ng
®­îc coi lµ hµnh vi phßng vÖ chÝnh ®¸ng.
Còng gièng nh­ Bé luËt h×nh sù cña
mét sè n­íc ®· ®­îc ph©n tÝch trªn ®©y,
Bé luËt h×nh sù Céng hoµ Ph¸p kh«ng quy
®Þnh quy t¾c truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù
®èi víi ng­êi cã hµnh vi v­ît qu¸ giíi h¹n
phßng vÖ chÝnh ®¸ng.
Theo ph¸p luËt h×nh sù Hîp chñng quèc
Hoa Kú, phßng vÖ chÝnh ®¸ng gåm ba
d¹ng hµnh vi ®­îc biÓu thÞ b»ng nh÷ng
thuËt ng÷ nh­ “tù vÖ”, “b¶o vÖ nh÷ng
ng­êi kh¸c”, “b¶o vÖ tµi s¶n”. Trong Bé
luËt h×nh sù Bang Niu Iork, nhµ lµm luËt
Sè 1-2012

quy ®Þnh mét sè ®iÒu kiÖn nh»m ®¶m b¶o
tÝnh hîp ph¸p cña phßng vÖ chÝnh ®¸ng,
ch¼ng h¹n nh­ mét ng­êi cã thÓ sö dông
vò lùc ®èi víi ng­êi kh¸c ®Ó tù vÖ hoÆc b¶o
vÖ ng­êi kh¸c ®Õn møc ®é mµ hä tØnh t¸o
nhËn thøc ®­îc lµ cÇn thiÕt (§iÒu 35.15
Bé luËt h×nh sù). Nh­ vËy, nhµ lµm luËt
®ßi hái ng­êi phßng vÖ ph¶i ë vµo tr¹ng
th¸i t©m lý “tØnh t¸o nhËn thøc ®­îc viÖc
dïng vò lùc lµ cÇn thiÕt”.
Theo ph¸p luËt h×nh sù Hîp chñng quèc
Hoa Kú, ®Ó ®­îc coi lµ hîp ph¸p, hµnh vi
tù vÖ ph¶i thuéc mét trong c¸c tr­êng hîp
sau ®©y:
a, Hµnh vi cña bªn tÊn c«ng kh«ng xuÊt
ph¸t tõ sù khiªu khÝch tr­íc ®ã cña bªn tù vÖ;
b, Ng­êi tù vÖ kh«ng ph¶i lµ ng­êi g©y
hÊn (c«ng kÝch);
c, Søc m¹nh vò lùc ®­îc ¸p dông kh«ng
ph¶i lµ kÕt qu¶ cña trËn quyÕt ®Êu - ®iÒu
mµ ph¸p luËt hoµn toµn kh«ng chÊp nhËn.
B»ng nh÷ng quy ®Þnh trªn ®©y, ph¸p
luËt h×nh sù Hîp chñng quèc Hoa kú ®·
cô thÓ ho¸ c¸c ®iÒu kiÖn ®¶m b¶o tÝnh hîp
ph¸p cña hµnh vi tù vÖ. Theo lêi v¨n cña
®iÒu luËt ®ang ph©n tÝch th× hµnh vi khiªu
khÝch hay hµnh vi g©y hÊn ®èi víi ng­êi
kh¸c ®Ó ng­êi ®ã tÊn c«ng råi lÊy cí tù vÖ,
tù chóng lo¹i trõ tÝnh hîp ph¸p cña phßng
vÖ chÝnh ®¸ng. Nghiªn cøu ho¹t ®éng lËp
ph¸p h×nh sù t¹i nhiÒu quèc gia trªn thÕ
giíi cã thÓ thÊy, nh÷ng quy ®Þnh mµ
chóng ta ®ang ®Ò cËp ph©n tÝch rÊt Ýt ®­îc
ghi nhËn trong Bé luËt h×nh sù. Tuy
nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa lµ tÇm quan
träng cña chóng bÞ lý luËn luËt h×nh sù vµ
thùc tiÔn xÐt xö h×nh sù phñ nhËn.
§èi víi tr­êng hîp sö dông vò lùc "®ßn
chÝ m¹ng" ®Ó tù vÖ, theo quy ®Þnh cña
ph¸p luËt ph¶i tho¶ m·n nh÷ng yªu cÇu
Sè 1-2012
hå sü s¬n
nhÊt ®Þnh. Kh¸i niÖm “®ßn chÝ m¹ng” ®­îc
nhµ lµm luËt x¸c ®Þnh lµ “søc m¹nh mµ
khi ®­îc ¸p dông cã kh¶ n¨ng g©y chÕt
ng­êi hoÆc g©y th­¬ng tÝch nÆng cho
ng­êi kh¸c” (§iÒu 501 Bé luËt h×nh sù
Bang Penxinvanhia). Søc m¹nh ®ã ®­îc
sö dông trong nh÷ng tr­êng hîp khi bªn
tÊn c«ng (mµ sau nµy lµ n¹n nh©n):
1) §ang sö dông hoÆc b¾t ®Çu sö dông
"®ßn chÝ m¹ng". Tuy nhiªn, nÕu cã thÓ lïi
b­íc (tù cøu m×nh b»ng c¸ch bá ch¹y), th×
bªn tù vÖ kh«ng cã quyÒn sö dông "®ßn chÝ
m¹ng" ®Ó ®¸p tr¶. Bªn tù vÖ kh«ng buéc
ph¶i lïi b­íc khi ®ang ë trong nhµ cña
m×nh vµ kh«ng ph¶i lµ ng­êi ®Çu tiªn g©y
hÊn còng nh­ kh«ng ph¶i lµ nh©n viªn
c¶nh s¸t;
2) §ang thùc hiÖn hoÆc b¾t ®Çu thùc
hiÖn hµnh vi giÕt ng­êi, hiÕp d©m, c­íp
tµi s¶n v.v... (§iÒu 35.15 Bé luËt h×nh sù
Bang Niu Iork).
Ph¸p luËt h×nh sù Hîp chñng quèc Hoa
kú (vÝ dô, §iÒu 505 Bé luËt h×nh sù Bang
Penxinvanhia) nghiªm cÊm sö dông søc
m¹nh víi lý do tù vÖ ®Ó chèng l¹i c¶nh s¸t
khi bÞ b¾t gi÷ (thËm chÝ kÓ c¶ khi viÖc b¾t
gi÷ ®ã lµ ®óng ph¸p luËt).
Hµnh vi b¶o vÖ nh÷ng ng­êi kh¸c ®­îc
coi lµ hîp ph¸p khi ng­êi b¶o vÖ cho r»ng
sù can thiÖp cña m×nh ®Ó ng¨n chÆn hµnh
vi g©y thiÖt h¹i cho ng­êi kh¸c lµ cÇn
thiÕt. Trong ph¸p luËt h×nh sù Hîp chñng
quèc Hoa kú cã mét quy ®Þnh kh¸ lý thó,
theo ®ã ng­êi b¶o vÖ ng­êi kh¸c cÇn ph¶i
sö dông nh÷ng ph­¬ng tiÖn ®­îc phÐp sö
dông. ViÖc ng­êi b¶o vÖ ng­êi kh¸c kh«ng
chÊp hµnh nghÜa vô ®ã ®ång nghÜa víi viÖc
hä v­ît qu¸ giíi h¹n phßng vÖ chÝnh ®¸ng.
Theo §iÒu 35.20 Bé luËt h×nh sù Bang
Niu Iork, mét ng­êi cã thÓ sö dông søc
Nh©n lùc khoa häc x· héi 23
chÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng...
m¹nh víi bÊt kú c­êng ®é nµo ®Ó phßng vÖ
(trõ ®ßn chÝ m¹ng) nÕu tØnh t¸o nhËn thøc
®­îc søc m¹nh mµ m×nh sö dông lµ cÇn
thiÕt ®Ó ng¨n chÆn hµnh vi x©m ph¹m
quyÒn së h÷u cña ng­êi kh¸c. Hµnh vi
dïng søc m¹nh "®ßn chÝ m¹ng" ®Ó b¶o vÖ
tµi s¶n ®­îc coi lµ chÝnh ®¸ng nÕu h­íng
vµo ng¨n chÆn ©m m­u ®èt nhµ hoÆc c«ng
tr×nh nhÊt ®Þnh. §èi víi hµnh vi dïng søc
m¹nh (trõ ®ßn chÝ m¹ng) ®Ó b¶o vÖ ®éng
s¶n, sÏ ®­îc coi lµ chÝnh ®¸ng nÕu ë møc
®é cÇn thiÕt cho viÖc b¶o vÖ.
Trong ph¸p luËt h×nh sù V­¬ng quèc
Anh, vÊn ®Ò phßng vÖ chÝnh ®¸ng hÇu nh­
kh«ng ®­îc ®iÒu chØnh. T¹i §iÒu 3 cña
§¹o luËt vÒ luËt h×nh sù, nhµ lµm luËt
V­¬ng quèc Anh chØ quy ®Þnh mét c¸ch
chung chung r»ng, mét ng­êi cã thÓ dïng
søc m¹nh mµ trong nh÷ng t×nh tiÕt cña sù
viÖc lµ chÊp nhËn ®­îc ®Ó ng¨n chÆn téi
ph¹m hoÆc b¾t gi÷ ng­êi vi ph¹m ph¸p
luËt hay bÞ t×nh nghi vi ph¹m ph¸p luËt
hoÆc ®Ó gióp ®ì ng­êi kh¸c b¾t gi÷ ng­êi
vi ph¹m ph¸p luËt hay bÞ t×nh nghi vi
ph¹m ph¸p luËt. ë V­¬ng quèc Anh, phßng
vÖ chÝnh ®¸ng ®­îc biÓu ®¹t b»ng thuËt
ng÷ “sù tù b¶o vÖ”. Tuy nhiªn, ®óng nh­
Morris Cremona ®· nhËn xÐt, viÖc ph©n
tÝch ¸n lÖ cho thÊy thuËt ng÷ “sù tù b¶o vÖ”
bao hµm c¶ sù tù vÖ, sù b¶o vÖ ng­êi kh¸c
vµ c¶ sù b¶o vÖ quyÒn së h÷u”(1).
C¸c vÊn ®Ò vÒ tÝnh hîp ph¸p cña "sù tù
b¶o vÖ" vµ c¸c tiªu chÝ x¸c ®Þnh tr­êng hîp
tù b¶o vÖ v­ît qu¸ giíi h¹n ®­îc nªu trong
c¸c ph¸n quyÕt cña Toµ ¸n (mµ th­êng lµ
m©u thuÉn nhau) vµ trong lý luËn luËt
h×nh sù.
“Sù tù b¶o vÖ” lµ thuËt ng÷ ®­îc th­îng
nghÞ sÜ Morris Cremona nªu ra trong qu¸
tr×nh tè tông vô ¸n Palmer (1971). Theo ý
24 Nh©n lùc khoa häc x· héi
kiÕn cña vÞ th­îng nghÞ sÜ nµy th× mét
ng­êi ®ang bÞ téi ph¹m tÊn c«ng cã thÓ tù
b¶o vÖ m×nh, tuy nhiªn sù tù b¶o vÖ ®ã
ph¶i ®­îc coi lµ cÇn thiÕt hîp lý. Còng cÇn
l­u ý r»ng, trong ®Þnh nghÜa cña m×nh,
Morris Cremona ch­a lµm râ thÕ nµo lµ
“sù tù b¶o vÖ cÇn thiÕt hîp lý”.
3. Víi nh÷ng cø liÖu trÝch dÉn, ph©n
tÝch so s¸nh trªn ®©y cã thÓ thÊy r»ng, cho
®Õn nay c¸c nhµ lµm luËt trªn thÕ giíi cã
c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau vÒ chÕ ®Þnh
phßng vÖ chÝnh ®¸ng. XÐt tõ ph­¬ng diÖn
kü thuËt lËp ph¸p h×nh sù, nhµ lµm luËt
cña mét sè n­íc ch­a thµnh c«ng l¾m
trong viÖc liÖt kª nh÷ng hµnh vi ph¹m téi
nµy hay nh÷ng hµnh vi ph¹m téi kh¸c mµ
viÖc chèng tr¶, ng¨n chÆn chóng ®­îc coi
lµ phßng vÖ chÝnh ®¸ng. CÇn nh¾c l¹i
r»ng, nhµ lµm luËt Céng hoµ nh©n d©n
Trung Hoa quy ®Þnh cô thÓ nh÷ng hµnh vi
ph¹m téi ®ã ngay trong Bé luËt h×nh sù,
trong khi nhµ lµm luËt Céng hoµ Ba Lan
chØ quy ®Þnh hµnh vi ng¨n chÆn, chèng tr¶
nh÷ng téi ph¹m x©m ph¹m lîi Ých nµo ®ã
mµ ph¸p luËt ghi nhËn vµ b¶o vÖ ®­îc coi
lµ phßng vÖ chÝnh ®¸ng.(1)
Thùc tiÔn ®Êu tranh phßng, chèng téi
ph¹m ë n­íc ta trong thêi gian qua cho
thÊy, do nhµ lµm luËt kh«ng quy ®Þnh
ngay trong Bé luËt h×nh sù c¸c dÊu hiÖu
cña hµnh vi tÊn c«ng còng nh­ c¸c dÊu
hiÖu cña hµnh vi phßng vÖ ®· vµ ®ang lµm
cho c¸c c¬ quan tiÕn hµnh tè tông h×nh sù
vµ ng­êi tiÕn hµnh tè tông h×nh sù gÆp
kh«ng Ýt khã kh¨n trong viÖc ¸p dông chÕ
®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng. Thùc tiÔn
phßng ngõa vµ chèng téi ph¹m ë n­íc ta
(1)
Xem: Cremona M. Crimial law, Macmillan, 1989,
P.227-231.
Sè 1-2012

trong thêi gian qua còng cho thÊy r»ng,
khi mµ c¸c tiªu chÝ x¸c ®Þnh ranh giíi
phßng vÖ chÝnh ®¸ng vµ v­ît qu¸ giíi h¹n
phßng vÖ chÝnh ®¸ng kh«ng ®­îc quy ®Þnh
ngay trong Bé luËt h×nh sù, thùc tiÔn ¸p
dông chÕ ®Þnh phßng vÖ chÝnh ®¸ng còng
gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n phøc t¹p, thËm chÝ
®Ó x¶y ra t×nh tr¹ng bá lät téi ph¹m, lµm
oan ng­êi v« téi.
Do vËy, ®Ó hoµn thiÖn chÕ ®Þnh phßng
vÖ chÝnh ®¸ng trong luËt h×nh sù ViÖt
Nam, theo chóng t«i, cÇn:
Thø nhÊt, quy ®Þnh mét c¸ch râ rµng
quyÒn cña ng­êi phßng vÖ ®­îc t­íc ®o¹t
tÝnh m¹ng cña ng­êi ®ang thùc hiÖn c¸c
hµnh vi hiÕp d©m, tÊn c«ng nh»m c­íp tµi
s¶n, b¾t cãc con tin... gièng nh­ Bé luËt
h×nh sù Céng hoµ nh©n d©n Trung Hoa ®·
quy ®Þnh.
Thø hai, quy ®Þnh kh«ng ¸p dông h×nh
ph¹t ®èi víi tr­êng hîp v­ît qu¸ giíi h¹n
phßng vÖ chÝnh ®¸ng do sî h·i, bøc xóc
hoÆc ho¶ng sî nh­ Bé luËt h×nh sù Céng
hoµ Ba Lan, Bé luËt h×nh sù Céng hoµ
Liªn bang §øc, Bé luËt h×nh sù Céng hoµ
Thôy SÜ ®· ghi nhËn.
Thø ba, quy ®Þnh ngay trong Bé luËt
h×nh sù quy ph¹m cho phÐp phßng vÖ sím
trªn c¬ së tiÕp thu kinh nghiÖm lËp ph¸p
cña nhµ lµm luËt Céng hoµ Thôy SÜ vµ
nhµ lµm luËt Bang Niu Iork – Hoa Kú.
Thø t­, quy ®Þnh ngay trong Bé luËt
h×nh sù quy ph¹m cÊm ng­êi phßng vÖ
khiªu khÝch ng­êi kh¸c tÊn c«ng ®Ó lÊy lý
do phßng vÖ gièng nh­ Bé luËt h×nh sù
Céng hoµ T©y Ban Nha ®· quy ®Þnh.
Víi nh÷ng bæ sung nªu trªn, kh¶ n¨ng
suy xÐt cña c¸c c¬ quan tiÕn hµnh tè tông
h×nh sù vµ ng­êi tiÕn hµnh tè tông h×nh
sù trong viÖc ®¸nh gi¸ tÝnh chÊt ph¸p lý
Sè 1-2012
hå sü s¬n
cña vô viÖc ®· x¶y ra trong thùc tÕ bÞ thu
hÑp ®¸ng kÓ vµ ®iÒu ®ã ®ång nghÜa víi
viÖc lµm gi¶m ®¸ng kÓ t×nh tr¹ng oan, sai
trong tè tông h×nh sù.
Tµi liÖu tham kh¶o
1. Bé luËt h×nh sù ViÖt Nam n¨m 1999
(®­îc söa ®æi, bæ sung n¨m 2009).
2. Bé luËt h×nh sù Liªn bang Nga n¨m
1996, Nxb. Ph¸p lý, M¸txc¬va, 1996
(tiÕng Nga).
3. HiÕn ph¸p Hîp chñng quèc Hoa Kú
n¨m 1787 (tiÕng Nga).
4. Bé Tæng tËp luËt Hoa Kú- Môc 18,
trong s¸ch: “Hîp chñng quèc Hoa Kú:
HiÕn ph¸p vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt”,
Nxb. TiÕn bé, M¸txc¬va, 1993 (tiÕng Nga).
5. Bé luËt h×nh sù MÉu Hîp chñng quèc
Hoa Kú, dÞch tõ tiÕng Anh, Nxb. Ph¸p lý,
M¸txc¬va, 1969 (tiÕng Nga).
6. C¸ch nh×n cña Hoa Kú ®èi víi LuËt
h×nh sù, Ch­¬ng III trong s¸ch: “Chuyªn
®Ò vÒ t­ ph¸p h×nh sù so s¸nh” (Tñ s¸ch
LuËt so s¸nh), Th«ng tin Khoa häc ph¸p lý,
ViÖn Nghiªn cøu khoa häc ph¸p lý (Bé T­
ph¸p) xuÊt b¶n, Hµ Néi, 1999, tr. 66-74.
7. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1967
vÒ LuËt h×nh sù (tiÕng Nga).
8. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1981
vÒ téi ph¹m ch­a hoµn thµnh (tiÕng Nga).
9. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1968
vÒ téi trém c¾p tµi s¶n (tiÕng Nga).
10. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1997
vÒ téi ph¹m (tiÕng Nga).
11. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh vÒ T­
ph¸p h×nh sù (tiÕng Nga).
12. §¹o luËt V­¬ng quèc Anh n¨m 1961
vÒ tù s¸t (tiÕng Nga).
13. Bé luËt h×nh sù Céng hßa nh©n d©n
Trung Hoa n¨m 1997 (tiÕng Nga).
Nh©n lùc khoa häc x· héi 25