20
Sè 1 - 2012
t«n gi¸o vµ d©n téc
VÒ C¥ Së H×NH THµNH Vµ PH¸T TRIÓN CñA TÝN NG¦ìNG THê MÉU
CñA NG¦êI VIÖT VïNG §åNG B»NG B¾C Bé -
XÐT D¦íI GãC §é TRIÕT HäC
Ýn ng­ìng thê MÉu lµ mét lo¹i h×nh
T tÝn ng­ìng d©n gian ®­îc tÝch hîp
bëi c¸c líp tÝn ng­ìng thê N÷ thÇn, thê
MÉu thÇn vµ thê Tam phñ - Tø phñ víi
niÒm tin thiªng liªng vµo quyÒn n¨ng
cña MÉu - ®Êng s¸ng t¹o, b¶o trî cho sù
tån t¹i vµ sinh thµnh cña tù nhiªn, x·
héi vµ con ng­êi.
Víi nh÷ng ®Æc tr­ng riªng,
ng­ìng thê MÉu ®· cho thÊy søc sèng
cña nã qua c¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c
nhau. Trong tÝn ng­ìng thê MÉu, kh«ng
chØ ®¬n gi¶n lµ sù ph¶n ¸nh c¸i tån t¹i
x· héi mµ nã ®ang hiÖn h÷u trªn ®ã, mµ
h¬n thÕ n÷a chÝnh kh¶ n¨ng thÝch nghi
vµ bæ sung c¸i míi vµo néi dung cña
m×nh ®· gãp phÇn gióp cho tÝn ng­ìng
thê MÉu cã thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn cho
®Õn ngµy nay.
D­íi gãc ®é triÕt häc, chñ nghÜa M¸c
cho r»ng tÝn ng­ìng, t«n gi¸o kh«ng
ph¶i lµ mét hiÖn t­îng siªu nhiªn thÇn
th¸nh ®­îc thÇn linh ban xuèng ®Ó cøu
gióp loµi ng­êi, còng ch¼ng ph¶i lµ mét
thuéc tÝnh vèn cã cña con ng­êi, mµ t«n
gi¸o ch¼ng qua chØ lµ mét hiÖn t­îng x·
héi n¶y sinh trong x· héi cña loµi ng­êi
trªn nh÷ng c¬ së x· héi nhÊt ®Þnh. T«n
gi¸o, tÝn ng­ìng còng gièng nh­ ph¸p
Nghiªn cøu T«n gi¸o.
NguyÔn H÷u Thô(*)
luËt, ®¹o ®øc, lµ nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ
cña ý thøc x· héi (h×nh th¸i kh¸c nhau
cña ý thøc x· héi), ph¶n ¸nh tån t¹i x·
héi vµ chÞu sù quy ®Þnh cña tån t¹i x·
héi. TÊt nhiªn chñ nghÜa M¸c còng
kh¼ng ®Þnh r»ng c¸c h×nh th¸i ý thøc x·
héi trong sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
cña m×nh lu«n cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi
tÝn cña nã.
Víi c¸ch tiÕp cËn ®ã, cã thÓ thÊy
r»ng c¬ së kinh tÕ - x· héi (tån t¹i x·
héi) cho sù ra ®êi cña tÝn ng­ìng thê
MÉu chÝnh lµ chÕ ®é n«ng nghiÖp lóa
n­íc víi gia ®×nh tiÓu n«ng phô quyÒn
lµm trung t©m trong mét m«i tr­êng
lµng x· khÐp kÝn cña ng­êi ViÖt vïng
®ång b»ng B¾c Bé cïng víi nh÷ng ¶nh
h­ëng kh«ng nhá cña (tµn d­) chÕ ®é
mÉu hÖ ®· mÊt tr­íc ®ã. TÊt nhiªn, víi
t­ c¸ch lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi
th× tÝn ng­ìng thê MÉu kh«ng tån t¹i
mét c¸ch thô ®éng tr­íc tån t¹i x· héi
mµ nã lu«n cã sù t­¬ng t¸c qua l¹i víi
c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c (mµ
chñ yÕu lµ víi c¸c lo¹i h×nh tÝn ng­ìng,
t«n gi¸o hiÖn cã).
*. ThS., Khoa TriÕt häc, §¹i häc Khoa häc x· héi &
Nh©n v¨n, Hµ Néi.
NguyÔn H÷u Thô. VÒ c¬ së h×nh thµnh...
1. VÒ ¶nh h­ëng cña ®iÒu kiÖn ®Þa - v¨n
hãa, kinh tÕ - x· héi ®èi víi qu¸ tr×nh h×nh
thµnh vµ tån t¹i tÝn ng­ìng thê MÉu cña
ng­êi ViÖt vïng ®ång b»ng B¾c Bé
1.1. ¶nh h­ëng cña ®iÒu kiÖn ®Þa - v¨n hãa
Cã thÓ thÊy r»ng trong qu¸ tr×nh tån
t¹i vµ ph¸t triÓn cña m×nh, con ng­êi
lu«n chÞu sù t¸c ®éng cña hai mèi quan
hÖ c¬ b¶n, ®ã lµ mèi quan hÖ gi÷a con
ng­êi víi con ng­êi (mèi quan hÖ trong
x· héi) vµ mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi
víi tù nhiªn. TÊt nhiªn, c¸i tù nhiªn mµ
con ng­êi quan hÖ ë ®©y kh«ng ph¶i lµ
c¸i tù nhiªn chung chung, trõu t­îng tån
t¹i ®©u ®ã bªn ngoµi con ng­êi mµ ph¶i
lµ c¸i tù nhiªn trong mèi quan hÖ (hay
trong sù t¸c ®éng) qua l¹i víi con ng­êi.
Hay nãi c¸ch kh¸c, ®ã chÝnh lµ nh÷ng
®iÒu kiÖn ®Þa lÝ, m«i tr­êng khÝ hËu mµ
con ng­êi ®ang sèng. Vµ ®Ó cã thÓ tån t¹i
vµ ph¸t triÓn ®­îc trong nh÷ng m«i
tr­êng ®Þa lÝ nhÊt ®Þnh, con ng­êi ph¶i
t×m c¸ch thÝch nghi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn
®ã. C¨n cø vµo nh÷ng yÕu tè ®Þa lÝ, khÝ
hËu kh¸c nhau mµ con ng­êi t×m ra
nh÷ng ph­¬ng thøc sèng kh¸c nhau sao
cho phï hîp, ®ã chÝnh lµ ph­¬ng thøc
s¶n xuÊt, c¸ch thøc tô c­, lèi sèng, tËp
qu¸n, tÝn ng­ìng, t«n gi¸o, v.v...
Nãi c¸ch kh¸c, chÝnh m«i tr­êng tù
nhiªn ®· t¹o ra thÇn th¸i, b¶n s¾c cña
mçi nÒn v¨n hãa. V× vËy, ®Ó cã thÓ
nghiªn cøu, t×m hiÓu vÒ mét lo¹i h×nh tÝn
ng­ìng, t«n gi¸o nµo ®ã th× kh«ng thÓ
kh«ng nghiªn cøu nh÷ng yÕu tè thuéc vÒ
®Þa - v¨n hãa cña n¬i mµ nã ®­îc sinh ra.
§ång b»ng B¾c Bé (§BBB) lµ mét vïng
®Êt chiÕm vÞ trÝ quan träng trong sù ph¸t
triÓn c¶ vÒ kinh tÕ, v¨n hãa lÉn qu©n sù
cña ViÖt Nam trong lÞch sö còng nh­ ë
hiÖn t¹i. Sau hµng triÖu n¨m h×nh thµnh
21
vµ hµng ngh×n n¨m khai ph¸ cña ng­êi
ViÖt, vïng §BBB ®­îc kiÕn t¹o nªn bëi hÖ
thèng s«ng Hång vµ s«ng Th¸i B×nh bao
gåm phÇn b»ng, tròng cña c¸c tØnh, thµnh
phè: Hµ Néi, H¶i Phßng, Th¸i B×nh, H­ng
Yªn, H¶i D­¬ng, Hµ Nam, Nam §Þnh, Ninh
B×nh, mét phÇn B¾c Ninh, B¾c Giang,
Qu¶ng Ninh vµ VÜnh Phóc.
§BBB cã ®Æc tr­ng c¬ b¶n nhÊt lµ
thÊp vµ dèc tho¶i theo h­íng tõ t©y b¾c
xuèng ®«ng nam víi ®Þa h×nh xen kÏ
nhiÒu ®åi nói. Víi sù båi ®¾p phï sa lín
h»ng n¨m cña hÖ thèng s«ng Hång vµ
s«ng Th¸i B×nh, ®Êt ®ai §BBB cã ®é mµu
mì, ph× nhiªu rÊt cao. Theo t¸c gi¶ DiÖp
§×nh Hoa, l­îng phï sa trung b×nh mµ
s«ng Hång båi ®¾p ­íc tÝnh kho¶ng 100
triÖu tÊn/n¨m, ®é PH trung tÝnh (7,0),
l­îng ®¹m 14g/m3, l­îng mïn 2,76 –
3,84g/m3. Phï sa cña s«ng Th¸i B×nh cã
®é PH thÊp h¬n (4,2-6,0). §Êt ngoµi ®ª
giµu dinh d­ìng (nhiÒu N, P, K), ®iÒu
kiÖn c¬ giíi nhÑ. §Êt néi ®ång lµ ®Êt
thÝch hîp cho viÖc trång lóa n­íc(1).
Tuy nhiªn, bªn c¹nh yÕu tè ®Êt, khÝ
hËu còng lµ mét yÕu tè ¶nh h­ëng kh«ng
kÐm phÇn quan träng ®Õn viÖc trång lóa
n­íc cña ng­êi ViÖt.
KhÝ hËu cña vïng §BBB ®­îc chia lµm
bèn mïa t­¬ng ®èi râ rÖt víi nhiÖt ®é
trung b×nh n¨m kho¶ng 22,5 - 23,50C vµ
l­îng m­a trung b×nh n¨m lµ 1.400-2.000
ml(2). §Æc ®iÓm khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa
nh­ vËy ®· t¹o nªn nh÷ng c¸nh rõng
rËm nhiÒu chim thó thuËn lîi cho viÖc
s¨n b¾t, h¸i l­îm cña ng­êi ViÖt cæ vµ
sau nµy lµ viÖc ch¨n nu«i, trång lóa n­íc
vµ nhiÒu c©y nhiÖt ®íi kh¸c.
1. DiÖp §×nh Hoa. Ng­êi ViÖt vïng ®ång b»ng B¾c
Bé, Nxb. Khoa häc X· héi, HN, 2000, tr. 26.
2. Vò Tù LËp (chñ biªn). V¨n hãa vµ c­ d©n ®ång b»ng
s«ng Hång, Nxb. Khoa häc X· héi, HN, 1991, tr. 11.
21
22
Tuy nhiªn, còng chÝnh ®Æc ®iÓm khÝ hËu
nµy l¹i lµ mét trë ng¹i lín ®èi víi ng­êi
n«ng d©n trång lóa n­íc ë vïng §BBB.
MÆc dï thêi tiÕt ®­îc chia lµm 4 mïa
t­¬ng ®èi râ rÖt nh­ng do bÞ chi phèi bëi
chÕ ®é giã mïa lµ nh÷ng khèi kh«ng khÝ
tõ n¬i xa ®Õn nªn ngµy b¾t ®Çu vµ kÕt thóc
cña c¸c mïa còng nh­ thêi tiÕt cña tõng
n¨m bÞ thay ®æi phô thuéc vµ nhÞp ®iÖu vµ
c­êng ®é cña c¸c luång giã mïa. SÏ cã
nh÷ng n¨m rÐt sím, cã n¨m l¹i rÐt muén,
cã n¨m rÐt ®Ëm vµ kÐo dµi, nh­ng cã n¨m
l¹i Êm ¸p. Còng nh­ vËy víi l­îng n­íc
m­a, cã n¨m m­a sím, cã n¨m m­a muén,
cã n¨m m­a nhiÒu g©y óng lôt, cã n¨m
m­a Ýt g©y h¹n h¸n.
Sù thÊt th­êng cña thêi tiÕt nh­ vËy
®· ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn n¨ng xuÊt c©y
lóa n­íc. §iÒu nµy ®· t¹o c¬ së cho sù
h×nh thµnh lèi sèng cÇn cï, tiÕt kiÖm,
tÝch tr÷ (¨n b÷a nay lo b÷a mai). Ng­êi
ViÖt th­êng nh¾c nhë con ch¸u cña m×nh
r»ng §­îc mïa chí phô ng« khoai, ®Õn
khi thÊt b¸t lÊy ai b¹n cïng.
ChÝnh sù phô thuéc rÊt lín cña viÖc
trång lóa vµo thêi tiÕt ®· t¹o ra c¬ së cho
viÖc t×m ®Õn nhiÒu c¸c lo¹i h×nh tÝn
ng­ìng nh­: tÝn ng­ìng sïng b¸i tù
nhiªn, tÝn ng­ìng phån thùc, tÝn ng­ìng
thê thµnh hoµng lµng vµ tÝn ng­ìng thê
MÉu, v.v...
1.2. ¶nh h­ëng cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ -
x· héi
NÕu nh­ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa - v¨n hãa
®· gãp phÇn ®Þnh h×nh nªn ®Æc thï v¨n
hãa cña céng ®ång tõ ®ã gi¸n tiÕp t¹o nªn
nh÷ng c¬ së cho sù ra ®êi cña tÝn ng­ìng
thê MÉu th× ph­¬ng thøc s¶n xuÊt (nh÷ng
c¬ së kinh tÕ x· héi) l¹i lµ nh÷ng yÕu tè
trùc tiÕp mµ tõ ®ã tÝn ng­ìng thê MÉu
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn.
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012
Cã thÓ thÊy r»ng c¬ së kinh tÕ chñ yÕu
chi phèi tíi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
cña tÝn ng­ìng thê MÉu ë §BBB chÝnh lµ
nÒn n«ng nghiÖp lóa n­íc víi trung t©m
lµ gia ®×nh tiÓu n«ng phô quyÒn. MÆc dï
còng lµ gia ®×nh phô quyÒn nh­ ë Trung
Quèc, nh­ng tÝnh chÊt vµ quy m« cña gia
®×nh phô quyÒn ViÖt Nam l¹i cã sù kh¸c
biÖt rÊt râ. NÕu nh­ ë Trung Quèc tån t¹i
nh÷ng gia ®×nh “thÕ gia väng téc” truyÒn
nèi nhiÒu ®êi, víi nh÷ng diÖn tÝch sö
dông ®Êt ®ai rÊt réng lín vµ th­êng
®­îc gäi lµ nh÷ng “trang”, nh÷ng “gia”
th× ë ViÖt Nam kh«ng nh­ vËy. Ng­êi
ViÖt vïng ®ång b»ng B¾c Bé cã c©u ng¹n
ng÷: “kh«ng ai giµu ba hä, kh«ng ai khã
ba ®êi” ®Ó nãi lªn tÝnh chÊt tiÓu gia ®×nh
b¸n phô quyÒn cña gia ®×nh ng­êi ViÖt.
§iÒu nµy ®· t¹o nªn sù manh món, nhá lÎ
trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë c¸c ®Þa
ph­¬ng ®ång b»ng B¾c Bé.
Vµ chÝnh tÝnh chÊt manh món nhá lÎ
nµy, céng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Þa h×nh,
khÝ hËu ®an xen rÊt phøc t¹p nªn viÖc øng
dông khoa häc kÜ thuËt rÊt khã thùc hiÖn.
V× vËy, ®Ó cã thÓ tiÕn hµnh s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp víi hiÖu qu¶ cao ®ßi hái ng­êi
n«ng d©n kh«ng chØ häc hái kinh nghiÖm
cña ng­êi ®i tr­íc vÒ quy luËt sinh tr­ëng
cña tõng lo¹i c©y trång mµ cßn ph¶i n¾m
b¾t ®­îc quy luËt cña tù nhiªn, ph¶i “tr«ng
trêi, tr«ng ®Êt, tr«ng m©y; tr«ng m­a,
tr«ng n¾ng, tr«ng ngµy, tr«ng ®ªm” mµ
lµm ¨n s¶n xuÊt. Vµ khi mµ sù “tr«ng” cña
hä kh«ng cã hiÖu qu¶ th× hä tiÕn hµnh viÖc
cÇu xin. Hä cÇu xin tÊt c¶ c¸c lùc l­îng
siªu nhiªn mµ hä nghÜ lµ cã thÓ thay ®æi
®­îc nh÷ng g× ®ang diÔn ra.
Bªn c¹nh ®ã, do sù tån t¹i l©u dµi vµ
phæ biÕn cña h×nh thøc së h÷u nhµ n­íc vÒ
ruéng ®Êt, cïng víi sù thÊp kÐm trong
n¨ng suÊt cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng
22
NguyÔn H÷u Thô. VÒ c¬ së h×nh thµnh...
nghiÖp ®· quy ®Þnh nªn tÝnh chÊt ®a thµnh
phÇn cña nÒn kinh tÕ truyÒn thèng ë
§BBB. Ng­êi d©n ph¶i tËn dông vµ khai
th¸c triÖt ®Ó tÝnh ®a d¹ng cña ®Þa h×nh vµ
m«i tr­êng sinh th¸i ®Ó cã thÓ sinh tån.
ChÝnh v× vËy, bªn c¹nh vai trß chñ ®¹o
cña ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, c¸c
ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c nh­: tiÓu thñ c«ng
gia ®×nh, ch¨n nu«i, trång v­ên, ch¹y chî,
v.v… còng cã ý nghÜa quan träng. MÆc dï
lµ nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng nh­ng kh«ng gia
®×nh nµo lµ thuÇn n«ng, mçi lµng ®Òu cã
mét ngµnh nghÒ truyÒn thèng riªng (nh­
gèm B¸t Trµng, ph¸o B×nh §µ,
Chu«ng…) bªn c¹nh nghÒ trång lóa. C¸c
s¶n phÈm cña c¸c nghÒ kinh tÕ nµy phÇn
nµo ®¸p øng nhu cÇu tù cung tù cÊp cña
gia ®×nh, vµ còng gióp t¨ng thªm thu nhËp
cña gia ®×nh th«ng qua viÖc bu«n b¸n ë
chî quª, chî huyÖn.
Víi mét nÒn kinh tÕ tiÓu n«ng, ®a thµnh
phÇn nh­ vËy ®· ®­a l¹i cho ng­êi phô n÷
mét vÞ thÕ ®¸ng kÓ trong gia ®×nh còng
nh­ x· héi (mÆc dï vÒ h×nh thøc x· héi vµ
gia ®×nh ng­êi ViÖt ë ®ång b»ng B¾c Bé lµ
chÕ ®é phô quyÒn). VÒ kinh tÕ, do lµ nÒn
kinh tÕ tiÓu n«ng víi “chång cµy, vî cÊy,
con tr©u ®i bõa” nªn ng­êi phô n÷ ®ãng
vai trß quan träng trong s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp. Hä kh«ng chØ ch¨m lo viÖc cÊy h¸i
trong c«ng viÖc ®ång ¸ng mµ kiªm lu«n lµ
ng­êi tiÓu th­¬ng ch¹y chî, lµm nghÒ thñ
c«ng, lo cung - tiªu cho c¶ gia ®×nh. Hä
kh«ng chØ lµ ng­êi qu¶n lÝ, ®iÒu tiÕt viÖc
chi tiªu trong gia ®×nh (tay hßm ch×a
khãa) mµ xÐt ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã, hä
còng lµ mét lùc l­îng quan träng t¹o ra sù
æn ®Þnh cña kinh tÕ gia ®×nh. VÒ x· héi,
ng­êi ViÖt cã c©u “lÖnh «ng kh«ng b»ng
cång bµ” nãi lªn vai trß cña ng­êi phô n÷
trong c¸c ho¹t ®éng ®èi néi (trong néi bé
gia ®×nh vµ dßng hä) vµ ®èi ngo¹i (víi
23
lµng xãm). Ng­êi phô n÷ lu«n ®¶m nhËn
vai trß hËu ph­¬ng v÷ng ch¾c vµ æn ®Þnh
®Ó cho chång, con cña m×nh g©y dùng sù
nghiÖp bªn ngoµi x· héi. Ng­êi ViÖt cã
c©u “d©u ¸c mÊt hä hµng, chã d÷ mÊt hµng
xãm” ®Ó nãi vÒ vai trß cña ng­êi phô n÷
trong viÖc thiÕt lËp mèi quan hÖ víi dßng
hä nhµ chång. Cã thÓ nãi ng­êi con d©u
chÝnh lµ h¹t nh©n quan träng trong mèi
quan hÖ cña gia ®×nh víi dßng hä (bªn
chång), dï vÒ h×nh thøc hä kh«ng ®­îc coi
träng. VÒ gi¸o dôc, ng­êi phô n÷ còng lµ
ng­êi chÞu tr¸ch nhiÖm chÝnh trong viÖc
d¹y dç con c¸i kÓ tõ khi cÊt tiÕng khãc
nãn
chµo ®êi cho ®Õn khi lËp gia ®×nh. §iÒu
nµy thÓ hiÖn ë c©u “con h­ t¹i mÑ, ch¸u h­
t¹i bµ” hay “con d¹i c¸i mang”. VÒ tÝn
ng­ìng t«n gi¸o, kh¸c víi x· héi phô
quyÒn Trung Quèc, ng­êi phô n÷ ph¶i
®øng sau l­ng ng­êi ®µn «ng (bè, chång,
anh trai) trong mäi ho¹t ®éng tÝn ng­ìng
t«n gi¸o, ng­êi phô n÷ ViÖt Nam trong
nh÷ng tr­êng hîp nhÊt ®Þnh còng cã
quyÒn hµnh t­¬ng ®­¬ng quyÒn hµnh cña
ng­êi ®µn «ng. Ch¼ng h¹n, ng­êi phô n÷
còng cã quyÒn ®­îc thõa kÕ h­¬ng háa
vµ tiÕn hµnh c¸c nghi lÔ thê cóng tæ tiªn
theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt phong kiÕn
ViÖt Nam (n¨m 1471): “vÒ viÖc qu¶n trÞ vµ
gi÷ g×n cña h­¬ng háa khi kh«ng cã con
trai th× dïng con g¸i tr­ëng ®Ó lo viÖc
cóng tÕ”, hoÆc n¨m 1517 quy ®Þnh: “ng­êi
ta sÏ giao viÖc qu¶n trÞ vµ gi÷ g×n cña
h­¬ng ho¶ cho con trai c¶ vµ ch¸u trai
c¶. Khi kh«ng cã con trai c¶ vµ ch¸u trai
c¶ th× giao cho con trai thø vµ ch¸u trai
thø theo ®Þa vÞ khi sinh ra. Khi kh«ng cã
con trai thø vµ ch¸u trai thø th× sÏ giao
cho con g¸i tr­ëng”(3).
3. §ç Trinh HuÖ. V¨n hãa-TÝn ng­ìng gia ®×nh ViÖt
Nam qua nh·n quan häc gi¶ L. CARDIERE, Nxb.
ThuËn Ho¸, HuÕ, 2000, tr. 228-229.
23
24
MÆt kh¸c, nÕu nh­ ë Trung Quèc,
ng­êi con g¸i khi lÊy chång th× hoµn
toµn theo chång vµ phô thuéc vµo chång
(bá hä cò, lÊy hä cña chång, trë thµnh
thµnh viªn chÝnh thøc cña nhµ chång vµ
gÇn nh­ c¾t ®øt quan hÖ víi cha mÑ ®Î),
th× ë ViÖt Nam l¹i kh¸c. Ng­êi phô n÷
ViÖt Nam kh«ng ph¶i thay ®æi hä tªn
theo hä tªn cña chång. MÆc dï ®· lµ
thµnh viªn míi cña nhµ chång, nh­ng
ng­êi phô n÷ vÉn cã quan hÖ mËt thiÕt
víi gia ®×nh cha mÑ ®Î cña m×nh. C¸c
“c«ng to viÖc lín” cña nhµ “®Î” vÉn ph¶i
cã mÆt c¶ vî vµ chång hoÆc mét trong
hai ng­êi. C¶ hä néi vµ hä ngo¹i ®Òu
®­îc ng­êi ViÖt coi träng vµ gi÷ g×n,
“néi th©n, ngo¹i thÝch”. Bªn c¹nh ®ã,
ng­êi ViÖt còng cã truyÒn thèng thê
nh÷ng ng­êi phô n÷ (bµ, mÑ, c«, chÞ,…)
khi hä mÊt nh­ nh÷ng ng­êi ®µn «ng
trong gia ®×nh, mµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu
coi ®©y lµ truyÒn thèng coi träng ng­êi
phô n÷ chØ cã ë ViÖt Nam.
Nh­ vËy, cã thÓ thÊy r»ng tõ c¸i nÒn
chung cña chÕ ®é mÉu hÖ, khi x· héi
chuyÓn sang mét giai ®o¹n ph¸t triÓn
míi víi vai trß vµ ®Þa vÞ cña ng­êi ®µn
«ng ngµy cµng t¨ng th× kh«ng gièng
nh­ ë nhiÒu chÕ ®é phô hÖ kh¸c (ng­êi
phô n÷ bÞ ®Èy xuèng ®Þa vÞ thÊp kÐm,
cïng cùc), ë x· héi ViÖt, “nguyªn lÝ MÑ”
vÉn ®­îc ®Ò cao vµ thÊm s©u vµo mäi
mÆt cña ®êi sèng x· héi. Ng­êi phô n÷
ViÖt kh«ng chØ cã vai trß quan träng
trong gia ®×nh mµ cßn c¶ ngoµi céng
®ång, x· héi; kh«ng chØ ®¶m nhËn c¸c
ho¹t ®éng kinh tÕ, gi¸o dôc, t«n gi¸o, tÝn
ng­ìng mµ c¶ chÝnh trÞ víi nh÷ng h×nh
¶nh tuyÖt vêi cña Bµ Tr­ng, Bµ TriÖu, û
Lan, Bïi ThÞ Xu©n, v.v… Vµ chÝnh
“Nguyªn lÝ MÑ” ®ã ®· ¨n s©u vµo tÝnh
c¸ch, t©m lÝ vµ biÓu hiÖn thµnh lèi sèng,
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012
thÕ øng xö cña ng­êi ViÖt. Tõ ®ã cã thÓ lÝ
gi¶i t¹i sao tÝn ng­ìng MÉu cña ng­êi
ViÖt cã thÓ n¶y sinh vµ tån t¹i tõ lÞch sö
cho ®Õn hiÖn nay.
2. ¶nh h­ëng cña c¸c h×nh th¸i t«n
gi¸o, tÝn ng­ìng ®Õn sù h×nh thµnh vµ
tån t¹i cña tÝn ng­ìng MÉu cña ng­êi
ViÖt vïng ®ång b»ng B¾c Bé
MÆc dï lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi,
lµ kÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh tån t¹i x·
héi, do tån t¹i x· héi quyÕt ®Þnh, nh­ng
tÝn ng­ìng, t«n gi¸o lu«n cã tÝnh ®éc lËp
t­¬ng ®èi cña m×nh khi t¸c ®éng trë l¹i
tån t¹i x· héi còng nh­ c¸c h×nh th¸i ý
thøc x· héi kh¸c. Do vËy, khi xem xÐt c¬
së h×nh thµnh vµ tån t¹i cña tÝn ng­ìng
MÉu, bªn c¹nh viÖc ®Ò cËp ®Õn c¬ së kinh
tÕ - x· héi, th× kh«ng thÓ kh«ng xem xÐt
®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ v¨n hãa tÝn
ng­ìng, t«n gi¸o cña ng­êi Viªt. TÊt
nhiªn, nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x· héi
kh¸c còng ¶nh h­ëng phÇn nµo tíi sù
h×nh thµnh cña tÝn ng­ìng MÉu, nh­ng
sù ¶nh h­ëng ®ã hoÆc lµ kh«ng ®¸ng kÓ,
hoÆc nÕu cã th× l¹i ®­îc th«ng qua c¬ së
kinh tÕ - x· héi hay nh÷ng h×nh th¸i tÝn
ng­ìng, t«n gi¸o cô thÓ.
Khi nhËn xÐt vÒ ®êi sèng v¨n hãa t©m
linh cña ng­êi ViÖt, L. Cadiere ®· rÊt
tinh tÕ vµ s©u s¾c khi vÝ tÝn ng­ìng t«n
gi¸o cña ng­êi ViÖt nh­ lµ sù “ch»ng
chÞt”, “rËm r¹p” vµ d­êng nh­ “v« tËn”
cña c©y cèi trong rõng Tr­êng S¬n(4) .
Ng­êi ViÖt tham gia rÊt nhiÒu vµo c¸c
ho¹t ®éng v¨n hãa, tÝn ng­ìng, t«n gi¸o.
Nh­ng bµi viÕt chØ xem xÐt ë mét sè lo¹i
h×nh chÝnh cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn sù
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña tÝn ng­ìng
4. §ç Trinh HuÖ. V¨n hãa-TÝn ng­ìng gia ®×nh ViÖt
Nam qua nh·n quan häc gi¶ L. CARDIERE, Nxb.
ThuËn Ho¸, HuÕ, 2000, tr. 79-81.
24
NguyÔn H÷u Thô. VÒ c¬ së h×nh thµnh...
thê MÉu - ®ã lµ tÝn ng­ìng sïng b¸i tù
nhiªn, tÝn ng­ìng phån thùc, PhËt gi¸o,
Nho gi¸o, §¹o gi¸o.
2.1. TÝn ng­ìng sïng b¸i tù nhiªn vµ
tÝn ng­ìng phån thùc
TÝn ng­ìng sïng b¸i tù nhiªn lµ mét
lo¹i h×nh tÝn ng­ìng h×nh thµnh vµ ph¸t
triÓn t­¬ng ®èi sím vµ phæ biÕn trong
céng ®ång ng­êi ViÖt vïng §BBB. §©y lµ
lo¹i h×nh tÝn ng­ìng mµ ®èi t­îng ®­îc
thê cóng lµ nh÷ng yÕu tè thuéc vÒ tù
nhiªn ®· ®­îc con ng­êi tuyÖt ®èi hãa vµ
g¾n cho nã nh÷ng phÈm chÊt siªu nhiªn,
huyÔn hoÆc chi phèi ®Õn cuéc sèng cña
con ng­êi. Theo quan ®iÓm cña chñ
nghÜa M¸c - Lªnin vÒ nguån gèc cña t«n
gi¸o th× chÝnh sù yÕu kÐm vÒ lùc l­îng
s¶n xuÊt, sù h¹n chÕ trong kh¶ n¨ng
nhËn thøc còng nh­ nh÷ng yÕu tè thuéc
vÒ t©m lÝ (tÝch cùc hoÆc tiªu cùc) chÝnh lµ
c¬ së lµm n¶y sinh c¸c hiÖn t­îng t«n
gi¸o tÝn ng­ìng, trong ®ã cã lo¹i h×nh
tÝn ng­ìng nµy. ¡ngghen viÕt: “C¸c c¬
cÊu s¶n xuÊt - x· héi ®ã ®­îc quyÕt ®Þnh
bëi tr×nh ®é ph¸t triÓn thÊp kÐm cña
nh÷ng søc s¶n xuÊt cña lao ®éng vµ tÝnh
chÊt h¹n chÕ t­¬ng øng cña c¸c quan hÖ
cña con ng­êi trong khu«n khæ qu¸
tr×nh s¶n xuÊt ra ®êi sèng vËt chÊt, tøc
lµ tÝnh h¹n chÕ cña tÊt c¶ mèi quan hÖ
gi÷a ng­êi ta víi nhau vµ víi thiªn
nhiªn. VÒ mÆt t­ t­ëng, tÝnh chÊt h¹n chÕ
thùc tÕ ®ã ®· ph¶n ¸nh vµo nh÷ng t«n
gi¸o cæ ®¹i, thÇn th¸nh hãa thiªn nhiªn
vµ vµo trong tÝn ng­ìng cña nh©n d©n”(5).
Ng­êi ViÖt trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh
c¸c c«ng ®o¹n trång lóa n­íc cña m×nh
®· phô thuéc rÊt nhiÒu vµo c¸c yÕu tè
thiªn nhiªn, thêi tiÕt (ng­êi ViÖt cã c©u:
Tr«ng trêi, tr«ng ®Êt, tr«ng m©y. Tr«ng
m­a, tr«ng n¾ng, tr«ng ngµy, tr«ng ®ªm.
Tr«ng cho ch©n cøng ®¸ mÒm. Trêi yªn
25
biÓn lÆng míi yªn tÊm lßng ®Ó nãi vÒ sù
phô thuéc cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®èi víi
thêi tiÕt). V× vËy, ®Ó cã thÓ ®¶m b¶o sù
thµnh c«ng trong mïa mµng, ng­êi ViÖt
®· ph¶i viÖn ®Õn mét lùc l­îng siªu
nhiªn thÇn th¸nh kh¸c bªn c¹nh c«ng
søc cña con ng­êi. §ã lµ thÇn Lóa, thÇn
M©y, thÇn M­a, thÇn SÊm, thÇn N­íc,
v.v... Cø vµo mçi c«ng ®o¹n quan träng
cña qu¸ tr×nh trång lóa (khi b¾t ®Çu, lóa
træ b«ng, thu ho¹ch, v.v…), ng­êi ViÖt
th­êng cã nh÷ng nghi lÔ ®Ó cÇu viÖn ®Õn
c¸c vÞ thÇn cña m×nh (nh÷ng vÞ thÇn
thuéc vÒ tù nhiªn nh­ng cã liªn quan
mËt thiÕt ®Õn mïa mµng cña hä) ®Ó cÇu
cho mïa mµng ®­îc béi thu.
ChÝnh sù phæ biÕn vµ sù sïng b¸i c¸c
vÞ thÇn cã nguån gèc tõ tù nhiªn ®· t¹o
nªn ®Æc ®iÓm ®a thÇn trong niÒm tin tÝn
ng­ìng t«n gi¸o cña ng­êi ViÖt. NiÒm tin
®a thÇn còng nh­ quan niÖm vÒ v¹n vËt
h÷u linh ra ®êi tõ rÊt sím vµ tån t¹i cho
®Õn hiÖn nay, nã kh«ng chØ tån t¹i ®­îc
trong qu¸ tr×nh x· héi ng­êi ViÖt thay
®æi mµ cßn t¸c ®éng, lµm tiÕp biÕn rÊt
nhiÒu c¸c lo¹i h×nh tÝn ng­ìng t«n gi¸o
kh¸c ë ViÖt Nam (nh­ PhËt Gi¸o, §¹o
gi¸o, …) trong ®ã cã tÝn ng­ìng thê MÉu.
TÝn ng­ìng thê MÉu trong qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn ®· tiÕp nhËn rÊt nhiÒu néi
dung cña tÝn ng­ìng sïng b¸i tù nhiªn.
Sù tiÕp nhËn ®Çu tiªn ®ã chÝnh lµ viÖc n÷
tÝnh hãa c¸c vÞ thÇn. Cã rÊt nhiÒu vÞ thÇn
tõ chç kh«ng x¸c ®Þnh ®­îc giíi tÝnh
hay lµ nam thÇn nh­ng sau ®ã ®· chuyÓn
thµnh n÷ thÇn nh­: MÑ Rõng, MÑ C©y, MÑ
Lóa, MÑ N­íc, Bµ Tø ph¸p, v.v… TÊt
nhiªn n÷ tÝnh hãa c¸c vÞ thÇn cã nguån
gèc tù nhiªn lµ mét qu¸ tr×nh rÊt l©u dµi
5. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen Toµn tËp, tËp 23, Nxb.
CTQG, HN, 1993, tr. 125-126.
25
26
vµ diÔn ra mét c¸ch dÇn dÇn víi rÊt
nhiÒu lÝ do kh¸c nhau, nh­ng lÝ do quyÕt
®Þnh vµ chi phèi qu¸ tr×nh n÷ tÝnh hãa
nµy chÝnh lµ yÕu tè s¶n xuÊt n«ng
nghiÖp lóa n­íc cña ng­êi ViÖt.
Khi ph¸t triÓn lªn thµnh líp thê Tam
phñ - Tø phñ th× sù tiÕp nhËn nh÷ng néi
dung cña tÝn ng­ìng sïng b¸i tù nhiªn lµ
râ nÐt nhÊt khi mµ tõ rÊt nhiÒu vÞ thÇn
c©y, thÇn thó rõng, thÇn s«ng, thÇn suèi,
thÇn m­a, thÇn giã… ng­êi ViÖt ®· kh¸i
qu¸t hãa thµnh bèn vÞ th¸nh MÉu: MÉu
Th­îng Thiªn (cai qu¶n vµ ban ph¸t c¸c
hiÖn t­îng tù nhiªn liªn quan ®Õn vïng
trêi); MÉu Th­îng Ngµn (cai qu¶n vµ ban
ph¸t c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn liªn quan ®Õn
vïng rõng); MÉu Tho¶i (cai qu¶n vµ ban
ph¸t c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn liªn quan ®Õn
vïng n­íc); MÉu §Þa (cai qu¶n vµ ban ph¸t
c¸c hiÖn t­îng tù nhiªn liªn quan ®Õn
vïng ®Êt). NÕu trong tÝn ng­ìng sïng b¸i
tù nhiªn, ng­êi ta ph¶i cÇu xin rÊt nhiÒu
vÞ thÇn kh¸c nhau th× trong tÝn ng­ìng
thê MÉu, ng­êi ViÖt ®· quy tô vµ chØ cÇn
cÇu xin quyÒn n¨ng cña bèn vÞ th¸nh MÉu
(MÑ). Nh÷ng vÞ th¸nh MÉu nµy chÝnh lµ
®¹i diÖn (sù quy tô) cña nh÷ng yÕu tè tù
nhiªn cã quan hÖ mËt thiÕt ®Õn cuéc sèng
cña ng­êi ViÖt. Ngoµi ra, trong hÖ thèng
®iÖn thê cã thÓ thÊy nhiÒu dÊu Ên cña tÝn
ng­ìng sïng b¸i tù nhiªn nh­: sù thê
cóng ¤ng Lèt, ¤ng Hæ, v.v...
Víi tÝnh chÊt vµ môc ®Ých cña nÒn v¨n
hãa n«ng nghiÖp lµ h­íng tíi sù phån
thÞnh, sinh s«i, n¶y në nªn bªn c¹nh sù
ph¸t triÓn vµ phæ biÕn cña niÒm tin ®a
thÇn vµ quan niÖm v¹n vËt h÷u linh th×
tÝn ng­ìng phån thùc cña ng­êi ViÖt ra
®êi vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ tõ rÊt sím.
TÝn ng­ìng phån thùc ®­îc biÓu hiÖn ë
tôc thê sinh thùc khÝ (biÓu t­îng cña n¨ng
l­îng thiªng sinh ra mu«n loµi) vµ hµnh
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012
vi giao phèi gi÷a nam vµ n÷. Trong mét sè
truyÒn thuyÕt d©n gian, ng­êi ta cßn thÊy
sù sïng b¸i sinh thùc khÝ qua sù phãng
®¹i cña c¸c bé phËn nµy. §ã lµ chuyÖn vÒ
ng­êi khæng lå «ng §ïng, bµ §oµng, lµ
c©u ca dao vÒ bµ N÷ Oa vµ «ng Tø T­îng.
Cã thÓ nãi h×nh bãng sinh thùc khÝ thÊp
tho¸ng hiÖn diÖn ë kh¾p n¬i theo sù liªn
t­ëng vÒ h×nh d¹ng hoÆc chøc n¨ng mµ
ng­êi x­a ®· göi lßng m×nh vµo ®Êy vµ
t«n thê nh­ mét vËt thiªng: c©y gËy chäc
lç ®Ó gieo h¹t lµ biÓu t­îng cña d­¬ng vËt,
biÓu t­îng cña nam giíi; chµy vµ cèi, b¸nh
ch­ng (dµi) vµ b¸nh dµy; giß vµ ch¶; c©y
cét ®¸ ë Chïa D¹m x­a, c©y cét ®¸ ë Vò
Ninh, VÜnh Phóc, v.v…Mçi mét biÓu t­îng
nµy ®Òu cã ý vÞ riªng biÖt nh­ng chung
mét triÕt lÝ phån thùc.
Ng­êi ta còng ®· ®µo ®­îc ë di chØ V¨n
§iÓn mét t­îng ®¸ (Thiªn niªn kØ thø nhÊt
tr­íc C«ng nguyªn) h×nh mét nam giíi cã
bé phËn sinh dôc rÊt to. Trªn n¾p th¹p
®ång §µo ThÞnh (Yªn B¸i, thÕ kØ V TCN),
xung quanh h×nh t­îng mÆt trêi 12 c¸nh
lµ t­îng bèn ®«i nam n÷ ®ang ë trong t­
thÕ giao hîp, d­¬ng vËt rÊt to. ë th©n th¹p
nµy cßn kh¾c ch×m h×nh hai chiÕc thuyÒn,
®Çu chiÕc sau ch¹m vµo ®u«i chiÕc tr­íc
khiÕn hai con vËt ®­îc g¾n ë b¸nh l¸i vµ
mòi thuyÒn ch¹m vµo nhau theo t­ thÕ
®ang giao hîp, v.v...
Cïng víi sù x©m nhËp cña c¸c luång
t­ t­ëng, t«n gi¸o tõ bªn ngoµi vµo nh­
Nho gi¸o, PhËt gi¸o, §¹o gi¸o th× tÝn
ng­ìng phån thùc ®· dÇn mÊt ®i tÝnh
“phån thùc” ban ®Çu cña nã. Nã ®· ho¸
th©n, c¸ch ®iÖu, biÕn ®æi vµ Èn m×nh
trong c¸c lo¹i h×nh tÝn ng­ìng, t«n gi¸o,
lÔ héi kh¸c cho phï hîp víi nh÷ng chuÈn
quan nÞªm míi. Trong “sù Èn m×nh” ®ã,
tÝn ng­ìng thê MÉu còng lµ mét lo¹i
h×nh mµ tÝn ng­ìng phån thùc tró ngô.
26
NguyÔn H÷u Thô. VÒ c¬ së h×nh thµnh...
DÊu Ên ®Çu tiªn cña tÝn ng­ìng phån
thùc trong tÝn ng­ìng thê MÉu chÝnh lµ
thuËt ng÷ MÉu (mÑ). MÉu (mÑ) trong tÝn
ng­ìng thê MÉu kh«ng chØ ®­îc hiÓu lµ
ng­êi phô n÷ ®· sinh thµnh ra mét ai ®ã,
mµ s©u s¾c h¬n, ®ã ®­îc hiÓu lµ mong
muèn sinh s«i n¶y në, sinh hãa kh«ng
ngõng cña v¹n vËt.
Ng­êi ViÖt cæ thña ban ®Çu còng
gièng nh­ c¸c d©n téc kh¸c trªn thÕ giíi,
do sù h¹n chÕ vÒ tr×nh ®é nhËn thøc, nªn
kh«ng thÓ lÝ gi¶i ®­îc sù sinh s«i n¶y në
trong thÕ giíi tù nhiªn. Ch¼ng h¹n nh­
t¹i sao còng lµ mét c¸i c©y nh­ng ë mïa
nµy th× nhiÒu qu¶ cßn mïa tr­íc l¹i Ýt
qu¶, còng mét con suèi mµ th¸ng nµy th×
nhiÒu c¸, th¸ng tr­íc th× Ýt c¸, còng mét
khu rõng mµ lóc th× nhiÒu thó, lóc th× Ýt
thó, v.v... Ng­êi ViÖt cæ cã thÓ kh«ng gi¶i
®¸p ®­îc nh÷ng sù biÕn ®æi cña tù nhiªn,
nh­ng hä l¹i cã thÓ gi¶i thÝch ®­îc sù
sinh s«i n¶y në trong céng ®ång ng­êi
mµ hä ®ang sèng b»ng nh÷ng quan s¸t
mang tÝnh trùc quan c¶m tÝnh - ®ã lµ MÑ
lµ ng­êi ®· sinh ra con.
Tõ sù gi¶i thÝch trùc quan ®ã, hä ®· liªn
hÖ ra bªn ngoµi céng ®ång ng­êi ®Ó gi¶i
thÝch sù biÕn ®æi trong thÕ giíi tù nhiªn.
Theo ®ã hä cho r»ng chØ cã MÑ C©y míi cã
thÓ ®Î ra nhiÒu qu¶ ®Ó hä h¸i, MÑ C¸ míi
cã thÓ ®Î ra nhiÒu c¸ ®Ó hä ®¸nh b¾t, MÑ
Thó rõng míi cã thÓ ®Î ra nhiÒu thó rõng
®Ó hä s¨n b¾n, v.v… Víi c¸ch hiÓu Êy, MÑ -
MÉu ®· mang trong m×nh nh÷ng ý nghÜa
mang tÝnh phån thùc. Tøc lµ khi ng­êi
ViÖt g¾n ch÷ MÑ - MÉu ®»ng tr­íc mét yÕu
tè g× ®ã th× cã nghÜa lµ hä muèn yÕu tè Êy
®­îc s¶n sinh, ®­îc sinh s«i n¶y në nhiÒu
h¬n ®Ó cuéc sèng cña hä ®­îc thuËn lîi.
TÊt nhiªn khi ®· ®Õn víi tÝn ng­ìng thê
MÉu, hßa nhËp vµo tÝn ng­ìng thê MÉu th×
dÊu Ên (mong muèn) phån thùc cña ng­êi
27
ViÖt kh«ng cßn ®­îc thùc hiÖn th«ng qua
viÖc thê cóng sinh thùc khÝ hay hµnh vi
giao phèi gi÷a nam vµ n÷ n÷a.
DÊu Ên thø hai cña tÝn ng­ìng phån
thùc cã trong tÝn ng­ìng thê MÉu chÝnh
lµ viÖc ®Ò cao “©m tÝnh” trong tÝn ng­ìng
thê MÉu (kh«ng gian thê cóng). Chóng ta
biÕt r»ng ®èi t­îng ®Çu tiªn vµ quan
träng nhÊt ®èi víi ng­êi n«ng d©n nãi
chung vµ n«ng d©n ViÖt nãi riªng lµ ®Êt
vµ n­íc - nh÷ng yÕu tè ®­îc coi lµ mang
“tÝnh ©m”. Víi ý thøc cÇu mong ®Êt ban
cho nguån cña c¶i dåi dµo, ban cho cuéc
sèng no ®ñ mµ dÇn dÇn hä ®Þnh h×nh ra
nhiÒu vÞ thÇn n«ng nghiÖp kh¸c nhau,
tr­íc hÕt lµ thÇn §Êt. VÞ thÇn nµy mang
yÕu tè ©m nªn khi nh©n c¸ch ho¸ th­êng
cã d¹ng n÷ thÇn. Trong c¸c kh«ng gian
thê cóng cña tÝn ng­ìng thê MÉu th× yÕu
tè “©m” lu«n næi tréi.
TÊt nhiªn bªn c¹nh yÕu tè “©m” mang
tÝnh tréi Êy kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng
yÕu tè mang tÝnh “d­¬ng”, bëi v× trong
quan niÖm cña ng­êi ViÖt, nÕu chØ cã mÑ
mµ kh«ng cã cha th× kh«ng thÓ sinh con,
nÕu chØ cã ©m mµ kh«ng cã d­¬ng th×
còng kh«ng thÓ sinh s«i n¶y në ®­îc. ChØ
khi nµo mµ cã ©m, cã d­¬ng vµ ©m
d­¬ng giao hßa th× khi ®ã v¹n vËt míi
sinh s«i n¶y në. V× vËy, chóng ta cã thÓ
thÊy bªn c¹nh yÕu tè ©m tÝnh th× yÕu tè
d­¬ng tÝnh còng hiÖn h÷u trong ®iÖn thê
cña tÝn ng­ìng thê MÉu (ch¼ng h¹n nh­:
h×nh t­îng MÑ - Cha, hoµng tö - c«ng
chóa, «ng hoµng - chÇu bµ, nói hay hßn
gi¶ s¬n, hai con r¾n mét con s¸ng mµu
mét con sÉm mµu, con hæ, h×nh t­îng con
gµ trèng, con d¬i, v.v…).
Vµ trªn hÕt cã lÏ mong muèn phån
thùc ®­îc thÓ hiÖn ë môc ®Ých còng nh­
hi väng mµ tÝn ®å cña tÝn ng­ìng thê
MÉu th­êng cÇu viÖn ®Õn c¸c vÞ th¸nh
27
28
MÉu cïng c¸c qu©n gia thÞ thÇn cña c¸c
ngµi - ®ã lµ h¹nh phóc vµ m¹nh kháe
h¬n n÷a, giµu sang vµ thµnh ®¹t h¬n
n÷a, may m¾n h¬n n÷a, mäi thø ph¶i
sinh s«i n¶y në nhiÒu h¬n n÷a so víi
nh÷ng g× mµ hä ®ang ®¹t ®­îc ë hiÖn t¹i.
2.2. PhËt gi¸o
PhËt gi¸o ®­îc du nhËp vµo vïng
§BBB tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thÕ kØ I
(tr­íc, sau C«ng nguyªn) theo 2 con
®­êng: ®­êng biÓn tõ Ên §é vµo th«ng
qua c¸c th­¬ng nh©n vµ nhµ s­ ng­êi
Ên, ®­êng bé tõ Trung Quèc xuèng theo
b­íc ch©n di c­ cña ng­êi H¸n.
Kh¸c víi Nho gi¸o, PhËt gi¸o vµo
n­íc ta b»ng con ®­êng hoµ b×nh. Nh÷ng
t­ t­ëng tõ, bi, hØ, x¶…trong gi¸o lÝ cña
nhµ PhËt kh¸ gÇn gòi víi tinh thÇn vÞ
tha, bao dung, yªu th­¬ng, ®ïm bäc lÉn
nhau, v.v… trong ®¹o lÝ truyÒn thèng cña
ng­êi ViÖt. V× vËy, PhËt gi¸o ®· nhanh
chãng hßa nhËp víi c¸c tÝn ng­ìng b¶n
®Þa mµ ®iÓn h×nh lµ c¸c tÝn ng­ìng n«ng
nghiÖp nh­ tôc thê MÑ hay tôc thê N÷
thÇn ®Ó trë thµnh mét phÇn kh«ng thÓ
thiÕu trong ®êi sèng tinh thÇn cña ng­êi
n«ng d©n ViÖt.
Sù tiÕp nhËn vµ ¶nh h­ëng cña PhËt
gi¸o ®èi víi tÝn ng­ìng thê MÉu thÓ hiÖn
trong nhiÒu néi dung:
Trong truyÒn thuyÕt, chóng ta cã thÓ
b¾t gÆp sù giao thoa gi÷a PhËt gi¸o vµ
tÝn ng­ìng thê MÉu qua truyÒn thuyÕt vÒ
Man N­¬ng vµ LiÔu H¹nh.
H×nh ¶nh Man N­¬ng trong Cæ Ch©u
PhËt B¶n H¹nh ®· ph¶n ¸nh sinh ®éng
sù gÆp gì vµ kÕt hîp mét c¸ch nhuÇn
nhuyÔn trong hoµ b×nh cña PhËt gi¸o tõ
Ên §é víi tÝn ng­ìng thê MÉu cña ng­êi
ViÖt trong giai ®o¹n ®Çu khi du nhËp
vµo ViÖt Nam. Nh÷ng vÞ n÷ thÇn n«ng
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012
nghiÖp (Bµ D©u, Bµ §Ëu, Bµ T­íng, Bµ
Dµn) ®­îc PhËt gi¸o hãa trë thµnh
nh÷ng vÞ PhËt Bµ (Tø ph¸p) víi nh÷ng
yÕu tè cÇu mong sù sinh s«i n¶y në trong
nÒn v¨n hãa n«ng nghÖp lóa n­íc vÉn
cßn ®Ëm nÐt: Ph¸p V©n, Ph¸p Vò, Ph¸p
L«i, Ph¸p §iÖn.
NÕu nh­ Man N­¬ng lµ h×nh ¶nh cña
sù giao thoa gi÷a PhËt gi¸o vµ tÝn
ng­ìng thê N÷ thÇn cña ng­êi ViÖt
trong thêi k× ®Çu du nhËp vµo ViÖt Nam
th× h×nh ¶nh MÉu LiÔu H¹nh còng ®­îc
coi lµ sù giao thoa gi÷a PhËt gi¸o víi tÝn
ng­ìng thê MÉu cña ng­êi ViÖt trong
thÕ kØ XVI.
Trong t©m thøc d©n gian cña ng­êi
ViÖt, LiÔu H¹nh lµ mét trong Tø BÊt tö,
lµ MÑ, lµ chñ so¸i cña tÝn ng­ìng Tam
phñ - Tø phñ. Theo truyÒn thuyÕt th× MÉu
LiÔu H¹nh ®· ®­îc §øc phËt ThÝch Ca
M©u Ni gi¶i cøu khi bµ bÞ thua trong
trËn chiÕn Sßng S¬n víi c¸c «ng Th¸nh
cña ph¸i Néi §¹o Trµng. Tõ ®ã, MÉu LiÔu
®· quy y PhËt ph¸p trë thµnh mét tÝn ®å
cña ®¹o PhËt nh­ bµ ®· tuyªn bè: “Ta lµ
c«ng chóa Quúnh Hoa ë Cung Tiªn thÊy
®¹o PhËt tõ bi, nªn muèn quy y tông
niÖm”(6). Cã lÏ v× thÕ mµ trong c¸c chïa
lµng hiÖn nay th­êng ®­a ban thê MÉu
thµnh mét gian thê, hay tôc r­íc MÉu
lªn chïa ®ãn PhËt vÒ ®Òn, phñ ®Ó tham
gia vµo ngµy héi th¸ng 3 (ngµy giç
th¸nh MÉu) víi lÝ do MÉu ®· quy y theo
PhËt vµ lµ PhËt MÉu.
Trong kh«ng gian thê cóng: rÊt nhiÒu
ng«i chïa cã mét gian riªng dµnh cho
thê MÉu theo lèi kiÕn tróc tiÒn PhËt hËu
MÉu hay c©u ca PhËt ¨n mµy Th¸nh, tøc
lµ kÐo thê PhËt vµ thê MÉu l¹i gÇn nhau
6. Bïi H¹nh CÈn- Lª Ch©n. Chî ViÒng vµ héi Phñ,
Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1993, tr. 81.
28
NguyÔn H÷u Thô. VÒ c¬ së h×nh thµnh...
®Ó tháa m·n nhu cÇu t©m linh. Trong hÖ
thèng t­îng thê cña tÝn ng­ìng thê MÉu,
nhiÒu ®Òn phñ cßn xuÊt hiÖn t­îng Quan
ThÕ ¢m Bå T¸t bªn c¹nh c¸c bé t­îng
Tam Tßa Th¸nh MÉu, Ngäc Hoµng, Nam
Tµo, B¾c §Èu, v.v… mµ theo c¸ch lÝ gi¶i
cña mét sè «ng ®ång bµ ®ång ®ã lµ do
nh÷ng ng­êi nµy n»m trong cung ph¶i
thê PhËt nªn khi lËp ®iÖn MÉu ph¶i thê
c¶ PhËt Bµ Quan ¢m
Trong nghi lÔ: tÝn ng­ìng thê MÉu
chÞu ¶nh h­ëng rÊt nhiÒu vÒ nghi lÔ cña
PhËt gi¸o nh­: viÖc thê cóng cña tÝn
ng­ìng thê MÉu còng ®­îc thùc hiÖn
vµo c¸c ngµy sãc, väng nh­ cña PhËt
gi¸o, trong hÖ thèng v¨n chÇu cña m×nh,
rÊt nhiÒu chÇu cã nh¾c ®Õn c¸c vÞ thÇn
linh trong PhËt gi¸o.
PhËt ThÝch Ca øng hiÖn tù nhiªn,
Tiªu thiÒn nh· nh¹c d­íi trªn,
Cöu Long phón thñy quÇn tiªn ca ®µn,
§øc tßa thÞ ngai vµng rê rì,
Phãng hµo quang rùc rì v©n yªn,
Quan ¢m ngù tr­íc ¸n tiÒn,
T¶ h÷u Bå T¸t t¨ng thiÒn giµ na,
§øc Hé Ph¸p Di §µ thiªn t­íng,
VËn thÇn th«ng v« l­îng v« biªn.
(V¨n C«ng ®ång)
Ngoµi ra, cã thÓ thÊy c¸c danh x­ng vµ
thuËt ng÷ cña PhËt gi¸o xuÊt hiÖn kh¸
nhiÒu trong c¸c b¶n v¨n nh­: Bå T¸t, PhËt
Quan ¢m, tõ bi, quy PhËt, tu nh©n, v.v…
Nh­ vËy, cã thÓ thÊy r»ng sù x©m
nhËp vµ ¶nh h­ëng lÉn nhau gi÷a tÝn
ng­ìng thê MÉu vµ PhËt gi¸o lµ mét
®iÒu tÊt yÕu nh»m tháa m·n nhu cÇu t©m
linh rÊt phong phó cña ng­êi n«ng d©n
§BBB, vµ nã còng lµ mét ph­¬ng thøc
gióp c¶ hai lo¹i h×nh tÝn ng­ìng t«n
29
gi¸o nµy cã thÓ tån t¹i vµ ngµy cµng
ph¸t triÓn trong sù biÕn ®æi m¹nh mÏ
cña x· héi ViÖt Nam trong lÞch sö vµ ë
hiÖn t¹i.
2.3. Nho gi¸o
Nho gi¸o lµ häc thuyÕt chÝnh trÞ ra
®êi t¹i Trung Quèc vµo thêi Xu©n Thu -
ChiÕn Quèc víi néi dung chñ yÕu lµ c¸c
t­ t­ëng chÝnh trÞ - x· héi chø kh«ng
ph¶i lµ nh÷ng t­ t­ëng thÇn häc.
Cïng víi sù ph¸t triÓn vµ më réng
l·nh thæ cña Trung Quèc cæ ®¹i, Nho
gi¸o b»ng nhiÒu con ®­êng kh¸c nhau ®·
du nhËp vµo ViÖt Nam. Trong thêi k× ®Çu
(thÕ kØ I ®Õn thÕ kØ X), do x· héi ViÖt võa
míi tho¸t thai tõ chÕ ®é thÞ téc, bé l¹c
nªn nh÷ng t­ t­ëng cña Nho gi¸o kh«ng
phï hîp vµ v× vËy kh«ng thÓ phæ biÕn
mét c¸ch réng r·i mµ chØ dõng l¹i trong
mét ph¹m vi nhá thuéc tÇng líp trªn. ChØ
®Õn nh÷ng giai ®o¹n sau, khi nÒn t¶ng
vµ c¬ cÊu cña x· héi ViÖt Nam Ýt nhiÒu
®· mang tÝnh chÊt cña nhµ n­íc phong
kiÕn, Nho gi¸o míi ®­îc träng dông vµ
phæ biÕn trong x· héi.
Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, do nhu
cÇu cña x· héi, nhu cÇu cña bé m¸y qu¶n
lÝ nhµ n­íc phong kiÕn ViÖt Nam, Nho
gi¸o ®· hßa quyÖn víi c¸c t«n gi¸o lín
nh­ PhËt gi¸o, §¹o gi¸o ®Ó t¹o nªn “tam
gi¸o ®ång nguyªn”. §ång thêi, Nho gi¸o
®· kÕt hîp víi nh÷ng tÝn ng­ìng phong
tôc cæ truyÒn cã tõ l©u cña ng­êi ViÖt cæ,
chÞu ¶nh h­ëng còng nh­ c¶i t¹o mét sè
tÝn ng­ìng cæ truyÒn Êy. Trong ®ã sù
¶nh h­ëng cña Nho gi¸o ®èi víi tÝn
ng­ìng thê MÉu lµ râ nÐt.
Sù ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o ®Õn tÝn
ng­ìng thê MÉu cã thÓ ®­îc nhËn thÊy
qua hai néi dung. Thø nhÊt, cã thÓ nãi
r»ng chÝnh v× nh÷ng quy ®Þnh chÆt chÏ vµ
29
30
hµ kh¾c cña Nho gi¸o ®èi víi tÇng líp
nh÷ng ng­êi lao ®éng ®· t¹o nªn mét sù
ph¶n kh¸ng m¹nh mÏ víi x· héi phong
kiÕn ®­¬ng thêi, mµ h×nh t­îng MÉu LiÔu
lµ biÓu t­îng cña sù ph¶n kh¸ng ®ã. ë
h×nh t­îng Th¸nh MÉu LiÔu H¹nh, cã thÓ
nhËn thÊy nh÷ng kh¸t väng m¹nh mÏ cña
ng­êi n«ng d©n nãi chung vµ ng­êi phô
n÷ nãi riªng vÒ tù do, b×nh ®¼ng, c«ng
b»ng còng nh­ mong muèn ph¸ vì sù ®Ì
nÐn ®Çy kh¾c nghiÖt cña chÕ ®é phong
kiÕn ViÖt Nam víi hÖ t­ t­ëng Nho gi¸o
hµ kh¾c trong thÕ kØ XV - XVI. Hay nãi
c¸ch kh¸c, chÝnh sù chÆt chÏ, hµ kh¾c vµ
bã buéc cña Nho gi¸o ®· lµ mét trong
nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy sù ra ®êi cña
líp tÝn ng­ìng thê Tam phñ - Tø phñ (nh­
M¸c ®· kh¼ng ®Þnh “sù nghÌo nµn cña t«n
gi¸o võa lµ biÓu hiÖn cña sù nghÌo nµn
hiÖn thùc võa lµ sù ph¶n kh¸ng chèng l¹i
sù nghÌo nµn hiÖn thùc Êy”)(7).
Thø hai, ¶nh h­ëng cña Nho gi¸o ®Õn
tÝn ng­ìng thê MÉu ®­îc thÓ hiÖn ë kÕt
cÊu vµ sù bµi trÝ cña ®iÖn thê MÉu. NÕu
nh­ x· héi phong kiÕn cã vua th× trong
®iÖn còng cã vua cha ®i ®«i víi c¸c th¸nh
MÉu; x· héi cã c¸c quan th× ®iÖn thê
còng cã c¸c quan lín ®i ®«i víi c¸c vÞ
ChÇu Bµ, c¸c «ng Hoµng; x· héi cã c¸c
hoµng tö, c«ng chóa th× trong ®iÖn còng
cã c¸c c«, c¸c cËu mµ hiÖn th©n lµ c¸c
hoµng tö, c«ng chóa, v.v...
2.4. §¹o gi¸o
§¹o gi¸o lµ mét t«n gi¸o ra ®êi rÊt
sím ë Trung Quèc trªn c¬ së kÕ thõa vµ
ph¸t triÓn nh÷ng khÝa c¹nh thÇn bÝ
trong t­ t­ëng cña L·o Tö kÕt hîp víi
thuËt lªn ®ång, cóng tÕ quû thÇn, tÝn
ng­ìng d©n gian, truyÒn thuyÕt, thÇn
tho¹i… Do kÕ thõa t­ t­ëng ®Ò cao thiªn
nhiªn, sèng theo tù nhiªn cña §¹o gia
nªn §¹o gi¸o chñ yÕu h­íng con ng­êi
Nghiªn cøu T«n gi¸o. Sè 1 - 2012
®Õn thÕ giíi thÇn tiªn, tíi mét cuéc sèng
vui vÎ, h¹nh phóc vÜnh cöu, tr­êng sinh.
Bªn c¹nh ®ã, §¹o gi¸o cßn chñ tr­¬ng
t×m kiÕm sù bÊt tö ngay trªn trÇn gian
víi mét lo¹t ph­¬ng ph¸p nh­: luyÖn
®an, tËp d­ìng sinh, tu tiªn, v.v…
§¹o gi¸o vµo ViÖt Nam tõ rÊt sím, vµ
nhanh chãng ¨n s©u b¸m rÔ vµo c­ d©n
ViÖt cæ khi ®ã. §¹i ViÖt Sö Ký Toµn Th­
cho biÕt, n¨m 226 khi SÜ NhiÕp qua ®êi
“..., ®· chÕt ®i ba ngµy, ng­êi tiªn lµ §æng
Phông cho mét viªn thuèc hßa vµo n­íc
ngËm, råi ®ì lÊy ®Çu mµ lay ®éng, mét
chèc l¸t më m¾t, ®éng tay, s¾c mÆt b×nh
phôc dÇn dÇn (Phông tªn lµ X­¬ng DÞ,
ng­êi huyÖn HÇu Quan, sù tÝch cã chÐp
trong LiÖt Tiªn truyÖn, HÇu Quan lµ tªn
huyÖn thuéc Phóc Ch©u)”(8).
Trong sè c¸c t«n gi¸o du nhËp vµo
ViÖt Nam ,cã thÓ nãi §¹o gi¸o lµ t«n gi¸o
gÇn gòi vµ liªn hÖ chÆt chÏ nhÊt víi tÝn
ng­ìng d©n gian b¶n ®Þa. Nã ®· kÕt hîp
víi thuyÕt v¹n vËt h÷u linh, víi c¸c
ph­¬ng thøc hiÕn tÕ ma thuËt cña c­ d©n
b¶n ®Þa tõ thêi nguyªn thñy ®Ó råi khi cã
®iÒu kiÖn nã trë thµnh c¸c h×nh th¸i tÝn
ng­ìng cã tÝnh chÊt §¹o gi¸o cña ng­êi
ViÖt. Trong sè ®ã, tÝn ng­ìng thê MÉu lµ
t­¬ng ®èi râ nÐt. Cã nhiÒu häc gi¶ ®· coi
tÝn ng­ìng thê MÉu chÝnh lµ mét biÓu
hiÖn cña §¹o gi¸o ë ViÖt Nam (§¹o gi¸o
ViÖt Nam), nh­ t¸c gi¶ Phan Ngäc viÕt:
“ViÖc thê MÉu (…) cã thÓ nãi ®©y lµ biÓu
hiÖn cña §¹o gi¸o ViÖt Nam”(9), hay t¸c
gi¶ NguyÔn Hång D­¬ng cho r»ng “§¹o
MÉu chÞu ¶nh h­ëng s©u réng cña §¹o
7. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc
ph¸p quyÒn cña Hªghen. Lêi nãi ®Çu, Toµn tËp, tËp 1,
Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1995, tr. 570.
8. §¹i viÖt sö ký toµn th­, TËp 1, Nxb Khoa häc X·
héi, Hµ Néi, 1972, tr. 102.
9. Phan Ngäc. B¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam, Nxb. V¨n
häc, 2002, tr. 348.
30
NguyÔn H÷u Thô. VÒ c¬ së h×nh thµnh...
gi¸o, ®ã chÝnh lµ biÕn thÓ cña §¹o
gi¸o”(10)
, cßn t¸c gi¶ Ng« §øc ThÞnh th×
viÕt: “trªn c¬ së tÝn ng­ìng thÇn MÉu
d©n gian víi nh÷ng ¶nh h­ëng cña §¹o
gi¸o Trung Quèc ®· h×nh thµnh vµ ®Þnh
h×nh ®¹o MÉu Tø phñ, mét thø §¹o gi¸o
®Æc thï cña ViÖt Nam”(11).
Chóng t«i cho r»ng, ®Æc tr­ng næi bËt
trong lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn
v¨n hãa cña ng­êi ViÖt lµ hçn dung v¨n
hãa, hçn dung t«n gi¸o. Ng­êi ViÖt trªn
c¬ së tÝn ng­ìng d©n gian b¶n ®Þa (tÝn
ng­ìng sïng b¸i tù nhiªn, tÝn ng­ìng
thê c¸c vÞ n÷ thÇn n«ng nghiÖp, v.v…) ®·
tiÕp thu vµ c¶i biÕn mét sè néi dung cña
§¹o gi¸o cho phï hîp víi v¨n hãa vµ
niÒm tin t«n gi¸o tÝn ng­ìng cña m×nh.
Sù tiÕp thu cña tÝn ng­ìng MÉu Tam phñ
- Tø phñ ®èi víi §¹o gi¸o ®­îc thÓ hiÖn
râ nÐt ë kh«ng gian thê cóng (cã tÝnh
®Õn nh÷ng yÕu tè mang tÝnh phong
thñy); c¸ch thøc bµi trÝ ®iÖn thê (nhiÒu
®èi t­îng thê cóng trong §¹o gi¸o ®­îc
ng­êi ViÖt tiÕp nhËn vµ ®­a vµo ®iÖn thê
mÉu nh­: Ngäc Hoµng Th­îng §Õ, Nam
Tµo, B¾c §Èu, Quan Ngò hæ, hay Th¸nh
MÉu LiÔu H¹nh, v.v... cã gèc lµ mét vÞ tiªn
trªn thiªn ®×nh, mµu s¾c trong ®iÖn thê
hay trong c¸c trang phôc cña c¸c vÞ thÇn
linh khi gi¸ng ®ång thÓ hiÖn quan niÖm
vÒ ngò hµnh, ngò s¾c trong §¹o gi¸o);
nghi lÔ hÇu ®ång; xem bãi, ch÷a bÖnh, trÞ
tµ ma, v.v… (Nh÷ng ng­êi hay ®au èm,
nhÊt lµ phô n÷ khã cã con, hay bÞ bÖnh
phô s¶n, v.v… cho lµ m×nh bÞ ma quû lµm,
th­êng t×m ®Õn hÇu c¸c gi¸ ®ång cña
nh÷ng ng­êi cã c¨n Phñ TrÇn TriÒu
trong tÝn ng­ìng thê MÉu; gi¸ hÇu Quan
31
lín Tam phñ ®Ó trÊn trõ tµ ma, gi¶i h¹n
vµo dÞp ®Çu n¨m hay gi¸ c¸c C« B¬, C«
ChÝn cã kh¶ n¨ng ch÷a bÖnh b»ng n­íc
Th¸nh (n­íc l· pha tµn nhang) cho
nh÷ng ng­êi cÇu xin C« ch÷a bÖnh).
MÆc dï sù tiÕp thu cña tÝn ng­ìng thê
MÉu ®èi víi §¹o gi¸o lµ t­¬ng ®èi s©u s¾c,
nh­ng cã thÓ thÊy r»ng néi dung xuyªn
suèt vµ cèt lâi cña tÝn ng­ìng thê MÉu lµ
®Ò cao vai trß cña c¸c MÑ, c¸c MÉu, vµ môc
®Ých cña tÝn ®å ®Õn víi c¸c vÞ Th¸nh MÉu
lµ nh»m lµm cho cuéc sèng hiÖn t¹i cña hä
vµ gia ®×nh hä h¹nh phóc h¬n, no ®ñ h¬n,
b×nh an h¬n, thµnh ®¹t h¬n, v.v... Vµ v× vËy,
xÐt ë mét khÝa c¹nh nµo ®ã, kh«ng thÓ
®ång nhÊt gi÷a §¹o gi¸o víi tÝn ng­ìng
thê MÉu cña ng­êi ViÖt (do kh¸c nhau vÒ
®èi t­îng thê cóng, nghi lÔ thê cóng, môc
®Ých cña tÝn ®å khi t×m ®Õn víi nh÷ng vÞ
thÇn linh, v.v…).
Tãm l¹i, d­íi gãc ®é triÕt häc cã thÓ
thÊy r»ng, sù h×nh thµnh, tån t¹i vµ biÕn
®æi cña tÝn ng­ìng thê MÉu lµ do nh÷ng
nguyªn nh©n mang tÝnh kh¸ch quan cña
x· héi (nh÷ng yÕu tè thuéc vÒ tån t¹i x·
héi vµ ý thøc x· héi) còng nh­ nh÷ng yÕu
tè mang tÝnh tù th©n, chø kh«ng ph¶i
mong muèn chñ quan cña mét c¸ nh©n
hay céng ®ång nµo. Lµm râ ®­îc ®iÒu nµy
sÏ gióp tr¸nh ®­îc nh÷ng c¸i nh×n phiÕn
diÖn, mét chiÒu vµ ®«i khi mang tÝnh cùc
®oan vÒ tÝn ng­ìng thê MÉu - ®Æc biÖt lµ
trong giai ®o¹n hiÖn nay./.
10. NguyÔn Hång D­¬ng. T«n gi¸o trong mèi quan
hÖ v¨n hãa vµ ph¸t triÓn ë ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc
X· héi, Hµ Néi, 2004, tr. 204.
11. Ng« §øc ThÞnh (CB). H¸t v¨n, Nxb. V¨n hãa
D©n téc, Hµ Néi, 1992, tr. 22.
31