Ch−¬ng 8

Rèi lo¹n khÝ s¾c

Rèi lo¹n khÝ s¾c lµ c¸c rèi lo¹n mµ trong ®ã, trÇm c¶m lµ triÖu chøng chñ yÕu. §iÒu
quyÕt ®Þnh c¸c h¹ng môc chÈn ®o¸n kh¸c nhau lµ nguyªn nh©n cña trÇm c¶m vµ nh÷ng triÖu
chøng cïng tån t¹i víi nã. ë ®©y, chóng ta ®Ò cËp ®Õn 3 lo¹i. TrÇm c¶m chñ yÕu lµ mét
tr¹ng th¸i mµ trong ®ã, c¸ nh©n tr¶i qua møc ®é suy sôp ®¸ng kÓ - kÕt qu¶ cña trÇm c¶m.
Rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa lµ tr¹ng th¸i còng bao hµm c¸c giai ®o¹n trÇm c¶m. Nh− c¸i tªn
®· chØ ra, nã kh¸c víi trÇm c¶m chñ yÕu ë chç, ®ã lµ mét tr¹ng th¸i theo mïa vµ chØ x¶y ra
vµo mïa ®«ng. Cuèi cïng, rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc lµ tr¹ng th¸i mµ trong ®ã, c¸ nh©n
dao ®éng gi÷a c¸c giai ®o¹n cña trÇm c¶m s©u s¾c vµ h−ng c¶m. Ch−¬ng nµy còng ®Ò cËp
®Õn nguyªn nh©n g©y ra hiÖn t−îng tù s¸t (kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng tr−êng hîp nµy ®Òu liªn
quan ®Õn ®Õn trÇm c¶m) vµ c¸ch ®iÒu trÞ ®èi víi nh÷ng ng−êi tù s¸t bÊt thµnh. Cho ®Õn cuèi
ch−¬ng, b¹n sÏ hiÓu ®−îc c¸c néi dung sau:
• B¶n chÊt vµ nguyªn nh©n cña trÇm c¶m chñ yÕu, rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa vµ rèi
lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc, tõ tæng quan cña nhiÒu lÝ thuyÕt kh¸c nhau
• Nguyªn nh©n cña hµnh vi tù s¸t
• C¸c kiÓu can thiÖp sö dông ®Ó trÞ liÖu tõng rèi lo¹n
• TÝnh hiÖu qu¶ t−¬ng ®èi cña mçi c¸ch can thiÖp.

TrÇm c¶m chñ yÕu

HÖ thèng ph©n lo¹i bÖnh DSM-IV-TR (APA 2000) ®Þnh nghÜa mét giai ®o¹n trÇm c¶m
chñ yÕu khi cã sù xuÊt hiÖn cña Ýt nhÊt 5 trong sè c¸c triÖu chøng sau, trong tèi thiÓu 2
tuÇn:
• khÝ s¾c trÇm
• gi¶m râ rÖt høng thó vµ −a thÝch trong hÇu hÕt c¸c ho¹t ®éng
• gi¶m hoÆc t¨ng c©n ®¸ng kÓ, t¨ng hay gi¶m khÈu vÞ
• kÝch ®éng vÒ mÆt c¬ thÓ
• mÖt mái hoÆc mÊt sinh lùc
• c¶m thÊy v« gi¸ trÞ hoÆc téi lçi qu¸ møc
• gi¶m sót kh¶ n¨ng suy nghÜ, tËp trung, hoÆc kh«ng quyÕt ®o¸n
• kiÖt søc vµ suy nh−îc râ rÖt.
Nh÷ng ng−êi bÞ trÇm c¶m ®−îc ®Æc tr−ng bëi c¸c vÊn ®Ò vÒ c¶m xóc, ®éng c¬, sinh lÝ
vµ nhËn thøc. Hä c¶m thÊy b¶n th©n kÐm cái vµ kh«ng t×m ®−îc thÝch thó tõ nh÷ng ho¹t
®éng th−êng diÔn ra. Hä th−êng kh«ng tÝch cùc ho¹t ®éng tù gi¸c, tèn nhiÒu thêi gian n»m
trªn gi−êng hoÆc trèn tr¸nh sù hîp t¸c cña ng−êi kh¸c. Ho¹t ®éng vµ ng«n ng÷ cña hä chËm

http://www.ebook.edu.vn 169
râ rÖt. Nh×n chung, hä cã c¸ch nh×n tiªu cùc vÒ b¶n th©n vµ bi quan vÒ hiÖn t¹i còng nh−
t−¬ng lai. Hä thÊy r»ng viÖc thay ®æi t×nh tr¹ng cña m×nh lµ n»m ngoµi kh¶ n¨ng vµ v«
väng. Tuy kh«ng ph¶i tÊt c¶, nh−ng ë mét sè ng−êi xuÊt hiÖn hµnh vi vµ ý t−ëng tù s¸t.
Nh÷ng ng−êi trÇm c¶m th−êng thÓ hiÖn nh÷ng suy nghÜ chËm ch¹p vµ lén xén, còng nh−
khã kh¨n trong viÖc ghi nhí th«ng tin hoÆc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò.
Kho¶ng 5% d©n sè m¾c ph¶i trÇm c¶m bÖnh lÝ trong mét thêi ®iÓm bÊt kú; 17% tr¶i
qua trÇm c¶m chñ yÕu trong mét thêi ®iÓm nµo ®ã cña cuéc ®êi (Angst 1999). Kho¶ng mét
phÇn t− c¸c c¬n trÇm c¶m kÐo dµi d−íi 1 th¸ng; h¬n 50% qua ®i trong vßng ch−a ®Õn 3
th¸ng. Cã 25-30% ng−êi vÉn cßn bÞ trÇm c¶m sau 1 n¨m kÓ tõ khi bÖnh khëi ph¸t, trong khi
gÇn mét phÇn t− vÉn cßn trÇm c¶m cho ®Õn tËn 2 n¨m sau. Løa tuæi ®iÓn h×nh mµ ®ît trÇm
c¶m ®Çu tiªn khëi ph¸t lµ 24-29 tuæi. Phô n÷ cã biÓu hiÖn trÇm c¶m nhiÒu h¬n nam giíi Ýt
nhÊt lµ 2 lÇn; tÝnh theo c¶ cuéc ®êi, tØ lÖ th−êng thÊy ë phô n÷ lµ 26% so víi 12% ë nam
giíi (Keller vµ cs.1984).

Nguyªn nh©n cña trÇm c¶m chñ yÕu

YÕu tè di truyÒn
MÆc dï ®· cã mét sè b»ng chøng phñ ®Þnh, nh−ng ng−êi ta vÉn lu«n cho r»ng yÕu tè
di truyÒn cã ¶nh h−ëng ®Õn nguy c¬ bÞ trÇm c¶m. Ch¼ng h¹n, McGuffin vµ cs. (1996) ®·
t×m ra r»ng 46% c¸c cÆp sinh ®«i cïng trøng cïng bÞ trÇm c¶m, trong khi ë c¸c cÆp sinh ®«i
kh¸c trøng, tØ lÖ nµy lµ 20%. T−¬ng tù, Wender vµ cs. (1986) ®· tiÕn hµnh mét nghiªn cøu
trªn 2 nhãm kh¸ch thÓ: Nhãm thø nhÊt lµ hä hµng cña nh÷ng ng−êi con nu«i ®· tr−ëng
thµnh vµ tõng bÞ trÇm c¶m. Thø hai lµ nhãm con nu«i. Nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh trªn c¬
së t×m hiÓu c¸c th«ng sè vÒ tuæi t¸c, t×nh tr¹ng kinh tÕ - x· héi vµ kho¶ng thêi gian nh÷ng
ng−êi con nu«i sèng víi mÑ ruét kh«ng bÞ trÇm c¶m. So s¸nh tØ lÖ trÇm c¶m gi÷a hai nhãm,
thÊy r»ng ë nhãm kh¸ch thÓ thø nhÊt, tØ lÖ bÞ trÇm c¶m nhiÒu gÊp 8 lÇn vµ ®· tõng cã ý ®Þnh
tù s¸t nhiÒu gÊp 15 lÇn, so víi hä hµng ruét cña chÝnh nh÷ng ng−êi con nu«i nµy. Kh«ng
thÊy cã sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c nhãm khi xÐt ®Õn nh÷ng møc ®é trÇm c¶m nhÑ.

C¬ chÕ sinh häc

C¶ chÊt norepinephrine vµ serotonin ®Òu ®−îc coi lµ nguyªn nh©n g©y nªn trÇm c¶m.
Ban ®Çu, ng−êi ta ®· nghÜ r»ng sù gi¶m nång ®é cña mét trong 2 chÊt DTTK nµy cã ¶nh
h−ëng ®Õn khÝ s¾c. Ngµy nay, quan niÖm ®¬n gi¶n nµy ®· bÞ nh÷ng d÷ liÖu gÇn ®©y phñ
®Þnh. Cã vÎ nh− khÝ s¾c lµ kÕt qu¶ cña sù t−¬ng t¸c gi÷a serotonin vµ norepinephrine. ThËm
chÝ nã cã thÓ lµ kÕt qu¶ cña sù t−¬ng t¸c gi÷a hai chÊt nµy víi c¸c c¬ quan kh¸c cña n·o. VÝ
dô, Rampello vµ cs. (2000) ®· gi¶i thÝch r»ng khÝ s¾c lµ kÕt qu¶ cña sù kh«ng c©n b»ng gi÷a
mét sè chÊt DTTK, bao gåm serotonin vµ norepinephrine, dopamine vµ acetylcholine. Cã
thÓ lµ serotonin ®ãng vai trß qu¸ lín trong viÖc kiÓm so¸t c¸c c¬ quan kh¸c nhau cña n·o,

http://www.ebook.edu.vn 170
vµ sù gi¶m chÊt nµy ®· ph¸ vì ho¹t ®éng trong c¸c c¬ quan nµy, dÉn ®Õn trÇm c¶m. Khu
vùc n·o cã liªn quan chñ yÕu ®Õn trÇm c¶m lµ hÖ viÒn. Theo m« h×nh t©m sinh häc
(psychobiological), c¸c qu¸ tr×nh nµy x¶y ra do t¸c ®éng cña c¶ c¸c yÕu tè t©m lÝ - x· héi
lÉn yÕu tè di truyÒn; do ®ã, nã ®ßi hái møc ®é quan t©m thÝch ®¸ng cña mçi lÜnh vùc, tr−íc
khi mét giai ®o¹n trÇm c¶m diÔn ra.

YÕu tè v¨n ho¸ - x∙ héi

Nh÷ng sang chÊn t©m lÝ - x· héi ®· gãp phÇn lµm t¨ng nguy c¬ trÇm c¶m. TØ lÖ trÇm
c¶m th−êng thÊy t−¬ng ®èi cao ë ng−êi nghÌo, d©n téc thiÓu sè vµ nh÷ng ng−êi cã nguån
trî cÊp x· héi Ýt ái (Jenkins vµ cs. 1998). ë rÊt nhiÒu ng−êi, mét sè yÕu tè kÕt hîp víi nhau,
khiÕn cho trÇm c¶m ®Æc biÖt dÔ x¶y ra. N¨m 1978, Brown vµ Harris ®· tiÕn hµnh nghiªn
cøu trªn nh÷ng phô n÷ thuéc tÇng líp lao ®éng. Mét nhãm bao gåm nh÷ng ng−êi cã tíi 3
con nhá hoÆc nhiÒu h¬n, thiÕu mét ng−êi b¹n g¸i th©n thiÕt ®Ó t©m t×nh, kh«ng cã nghÒ
nghiÖp bªn ngoµi vµ må c«i cha tõ khi cßn rÊt nhá. Nhãm cßn l¹i còng lµ nh÷ng phô n÷
thuéc tÇng líp lao ®éng nh−ng cã hoµn c¶nh ng−îc l¹i. KÕt qu¶ cho thÊy nh÷ng phô n÷ ë
nhãm thø nhÊt cã kh¶ n¨ng bÞ trÇm c¶m cao h¬n so víi nhãm thø hai. Nh÷ng c¸ nh©n tóng
thiÕu vÒ mÆt kinh tÕ cã xu h−íng tr¶i qua nhiÒu sù kiÖn tiªu cùc trong cuéc sèng h¬n lµ
nh÷ng ng−êi cã ®iÒu kiÖn kinh tÕ ®−îc c¶i thiÖn, vµ cã lÏ nguån tµi chÝnh vµ x· héi dïng ®Ó
gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n cña hä còng Ýt h¬n (House vµ cs. 1991). NhiÒu c¸ nh©n thuéc
c¸c d©n téc Ýt ng−êi gÆp ph¶i t×nh tr¹ng kinh tÕ bÊt lîi. Thªm n÷a, hä ph¶i ®Êu tranh víi
®Þnh kiÕn vµ sù hoµ nhËp víi d©n téc chiÕm sè ®«ng, ®iÒu nµy cã thÓ g©y nªn stress (Clarke
2000). Nh÷ng stress cuéc sèng m¹nh, nh− ly h«n hay ly th©n, cã thÓ g©y ra c¸c ®ît trÇm
c¶m. Ng−îc l¹i, mét hÖ thèng n©ng ®ì x· héi tèt cã thÓ b¶o vÖ c¸ nh©n khái c¨n bÖnh nµy.
Cã rÊt nhiÒu lêi gi¶i ®¸p kh¸c nhau cho c©u hái t¹i sao phô n÷ l¹i th−êng bÞ trÇm
c¶m nhiÒu h¬n nam giíi. Tho¹t ®Çu th× ®iÒu nµy bÞ bá qua v× ng−êi ta cho r»ng ®ã chØ lµ
biÓu hiÖn cña ®Þnh kiÕn, giê ®©y ®· cã chøng cø thuyÕt phôc h¬n, chøng minh r»ng, thËt sù
cã sù kh¸c biÖt vÒ giíi trong tØ lÖ th−êng thÊy cña trÇm c¶m (Weich vµ cs. 1998). ë khÝa
c¹nh x· héi, ng−êi ta gi¶i thÝch r»ng phô n÷ ngµy nay ph¶i g¸nh v¸c nhiÒu tr¸ch nhiÖm h¬n
nh−ng l¹i cã chÊt l−îng cuéc sèng thÊp h¬n nam giíi. Phô n÷ cã xu h−íng lµm nh÷ng viÖc
cã vÞ thÕ thÊp; c«ng viÖc ë c«ng së vµ trong gia ®×nh khiÕn hä bÞ qu¸ t¶i (Bird vµ Rieker,
1999). §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, kh¸c víi nam giíi, khi phô n÷ lµm xong viÖc ë c¬ quan, vai trß
néi trî ®ang chê ®îi hä ë nhµ, vµ hä ph¶i tiÕp tôc lµm viÖc. Phô n÷ còng dÔ ph¶i chÞu nh÷ng
¸p lùc vÒ mÆt v¨n ho¸ h¬n so víi ®µn «ng, bao gåm c¶ viÖc ph¶i tu©n theo c¸c t− t−ëng
ph−¬ng T©y vÒ sù quyÕn rò, ®iÒu nµy cµng lµm t¨ng thªm kh¶ n¨ng bÞ stress cña hä. Lêi
gi¶i thÝch tõ khÝa c¹nh t©m lÝ häc, ®ã lµ, so víi ®µn «ng, phô n÷ dÔ bÞ quy lçi lÇm cho b¶n
tÝnh c¸ nh©n cña hä h¬n, do ®ã, hä cµng dÔ tù buéc téi vµ ®¸nh gi¸ thÊp b¶n th©n. Thªm vµo
®ã, Holen-Hoeksema (1990) ®· lÝ luËn r»ng khi ®µn «ng tr¶i qua nh÷ng hoµn c¶nh cã thÓ
dÉn ®Õn trÇm c¶m, kh¶ n¨ng quªn ®i nh÷ng ý nghÜ tiªu cùc cña hä tèt h¬n. Trong khi ®ã,

http://www.ebook.edu.vn 171
phô n÷ l¹i hay ®Ó t©m ®Õn hËu qu¶ vµ nguyªn nh©n; suy nghÜ nµy thóc ®Èy sù xuÊt hiÖn cña
nh÷ng ý nghÜ bi quan vèn ®· tiÒm tµng trong ®Çu ãc hä.

Gi¶i thÝch theo tr−êng ph¸i t©m lÝ ®éng th¸i

Freud cho r»ng trÇm c¶m lµ mét qu¸ tr×nh t−¬ng tù nh− ®au buån. Khi qu¸ ®au buån,
c¸ nh©n cã thÓ tho¸i lui vÒ giai ®o¹n m«i miÖng cña sù ph¸t triÓn, nh− lµ mét c¬ chÕ phßng
vÖ chèng l¹i nh÷ng nçi buån qu¸ lín. §iÒu nµy dÉn c¸ nh©n ®Õn chç phô thuéc hoµn toµn
vµo ng−êi mµ hä yªu quý; hËu qu¶ lµ, hä ®ång nhÊt m×nh víi nh÷ng ng−êi ®ã vµ qua ®ã,
mét c¸ch t−îng tr−ng, hä giµnh l¹i ®−îc mèi quan hÖ ®· mÊt. TiÕp theo, qua mét qu¸ tr×nh
gäi lµ tiÕp nhËn (introjection), c¸ nh©n h−íng nh÷ng c¶m nhËn vÒ ng−êi hä yªu quý ®Õn
chÝnh b¶n th©n. Nh÷ng c¶m xóc nµy cã thÓ bao gåm c¶ sù giËn d÷, kÕt qu¶ cña c¸c xung
®ét kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc. Ph¶n øng nh− thÕ, nh×n chung, chØ diÔn ra trong thêi gian ng¾n,
nh−ng cã thÓ trë thµnh bÖnh lÝ nÕu c¸ nh©n tiÕp tôc trong mét thêi gian dµi, dÉn ®Õn tù c¨m
ghÐt b¶n th©n vµ trÇm c¶m.
Freud cho r»ng trÇm c¶m “b×nh th−êng” lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng mÊt m¸t cã tÝnh t−îng
tr−ng hay t−ëng t−îng. Theo c¸ch nµo ®ã, sù viÖc nghiªm träng khi nã lÊy mÊt cña c¸ nh©n
t×nh yªu hoÆc sù ®¸nh gi¸ cña nh÷ng ng−êi quan träng, vµ lÏ ra ph¶i h−íng c¶m xóc tiªu
cùc vÒ ng−êi tõ chèi m×nh th× c¸ nh©n l¹i h−íng nh÷ng c¶m xóc ®ã vÒ m×nh vµ tiÕp nhËn
chóng. Nh÷ng ng−êi dÔ bÞ trÇm c¶m nhÊt, lµ nh÷ng ng−êi kh«ng thÓ ph¸t triÓn tiÕp, dï ®·
qua giai ®o¹n m«i miÖng (xem ch−¬ng 2), bëi v× hä kh«ng thÓ tho¶ m·n qu¸ nhiÒu, mµ
còng kh«ng thÓ tho¶ m·n qu¸ Ýt ®−îc. Nh÷ng ng−êi nh− thÕ, trong suèt cuéc ®êi m×nh, sÏ
cßn phô thuéc vµo t×nh yªu th−¬ng vµ sù chÊp nhËn cña ng−êi kh¸c, hä cßn rÊt nh¹y c¶m
víi nh÷ng sù kiÖn g©y ra lo l¾ng hoÆc nh÷ng tr¶i nghiÖm mÊt m¸t.

LÝ gi¶i theo tr−êng ph¸i hµnh vi

C¸c lÝ thuyÕt hµnh vi vÒ trÇm c¶m tËp trung chñ yÕu vµo c¸c qu¸ tr×nh ®iÒu kiÖn ho¸
quan s¸t ®−îc. VÝ dô nh− Lewinsohn vµ cs. (1979), ®· chØ ra r»ng trÇm c¶m lµ kÕt qu¶ cña tØ
lÖ thÊp c¸c cñng cè x· héi tÝch cùc. §iÒu nµy dÉn ®Õn khÝ s¾c ch¸n n¶n vµ thu hÑp nh÷ng
hµnh vi mang xu h−íng ®−îc x· héi t¸n th−ëng. C¸ nh©n tù t¸ch m×nh ra khái c¸c liªn hÖ x·
héi, mét hµnh ®éng mµ trªn thùc tÕ, cã thÓ lµm t¨ng t¹m thêi liªn hÖ x· héi bëi hä cã thÓ cã
®−îc sù c¶m t×nh chó ý nhê hµnh vi cña m×nh. §iÒu nµy cã thÓ t¹o ra cñng cè kh¸c, ®−îc
biÕt ®Õn nh− lµ lîi Ých thø cÊp, mµ trong ®ã c¸ nh©n ®−îc t¸n th−ëng nhê nh÷ng hµnh vi cã
tÝnh trÇm c¶m cña m×nh. Tuy nhiªn, giai ®o¹n nµy l¹i th−êng ®i cïng víi sù thu hÑp vÒ chó
ý (tÇn suÊt t¸n th−ëng cã gi¸ trÞ tõ phÝa m«i tr−êng gi¶m ®i) vµ khÝ s¾c.

Sù tuyÖt väng tËp nhiÔm

Nh− ®· l−u ý trong ch−¬ng I, ®· cã mét sù thay ®æi ®¸ng kÓ gi÷a tr−êng ph¸i hµnh vi
vµ tr−êng ph¸i nhËn thøc trong viÖc gi¶i thÝch c¸c rèi lo¹n c¶m xóc. Cã thÓ minh ho¹ ®iÒu

http://www.ebook.edu.vn 172
nµy b»ng nh÷ng thay ®æi theo thêi gian cña LÝ thuyÕt vÒ sù tuyÖt väng tËp nhiÔm (Seligman,
1975). ThuyÕt cña Seligman nãi r»ng trÇm c¶m b¾t nguån tõ viÖc ng−êi ta ®−îc häc r»ng
m«i tr−êng sinh lÝ vµ x· héi n»m ngoµi kh¶ n¨ng kiÓm so¸t cña c¸ nh©n. ThuËt ng÷ “learned
helplessness” b¾t nguån tõ nh÷ng thùc nghiÖm trªn ®éng vËt. Trong nh÷ng thùc nghiÖm
nµy, c¸c con vËt ®−îc ®Æt ë trong mét khu vùc mµ chóng cã thÓ ch¹y trèn, ch¼ng h¹n nh−
b»ng c¸ch nh¶y qua mét c¸i hµng rµo thÊp. Sau khi tr¶i qua mét lÇn sèc ®iÖn nhÑ, c¸c con
thó nhanh chãng häc ®−îc c¸ch nh¶y qua hµng rµo ®Ó tr¸nh bÞ sèc. Tuy nhiªn, khi ng−êi ta
ng¨n chóng lµm ®iÒu ®ã b»ng c¸ch nhèt chóng trong mét c¸i còi, cuèi cïng th× chóng
kh«ng cè tr¸nh sèc ®iÖn n÷a, ngay c¶ khi c¬ héi trèn tho¸t lu«n réng më ®èi víi chóng.
Chóng ®· häc ®−îc r»ng, chóng kh«ng thÓ tr¸nh ®−îc sèc ®iÖn, vµ thÓ hiÖn nçi tuyÖt väng
cña m×nh b»ng sù tr× trÖ, kh«ng cè g¾ng thay ®æi hoµn c¶nh. NhiÒu nghiªn cøu ®· sö dông
nh÷ng quy tr×nh kh¸c ®Ó t×m ra sù tuyÖt väng do häc tËp/tËp nhiÔm ë c¶ ng−êi vµ ®éng vËt.
Nh÷ng ng−êi tr¶i qua c¸c thùc nghiÖm nµy ®Òu biÓu hiÖn nh÷ng “triÖu chøng” t−¬ng tù nh−
c¸c c¸ nh©n bÞ trÇm c¶m bÖnh lÝ, bao gåm viÖc thiÕu ®éng c¬ ho¹t ®éng, bi quan vµ qu¸
tr×nh tiÕp thu bÞ ph¸ vì.
M« h×nh hµnh vi vÒ trÇm c¶m nµy ®· ®−îc Abramson vµ cs. xem xÐt l¹i vµo cuèi
nh÷ng n¨m 1970 (Abramson vµ cs. 1978), phÇn nµo ®Ó ®¸p lêi cho m« h×nh ph¸t triÓn cña
T©m lÝ häc NhËn thøc. B¶n chØnh söa nµy ®−a ra ý kiÕn r»ng trÇm c¶m lµ kÕt qu¶ cña sù quy
g¸n gåm 3 yÕu tè ®èi víi nh÷ng sù kiÖn tiªu cùc: sù quy kÕt cho b¶n th©n (“§ã lµ lçi cña
t«i”), sù kh¸i qu¸t ho¸ (“BÊt cø viÖc g× t«i lµm còng kh«ng cã kÕt qu¶”) vµ sù cè ®Þnh
(“§iÒu ®ã lu«n x¶y ra víi t«i”). Nh÷ng suy nghÜ nµy cã xu h−íng dÉn c¸ nh©n ®Õn trÇm
c¶m. Cßn nh÷ng suy nghÜ ng−îc l¹i cã thÓ gióp tr¸nh ®−îc c¨n bÖnh nµy. GÇn ®©y h¬n,
Abela vµ Seligman (2000) tuyªn bè r»ng nh÷ng quy g¸n nµy chØ dÉn ®Õn trÇm c¶m nÕu nh−
chóng g©y ra c¶m gi¸c tuyÖt väng: nghÜa lµ, c¸ nh©n tin r»ng m×nh kh«ng cßn c¸ch nµo ®Ó
thay ®æi t×nh tr¹ng cña m×nh vµ hä cho r»ng sÏ kh«ng ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ mong muèn.

LÝ gi¶i cña t©m lÝ häc nhËn thøc

KÕt hîp víi nh÷ng kh¸c biÖt cña m« h×nh lÝ thuyÕt vÒ sù tuyÖt väng tËp nhiÔm,
nh÷ng ng−êi theo tr−êng ph¸i nhËn thøc ®· thay ®æi gi¶i thÝch vÒ trÇm c¶m cña tr−êng ph¸i
hµnh vi, tiªu biÓu nhÊt trong sè ®ã lµ Beck (1997). ¤ng ®−a ra ý kiÕn r»ng trÇm c¶m b¾t
nguån tõ nhËn thøc sai lÖch tr−íc nh÷ng sù kiÖn ¶nh h−ëng ®Õn chóng ta. Trong trÇm c¶m,
Beck gäi ®¸p øng tøc thêi víi nh÷ng sù kiÖn nµy lµ ý nghÜ tiªu cùc tù ®éng. Nh÷ng ý nghÜ
nµy cã vÎ tøc thêi, hîp lý vµ trªn thùc tÕ th−êng ®−îc chÊp nhËn. Tuy nhiªn, mét c¸ch cã hÖ
thèng, chóng l¹i gi¶i thÝch sai c¸c sù kiÖn vµ v× thÕ dÉn ®Õn trÇm c¶m. §Æc tr−ng cho kiÓu
suy nghÜ nµy lµ sù kh¸i qu¸t ho¸ th¸i qu¸, sù trõu t−îng ho¸ cã chän läc vµ nh÷ng suy nghÜ
kh«ng døt kho¸t (xem thªm b¶ng 8.1). Nh÷ng ®iÒu nµy ¶nh h−ëng ®Õn c¸i mµ Beck gäi lµ
bé ba nhËn thøc: niÒm tin vÒ b¶n th©n chóng ta, sù kiÖn hoÆc c¸ nh©n kh¸c cã ¶nh h−ëng
®Õn chóng ta vµ t−¬ng lai cña chóng ta.

http://www.ebook.edu.vn 173
 Theo Beck, nh÷ng suy nghÜ cã ý thøc cña chóng ta bÞ mÐo mã bëi c¸c s¬ ®å trÇm
c¶m tiÒm Èn. §ã lµ nh÷ng niÒm tin v« thøc vÒ b¶n th©n vµ thÕ giíi, chóng t¸c ®éng ®Õn suy
nghÜ ý thøc vµ ®−îc h×nh thµnh trong suèt tuæi th¬ mçi ng−êi. C¸c sù kiÖn tiªu cùc trong
tuæi th¬, ch¼ng h¹n nh− viÖc bÞ bè mÑ tõ chèi, sÏ h×nh thµnh nªn mét s¬ ®å nhËn thøc vÒ
b¶n th©n vµ thÕ giíi xung quanh. HÇu nh− trong toµn bé kho¶ng thêi gian nµy, nh÷ng niÒm
tin nµy kh«ng ®Æc biÖt râ rµng, hoÆc tr−êng hîp ng−îc l¹i, nÕu chóng râ rÖt th× c¸ nh©n bÞ
trÇm c¶m m¹n tÝnh. Tuy nhiªn, ®Õn tuæi tr−ëng thµnh, khi chóng ta ®èi mÆt víi nh÷ng t×nh
huèng g©y stress, ®Æc biÖt lµ nh÷ng t×nh huèng gîi l¹i nh÷ng kû niÖm kh«ng vui trong qu¸
khø (ly dÞ, chia ly, bÞ bè mÑ tõ chèi…), th× nh÷ng s¬ ®å tiªu cùc tiÒm Èn sÏ ®−îc ho¹t ho¸,
t¸c ®éng ®Õn nhËn thøc bÒ mÆt cña chóng ta vµ dÉn ®Õn trÇm c¶m (xem ch−¬ng 2 ®Ó hiÓu
thªm vÒ vÊn ®Ò nµy).

http://www.ebook.edu.vn 174
B¶ng 8.1 Mét sè vÝ dô cña Beck vÒ c¸c lçi trong nhËn thøc lµ nguyªn nh©n cña trÇm
c¶m

KiÓu suy nghÜ “tÊt c¶ hoÆc lµ kh«ng ai c¶”: “NÕu t«i kh«ng
Suy nghÜ tuyÖt ®èi thµnh c«ng trong c«ng viÖc nµy, t«i lµ mét kÎ hoµn toµn thÊt
b¹i. HoÆc lµ t«i trë thµnh ng−êi thÇy gi¸o giái nhÊt, nÕu kh«ng
t«i ch¼ng lµ c¸i g× hÕt…”

Kh¸i qu¸t ho¸ X©y dùng kÕt luËn chung tiªu cùc vÒ b¶n chÊt cña mét sù kiÖn
th¸i qu¸ ngÉu nhiªn ®¬n lÎ: “ChÝnh thÕ ®Êy - T«i lu«n thÊt b¹i ë ®iÓm
nµy… T«i kh«ng thÓ lµm ®−îc viÖc ®ã.”
C¸ nh©n ho¸ Gi¶i thÝch c¸c sù kiÖn nh− lµ téi lçi hoÆc sù chèng ®èi cña c¸
nh©n: “T¹i sao hä lu«n nh¾m vµo T¤I…? Mäi chuyÖn lu«n cã
vÎ nh− thÕ, ngay c¶ khi t«i ch¼ng cã téi g×.”
KÕt luËn tuú tiÖn Tù ®−a ra mét kÕt luËn trong khi kh«ng cã chøng cø ®Çy ®ñ cho
nã: “Hä kh«ng thÝch t«i… T«i cã thÓ nãi ®iÒu ®ã ngay tõ lóc
mµ chóng t«i míi gÆp nhau…”
Trõu t−îng ho¸ TËp trung vµo mét chi tiÕt kh«ng næi tréi, t¸ch nã ra khái bèi
cã chän läc c¶nh: “T«i nghÜ r»ng bµi diÔn thuyÕt cña t«i rÊt hay. Nh−ng anh
sinh viªn ®ã l¹i bá ®i tõ rÊt sím, cã thÓ anh ta kh«ng thÝch nã.
Cã lÏ nh÷ng ng−êi kh¸c còng thÕ nh−ng hä ®· kh«ng thÓ hiÖn
®iÒu ®ã ra mµ th«i…”

Cã nh÷ng chøng cø râ rµng r»ng, khi c¸ nh©n cã khÝ s¾c kh«ng tèt th× nh÷ng kiÓu s¬
®å nhËn thøc tiªu cùc dÔ xuÊt hiÖn h¬n. Ng−îc l¹i, còng cã nh÷ng s¬ ®å kh¸c tån t¹i râ rÖt
trong suèt cuéc ®êi (xem ch−¬ng 11). Meichenbaum (1985) ®· ®Æt c©u hái: lo¹i nµo, trong
hai lo¹i s¬ ®å nãi trªn, ch¾c ch¾n h×nh thµnh vµo mét giai ®o¹n khñng ho¶ng cña tuæi th¬?
¤ng cßn cho r»ng, so víi nh÷ng s¬ ®å ®−îc h×nh thµnh do khñng ho¶ng tõ tuæi th¬, nh÷ng
s¬ ®å kh¸c sÏ dÔ thay ®æi h¬n, chóng cã thÓ biÕn ®æi qua nh÷ng sù viÖc x¶y ra trong suèt
cuéc ®êi. QuyÕt ®Þnh xem ai gi¶i thÝch ®óng, hiÓn nhiªn lµ rÊt khã kh¨n. Thùc hµnh l©m
sµng ®· chøng minh r»ng mét sè s¬ ®å tiªu cùc b¾t ®Çu ®−îc h×nh thµnh ë tuæi Êu th¬, tån
t¹i trong mét kho¶ng thêi gian dµi vµ khã thay ®æi. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy l¹i kh«ng chØ ra
®−îc mét c¸ch cô thÓ giai ®o¹n khñng ho¶ng ë tuæi th¬, khi nh÷ng s¬ ®å nh− thÕ nµy b¾t
®Çu ®−îc thiÕt lËp. Cã mét lêi gi¶i thÝch kh¸c nh− sau: nh÷ng niÒm tin tõ thêi th¬ Êu ®−îc
duy tr× bëi liªn tôc c¸c gi¶i thÝch sai lÖch vÒ sù kiÖn trong cuéc sèng, cã lÏ bëi v× kh«ng cã
®iÒu g× x¶y ra khiÕn c¸ nh©n hoµi nghi nh÷ng gi¶ ®Þnh ban ®Çu cña chÝnh hä. Thùc tÕ, hµnh
http://www.ebook.edu.vn 175
vi cña mét c¸ nh©n cã thÓ cñng cè gi¶ ®Þnh ®ã. Mét c« g¸i kh«ng tin r»ng bè mÑ m×nh yªu
m×nh, cã thÓ chèng l¹i hä, khiÕn hä ®èi xö víi m×nh nghiªm kh¾c vµ kh¾t khe h¬n. LÏ ra,
t×nh huèng ph¶i trë nªn s¸ng suèt h¬n th× ®»ng nµy, nã l¹i cñng cè niÒm tin ban ®Çu cña c«
g¸i. Theo thêi gian, niÒm tin nµy cïng víi nh÷ng hµnh vi liªn quan ®Õn nã cã thÓ ¶nh h−ëng
®Õn c¸c mèi quan hÖ kh¸c, g©y ra nh÷ng vÊn ®Ò kÐo dµi trong nhiÒu n¨m. ë ®©y, s¬ ®å b¾t
®Çu h×nh thµnh ë tuæi th¬ ®· ®−îc duy tr× cho ®Õn khi tr−ëng thµnh, kh«ng ph¶i v× mét giai
®o¹n khñng hoµng nµo, mµ lµ v× hµnh vi cña c« g¸i - khi ®· tr−ëng thµnh - tiÕp tôc t¹o ra
®¸p øng míi, nh÷ng ®¸p øng nµy l¹i cñng cè niÒm tin tõ thêi th¬ Êu cña c« ta.
Cã mét sù t−¬ng t¸c m¹nh mÏ gi÷a khÝ s¾c vµ nhËn thøc: nhËn thøc tiªu cùc lµm
gi¶m khÝ s¾c vµ khÝ s¾c trÇm lµm cho nhËn thøc tiªu cùc trë nªn næi tréi h¬n. Ng−êi ta cã
thÓ g©y ra nh÷ng ý nghÜ ch¸n n¶n ë chñ thÓ kh«ng bÞ trÇm c¶m b»ng c¸ch tiÕn hµnh kü
thuËt kÝch thÝch c¶m xóc; trong ®ã, mäi ng−êi ®äc thµnh tiÕng mét chuçi c¸c tÝnh tõ m« t¶
nh÷ng tr¹ng th¸i t©m lÝ tiªu cùc/©m tÝnh. Ng−êi bÞ trÇm c¶m nhí l¹i nhiÒu kû niÖm tiªu cùc
h¬n nh÷ng ng−êi b×nh th−êng (Lloyd & Lishman, 1975) (xem thªm ch−¬ng 2). Tuy nhiªn,
vÉn tån t¹i mét tranh c·i r»ng, liÖu nh÷ng nhËn thøc sai lÖch gãp phÇn vµo sù khëi ®Çu
nh÷ng ®ît trÇm c¶m bÖnh lÝ râ rÖt, hay lµ chóng diÔn ra sau khi trÇm c¶m khëi ph¸t. Giê
®©y, cã vÎ nh− c©u tr¶ lêi lµ c¶ hai gi¶ thuyÕt ®Òu ®óng. Lewinsohn (1988) ®· thÊy r»ng suy
nghÜ tiªu cùc, b¶n th©n kh«ng tho¶ m·n vµ tØ lÖ stress cao trong cuéc sèng dÉn ®Õn mét ®ît
trÇm c¶m: sù nghÌo nµn c¸c mèi quan hÖ x· héi vµ thu hÑp c¸c hç trî tÝch cùc lu«n lu«n ®i
cïng víi nã. T−¬ng tù, Rush vµ cs. (1986) ®· thÊy r»ng nh÷ng phô n÷ tiÕp tôc gi÷ nhËn thøc
tiªu cùc khi ®· ®i ®Õn giai ®o¹n cuèi cña trÞ liÖu trÇm c¶m, nguy c¬ t¸i ph¸t trÇm c¶m cao
h¬n nh÷ng ng−êi cã suy nghÜ tÝch cùc.

Chñ nghÜa hiÖn thùc trÇm c¶m

Lêi b×nh luËn cuèi cïng vÒ m« h×nh nhËn thøc cña trÇm c¶m gîi ý r»ng, thùc tÕ, c¸
nh©n bÞ trÇm c¶m míi lµ b×nh th−êng, cßn nh÷ng ng−êi kh¸c th× l¹i kh«ng b×nh th−êng. Cã
gi¶ thuyÕt (Haaga vµ Beck, 1995) cho r»ng ng−êi trÇm c¶m thùc sù cã thÓ lµ ng−êi ®¸nh gi¸
thÕ giíi chÝnh x¸c h¬n, so víi nh÷ng ng−êi kh«ng bÞ trÇm c¶m. RÊt nhiÒu thùc nghiÖm ñng
hé thuyÕt nµy. VÝ dô, c¸ nh©n trÇm c¶m s¸ng suèt h¬n trong viÖc ®¸nh gi¸ xem ng−êi kh¸c
ph¸n xÐt vÒ m×nh tèt, xÊu nh− thÕ nµo còng nh− trong viÖc tù ®¸nh gi¸ xem m×nh kiÓm so¸t
®−îc ®Õn ®©u khi ë vµo t×nh huèng thùc nghiÖm (Alloy vµ Abramson, 1979). ThËt sù,
nh÷ng ng−êi ®· tõng tr¶i qua trÞ liÖu trÇm c¶m cã thÓ cã ®−îc mét lîi Ých, ®ã lµ nhËn thøc
cña hä trë nªn Ýt thùc tÕ ®i, mÆc dï tÝch cùc h¬n.

http://www.ebook.edu.vn 176
TrÞ liÖu trÇm c¶m chñ yÕu
Can thiÖp sinh häc

Thuèc chèng trÇm c¶m

HiÖn nay, cã 3 lo¹i thuèc chèng trÇm c¶m ®−îc sö dông phæ biÕn: MAOIs, thuèc
chèng trÇm c¶m 3 vßng vµ SSRIs. Tõ tr−íc ®Õn nay, MAOIs tá ra cã hiÖu qu¶ hîp lÝ, g©y ra
nh÷ng thay ®æi râ rÖt trong kho¶ng 50% ng−êi sö dông nã. Tuy nhiªn, nh÷ng nguy hiÓm
liªn quan ®Õn c¸ch sö dông lo¹i thuèc nµy (xem ch−¬ng 3) khiÕn cho chóng Ýt ®−îc dïng
®Õn trong khi c¸c lo¹i thuèc kh¸c ®Òu s½n cã. HiÖn giê 2 lo¹i chÝnh th−êng ®−îc sö dông lµ
thuèc chèng trÇm c¶m 3 vßng vµ SSRIs. Hai lo¹i nµy cã t¸c dông gÇn nh− nhau, kho¶ng 60-
65% ng−êi sö dông cho thÊy sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ vÒ khÝ s¾c (Hirschfeld, 1999). §iÓm m¹nh
cña SSRIs thÓ hiÖn trong thèng kª vÒ t¸c dông phô cña nã. Rocca vµ c¸c ®ång nghiÖp
(1997) ®· th«ng b¸o r»ng 56% ng−êi sö dông phµn nµn vÒ hiÖn t−îng kh« miÖng trong qu¸
tr×nh dïng thuèc chèng trÇm c¶m 3 vßng, so víi tØ lÖ 8% ®èi víi SSRIs. B¸o c¸o vÒ tØ lÖ
ng−êi bÞ t¸o bãn lÇn l−ît lµ 39% ®èi víi thuèc chèng trÇm c¶m 3 vßng vµ 8% ®èi víi SSRIs.
Anderson (1998) th«ng b¸o r»ng 14% ng−êi sö dông thuèc chèng trÇm c¶m 3 vßng ng−ng
sö dông do nh÷ng t¸c dông phô cã h¹i, tØ lÖ nµy ë ng−êi sö dông SSRIs lµ 9%. Dï lµ bÊt cø
lo¹i thuèc nµo, viÖc quan träng lµ ph¶i duy tr× chÕ ®é dïng thuèc trong mét vµi th¸ng, sau
khi thuèc ®· cã hiÖu qu¶, bëi cã tíi gÇn 50% ng−êi sö dông t¸i ph¸t trong vßng 1 n¨m nÕu
qu¸ tr×nh sö dông thuèc cña hä bÞ ng−ng ®ét ngét (Montgomery vµ cs. 1993).

Cá St John
Ng−êi ta t×m ra mét ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ tõ d−îc lÝ truyÒn thèng lµ ch÷a trÞ b»ng
chiÕt xuÊt cña c©y näc sëi (hypericum), ®−îc biÕt ®Õn réng r·i d−íi c¸i tªn “cá St John”.
Ph−¬ng thøc t¸c ®éng cña nã Ýt ®−îc biÕt ®Õn, song d−êng nh− nã rÊt cã t¸c dông ®èi víi
ng−êi dïng. Ch¼ng h¹n, Linde vµ Mulrow (2002) ®· tiÕn hµnh mét siªu ph©n tÝch, trong ®ã
x¸c ®Þnh 14 thö nghiÖm so s¸nh chÕ phÈm c©y näc sëi víi placebo hoÆc thuèc chèng trÇm
c¶m. TØ lÖ ng−êi cã tiÕn triÓn sau khi sö dông chÕ phÈm cña c©y näc sëi vµ placebo lÇn l−ît
lµ 56% vµ 25%. HÇu nh− kh«ng cã sù kh¸c biÖt gi÷a chÕ phÈm cña c©y näc sëi vµ thuèc
chèng trÇm c¶m, 50% ng−êi sö dông chÕ phÈm cña c©y näc sëi cã tiÕn triÓn tèt, so víi 52%
ng−êi ®−îc ®iÒu trÞ b»ng thuèc chèng trÇm c¶m. Trong sè nh÷ng ng−êi ®iÒu trÞ kÕt hîp c¶
c©y näc sëi vµ thuèc chèng trÇm c¶m, 68% cã biÓu hiÖn tiÕn triÓn râ rÖt vÒ mÆt l©m sµng.
Cá St John cã vÎ ®−îc nhiÒu ng−êi chÊp nhËn h¬n lµ d−îc phÈm, víi tØ lÖ ng−ng sö dông
gi÷a chõng do t¸c dông phô trung b×nh lµ 2%, so víi 7% ng−êi sö dông thuèc chèng trÇm
c¶m chuÈn.
Cá St John tÊt nhiªn còng cã mét sè t¸c dông phô, bao gåm sù khã chÞu vÒ d¹ dµy -
ruét, c¶m gi¸c mÖt mái, kh« miÖng, hoa m¾t - cho¸ng v¸ng, da næi môn vµ nh¹y c¶m víi
¸nh s¸ng mÆt trêi. Mét ®iÒu ®¸ng quan t©m n÷a lµ nã c¶n trë t¸c dông cña Indinavir - lo¹i
thuèc øc chÕ bÖnh trong ®iÒu trÞ AIDS; Cyclosporin - lo¹i thuèc chèng th¶i ghÐp ®−îc dïng
http://www.ebook.edu.vn 177
trong ghÐp t¹ng; vµ Warfarin - thuèc chèng ®«ng m¸u. Do ®ã, kh«ng ph¶i tr−êng hîp nµo
còng cã thÓ dïng ®−îc cá St John.

LiÖu ph¸p sèc ®iÖn

Tr−íc ®©y, ng−êi ta ®· tiÕn hµnh ®¸nh gi¸ t¸c dông cña liÖu ph¸p sèc ®iÖn (ECT) ®Ó
so s¸nh hiÖu qu¶ cña nã víi hiÖu qu¶ cña liÖu ph¸p ho¸ d−îc trong phÇn lín ng−êi bÞ trÇm
c¶m. GÇn ®©y h¬n, thµnh c«ng cña thuèc chèng trÇm c¶m trong ®iÒu trÞ bÖnh nµy còng nh−
viÖc c©n nh¾c xem cã thÓ chÊp nhËn ECT nh− liÖu ph¸p hµng ®Çu hay kh«ng, ®· khiÕn
ng−êi ta sö dông nã nhiÒu h¬n; nã lµ sù lùa chän thø 2 ®èi víi nh÷ng ng−êi kh«ng ®¸p øng
liÖu ph¸p ho¸ d−îc vµ cã lÏ c¶ c¸c liÖu ph¸p t©m lÝ - nh÷ng ca nµy ®−îc gäi lµ c¸c ca kh¸ng
trÞ liÖu. ë ®iÓm nµy, ECT tá ra cã mét sè lîi thÕ vµ Ýt ph¶n øng víi c¸c liÖu ph¸p kh¸c, bÊt
cø ®iÒu g× ®¹t ®−îc ë ®iÓm nµy còng cã thÓ ®−îc coi nh− mét thµnh c«ng (McCall 2001).
Cã lÏ vÊn ®Ò g©y tranh c·i nhiÒu h¬n lµ c©u hái liÖu cã nªn tiÕp tôc sö dông ECT
trong mét kho¶ng thêi gian réng ®Ó duy tr× nh÷ng c¶i thiÖn khÝ s¾c ban ®Çu, hay chØ cÇn
liÖu ph¸p ho¸ d−îc lµ ®ñ råi. GagnÐ vµ cs. (2000) ®· t×m c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy.
Nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh trong kho¶ng 3 n¨m trªn mét nhãm ng−êi ban ®Çu ®−îc ®iÒu trÞ
b»ng ECT vµ sau ®ã chia thµnh 2 nhãm - mét nhãm chØ sö dông thuèc chèng trÇm c¶m,
nhãm cßn l¹i ®−îc ®iÒu trÞ b»ng thuèc chèng trÇm c¶m kÕt hîp víi víi ECT. ECT ban ®Çu
®−îc chØ ®Þnh 1 lÇn/ tuÇn, vµ råi tõ tõ gi¶m cßn 1 lÇn/th¸ng. Nh÷ng kÕt qu¶ tá ra ñng hé sö
dông ECT: 7% nh÷ng ng−êi ë nhãm 2 bÞ t¸i ph¸t trong kho¶ng thêi gian nµy, so víi 48%
nh÷ng ng−êi thuéc nhãm 1. Tuy nhiªn, ng−êi ta còng l−u ý r»ng nhãm 2 cã nhiÒu thêi gian
trÞ liÖu cïng b¸c sÜ h¬n nhãm 1, do hä th−êng xuyªn ph¶i th¨m kh¸m l©m sµng. H¬n n÷a,
nh÷ng ng−êi kh«ng chó t©m vµo viÖc ®iÒu trÞ b»ng ECT th−êng ®−îc theo dâi nhiÒu sau khi
ch÷a trÞ xong vµ ®−îc khuyÕn khÝch chó ý h¬n; nÕu nh− c¸ nh©n b¾t ®Çu r¬i l¹i vµo tr¹ng
th¸i trÇm c¶m th× ®iÒu nµy v« t×nh trë thµnh mét biÖn ph¸p ch÷a trÞ tøc thêi - mét ®iÒu thiÖt
thßi cho nh÷ng ng−êi chØ ®−îc ch÷a trÞ b»ng thuèc chèng trÇm c¶m. C¶ hai lÏ ra ®· gãp
phÇn vµo mét kÕt qu¶ kh¶ quan h¬n trong nhãm nµy.

Can thiÖp t©m lÝ

LiÖu ph¸p nhËn thøc

§iÒu trÞ trÇm c¶m b»ng liÖu ph¸p nhËn thøc ®−îc ph¸t triÓn ®Çu tiªn bëi Beck
(1977). Dï cã c¸i tªn riªng cho m×nh, trÞ liÖu trÇm c¶m cña liÖu ph¸p nhËn thøc vÉn cã
nguån gèc lÞch sö cña nã tõ trong tr−êng ph¸i hµnh vi vµ vÉn duy tr× yÕu tè hµnh vi m¹nh
mÏ. Mét c¸ch ®iÓn h×nh, liÖu ph¸p nµy liªn quan ®Õn nhiÒu chiÕn l−îc, bao gåm:
• giai ®o¹n gi¸o dôc, trong ®ã c¸ nh©n häc c¸c mèi quan hÖ gi÷a nhËn thøc, c¶m xóc
vµ hµnh vi

http://www.ebook.edu.vn 178
 • kÝch ho¹t hµnh vi vµ lªn kÕ ho¹ch c¸c sù kiÖn tho¶ m·n ®Ó lµm t¨ng c¸c ho¹t ®éng
sinh lÝ vµ sù tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi còng nh− nh÷ng ho¹t ®éng ®−îc t¸n
thµnh kh¸c
• tËp luyÖn nhËn thøc trong ®ã c¸ nh©n h×nh thµnh vµ thùc hµnh nh÷ng chiÕn l−îc
nhËn thøc vµ hµnh vi ®Ó gióp hä ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng bµi kiÓm tra c¸c gi¶ thuyÕt
hµnh vi hoÆc c¸c t×nh huèng khã kh¨n kh¸c
• kiÓm tra c¸c gi¶ thuyÕt vÒ hµnh vi, trong ®ã c¸ nh©n chñ ®Þnh kiÓm tra tÝnh hiÖu lùc
cña nh÷ng gi¶ ®Þnh tiªu cùc cña hä, víi niÒm hy väng lµ nã sai.
MÆc dï ®· nhÊn m¹nh ®Õn nguyªn nh©n nhËn thøc cña trÇm c¶m, trÞ liÖu tr−íc hÕt cã
thÓ bao gåm mét kÜ thuËt cña tr−êng ph¸i hµnh vi - t¨ng ho¹t ®éng thÓ chÊt. §èi víi nh÷ng
ng−êi bÞ trÇm c¶m nÆng, ®©y cã thÓ ®¬n gi¶n chØ bao gåm viÖc s¾p xÕp thêi gian ra khái
gi−êng, ®i mua s¾m vµ nhiÒu viÖc kh¸c n÷a. §èi víi nh÷ng ng−êi trÇm c¶m nhÑ h¬n, cã thÓ
tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi hoÆc ho¹t ®éng lµm hä s¶ng kho¸i, dÔ chÞu. C¸c yÕu tè
nhËn thøc th−êng ®−îc ®Ò cËp ®Õn chØ sau khi th©n chñ ®· tr¶i qu¶ mét vµi tiÕn bé vÒ mÆt
n¨ng l−îng hoÆc khÝ s¾c. Trong thêi gian nµy, hä ®−îc d¹y ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng ý nghÜ téi lçi,
dÉn ®Õn gi¶m khÝ s¾c vµ d¹y c¸ch sö dông nh÷ng th¸ch thøc vÒ nhËn thøc ®Ó gi¶i quyÕt nã.
Ngoµi ra, th©n chñ th−êng ®−îc cho bµi tËp vÒ nhµ ®Ó lµm gi÷a nh÷ng buæi trÞ liÖu, th−êng
bao gåm mét d¹ng nµo ®ã cña kiÓm tra gi¶i thuyÕt hµnh vi hoÆc thùc hµnh øng dông kü
n¨ng ®−¬ng ®Çu. KiÓm tra gi¶ thuyÕt liªn quan ®Õn nh÷ng viÖc th¸ch thøc hµnh vi hoÆc
nh÷ng nhËn thøc tiªu cùc trùc tiÕp. VÝ dô nh− ®èi víi nh÷ng ng−êi kh«ng ch¾c ch¾n r»ng
m×nh cã thÓ ®−¬ng ®Çu víi mét t×nh huèng ®Æc biÖt, cã thÓ ®éng viªn hä th©m nhËp vµo t×nh
huèng vµ cè g¾ng gi¶i quyÕt nã. Nh÷ng bµi tËp nh− vËy cÇn ®−îc c©n nh¾c mét c¸ch cÈn
träng. Ýt nhÊt th× nhµ trÞ liÖu nªn ch¾c ch¾n r»ng th©n chñ cã kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt t×nh
huèng, bëi sù thÊt b¹i cã thÓ cñng cè nh÷ng niÒm tin tiªu cùc cña hä - chÝnh ®iÒu mµ bµi
tËp cÇn b¸c bá. Do nguy c¬ t¸i ph¸t trong n¨m tiÕp theo sau khi ngõng trÞ liÖu kh¸ râ rÖt nªn
mét hoÆc hai buæi trÞ liÖu cñng cè trong giai ®o¹n nµy cã thÓ lµ mét ph−¬ng ph¸p h÷u Ých
®Ó ng¨n chÆn t¸i ph¸t.
Cho ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m 1980, ng−êi ta ®Òu nhÊt trÝ r»ng Ýt nhÊt th× liÖu ph¸p nhËn
thøc còng cã hiÖu qu¶ t−¬ng ®−¬ng thuèc chèng trÇm c¶m trong ®iÒu trÞ trÇm c¶m võa vµ
trÇm c¶m nÆng. Sù thèng nhÊt nµy ®· bÞ ph¸ vì khi ng−êi ta c«ng bè kÕt qu¶ cña thö
nghiÖm ®iÒu trÞ cã hiÖu lùc nhÊt. Ch−¬ng tr×nh hîp t¸c vÒ trÇm c¶m (Elkin vµ cs. 1989) cña
ViÖn Søc khoÎ T©m thÇn Quèc gia (NIMH) lµ mét thö nghiÖm ®Æc biÖt quan träng bëi nã lµ
nghiªn cøu ®Çu tiªn so s¸nh hai h−íng trÞ liÖu t©m lÝ - liÖu ph¸p nhËn thøc vµ liÖu ph¸p liªn
nh©n c¸ch (dùa trªn nguyªn t¾c cña chñ nghÜa nh©n v¨n) - víi liÖu ph¸p ho¸ d−îc
(imipramine) vµ can thiÖp b»ng placebo.
§Õn cuèi giai ®o¹n trÞ liÖu 16 tuÇn, mäi sù can thiÖp tá ra cã hiÖu qu¶ ngang nhau.
Nh÷ng kh¸c biÖt duy nhÊt cã ý nghÜa vÒ mÆt thèng kª gi÷a c¸c nhãm chØ ra r»ng can thiÖp
ho¸ d−îc cã hiÖu qu¶ râ rÖt h¬n lµ can thiÖp b»ng placebo. Trong sè nh÷ng ng−êi ®−îc trÞ

http://www.ebook.edu.vn 179
liÖu b»ng liÖu ph¸p t©m lÝ liªn nh©n c¸ch, 55% cã tiÕn bé râ rÖt vÒ mÆt l©m sµng, so víi
57% nh÷ng ng−êi dïng thuèc chèng trÇm c¶m, 51% nh÷ng ng−êi ¸p dông liÖu ph¸p nhËn
thøc vµ 29% nhãm dïng placebo. §èi víi nh÷ng ng−êi bÞ trÇm c¶m nÆng, liÖu ph¸p nhËn
thøc tá râ lµ Ýt hiÖu qu¶ so víi liÖu ph¸p ho¸ d−îc.
Ph¸t hiÖn thø cÊp nµy g©y ra rÊt nhiÒu tranh c·i, ®Æc biÖt lµ bëi kÕt qu¶ cña nã khiÕn
cho c¶ HiÖp héi T©m thÇn häc Hoa Kú (APA) lÉn C¬ quan Nghiªn cøu vµ ChÝnh s¸ch Ch¨m
sãc Søc khoÎ Hoa Kú (US Agency of Health Care Policy and Research) khuyÕn c¸o chèng
l¹i viÖc ¸p dông liÖu ph¸p nhËn thøc ®èi víi nh÷ng ca trÇm c¶m nghiªm träng. Tuy nhiªn,
tõ nhiÒu gãc ®é, ng−êi ta ®· hoµi nghi nh÷ng kÕt qu¶ nµy. C¸c b¸c sÜ t©m thÇn khã xö khi
biÕt r»ng hiÖu qu¶ cña placebo lín h¬n nhiÒu so víi nh÷ng kÕt qu¶ tr−íc ®ã. C¸c nhµ t©m lÝ
häc ng¹c nhiªn khi biÕt r»ng can thiÖp nhËn thøc l¹i tá ra Ýt hiÖu qu¶ h¬n so víi nh÷ng
nghiªn cøu ®· tõng tiÕn hµnh. §Õn møc ®é Jacobson vµ Hollon (1996) ®· ®−a ra gi¶ thuyÕt
lµ cã thÓ nghiªn cøu cña NIMH ®−îc tiÕn hµnh bëi nh÷ng nhµ trÞ liÖu thiÕu kü n¨ng ë mét
vµi mÆt nµo ®ã. Nh÷ng d÷ kiÖn tiÕp theo còng chèng l¹i ph¸t hiÖn ng¾n h¹n nµy. §¬n cö
mét vÝ dô, DeRubeis vµ cs. (1999) ®· so s¸nh kÕt qu¶ ng¾n h¹n vÒ thuèc chèng trÇm c¶m vµ
liÖu ph¸p hµnh vi-nhËn thøc trªn nh÷ng ng−êi bÞ trÇm c¶m nÆng, chia thµnh c¸c nhãm nhá
trong 4 thö nghiÖm ngÉu nhiªn chÝnh. Ng−îc l¹i víi nghiªn cøu cña NIMH, c¶ liÖu ph¸p
nhËn thøc vµ liÖu ph¸p ho¸ d−îc ®Òu cã t¸c dông tèt nh− nhau trong ®iÒu trÞ ng¾n h¹n ®èi
víi nh÷ng bÖnh nh©n trÇm c¶m nÆng.
KÕt qu¶ nghiªn cøu dµi h¹n cña NIMH tá ra ñng hé can thiÖp t©m lÝ h¬n (Shea vµ cs.
1992). Trong mét n¨m tiÕp theo, nh÷ng ng−êi tõng ®−îc trÞ liÖu b»ng liÖu ph¸p nhËn thøc
cã t×nh tr¹ng rÊt tèt, víi tØ lÖ cô thÓ lµ 30% ®èi víi nh÷ng ng−êi tham gia vµo nhãm trÞ liÖu
hµnh vi - nhËn thøc, 26% cho nhãm trÞ liÖu liªn nh©n c¸ch, 19% trong nhãm ®iÒu trÞ b»ng
imipramine vµ 20% ë nhãm sö dông placebo. Cho ®Õn thêi ®iÓm ®ã, 14% trong sè c¸c c¸
nh©n ®−îc trÞ liÖu thµnh c«ng ë nhãm liÖu ph¸p hµnh vi-nhËn thøc bÞ t¸i ph¸t, so víi 50% ë
nhãm sö dông thuèc chèng trÇm c¶m. ë ®©y, cã lÏ liÖu ph¸p nhËn thøc ®· tá ra cã lîi thÕ
h¬n lµ liÖu ph¸p ho¸ d−îc. TØ lÖ t¸i ph¸t do ngõng sö dông thuèc th−êng cao h¬n lµ tØ lÖ t¸i
ph¸t do liÖu ph¸p nhËn thøc, ngay c¶ khi ®iÒu trÞ ban ®Çu tá ra thµnh c«ng. ThËm chÝ khi
d−îc phÈm ®−îc chØ ®Þnh trong mét n¨m ®Ó tèi ®a ho¸ hiÖu qu¶ cña nã, ng−êi ta còng t×m
ra kÕt qu¶ t−¬ng tù - dï lµ cã mét sù kh¸c biÖt kh«ng ®¸ng kÓ ®èi víi nh÷ng ®iÒu kiÖn
nghiªn cøu kh¸c nhau (Evans vµ cs. 1992).

Tù s¸t
Tù s¸t kh«ng ph¶i lµ mét rèi lo¹n c¶m xóc. Nã kh«ng chØ liªn quan duy nhÊt ®Õn
trÇm c¶m. Song, ®©y lµ mét vÊn ®Ò nghiªm träng vµ liªn quan râ rÖt ®Õn trÇm c¶m h¬n bÊt
cø rèi lo¹n SKTT nµo ®−îc nh¾c ®Õn trong phÇn nµy. V× thÕ mµ trong ch−¬ng nµy chóng ta
bµn luËn vÒ vÊn ®Ò tù s¸t.

http://www.ebook.edu.vn 180
 TØ lÖ tù s¸t kh¸c nhau gi÷a c¸c quèc gia. VÝ dô nh− hµng n¨m ë Nga cã 40/100.000
ng−êi tù s¸t, trong khi ë Hy L¹p th× tØ lÖ nµy Ýt h¬n nhiÒu, kho¶ng 4/100.000 ng−êi (Tæ chøc
Y tÕ ThÕ giíi: www.who.int). TØ lÖ tù s¸t còng thay ®æi theo thêi gian. ë phô n÷ Anh, tØ lÖ
tù s¸t ®· gi¶m xuèng kÓ tõ nh÷ng n¨m 1970; cßn ë nam giíi, tØ lÖ tù s¸t gi¶m trong nh÷ng
n¨m 1960-1975 ®· ®−îc thay thÕ b»ng sù t¨ng m¹nh trong 10 n¨m sau ®ã (McClure 2000).
Trong n¨m 2000, tØ lÖ tù s¸t ë V−¬ng quèc Anh lµ 11,7/100.000 ®èi víi ®µn «ng vµ
3,3/100.000 ë phô n÷ - ®©y lµ mét sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ. Hµnh vi tù s¸t ®Æc biÖt phæ biÕn ë
nh÷ng ng−êi trÎ tuæi: 2/3 c¸c ca tù s¸t ë ®é tuæi d−íi 35 (Hawton, 1997).
Mét nöa trong sè nh÷ng ng−êi t×m ®Õn tù s¸t cã mét vÊn ®Ò vÒ SKTT cô thÓ, phæ
biÕn nhÊt lµ trÇm c¶m, rèi lo¹n liªn quan ®Õn l¹m dông chÊt vµ TTPL. Kho¶ng 15% nh÷ng
ng−êi cã rèi lo¹n t×m ®Õn tù s¸t (Melzer 1998). Tù s¸t liªn quan ®Õn trÇm c¶m võa h¬n lµ
trÇm c¶m nÆng, v× nh÷ng ng−êi bÞ trÇm c¶m nÆng thËm chÝ cßn kh«ng cã c¶ ý chÝ ®Ó t¸c
®éng vµo c¶m gi¸c cña m×nh. Thùc tÕ, ng−êi bÞ trÇm c¶m cã thÓ tù tö khi bÖnh cña hä b¾t
®Çu kh¸ lªn; bëi mét mÆt, hä vÉn tuyÖt väng, nh−ng mÆt kh¸c, ë hä, mét ®éng c¬ vµ xung
®éng nµo ®ã l¹i t¨ng lªn.
Bronisch vµ Wittchen (1994) th«ng b¸o r»ng trong nh÷ng ng−êi ®−îc chÈn ®o¸n lµ
trÇm c¶m mµ hä lÊy lµm mÉu nghiªn cøu, 56% biÓu hiÖn ý nghÜ vÒ c¸i chÕt, 37% muèn chÕt
vµ 69% cã ý t−ëng tù s¸t. Tuy nhiªn, nh÷ng ý nghÜ nµy kh«ng ph¶i chØ xuÊt hiÖn ë bÖnh
nh©n trÇm c¶m: 8% sè ng−êi trong mét nhãm ®èi chøng (ch−a bao giê ®−îc chÈn ®o¸n mét
bÖnh t©m thÇn nµo) biÓu hiÖn ý t−ëng tù s¸t, vµ 2% ®· tõng tù s¸t. Tù s¸t ë ng−êi bÞ TTPL
th−êng lµ kÕt qu¶ cña sù cïn mßn c¶m xóc h¬n lµ hoang t−ëng hay ¶o gi¸c. Nh÷ng yÕu tè
nguy c¬ kh¸c gåm cã ®éc th©n, sèng mét m×nh, thiÕu ngñ, trÝ nhí gi¶m sót vµ tù bu«ng
xu«i (Bronisch, 1996).
Wolfersdorf (1995) ®· tãm t¾t nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lÝ dÉn c¸ nh©n ®Õn hµnh vi tù s¸t,
bao gåm c¸c ý nghÜ nh− sù v« gi¸ trÞ, téi lçi, tuyÖt väng, c¸c triÖu chøng trÇm c¶m, ¶o gi¸c,
t×nh tr¹ng bÊt æn bªn trong vµ kÝch ®éng. Ng−êi t×m ®Õn tù s¸t còng cã thÓ lµ nh÷ng ng−êi
cã ®Æc ®iÓm tÝnh c¸ch tiÒn bÖnh lÝ nh− møc xung ®éng cao, dÔ bÞ kÝch ®éng, chèng ®èi vµ
xu h−íng x©m kÝch (Bronisch, 1996).

Nguyªn nh©n cña tù s¸t

YÕu tè v¨n ho¸ - x∙ héi
TØ lÖ tù s¸t thÊp nhÊt ë nh÷ng ng−êi ®· kÕt h«n hoÆc ®ang sèng chung vµ cao nhÊt ë
nh÷ng ng−êi ®· ly h«n. Phô n÷ tù s¸t nhiÒu gÊp 3 lÇn ®µn «ng; ng−îc l¹i, tØ lÖ tù s¸t thµnh
c«ng ë ®µn «ng nhiÒu gÊp 3 lÇn phô n÷. Kho¶ng 60% c¸c ca tù s¸t x¶y ra sau khi c¸ nh©n
võa dïng ®å uèng cã cån (Royal College of Psychiatrists, 1986).
Nh÷ng vÊn ®Ò ®Èy c¸ nh©n ®Õn hµnh vi tù s¸t ®a d¹ng, tuú theo løa tuæi. B¶n tæng
quan cña Hawton (1997) cho thÊy trong sè ng−êi tr−ëng thµnh ®· tõng cã ý ®Þnh hoÆc hµnh
vi tù s¸t, cã 72% lµ nh÷ng ng−êi gÆp khã kh¨n trong c¸c mèi quan hÖ liªn nh©n c¸ch, 26%

http://www.ebook.edu.vn 181
cã vÊn ®Ò vÒ viÖc lµm, 26% gÆp nh÷ng khã kh¨n víi con c¸i, trong khi 19% cã nh÷ng vÊn
®Ò vÒ tµi chÝnh. ë tuæi vÞ thµnh niªn, sù kh«ng æn ®Þnh vÒ c¶m xóc cã thÓ lµ nguyªn nh©n
®Æc biÖt khiÕn c¸c em tù s¸t. Nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn t×nh dôc còng cã thÓ lµ mét yÕu tè
nguy c¬ cô thÓ ®èi víi vÞ thµnh niªn. VÝ dô, Remafedi vµ cs. (1998) ®· ph¸t hiÖn ra r»ng:
28% vÞ thµnh niªn nam ®ång tÝnh luyÕn ¸i tõng tù s¸t, so víi 4% ë vÞ thµnh niªn nam b×nh
th−êng. §èi víi ph¸i n÷ con sè t−¬ng ®−¬ng lµ 21 vµ 15%. ë ng−êi giµ, tù s¸t cã thÓ x¶y ra
nh− hËu qu¶ cña viÖc t¨ng c¶m gi¸c v« dông/bÊt tµi: 44% ng−êi cao tuæi ®−îc nghiªn cøu
t×m ®Õn tù s¸t ®Ó kh«ng bÞ ®−a vµo viÖn d−ìng l·o (Loebel vµ cs.1991). Tù s¸t ë nh÷ng
ng−êi võa mÊt ®i ng−êi th©n còng hay x¶y ra.
Mét m« h×nh x· héi cã tÝnh lÝ thuyÕt h¬n vÒ tù s¸t ®−îc Durkheim ([1897] 1951)
ph¸t triÓn. ¤ng x¸c ®Þnh 3 lo¹i tù s¸t: do kh«ng thuéc vÒ mét tæ chøc (anomic), v× ng−êi
kh¸c (altruistic) vµ v× m×nh (egoistic). Theo Durkheim, tù s¸t do kh«ng thu«c vÒ mét tæ
chøc diÔn ra khi cÊu tróc x· héi mµ c¸ nh©n sèng trong ®ã thÊt b¹i trong viÖc cung cÊp cho
c¸ nh©n ®Çy ®ñ sù ñng hé, vµ c¸ nh©n mÊt ®i c¶m gi¸c thuéc vÒ mét n¬i nµo ®ã - t×nh tr¹ng
mµ Durkheim gäi lµ v« tæ chøc/lo¹n c−¬ng (anomie). Møc ®é cao cña sù kh«ng cã tæ chøc
x¶y ra vµo lóc cã c¶ thay ®æi thuéc vÒ x· héi lÉn con ng−êi, bao gåm c¸c stress trong nh÷ng
vÊn ®Ò kinh tÕ, nhËp c− vµ tr¹ng th¸i bÊt æn. Tù s¸t v× ng−êi kh¸c xuÊt hiÖn khi mét c¸ nh©n
chñ t©m hy sinh b¶n th©n hä v× sù h¹nh phóc cña ng−êi kh¸c hoÆc cña c¶ céng ®ång. Cuèi
cïng, tù s¸t v× m×nh x¶y ra ë nh÷ng ng−êi kh«ng bÞ c¸c mùc chuÈn x· héi k×m nÐn, hä lµ
nh÷ng ng−êi ngoµi cuéc vµ ®¬n ®éc trong t×nh tr¹ng bÞ xa l¸nh th−êng xuyªn, h¬n c¶ nh÷ng
ng−êi t×m ®Õn tù s¸t do do kh«ng thuéc vÒ mét tæ chøc.

Gi¶i thÝch cña tr−êng ph¸i ph©n t©m

Theo Freud ([1920] 1990), tù s¸t biÓu hiÖn mét ham muèn bÞ dån nÐn - muèn tiªu
diÖt vËt m×nh yªu ®· mÊt vµ lµ mét hµnh ®éng tr¶ thï. Hendin (1992) x¸c ®Þnh cã rÊt nhiÒu
qu¸ tr×nh ph©n t©m kh¸c nhau cã thÓ dÉn ®Õn tù s¸t, gåm ý t−ëng cã ®−îc t¸i sinh hoÆc t¸i
liªn kÕt víi vËt ®· mÊt hoÆc gÆp l¹i vËt ®ã, còng nh− tù trõng ph¹t vµ chuéc téi.
Gi¶i thÝch cña tr−êng ph¸i nhËn thøc
NhiÒu ng−êi cã hµnh vi tù s¸t thiÕu sãt vÒ trÝ nhí vµ c¸c kü n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò,
ngay c¶ khi so s¸nh víi nh÷ng bÖnh nh©n trÇm c¶m kh«ng tù s¸t (Schotte vµ Clum, 1987).
Nh÷ng thiÕu hôt nµy khiÕn cho mçi c¸ nh©n gÆp khã kh¨n trong viÖc ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng
t×nh huèng g©y stress mét c¸ch thµnh c«ng vµ hiÖu qu¶; nã cßn khiÕn cho c¸ nh©n cã xu
h−íng sö dông nh÷ng chiÕn l−îc øng phã kh«ng thÝch hîp, bao gåm c¶ tù s¸t.
Rudd (2000) ®· ph¸t triÓn m« h×nh nhËn thøc vÒ trÇm c¶m c«ng phu h¬n, dùa trªn
nh÷ng kinh nghiÖm l©m sµng cña chÝnh «ng vµ m« h×nh cña Beck vÒ rèi lo¹n c¶m xóc. Theo
Rudd, c¸c thµnh tè cña bé ba nhËn thøc tiÒm Èn bao gåm: b¶n th©n (sù v« gi¸ trÞ, kh«ng
®−îc yªu th−¬ng, kÐm cái vµ tuyÖt väng), ng−êi kh¸c (sù tõ chèi, l¹m dông, ph¸n xÐt) vµ
t−¬ng lai (sù tuyÖt väng). MÊu chèt lµ nh÷ng gi¶ ®Þnh thuéc chñ nghÜa cÇu toµn

http://www.ebook.edu.vn 182
(perfectionism) (“NÕu t«i hoµn h¶o, ng−êi ta sÏ chÊp nhËn t«i”), dÉn ®Õn hÖ qu¶ vÒ mÆt
hµnh vi lµ trë thµnh n« lÖ cho c¸c mèi quan hÖ vµ sù cÇu toµn th¸i qu¸. Ng−îc l¹i víi trÇm
c¶m, ë ®©u mµ nçi buån chiÕm −u thÕ, c¸ nh©n tù s¸t cã thÓ tr¶i qua mét chuçi c¸c c¶m xóc,
bao gåm buån b·, téi lçi vµ giËn d÷. C¸c ý nghÜ cã thÓ tËp trung vµo viÖc tr¶ thï, nh−ng
®iÒu nµy kh«ng trùc tiÕp dÉn ®Õn hµnh vi tù s¸t. Suy nghÜ vµ c¶m xóc liªn quan ®Õn tù s¸t
xuÊt hiÖn cïng lóc víi sù kÝch ®éng vµ khuÊy ®éng cao vÒ mÆt sinh lÝ: nh÷ng c¸ nh©n
kh«ng bÞ khuÊy ®éng sù ch¸n n¶n mét c¸ch s©u s¾c sÏ kh«ng cã ®éng c¬ ®Ó tù s¸t. Nguy c¬
tù s¸t thay ®æi theo thêi gian, trong nh÷ng giai ®o¹n nguy c¬ cao l¹i xuÊt hiÖn r¶i r¸c nguy
c¬ thÊp. Nguy c¬ cao khi nhiÒu yÕu tè nguy c¬ cïng t¸c ®éng mét lóc. Nh÷ng yÕu tè nµy cã
thÓ bao gåm stress do hoµn c¶nh, sù ho¹t ho¸ nh÷ng s¬ ®å nhËn thøc tiªu cùc, sù lÉn lén vÒ
mÆt c¶m xóc vµ thiÕu hôt c¸c kü n¨ng ®−¬ng ®Çu/øng phã.
D−íi ®©y lµ nh÷ng lêi nãi tuyÖt väng cña mét ng−êi phô n÷ ®· lËp gia ®×nh, ®ang
muèn tù s¸t; ®èi víi ng−êi nµy, nh÷ng sù kiÖn trong nhiÒu n¨m tr−íc ®©y tiÕp tôc cã ¶nh
h−ëng bÊt lîi:
“T«i kh«ng thÓ tiÕp tôc ®−îc n÷a… T«i h− háng… T«i bÈn thØu… Nh÷ng g× t«i ®· lµm tr−íc ®©y
thËt tåi tÖ… T«i ®· lµm nh÷ng viÖc kh«ng nªn lµm víi ®µn «ng ngay khi t«i míi 6 tuæi… t«i lµ mét con
®iÕm... V× vËy lóc 11 tuæi t«i ®· bÞ c−ìng hiÕp… T«i bÈn thØu… tåi tÖ… mét con ®iÕm… vµ t«i kh«ng thÓ tö
tÕ ®−îc. Yªu ai t«i còng khiÕn hä c¶m thÊy kinh tëm v× t«i lµ t«i… v× t«i bÈn thØu. T«i kh«ng thÓ lµm gi ®Ó
thay ®æi… v× t«i h− háng, bÈn thØu…”
“T«i kh«ng thÓ t×m ®−îc lèi tho¸t cho mäi chuyÖn. T«i ®· cè g¾ng trong suèt 30 n¨m, ®Ó kh«ng trë
nªn tåi tÖ. Nh−ng t«i kh«ng dõng ®−îc chuyÖn ®ã. Cã qu¸ nhiÒu thø t«i ®· lµm khiÕn t«i trë nªn tåi tÖ… T«i
kh«ng thÓ lµm cho b¶n th©n tèt h¬n.”
“Ch¼ng cã g× ®¸ng sèng n÷a. Chång vµ con g¸i t«i… Hä sÏ sèng tèt h¬n nÕu kh«ng cã t«i. Hä
kh«ng cÇn t«i. T«i khiÕn hä bÊt h¹nh vµ khi t«i ra ®i hä sÏ l¹i h¹nh phóc. Hä kh«ng ®¸ng ®Ó bÞ t«i lµm khæ.
Cho nªn viÖc tèt nhÊt cã thÓ lµm lµ tù tö… kÕt thóc ®au khæ cho c¶ t«i vµ hä.”

TrÞ liÖu hµnh vi tù s¸t

LiÖu ph¸p gi¶i quyÕt vÊn ®Ò
§èi víi ng−êi cã hµnh vi tù s¸t vµ cã mét rèi nhiÔu t©m thÇn, cã thÓ tËn dông ®iÒu trÞ
cña chÝnh rèi nhiÔu nµy mµ kh«ng cÇn bËn t©m ®Õn ¶nh h−ëng cña nã ®èi víi khÝ s¾c hay
hµnh vi cña hä. HoÆc trÞ liÖu cã thÓ h−íng trùc tiÕp ®Õn nh÷ng yÕu tè thóc hä ®Èy tù s¸t.
Mét trong nh÷ng tiÕp cËn trÞ liÖu lµ th«ng qua sù ph¸t triÓn c¸c chiÕn l−îc øng phã cã hiÖu
qu¶ víi nh÷ng vÊn ®Ò mµ hä ®èi diÖn. Thµnh tè mÊu chèt trong c¸ch tiÕp cËn nµy bao gåm:
• c¶ th©n chñ vµ nhµ trÞ liÖu ®Òu cã ®−îc sù hiÓu biÕt chÝnh x¸c vÒ b¶n chÊt cña vÊn ®Ò
• x¸c ®Þnh xem cã thÓ c¶i thiÖn ®−îc hoµn c¶nh ë khÝa c¹nh nµo: x¸c ®Þnh môc tiªu
mong muèn (nh− mèi quan hÖ tèt h¬n víi b¹n trai ch¼ng h¹n)
• x¸c ®Þnh chiÕn l−îc ®Ó cã thÓ ®¹t ®−îc c¸c môc tiªu nµy (vÝ dô, nãi chuyÖn nhiÒu
h¬n, cïng ®i ch¬i…).

http://www.ebook.edu.vn 183
 C¸ch tiÕp cËn nµy cã thÓ ¸p dông cho c¸ nh©n còng nh− hai vî chång vµ thËm chÝ lµ
c¶ gia ®×nh. Cã thÓ duy tr× tÇn sè cao cho c¸c buæi trÞ liÖu ë giai ®o¹n ®Çu, sau ®ã tõ tõ níi
dÇn kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c buæi khi c¸ nh©n b¾t ®Çu øng phã tèt h¬n víi vÊn ®Ò cña hä. LiÖu
ph¸p nµy ®ßi hái sè buæi trÞ liÖu võa ph¶i: mét phÇn bëi ®©y cã lÏ lµ h×nh thøc trÞ liÖu duy
nhÊt cã thÓ chÊp nhËn ®−îc ®èi víi nh÷ng ng−êi cã hµnh vi tù s¸t, mét phÇn ®Ó thóc ®Èy
tÝnh ®éc lËp cña th©n chñ ngay tõ ®Çu (Hawton, 1997).
Nh×n chung nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ tÝnh hiÖu qu¶ ®· ñng hé viÖc sö dông ph−¬ng ph¸p
tiÕp cËn nµy. Trªn thùc tÕ, trong mét siªu ph©n tÝch vÒ sù can thiÖp t©m lÝ-x· héi ®èi víi
hµnh vi tù s¸t, van der Sande (van der Sande vµ cs. 1997) ®· thÊy r»ng can thiÖp nhËn thøc-
hµnh vi vµ tËp trung vµo vÊn ®Ò lµ nh÷ng ph−¬ng ph¸p duy nhÊt tá ra cã hiÖu qu¶ ®èi víi
nhãm nµy. Salkovskis vµ cs. (1990) ®· tiÕn hµnh mét so s¸nh nhá: mét bªn lµ qu¸ tr×nh trÞ
liÖu gåm 5 buæi ¸p dông ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn nhËn thøc-hµnh vi vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò; mét
bªn lµ ®iÒu trÞ bÖnh nh©n ngo¹i tró th«ng th−êng hµng ngµy. Trong 6 th¸ng tiÕp theo, 25%
sè ng−êi trong nhãm can thiÖp tÝch cùc cã thªm Ýt nhÊt mét hµnh vi tù s¸t n÷a, so víi 50% ë
nhãm nh÷ng ng−êi kh«ng nhËn ®−îc sù can thiÖp.

Rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa

M·i ®Õn gi÷a nh÷ng n¨m 1980, rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa ( SAD - seasonal
affective disorder) míi ®−îc nh×n nhËn lµ mét rèi lo¹n riªng biÖt. (Rosenthal vµ cs. 1984).
DSM-IV-TR (APA 2000) ®· m« t¶ rèi lo¹n nµy víi nh÷ng ®Æc ®iÓm sau:
• mèi quan hÖ thêi gian cã tÝnh quy luËt gi÷a sù khëi ph¸t mét pha trÇm c¶m vµ mét
kho¶ng thêi gian cô thÓ trong n¨m
• bÖnh hoµn toµn thuyªn gi¶m trong nh÷ng kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh cña n¨m
• trong 2 n¨m tr−íc ®ã ph¶i cã 2 pha trÇm c¶m chñ yÕu (®¶m b¶o nh÷ng tiªu chÝ nãi
trªn) diÔn ra
• sè l−îng c¸c pha trÇm c¶m theo mïa nhiÒu h¬n sè l−îng c¸c pha trÇm c¶m kh«ng
theo mïa.
C¸c ®Æc ®iÓm cña SAD cã vÎ hoµn toµn kh¸c víi trÇm c¶m chñ yÕu vµ bao gåm t¨ng
c¶m gi¸c ngon miÖng thÌm ¨n c¸c chÊt bét, t¨ng c©n, ngñ nhiÒu, còng nh− c¸c triÖu chøng
trÇm c¶m kh¸c. §Æc thï cña c¸c c¬n mïa ®«ng lµ b¾t ®Çu vµo th¸ng 11 vµ diÔn ra trong
kho¶ng 5 th¸ng. Nh÷ng ng−êi bÞ SAD sÏ thuËn lîi h¬n nÕu hä sèng ë nh÷ng vïng thÊp víi
mïa ®«ng ng¾n h¬n. Nh÷ng triÖu chøng cña hä sÏ xÊu h¬n nÕu hä dêi ®i theo h−íng ng−îc
l¹i (Rosenthal vµ cs. 1984).
ChØ cã sè Ýt nh÷ng ng−êi cã c¸c triÖu chøng trÇm träng, kÐo dµi qua c¶ mïa ®«ng
míi ®−îc chÈn ®o¸n lµ SAD. Cßn nh÷ng ng−êi mµ sù thay ®æi vÒ ho¹t ®éng vµ träng l−îng
theo mïa Ýt kh«ng lín th× vÉn trong céng ®ång. Terman (1988) ®· nhËn ®Þnh r»ng vµo
nh÷ng th¸ng mïa ®«ng, 50% d©n sè nãi chung gi¶m n¨ng l−îng, 47% t¨ng c©n, trong khi
31% gi¶m c¸c ho¹t ®éng x· héi; 25% trong sè nh÷ng thay ®æi ®ã kÐo theo nh÷ng vÊn ®Ò c¸

http://www.ebook.edu.vn 184
nh©n. Wick vµ cs. (1992) cho thÊy 3% trong nhãm nghiªn cøu thuÇn tËp ng−êi §øc béc lé
hoÆc lµ rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa, hoÆc lµ d¹ng ‘cËn héi chøng’ SAD 2 lÇn trong 2 n¨m
liÒn nhau. TØ lÖ SAD ë Scotland vµo kho¶ng 3,5% (Eagles vµ cs. 1999).

Nguyªn nh©n cña rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa

Nh÷ng gi¶i thÝch vÒ SAD hÇu nh− chØ cã tÝnh chÊt sinh häc.

YÕu tè di truyÒn
MÆc dï gÇn ®©y ng−êi ta rÊt quan t©m ®Õn SAD, song vÉn cã rÊt Ýt nghiªn cøu kh¶o
s¸t vai trß cña yÕu tè di truyÒn trong nguyªn nh©n cña SAD. Tuy nhiªn, Madden vµ cs.
(1996) ®· nghiªn cøu sù trïng hîp ®èi víi SAD trªn mét mÉu lín nh÷ng cÆp sinh ®«i cïng
trøng vµ kh¸c trøng. Hä còng tiÕn hµnh ®o l−êng mét sè l−îng lín nh÷ng biÕn sè m«i
tr−êng vµ x¸c ®Þnh sù quan träng t−¬ng ®èi cña di truyÒn vµ c¸c biÕn sè m«i tr−êng. Nhãm
nghiªn cøu nµy kÕt luËn r»ng kho¶ng 29% kh¸c biÖt trong nguy c¬ bÞ SAD cã thÓ quy cho
yÕu tè di truyÒn.

Gi¶ thuyÕt vÒ melatonin

Melatonin cã liªn quan ®Õn SAD. §ã lµ mét lo¹i hoc mon ®−îc gi¶i phãng vµo buæi
tèi, tõ tuyÕn tïng (pineal gland) n»m ë d−íi vá n·o, sau ®ã xuÊt hiÖn ë n·o gi÷a vµ phÇn
d−íi ®åi. Nã kiÓm so¸t giÊc ngñ vµ viÖc ¨n uèng. ë ®éng vËt cã vó sèng hoang d·, sù gi¶i
phãng melatonin ban ®ªm dµi h¬n sÏ lµm gi¶m ho¹t ®éng cña chóng, lµm chóng chËm ch¹p
vµ chuÈn bÞ cho chóng qu¸ tr×nh nghØ ®«ng hoÆc tró ®«ng. Theo thuyÕt trÇm c¶m liªn quan
®Õn melatonin, nã còng cã hiÖu øng t−¬ng tù ë con ng−êi, mÆc dï ®a sè chóng ta cã kh¶
n¨ng v−ît qua t¸c ®éng cña nã vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cña m×nh. Song, mét sè c¸ nh©n
tá ra ®Æc biÖt nh¹y c¶m víi sù t¨ng melatonin vµo nh÷ng th¸ng mïa ®«ng vµ thÓ hiÖn chËm
ch¹p râ rÖt, ®iÒu thÓ hiÖn kh¸ râ nÐt trong c¸c triÖu chøng cña SAD (Blehar & Rosenthal,
1989). Trong nh÷ng tr−êng hîp ng−îc l¹i cña SAD, mét sè c¸ nh©n d−êng nh− bÞ sù gi¶m
melatonin ¶nh h−ëng ®Õn vµo mïa hÌ vµ tr¶i qua nh÷ng giai ®o¹n khÝ s¾c h−ng phÊn vµ vui
vÎ. Chøng cø vÒ vai trß cña melatonin phÇn nµo ®ã cßn g©y nhiÒu m©u thuÉn. Trong khi
mét sè nghiªn cøu ®· t×m ra ®−îc mèi liªn quan gi÷a l−îng melatonin vµ sù khëi ph¸t còng
nh− møc ®é nghiªm träng cña SAD, dï kh«ng ph¶i lu«n lu«n lµ thÕ, song vai trß cña nã
trong nguyªn nh©n g©y ra SAD vÉn ch−a ®−îc hiÓu hoµn toµn.

Gi¶ thuyÕt vÒ ho¹t ®éng hµng ngµy

§Ó thªm vµo gi¶ thuyÕt vÒ melatonin, Lewy vµ cs. (1998) ®· ®−a ra gi¶ thuyÕt r»ng
ngoµi viÖc l−îng melatonin ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi khÝ s¾c, th× thêi ®iÓm mµ nã
gi¶m sót ®i míi lµ quan träng ®èi víi sù khëi ph¸t vµ duy tr× SAD. Trong gi¶ thuyÕt vÒ sinh
ho¹t th−êng ngµy cña hä, hä cho r»ng trÇm c¶m b×nh th−êng cã thÓ do t×nh tr¹ng thiÕu ngñ

http://www.ebook.edu.vn 185
®−îc g©y ra bëi sù ph¸ vì vßng tuÇn hoµn ngñ-thøc hµng ngµy. §èi víi SAD, theo nhãm
nghiªn cøu nµy, nh÷ng thay ®æi vÒ thêi gian cña lóc b×nh minh vµ hoµng h«n trong qu¸
tr×nh chuyÓn tõ mïa ®«ng hÌ sang mïa ®«ng ®· lµm thay ®æi thêi gian mµ melatonin ®−îc
gi¶i phãng, dÉn tíi sù thay ®æi nhÞp ®iÖu giÊc ngñ hµng ngµy, kÐo nã ra khái sù liªn kÕt víi
c¸c nhÞp ®iÖu sinh häc kh¸c. Môc ®Ých cña liÖu ph¸p lµ ph¶i thiÕt lËp l¹i c¸c pha cña vßng
tuÇn hoµn ngñ-thøc nh− trong mïa hÌ. Theo Lewy, cã thÓ lµm ®−îc ®iÒu nµy b»ng c¸ch
ph¬i m×nh trong ¸nh s¸ng vµo buæi sím, ®iÒu nµy gióp c¸ nh©n duy tr× ®−îc tuÇn hoµn thøc-
ngñ cña mïa hÌ vµ duy tr× ®−îc l−îng melatonin cho ®Õn cuèi ngµy. §iÒu nµy, cïng víi
viÖc ngñ sím h¬n vµo buæi tèi, tá ra lµ mét ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ SAD cã hiÖu qu¶. C«ng
viÖc cña chÝnh nhãm nghiªn cøu nµy ®· ñng hé gi¶ thuyÕt cña hä, khi hä t×m ra r»ng liÖu
ph¸p ¸nh s¸ng vµo buæi sím cã hiÖu qu¶ cao h¬n nÕu chóng ta lµm ®−îc ®iÒu ®ã vµo buæi
tèi: t¸c dông cã thÓ gi÷ ®−îc miÔn lµ c¸ nh©n duy tr× thêi gian ngñ vµ thøc cña hä nh− trong
mïa hÌ (Lewy vµ cs. 1998).

Gi¶ thuyÕt vÒ serotonin

Gi¶ thuyÕt cuèi cïng ®−îc ®−a ra lµ Ýt nhÊt còng cã mét vµi c¬ chÕ tiÒm Èn trong
SAD kh«ng ph¶i lµ ®Æc biÖt ®èi víi héi chøng nµy, vµ cã lÏ chÝnh chóng l¹i lµ mét d¹ng
kh¸c cña trÇm c¶m mµ th«i. Cã rÊt nhiÒu yÕu tè ®Ó cã thÓ coi serotonin lµ nguyªn nh©n cña
SAD. Serotonin liªn quan ®Õn sù kiÓm so¸t chÕ ®é ¨n uèng vµ giÊc ngñ, vµ nã lµ tiÒn chÊt
cña melatonin. L−îng serotonin thay ®æi theo mïa, vµ viÖc lµm gi¶m l−îng serotonin b»ng
c¸ch lo¹i bá mét tiÒn chÊt ®èi víi serotonin, chÊt trytophan, trong chÕ ®é ¨n, dÉn ®Õn c¸c
triÖu chøng trÇm c¶m trong suèt mïa hÌ ë nh÷ng ng−êi cã biÓu hiÖn ®iÓn h×nh SAD trong
mïa ®«ng (Neumeister vµ cs. 1997). Mét chøng cø râ rµng h¬n vÒ vai trß cña serotonin
®−îc thÊy tõ ®iÒu trÞ thö nghiÖm b»ng SSRIs. C¶ sertraline vµ fluoxetine ®Òu ®· tá ra cã t¸c
dông ë møc ®é võa ph¶i trong ®iÒu trÞ SAD. Tuy nhiªn, nh×n chung nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµy
kh«ng hiÖu qu¶ b»ng liÖu ph¸p ¸nh s¸ng (Partonen vµ Lonnqvist 1998), cho thÊy r»ng dï
cho l−îng serotonin cã thÓ lµ mét nguyªn nh©n ngÇm Èn cña SAD, nã còng kh«ng hoµn
toµn thuyÕt phôc.

§iÒu trÞ rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa

Ph−¬ng ph¸p ®iÒu trÞ SAD ®· ®−îc thõa nhËn lµ ®iÒu trÞ b»ng ¸nh s¸ng tr¾ng (“bright
light” treatment), ph−¬ng ph¸p kh¾c phôc sù gi¶m l−îng melatonin. §Æc tr−ng cña ph−¬ng
ph¸p nµy lµ c¸ nh©n ph¬i m×nh trong ¸nh s¸ng nh©n t¹o m¹nh, dao ®éng tõ 2.500 lux¬ trong
2 giê ®Õn 10.000 lux¬ trong nöa giê mçi ngµy trong kho¶ng thêi gian tõ 1 ®Õn 3 tuÇn. §Ó
tiÖn so s¸nh, cÇn biÕt r»ng th«ng th−êng, ¸nh s¸ng trong nhµ chØ ë møc 100 lux¬ hoÆc Ýt
h¬n. ¸nh s¸ng ë ngoµi cã thÓ tõ 2000 lux¬ hoÆc Ýt h¬n trong ngµy m−a mïa ®«ng vµ 10.000
lux¬ d−íi ¸nh n¾ng mÆt trêi trùc tiÕp.

http://www.ebook.edu.vn 186
 Nh÷ng can thiÖp nµy tá ra cã hiÖu qu¶. Trong siªu ph©n tÝch nh÷ng nghiªn cøu cã
liªn quan, Terman vµ cs. (1989), ®· b¸o c¸o vÒ mét sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ trong 67% ng−êi bÞ
SAD nhÑ vµ 40% ng−êi rèi lo¹n võa vµ nÆng, ®−îc ®iÒu trÞ b»ng liÖu ph¸p ¸nh s¸ng: kÕt qu¶
cßn tèt râ rÖt h¬n so víi nh÷ng ng−êi trÞ liÖu b»ng placebo. GÇn ®©y h¬n, Sumaya vµ cs.
(2001) ® ®· tiÕn hµnh mét thö nghiÖm: c¸c bÖnh nh©n trÇm c¶m ®−îc ®Æt vµo 3 hoµn c¶nh
mét c¸ch ngÉu nhiªn: nhãm thø nhÊt ®−îc ®iÒu trÞ b»ng mét “liÒu” ¸nh s¸ng 10.000 lux¬ 30
phót mçi ngµy trong 1 tuÇn; nhãm thø hai nhËn mét l−îng ¸nh s¸ng 300 lux¬ kh«ng cã t¸c
dông trÞ liÖu (¸nh s¸ng ë ®©y chØ lµ mét lo¹i placebo) trong cïng kho¶ng thêi gian ®ã vµ
nhãm thø 3 kh«ng ®−îc trÞ liÖu. Sau thùc nghiÖm, 50% trong sè nh÷ng ng−êi nhËn ®−îc trÞ
liÖu tÝch cùc kh«ng lÆp l¹i nh÷ng triÖu chøng trÇm c¶m n÷a. Møc ®é trÇm c¶m kh«ng thay
®æi ®èi víi 2 nhãm cßn l¹i. Tuy nhiªn, cã thÓ ph¶i c©n nh¾c ®Õn ®¸p øng placebo ®èi víi
liÖu ph¸p ¸nh s¸ng, ®«i khi nã t−¬ng ®−¬ng víi liÖu ph¸p ®iÒu trÞ tÝch cùc. Wileman vµ
®ång nghiÖp n¨m 2001 ®· chia ngÉu nhiªn bÖnh nh©n SAD vµo c¸c ®iÒu kiÖn trÞ liÖu tÝch
cùc (4 tuÇn víi ¸nh s¸ng 10.000 lux¬) vµ ®iÒu trÞ placebo (4 tuÇn víi ¸nh s¸ng 300 lux¬).
Ngay sau ®iÒu trÞ, 30% nh÷ng ng−êi ®−îc ®iÒu trÞ tÝch cùc vµ 33% nh÷ng ng−êi trong nhãm
®−îc dïng placebo kh«ng cßn trÇm c¶m n÷a; 63% trong nhãm thø nhÊt vµ 57% thuéc nhãm
cßn l¹i cã biÓu hiÖn c¶i thiÖn râ rÖt. Tuy thÕ, liÖu ph¸p ¸nh s¸ng vÉn ®−îc coi lµ liÖu ph¸p
hµng ®Çu trong ®iÒu trÞ SAD.

Rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc

Ng−êi bÞ rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc (bipolar disorder) tr¶i qua c¶ trÇm c¶m vµ nh÷ng
giai ®o¹n h−ng c¶m. Theo DSM-IV-TR, c¬n h−ng c¶m bao gåm Ýt nhÊt ba trong sè c¸c triÖu
chøng sau:
• tù ®¸nh gi¸ bÞ tr¬ l× hoÆc c¶m thÊy m×nh vÜ ®¹i
• gi¶m nhu cÇu ngñ
• nãi nhiÒu h¬n b×nh th−êng hoÆc sù thóc b¸ch cÇn ph¶i nãi
• t− duy dån dËp
• dÔ bèi rèi
• t¨ng ho¹t ®éng hoÆc kÝch ®éng t©m vËn ®éng
• tham gia qu¸ møc vµo c¸c ho¹t ®éng nguy hiÓm.
Nh÷ng c¸ nh©n h−ng c¶m ®i l¹i rÊt nhanh, nãi nhanh, to; nh÷ng ®o¹n ®èi tho¹i cña
hä th−êng cã nhiÒu lêi b«ng ®ïa vµ cè g¾ng tá ra tµi giái. Hä thÝch nh÷ng g× chãi läi, sÆc
sì. Hä Ýt cã kh¶ n¨ng ph¸n xÐt vµ cã thÓ tham gia vµo nh÷ng ho¹t ®éng nguy hiÓm mµ nÕu
nh− hä Ýt h−ng c¶m h¬n, th× hä sÏ tõ chèi. Hä còng cã thÓ trë nªn hoµn toµn bÊt m·n víi
hµnh ®éng cña ng−êi kh¸c, nh÷ng ng−êi hä cho r»ng c¶n trë hä ®¹t ®−îc nh÷ng kÕ ho¹ch to
lín cña m×nh. §iÒu thó vÞ lµ, khi ®ang ë trong giai ®o¹n h−ng c¶m rÊt nhiÒu ng−êi tá vÎ
hoµn toµn h¹nh phóc, nh−ng ®iÒu nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®óng.
DSM-IV-TR m« t¶ hai lo¹i cña rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc:

http://www.ebook.edu.vn 187
 • Rèi lo¹n l−ìng cùc tÝp 1: C¸ nh©n tr¶i qua sù lu©n phiªn gi÷a nh÷ng ®ît trÇm c¶m vµ
h−ng c¶m, mçi ®ît kÐo dµi hµng tuÇn hoÆc hµng th¸ng. Mét sè ng−êi cã thÓ tr¶i qua
mét vµi chuçi chØ toµn ®ît trÇm c¶m hoÆc chØ toµn ®ît h−ng c¶m, ph©n c¸ch víi nhau
bëi nh÷ng giai ®o¹n hoµn toµn b×nh th−êng. Mét sè ng−êi cã thÓ gÆp c¶ trÇm c¶m vµ
h−ng c¶m chØ trong mét ngµy.
• Rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc tÝp 2: C¸c c¬n trÇm c¶m chiÕm −u thÕ. C¸ nh©n cã thÓ
tr¶i qua giai ®o¹n h−ng c¶m nhÑ (t¨ng vËn ®éng h¬n so víi b×nh th−êng, nh−ng
kh«ng th¸i qu¸ nh− h−ng c¶m) vµ trÇm c¶m nÆng. Ngoµi ra, hä kh«ng tr¶i qua mét
®ît h−ng c¶m nµo.
Kho¶ng 1-1,5% ng−êi tr−ëng thµnh tr¶i qua rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc vµo bÊt cø
lóc nµo, trong ®ã rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc tÝp 1 phæ biÕn nhÊt (Bebbington vµ Ramana
1995). Trong tØ lÖ nãi chung gi÷a nam vµ n÷ kh«ng kh¸c nhau th× phô n÷ d−êng nh− trÇm
c¶m nhiÒu h¬n vµ Ýt h−ng c¶m h¬n nam giíi, mÆt kh¸c, ë phô n÷, viÖc lÆp ®i lÆp l¹i gi÷a c¸c
giai ®o¹n nµy th−êng xuyªn h¬n nam giíi (APA 2000). Møc ®é phæ biÕn còng kh«ng kh¸c
nhau gi÷a c¸c nhãm kinh tÕ-x· héi vµ d©n téc. Pha rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc ®Çu tiªn
th−êng diÔn ra trong kho¶ng tõ 20 ®Õn 30 tuæi. H¬n mét nöa nh÷ng ng−êi khëi ph¸t lÇn ®Çu
víi mét pha trÇm c¶m chñ yÕu vµ Ýt nhÊt 80% nh÷ng ng−êi khëi ph¸t víi ®ît h−ng c¶m cã
kh¶ n¨ng t¸i ph¸t bÖnh 1 lÇn hoÆc nhiÒu h¬n (APA 1994). Mçi pha cã thÓ kÐo dµi vµi ngµy,
hµng tuÇn, hoÆc trong mét sè tr−êng hîp, hµng n¨m. Møc ®é nghiªm träng cña rèi nhiÔu cã
xu h−íng t¨ng cïng víi thêi gian, mÆc dï sau kho¶ng 10 n¨m ®· bít ®i râ rÖt.

Nguyªn nh©n cña rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc

YÕu tè di truyÒn
Allen (1976) cã mét nghiªn cøu rÊt sím vÒ di truyÒn trong rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng
cùc, theo ®ã tØ lÖ c¸c cÆp sinh ®«i cïng trøng cïng bÞ rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc lµ 72%,
kh¸c trøng trung b×nh kho¶ng 14%. GÇn ®©y h¬n, c¸c tØ lÖ nµy rót xuèng, lÇn l−ît lµ 40% vµ
tõ 5-10% (Craddock vµ Jones, 1999). Trong khi cè g¾ng x¸c ®Þnh khu tró cña gen gãp phÇn
vµo nguy c¬ rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc, ng−êi ta ®· ®−a ra gi¶ thuyÕt r»ng nã cã thÓ n»m ë
c¸c nhiÔm s¾c thÓ 4, 6, 12, 13, 15, 18 vµ 22 (Berretini 2000), nghÜa lµ cã nhiÒu gen cïng
gãp phÇn vµo nguy c¬ nµy.

C¬ chÕ sinh häc

§−a ra vai trß cña serotonin vµ norepinephrine trong trÇm c¶m, cã vÎ nh− rÊt hîp lÝ
khi gi¶ ®Þnh r»ng chóng còng ®ãng vai trß quan träng trong h−ng c¶m. Tuy nhiªn, m« h×nh
sinh häc kh«ng ®¬n gi¶n nh− ng−êi ta nghÜ. C¸c d÷ kiÖn vÒ norepinephrine lµ ch¾c ch¾n ®èi
víi nh÷ng kiÓu rèi lo¹n c¶m xóc ®¬n gi¶n. L−îng norepinephrine cao liªn quan ®Õn sù h−ng
phÊn khÝ s¾c vµ h−ng c¶m; l−îng nµy thÊp dÉn ®Õn tr¹ng th¸i trÇm c¶m. Nh−ng ng−êi ta

http://www.ebook.edu.vn 188
kh«ng t×m thÊy mèi quan hÖ nµo ®èi víi l−îng serotonin. Trªn thùc tÕ, h−ng c¶m cã liªn
quan ®Õn sù gi¶m l−îng serotonin (Mahmood vµ Silverstone 2001) - còng nh− trong trÇm
c¶m. Ph¸t hiÖn nµy cã lÏ liªn quan ®Õn gi¶ thuyÕt cña t©m lÝ häc cho r»ng hµnh vi h−ng c¶m
®«i khi l¹i “che giÊu” tr¹ng th¸i trÇm c¶m. Nh÷ng d÷ kiÖn nh− thÕ nµy dÉn mét sè nhµ
nghiªn cøu ®Õn chç ®−a ra ThuyÕt cho phÐp vÒ rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc (a permissive
theory of bipolar disorder), trong ®ã l−îng serotonin thÊp ®«i khi cho phÐp ho¹t ®éng cña
norepinephrine quyÕt ®Þnh khÝ s¾c. Serotonin thÊp kÕt hîp víi norepinephrine thÊp dÉn ®Õn
trÇm c¶m, kÕt hîp víi norepinephrine cao, dÉn ®Õn h−ng c¶m.
M« h×nh thø hai vÒ rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc b¾t nguån tõ vai trß cña c¸c chÊt
DTTK trong viÖc dÉn ®iÖn cña tÊt c¶ c¸c tÕ bµo thÇn kinh. Hai qu¸ tr×nh liªn quan ®Õn sù
truyÒn c¸c xung thÇn kinh cã thÓ gåm cã: nh÷ng th«ng ®iÖp thø hai (phosphoinositides) bÞ
nhiÔu, khiÕn cho c¸c d©y thÇn kinh bÞ bÊt ngê, trong ®ã cã c¶ nh÷ng d©y thÇn kinh liªn
quan ®Õn khÝ s¾c b×nh th−êng vµ lµm thay ®æi ho¹t ®éng cña c¶ natri vµ kali trong chÝnh
nh÷ng n¬ron Êy (xem ch−¬ng 3). Trong tr¹ng th¸i h−ng c¶m, ho¹t ®éng cña th«ng ®iÖp thø
hai hoÆc sù chuyÓn natri vµ kali qua mµng tÕ bµo cã thÓ lªn ®Õn qu¸ møc vµ dÉn ®Õn ho¹t
®éng qu¸ søc cña hÖ thèng tÕ bµo; trong trÇm c¶m, cã lÏ c¸c tÕ bµo thÇn kinh kÐm ho¹t
®éng (Lenox vµ cs. 1998).

Tr−êng ph¸i ph©n t©m häc

C¸c nhµ ph©n t©m nh×n h−ng c¶m hoµn toµn nh− mét c¬ chÕ phßng vÖ ®Ó ®−¬ng ®Çu
víi nh÷ng tr¹ng th¸i c¶m xóc kh«ng dÔ chÞu hay nh÷ng xung n¨ng kh«ng ®−îc chÊp nhËn.
Katan (1953) cho r»ng v× c¸c ®ît h−ng c¶m th−êng ®Õn sau c¸c ®ît trÇm c¶m, cho nªn
nh÷ng xung ®ét trong h−ng c¶m cã b¶n chÊt t−¬ng tù víi nh÷ng xung ®ét trong trÇm c¶m.
Nh÷ng ng−êi tõng tr¶i qua trÇm c¶m råi ®Õn h−ng c¶m duy tr× mèi bËn t©m cña hä ®èi víi
mét mÊt m¸t thùc sù hay chØ lµ t−ëng t−îng. Trong tr¹ng th¸i h−ng c¶m, nçi lo l¾ng nµy
®−îc gi¶i phãng ra ngoµi. Nh÷ng suy nghÜ ®−îc h−íng ra bªn ngoµi vµ c¸ nh©n ph¶n øng l¹i
nh÷ng vËt bªn ngoµi theo c¸ch gièng nh− sù tiÕp nhËn (introjection) h−íng giËn d÷ vµo
trong ë trÇm c¶m.

M« h×nh nhËn thøc

Còng nh− ph©n t©m häc, m« h×nh nhËn thøc cña Winters vµ Neale (1985) cho r»ng
h−ng c¶m lµ mét ph¶n øng phßng vÒ chèng l¹i trÇm c¶m, r»ng sù kÕt hîp gi÷a sù h¹ thÊp tù
®¸nh gi¸ vµ nh÷ng chuÈn mùc kh«ng thùc tÕ vÒ sù thµnh c«ng cã thÓ dÉn tíi c¶ nh÷ng ®ît
trÇm c¶m lÉn h−ng c¶m. Theo Winters vµ Neale, khi c¸ nh©n thuéc vµo lo¹i ng−êi cã s¬ ®å
nhËn thøc tr¶i qua mét sù kiÖn kh«ng mong muèn, hä sÏ ®ång thêi c¶m thÊy trÇm c¶m vµ
cã nh÷ng nhËn thøc liªn quan ®Õn sù h¹ thÊp tù ®¸nh gi¸, hoÆc mét ph¶n øng phßng vÖ
chèng l¹i nh÷ng c¶m gi¸c nµy, trong ®ã hä mang mét c¸i “mÆt n¹ h−ng c¶m” - gióp hä
biÓu hiÖn ®−îc r»ng m×nh vÉn gi÷ ®−îc tù ®¸nh gi¸ nh− b×nh th−êng. T¹i sao nh÷ng c¸ nh©n

http://www.ebook.edu.vn 189
Êy l¹i ph¶i lùa chän c¸c chiÕn l−îc kh¸c nhau trong nh÷ng kho¶ng thêi gian kh¸c nhau, vÉn
cßn lµ ®iÒu ch−a râ rµng. Tuy nhiªn, ®ã cã lÏ lµ kÕt qu¶ cña viÖc nh÷ng ng−êi sèng xung
quanh c¸ nh©n nµy chÊp nhËn hay kh«ng tr−íc mçi ph¶n øng cña hä. ë ®©u biÓu hiÖn cña
nh÷ng c¶m xóc ©m tÝnh kh«ng ®−îc chÊp nhËn, hä cã thÓ øng phã theo kiÓu h−ng c¶m,
khiÕn hä ®−îc t¸n th−ëng vµ duy tr× hoÆc t¨ng liªn hÖ x· héi víi nh÷ng ng−êi quan träng.
Tuy nhiªn, mÆc dï cã nh÷ng cñng cè x· héi nµy, c¸ nh©n vÉn kh«ng thÓ tiÕp tôc hµnh vi
cña hä, vµ khi ®ã trÇm c¶m cã thÓ bïng næ. Hä r¬i vµo giai ®o¹n trÇm c¶m.
ë mét trong sè kh«ng nhiÒu c¸c thùc nghiÖm vÒ gi¶i thuyÕt phßng vÖ h−ng c¶m,
Lyon vµ cs. (1999) so s¸nh sù quy kÕt cña nh÷ng ng−êi rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc - mét
nhãm trÇm c¶m, mét nhãm h−ng c¶m vµ mét nhãm ®èi chøng “b×nh th−êng”, dùa trªn ph¶n
øng cña hä ®èi víi nh÷ng t×nh huèng tÝch cùc vµ tiªu cùc gi¶ ®Þnh. C¶ hai nhãm trÇm c¶m
hoÆc h−ng c¶m ®Òu quy tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n cho nhiÒu sù kiÖn tiªu cùc vµ Ýt sù kiÖn tÝch
cùc h¬n so víi nhãm ®èi chøng. Tr¸i l¹i, khi ®−îc yªu cÇu x¸c ®Þnh con sè sù viÖc tiªu cùc
hay tÝch cùc víi t− c¸ch c¸ nh©n, c¶ nhãm ®èi chøng vµ nhãm h−ng c¶m ®Òu t¸n thµnh réng
r·i nh÷ng sù kiÖn tÝch cùc. Nhãm trÇm c¶m hÇu nh− chØ chän nh÷ng sù kiÖn tiªu cùc. ThÕ
nh−ng, trong tr¾c nghiÖm trÝ nhí tiÕp theo vÒ nh÷ng tõ nµy, c¶ nhãm trÇm c¶m vµ h−ng c¶m
®Òu nhí l¹i ®−îc nhiÒu tõ tiªu cùc h¬n lµ nhãm b×nh th−êng. Lyon vµ c¸c ®ång nghiÖp cña
m×nh ®· dïng hai kÕt qu¶ nµy ®Ó chØ ra r»ng khi ng−êi ta h−ng c¶m râ rÖt, hä sÏ cã nh÷ng
quy kÕt tÝch cùc vÒ b¶n th©n m×nh, song ë d−íi nã lµ nh÷ng niÒm tin tiªu cùc vÒ b¶n th©n:
sù phßng vÖ cã tÝnh h−ng c¶m.
Nh÷ng d÷ kiÖn thùc nghiÖm nµy t−¬ng ®ång víi kinh nghiÖm cña Helen, ng−êi ®·
tr¶i qua sù thay ®æi khÝ s¾c râ rÖt trong rÊt nhiÒu n¨m. Khi ®ang ë giai ®o¹n h−ng c¶m, ®Æc
tr−ng cña c« lµ hay mÆc quÇn ¸o cã mµu ®Ëm vµ sÆc sì, trang ®iÓm s¸ng vµ th¸i qu¸, t¨ng
vËn ®éng, thÝch tô tËp vµ khã tËp trung vµo mét thø trong kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh. Tr«ng
c« lóc nµo còng nh− ®ang cã ®iÒu g× rÊt vui. Nãi chuyÖn víi c« vÒ nh÷ng g× c« ®· tr¶i qua
l¹i cho mét Ên t−îng kh¸c:
“T«i biÕt lµ tr«ng t«i cã vÎ rÊt vui, rÊt h¹nh phóc vµ tÊt c¶ nh÷ng thø gièng thÕ. Nh−ng t«i kh«ng
c¶m thÊy thÕ. T«i c¶m thÊy m×nh bÞ mäi chuyÖn kÐo theo, gièng nh− lµ cã ®iÒu g× ®ã trong t«i thóc ®Èy t«i,
khiÕn t«i lµm nh÷ng viÖc ®iªn rå. Ch¼ng h¹n nh− viÖc trang ®iÓm, t«i b«i son tr¸t phÊn ®Çy trªn mÆt, t«i
ch¼ng thÝch thÕ, nh−ng t«i l¹i lµm thÕ. T«i c¶m thÊy cã nh÷ng lóc tinh thÇn m×nh rÊt tåi tÖ khi m×nh biÓu
hiÖn h−ng phÊn nh− vËy. §ã kh«ng ph¶i lµ c¸i t«i lùa chän, gièng nh− nã ®ang diÔn ra mµ kh«ng cÇn ®Õm
xØa ®Õn viÖc t«i c¶m thÊy thÕ nµo - ch¼ng h¹nh phóc g×. T«i thùc sù kh«ng thÝch thó g× víi ®iÒu nµy. Vµ t«i
còng ch¼ng mong muèn nh÷ng ng−êi xung quanh nghÜ r»ng t«i h¹nh phóc… ®iÒu ®ã thùc sù khã hiÓu.”

TrÞ liÖu rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc

LiÖu ph¸p lithium
C¸c thuèc chèng trÇm c¶m chuÈn th−êng kh«ng ®−îc dïng ®èi víi rèi lo¹n l−ìng
cùc, v× chóng g©y ra sù thay ®æi nhanh h¬n lµ æn ®Þnh c¶m xóc. Thay vµo ®ã, lithium

http://www.ebook.edu.vn 190
bicarbonate d¹ng thuèc viªn ®−îc sö dông ®èi víi nh÷ng biÕn ®æi khÝ s¾c võa ph¶i. §èi víi
d¹ng nµy, lithium b¾t ®Çu cã t¸c dông sau 5 ®Õn 14 ngµy sö dông ë kho¶ng 60% c¸c tr−êng
hîp, vµ cÇn ph¶i ®−îc tiÕp tôc sö dông ®Ó lµm gi¶m nguy c¬ khëi ph¸t cña trÇm c¶m vµ
h−ng c¶m. Sappes vµ cs. (1991) c«ng bè r»ng tØ lÖ t¸i ph¸t ë nh÷ng c¸ nh©n ng−ng dïng
thuèc khi kh«ng cã triÖu chøng cao h¬n 28 lÇn so víi nh÷ng c¸ nh©n tiÕp tôc dïng lo¹i
thuèc nµy. Ng−êi ta kh«ng râ lo¹i thuèc nµy lµm thÕ nµo ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ nh−
thÕ. Nã cã thÓ cã t¸c dông trong c¶ 3 qu¸ tr×nh ¶nh h−ëng ®Õn khÝ s¾c: lµm t¨ng ho¹t ho¸
serotonin, ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña c¸c th«ng ®iÖp thø hai, vµ/hoÆc chØnh l¹i ho¹t ®éng cña
natri vµ kali trong c¸c neuron.
Dï cã tiÒm n¨ng trÞ liÖu nh− vËy, song hiÖu qu¶ cña lithium trong thùc hµnh l©m
sµng vÉn cßn Ýt h¬n nh÷ng g× ng−êi ta k× väng vµo nã, cã lÏ bëi v× ng−êi sö dông nã kh«ng
®¶m b¶o chÕ ®é ®iÒu trÞ ®−îc ®Æt ra. Tõ 18-53% sè ng−êi ®−îc ®iÒu trÞ kh«ng chÊp hµnh
®óng chÕ ®é ®−îc yªu cÇu (Guscott vµ Taylor 1994). Nguyªn nh©n cña viÖc nµy lµ do t¸c
dông phô nh− t¨ng c©n, cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ®Þnh h−íng, kh¸t th¸i qu¸ vµ rèi lo¹n trÝ nhí.
C¸c yÕu tè t©m lÝ cã thÓ lµ kh«ng thÝch dïng lo¹i thuèc kiÓm so¸t khÝ s¾c, c¶m thÊy kháe
m¹nh, kh«ng cÇn ph¶i dïng thuèc vµ sî mÊt nh÷ng lóc vui vÎ cña h−ng c¶m nhÑ. Ngoµi ra,
rÊt nhiÒu ng−êi sö dông phµn nµn vÒ t×nh tr¹ng t¾t dÇn vµo bÊt cø lóc nµo cña tÊt c¶ mäi
c¶m xóc, ®iÒu nµy khiÕn hä thÊy khã chÞu. Mét ®iÒu ®¸ng l−u ý n÷a lµ c¸nh cöa gi÷a mét
liÒu lithium kh«ng hiÖu qu¶ vµ mét liÒu lithium g©y ngé ®éc lµ rÊt hÑp. Dïng mét liÒu qu¸
cao cã thÓ dÉn ®Õn ngé ®éc lithium, vµ hËu qu¶ cña nã lµ buån n«n, n«n, run, rèi lo¹n chøc
n¨ng thËn vµ cã thÓ dÉn ®Õn tö vong. Do ®ã, l−îng lithium cÇn ph¶i ®−îc kiÓm tra ®Òu ®Æn
b»ng thö m¸u, ®©y lµ mét nguyªn nh©n n÷a lµm ng−êi ta kh«ng muèn dïng nã l©u dµi.

TiÕp cËn hµnh vi nhËn thøc

M« h×nh sinh häc vÒ rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc ®· chiÕm vÞ trÝ thèng trÞ trong nhiÒu
n¨m, vµ chØ gÇn ®©y th× nh÷ng thö nghiÖm ®Ó thay ®æi c¸c giai ®o¹n cña rèi nhiÔu theo
ph−¬ng ph¸p nhËn thøc-hµnh vi míi ®−îc tiÕn hµnh. Nh÷ng thö nghiÖm nµy ®· ®¹t ®−îc
nh÷ng thµnh c«ng ®¸ng kÓ, gãp phÇn vµo hiÖu qu¶ cña lithium trong tÊt c¶ c¸c thö nghiÖm
®−îc b¸o c¸o (xem Scott 2001). Scott vµ cs. (2001) ®· chia ngÉu nhiªn c¸c bÖnh nh©n rèi
lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc thµnh hai nhãm: mét nhãm ®iÒu trÞ b»ng lithium, mét nhãm ®iÒu
trÞ kÕt hîp lithium víi liÖu ph¸p nhËn thøc. LiÖu ph¸p nhËn thøc bao gåm 3 yÕu tè sau:
• mét giai ®o¹n gi¸o dôc ®Ó chuÈn bÞ cho tiÕp cËn nhËn thøc
• tËp trung vµo c¸c ph−¬ng ph¸p hµnh vi - nhËn thøc trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c triÖu
chøng, bao gåm: thiÕt lËp mét lÞch ho¹t ®éng hµng ngµy vµ qu¶n lÝ thêi gian, còng
nh− ®èi phã víi c¸c suy nghÜ rèi nhiÔu
• nh÷ng kÜ thuËt phßng tr¸nh t¸i ph¸t.
Sau cïng lµ cÇn ph¸t triÓn c¸c chiÕn l−îc ®iÒu chØnh thuèc, c¸c chiÕn l−îc cña c¸
nh©n ®Ó gi¶i quyÕt stress, hoÆc t×m kiÕm sù trî gióp trong nh÷ng lóc mµ bÖnh cã dÊu hiÖu

http://www.ebook.edu.vn 191
khëi ph¸t trë l¹i. TrÞ liÖu duy tr× trong 6 th¸ng. Sau 6 th¸ng, nh÷ng ng−êi ®−îc trÞ liÖu kÕt
hîp tá ra ®−îc c¶i thiÖn râ rµng khi ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng nãi chung vµ trÇm c¶m, so víi
nh÷ng ng−êi chØ ®iÒu trÞ b»ng thuèc. KÕt qu¶ vÒ sù t¸i ph¸t còng g©y Ên t−îng nh− vËy:
60% nh÷ng ng−êi trÞ liÖu kÕt hîp Ýt cã kh¶ n¨ng t¸i ph¸t h¬n lµ nh÷ng ng−êi trÞ liÖu b»ng
thuèc.

Tãm t¾t ch−¬ng

1. TrÇm c¶m chñ yÕu bao gåm nh÷ng dÊu hiÖu sót kÐm t©m lÝ râ rÖt kÐo dµi trong Ýt
nhÊt 2 tuÇn. Kho¶ng 1/3 ng−êi trÇm c¶m vÉn kh«ng khái bÖnh trong 1 n¨m sau
®ã.
2. C¸c nhµ t©m lÝ häc ®éng th¸i coi trÇm c¶m nh− kÕt qu¶ cña sù mÊt m¸t cã tÝnh
t−îng tr−ng ®èi víi t×nh yªu hoÆc sù quý träng. C¶m xóc ©m tÝnh h−íng vÒ ng−êi
cã tr¸ch nhiÖm l¹i ®−îc néi t©m ho¸ vµ dÉn ®Õn trÇm c¶m.
3. Gi¶i thÝch v¨n ho¸ x· héi tËp trung vµo nh÷ng kh¸c biÖt vÒ stress vµ c¸ch gi¶i
quyÕt nã trong nh÷ng nhãm x· héi kh¸c nhau.
4. C¸c yÕu tè di truyÒn còng gãp phÇn vµo nguy c¬ g©y trÇm c¶m.
5. L−îng serotonin thÊp g©y trÇm c¶m, ®©y lµ kÕt qu¶ cña viÖc mét sè hÖ thèng trªn
n·o mÊt kh¶ n¨ng kiÓm so¸t, bao gåm nh÷ng hÖ thèng ®−îc ®iÒu chØnh bëi
norepinephrine vµ dopamine.
6. C¸c lÝ thuyÕt hµnh vi th× cho r»ng trÇm c¶m lµ do thiÕu c¸c cñng cè x· héi.
7. Tr−êng ph¸i nhËn thøc coi nh÷ng ý nghÜ tiªu cùc tù ®éng vµ s¬ ®å chøc n¨ng bÞ
rèi lo¹n lµ nguyªn nh©n.
8. C¶ liÖu ph¸p ho¸ d−îc vµ can thiÖp nhËn thøc ®Òu cã hiÖu qu¶ ngang nhau trong
®iÒu trÞ trÇm c¶m ng¾n h¹n. §èi víi ®iÒu trÞ dµi h¹n th× liÖu ph¸p nhËn thøc tá ra
cã hiÖu qu¶ h¬n.
9. Cá St John tá ra lµ mét liÖu ph¸p tù nhiªn cã hiÖu qu¶.
10. LiÖu ph¸p sèc ®iÖn cã hiÖu qu¶ ®èi víi mét sè tr−êng hîp kh¸ng trÞ liÖu, nh−ng
cã sö dông sèc ®iÖn ®Ó duy tr× nh÷ng thµnh c«ng ban ®Çu hay kh«ng th× vÉn cßn
lµ ®iÒu tranh c·i.
11. Khi c¸ nh©n cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ søc khoÎ t©m thÇn trÇm träng, cã thÓ t¨ng nguy
c¬ tù s¸t, nh÷ng ng−êi kh«ng cã rèi nhiÔu t©m thÇn còng vËy.
12. ë ng−êi lín, nguyªn nh©n ®Çu tiªn dÉn ®Õn hµnh vi tù s¸t lµ nh÷ng vÊn ®Ò trong
mèi quan hÖ liªn nh©n c¸ch (mèi quan hÖ ng−êi-ng−êi).
13. Freud coi tù s¸t nh− lµ mét sù tr¶ thï ®èi víi nh÷ng ng−êi mµ c¸ nh©n ghÐt.
14. C¸c nhµ t©m lÝ häc nhËn thøc cho r»ng sù thiÕu kÜ n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, c¶m
gi¸c v« gi¸ trÞ vµ bÞ tõ chèi, nh÷ng yÕu tè nµy kÕt hîp víi c¸c tÝnh huèng g©y
stress, sù lÉn lén c¶m xóc vµ t×nh tr¹ng kÝch ®éng cao vÒ sinh lÝ, ®Æt c¸ nh©n vµo
nguy c¬ t×m ®Õn tù s¸t.

http://www.ebook.edu.vn 192
 15. Can thiÖp t¨ng c−êng kü n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lµm gi¶m nguy c¬ tù s¸t.
16. Rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa lµ kÕt qu¶ cña sù rèi lo¹n melatonin vµ nhÞp sèng
hµng ngµy.
17. LiÖu ph¸p ¸nh s¸ng chøng tá m×nh lµ ph−¬ng ph¸p trÞ liÖu hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi
rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa.
18. Rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc cã nguyªn nh©n tõ c¬ chÕ sinh häc, liªn quan ®Õn sù
truyÒn th«ng tin gi÷a c¸c trôc thÇn kinh.
19. Ph−¬ng ph¸p trÞ liÖu hµng ®Çu ®èi víi rèi lo¹n c¶m xóc l−ìng cùc lµ lithium, mÆc
dï liÖu ph¸p nhËn thøc - hµnh vi còng cã t¸c dông.

C©u hái th¶o luËn

1. Jacobson vµ Hollon (1996) ®· ®−a ra ý kiÕn r»ng nh÷ng ph¸t hiÖn trong c¸c nghiªn
cøu ng¾n h¹n vÒ trÇm c¶m cña ViÖn Søc khoÎ T©m thÇn Quèc Gia Hoa Kú NIMH lµ
sai lÇm do qu¸ tr×nh thùc hiÖn liÖu ph¸p nhËn thøc mét c¸ch kh«ng chuyªn nghiÖp.
TiÕn hµnh trªn diÖn réng, c«ng dông nhanh, kh«ng ph¶i lµ kÜ n¨ng së tr−êng cña c¸c
nhµ trÞ liÖu, liÖu ®ã cã ph¶i lµ mét ý kiÕn tranh luËn, bëi v× liÖu ph¸p ho¸ d−îc vÉn
®−îc −u tiªn sö dông h¬n c¸c liÖu ph¸p t©m lÝ?
2. Thö t×m hiÓu xem t¹i sao tØ lÖ t¸i ph¸t ë ng−êi bÞ trÇm c¶m ®iÒu trÞ b»ng thuèc chèng
trÇm c¶m l¹i cao h¬n ®¸ng kÓ so víi trÞ liÖu b»ng liÖu ph¸p nhËn thøc.
3. Rèi lo¹n c¶m xóc theo mïa trong mïa ®«ng cã ph¶i lµ hiÖn t−îng phæ biÕn kh«ng?
NÕu cã th× t¹i sao?

http://www.ebook.edu.vn 193