YENİ APARTHEİD: 21.
YÜZYILDA SÖMÜRGECİLİĞİ
YENİDEN DÜŞÜNMEK
Dr. Ersin Doyran
Doyran, Ersin. “Yeni Apartheid: 21. Yüzyılda Sömürgeciliği Yeniden Düşünmek”. İNSAMER Analiz. 28.06.2021.
İsrail, geçtiğimiz ay kuruluşunun 73. yıl
dönümünü kutlarken üzerinde kurulduğu
Filistin toprakları bir kez daha -ne yazık ki
son olmamak üzere- acıyı, kanı ve gözyaşını
içine, ta derinliklerine çekti. 1917’de Balfour
Deklarasyonu ile “bir ulusun (Filistinliler)
topraklarının bir başka ulus (İngilizler)
tarafından üçüncü bir ulusa (Yahudi ulusu)
vaat edilmesi”nden Mayıs 1948’de İsrail’in
kuruluşuna kadar geçen 30 yıllık İngiliz
sömürge yönetimi döneminde
çok önemli gelişmeler bir yana; 1948
sonrası kısa aralıklarla art arda açıklanan
savaş deklarasyonları, bölgedeki sorunu
Analiz
uluslararası gündemin üst sıralarına taşıdı.
Bu arada yıllar içinde yaşanan savaş ve
çatışmaların -meselenin tarihine ve diğer
pek çok şeye işaret eder bir biçimde-
ad(landırma)larının değişip dönüşmesi
de oldukça dikkat çekiciydi: Arap-İsrail
savaşlarından Filistin-İsrail çatışmasına,
oradan da yaklaşık son 15 yıldır neredeyse
Filistin meselesinden ayrı bir sorunmuş gibi
gösterilmek istenen Gazze trajedisine, “Gazze
yaşanan Savaşları”na veya Hamas-İsrail çatışmasına…
Muhakkak ki her adlandırma bir ölçüde
tanımlama, belirleme, dâhil etme/dışarıda
bırakma ve nihayet hükmetme girişimi içerir.
11
Filistin halkı geride kalan bir asır boyunca söylemlerin arkasına gizlemeye çalışmıştır.
evlerinin ve topraklarının gasp edilmesinden Ne var ki etkileri hiç de eskisi gibi kolayca
zeytin ağaçlarının yakılıp yıkılmasına, öngörülemeyen “yeni” aktörler, temsil
milyonlarcasının mülteci olarak çok ağır iddiasında bulunan sesler, asimetrik gruplar
koşullarda yıllarca yaşamak zorunda vb. birçok oluşum, 21. yüzyılda ortaya
bırakılmasından kendi yurtlarında “ikinci” çok farklı mücadele ve direniş alanlarının
hatta “üçüncü” sınıf insan muamelesine tabi çıkmasına yol açmıştır. Bugün 21. yüzyılın
tutulmaya kadar sömürgeciliğin farklı ve aynı ilk çeyreğini geride bırakmaya yaklaşırken
zamanda en acımasız uygulamalarına maruz sömürgecilik veya bir başka ifadeyle
kaldı. Filistinlilerin üzerinde yaşadıkları küresel egemenliğe soyunan herhangi bir
bu coğrafya bireysel, toplumsal ve politik “imparatorluk” -bu kavram bugün en çok
açılardan acının âdeta teatral-trajik bir ABD’yi ifade etse de artık onun da rakipsiz
biçimde sürekli olarak insanlığın gözleri olamayacağı görülmüş durumda; izlediği
önünde sergilendiği devasa bir sömürge- strateji ve kullandığı dil açısından Çin de
mekân’a dönüştü. Geçen yüzyılın bitimine (hatta bir ölçüde Fransa, Almanya ve Rusya da)
doğru dünyanın bir bölgesinde -Güney rahatlıkla bu kategoriye girebilir- politikaları
Afrika- modern zamanların en kötücül ırkçı- ve buna karşı geliştirilen muhalefet
sömürgeci yönetim biçimlerinden olan biçimleri, geçen yüzyıla göre oldukça
apartheid rejimi, uzun bir mücadelenin farklılaşmış ve çeşitlenmiş durumdadır.
sonunda, ardında kalıcı izler ve yaralar
Koşulların değişmesi, bu arada yeni araç
bırakarak devrilirken; bir diğer bölgede,
ve teknolojilerin kullanılması, günümüzde
Filistin’de, arkasına görülmedik bir
emperyal hırsları ve yeni sömürgeci
uluslararası destek ve kamuflaj alarak
yöntem ve politikaları görünmez kılmasa
yarattığı sömürge-mekân üzerinde sessiz
da oldukça inceltmiştir. Eğer gözleriniz ve
ve yavaş bir biçimde ama kararlı adımlarla
kulaklarınız hakikat karşısında kapalı değilse
genişlemesini sürdüren siyonist işgal rejimi
İsrail’in apartheid politikalarını görmemek
tarafından etnik temizlik yürütülmekteydi.
imkânsızdır, ancak bu durum özellikle büyük
Barış ve güvenlik söylemleri demokrasi, Batı metropolleri için düşünüldüğünde
özgürlük ve insan haklarına eklemlenerek ortaya oldukça karmaşık ve baskılanmış
yeni sömürgeci retorik ve politikalarda bir resim çıkmaktadır. Başta ABD olmak
bıktırıcı bir biçimde tekrarlanır. İsrail’in üzere büyük güçlerin denizaşırı tahakküm
apartheid rejimi de kendisini her zaman bu sağlamak ve uzak bölgelerdeki çıkarlarını

22
korumak uğruna giriştikleri savaş, işgal ve başkentlerde ve diğer büyük “imparatorluk”
askerî müdahaleler gibi sert güç kullanımları merkezlerinde, içerideki “ötekiler”e dönük
ile ticaret, yatırımlar, borç ve hibeler yoluyla işleyen yeni toplumsal-politik apartheidlardır.
nüfuz kurma gibi yumuşak güç unsurlarını Bunlar yaşadığımız dünyanın kesinlikle
takip etmek ve öngörmek nispeten daha “yeni-getto” oluşumlarıdır; mekânsızlıkları
kolaydır. Buna karşılık bugün “imparatorluk” nedeniyle ilk anda kolayca fark edilemezler.
belki de en fazla içeride kendini Her şeyin sergilendiği ana mekân emperyal
hissettirmektedir. Büyük metropollerin metropol olunca, bildiğimiz apartheid
-artık sadece varoşlarını oluşturmayan, modelinden böyle bir uyarlama kaçınılmaz
çoğu zaman kent hayatının o alışıldık akışını olmuştur. Yeni apartheid, bu metropol kente
“bozan”- oldukça düzensiz ve kolayca kontrol aittir ve yine metropolün temel yaşam
edilemeyen, davranış biçimleri tarzını belirleyen koşullar
kestirilemeyen tekinsiz grup 21. yüzyılın tarafından biçimlenmektedir.
ve toplulukları, eski sakinlerini (Batı)
dehşete düşürecek tarzda her metropolü, 21. yüzyılın (Batı) metropolü,
özellikle Soğuk Savaş sonrası
şeyi değiştirmiştir. “Site”nin özellikle
dönemi şekillendiren bazı
kuralları ve düzeni sadece
Soğuk Savaş
sarsılmakla kalmamıştır; dinamiklerce koşullanmıştır.
sonrası dönemi
ansızın çıkıp geliveren bu Bunların en başında
şekillendiren kamusallığın radikal bir biçimde
yabancılar (veya barbarlar) yeni
kuralları belirlemede de söz
bazı geri çekilmesi ve buna paralel
sahibi olmak istemektedirler.
dinamiklerce olarak şahsiyet duygusu ile her
Bu “cüretkâr ve kendini bilmez” koşullanmıştır. tür etik ve estetik kaygıdan
yabancılara karşı genellikle yoksun kör bir bireycilik
verilen tepki, sosyal bir dışlama ve red -piyasa toplumu bireyciliği- gelmektedir.
şeklinde olmuştur. Altı çizilmelidir ki, bu Modern kent yaşamının toplumsal dokusunu
sosyal red tavrı sıradan, gelip geçici ve basit bütünüyle tahrip ederek insanı yalnızlaştıran
bir tepki değildir; giderek yükselen yabancı ve büyük bir eşitsizlik yaratan bu koşullar,
karşıtı/zenofobik ve aynı zamanda sistematik metropol apartheidlarında mekândan
politikaların zeminini oluşturmaktadır. Bu -fiziki bir gettonun sağlayabileceği getto-
yazının temel düşüncelerinden biri de tam içi dayanışma ağlarından- bile yoksun
olarak budur: 2021 yılında sömürgeciliğin bırakılmış ikinci, üçüncü sınıf insan
ve emperyal politikaların formu, emperyal kalabalıklarının yaşamsal konumlarını birkaç

33
kat daha zora sokmaktadır. Metropoldeki
“gerçek insan”ların yaşadığı hayatın dışına
görünmez duvarlarla itilmiş ve reddedilmiş
bu insan toplulukları -göçmenler, mülteciler,
yabancılar, ötekiler, azınlıklar, marjinal(ize
edilmiş) gruplar- için mekânın sahiplerince
dayatılan “tek başına ve çaresiz olma”
hissinin ağırlığı, bu topluluklar tarafından
gösterilebilecek olası bir direnişin imkânını
kırmaya dönüktür. Böylece yeni apartheidın
mekânsız oluşu, dayanışma yönündeki her
türlü arayışın ve basıncın önünü keser.
Klasik sömürgeci ve emperyal tahakkümün
ilk elden amacı, dışarıdaki ve uzaktaki
fiziksel ve görünür kaynakların kontrolü ile
aktarımı iken; yaşanan bir dizi küresel süreç
sonucunda eskiden sömürgeleştirdiği, şimdi
yanı başındaki “imparatorluk” üzerinde söz
söyleme hakkı talep etmektedir. Sömürgeci-
sömürgeleştirilen ilişkisi artık çok daha
karmaşık bir hâl almıştır. “İmparatorluk”
bugün emperyal hırslarının önemli bir
kısmını bu yeni bağlamda tekrar planlamak
44
ve yönlendirmek zorunda kalmıştır. Batı’nın
büyük metropollerinde ortaya çıkan ve
yaşamın her alanında ağır bir şekilde
hissedilen bu yeni ve mekânsız kolonyal-ırkçı
form -bunu burada yeni apartheidlar olarak
kavramsallaştırıyorum- hem sistematik
bir politika yapım tarzı hem de bir yönetim
modeli olarak “imparatorluk”un içeride, şimdi
kendisiyle eşit bir statüde bir arada yaşama
hakkı talep eden eskinin sömürge “nesne”sine
karşı benimsediği yönelimi açığa vurmaktadır.
Sömürgeci formların ve emperyal
politikaların 21. yüzyıldaki durumu üzerine
düşünürken resmi burada bitirirsek yine
de eksik kalacaktır; çünkü bütün bir
sömürgecilik tarihinin öğrettiği belki de en
açık gerçeklik şudur: Bu resmin iki tarafı
vardır; resim tuvali üzerinde iki taraf bir
arada çalışmaktadır: imparatorluk ve direniş.
Ortaya çıkan tablo tarih içerisinde bu ikisinin
vuruşlarıyla şekillenmiştir. Bundan sonra
da kesinlikle böyle olmaya devam edecektir.
 SON NOTLAR
1. Bu dönem ve sonrası için Prof. Rashid Resistance, 1917–2017 (New York:
Khalidi’nin yakın zaman önce yayımlanan Metropolitan Books, 2020).
ve kelimenin gerçek manasıyla tam bir
2. bk. Richard Sennett, Kamusal İnsanın
usta işi olan mükemmel eserine bakınız: Çöküşü [The Fall of Public Man],
The Hundred Years’ War on Palestine: çev. Serpil Durak & Abdullah Yılmaz
A History of Settler Colonialism and (İstanbul: Ayrıntı, 1996 [1992]).

55