You are on page 1of 7

Rasa Shasta & Bhaisajya Kalpana-Ayurvedic

Pharmaceuticals/Pharmacy

“रत्न प्रकरण / GEMS /


PRECIOUS STONE’’

Dr.Praveen Raghuwanshi, M.D. (Ayu.)


Pt.Khushilal Sharma Government
Ayurved College, Bhopal
रत्न प्रकरण (Gems)

सन्दर्भ – र.र.स. 05, र. त. 23

रत्न पररभाषा – जो द्रव्य अपने वर्ग के अन्य


द्रव्यों की तल
ु ना में अपेक्षाकृत अधिक सद
ुंु र और
उत्तम र्ुण यक्
ु त होते हे l इन द्रव्यों के अधिक
मल्
ू यवान होने के कारण लोर्ो को आततप्रप्रय होते
हे l अतः इनको रत्न कहते हे l

25 July 2020 Dr.PRAVEEN RAGHUWANSHI 2


रत्नों के नाम एवुं सख्या

• माणणक्य मक्ु ताफल प्रवद्रमु ाणण ताक्ष्यश्च िभदरु श्च नललामुं


र्ोमेदकश्च प्रवदरू कश्च क्रमेण रत्नातन नवर्ह्ृ णाम l
( र.र.स.05 )

25 July 2020 Dr.PRAVEEN RAGHUWANSHI 3


क्र. रत्न के नाम पर्ाभर् ENGLISH
NAME
01 माणणक्य रप्रवरत्न, कुरुप्रव ुंद, पद्मरार्, रत्नराट RUBY

02 मुक्ताफल( मोतल) मौक्क्तक, शुक्क्तज, शािशरत्न PEARL

03 प्रवद्रम
ु ( प्रवाल ) मूुंर्ा, भौमरत्न, रक्ताुंर्, रक्तान्कुर CORAL

04 तlक्ष्य ( पन्ना ) मरकत, बि


ु रत्न, हररन्मणण, हरररत्न EMERALD

05 पष्ु परार् (पोखराज र्रु


ु रत्न, पलतमणण, पष्ु पराज, र्रु
ु वल्लब TOPAZ

06 वज्र ( हीरा ) िभदरु , अभेि, भार्गवप्रप्रय, वज्रक DIAMOND

07 नलल शतनरत्न, नललरत्न, नलल, इुंद्रनलल SAPPHIRE

08 र्ोमेद राहुरत्न, तमोमणण, अकीक ZIRCON

09 वैदय
ू ग केतुरत्न, प्रवडालlक्ष, माजागरनेत्र CAT’S EYE

25 July 2020 Dr.PRAVEEN RAGHUWANSHI 4


क्र. रत्न के नाम सम्बंधित CHEMICAL FORMULA HARDNESS
ग्रह
01 माणणक्य सूयग Al2O3 9

02 मुक्ताफल( मोतल) चुंद्र CaCO3 3.5

03 प्रवद्रम
ु ( प्रवाल ) मुंर्ल CaCO3 3.5

04 तlक्ष्य ( पन्ना ) बि
ु Be3Al2(SiO3)6 7.5

05 पष्ु परार् (पोखराज र्रु


ु Al(FOH)2 SiO4 8

06 वज्र ( हीरा ) शक्र


ु C ( CARBON) 10

07 नलल शतन Al2O3 9

08 र्ोमेद राहु Zr SiO4 7.5

09 वैदय
ू ग केत BeO Al2O3 8.5

25 July 2020 Dr.PRAVEEN RAGHUWANSHI 5


क्र. रत्न के शोिन द्रव्र् एवं ववधि मारण द्रव्र्
नाम
01 माणणक्य अम्ल वर्भ द्रव्य जैसे नलबू स्वरस आदद के मन:िशला+र्ुंिक+हरताल+लकुच
साथ दोलायुंत्र में 3 घुंटे स्वेदन भावना = र्जपट ु
02 मुक्ताफल जर्ंती स्वरस के साथ दोलायुंत्र में 3 घुंटे र्ल
ु ाब जल+भावना = र्जपट

( मोतल) स्वेदन
03 प्रवद्रम
ु क्षार वर्भ द्रव्य के साथ दोलायुंत्र में 3 घुंटे कुमारी/शतावरी स्वरस= र्जपट

( प्रवाल ) स्वेदन
04 तlक्ष्य र्ोदग्ु ि के साथ दोलायुंत्र में 3 घुंटे स्वेदन मन:िशला+र्ुंिक+हरताल+लकुच
( पन्ना ) भावना = र्जपट ु
05 पष्ु परार् कांजी/ कुलथी क्वाथ साथ दोलायुंत्र में 3 मन:िशला+र्ुंिक+हरताल+लकुच
(पोखराज घुंटे स्वेदन भावना = र्जपट ु
06 वज्र तन्दलु ीर्( चौलाई ) स्वरस साथ दोलायुंत्र मन:िशला+र्ुंिक+रसससन्दरू =
( हीरा ) में 3 घुंटे स्वेदन १४ र्जपट

07 नलल नीलीवक्ष
ृ स्वरस साथ दोलायुंत्र में 3 घुंटे मन:िशला+र्ुंिक+हरताल+लकुच
स्वेदन भावना = र्जपट ु
08 र्ोमेद र्ोरोचनर्क्
ु त जल साथ दोलायुंत्र में 3 घुंटे मन:िशला+र्ुंिक+हरताल+लकुच
स्वेदन भावना = र्जपट ु
09 वैदय
ू ग त्रिफला क्वाथ साथ दोलायुंत्र में 3 घुंटे मन:िशला+र्ुंिक+हरताल+लकुच
25 July 2020
स्वेदन Dr.PRAVEEN RAGHUWANSHI
भावना = र्जपट ु 6
क्र. रत्न के र्ेद प्रर्ोर् मािा र्ोर्
नाम
01 माणणक्य 1 पद्मरार् – श्रेष्ठ ब्राम्ही वटी
2 नललर्क्न्ि- नललुं र्ुंर्ाम्बस
ु ुंभूतुं
¼-½ जवाहरमोहरा वटी
02 मुक्ताफल 1 प्राकृत 1/4 - 1 वसुंत मािलनल रस
( मोतल) 2 कृत्रत्रम कस्तूरी भैरव रस
03 प्रवद्रम
ु ( 1 मूल 1/2 - 1 कामदि ु ा रस
प्रवाल ) 2 शाखा - – श्रेष्ठ प्रवाल प्रपस्ठी
04 तlक्ष्य 1 हररत – श्रेष्ठ 1/4 - 1 जवाहरमोहरा वटी
2 श्वेत 3 नलल मणणपपगटी
05 पष्ु परार् 1 पलत 2 पाुंडु 3 श्वेत 4 र्ल
ु ावल 1/4 - 1 मणणपपगटी

06 वज्र 1 नर–श्रेष्ठ 2 नारी 3 नपश ुंु क 1/32 – 1/64 मणणपपगटी


1ब्रम्हाण 2 क्षत्रत्रय 3 वैश्य 4 शुद्र कुंदपग रस
07 नलल 1 इन्द्रनलल-श्रेष्ठ 2 जल नलल 1/8 - 1/16 मणणपपगटी
राज मरर्ुंर् रस
08 र्ोमेद 1 श्वेत 2 कृष्ण 3 रक्त 4 पलत नवरत्न
¼ -1
09 वैदय
ू ग 1ब्रम्हाण 2 क्षत्रत्रय 3 वैश्य 4 शुद्र 1/4 – 1 चूणग अुंजन
25 July 2020 Dr.PRAVEEN RAGHUWANSHI प्रप ुंड अुंजन 7

You might also like