Professional Documents
Culture Documents
ridhk úoHdj
.=re ud¾f.damfoaY ix.%yh
^miq úuiqï l<&
12 iy 13 fYa%Ks
^2012 jif¾ isg ls%hd;aul fõ'&
úoHd fomd¾;fïka;=j
úoHd yd ;dlaIK mSGh
cd;sl wOHdmk wdh;kh
i
w'fmd'i' ^Wiia fm<&
ridhk úoHdj
m%:u uqøKh -
úoHd fomd¾;fïka;=j
úoHd yd ;dCIK mSGh
cd;sl wOHdmk wdh;kh
uqøKh -
ii
wOHCI ckrd,a;=ud f.a mKsjqvh
2009 § w'fmd'i' Wiia fm< ridhk úoHd kj úIh ks¾foaYh mdi,a moaO;shg y÷kajd
fok ,o w;r" wk;=re j tu jif¾ § u 12 jk fYa%Ksh i|yd;a" 2010 jif¾ § 13 jk
fYa%Ksh i|yd;a" thg wkql+, .=re ud¾f.damfoaY ix.%y fol bÈßm;a lr we;'
mdi,aj, iy úYaj úoHd,j, b,a,Sïj,g wkqj w'fmd'i' Wiia fm< ridhk úoHdj
úIh ks¾foaYh 2012 jif¾ § miq úuiqï lrñka ixfYdaOkh lrk ,§' bka miq tu úIh
ks¾foaYhg wod< jk fia tu .=re ud¾f.damfoaY ix.%y fol o kej; ixfYdaOkhg ,la lr
fuu kj .%ka:h ilid we;'
isiqka úiska m%.=K l< hq;= ksmqK;dj,g yd ksmqK;d uÜgïj,g wod< iúia;rd;aul
f;dr;=re fuu .%ka:fhka bÈßm;a fldg ;sfí' fuu f;dr;=re ridhk úoHdj úIhfha
bf.kqï - b.ekaùï wjia:d iïmdokfha § .=rejrekag uy;a fia m%fhdackj;a jkq we;e hs
hkq wmf.a úYajdih hs'
fuu .%ka:h Ndú;hg .ekSfï § .=rejrhd úiska i,ld ne,sh hq;= me;s ;=kla we;' t
kï .=re ud¾f.damfoaY ix.%yh" úIh ks¾foaYh yd ukd j .e<mS ;sîu" th úIhud,dfõ
wfmalaIs; ksmqK;d mdol j úIhud,dfõ o¾Ykh yd oelau uq,a fldg f.k f.dvk`.d
;sîu yd 12 - 13 fYa%Ksj, orejd f.ka wfmalaIs; idOk uÜgu ie,ls,a,g .ksñka th
ilid ;sîu hs' t fyhska fuh fyd¢ka mßYS,kh lsÍu .=re Nj;d l< hq;= w;HjYH
ld¾hhla o" j.lSula o fjhs'
cd;sl wOHdmk wdh;kh by; lS lreKq ;=k u Tn f.a wjOdkhg f.k tau i|yd
w'fmd'i' Wiia fm< fYa%Ksj, b.ekaùï lrk ish¨ u .=reNj;=kag wjYH mqyqKqùï ,nd
§ug o ls%hd;aul ù isà' ksrka;r j meje;afjk fuu mqyqKq ieisj,g wod< .=reNj;=ka
iyNd.s ùu w;sYhska u wjYH lreKla jkafka fuys oelafjk bf.kqï - b.ekaùï uQ,O¾u
yd ls%hdodu jgyd .ekSug tu mqyqKqj uy;a msájy,la jk neúks' úfYaIfhka u mdi,a
mdol we.hSï ls%hd" isiq ksmqK;d j¾Okh i|yd bjy,a lr .ekSug wfmalaId flf¾'
b.ekaùu" úIh lreKqj,g muKla iSud ùu j<ld,ñka" isiqka f.a l=i,;d Tma kexùfï
wNs,dIh bgq lr §ug fï ish¨ ueÈy;a ùï wjYH nj wOHdmk yd we.hSï ld¾hfha
kshef<k wm ish¨ fokd u jgyd .; hq;= fõ'
.=re ud¾f.damfoaY ms<sfh< lsÍfï w;sYh fjfyildÍ ld¾hh bgq lr ,Sug ueÈy;a jQ
cd;sl wOHdmk wdh;kfha Ydia;%Sh wxYj, ks,OdÍka we;=¿ iuia; ld¾h uKav,hg;a"
ndysr j ta i|yd odhl jQ úoaj;a yeu fokdg;a" ud f.a úfYaI ia;=;sh ysñ fõ'
fuu .=re Wmfoia ix.%yh ms<sfh< lsÍfï § ld,h jeh l< yd ;u odhl;ajh
iemhQ cd;sl wOHdmk wdh;kfha úIh úfYaI{hkag;a ndysr iïm;a odhlhkag;a
uf.a ia;=;sh ysñ fõ'
isâks chj¾Ok
iyldr wOHlaI ckrd,a
cd;sl wOHdmk wdh;kh
iv
iïm;a odhl;ajh
^12 fYa%Ksh .=re ud¾f.damfoaY ix.%yh - 2009
13 fYa%Ksh .=re ud¾f.damfoaY ix.%yh - 2010&
úIh iïnkaëlrKh(
ta' ã' wfidal o is,ajd uhd - jHdmD;s kdhl ^ridhk úoHdj&
m%Odk jHdmD;s ks,Odß - cd;sl wOHdmk wdh;kh
t,a' fla' jvqf.a uhd - m%Odk jHdmD;s ks,Odß - cd;sl wOHdmk wdh;kh
tï' ud,kS rd.jdpdß ñh - jHdmD;s ks,Odß - cd;sl wOHdmk wdh;kh
úIhud,d lñgqj (
uydpd¾h tÉ' ã' .=Kj¾Ok - fld<U úYaj úoHd,hh
uydpd¾h ví' ã' ví' ch;s,l - Y%S chj¾Okmqr úYaj úoHd,hh
uydpd¾h tia' mS' oerKsh., - Y%S chj¾Okmqr úYaj úoHd,hh
uydpd¾h wð;a wfífialr - Y%S chj¾Okmqr úYaj úoHd,hh
uydpd¾h lu,a nKavdr .=Kfyar;a - Y%S ,xld újD; úYaj úoHd,hh
uydpd¾h iql=u,S úu,fiak - le<Ksh úYaj úoHd,hh
uydpd¾h fla' ta' tia' m;sr;ak - le<Ksh úYaj úoHd,hh
uydpd¾h iqoka; ,shkf.a - Y%S chj¾Okmqr úYaj úoHd,hh
uydpd¾h cks;d ,shkf.a - le<Ksh úYaj úoHd,hh
uydpd¾h ã' mS' Èidkdhl - fld<U úYaj úoHd,hh
uydpd¾h tï' ã' mS' fldia;d - fld<U úYaj úoHd,hh
uydpd¾h fla' wd¾' wd¾' uydkdu - fld<U úYaj úoHd,hh
wdpd¾h c.;a fm%aupkaø - fudrgqj úYaj úoHd,hh
wdpd¾h ks,aj,d fldaÜgf.a - Y%S chj¾Okmqr úYaj úoHd,hh
v
tÉ' Ô' ta' whsrdx.kS ñh - iqcd;d úoHd,hh" ud;r'
tka' tia' nd,fudayka uhd - l,dm wOHdmk ld¾hd,hh" yegka'
tia' fõ¨ms,af,a fufkúh - yskaÿ úoHd,hh" fld<U 4'
tia' ;sf,hskdoka uhd - yskaÿ ldka;d úoHd,hh" fld<U 6'
Ysfrdañ uqqksodi ñh - hym;a tf`ârdf.a lkHdrduh" kdhllkao'
wd¾' tka' à' nKavdr uhd - O¾urdc úoHd,hh" uykqjr'
mS' Ô' tia' fmruqK uhd - mskakj, uOH uyd úoHd,hh" rUqlalk
nkaÿ, rKisxy uhd - fjia,s úoHd,hh" fnd/,a,'
iS' tka' wkqcd fmf¾rd fuú' - foaúnd,sld úoHd,hh" fnd/,a,'
tï' tka' tia' chiQßh ñh - u,shfoaj nd,sld úoHd,hh" l=reKE.,'
B' ù' mS' O¾ujxY ñh - Ydka; mdjq`M úoHd,hh" ñ,d.sßh'
Nød o is,ajd ñh - Ydka; mdjq`M úoHd,hh" ñ,d.sßh'
tï' ta' mS' uqKisxy uhd - úY%dñl m%' jHd' ks,Odß - cd' w' wdh;kh
à' kd.r;akï uhd - úY%dñl Wm.=re" u' u' ú'" hdmkh'
tka' ;srekdjqlriq ñh - úY%dñl Wm.=re" yskaÿ úoHd,hh" fld<U 4'
tia' wreKdi,ï fuú' - yskaÿ úoHd,hh" ud;f,a
ù' fi,ajrkacka uhd - rdclSh úoHd,hh" fld<U 7'
kS,ldka;s .=Kj¾Ok ñh - úY%dñl ks' w' w'" .d,a,'
fla' mS' t,a' o is,ajd uhd - úY%dñl Wm.=re" ßÉukaâ úoHd,hh" .d,a,'
´' iS' iurisxy ñh - úY%dñl Wm.=re" rdclSh úoHd,hh" fld<U7'
tka' iS' fiakdr;ak ñh - úY%dñl Wm.=re" rdclSh úoHd,hh" fld<U 7'
fla' ã' nkaÿ, l=udr uhd - iyldr m%ldYk flduidßia"
wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j'
fla' ta' ã' Ys%hdks u,a,sld ñh - O¾umd, úoHd,hh" mkaksmsáh'
vi
iïm;a odhl;ajh
^w'fmd'i ^Wiia fm<& ridhk úoHdj
.=re ud¾f.damfoaY ix.%yh ^miq úuiqï l<& 12 iy 13 fYaa%Ks&
úIh iïnkaëlrKh(
ta' ã' wfidal o is,ajd uhd - jHdmD;s kdhl ^ridhk úoHdj&
m%Odk jHdmD;s ks,Odß - cd;sl wOHdmk wdh;kh
t,a' fla' jvqf.a uhd - m%Odk jHdmD;s ks,Odß - cd;sl wOHdmk wdh;kh
tï' ud,skS rd.jdpdß ñh - jHdmD;s ks,Odß - cd;sl wOHdmk wdh;kh
úIhud,d lñgqj (
uydpd¾h wð;a wfífialr - Y%S chj¾Okmqr úYaj úoHd,hh
uydpd¾h ´' ta' bf,afmreu - fmardfoKsh úYaj úoHd,hh
uydpd¾h tia' mS' oerKsh., - Y%S chj¾Okmqr úYaj úoHd,hh
uydpd¾h iqoka; ,shkf.a - Y%S chj¾Okmqr úYaj úoHd,hh
uydpd¾h fla' ta' tia' m;sr;ak - le<Ksh úYaj úoHd,hh
uydpd¾h tï' ã' mS' fldia;d - fld<U úYaj úoHd,hh
uydpd¾h fla' wd¾' wd¾' uykdu - fld<U úYaj úoHd,hh
uydpd¾h tia' fudydkaodia - hdmkh úYaj úoHd,hh
NdId ixialrKh - koS wud chfialr ñh - jHmD;s ks,Odß - cd' w' wd'
ljrh yd mß.Kl ieliSu - wd¾' wd¾' fla' m;srK ñh - cd' w' wd'
fjí wvúh - www.nie.lk
úúO iydh - ux., je,smsáh uhd - cd;sl wOHdmk wdh;kh
moaud ùrj¾Ok ñh - cd;sl wOHdmk wdh;kh
rxð;a ohdjxY uhd - cd;sl wOHdmk wdh;kh
vii
mgqk
msgqj
1'0 wOHCI ckrd,a;=ud f.a mKsjqvh iii
2'0 fmrjok iv
viii
ksmqK;dj 1'0 ( mod¾:fha iajNdjh ks¾Kh lsÍu i|yd bf,lafg%dksl
ieleiau yd Yla;s yqjudre fhdod .kshs'
ksmqK;d uÜgu 1'1 ( mrudKql jHqyh ms<sn| wdlD;s úuiqug ,la lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² WmmrudKq wxY=" iuia:dksl yd úlsrKYS,;dj ms<sn| f;dr;=re bosßm;a lrhs'
² lef;dav lsrKj, ,laIK úia;r lrhs'
² úlsrKYS,S;dj meyeÈ<s lrhs'
² rkam;a mÍlaIdj úia;r lrhs'
² mrudKql wdlD;s ixikaokd;aul j úuid n,hs'
bf,lafg%dakh fm%df
a gdakh kshf
q g%dk
a h
wxY=fõ ixfla;h e p n
² iuia:dksl
tl u mrudKql l%udxlh we;a;d jQ o" fjkia ialkaO l%udxl we;a;d jQ o"
mrudKq tu uQ,øjHfha iuia:dksl f,i ye|skafõ' ^idfmalaI iuia:dksl
ialkaO iy tajdfha idfmalaI iq,n;d iïnkaO .Kkh lsÍï wjYH fkd fõ'&
² kshqla,hsv
fm%dafgdak wxlh iy kshqla,sfhdak wxlh úfYaIs; j olajk ,o mrudKql
m%fNao hs'
kshqla,sfhdak wxlh
fm%dafgdak wxlh X
1
kshqla,hsv j¾.h
² úlsrKYS,S;dj
kHIaáfha ia:dhs;dj Wfoid wia:dhS kHIaá fyda wxY= fyda úiska iajhxisoaO j
úlsrK ksl=;a lsÍu úlsrKYS,S;dj f,i ye¢kafõ' fuu úlsrKj,g úksúo
hdug;a" yd jdhq whkSlrKh lsÍug;a" yels h'
úoHq;a fCIa;%h
;srh È,siSfuka úlsrK
y÷kd .efka'
úlsrKYS,S m%Njh
α lsrK
lsrK
lsrK
γβ
2
² mrudKqj ms<sn| kHIaál wdlD;sh bosßm;aa lsÍug mokï jQ .hs.¾ iy udiavka
f.a mÍlaIKh
f¾pkh lrk ,o
úÿre n,anh
ßla; fmdïmh
;=kS f,day ;yvqj
- wxY= m%Njh
N%uK m%;s§ma; ;srh
N%uK wKaùlaIh
f,â wdjrKh
wm.ukh jQ -lsrK
3
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² mrudKqj ms<sn| j;auka oekqu yd fvda,agka úiska ish jdofhka bÈßm;a l<
lreKq w;r mj;akd fkd .e<emSï idlÉPd lrkak'
² Wm mrudKql wxY= ms<sn| fmr oekqu úuikak'
² mrudKql l%udxlh yd ialkaO l%udxlh ms<sn| fmr oekqu úuikak'
² iuia:dksl y÷kajd fokak'
² idfmalaI mrudKql ialkaOh flfrys idfmalaI iuia:dksl ialkaOh n,mdk
whqre úia;r lrkak'
² mrudKqj ms<sn| f;dïika" ro¾*'â yd fnda¾ bosßm;a l< wdlD;s ms<sn|
lKavdhï.; j idlÉPd lsÍug i,iajkak'
² tu wdlD;s ixika o kd;a u l j úuiq u g ,la lrñka iuQ y idlÉPdjla
fufyhjkak'
4
ksmqK;dj 1'0 ( mod¾:fha iajNdjh ks¾Kh lsÍu i|yd bf,lafg%dksl
ieleiau yd Yla;s yqjudre fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 03 hs'
bf.kqï M, (
² ;rx.hl .=K úia;r flfrk rdYs kï lr tajd w;r in|;d m%ldY lrhs'
² úoHq;a pqïnl ;rx.hla hkq l=ula oe hs myod fohs'
² úoHq;a pqïnl j¾Kdj,sfha úúO mrdi y÷kajd tu mrdij,g wh;a lsrKj,
Ndú; i|yd ksoiqka imhhs'
² WÑ; Wml%u Ndú; lrñka oDYH mrdih ksÍlaIKh lr tys iajNdjh jd¾;d
lrhs'
fu u`.ska
² ixLHd;h wdfrdayKh jk
ms<sfj<g úoHq;a pqïnl ;rx. fm<
.eiaùfuka ,efnk igyk úoHq;a
pqïnl j¾Kdj,sh fõ'
5
² úoHq;a pqïnl j¾Kdj,sfha úúO mrdij,g wh;a lsrKj, m%fhdack
² f¾äfhda ;rx. ( rEmjdyskS" .=jka úÿ,s udOH Tiafia ikaksfõok
lghq;= i|yd fhfoa'
² f¾vd¾ ;rx. ( .=jka yd kdúl moaO;sj, Ndú; flf¾'
² laIqø ;rx. ( laIqø ;rx. W÷kaj, l%shdldÍ;ajh fu u`.ska isÿ fõ'
cx.u ÿrl:kj, Ndú; fõ'
² wfOdarla; ;rx. ( fN!; Ñls;ail m%;sldr lghq;=j, oS fhfoa' ÿria:
md,l ix{d ksl=;a lsÍfï oS yd j¾Kdj,SlaI l%u
u`.ska flfrk úYaf,aIK lghq;=j, oS Ndú; flf¾'
² oDYH ;rx. ( oDIaáh" PdhdrEm Ys,amh fuu mrdifha ;rx. weiqßka
isÿ fõ' j¾Kñ;sl úYaf,aIKfha oS fhfoa'
² mdrcïnq, ;rx. ( úIîc keiSug" uqo,a fkdaÜgq wdosfha fhdod we;s ryiH
ixfla; lshùug fhfoa' j¾Kdj,SlaI úYaf,aIKj,
oS Ndú; flf¾'
² X - lsrK ( X lsrK PdhdrEm .ekSu yd iaMál wdosfha jHqy
yeoEÍfï oS Ndú; flf¾'
² γ - lsrK ( ms<sld i|yd m%;sldr lsÍfï oS Ndú; flf¾'
6
ksmqK;dj 1'0 ( mod¾:fha iajNdjh ks¾Kh lsÍu i|yd bf,lafg%dksl
ieleiau yd Yla;s yqjudre fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
bf.kqï M, (
² wkqhd; whkSlrK Yla;s m%ia;dr weiqßka mrudKqj, bf,lafg%dak m%Odk Yla;s
uÜgïj, yd Wm uÜgïj, meje;au ms<sn| idlaIH bosßm;a lrhs'
² mrudKql yhsârcka j¾Kdj,sfha f¾Ld fY%aKs fnda¾ wdlD;sh uÕska .=Kd;aul
j meyeos,s lrhs'
² hï mrudKqjl msysá bf,lafg%dakhl wkkH;dj Bg wod< lafjdkagï wxl
l=,lfhka úia;r jk nj m%ldY lrhs'
² lafjdkagï wxl y;r u`.ska fokq ,nk f;dr;=re m%ldY lrhs'
² bf,lafg%dakfha ;rx.uh yd wxY=uh iajNdjh WodyrK iys; j úia;r lrhs'
² Yla;sh lafjdkagkSlrKh ùu meyeÈ,s lrhs'
² s yd p ldlaIslj, yev ksrEmKh lrhs'
k
l
² fuu uQ,øjHj, mj;sk ish¨ u wkqhd; whkSlrK Yla;s rEmfha fmkajd we;'
tu wkqhd; whkSlrK Yla;s .Kk mrudKqfõ we;s bf,lafg%dak .Kkg
iudk fõ' wkqhd; whkSlrK Yla;sfha laIKsl jeä ùï flfrys wjOdkh
fhduq l< úg bf,lafg%dak ldKav jYfhka úúO Yla;s uÜgïj, msysgd we;s
nj ;yjqre fõ'
7
² wjfYdaIK j¾Kdj,sh
ksheÈh
wika;;sl f¾Ld j¾Kdj,sh
² úfudapk j¾Kdj,sh
isyska isÿre
iys; ;yvq
m%i
s u
a h
W;af;að; wjia:dfõ
mj;sk jdhq ksheosh
n=5
n=4
n=3
l=656 nm
ndu¾
l=486 nm
l=434 nm
fY%K
a h
s
n=2
r;=
fl
ks,a
d<
,hsudka
fY%K
a h
s 400 500 600 700
;rx. wdhduh$nm
n=1
8
² fnda¾ wdlD;sfha iSud
fnda¾ wdlD;sh u`.ska yhsv%cka mrudKqfjys f¾Ld j¾Kdj,sh úia;r flfrk
w;r wfkl=;a mrudKqj, j¾Kdj,s úia;r l< yelafla o< jYfhks' iDK
wdfrdams; bf,lafg%dak Ok wdfrdams; kHIaáh u; m;s; fkd jk nj
Wml,amkh lrñka t fia fkd jkafka uka oe hs úia;r lsÍu fnda¾ úiska
u`. yer we;' tu ksid yqfola bf,lafg%dakhla hkq kHIaáh jgd mßN%uKh
jk l=vd wxY=jla f,i úia;r lsÍu .eg¨ iy.; fõ'
² s, p, d yd f Wm Yla;s uÜgï'
p 3 6
d 5 10
f 7 14
² ldlaIslj, yev
s ldlaIslh p ldlaIsl
9
² Yla;sh lafjdkagkSlrKh
² mrudKq Yla;sh wjfYdaIKh fyda úfudapkh fyda isÿ lrkafka l=vd ksYaÑ;
Yla;s m%udK f,ig h'
² tu l=vd u ksYÑa ; Yla;s m%udKh lafjdkagï fyj;a f*dafgdak f,i ye¢kafõ'
² ma,dkala f.a jdohg wkqj mod¾:h wjfYdaIKh lrkafka fyda uqodyßkafka
fyda f*dafgdakfha Yla;sh fyda tys mQ¾K .=Kdldrhla jk Yla;s m%udKhls'
Wod - h , 2 h , 3 h , .............
² t neúka Yla;sh lafjdkagkSlrKh ù we;e hs i,lkq ,efí'
² lafjdkagï wxl
² m%Odk lafjdkagï wxlh ^n&
bf,lafg%dakh wh;a m%Odk Yla;s uÜgu fu uÕska ksrEmKh flf¾'
n = 1, 2, 3, ......
ms =
10
mrudKqjl uq,a Yla;s uÜgï ;=fkys mj;sk bf,lafg%dak i|yd
n, l, ml yd ms hk lafjdkagï wxl i;r fhfok wdldrh
m%Odk Woao.
s xY wkqrEm pqïnl neuqï ldlaIslj, m%Odk Yla;s
lafjdkagï lafjdkagï Wm Yla;s lafjdkagï lafjdkagï wxlh mj;sk Wmßu uÜgug wh;a
wxlh wxlh l uÜgu wxlh ml ms bf,lafg%dak Wmßu
n (0 isg n-1 (-l isg +l (+1/2, -1/2 ) .Kk bf,lafg%dak
olajd) olajd) .Kk
1 0 1s 0 + 1$2 2 2
- 1$2
2 0 2s 0 + 1$2 2
- 1$2
1 2p -1 + 1$2
- 1$2
0 + 1$2 6 8
- 1$2
+1 + 1$2
- 1$2
3 0 3s 0 + 1$2 2
- 1$2
1 3p -1 + 1$2
- 1$2
0 + 1$2 6
- 1$2
+1 + 1$2
- 1$2
2 3d -2 + 1$2
- 1$2
-1 + 1$2
- 1$2
0 + 1$2 10 18
- 1$2
+1 + 1$2
- 1$2
+2 + 1$2
- 1$2
11
ksmqK;dj 1'0 ( mod¾:fha iajNdjh ks¾Kh lsÍu i|yd bf,lafg%dksl
ieleiau yd Yla;s yqjudre fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² bf,lafg%dak msÍfï rgdjg wod< uQ,O¾u yd kS;s m%ldY lrhs'
² mrudKql l%udxlh 1 isg 38 olajd uQ,øjHj, jdhq wjia:dfõ mj;sk yqfol,d
mrudKqj, yd whkj, bf,lafg%dak úkHdi iïu; wdldrhg ,shd olajhs'
² Yla;s uÜgïj, yd WmYla;s uÜgïj, ia:dhS bf,lafg%dak úkHdi ie,els,a,g
.ksñka uQ,øjHj, wkqhd; whkSlrK Yla;sj, yd m%:u whkSlrK Yla;sj,
úp,k rgd meyeos,s lrhs'
mrudKql l%udxlh 1-20 olajd uQ,øjHj, m%:u whkSlrK Yla;s úp,k m%ia;drh
12
m%:u whkSlrK Yla;sh$kJ mol-1
mrudKql l%udxlh
² ldKavh II isg III olajd;a ldKavh V isg VI olajd;a hdfï § fmkakqï
flfrk widudkH yeisÍu s2 w¾O msÍu iy p3 w¾O msÍu ksid we;s jk
wu;r ia:dhS;dj fya;= fjhs' d 5 iy d10 bf,lafg%dksl úkHdih o wu;r
ia:dhS;djla fmkakqï lrhs'
13
ksmqK;dj 1'0 ( mod¾:fha iajNdjh ks¾Kh lsÍu i|yd bf,lafg%dksl
ieleiau yd Yla;s yqjudre fhdod .kshs'
ksmqK;d uÜgu 1'5 ( wdj¾;s;d j.=fjys uQ,øjHj,g ysñ ia:dk ks¾Kh lrkq
msKsi tajdfha bf,lafg%dak úkHdih úYaf,aIKh lr
mrudKql .=K bf,lafg%dk a úkHdih yd iïnkaO lrhs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
bf.kqï M, (
² bf,lafg%dak úkHdi mokï lr f.k wdj¾;s;d j.=j f.dvkxjhs'
² uQ,øjH" s, p, d iy f f.dkq hgf;a j¾.SlrKh lrhs'
² s, p iy d f.dkqj,g wh;a uQ,øjH iy 1 isg 18 olajd ldKavj,g wh;a uQ,øjH
y÷kd .kshs'
² wdj¾; Tiafia bÈßhg yd ldKav Tiafia my<g s iy p f.dkqj,g wh;a
uQ,øjH fmkakqï lrk keUqre;d úia;r lrhs'
² TlaislrK wjia:d
² uQ,øjHuh wjia:fõ § ´kE u uQ,øjHl TlaislrK wjia:dj 0 f,i
i,lkq ,nhs'
² TlaislrK wjia:dj hkq uQ,øjHuh wjia:djg idfmalaI j ixfhda.hl
§ mrudKqjl md,kh hgf;a mj;sk bf,lafg%dk
a ixLHdj ms<n
s | ñkquls'
² ixfhda.hl§ uQ,øjHhlg meje;sh yels by< u TlaislrK wxlh tys
ixhqc;d bf,lafg%dak ixLHdjg iudk fõ'
² iuyr uQ,øjHj,g ixfhdað; wjia:dfõ § úp,H TlaislrK wjia:d
;sfí'
14
ns2 np6
18/VIII
1 2
ns ns 2
ns np 1 2
ns np 2 2
ns np3 2
ns np4 2
ns np5
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
15
² úoHq;a iDK;dj
² wKqjl mj;sk nkaOkhl oS bf,lafg%dak ;ud foig wdl¾IKh lr .ekSfï
yelshdj uQ,øjHfhka uQ,øjHhg fjkia fõ' m%udKd;aul j m%ldY l< fuu
yelshdj uQ,øjHhl úoHq;a RK;dj f,i ye|ska fõ'
² úoHq;a RK;dj úúO mßudKj,g wkqj m%ldY lr we;' fmda,ska mßudKhg
wkqj úúO uQ,øjHj, jvd;a iq,n TlaislrK wjia:dj i|yd úoHq;a RK;d
w.h my; j.=fõ oelafõ'
Li Be B C N O F
1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0
Na Mg Al Si P S Cl
0.9 1.2 1.5 1.8 2.1 2.5 3.0
K Ca Ga Ge As Se Br
0.8 1.0 1.6 1.8 2.0 2.4 2.8
Rb Sr In Sn Sb Te I
0.8 1.0 1.7 1.8 1.9 2.1 2.5
Cs Ba Tl Pb Bi Po At
0.7 0.9 1.8 1.9 1.8 2.0 2.2
² fmda,ska mßudKhg wkqj tla tla uQ,øjHh i|yd ksYaÑ; úoHq;a RK;d w.hla
m%ldY lr we;s uq;a hï uQ,øjH mrudKqjl úoHq;a RK;dj tu mrudKqfõ
mßirh ^uqyqïlrKh" wdfrdamKh" TlaislrK wxlh& u; fjkia fõ'
ksoiqka ( yd hk m%fNaoj,§ N ys úoHq;a RK;dj
f,i úp,kh fõ'
² bf,lafg%dak nkaOq;dj
² jdhquh uQ,øjH mrudKqjla tla bf,lafg%dakhla ,nd f.k jdhquh tal iDK
whkhla njg m;a ùfï § isÿ jk Yla;s úm¾hdih fï kñka ye¢kafõ'
² fndfyda uQ,øjHj, m<uq jk bf,lafg%dak nkaOq;dj RK w.hla .kshs' thg
fya;=j tl;= jQ bf,lafg%dakh kHIaál wdfrdamKh u`.ska wdl¾IKh lsÍu hs'
fo jk bf,lafg%dak nkaOq;dj ieu úg u Ok w.hla .kshs' thg fya;=j oekg
u;a RK wdfrdams; whkhlg RK wdfrdams; bf,lafg%dakhla tl;= ù ;sîu hs'
² fo jk yd f; jk wdj¾;j,g wh;a uQ,øjHj, m<uq jk bf,lafg%dak
nkaOq;d
uQ,øjHh Li Be B C N O F
bf,lafg%dak nkaOq;dj$kJ mol -59'6
-1
+66 -26'7 -122 +31 -141 -318
uQ,øjHh Na Mg Al Si P S Cl
bf,lafg%dk
a nkaO;
q dj$kJ mol-1 -53 +67 -30 -135 -60 -200 -364
16
² wdj¾;hla Tiafia jfï isg ol=Kg hdfï oS kHIaál wdfrdamKh jeä jk w;r
mrudKql wrh wvq fõ' t neúka whkSlrKh Yla;sh jeä fõ' tu ksid
wdj¾;hla Tiafia jfï isg ol=Kg hdfï oS legdhk iEoSfï m%jK;dj wvq jk
w;r Tlaisydrlhla f,i ls%hd lsÍfï yelshdj o wvq fõ'
² tfia u wdj¾;hla Tiafia jfï isg ol=Kg hdfï oS wekdhk ieoSfï yelshdj
jeä jk w;r Tlaisldrlhla f,i ls%hd lsÍfï yelshdj o jeä fõ'
² mrudKql wrh
² idudkHfhka kHIaáh yd bf,lafg%dak mj;sk ndysr;u Yla;s uÜgu w;r ÿr
mrudKql wrh f,i i,lkq ,efí'
² tfy;a bf,lafg%dakhla msysgk ia:dkh wúksYaÑ; neúka tys m%;sM,hla f,i
mrudKql wrh m%ldY lsÍu wiSre h'
² t neúka mrudKql wrh úúO wdldrhg w¾: olajkq ,efí'
² wNHka;r Yla;suÜgïj, mj;sk bf,lafg%dak u`.ska ndysr;u bf,lafg%dak
flfrys kHIaáh olajk wdl¾IKhg ndOd muqKqjkq ,efí' fuu n,mEu
zksjdrl wdprKhZ kï fõ'
² kHIaáfha we;s fm%dafgdak u`.ska bf,lafg%dak j,dj wdl¾IKh flf¾' fuu
wdl¾IKfha yd ksjdrl wdprKfha iuia; n,mEu ziM, kHIaál wdfrdamKhZ
f,i ye¢kafõ'
² mrudKql wrh yd whkSlrKh Yla;sh flfrys ksjdrl wdprKh n,mdhs'
² iyixhqc wrh
² f,dayl wrh
² f,dayl oe,sfia we;s hdno legdhk kHIaá folla w;r we;s ÿßka yß wvla
f,dayl wrh fõ'
d
f,dayl wrh } d/2
17
² whksl wrh
² whk f.da,dldr he hs yd ksYaÑ; m%udKhlska hq;= he hs Wml,amkh lr
>k iaMálhl mj;sk whkhlg mjrkq ,nk wrh whksl wrh hs' >k
iaMálhl wka;¾ kHIaál ÿr ks¾Kh lsÍug x - lsrK új¾;kh fhdod
.; yels h' wka;¾ kHIaál ÿr wkqj whksl wrh .Kkh l< yels h'
² idudkHfhka iDK whkhlg tys WodiSk mrudKqjlg jvd úYd, whksl
wrhla mj;sk w;r Ok whkhlg tys WodiSk mrudKqjg jvd l=vd whksl
wrhla mj;S'
² tajdfha bf,lafg%dk
a úkHdi ,shd" wjika jYfhka bf,lafg%dk
a msreKq WmYla;s
uÜgu y÷kd .kakg fhduq lrkak'
18
ksmqK;dj 2'0 ( mod¾:fha .=K iu`. jHqyh yd nkaOk iïnkaO lr olajhs'
ksmqK;d uÜgu 2'1 ( mod¾:fha jHqyh yd .=K ks¾Kh lrkq msKsi nyq mrudKql
moaO;sj, mj;akd m%d:ñl wka;¾l%shd úYaf,aIKh lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² mrudKqjl ldlaIsl w;sÉPdokh ùfuka iyixhqc nkaOk iEfok nj m%ldY
lrhs'
² ixhqc;d nkaOk jdoh bosßm;a lrhs'
² nkaOkhg iïnkaO mrudKqj, úoHq;a RK;d fjki wkqj tajd ks¾O%eùh
iyixhqc nkaOk" O%eùh iyixhqc nkaOk iy whksl nkaOk f,i fjka
lrhs'
² odhl nkaOk iy f,dayl nkaOk we;s jk wdldrh meyeos,s lrhs'
whksl nkaOk
² úoHq;a RK;d fjki wêl mrudKq hq.,hla w;r nkaOkhla we;s ùfï oS tla
mrudKqjl ixhqc;d bf,lafg%dak fjk;a mrudKqjlg ,nd oS we;s jk Ok yd
RK whk w;r yg .kakd iaÓ;s úoHq;a wdl¾IKh whksl nkaOkhla f,i
ye|skafõ'
² >k wjia:dfõ mj;sk fidaähï laf,darhsâ ie,el+ úg tys whk" iaÓ;s úoHq;a
f,i wdl¾IKh ù ksYaÑ; rgdjlg weisÍ mj;S' t neúka whksl ixfhda.hla
>k wjia:dfõ mj;sk úg whkj,g ip,kh ùfï yelshdj ke;' wxY= msysá
ia:dkj, u isg lïmkh ùu muKla isÿ fõ' fï wkqj whksl iaMálhla
úoHq;h ikakhkh fkd lrhs'
² øj wjia:dfõ mj;sk fidaähï laf,darhsâ ie,el+ úg whk fjka j mj;S'
whksl ixfhda.hla ú,Sk wjia:dfõ mj;sk úg whkj,g ip,kh ùfï
yelshdj mj;sk neúka úoHq;h ikakhkh lrhs'
19
kso ( mQ¾K whksl nkaOkh O%eùlrKhla fkdue;
hï m%udKhlg iyixhqc
,laIK fmkakqï lsÍu
² legdhkh ( m%udKfhka l=vd ùu
by< wdfrdamKhlska
hqla; ùu fyda by; O%eùlrK n,h jeä h'
lreKq fol u
² wekdhkh ( m%udKfhka úYd, ùu
by< wdfrdamKhlska O%ejKYS,;
S dj jeäh' ^úlD;s
hqla; ùu fyda by; ùug fyda O%eùlrKhg ,la
lreKq fol u úh yels h'&
² ksoiqka ( AgF, AgCl, AgBr iy AgI j, whksl .=K my; mßos úp,kh fõ'
MCO3 MO + CO2
ldKavh O2- yd CO2 f,i ì|S hdug M2+ whkfha
O%eùlrK n,h n,mdkq ,efí' II ldKavfha legdhkj,
O%eùlrK n,h Be>Mg>Ca f,i úp,kh fõ' tu ksid fo jk
ldKavfha ldnfkagj, ;dm úfhdack WIaK;ajh
BeCO3< MgCO3< CaCO3 f,i úp,kh fõ'
iyixhqc nkaOk
² nkaOk bf,lafg%dak hq., mrudKq folg u fmdÿ jk mßos ;nd .ekSfuka
iyixhqc nkaOk iEfoa' iyixhqc nkaOk iE§fï § mrudKql ldCIsl
w;sÉPdokh ùu isÿ fõ'
² iyixhqc f,i nkaOkh jQ mrudKq folla w;r úoHq;a iDK;d fjki Y=kH
kï th ks¾O%eùh iyixhqc nkaOkhla f,i ye¢kafõ' t fia fkd jk iyixhqc
nkaOk O%eùh iyixhqc nkaOk fõ'
20
² tlir bf,lafg%dak hq.,la mj;sk mrudKql ldlaIslhla fjk;a mrudKqjl
ixhqc;d ljpfha ysia ldlaIslhla iu`. w;sÉPdokfhka nkaOkhla iEosh yels
h' fu f,i iEfok nkaOkh odhl nkaOkh f,i y÷kajkq ,efí' fuys oS
tlir bf,lafg%dak hq.,h fokq ,nk m%fNaoh odhl ldKavh ^¨úia Niaauh&
f,i o nkaOkh iEoSu i|yd bf,lafg%dak ,nd .kakd m%fNaoh m%;s.%dyl
ldKavh ^¨úia wï,h& f,i o y÷kajkq ,efí'
ksoiqka ( + - + -
fyda
f,dayl nkaOkh
bf,lafg%dak ihqr
21
ksmqK;dj 2'0 ( mod¾:fha .=K iu`. jHqyh yd nkaOk iïnkaO lr olajhs'
ksmqK;dj uÜgu 2'2 ( iyixhqc wKqj," O%eùh iyixhqc wKqj, yd ir, whk
ldKavj, yev úYaf,aIKh lrhs'
ld,Éfþo ( 10 hs'
bf.kqï M, (
² iq,n j yuq jk yd Wmßu jYfhka mrudKq oyhla olajd wvx.= iyixhqc
wKqj, yd whk ldKavj, ¨úia jHqy w|shs'
² ixhqc;d ljp bf,lafg%dak hq., úl¾IK jdoh fhdod .ksñka iyixhqc
wKqj, yd whk ldKavj, uOH mrudKqj jgd tu bf,lafg%dak hq.,a osYdk;
jk wkaou yd wKqfõ$whkfha cHdñ;sl yevh mqfrdal:kh lrhs'
² WÑ; WodyrK weiqfrka sp, sp2 yd sp3 uqyï
q lrKh we;s jk wkaou úia;r lrhs'
² fok ,o wKqjlg fyda whk ldKavhlg fyda meje;sh yels ish¨ u iïm%hqla;
jHqy we| tajdfha ia:dhS;dj ixikaokd;aul j úuiqug ,la lrhs'
² mrudKql ldlaIslj, f¾Çh yd md¾Yaúl w;sÉPdokh wdY%fhka yd
nkaOkj, iajNdjh úia;r lrhs'
²×
²²
c, wKqfõ ¨úia jHqyh H O H
²²
²² –
ksoiqk 2 ( Cl- whkh i,luq'
²²
²²
Cl
²²
H
××
+
H
²×
H
²×
22
² ¨úia jHqyhla u`.ska wKqjl mrudKq iïnkaO ù mj;sk wdldrh ms<sn|;a"
ixhqc;d ljpj, mj;sk bf,lafg%dak ixLHdj ms<sn|;a" nkaOkj, iajNdjh
ms<sn|;a" f;dr;=re ,efí' tfy;a yev ms<sn| f;dr;=re ¨úia jHqyfhka m%ldY
fkd fõ' wKqjl uOH mrudKqj jgd msysá σ nkaOk bf,lafg%dak hq.,a .Kk
yd tlir hq.,a .Kk ¨úia jHqyfhka ,nd f.k ixhqc;d ljp bf,lafg%dak
hq.,a úl¾IK jdoh ^VSEPR& Ndú;fhka wKqj, yev mqfrdal:kh l< yels h'
f¾Çh
;,Sh ;%sfldaKdldr
wIag;,Sh
p;=ia;,Sh
uOH mrudKqj jgd ;sfnk bf,lafg%dak hq.,a .Kk wkqj
tajd wjldYfha osYdk; jk wdldrh
4 0
p;=ia;,Sh
4 3 1 p;=ia;,Sh
;%sfldaKdldr msróvh
2 2
fldaKsl
23
bf,lafg%dak hq., hq.,a ilia jk wKqfõ yevh
tl;=j nkaOk tlir wkaou
4 1 iS-fida
5 3 2 ;%shdk;s T - yevh
oaú msrñãh
2 3 f¾Çh
6 0 wIag;,Sh
6 5 1 wIag;,Sh iup;=ri%dldr
msróãAh
4 2 ;,Sh
iup;=ri%dldr
²² ²²
O+ +O
²² ²² ²²
²²
²O O
²²
²O O
²²
² ²² ² ²²
24
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² my; i|yka wKqj,$whkj, ¨úia jHqy we| cHdñ;sl yev ks¾Kh lsÍug
Wmfoia fokak' ^fjk;a WÑ; ksoiqka o bosßm;a l< hq;= h'&
BeCl2, BF3, CH4, NH3, H2O, PCl3, NH4+, SF6, SF4, ClF3, XeF2, IF5, XeF4
25
ksmqK;dj 2'0 ( mod¾:fha .=K iu`. jHqyh yd nkaOk iïnkaO lr olajhs'
ksmqK;d uÜgu 2'3 ( mod¾:fha jHqyh yd .=K ks¾Kh lrkq msKsi úúO moaO;s
;=< mj;sk oaú;shsl wka;¾l%shd úYaf,aIKh lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² O%eùlrKh" oaúO%ej >Q¾Kh yd O%ejKYS,S;dj hk ixl,am WÑ; WodyrK f.k
yer olajñka úia;r lrhs'
² úIh ks¾foaYhg we;=<;a oaú;shsl wka;¾l%shd j¾. WÑ; ksoiqka f.kyer
olajñka úia;r lrhs'
² hï øjHhl mj;akd oaú;shsl wka;¾l%shdj, iajNdjh yd tu øjHfha fN!;sl
.=K w;r iïnkaO;d biau;= lrhs'
ksoiqka (
Cl − δ Be+ δ Cl − δ
26
oaú;shsl wka;¾l%shd
wKq w;r mj;akd ish¨ u j¾.j,g wh;a wka;¾ wKql wka;¾ls%hd fmdÿfõ
jeka vz jd,aia wka;¾ls%hd f,i ye¢kafõ' fuu wka;¾ls%hd wdldr mylg j¾.
l< yels h'
² whk - oaúO%ej wka;¾l%shd
² oaúO%ej - oaúO%ej wka;¾l%shd iy yhsv%cka nkaOk
² whk - fma%aß; oaúO%ej wka;¾ls%hd
² oaúO%ej - fma%ß; oaúO%ej wka;¾l%shd
² wmlsrK ^,kavka& n,
Wod - .......
......
² yhsârcka nkaOk
*a¨fjdÍka$laf,daÍka$khsÜrcka jeks tlir bf,lafg%dak hq.,la fyda hq.,a
lssysmhla fyda iys; úoHq;a RK mrudKqjlg (X) iyixhqc j ne÷Kq yhsârcka
mrudKqjla yd *a¨fjdÍka$laf,daÍka$khsÜrcka jeks tlir bf,lafg%dk
a hq.,la
fyda hq.,a lssysmhla fyda iys; fjk;a úoHq;a RK mrudKqjla (Y) w;r yg
.kakd úfYaI wdldrhl bf,lafg%dksl wka;¾ls%hdjla yhsârcka nkaOkh
f,i ye¢kafõ' fuu wka;¾ls%hdj my; mßÈ oelaúh yels h'
27
nkaOk j¾.h nkaOk Yla;sh$ kJ mol-1
yhsârcka nkaOk 10 - 40
fjk;a wka;¾ wKql n, 0'1 - 10
F
ksoiqka -
..
...
....
...
(i) HF
H.
H
H
....
...
F
yhsârcka nkaOk
F
(i) H2O
yhsvc
% ka nkaOk
28
² whk - fm%aß; oaúO%ej wka;¾ls%hd
whkhla jeks wdfrdams; wxY=jla" wdfrdamKhla rys; ks¾O%eùh wKqjla ^Wod-
WÉp jdhq wKqjla& wdikakfha we;s úg mrudKqfõ fyda wKqfjys
bf,lafg%dak j,dj úlD;s fõ'
ksoiqk - c,Sh fmdgEishï whvhsâj, Èh l< I2 u`.ska I3- whk we;s ùu'
29
ksmqK;dj 2'0 ( mod¾:fha .=K iu`. jHqyh yd nkaOk iïnkaO lr olajhs'
ksmqK;d uÜgu 2'4 ( mod¾:fha >k wjia:dfõ jHqyh tajdfha fN!;sl .=K yd fl fia
iïnkaO fõ oe hs úYaf,aIKh lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï-b.ekaùï l%shdj,sh (
² ;ekqï tall l%uj;a rgdjlg tlsfkl iïnkaO ùfuka ks¾udKh jQjla
cd,hla fyj;a oe,sila f,i ye|skafõ'
² úêu;a rgdjlska hq;= ùu yd kej; kej; fhfok uQ,sl tallhlska
ks¾udKh ù meje;Su oe,siaj, fmdÿ ,laIKhla fõ'
² oe,sia wdldrfha jHqy iys; úúO øjH iajNdjfha mj;S'
² mrudKq fyda wKq fyda whk fyda l%uj;a rgdjlg ilia jQ cd, iys;
øjH we;'
² cd,uh mod¾:j, ;ekqï tallh wkqj tajd my; mßos j¾. l< yels h'
² iu mrudKql cd, ² O%eùh wKql cd,
² úIu mrudKql cd, ² whksl cd,
² ks¾O%eùh wKql cd,
² cd,uh mod¾:j, ;ekqï tallfha iajNdjh wkqj cd,h f.dvkeÕSfï
oS we;s lr .kakd ne|Sï úúO fõ'
² cd,h f.dvkeÕSfï oS we;s lr .kakd ne|Sïj, iajNdjh" cd,fha
fN!;sl .=K flfrys n,mdhs'
² iu mrudKql oe,si
² iucd;Sh mrudKqj,ska f.dvkeÕS we;s oshuka;s yd ñksrka oe,sia iu
mrudKql cd, i|yd ksoiqka fõ'
1.54 0A
1.41 0A
} 3.35 0A
30
² úIu mrudKql oe,si
² úIucd;Sh mrudKqj,ska f.dvkeÕS we;s is,slka vfhdlaihsâ úIu
mrudKql oe,si i|yd ksoiqkla fõ'
31
² O%eùh wKql oe,si
² O%eùh wKqj,ska f.dvkeÕS we;s whsia O%eùh wKql cd,hla i|yd ksoiqkls'
² O%eùh wKql cd, f.dvkeÕS we;af;a iaÓr oaúO%ej-iaÓr oaúO%ej w;r we;s
lr .kakd wdl¾IK n, uÕska O%eùh wKq tlsfkl ne|Sfuks'
² O%eùh wKql cd,j,ska ks¾ñ; øjH O%eùh ødjl ;=< Èh ùug jeä
keUqrejla olajk w;r ip, bf,lafg%dak fkdue;s ksid úoHq;h
ikakhkh fkd lrhs'
² iaÓr oaúO%ej-iaÓr oaúO%ej wdl¾IK n,j,ska ^fyda yhsârcka nkaOkj,sk&a
ne÷Kq wKqj,ska iukaú; O%eùh wKql cd,j,ska ks¾ñ; øjH ks¾O%eùh
wKql cd,j,ska ks¾ñ; øjHj,g idfmalaI j by< oeä njlska yd by<
øjdxl$;dmdxlj,ska hqla; fõ'
² whksl oe,si
² fidaähï whk yd laf,darhsâ whkj,ska ieÿï ,;a fidaähï laf,darhsâ
whksl oe,si$cd, i|yd ksoiqkls'
Na+ Cl-
rEmh 2'4'6 ( fidaähï laf,darhsâj, oe,si ieleiau
² whksl cd,j,ska hqla; øjH O%eùh ødjl ;=< osh ùug keUqrejla
olajhs'
32
² whksl cd,j,ska iukaú; øjHj, o ip, bf,lafg%dak fkdue;s
neúka >k wjia:dfõ oS úoHq;h ikakhkh fkd lrhs'
² whksl cd,j,ska iukaú; øjH ú,Sk l< úg yd ødjK .; l<
úg ip, whk mj;sk ksid úoHq;h ikakhkh lrhs'
² f,dayl oe,si i|yd 2'1 n,kak'
33
ksmqK;dj 3'0 ( ridhksl .Kkh ksje/os j isÿ lrhs'
ksmqK;d uÜgu 3'1 ( wKq yd mrudKq iïnkaO fN!;sl rdYs fhdod .ksñka
ridhksl iQ;% f.dv kexùu yd wod< ksh; wdYs;
% .Kkh isÿ
lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² wej.dâfrda ksh;h ^L& yd *erfâ ksh;h ^F& w.h yd tall iys; j m%ldY
lrhs'
² wej.dâfrda ksh;h yd *erfâ ksh;h iïnkaO .Kkh isÿ lrhs'
² ixhq;sh hkak w¾: olajhs'
² ialkaO Nd.h" mßud Nd.h yd ujq, Nd.h w¾: olajhs'
² ialkaO Nd." mßud Nd. yd ujq, Nd. wdY%s; .eg¨ úi|hs'
² ujq,$mßud weiqßka m%ldYs; ixhq;sh idkaøKh jYfhka y÷kajhs'
² ialkaO$ialkaO" ialkaO$mrsud yd ujq,$mßud weiqßka yd m%ldYs; ixhq;s w;r
in|;d u;= lrhs'
² ialkaO$ialkaO" ialkaO$mßud" ujq,$mrsud yd ujq,$ialkaO weiqßka ixhq;sh
.Kkh lr m%ldY lrhs'
² m%;sY; ixhq;s okakd úg wdkqNúl iq;%h o" wdkqNúl iQ;%h yd idfmalaI wKql
ialkaOh okakd úg wKql iQ;%h o ks¾Kh lrhs'
34
² ujq,$mßud weiqßka m%ldYs; ixhq;sh idkaøKh f,i y÷kajkq ,efí'
² A yd B ñY%Khl oS
A ialkaOh
A j, ialkaO Nd.h }
A ialkaOh + B ialkaOh
A mßudj
A j, mßud Nd.h } A yd B ñY%Kfha uq`M mßudj
A ujq, .Kk
A ujq, Nd.h }
A ujq, .Kk + B uq`M ujq, .Kk
² fldgia ñ,shkhlska fldgia .Kkla (ppm) f,i m%ldYs; ixhq;hs } Nd.h×106
² fldgia ì,shkhlska fldgia .Kkla (ppb) f,i m%ldYs; ixhq;sh } Nd.h×109
ksoiqk ( ødjKhl Fe3+ ixhq;sh 1'5 ppm f,i m%ldY lr we;' tu ixhq;sh
>k fvis ógrhg ujq,j,ska m%ldY lrkak'
1'5 ppm = 1'5 mg dm-3
35
² m%;sY; ixhq;sh
K j, ialkaO m%;sY;h }
Mn j, ialkaO m%;sY;h }
O j, ialkaO m%;sY;h }
wdkqNúl iQ;%h ( ixfhda.hl ixhq;sh yd tl`. jk mßos jQ ta ta mrudKq ixLHd w;r ir,
u mQ¾K ixLHd;aul wkqmd;h fmkakqï lrk iQ;%h tys wdkqNúl iQ;%h
kï fõ'
ksoiqka ( fnkaiSkaj, wdkqNúl iQ;%h CH fõ'
wKql iQ;%h ( ixfhda.hl wKqjl we;s ta ta uQ,øjH mrudKq ixLHdj kshu jYfhka
fmkakqï lrk iQ;%h wKql iQ;%h fõ'
ksoiqka ( fnkaiSkaj, wKql iQ;%h C6H6 fõ'
ixfhda.hl idfmalI a wKql ialkaOh yd idfmalI
a wdkqNúl iQ;% ialkaOh
w;r wkqmd;h mQ¾K ixLHdjla fõ'
idfmalaI wKql ialkaOh
}n
idfmalaI wdkqNúl iQ;% ialkaOh
wKql iQ;%h } ^wdkqNúl iQ;%h&n
ksoiqk (
ldnksl ixfhda.hl ialkaOh wkqj C- 48.12 % la o H - 8.32 % la o N- 21.20 %
la o wvx.= fõ' b;sßh Tlaiscka fõ'
I& ixfhda.fha wdkqNúl iq;%h ks¾Kh lrkak'
^II& idfmalaI wKql ialkaOh 155 kï ixfhda.fha wKql iQ;%h ks¾Kh
lrkak'
H = 1.01, C = 12.00, N = 14.00, O = 16.00
C, Hiy N ialkaO m%;sY;j, tl;=j = 48.12+ 8.32+21.20 = 77.64%
t neúka O ys ialkaO m%;sY;h = 100 - 77.64
= 22.36%
ixfhda.h 100 g ie,elSfuka
C H N O
ialkaO wkqmd;h 48'12 ( 8'32 ( 21'20 ( 22'36
ujq, wkqmd;h 48'12 ( 8'32 ( 21'20 ( 22'36
12'00 1'01 14'00 16'00
4'01 ( 8'32 ( 1'51 ( 1'40
ujq, w;r ir, 4'01 ( 8'32 ( 1'51 ( 1'40
wkqmd;h 1'40 1'40 1'40 1'40
^l=vd u ixLHdfjka fnoSfuka&
2'9 ( 5'9 ( 1'1 ( 1
ujq, w;r ir,
mQ¾K ixLHd;aul 3 ( 6 ( 1 ( 1
wkqmd;h
36
wdkqNúl iQ;%h C3H6NO
idfmalaI wdkqNúl iQ;% ialkaOh = 3(C) + 6(H) + 1(N) + 1(O)
= 3(12) + 6(1) + 1(14) + 1(16)
= 72
ixfhda.fha idfmalaI wKql ialkaOh = 155
tu ksid n = 155/72
= 2.15
n hkq mQ¾K ixLHdjla jk neúka n } 2
tu ksid wKql iQ;%h = (C3H6NO)n
= (C3H6NO)2
= C 6H 12N 2O 2
² isik
q a lKavdhïj,g fnod wej.dâfrda ksh;h yd merfâ ksh;h ms<n
s | f;dr;=re
idlÉPd lsÍug fhduq lrjkak'
² tajd wdY%s; ir, .eg¨ bosßm;a lrñka isiqkag wNHdi lsÍug i,iajkak'
² moaO;sj, wvx.= oE ms<sn| m%udKd;aul f;dr;=re úúO wdldrj,ska isiq
lKavdhïj,g bosßm;a lrkak'
² ialkaO Nd.h" mßud Nd.h fyda ujq, Nd.h WÑ; mßos fhdod f.k tu moaO;sj,
ixhq;s m%ldY lsÍug fhduq lrjkak'
² pph, ppt, ppm wdosh WÑ; mßos f;dard .ksñka ixhq;sh m%ldY lsÍug fhduq
lrkak'
² m%;sY; ixhq;s ,nd oS we;s úfgl ixfhda.j, wdkqNúl iQ;% yd wKql iQ;%
ksjeros j ,nd .ekSug fhduq lrkak'
² ixhq;sh .Kkh lsrSu yd iïnkaO .eg¨ isiq lKavdhïj,g ,nd fokak'
37
ksmK
q ;dj 3 ( ridhksl .Kkh lsßïj, fhfohs'
ksmqK;dj uÜgu 3'2 ( ;=,s; ridhksl iólrK wdYs%; .Kkh lsßïj, fhfohs'
ld,Éfþo ( 09 hs'
bf.kqï M, (
² ialkaO iy wdfrdamK ixia:s;sh ie,els,a,g .ksñka" ridhksl iólrKhl
;=,s;;dj mÍlaId lrhs'
² § we;s kHIaál m%;sls%hd ;=,kh lrhs'
² fidaÈis l%uh yd TlaislrK$TlaisyrK w¾O m%;sl%shd weiqßka iólrK ;=,kh
lrhs'
² Ndrñ;sl l%uh iïnkaO .eg¨ úi|hs'
² i,af*aÜ whk ødjKhl idkaøKh Ba2+ whk Ndú;fhka mßlaIKd;aul j
;SrKh lrhs'
(ii) bf,lafg%dk
a yqjudrej ;=,;
s jk mßÈ wod< mrudKq bÈßfhka ix.=Kl fhdokak'
38
² TlaislrK$TlaisyrK w¾O m%;sls%hd weiqßka m%;sl%shd ;=,kh lsÍu
39
ksmqK;dj 4' 0 ( mod¾:fha jdhq wjia:dfõ yeisÍu úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 4'1 ( mod¾:j,g wdfõKsl ,dlaIKsl úia;r lsÍu i|yd mod¾:fha
m%Odk wjia:d ;=fkys wxY= ieleiS we;s wdldrh fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 01 hs'
bf.kqï M, (
² mod¾:fha m%Odk wjia:d jk >k" øj yd jdhqj, wxY= ieleiau úu¾Ykh lrhs'
² wxY= ieleiau weiqßka >k" øj yd jdhqj, mßudj" >k;ajh" yevh iy iïmSvH;dj
hk .=K ixikaokh lrhs'
>k øj jdhq
mrsudj ksYÑ
a ; hs' ksYÑ
a ; hs' wka;¾.; n÷fka
mßudj w;a lr .kshs'
yevh ksYÑ
a ; hs' wka;¾.; n÷fka wka;¾.; n÷fka
yev w;a lr .kshs' uq`M mßudj w;a lr
tfy;a n÷fka uq`M .ksh's
mßudj mqrd jHdma;
fkd fõ'
>k;ajh by< w.hla .ksh's by< w.hla .ksh's my< w.hla .ksh's
40
ksmqK;dj 4' 0 ( mod¾:fha jdhq wjia:dfõ yeisÍu úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 4'2 ( ;d;a;aúl jdhqj, yeisÍï rgd úia;r lsÍu i|yd mßmQ¾K
jdhq ms<sn| wdlD;sh fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
bf.kqï M, (
² mrsmQ¾K jdhq iólrKh m%ldY lr tys mo y÷kajhs'
² mrsmQ¾K jdhqjla úia;r lrhs'
² fndhs,a" pd,aia yd wej.dâfrda kshu m%ldY lrhs'
² mßmQ¾K jdhq iólrKh weiqfrka fndhs,"a pd,aia yd wej.dâfrda kshu jHq;m
a kak
lrhs'
² jdhqjl ujq,sl mßudj mÍCIKd;aul j ks¾Kh lr jd¾;d lrhs'
² mßmQ¾K jdhq iólrKh wdY%s; .eg¨ úi|hs'
PV = k (fyda fyda )
41
^fyda V = kT fyda V αT &
t kï ksh; mSsvkhla hgf;a mj;sk ksh; jdhq ialkaOhl mßudj" jdhqfõ
ksrfmalaI WIaK;ajhg wkqf,dau j iudkqmd;sl fõ' ^pd,aia kshuh&
² ujq,sl mßudj
jdhqjl ujq,sl mrsudj hkq jdhqfõ ujq, tll mßudj hs' jdhqjl ujq,sl
mßudj WIaK;ajh yd mSvkh hk fN!;sl rdYs fol u u; úp,kh fõ' ta
wkqj 0 0C yd 1'0 atm ;;a;aj hgf;a ´kE u jdhq ujq,hl mßudj iïu;
WIaK;ajfha yd mSvkfha § tu jdhqfõ ujq,sl mßudj f,i w¾: olajhs'
fhduq lrjkak' ( ).
42
ksmqK;dj 4' 0 ( mod¾:fha jdhq wjia:dfõ yeisÍu úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 4'3 ( ;d;a;aúl jdhqj, yeisrSu úia;r lrkq msKsi jdhq ms<sn|
pd,l wKql jdoh fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² jdhq ms<sn| wKql pd,l jdofha Wml,amk i|yka lrhs'
² wKql pd,l iólrKh m%ldY lr tys mo y÷kajhs'
² jdhqj, úirKh i|yd n,mdk idOl úia;r lrhs'
² uelaiafj,a-fnda,Üiaudka jl% uÕska jdhq ms<sn| bosßm;a lr we;s f;dr;=re
úia;r lrhs'
P= mSvkh
V= jdhqfõ mßudj
m= jdhq wxY=jl$wKqjl ialkaOh
N= uq`M jdhq wxY=$wKq ixLHdj
= j¾. uOHkH fõ.h
1" 2"'''''''' N olajd jdhq wxY=j, fõ. ms<sfj<ska c1, c2, ......, cN kï
uOHkH fõ.h }
43
² hï j¾.hl wKq" fjk;a j¾.hl wKq wka;¾.; jQ wjldYhla mqrd jHdma; ùu
úirKh f,i ye|skafõ'
ksoiqka ( .kaOhlska hq;a øjHhla ldurhl ;enQ úg tu .kaOh ldurh mqrd
taldldr j jHdma; jk f;la úirKh ùu isÿ fõ'
fõ.h$ m s-1
44
ksmqK;dj 4'0 ( mod¾:fha jdhq wjia:dfõ yeisÍu úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 4'4 ( jdhq ñY%Khl yeisÍu ú.%y lsÍug fvda,agkaf.a wdxYsl
mSvk kshuh Ndú; lrhs'
ld,Éfþo ( 03 hs'
bf.kqï M, (
² wdxYsl mSvkh hkak y÷kajd" fvda,agkaf.a wdxYsl mSvk kshuh m%ldY lrhs'
² mßmQ¾K jdhq iólrKh weiqßka fvda,agka f.a wdxYsl mSvk kshuh jHq;amkak
lrhs'
² fvda,agka f.a wdxYsl mSvk kshuh wdY%s; .eg¨ úi|hs'
B jdhqj i|yd
45
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² jdhqf.da,h úúO jdhqj, ñY%Khla nj isysm;a lr jdhqf.da,Sh mSvkh flfrys
tla tla ix>gl jdhqfõ odhl;ajh fl n÷ o hkak ms<sn| nqoaê l,ïnk
idlÉPdjla fufyhjkak'
² mka;sh lKavdhï lr my; i|yka wdldrfha ir, .eg¨ úie|Sug fhduq
lrkak'
² jdhq ñY%Khl tla tla ix>gl jdhqfõ wdxYsl mSvk oS we;s úg jdhq ñY%Kfha
ixhq;sh yd uq`M mSvkh ks¾Kh lsÍu
² jdhq ñY%Khl uq`M mSvkh yd ixhq;sh oS we;s úg tla tla jdhqfõ wdxYsl
mSvk ks¾Kh lsÍu
² jdhq ñY%Khl uq`M mSvkh yd wdxYsl mSvk oS we;s úg ixhq;sh ks¾Kh
lsÍu'
^ PA = A jdhqfõ ujq, Nd.h x P total &
46
ksmqK;dj 4'0 ( mod¾:fha jdhq wjia:dfõ yeisÍu úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 4'5 ( ;d;a;aúl jdhq i|yd fhÈh yels jk fia mßmQ¾K jdhq
iólrKh i|yd isÿ l< ixfYdaOk úYaf,aIKh lrhs'
ld,Éfþo ( 02 hs'
bf.kqï M, (
² iïmSvH;d idOlh w¾: olajd ;d;aúl yd mßmQ¾K jdhq iïnkaO j tu w.h
úp,kh jk wkaou m%ia;dßl j bosßm;a lrhs'
² ;d;a;aúl jdhq" mßmQ¾K jdhq yeisÍfuka wm.ukh ùug fya;= pd,l wKql
jdofha Wml,amk Wmqgd olajñka úia;r lrhs'
² ;d;a;aúl jdhq mßmQ¾K yeisÍfuka olajk wm.uk i|yd ixfYdaOk we;=<;a
lr ilia l< iólrKhla f,i jeka v' jd,aia iólrKh bosßm;a lrhs'
z hkq iïmSvH;d idOlh fõ' mßmQ¾K jdhq i|yd z } 1 fõ' tfy;a ;d;a;aúl
jdhq i|yd fuu w.h ksh;hla fkd jk nj mÍlaIKd;aul f;dr;=re u`.ska
fy<s ù we;'
² WIaK;ajh 273 K ys oS úúO jdhq i|yd PV .=Ks;hg tosß j P ys m%ia;drh
mßmQ¾K jdhq
² wvq mSvk ;;a;aj hgf;a ;d;a;aúl jdhq" mßmQ¾K yeisÍug <`.d jk nj fuu
m%ia;drhg wkqj meyeos,s fõ'
² úúO WIaK;ajj, oS yhsârcka jdhq ujq,hla i|yd Pg tÈß j PV/RT w.h i|yd
47
m%ia;drh
PV/RT
203 K
1.8 293 K
1.4 673 K
P } mSvkh
V } mßudj
n } øjH ^ujq,& m%udKh
R } id¾j;% jdhq ksh;h
T } ksrfmalaI WIaK;ajh
a yd b hkq ;d;a;aúl jdhq i|yd ksh;h^jeka v' jd,aaia ksh;& fõ'
48
ksmqK;dj 5'0 ( tka;e,ams fjkia ùï yd tkafg%dms fjkia ùï úu¾Ykh
lrñka ridhksl moaO;sj, ia:dhS;dj yd úm¾hdi isÿ ùug
we;s yelshdj ms<sn| fm/hSï lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² moaO;sh" mßirh" udhsu" ixjD; moaO;sh" újD; moaO;sh yd tal,s; moaO;sh w¾:
olajhs'
² tka;e,amsh iy tkafg%dmsh wjia:d Y%s; f,i yd ;dm.;sl .=K f,i y÷kajhs'
² j.=.; l< tka;e,ams o;a; weiqfrka" m%;sl%shd wdY%s; tka;e,ams úm¾hdi .Kkh
lrhs'
moaO;sh mßirh
udhsu
² udhsu yryd Yla;sh mod¾:h yd ld¾hh yqjudre jk moaO;s újD; moaO;s kï
fõ'
Yla;sh yd ld¾hh
² udhsu yryd Yla;sh fyda mod¾: fyda ld¾hh fyda yqjudre fkd jk moaO;s
tal,s; moaO;s kï fõ'
² mod¾: m%udKh u; r|d mj;sk .=K ú;a;s .=K kï fõ'
ksoiqka ( ialkaOh" mßudj" ;dm Odß;dj
² mod¾: m%udKh u; r|d fkd mj;sk .=K >gkd .=K kï fõ'
ksoiqka ( WIaK;ajh" mSvkh" >k;ajh" ÿiai%dú;dj" ujq,sl mßudj" ujq,sl
;dmOdß;dj
² moaO;shl WIaK;ajh mSvkh iy ixhq;h
s wdosh ms<n
s | úia;rh moaO;shl wjia:dj
f,i ye|skafõ' hï moaO;shla i|yd fuu f;dr;=re iqúfYaIS fõ'
49
² moaO;shla mj;sk wjia:djg iqúfYaIS w.hla iys; .=K wjia:d Y%s; hkqfjka
ye|skafõ' fuu .=K moaO;sfha b;sydih u; r|d fkd mj;shs'
² wjia:d Y%s;hl isÿ jk fjkia ùfï m%udKh tys wdrïNl wjia:dj yd wjidk
wjia:dj u; muKla r|hs' fjki isÿ lrkq ,nk ud¾.fhka iajdh;a; fõ'
² mßudj" WIaK;ajh" >k;ajh" j¾;kdxlh tka;e,amsh yd tkafg%dmsh wdosh
wjia:d Y%s; i|yd ksoiqka fõ'
² ksh; mSvk ;;a;aj hgf;a oS" moaO;shlg imhkq ,nk fyda moaO;shlska msg
lrkq ,nk fyda ;dm m%udKh tka;e,ams fjki ^∆H& jYfhka ye|skafõ' fuh
;dm .;sl .=Khls' wjia:dfõ Y%s;hls'
² m%;sl%shdjla wdY%s; tka;e,ams úm¾hdi ^∆H&" M,j, yd m%;sl%shlj, tka;e,ams
fjkiska ,efí'
∆H = HM, - Hm%;sl%shl
² m%;sl%shdjla wdY%s; tka;e,ams úm¾hdih
∆H < 0 kï m%;sl%shdj ;dmodhl fõ'
∆H > 0 kï m%;sl%shdj ;dmjfYdaIl fõ'
² IUPAC iïuq;shg wkqj m%;sls%hdj, tka;e,ams úm¾hdi jd¾;d lrkafka
m%;sl%shdj isÿ ù we;s tall m%udKh ^Unit Extent of Reaction& wkqj h' t úg
tallh kJ mol-1 fõ' IUPAC iïuq;sh Ndú;d lsÍug fuys § ks¾foaY flf¾'
50
ksmqK;dj 5'0 ( tka;e,ams fjkia ùï yd tkafg%dms fjkia ùï úu¾Ykh
lrñka ridhksl moaO;sj, ia:dhS;dj yd úm¾hdi isÿ ùug
we;s yelshdj ms<sn| fm/hSï lrhs'
ksmqK;d uÜgu 5'2 ( wdY%s; tka;e,ams úm¾hdi úYaf,aIKh lrñka mßj¾;k isÿ
ùug we;s yelshdj ms<sn| fm/hSï lrhs'
ld,Éfþo ( 14 hs'
bf.kqï M, (
² úIh ks¾foaYhg we;=<;a tka;e,ams úm¾hdi iy iïu; tka;e,ams úm¾hdi
w¾: olajhs'
² tka;e,ams rEmigyka yd ;dm ridhksl pl% Ndú;fhka úúO l%shdj,s wdY%s;
tka;e,ams úm¾hdi .Kkh lrhs'
² úúO ix>glj, ødjK tka;e,ams mÍlaIKd;aul j ks¾Kh lr jd¾;d lrhs'
² wï,j, yd Niauj, WodiSklrK tka;e,ams mÍlaIKd;aul j ks¾Kh lr
jd¾;d lrhs'
² m%;sia:dmk m%;sl%shdjl tka;e,ams úm¾hdi mÍlaIKd;aul j ks¾Kh lr jd¾;d
lrhs'
² fyia kshufha j,x.=;dj iqÿiq mÍlaIKhla weiqßka mÍlaId lr jd¾;d lrhs'
51
² iïu; nkaOk ú>gk tka;e,amsh ^ &
iïu; wjia:dfõ we;s jdhquh m%fNaohl nkaOk ujq,hla ì| jdhquh ;;a;ja fha
ix>gl njg m;a lsÍfï oS isÿ jk tka;e,ams úm¾hdih hs' ^fuh úfYaIs; l<
uQ,øjHhl fyda ixfhda.hl fyda úfYaIs; l< nkaOkhla iïnkaOfhka m%ldY
flf¾'&
ødjKhl we;s OH- whk ujq,hla iu`. m%;sl%shd lr c,h ujq,hla iEoSfï oS
isÿ jk tka;e,ams úm¾hdih hs'
θ
∆H hyd
² iïu; c,SlrK tka;e,amsh ^ &
iïu; wjia:dfõ we;s jdhquh whk ujq,hla jeäuk;a c,h m%udKhla iu`.
ødjK ;;a;ajhg m;a ùfï oS isÿ jk tka;e,ams úm¾hdih hs'
Na+(g) + (aq) Na+(aq) ;
² iïu; ødjK tka;e,amsh ^ &
iïu; wjia:dfõ we;s hï øjH ujq,hla jeäuk;a ødjlhl osh lr ødjKhla
iEoSfï oS isÿ jk tka;e,ams úm¾hdih hs'
ksoiqk (-
² fyia kshuh
m%;sls%hl yd M,j, wod< ;;a;aj hgf;a" ridhksl m%;sl%shdjl oS isÿ jk
tka;e,ams úm¾hdih" m%;sl%shdj l=uk ud¾.h Tiafia isÿ l< o" ksh; w.hla
.kshs' ^m%;sls%hdfõ ud¾.fhka iajdh;a; fõ'&
∆Η2 ∆Η3
52
fyia kshuhg wkqj"
∆H1= ∆ H2+∆H3
tka;e,ams igyk
-277 kJ mol-1
-93 kJ mol-1
53
ksmqK;dj 5'0 ( tka;e,ams fjkia ùï yd tkafg%dms fjkia ùï úu¾Ykh
lrñka ridhksl moaO;sj, ia:dhS;dj yd úm¾hdi isÿ ùug
we;s yelshdj ms<sn| fm/hSï lrhs'
ksmqK;d uÜgu 5'3 ( fndaka-ydn¾ pl% fhdod .ksñka whksl moaO;sj, ia:dhS;dj
ms<sn| fm/hSï lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² whksl ixfhda.j, W;amdok tka;e,amsh ks¾Kh lsÍfï oS fhdod .efkk ^úIh
ks¾foaYhg we;=<;a& tka;e,ams úm¾hdi w¾: olajhs'
² whksl ixfhda.hla W;amdokh lsÍu yd iïnkaO fndak-a ydn¾ ^Born-Haber& pl%h
f.dvkxjhs'
² fndaka-ydn¾ pl%h wdOdrfhka whksl ixfhda.hl iïu; oe,si tka;e,amsh
.Kkh lrhs'
θ
² m<uq jk whkSlrK iïu; tka;e,amsh ^ ∆H IE 1 &
iïu; wjia:dfõ mj;sk uQ,øjH mrudKq ujq,hlska kHIaáhg ,sys,a j u ne|S
we;s bf,lafg%dakh ne.ska bj;a lr jdhquh tal Ok whk ujq,hla iEoSfï oS
isÿ jk tka;e,ams úm¾hdih hs'
54
² bf,lafg%dak ,nd .ekSfï iïu; tka;e,amsh
iïu; wjia:dfõ jdhquh ;;a;ajfha mj;sk mrudKq ujq,hlg bf,lafg%dak
,nd oS jdhquh ;;a;ajfha mj;sk tal RK whk ujq,hla iEoSfï oS isÿ jk
tka;e,ams úm¾hdih hs'
² fndaka-ydn¾ pl%h
whksl ixfhda.hl oe,si tka;e,amsh fiùu i|yd f.dvk`.k ;dm ridhksl
pl%h fndaka-ydn¾ pl%h f,i y÷kajhs'
>
tka;e,ams/kJ mol-1
-349
(Na+Cl-)(s) = -411
Na+Cl-(s)
55
ksmqK;dj 5'0 ( tka;e,ams fjkia ùï yd wyUq;dfõ fjkia ùï úu¾Ykh
lrñka ridhksl moaO;sj, ia:dhS;dj yd úm¾hdi isÿ ùug
we;s yelshdj ms<sn| fm/hSï lrhs'
bf.kqï M, (
² tkafg%dmsh(S) yd .síia Yla;sh(G) hk mo úia;r lrhs'
² S yd G hkq wjia:d Ys%; nj jgyd .kshs'
² ∆G yd ∆H u`.ska jd¾;d lrkafka m%;l s h
%s djl unit extent i|yd nj m%ldY lrhs'
-1 -1 -1
∆G (kJ mol ), ∆S (kJ mol K )
² ∆G, ∆H yd ∆S w;r iïnkaO;dj m%ldY lrhs'
² lsishï m%;sl%shdjl fyda isoaêhl fyda iajhxisoaO;dj ms<sn| ∆G wdOdrfhka
fm/hSï lrhs'
56
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² m%;sl%shdjl iajhxisoaO;dj fyda oS we;s ;;a;ajhla hgf;a th isÿ fkd ùu fyda
;SrKh flfrk idOlh tka;e,ams fjki muKla fkd jk nj fmkaúh yels
WodyrK imhkak'
ksoiqka (
m%;sl%shdjl ∆ H > 0 úg oS bfí isÿ jk wjia:d
m%;sl%shdjl ∆ H < 0 úg oS bfí isÿ fkd jk wjia:d
57
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,øjHj, yd ixfhda.j, .=K
y÷kd .ekSu i|yd tajd úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 6'1 ( s f.dkqjg wh;a uQ,øjHj, ridhksl .=K úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² s f.dkqfõ uQ,øjH ^yhsârcka yd ys,Shï yer& jd;h$O2" c,h" ;kql wï," N2
yd H2 iu`. isÿ lrk m%;sl%shd ixikaokh lrhs'
² jd;h$O2" c,h" ;kql wï, N2 yd H2 iu`." m<uq jk yd fo jk ldKavj,
uQ,øjH isÿ lrk m%;sl%shdj, iajNdjh úia;r lrhs'
² m<uq jk yd fo jk ldKavj,g wh;a uQ,øjH jd;h$O2" c,h" ;kql wï,"
N2 yd H2 iu`. isÿ lrk m%;ls h
s% d ;=,;
s ridhksl iólrK weiqßka m%ldY lrhs'
² ksfhdað; uQ,øjH f,i fidaähï yd ue.akSishï jd;h$O2" c,h yd wï, iu`.
olajk m%;sl%shd ksÍlaIKh lrhs'
² s f.dkqfõ f,day ixfhdackfha § ,sys,a j ne÷Kq bf,lafg%dak msg lrñka WÉp
jdhq úkHdih iys; ia:dhS legdhk idoñka Tlaisydrl f,i ls%hd lrk nj
meyeÈ,s lrhs'
58
² jd;h$O2 iu`.
² m<uq jk ldKavfha f,day jd;h iu`. olajk m%;sl%shd lsysmhls'
ksoiqka (
4Na(s) + O2(g) → 2Na2O(s)
2Na(s) + jeämqr O2(g) Na2O2(s)
2Na(s) + 2H2O(g) → 2NaOH(s) + H2(g)
² wï, iu`.
² m<uq jk ldKavfha f,day wï, iu`. m%;sl%shd lrñka úYd, ;dm m%udKhla
uqod yßk neúka iafMdagkhla isÿ fõ' t neúka tu mÍlaIdj fkd l<
hq;= h'
59
• N2 iu`.
,s;shï iy fo jk ldKavfha uQ,øjH N2 jdhqj iu`. fyda N2 wvx.=
jd;h iu`. fyda m%;sls%hd lr f,day khsÜrhsv idohs'
• H2 iu`.
s f.dkqfõ uQ,øjH H2 jdhqj iu`. m%;sls%hd lr f,day yhsârhsv idohs'
60
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,øjHj, yd ixfhda.j, .=K
y÷kd .ekSu i|yd tajd úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
bf.kqï M, (
² s f.dkqfõ ,jKj, c,fha ødjH;dj ixikaokh lrhs'
² s f.dkqfõ khsÜf¾gj," ldnfkagj, yd nhsldnfkagj, ;dmia:dhS;dj
ixikaokh lrhs'
² s yd p f.dkq j , fya , hs v " Tla i hs v " yhs â rhs v yd yhs â frdla i hs v j,
wdï,sl$Ndiañl$WNh.=KS iajNdjh wdj¾; Tiafia bosßhg yd ldKav Tiafia
my<g úp,kh jk wkaou m%ldY lrhs'
K+ ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH
Be2+ ødjH ødjH ødjH wødjH wødjH ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH ødjH
Mg2+ ødjH ødjH ødjH wødjH wødjH ødjH ødjH ødjH ødjH w,am ødjH
ødjH
Ca2+ ødjH ødjH ødjH w,am wødjH ødjH ødjH ødjH ødjH wødjH ødjH
ødjH
Sr2+ ødjH ødjH ødjH w,am wødjH ødjH ødjH ødjH ødjH wødjH wødjH
ødjH
Ba2+
ødjH ødjH ødjH ødjH wødjH ødjH ødjH ødjH ødjH wødjH wødjH
61
² 3 jk wdj¾;fha uQ , øjH idok fya , hs v j, ^ks o iq k a - la f ,da r hs v &
wdï,sl$Ndiañl$WNh.=KS iajNdjh
62
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,øjHj, yd ixfhda.j, .=K
y÷kd .ekSu i|yd tajd úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 16 hs'
bf.kqï M, (
² we¨ñkshïj, m%;sls%hd yd AlCl3 j, bf,lafg%dak W!K iajNdjh úia;r lrhs'
² Tlaiscka" i,a*¾ yd ldnkaj, nyqrEmS wdldr ms<sn| f;dr;=re bosßm;a lrhs'
² ldnka" khsg%cka i,a*¾ yd laf,daÍka idok Tlafid wï,j, jHqy bosßm;a
lrhs'
² H2O2 , H2S iy SO2 Tlaisldrl yd Tlaisydrl f,i yeisfrk wjia:d i|yd
ksoiqka" ;=<s; ridhksl iólrK weiqfrka bosßm;a lrhs'
² wefudakshï ,jKj, ;dm úfhdackh meyeÈ,s lrhs'
² c,Sh udOHfha oS yhsârcka fya,hsvj, wdï,sl;dj" laf,darhsvj, c,
úÉfþokh" laf,daÍka yd laf,daf¾Ü(I) whkj, oaúOdlrKh yd ye,ckj,
idfmalaI Tlaisldrl m%n,;d WÑ; ksoiqka f.k yer olajñka úia;r lrhs'
² WÉp jdhqj, .=K i|yka lr tajd idok ixfhda. i|yd ksoiqka bosßm;a lrhs'
² ksmqK;d uÜgu 6'3 hgf;a fhdað; m%dfhda.sl mÍlaIK isÿ lr jd¾;d lrhs'
fyda
Al2Cl6 oaúwjhjlh
63
• ldnka
ldnka wf,dayhls' ñksrka" Èhuka;s" C60(*q,Íka) jeks nyqrEmS wdldrj,ska
ldnka mj;S' nyqrEmS wdlrj, jHqy i|yd 2'4 mßYS,kh lrkak'
• ldnkaj, Tlaihsv
CO hkq wj¾K" WodiSk" úI iys; jdhqjls' CO ld¾ñl bkaOkhla jYfhka
Ndú; lrhs' CO ¨úia wï,hls'
CO j, ¨úia jHqyh
•• ••
O- O C-
••
C O+
••
C+
••
••
••
••
••
..
CO2 hkq wj¾K" wdï,sl jdhqjls' CO2 ks¾O%eùh wKqjls' >k CO2j,
^úhe<s whsia& wmlsrK n, mj;S' wdydr l¾udka;fha § wêYS;ldrlhla
f,i o" lD;%su jeis we;s lsÍu i|yd o" úhe<s whsia Ndú; fõ'
• khsÜrka
Ν2 wj¾K jdhqjls' tys 1.09 0A l flá nkaOk È.lska hq;a ;s%;aj
nkaOkhla we;' thg 946 kJ mol-1 l by< nkaOk ú>gk Yla;shla we;s
w;r wl%sh jdhqjla fõ' øj N2 (;dmdxlh -196 0C) YS;ldrlhla f,i Ndú;
fõ' N2jdhqj wefudakh
s d ksIm
a dokfha § Ndú; fõ' ^15 .2 mßYS,kh lrkak).
64
khsÜrla(V) wï,h (ΗΝΟ3) ;dmdxlh 86 0C jk wj¾K øjhls' ΗΝΟ3 ia:dhS
m%n, wï,hla fuka u m%n, Tlaisldrlhla o fõ' idkaø ΗΝΟ3 wï,h
idudkHfhka ly meye;s h' wdf,dalh we;s úg th khsÜrcka vfhdlaihsâ
iy Tlaiscka njg úfhdackh fõ'
• wefudakshdj, m%;sls%hd
ΝΗ3 Tlaisldrlhla fuka u wï,hla f,i o ls%hd lrhs'
• wefudakshï ,jK
wefudakshï ,jK r;a lsÍfï § b;d myiqfjka úfhdackh fõ'
65
• Tlaiscka
.kaOhla rys; wj¾K jdhqjls' nyqrEms wdldr follska mj;S'
²²
²²
² ²² ² ²²
Tlaiscka O2 ´fidaka O3
² i,a*¾
² i,a*¾ wdf,dayhla jk w;r úúO TlaislrK wjia:d fmkakqï lrhs'
+ VI - SO3, H2SO4
+ IV - SO2, H2SO3
+ II - SCl2
0 - S8
−ΙΙ - H2S
• i,a*¾j, m%;sls%hd
S8 wKqj
66
² iaMálrEmS i,a*¾
² wiaMálrEmS i,a*¾
iqúld¾h i,a*¾ yd l,s, i,a*¾ fï i|yd ksoiqka h'
O O
² ²
S S S
HO O HO O S OH
OH OH OH
H2SO4 j, .=K
• ;kql wï,h wdï,sl .=K fmkajhs'
Wod -
• idkaø wï,h Tlaisldrl .=K fmkajhs'
Wod -
• idkaø wï,h úc,ldrl .=K o fmkajhs'
Wod -
67
O
1.48 0A
H 97 0
O
H
94 0
² c,h - H2O
²²
²²
O
H 105 0 H
c,h WNhfm%daál fõ' tu ksid thg wï,hla f,i fuka u Niauhla f,i o
ls%hd l< yels h'
68
² SO2 Tlaisydrlhla f,i
SO2 (g) + 2H2O (l) 4H+(aq) + (aq) +2e
(i) H+/KMnO4iu`.
5SO2(g) + 2H2O(l) + 2KMnO4 (aq)→ K2SO4(aq)+2MnSO4(aq)+2H2SO4(aq)
(ii) H+/K2Cr2O7iu`.
K2Cr2O7(aq) + H2SO4(aq) + 3SO2(g) → K2SO4(aq) + Cr2(SO4)3(aq) + H2O(l)
(v) H2O2iu`.
H2O2(aq) + SO2 (g)→H2SO4(aq)
X + nH+ + ne → XHn
j¾Kj;a wj¾K
idhu ixfhda.h
² Cu2+, Hg2+, Sn2+, Sb3+, Cd2+, Bi2+, Pb2+ jeks f,day whk fndfyduhla iu`.
H2S m%;sl%shd lr i,a*hsv ,nd fohs' fuh f,day whk y÷kd .ekSfï mÍlaIdjla
f,i fhdod .efka'
Pb2+(aq) + H2S(g) → PbS(s) + 2H+(aq)
Cu2+(aq) + H2S(g) → CuS(s) + 2H+(aq)
² ye,ck
F2 - ,d ly mdg úI jdhqjls'
Cl2 - ,d fld, mdgg yqre ly mdg úI jdhqjls'
Br2 - r;= ÿUqre øjhls'
I2 - os,sfik l`M mdg >khls' W!¾èjmd;kh ù oï meye;s jdIamhla idohs'
At - úlsrKYS,S uQ,øjHhls'
70
² laf,daÍkaj, m%;sls%hd
(i) Tlaisldrl .=K
fl fia fj;;a WKq ødjKhl § (80 0C) NaOCl iS>%fhka oaúOdlrKhg ,la
ù NaClO3 by< m,odjla ,nd foa'
71
yhsârcka fya,hsv ^HX&&
iïu; W;amdok iïu; nkaOk ú>gk
tka;e,amh
s tka;e,amh
s
/kJ mol-1 /kJ mol-1
HF -273 562 nkaOk os. jeä fõ'
HCl -92 431 nkaOkh ÿ¾j, fõ'
HBr -36 366 ia:dhS;dj wvq fõ'
HI 27 299 wdï,sl .=Kh jeä fõ'
úhe<s ;;a;aj hgf;a jdhquh yhsârcka fya,hsv u`.ska whk yg fkd .kS'
fl fia fj;;a c,Sh ødjKj, § tajd wdï,sl fõ'
72
;dmdxl b;d my< w.hla .kS' mrudKql l%udxlh jeä j;a u ;dmdxlh by< hhs'
úYd, mrudKqj, O%ejKYS,;dj olakg ,efí' *a¨fjdÍka iy Tlaiscka iu`.
fifkdka ixfhda. idohs'
Wod - XeF2, XeF4, XeF6, XeO3
ixfhda. iE§fï yelshdj fya;=fjka WÉp jdhq i|yd o úoHq;a iDK;d w.h ,nd
§ we;'
² i,a*¾ idok Tlafid wï,j, jHqy we| kï lsÍug isiqka fhduq lrkak'
² yhs â rcka fmfrdla i hs â " i,a * ¾ vfhdla i hs â yd yhs â rcka i,a * hs â
Tlaisydrlhla iy Tlaisldrlhla f,i l%shd lrk m%;sl%shd i|yd WodyrK
imhkak'
² khsÜßla" i,a*shqßla wï,j, Tlaisldrl yelshdj fmkaùug ;=,s; iólrK
,shkak'
² Tlaihsv wdldr y;r i|yd ksoiqka imhkak'
73
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj, uQ,øjHj, yd ixfhda.j, .=K y÷kd
.ekSu i|yd tajd úu¾Ykh lr n,hs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
² isõ jk wdj¾;fha msysá d f.dkqfõ uQ,øjH fmkajk úp,H TlaislrK
wjia:d i|yka lrñka úp,H TlaislrK wjia:d mej;Sfï .=Kh s yd p
f.dkqj, uQ,øjH iu`. ii|hs'
² isõ jk wdj¾;hg wh;a d f.dkqfõ uQ,øjHj, úoHq;a RK;dj" m%:u whkSlrK
Yla;sh yd whksl wrh wdj¾; Tiafia bÈßhg úp,kh jk rgdj s yd p
f.dkqj,g wh;a uQ,øjH iu`. ii|hs'
² WÑ; WodyrK bÈßm;a lrñka d f.dkqfõ uQ,øjH yd ixfhda.j, W;afm%arl
f,i lghq;= lsÍfï yelshdj yd j¾Kj;a ixfhda. iE§fï .=Kh úia;r lrhs'
mrudKq l l% u dxlh
74
Sc isg Zn olajd uQ,øjHj, f,dayl wrh" úoHq;a RK;dj yd whkSlrK Yla;sj, úp,kh
w.h .kS' t neúka ish¨ uQ,øjH ner f,day jYfhka i,lkq ,efí' f,dayl ^mrudKql& wrh/nm
fok ,o o;a; wkqj d uQ,øjHj, >k;ajh s uQ,øjHj,g idfmalaI j by<
úoHq;a RK;dj^f.da,Sh mßudk h&
m<uq jk whkSlrK Yla;sh / kJ mol-1
fo jk whkSlrK Yla;sh / kJ mol-1
;=ka jk whkSlrK Yla;sh/ kJ mol-1
75
uQ,øjHh
mrudKql wrh/nm
øjdxlh/0C
;dmdxlh/0C
>k;ajh/g cm-3
whksl wrh/nm
iq,n Sc2O3 Ti2O3 V2O3 Cr2O3 MnO FeO CoO NiO Cu2O ZnO
Tlaihsv TiO2 V2O5 CrO3 MnO2 Fe2O3 Co2O3 CuO
Mn2O7
iq,n ScCl3 TiCl3 VCl3 CrCl2 MnCl2 FeCl2 CoCl2 NiCl2 CuCl ZnCl2
laf,darhsv TiCl4 CrCl3 MnCl3 Fe2Cl6 CuCl2
(I) I
ixfhda.j, II II II II II II II II II
oS III III III III III III III III III
fmkakqï IV IV IV IV IV IV IV
lrk V V V V V
TlaislrK VI VI VI
wxl VII
n
taf;aka nyq wjhùlrKh
V V2O5 fyda jefkafâÜ (VO3-) 2SO2 + O2⇌ 2SO3
iam¾Y l%uh
Ni Ni RCH = CH2+H2→RCH2CH3
udcÍka ksIamdokh
76
² j¾Kj;a ixfhda. ksmoùu
d f.dkqfõ uQ,øjHj,ska ksmofjk wdka;ßl whk i;=j w¾O jYfhka msreKq d
ldlaIsl mj;S' fuu whk u`.ska iqÿ wdf,dalhg wh;a f;dard .;a ;rx. wdhdu
wjfYdaIKh lr W;af;að; wjia:djg m;a ù wkqmQrl j¾K fmkajhs'
77
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,øjHj, yd ixfhda.j, .=K
y÷kd .ekSu i|yd tajd úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² jefkaähï" fl%dañhï yd ueka.kSiaj, Tlaihsvj, wdï,sl$Ndiañl$WNh.=KS
iajNdjh m%ldY lrhs'
² fl%dañhï yd ueka.kSiaj, Tlafid wekdhk Tlaisldrl f,i l%shd lrk
m%;sl%shd i|yd ksoiqka bosßm;a lrhs'
jefkaähïj, Tlaihsv
iQ;%h TlaislrK wxlh wdï,sl-Ndiañl
iajNdjh
VO +II Ndiañl
V 2O3 +III Ndiañl
VO2 +1V WNh.=KS
V 2O5 +V wdï,sl
78
² wdï,sl udOHfha § MnO4- Tlaisldrlhla f,i SO2, H2S, Fe3+, I- yd Br- iu`.
m%;sl%shdj
Wod - SO2 iu`.
TlaisyrK w¾O m%;sls%hdj
MnO4-(aq) + 5e + 8H+ (aq) → Mn2+(aq) + 4H2O(l)
(+VII) (+II)
79
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj,g wh;a uQ,øjHj, yd ixfhda.j, .=K
y÷kd .ekSu i|yd tajd úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 10
bf.kqï M, (
² Cr, Mn, Fe, Co, Ni yd Cu hk uQ,øjH H2O, NH3 yd Cl- hk ,s.k ^nkaO& iu`.
idok ixlS¾Kj, iQ;% yd j¾K m%ldY lrhs'
² uOH mrudKqj" Tlail s rK wxlh yd ,s.k moaO;sh ixlS¾K ixfhda.j, j¾Kh
flfrys n,mdk wkaou WÑ; ksoiqka weiqßka f.k yer olajhs'
² Copper(II) yd Cobalt(II) ,jK yhsâfrdlaf,daßla wï,h iu`. olajk m%;sl%shd
ksÍCIKh lr jd¾;d lrhs'
² uex.kSij
a , +II, +IV, +VI iy +VII Tlail
s rK wjia:dj,g wod< j¾K ksÍCIKh
lr jd¾;d lrhs'
-
² d f.dkqfõ legdhk lsysmhla yd OH ,s.khla f,i ls%hd lrhs'
ksoiqka' ic, Fe3+ whk c,úÉfþokfhka we;s jk [Fe(H2O)5OH]2+
fl fia fj;;a fndfyduhla f,day whk yhsâfrdlafid ixlSrK
fkd j NaOH fyda NH3 iu`. c,fha wødjH yhsâfrdlaihsv idohs'
80
² uOH f,day mrudKqfõ TlaislrK wjia:dj wkqj ixlS¾Kfha j¾Kh fjkia
fõ'
ksoiqka' [Fe(H2O)6]2+ - ,d fld< [Fe(H2O)6]3+ - ly - ÿUqre
[Mn(H2O)6]2+ - ,d frdai [Mn(H2O)6]3+ - oï
ly ;eô,s
;eô,s ly
² NH3 ,s.khla f,i ls%hd lrhs'
,d ks,a ;o ks,a
frdai ly ÿUqre
fld< ks,a
81
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj, uQ, øjHj, yd ixfhda.j, .=K y÷kd
.ekSug tajd úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 04
bf.kqï M, (
² ir, wldnksl ixfhda. kï lrhs'
² IUPAC kdulrKfha jeo.;alu i|yka lrhs'
² ir, legdhk yd ixlS¾K wekdhk iys; ixfhda. iy ixlS¾K legdhk yd
ir, wekdhk iys; ixlS¾K ixfhda. IUPAC l%uhg kï lrhs'
² ixfhda.fha IUPAC ku § we;s úg tajdfha jHqy bÈßm;a lrhs'
82
(iii) RK wdfrdams; nkaOj, bx.%Sis kdu zoZ m%;Hfhka wjika fõ'
ksoiqka :-
Cl- - chlorido
-
CN - cyanido
NO 2 - -
nitrito
OH- - hydroxido
SCN - -
thiocyanato
H- - hydrido
2-
O - oxido
(6) ixlS¾K whkh kï lsÍfï § m<uq j nkaO ldKav o" fo jkq j f,dayh
o" kï lrkq ,efí' f,day mrudKqfõ TlaislrK wxlh f,day kduh
wjidkfha frdau lemsg,a wxl fhdod ir, jryka ;=< olajkq ,efí' t
fia u ku ,sùfï § tu jpk w;r bv fkd ;eîug j. n,d .; hq;= h'
ksoiqka :-
[Co(NH3)6]3+ - hexaamminecobalt(III) ion
[Fe(H2O)6]2+ - hexaaquairon(II) ion
[Cu(NH3)4] -
2+
tetraamminecopper(II) ion
ixlS¾K ixfhda.hl kduh § we;s úfgl § tys jHqy iQ;%h f.dvk`.d .kakd
wdldrh
1' Ok wdfrdams; úfYaIh m<uqj o" RK wdfrdams; úfYaIh Bg miq j o"
oelaúh hq;= h' tu úfYaI fol w;r ysoeila fkd ;eìh hq;= h'
2' iEu úg u ixfhda.fha we;s ixlS¾K whk fldgi fldgq jrykla ;=<
,súh hq;= h'
84
3' ixlS¾K whk fldgfiys jHqy iQ;%h ,sùfï § m<uq j f,dayh o" Bg
miq ,s.k o ,shd oelaúh hq;= h' ,s.k ,sùfï § tajdfha wdfrdamK fkd
ie,efla' tla tla ,s.kfha odhl nkaOkhg yjq,a jk mrudKqfõ kdufhys
uq,a wl=r bx.S%is fydaäfha wldrd§ ms<sfj< wkqj ,s.k olajkq ,efí'
ksoiqk - c,h H2O f,i fkd j OH2 f,i oelaùu ñka woyia flf¾'
85
Cl- yd NH3 ,s.k fõ' Cl- nkaOkh jk mrudKqj Cl o"
NH3 ys nkaOkh jk mrudKqj N o" fõ' nkaOkh jk
mrudKqj, bx.S%is fydaäfha wldrd§ ms<sfj< wkqj Cl- uq,ska
o" NH3 miqj o" ,súh hq;= h' NH3 nyq mrudKql neúka th
jryka ;=< ,shkq ,nk w;r tys ixLHdj jk 5 ol=Kq mi
my<ska olajkq ,efí'
CoCl(NH3)5
² NaCl, AlH3, Mg3N2, wd§ ir, ixfhda. ksoiqka f,i f.k tajd kï lrkak'
86
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj, uQ, øjHj, yd ixfhda.j, .=K y÷kd
.ekSug tajd úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 10 hs'
bf.kqï M, (
² myka is`M mÍlaIdfjka legdhk y÷kd .kshs'
² wkqrEm úfudapk j¾Kdj,sh Wmfhda.S lr .ksñka oe,af,a j¾Kh meyeos,s
lrhs'
² wjlafIamK l%uj,ska yd iEfok wjlafIam úúO m%;sldrlj, øjKh ùu
wkqidrfhka legdhk y÷kd .kshs'
² laIdrhl ødjKhla tl;= lsÍfuka wefudakshï whk ^NH4+& y÷kd .kshs'
² legdhkj,ska iEfok whksl ixfhda.j, ødjH;d .=Ks;h mokï lr .ksñka
,ehsia;= .; legdhk ldKav mylg fjka lrhs'
Wod ( ^l&
87
ksl=;a jk wefudakshd jdhqj fkia,¾ m%;sldrlfhka fyda f;;a r;= ,sÜuia
m;%hlska fyda mÍlaId lr y÷kd .; yels h'
I ldKavh
² legdhk ñY%Kfha ødjK fldgilg isis,a ;kql yhsâfrdlaf,daßla wï,h
jeämqr tl;= flf¾' Ag+" Pb2+ yd Hg22+ whk wef;d;a wødjH laf,darhsv f,i
wjlafIam fõ'
II ldKavh
² I ldKavfha wødjH laf,darhsv fjka lsÍfuka miq ,efnk fmrkh wdï,sl h'
fuh yryd H2S heùfï oS b;d wvq Ksp w.hlska hq;a i,a*hsv muKla wjlafIam
fõ'
Pb2+(aq) PbS(s) ^l`M& Sn2+(aq) SnS(s) ^ÿUqre&
Cu (aq) CuS(s) ^l`M&
2+
Sn4+(aq) SnS2(s) ^ly&
Hg (aq) HgS(s) ^l`M&
2+ 3+
Sb (aq) Sb2S3(s) ^;eô,s&
3+
Bi (aq) Bi2S3(s) ^l`M& 3+
As (aq) As2S3(s) ^ly&
Cd (aq) CdS(s) ^ly&
2+
III ldKavh
² ødú; H2S bj;a lrkq msKsi II ldKavfha fmrkh úkdä lsysmhla kgjkq
,efí' bkamiq fmrkfha Fe2+ whk fjf;d;a tajd Fe3+ njg TlaislrKh lrkq
msKsi idkaø HNO3 iu`. úkdä lsysmhla kgjkq ,efí' miq j ødjKhg
NH4Cl yd NH4OH tl;= flf¾'
IV ldKavh
² III ldKavfha fmrkfhys OH- whk jeämqr wvx.= ksid th laIdÍh fõ' OH-
whk iys; fï udOHhg H2S hefõ' H2S j,ska iemefhk H+ whk úiska OH-
whk WodiSk flfrhs'
88
² fuhska by; iu;=,;
s ;dj ol=Kg nr jk w;r th ødjKfha S2- whk idkaøKh
jeä lsÍug fya;= fõ'
V ldKavh
² IV ldKavfha fmrkh kgjd H2S bj;a lr" NH4Cl iaj,amhla yd jeämqr
NH4OH tl;= flf¾' ødjKh kgjd (NH4)2CO3 tl;= flf¾' Ca2+, Sr2+ yd
Ba2+ whk" ldnfkag f,i wjlafIam fõ'
(iqÿ)
(iqÿ)
(iqÿ)
² myka is`M mÍlaIdj Ndú; lr" fok ,o ñY%Khl we;s legdhk y÷kd .ekSug
isiqkg wjia:dj fokak'
² fok ,o ksheoshl we;s legdhk y÷kd .ekSug isiqkg mjrkak'
89
ksmqK;dj 6'0 ( s, p yd d f.dkqj, uQ, øjHj, yd ixfhda.j, .=K y÷kd
.ekSug tajd úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
² wjlafIamK l%uh fyda fjk;a l%u Ndú;fhka wekdhk y÷kd .kshs'
² wekdhkj, iajNdjh mokï lr .ksñka wjlafIam" wï,j, øjKh ùu meyeos,s
lrhs'
² legdhk" wefudakshd iu`. ixlS¾K iEoSu fya;=fjka isÿ jk wjlafIamj,
øjKh ùu meyeos,s lrhs'
whkh foñka
iqÿ iïmQ¾Kfhka
Èh fõ'
whkh foñka
,d ly iïmQ¾Kfhka
Èh fõ'
wødjH h'
ly
² oaú;aj ia;r mÍlaIdj ^Cl2 Èhr iu`. fya,hsv&
90
;eô,s fld<
iqÿ
ødjH fõ'
fuys oS whk H+ whk u`.ska bj;a flf¾' ÿn, wï,hla iE§u fuhg
fya;=j hs'
² wødjH fõ'
91
whk i|yd mÍlaId
² ÿUqre j,h mÍlaIdj - khsÜf¾Ü whk ødjKhlg isis,a f*ria i,af*aÜ ødjKh
iaj,amhla tl;= lr" wk;=re j idkaø i,a*shqßla wï, ìxÿ lsysmhla mÍlaId
k<fha ì;a;sh osf.a fifuka tl;= lrkq ,efí' t úg" khsÜf¾Ü ødjK ia;rh
yd i,a*shqßla wï, ia;rh fjka jk ikaêfhys ÿUqre meye;s j,hla olakg
,efí'
92
ksmqK;dj 7'0 ( ldnksl ixfhda.j, úúO;ajh úuid n,hs'
ld,Éfþo ( 02 hs'
bf.kqï M, (
² ldnka m%Odk ix>gl uQ,øjHh f,i wka;¾.; iajdNdúl yd lD;%su ixfhda.
úYd, ixLHdjla mj;sk nj m%ldY lrhs'
² wod< lreKq f.k yer olajñka úYd, ixfhda. ixLHdjla iEoSug ldnka i;=
yelshdj úia;r lrhs'
² úúO lafIa;%j,ska ksoiqka f.k yer olajñka ffoksl Ôú;fha § ldnksl
ridhkh jeo.;a jk wkaou fmkajd fohs'
C-C 346
C=C 610
C ≡C 835
C- H 413
Si - Si 226
Si - H 318
² ldnkaj,g mrudKq oyia .Kklska hq;a odu yd úúO m%udKfha pl% iEÈh
yelsh'
² ldnka mrudKqjlg iy-ixhqc nkaOk y;rla iEosh yels h' fï wkqj fmkS
hkafka ldnka oduhlg úúO ldKav rdYshla iïnkaO úh yels nj;a" úYd,
úúO;ajhlska hq;= ixfhda. mej;Sug tu .=Kh odhl jk nj;a h'
² ldnka" fjk;a ldnka mrudKq yd yhsârcka mrudKq iu`. fuka u" O, S, P, N
yd ye,ck jeks fjk;a wf,day iu`. o Yla;su;a iy-ixhqc nkaOk idohs'
93
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² wdydr" bkaOk" T!IO" ;Ska;" ma,diaála" frosms<s" idhï wdosfha wvx.= uQ,sl ix>gl
uQ,øjH .ek isiqka f.ka úuikak' ta wkqj ldnksl ixfhda. y÷kajd fokak'
² isiqka lKavdhï lsysmhlg fnokak' tosfkod Ôú;fha oS úúO lafIa;% ;=< Ndú;hg
.efkk ldnksl ixfhda.j,g WodyrK yd tajdfha jeo.;alu idlÉPd lsÍug isiq
lKavdhïj,g mjrkak'
94
ksmqK;dj 7'0 ( ldnksl ixfhda.j, úúO;ajh úuid n,hs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² úIh ks¾foaYhg we;=<;a l%shdldÍ ldKavj, kdu iy ixfla; y÷kd .kshs'
² ldnksl ixfhda.j, úúO;ajh mj;akd l%shdldÍ ldKav weiqfrka y÷kd
.ksh's
² tla tla l%shdldÍ ldKavh iys; ixfhda. ioDYH fY%aKs kï lr ksoiqka bosßm;a
lrhs'
² iq,n ls%hdldÍ ldKav yd tajdg wkqrEm idoDY fYa%Ks kdu my; oelafõ'
95
l%shdldÍ ldKavh ioDY fY%aKsfha ku WodyrK
OH Alcohol CH3CH2OH Ethanol
O
C
H Aldehyde CH3CHO Ethanal
O
C
Ketone CH3COCH3 Propanone
O
C Carboxylic acid CH3COOH Ethanoic acid
OH
O
C Acid chloride CH3COCl Ethanoyl chloride
Cl
O
C Ester CH3COOCH3Methyl ethanoate
O R
O
C Amide CH3CONH2 Ethanamide
NH 2
C NH 2
Amino acid CH3CHNH2COOH
COOH
2-Aminopropanoic acid
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² iq,n ldnksl ixfhda.j, jHjydßl kdu m%ldY lrñka iïu; kdulrKhl
wjYH;dj y÷kd .kshs'
² IUPAC kS;s fhdod .ksñka úIh ks¾foaYfha i|yka jHqyuh iSudjg we;=<;a
fok ,o ldnksl ixfhda. kdulrKh lrhs'
² ixfhda.hl IUPAC kduh m%ldY l< úg jHqy iQ;%h we| olajhs'
97
1 j.=j - l%shdldÍ ldKavj, m%uqL;dj wvq jk ms<sfj<g ilia lrk ,o fY%aKsh
ldKavh m%Odk l%shdldÍ wdfoaY ldKavh
ldKavh jYfhka kduh jYfhka kduh
- oic acid
- oate
- amide carbamoyl
nitrile cyano
- al formyl
O
C one oxo
- ol hydroxy
- amine amino
yne yne
X ene ene
------------------------------------------------------------------------
- halo
-NO2 - nitro
98
² IUPAC kdulrKhg wkql+, j ixfhda.fha jHqy iQ;%h we|Su
IUPAC kdulrKhg wkql+, j ixfhda.hl jHqy iQ;%h we|Su my; oelafjk
mshjr wkq.ukh lsÍfuka l< yels fõ'
1. oduh y÷kd f.k tu kduh wkqj oduh we|Su
2. oduh wxlkh lsÍu
3. oS we;s IUPAC kduh wkqj m%Odk l%shdldÍ ldKavh yd wjfYaI ldKav y÷kd
f.k tu ldKavj, kug fmr ;sfnk wxlh wkqj tu ldKav odufha ksjeros
ia:dkj,g iïnkaO lsÍu
4. ieu ldnka mrudKqjl u ixhqc;dj y;r jk mßos yhsârcka mrudKq
odufha jHqyhg fhoSu
99
ksmqK;dj 7'0 ( ldnksl ixfhda.j, úúO;ajh úuid n,hs'
ksmqK;d uÜgu 7'4 ( tl u wKql iQ;%h iys; wKqj, mrudKq ilia ù meje;sh yels
úúO wdldr úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
² fok ,o wKql iQ;%hla i|yd mej;sh yels ish¨ u jHqy iQ;% w|shs'
² fok ,o wKql iQ;%hla i|yd w|sk ,o ish¨ u jHqy iQ;%" jHqy iudjhúl yd
;%sudk iudjhúl f,i j¾. lrhs'
² fok ,o wKql iQ;%hla i|yd mej;sh yels iudúhúl w;=ßka úfYaIs; l<
,laIK iys; iudjhúlj, jHqy w|shs'
odu ia:dk^msyg
s ï
q & l%shdldÍ ldKav mdr;%sudk m%;r
s Emwjhj
iudjhúl;dj iudjhúl;dj iudjhúl;dj iudjhúl;dj iudjhúl;dj
• jHqy iudjhúl;dj
tl u wKql iQ;h
% we;s tfy;a tlsfklg fjkia jHqy iQ;% ^nkaOkj, wjldYfha
osYdk; ùu fkd i,ld yer& we;s ixfhda. mej;Sfï ixisoaêh hs'
• odu iudjhúl;dj
tl u ioDY fY%aKshg wh;a" tl u wKql iQ;%h i|yd ldnka odufha iajrEmh
fjkia ùfuka odu iudjhúl ,efí'
CH3
ksoiqka( CH3-CH2-CH2-CH3 yd CH3 CH CH3
ìhqfÜka (Butane) 2-fu;s,afm%dfmaka (2-Methylpropane)
• ia:dk iudjhúl;dj
tl u wKql iQ;%h" tl u l%shdldÍ ldKavh$wdfoaYs; ldKavh iy tl u ldnka
iels,a, mej;sh o l%shdldÍ ldKavh$wdfoaYs; ldKavh iïnkaO j we;s ldnka
mrudKqj fyda l%shdldÍ ia:dkfha msysàu fyda fjkia ùfuka ia:dk iudjhúl
,efí'
100
ksoiqka (
OH
^i& CH3 CH CH3
Propan-1-ol Propan-2-ol
^ii&
But-1-yne But-2-yne
Cl Cl
^iii& Cl
O O
Cl
1,2-Dichlorobenzene 1,3-Dichlorobenzene
O O
^i& CH 3 C
CH 3CH 2 C
H CH 3
Propanal Propanone
O O
^ii& CH 3CH 2 C CH 3 C
OH
O CH3
Propanoic acid Methyl ethanoate
• ;%sudk iudjhúl;dj
;%sudk wjldYfha nkaOkj, osYdk; ùu u; muKla tlsfklska fjkia jHqy
iys; ixfhda. mej;Su ^tkï tajdg tl u wKql iQ;% yd jHqy iQ;% we;'& ;s%udk
iudjhúl;dj kï fõ' ;s%udk jHqyh tlsfklys o¾mK m%;sìïn jk ;s%udk
iudjhúl hq.,la tlsfkflys m%;srEm wjhj iudjhúl kï fõ' ;s%udk jHqy
tlsfkflys o¾mK m%;sìïn fkd jk ;s%udk iudjhúl hq.,a tlsfkflys
mdr;s%udk iudjhúl fõ'
• mdr;%sudk iudjhúl;dj
cHdñ;sl iudjhúl;dj mdr;%sudk iudjhúl;dj fmkakqï lrk tla
wjia:djls' C } C oaú;aj nkaOkhl oS nkaOkhg wu;r j mj;sk
nkaOkh ksid tu ldnka mrudKqj,g nkaOkh jgd ksoyfia N%uK ùug
fkd yels h' fï fya;=j ksid wvx.= mrudKq tl u wdldrhg nkaOkh ù we;s
kuq;a tajdfha ;%sudkfha msysàu fya;= fldg f.k fjkia úkHdi meje;sh yels
h' ldnka - ldnka nkaOk wCIh jgd N%uKh lsÍfuka tlla wfkl njg m;a
fkd jk jHqy cHdñ;sl iudjhúl f,i y÷kajkq ,efí' cHdñ;sl iudjhúl
meje;Su i|yd oaú;aj nkaOkh fomi tla tla ldnka mrudKq u;g iïnkaê;
ldKav hq., iudk fkd úh hq;= h'
101
ksoiqka -
a p a q
C C yd C C iudjhúl fõ ^jHqy tlla wfkl u;
b q b p iumd; l< fkdyel&'
(i) (ii)
tfy;a
a p a q
C C C C
yd tl u jHqyh fõ'
a q a p
oaú;aj nkaOkhl fomi msysá ldnka mrudKq u;g ne÷Kq ldKav folla cHdñ;sl
iïnkaO;dj oelaùug cis yd trans hk jpk Ndú; fõ' wKqfjys ;,hg wNs,ïn j
oaú;aj nkaOkfha ldnka - ldnka wlaIh Tiafia mj;sk ;,hg idfmalaI j ldKav
fol tl u miska msysghs kï" t lS iïnkaO;dj cis jYfhka ye¢kafõ' ldKav fol
;,fha fo miska msysghs kï iïnkaO;dj trans fõ' ksoiqkla f,i jHqyh (i) ys a yd
p tlsfklg cis wdldrfhka o a yd q tlsfklg trans wdldrfhka o msysghs' t neúka
But-2-ene ys cHdñ;sl iudúhl my; mrsÈ kï lrkq ,efí'
'
ksoiqka : But-2-ene
• m%;srEmwjhj iudjhúl;dj
tlla wfkflys o¾mK m%;sìïnh jk iudjhúl m%;srEmwjhj f,i ye|skafõ'
tlsfklg fjkia ldKav y;rla iïnkaO ldnka mrudKqjla iys; ixfhda.
m%;srEmwjhj iudjhúl;dj olajhs' t jeks ldnka mrudKqjla wiuñ;sl fyda
lhs/,a ldnka mrudKqjla f,i ye¢kafõ' tla m%;r
s Emwjhjhla muKla wvx.= ødjKhla
yryd ;,O%eú; wdf,dalh hejQ úg O%ejK ;,h N%uKh fõ' tla m%;srEmwjhjhla
u`.ska O%ejK ;,h tla osYdjlg o wfkla m%;srEmwjhjh u`.ska Bg m%;súreoaO osYdjg
o N%uKh flfrhs' m%;srEmwjhj iudjhúl u`.ska O%ejK ;,h N%uKh lrk ksid
tajd m%ldY il%sh iudjhúl f,i o ye|skafõ'
(Bromochlorofluoromethane)
m%;srEmwjhj iudjhúl
o¾mKh
102
fhdað; bf.kqï - b.ekaùï l%shdldrlï (
• C4 H8 yd C5 H12 wKql iQ;%j,g we|sh yels ish¨ u jHQy iQ;% bosßm;a lrk f,i
isiqkag lshd" iudjhúl;dj" jHqy iudjhúl;dj iy ;%sudk iudjhúl;dj hk mo
y÷kajd fokak'
• mka;sh lKavdhïj,g fnod iudjhúl ms<sn| úIh ks¾foaYfha wka;¾.; ish¨ u
me;s wkdjrKh jk fia wKql iQ;% isiqkag fokak' tu wKql iq;%j,g we|sh yels
ish¨ u jHqy iQ;% bosßm;a lr tajd j¾.SlrKh lrk f,i isiqkag Wmfoia fokak'
• WÑ; øjH fhdod .ksñka wKqj, cHdñ;sl yevj, wdlD;s ;kd tajdfha úúO;ajh
y÷kd .ekSug fhduq lrkak'
103
ksmqK;dj 8'0 ( yhsâfrdldnkj, jHqyh yd .=K w;r iïnkaO;d úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² we,aflak" we,alSk iy we,alhskj, nkaOk iajNdjh WÑ; WodyrK weiqfrka
úia;r lrhs'
² we,aflak" we,alSk yd we,alhsk ioDY fY%aKs Tiafia tajdfha fN!;sl .=K
úp,kh jk wkaou ixikaokd;aul j újrKh lrhs'
² ir, we,aflak" we,alSk yd we,alhskj, cHdñ;sl yevh iuÕ ldnka
mrudKqj, uqyqïlrKh iïnkaO lr olajhs'
ixfhda.h ;dmdxlh$0 C
Pentane 36
2- Methylbutane 28
2,2-Dimethylpropane 9
104
uqyï
q lrKh WodyrKh ldnka mrudKqj jgd
nkaOkj, ÈYdk;sh
sp f¾Çh
H H
sp 2 C=C ;,Sh ;s%fldaKdldr
H H
H
sp 3
H C H p;=ia;,Sh
H
E
2p 2p 2p
sp3
2s 2s 2s
E
2p 2p 2p
sp2
2s 2s 2s
105
E
2p 2p 2p
sp
2s 2s 2s
nkaOk
nkaOk
C2H2 wKqj - ldnka mrudKqj, uqyqïlrKh sp fõ'
nkaOk
nkaOk
106
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² we,aflak" we,alSk yd we,alhskj, fmdÿ iQ;% isiqkag y÷kajd fokak' tla tla fmdÿ
iQ;%hg wod< ixfhda.h ne.ska ,sùug isiqkag wjia:dj ,nd fokak' ta w;=ßka ir,
we,aflakhl" we,alSkhl yd we,alhskhl jHQyh" Tjqka fï jk úg;a bf.k f.k
we;s uqyqïlrK weiqßka meyeos,s lrkak'
² mka;sh lKavdhï ;=klg fnod methane, ethene yd ethyne j, ldnka mrudKqj,
uqyqïlrK wdldrh" cHdñ;sl yev yd fN!;sl .=K ;¾ldkql+, j f.dvk`.d bosßm;a
lsÍug wjia:dj ,nd fokak'
² myiqfjka fidhd .; yels øjH Wmfhda.S lr f.k wdlD;s idod wKqj, yev úia;r
lsÍug wjia:dj ,nd fokak'
107
ksmqK;dj 8'0 ( yhsâfrdldnkj, jHqyh yd .=K w;r iïnkaO;d úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² fnkaiSka i|yd uq,ska u fll=f,a úiska bosßm;a l< jHqyh u`.ska fnkaiSkaj,
ish¨ .=K úia;r fkd ùug fya;= bosßm;a lrhs'
² fll=f,a fhdackd l< jHqyh u.ska fnkaiSka wKqfõ oaú;aj nkaOk ;=kla yd
tal nkaOk ;=kla oelajQj;a fnkaiSka ys ´kE u hdno ldnka mrudKq folla
w;r nkaOk È. tl iudk fõ'
² fnka i S k a j , ldnka - ldnka nka O k È. oa ú ;a j nka O khl os .
^ m) yd tal nkaOkhl os. ^ m & w;r ueÈ w.hla
jk 1.39 x 10-10 m fõ'
² C − Chqla; jHqyj, uqyqula f,i oelaúh yels
fï ksid fnkaiSkays jHqyh my; iïm%
h'
H H
H C C
H H H
C C C C
C C C C
H H H H
C C
H H
fnkaiSkaj, iïm%hqla; jHqy
² wKql ldlaIsl jdoh u`.ska fnkaiSkaj, jHqyh meyeos,s l< yels h' tys ish¨
u ldnka mrudKq sp2 uqyqïlrKhg ,la ù we;' tla tla ldnka mrudKqj ish
fo miska msyá
s kquyq ï
q p ldlaIl
s iu`. w;sÉPdokh úh yels kquy
q ï
q p ldlaIl
s h
ne.ska ord isáhs'
108
² fuhska pl%Sh úia:dk.; bf,lafg%dak j,djla ìys fjhs'
² fï ksid fnkaiSkays i;H jHqyh fll=f,a jHqy foflys uqyqula f,i
i,lkq ,efí'
² úia:dk.; bf,lafg%dak iys; fnkaiSkays i;H jHqyh" oaú;aj nkaOk ;=kla
iys; fll=f,a jHqyhlg jvd ia:dhS fõ'
² fnkaiSka wKqjl ia:dhS;dj meyeos,s lsÍug iïu; yhsârckSlrK tka;e,ams
o;a; o bjy,a fõ'
tfy;a fnkaiSka oaú;aj nkaOk ;=klska iukaú; jQfha kï" tys iïu;
yhsârckSlrK tka;e,amsh t kï" úh hq;= h'
tkï ^360-208& } m%udKhlska fnkaiSka tys fll=f,a jHqyj,g
jvd ia:dhS j mj;sk nj meyeos,s h'
>
+ 3H2(g)
fll=f,a jHqyh
-1
iïm%hqla;;d Yla;sh = - 152 kJmol
mol-1
-1
-- 208 kJ mol
360 kJ
Yla;sh $kJ mol-1
+ 3H2(g)
>
>
109
ksmqK;dj 8'0 ( yhsâfrdldnkj, jHqyh yd .=K w;r iïnkaO;d úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 10 hs'
bf.kqï M, (
² we,aflak" we,alSk yd we,alhsk isÿ lrk ,dlaIKsl m%;sl%shd tajdfha jHqyh
iu`. iïnkaO lrhs'
² fuf;aka laf,daßkSlrKh" t;Skaj,g fn%daóka yd yhsârcka fya,hsâ wdl,kh
hk m%;sl%shdj, hka;%Kh meyeos,s lrhs'
² wdrïNl mshjr
' '
Cl Cl Cl + Cl
' '
Cl H CH3 HCl + CH3
. '
CH 3 Cl Cl CH3Cl + Cl
110
² odu wjidk mshjr
m%;sls%hd ñY%Kfha mj;sk uqla; LKavl folla tl;= ùfuka ia:dhS wKq iE§fï
m%;sM,hla f,i fuu m%;sls%hdj k;r fõ'
' '
Cl Cl Cl Cl
' '
H 3C CH3 CH3CH3
we,alSkj, m%;sls%hd
² t;Ska wKqfõ ;,fha by<ska yd my<ska mj;sk ,sys,a j ne÷Kq bf,lafg%dak
j,dj bf,lafg%d*s,sl m%;sldrl wdl¾IKh lr .ekSug iu;a fõ'
² bf,lafg%d*hs,hla hkq tlir bf,lafg%dak hq.,la m%;s.%yKh lrk wKqjla
fyda whkhls'
π〉
R R H
+ + +
R C R C R C
R H H
;D;shl
s oaú;shl
s m%d:ñl
ldfndalegdhk ldfndalegdhk ldfndalegdhk
111
+
C u;2 CH3 CH2 CH2
fm%dafgdakSslrKh m%d:ñl ldfndlegdhkh
3 2 1
CH3 CH CH2
1
C u;
fm%dafgdakSslrKh CH3 +CH CH3
oaú;shsl ldfndlegdhkh
^jvd;a ia:dhS h&
hka;K
% h
fmfrdlaihsv
112
hka;K
% h
² we,alSk wKqjl bf,lafg%dak j,dj fj; Br2 wKqjla <`.d ùfï § th
f,i O%eùlrKhg ,la fõ' m%;sls%hdfõ § Br+ whkhla imhk
^Br-Br nkaOkh úIu úÉfþokhg ,la ùfuka& oaú O%ejfha Ok w.%h pl%Sh
fn%dafudakshï whkhla idoñka we,alSkh iu`. m%;sls%hd lrhs'
CH 2 CH 2 CH 2 CH2
OH OH
W;afm%aß; yhsârckSlrKh
² ishqï f,i l=vq lrk ,o Pt fyda Pd fyda Ni fyda jeks f,day W;afm%arl yuqfõ
oS we,alSk yhsârcka iu`. m%;sl%shd lr wkqrEm we,aflak idohs'
Wod (
l=vq
113
we,alhskj, m%;sls%hd
² we,alhskj, tlsfklska iajdh;a; j m%;sls%hd l< yels nkaOk folla
mj;sk w;r we,alSk iu`. m%;sls%hd lrk m%;sldrl iu`. bf,lafg%d*s,sl
wdl,k m%;sls%hdj,g Ndck fõ'
fn%daóka wdl,kh
Br Br
Br Br
c,h wdl,kh
W;afm%aß; yhsârckSlrKh
² ishqï f,i l=vq lrk ,o Pt fyda Pd fyda Ni fyda jeks f,day W;afm%arl yuqfõ oS
we,alhsk yhsârcka iu`. m%;sl%shd ù wkqrEm we,aflak idohs' laúfkd,Skaj,ska
úI lrk ,o Pd/BaSO4 W;afm%ra lh fh§fuka m%;ls h%s dj w;rueÈ we,alk
S wjia:dfõ
§ kej;sh yels h'
d CH3-CH3
/2P
H
CH CH H
Q 2 /Pd
ui /B
no a
lin SO
e 4/ H H
C=C
H H
114
² yd hk we,alhskj, ;%s;aj nkaOkh idok C
g iïnkaO H ^w.%ia: yhsârcka& wdï,sl .=K olajhs'
fuu we,alhskj, wdï,sl H f,day u`.ska úia:dmkh l< yels h'
Na(l)
CH3 C C H CH 3 C C-Na+ + H2
NaNH2
CH3 C C H CH 3 C C -Na + + NH3
NH3/Cu2Cl2
CH3 C C H CH 3 C C Cu
NH3/AgNO3
CH3 C C H CH 3 C C Ag
115
ksmqK;dj 8'0 ( yhsâfrdldnkj, jHqyh yd .=K w;r iïnkaO;d úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 07 hs'
bf.kqï M, (
² fnkaiSka wdl,k m%;sl%shdj,g jvd wdfoaY m%;sl%shd flfrys olajk keUqrej
WÑ; WodyrK weiqßka fmkajd fohs'
² khsÜfrdlrKfha" we,al,
s l
a rKfha" weis,l
a rKfha yd ye,ckSlrKfha hka;K
%
weiqßka fnkaiSkaj, ,dlaIKsl m%;sl%shd f,i bf,lafg%d*s,sl wdfoaY m%;sl%shd
úia;r lrhs'
² we,aflak" we,alSk yd we,alhsk isÿ lrk m%;sl%shd iu`. fnkaiSka isÿ lrk
m%;sl%shd ii|hs'
116
(i) khsÜfrdlrKh
idkaø HNO3 iy idkaø H2SO4j,ska ieos khsÜfrdlrK ñY%Kh yuqfõ oS
fnkaiSkaj,g khsÜfrd ldKavhla wdfoaY ù khsÜfrdfnkaiSka ksmofõ'
NO 2
Conc.HNO3/Conc. H2SO4
50 0C
R+ b;d ia:dhS fkd jk úfgl ^ksoiqka +CH3 & fnkaiSka wKqj iu`. m%;sls%hd
lrkq ,nk m%fNaoh úh yelafla ix.; nkaOkhlska AlCl3 g ne`§ O%eùlrKhg
,la jQ R-Cl wKqjls' tys R-Cl ì£fuka m%;sls%hdfõ § R+ LKavhla fnkaiSka
wKqjg imhkq ,efí'
117
wjika mshjf¾ § fm%dafgdakh .%yKh lr .kakd Niauh fõ'
(iv) ye,ckSlrKh
¨úia wï,hla we;s úg (FeCl3, AlCl3 jeks & fnkaiSka ye,ck iu`. ^Cl2 fyda
AlCl-4
Br2 & m%;sl%shd lsÍfuka fnkaiSka j,hg ye,ck ldKavhla wdfoaY fõ'
fuys § iM, bf,la f g% d *hs , h jkq f ha R-C+ =O whkh hs ' fuu Cl+
bf,lafg%d*hs,h m%;sls%hdj w;rueo § idok ixlS¾Kfhka ì£ fnkaiSka j,h
fj; udre fõ'
Tlail
s rKh
jeks idudkH Tlaisldrl u`.ska fnkaiSka TlaislrKh fkd
fõ'
t fia jqj;a fnkaiSka j,hg we,als,a ldKavhla wdfoaYs; fnkaiSka ixfhda.
u`.ska TlaislrKh ù fnkafidhsla wï,h idohs' fnkaiSka j,fha
118
ia:dhS;dj fya;=fjka th myiqfjka TlaislrKh fkd fõ' fuu m%;sl%shdjg H+/K2Cr2O7
Ndú;d l< yels h'
CH 3 COOH
H +/KMnO 4
119
ksmqK;dj 8'0 ( yhsfv%dldnkj, jHqyh yd .=K w;r iïnkaO;d úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 01 hs'
bf.kqï M, (
² tal wdfoaYs; fnkaiSkaj, wdfoaYs; ldKav ´f;d fyda merd fyda fugd fyda
ÈYdNsuqL ldKav f,i y÷kd .kshs'
² tal wdfoaYs; fnkaiSkaj,g fo jk wdfoaYs; ldKavhla iïnkaO jk ia:dkh
m<uq jk wdfoaYs; ldKavfha ÈYdNsuqL lsÍfï .=Kh wkqj m%ldY lrhs'
120
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² isiqka lKavdhï follg fnokak'
² wdfoaY ldKav ,ehsia;=jla oS tla lKavdhula ´f;d" merd fhduqldrl ldKavj,;a"
wfkla lKavdhu fugd fhduqldrl ldKavj,;a iqúfYaIS jQ ,CIK u;= lr .ekSug
fhduq lrkak'
121
ksmqK;dj 9'0 ( we,al,
s a fya,hsvj, jHqyh yd .=K w;r iïnkaO;d úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 11 hs'
bf.kqï M, (
² we,als,a fya,hsv" m%d:ñl" oaú;shsl yd ;D;shsl f,i j¾. lrhs'
² C - X nkaOkfha O%eùh iajNdjh iu. we,als,a fya,hsvj, kshqla,sfhd*s,sl
wdfoaY m%;sls%hd flfrys olajk keUqre;dj iïnkaO lr olajhs'
² kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sl%shd flfrys laf,dafrdfnkaiSka yd jhskhs,a
laf,darhsâ m%;sl%shd fkd oelaùug fya;= olajhs'
² .S%kdâ m%;sldrlh ms<sfh< lrk wkaou iy th olajk m%;l s h
%s d meyeos,s lrhs'
kso(
² ²
Nu- hkq kshqla,sfhd*hs,h hs'
122
² tlir bf,lafg%dak hq.,la we;s ksid ´kE u kshqla,sfhd*hs,hlg H+ whkhla
iu`. nkaOkhla idoñka Niauhla f,i o l%shd l< yels h' t neúka :OH-
jeks m%;l
s drlhla iu`. we,al,
s f
a ya,hsvhla m%;l
s h
%s d lsÍfï § thg my; oelafjk
hka;%Kfha mßÈ bj;a ùfï m%;sls%hdjlg o n÷ka úh yels h'
H
- C C X C=C + H2O + X-
+
-
² fuys § OH kshqla,sfhd*hs,hla f,i m%;sls%hd lsÍu fjkqjg Niauhla f,i
lsh
% d lrkq ,nk w;r ye,ckh ork ldnka mrudKqjg hdno ldnka mrudKqfjka
H+ whkhla bj;a lrkq ,efí' C - X nkaOkfha O%eùlrKh fya;=fjka ye,cka
mrudKqj ork ldnka mrudKqjg hdno ldnka u; msysá yhsârcka mrudKqj,
iq¿ wdï,sl;djla we;' t neúka wdfoaY m%;sls%hd yd bj;a ùfï m%;sls%hd we,als,a
fya,hsvj, ;r.ldÍ m%;sls%hd fõ'
² we,al, s a fya,hsv úhe<s B;¾ udOHfha § Mg iu`. m%;l
s h
s% d lr .Sk
s% dâ m%;l
s drlh
idohs'
úhe<s
B;¾
² we,als,a fya,hsvhla .S%kdâ m%;sldrlh iE§fï § uq,ska ye,ckhg iïnkaO j
meje;s ldnka mrudKqfõ O%eùlrKh my; mßÈ fjkia fõ'
RX + Mg
→ RMgX
² RMgX nkaOkj, O%eùlrKh fya;=fjka" ue.akSishï yd ne÷Kq ldnka m%n,
kshqla,sfhd*hs,hla f,i yd b;d m%n, Niauhla f,i l%shd lrhs'
123
ksmqK;dj 9'0 ( we,al,
s a fya,hsvj, jHqyh yd .=K w;r iïnkaO;d úu¾Ykh
lrhs'
ksmqK;d uÜgu 9'2 ( nkaOk we;s ùu yd nkaOk ì£u isÿ jk ld,dka;rh weiqfrka
we,a l s , a fya , hs v j, ks h q l a , s f hd*s , s l wdfoa Y m% ; s l s % h d
úYaf,aIKh lrhs'
ld,Éfþo ( 01 hs'
bf.kqï M, (
² we,al,
s a fya,hsvj, kshl
q ,
a f
s hd*s,l
s wdfoaY m%;l
s h
%s d i|yd ud¾. folla meje;sh
yels nj y\qkd .kshs'
² nkaOk ì£u yd iEoSu tla jr isÿ jk ;ks mshjr m%;sls%hdjla f,i we,als,a
fya,hsvj, kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sls%hdj úia;r lrhs'
² nkaOkh ì£fuka wk;=re j kj nkaOkh iEoSu mshjr follska isÿ jk
m%;sls%hdjla f,i we,als,a fya,hsvj, kshqla,sfhda*s,sl wdfoaY m%;sls%hdj úia;r
lrhs'
² ;ks mshjrlska fyda mshjr follska fyda isÿ ùu flfrys we,als,a fya,hsvfha
iajNdjh n,mdk wkaou úia;r lrhs'
² kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sls%hd flfrys laf,dafrdfnkaiSka yd jhskhs,a
laf,darhsâ m%;sls%hdYS,S fkd ùu meyeÈ,s lrhs'
²² ²²
-
OH
OH
ldfndlegdhkh
124
2 mshjr -²² OH
OH
² mshjr follska isÿ jk m%;sl%shdj w;rueos ldfndlegdhkhla yryd isÿ fõ' fuys oS
we;s jk ldfndlegdhkfha ia:dhS;dj wkqj" jvd;a ia:dhS ;D;shsl ldfndlegdhkhla
iEoSug yelshdj we;s ;D;shsl we,als,a fya,hsv (R1, R2, R3 = alkyl) mshjr follska
kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sl%shdj isÿ lrhs' m%d:ñl we,als,a fya,hsv (R1, R2 = H, R3
= H fydaa alkyl) ia:dhS w;rueos ldfndlegdhkhla iEoSug wiu;a neúka kshl q ,a f
s hd*s,l
s
wdfoaYh ;ks mshjr m%;sl%shdjla f,i isÿ lrhs'
² oaú;shsl we,als,a fya,hsv (R1 = H, R2, R3 = alkyl) l=uk ud¾.h wkq.ukh lrkafka
o hkak m%;sl%shd ;;a;aj u; ;SrKh fõ'
² jhskhs,a yd *Skhs,a ldfndlegdhk wia:dhS jk w;r tu ksid tajd oaú;aj mshjr
wdldrhg m%;sls%hd fkd lrhs' tajdfha mj;sk oaú;aj nkaOk iajNdjhlska hqla; C-
X nkaOkh" we,als,a fya,hsvj, C-X nkaOkhg jvd Yla;su;a jk ksid tajd ;ks
mshjr wdldrhg o m%;s%lshd fkd lrhs' fï nj iïm%hqla; jHqy weiqfrka fmkajd Èh
yels h'
125
ksmK
q ;dj 10 ( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
bf.kqï M, (
² we,afldfyd, m%d:ñl" oaú;shsl yd ;D;shsl f,i j¾.SlrKh lrhs'
² O - H nkaOkfha yd C - O nkaOkfha O%eùh iajNdjh úia;r lrhs'
² we,afldfyd,j, fN!;sl .=K yd tajdfha H nkaOk iEoSfï yelshdj w;r
iïnkaO;d fmkajd fohs'
² we,afldfyd,j, O - H nkaOkh ì£u" C - O nkaOkh ì£u" bj;a ùu iy
TlaislrK m%;sls%hd tajdfha jHqyh iu`. iïnkaO lr olajhs'
² we,afldfyd,j, .=K mÍlaId lr jd¾;d ;nhs'
H R R
R C OH R C OH R C OH
m%d:ñl oaú;shl
s ;D;shl
s
H we,afldfyd, H we,afldfyd, R we,afldfyd,
² fN!;sl .=K
we,afldfyd,j, -OH nkaOkh R - O δ - -H δ + f,i O%eùlrKh fõ' tys
m%;sM,hla f,i we,afldfyd, wKq w;r we;s jk wka;¾-wKql yhsârcka
nkaOk ksid tajdfha ;dmdxl" tajdg wkqrEm idfmaCI wKql ialkaOh iys;
we,aflak yd B;rj,g idfmaCI j by< w.h .kshs' ioDY fYa%Ksfha my<g h;a
u we,afldfyd,j, ;dmdxlh jeä fõ'
t;fkda,aj, wka;¾-wKql yhsârcka nkaOk mj;akd wdldrh my; rEmfha
oelafõ'
C2H5 C2H5
O H O
H H
O H O
C2H5 C2H5
126
wvq idfmaCI wKql ialkaO iys; we,afldfyd, c,fha ødjH fõ' O%eùh ødjlhla jk
c,fhys we,afldfyd,j, ødjH;djg bjy,a jkafka c, wKq iu`. H nkaOk iEÈh
yels -OH ldKavh hs' we,afldfyd, wKqfõ ks¾O%eùh we,als,a ldKavh c,fha
ødjH;djg ndOdjls' we,afldfyd, ioDY fYa%Ksfha my<g hEfï § -OH ldKavhg
idfmaCI j ks¾O%eùh we,als,a ldKavfha úYd,;ajh l%ufhka jeä fõ' ta wkqj
c,fhys ødjH;dj my; j.=fõ oelafjk mßÈ l%ufhka wvq fõ'
^i& we,afldfyd, PCl3 fyda PCl5 fyda iu`. m%;sls%hdfjka we,als,a laf,darhsâ
,efí'
3R - OH + PCl3 3RCl + H3PO3
R - OH + PCl5 RCl + POCl3 + HCl
127
(ii) yhsv%cka fya,hsv iu`. m%;sls%hdj
HBr
R-OH R-Br + H2O
fuu m%;sls%hdfõ § R-OH " R-Cl njg m;a flf¾' W;afm%arlhla f,i ZnCl2
l%shd lrhs' we,als,a laf,darhsâ c,fha wødjH ksid m%;sls%hdj bÈßhg isÿ ùfï
§ m%;sls%hd ñY%Kh wmeyeÈ,s ;;a;ajhlg m;a fõ' m%;sls%hl ñY% lsÍfuka miq
wmeyeÈ,s nj^wdú,;dj& fmkaùug .; jk ld,h weiqßka m%d:ñl" oaú;shsl yd
;D;shsl we,afldfyd, fjka lr y÷kd .; yels h'
imhk ,o m%;sls%hd ;;a;aj hgf;a by; m%;sl%shdj isÿ jkafka mshjr follsks'
;D;shsl we,afldfyd,h jvd;a ia:dhS w;rueoshla idok neúka ;D;shsl
we,afldfyd,h Ælia m%;sldrlh yuqfõ b;d u flá ld,hl oS wdú,;djla
we;s lrhs' tfy;a oaú;shsl we,afldfyd, È.= ld,hla o" m%d:ñl we,afldfyd,
b;d È.= ld,hla o" .kq ,nhs'
ks¾c,Sh Al2O3 $
C C C= C
fyda idkaø H2SO4 $
H OH
we,afldfyd, we,alSk
128
² we,afldfyd, TlaislrKh
H+/KMnO4 O
R CH OH R C
fyda PCC R/
/
R
129
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² we,afldfyd,j, O-H nkaOkh ì£fuka isÿ jk m%;l %s d" C-O nkaOkh ì£fuka
s h
isÿ jk m%;sls%hd" bj;a ùfï m%;sls%hd yd TlaislrK m%;sl%shd WodyrK u`.ska
bÈßm;a lsÍug yd wdo¾Ykh lr fmkaùug isiqkag wjia:dj i,id fokak'
130
ksmK
q ;dj 10 ( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² we,afldfyd,j,g jvd *Sfkd,aj, wdï,sl;dj jeä uka oe hs meyeÈ,s lrhs'
² we,afldfyd, ,la jk kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sls%hd i|yd *Sfkda, ,la
fkd jkafka uka oe hs meyeÈ,s lrhs'
*Sfkda," we,afldfyd,j,g jvd wdï,sl fõ' ñka woyia jkafka by; olajd
we;s iu;=,s;;dj, § *Sfkda,ays iu;=,s;d ,laIHh jvd;a ol=Kq mig nr j
msysgk nj hs' fuhg fya;=j jkafka *Sfkda,aj,g idfmalaI j *SfkaÜ whkfha
ia:dhS;dj" we,afldfyd,hg idfmalaI j we,afldlaihsâ whkfha ia:dhS;djg
jvd jeä ùu hs' *SfkaÜ whkh jvd;a ia:dhS jkqfha tys we;s RK wdfrdamKh
iïm%hqla;;dj u`.ska úiqrejd yeÍu fya;=fjks' t jeks wdfrdamK úiqrejd
yeÍula we,afldlaihsâ whkfha isÿ fkd fõ'
131
C - O nkaOkh ì£fuka isÿ jk kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sls%hd fkd oelaùu'
(i) Tlaiscka u; ;sfnk tlir bf,lafg%dak hq., fnkaiSka j,h Tiafia úia:dk
.; ùu fya;=fjka C-O nkaOkh flá yd Yla;su;a ùu
² *Sfkda,a iaj,amh ne.ska mÍCId k<j,g f.k my; oelafjk Wmfoia wkqj mÍlaId
isÿ lsÍug isiqka fhduq lrkak'
² by; mÍCIKj, § ,;a ksÍCIK wkqj *Sfkda,a ms<sn| j t<eôh yels ks.uk
idlÉPd lrkak'
132
ksmK
q ;dj 10 ( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHQyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 02 hs'
bf.kqï M, (
² *Sfkda,aj, wdfoaY m%;sl%shdj, oS OH ldKavhg idfmalaI j wdfoaYlh ´f;d
^2"6& yd merd ^4& ia:dkj,g iïnkaO jk nj m%ldY lrhs'
² *Ssfkd,ayS fnkaiSka j,h" fnkaiSkaj,g jvd bf,lafg%d*hs, flfrys jvd;a
il%sh ukaoe hs meyeos,s lrhs'
OH OH
Br Br
+ 3 Br2 + 3HBr
Br
2,4,6-Tribromophenol
^ii& *Sfkda,a khsÜfrdlrKh i|yd ;kql HNO3 muKla jqj o m%udKj;a fõ'
OH OH OH
NO 2
;kql HNO3 +
20 0C
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï ls%hdldrlï ( NO 2
² *Sfkda,a iu`. my; mÍlaId isÿ lr ksÍCIK ,nd .ekSug isiqka fhduq lrkak'
² fn%daóka Èhr 1 cm3 la muK mÍCId k<hlg f.k thg *Sfkda,a iaMálhla
^fyda ìxÿ folla muK& tl;= lsÍu'
133
ksmK
q ;dj 10 ( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
bf.kqï M, (
² ldnks,a ldKavfha O%eùh iajNdjh iy wix;Dma; iajNdjh meyeos,s lrhs'
² ldnks,a ldKavhg wdfõksl m%;sls%hd j¾.h kshqla,sfhd*s,sl wdl,k m%;sls%hd
nj meyeÈ,s lrhs'
² kshqla,sfhd*s,sl wdl,k m%;sl%shdj,g ksoiqka jk m%;sl%shd lsysmhl hka;%K
bÈßm;a lrhs'
² lSfgdakj,g idfmalaI j we,aäyhsv b;d myiqfjka TlaislrKh ùfï .=Kh
tajd tlsfkl fjka lr y÷kd .ekSug fhdod .; yels nj m%ldY lrhs'
² we,aäyhsv iy lSfgdakj, .=K mÍCId lr jd¾;d lrhs'
C C H H+ CH 3 C H
H C H C
H
H ••
CN
CN
CN - H
Cyanohydrin
² .S%kdâ m%;sldrlh ^RMgX& iu`. m%;sls%hdfõ hka;%Kh
O OH
(i) RMgX
CH 3 C CH3 C CH3
^ii& H+/H2O
CH 3 R
O MgX OH
O
H+/H2O
CH3 C CH3 C CH3 CH3 C CH3
CH 3
R R
134
² .%Skdâ m%;sldrlfha R ldKavh R - Mg ys nkaOk bf,lafg%dak hq.,h iu`.
kshqla,sfhda*hs,hla f,i ldnks,a ldnka iu`. m%;sls%hd lrhs'
.. ..
H2N - NH
NO 2 OH NO 2
R
C= O + R C N N NO 2
R R H H
NO 2
lSfgdakh 2,4-Dinitrophenylhydrazene
(2,4-DNP)
(ii) úc,kh
by; w;rueos M,h iEÿKq ú.i u úc,kh ù wjika M,h jk
2"4-vhskhsÜfrd*Skhs,ayhsârfidak ,efí'
OH NO 2 R
C = N NH + H2O
R C N N NO 2
R NO 2
R H H
NO 2
2,4-Dinitophenylhydrozone
^;o ly fyda ;eô,s mdg wjlafIamhla&
² Tlaiy
s rKh
(i) LiAlH4 fyda NaBH4 fyda u`.ska TlaisyrKh
fuys oS we,aäyhsv yd lSfgdak we,afldfyd, njg TlaisyrKh fõ'
H
R (i) LiAlH4
C=O R C OH
(ii) H2O/ H+
R R
H
R NaBH4 /fu;fkda,a
C=O R C OH
R R
(ii) u`.ska TlaisyrKh ^laf,ukaika TlaisyrKh&
Zn(Hg) $id'HCl
fuys § we,aäyhsv iy lSfgdak wkqrEm yhsâfrdldnk njg TlaisyrKh
l< yels h'
135
H
R Zn(Hg) $id'HCl
C=O R C R
R
H
² we,aäyhsv TlaislrKh
fgd,ka m%;l
s drlh yd f*a,xs ødjKh jeks ÿ¾j, Tlail
s drj,ska mjd we,aäyhsv
ldfndlai,sla wï, njg TlaislrKh fõ'
R O
C = O + f*a,sx ødjKh Cu2O +R C
.fvd,a r;= -
H O
wjfCIamh
R O
H+/K2Cr2O7 + Cr3+
C=O R C
OH
H
137
ksmK
q ;dj 10 ( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 10'5 ( iajhx ix>kk m%;sls% hd u`.ska fmkakqï flfrk mrsÈ
we,aäyhsv yd lSfgdakj, α ia:dkfhys m%;sls%h;dj y÷kd
.ksh's
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² ldnks,a ixfhda.j, ia:dkfha m%;sls%hdYS,S;ajh WÑ; WodyrK weiqfrka
fmkajd fohs'
² fidaähï yhsâfrdlaihsâ" weisge,aäyhsâ yd weisfgdaka isÿ lrk ix>kk
m%;sls%hd bÈßm;a lrhs'
H H H H
R C R C C _ O-
ksoiqk-
weisge,aäyhsâ c,Sh NaOH yuqfõ m%;sls%hdj
H OH O
NaOH(aq)
2CH 3 C= O CH3 C CH2 C H
138
weisfgdaka ix>kkh
CH 3 OH CH 3
NaOH(aq)
2CH3 C = O CH3 C CH2 C = O
CH 3
OH H H
H $
+
OH CH 3 CH3
H+ $
CH3 C CH2 C = O CH3 C CH C = O + H2O
CH 3 CH3
H H O
H C = O, C = O , C = O, CH3 CH2 C
139
ksmK
q ;dj 10 ( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² ldfndlais,sla wï,j, fN!;sl .=K tajdfha jHqyh yd iïnkaO lr olajhs'
² ldfndlais,sla ldKavfha ^-COOH& m%;sls%hd rgdj ldfndks,a ixfhda.j,
ldnks,a ldKavh iu`. o" *Ssfkda,a iy we,afldfyd,j, -OH ldKavh iu`. o"
ixikaokh lrhs'
² Na, NaOH, NaHCO3 iy Na2CO3 iu`. olajk m%;sl%shd weiqfrka ldfndlais,sla
wï," we,afldfyd, iy *sfkda,aj, wdï,sl .=K ixikaokh lrhs'
² C-O nkaOkh ì£u isÿ jk m%;sls%hd i|yd WodyrK bÈßm;a lrhs'
² ldfndlais,sla wï,j, .=K yd m%;sl%shd mÍlaId lr jd¾;d ;nhs'
² C1 isg C4 olajd ldfndlais,sla wï, c,fha fyd¢ka Èhe fõ' ldnka ixLHdj
jeä jk úg c,ødjH;dj wvq fõ' wefrdaueál ldfndlais,sla wï, c,fha
ødjH iaMálrEmS >k øjH fõ' tfy;a ldnksl wï, ish,a,la u mdfya ldnksl
ødjlj, Èh fõ'
O H O
R C C R
O H O
140
ldfndlais,sla wï,j, m%;sl%shd
O m%;sls%hd lr m%;sls%hd lr
m%;sls%hd lr - -
R C - RCOO Na + RCOO Na +
RCOO Na +
O -H idoñka NaOH idoñka CO2
idoñka H2 msg lrhs'
ødjKh ;=< Èh fõ' jdhqj uqod yßhs'
O O
R C + H2 O ⇌ R C + H3O+
-
OH O
by; iu;=,s;fha iu;=,s;;d ,laIHh *Sfkda, we;s lr .kakd wkqrEm
iu;=,s;;djg idfmalaI j jvd;a ol=Kq mig nr j msysghs' fuhg fya;=j
jkafka ldfndlai,
s l
s a wï,j,g idfmalI
a j ldfndlaif
s ,aÜ whkfha ia:dhS;dj"
*Sfkda,aj,g idfmalaI j *SfkaÜ whkfha ia:dhS;djg jvd jeä ùu hs'
ldfndlaisf,aÜ whkh my; oelafjk jHqyj, iïm%hqla; uqyquls'
-
O O
R C R C
- O
O
141
ldfndlaisf,aÜ whkfha ia:dhS;djg fya;= jkqfha iudk úoHq;a RK
Tlaiscka mrudKq w;r RK wdfrdamKh úia:dk.; ù meje;Su hs'
O OH O Cl
C C
PCl3
+ H3PO3
O OH O Cl
C C
PCl5
+ POCl3 + HCl
² we,afldfyd, iu`.
O O
CH3 C + C2H5OH CH3 + H 2O
C
OH O-C 2H 5
142
ksmK
q ;dj 10 ( Tlaiscka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 03 hs'
bf.kqï M, (
² kshqla,sfhd*s,sl wdfoaY m%;sl%shd hkq wï, jHq;amkakj, ,dlaIKsl m%;sl%shd
nj m%ldY lrhs'
² wï, laf,darhsvj, ,dlaIKsl m%;sls%hd i|yd ksoiqka ,shd olajhs'
² tiagrj, ,dlaIKsl m%;sls%hd i|yd ksoiqka ,shd olajhs'
² tauhsvj, ,dlaIKsl m%;sl%shd i|yd ksoiqka ,shd olajhs'
² fuu fldgfiys iEu m%;sls%hdjl u m<uq jk mshjr ldnks,a ldnka u;g isÿ
jk kshqla,sfhd*s,sl myr §ula nj m%ldY lrhs'
O O O
NaOH NaOH
R C R C R C
Cl OH -
O Na+
² m%;sl%shdfõ hka;%Kh
O-
O O
NaOH
R C R C Cl R C + Cl-
Cl OH
-OH OH OH-
O
R C
O-
143
^iii& we,afldfyd, iu`. m%;sl%shdj
wï, laf,darhsv" we,afldfyd, iu`. m%;sl%shd lr tiagr idohs'
O O
R C + C2H5-OH R C
Cl O-C 2H 5
H O H
O
R C + H N R R C N R
Cl
² tiagrj, m%;sls%hd
^i& tiagr ;kql wï, u`.ska c,úÉfþokh ù wkqrEm ldfndlais,sla wï,h iy
we,afldfyd,h ,nd fohs'
O O
R C R C + C2H5OH
OC 2H 5 OH
O O
R C R C + C2H5OH
OC 2 H 5 -
O Na +
144
^iii& .%Skdâ m%;sldrlh iu.
.%Skdâ m%;sldrlh tiagr iu`. m%;sls%hd lr ;D;shsl we,afldfyd, idohs' fuys
§ tiagrh m<uq j lSfgdakhla nj m;a ù wk;=re j .%Skdâ m%;sldrlh iu`.
kej;;a
O YS>%fhka m%;sls%hd lrñka M,h ,ndOMgBr
fohs' OH
CH3 CH3
² weuhsvj, m%;sls%hd
^i& NaOH iu`.
tauhsv c,Sh NaOH ødjKhla iu`. WKqiqï l< úg NH3 msg lrñka wkqrEm
ldfndlais,slOa wï,fha fidaähï ,jKhOidohs'
c,Sh NaOH
R C R C + NH3
NH 2 -
O Na+
145
ksmK
q ;dj 11 ( khsÜrcka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² we,als,a weókj, m%fNao y÷kd .kshs'
² m%d:ñl weókj, m%;sls%hd yodrhs'
weks,k
S a
146
² weókj, khsÜrcka mrudKqj u; we;s tlir bf,lafg%dak hq.,h fya;=
fldg f.k weók ks h q l a , s f hda * hs , f,i l% s h d lrhs ' m% d :ñl weók
kshqla,sfhd*hs, f,i úúO m%;sldrl iu`. olajk m%;s%lshd lsysmhla my; oela
fõ'
i& wï, laf,darhsv iu`. O
R NH2 + R/ COCl R/ C NH R
OH
ksmqK;d uÜgu 11'2 ( fjk;a ldnksl ixfhda. iu`. weókj, Ndiañl;dj ii|hs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
148
² weókj,g jvd weuhsvj, Ndiañl;dj wvq h' ukao h;a" weuhsv ldKavfha
khsÜrcka u; we;s bf,lafg%dk
a hq., iïm%hl
q ;
a ;dj u`.k
s a ldfndkhs,a ldKavh
u;g úia:dk.; ù mej;Su hs'
O O-
R C R C +
NH2 NH2
149
ksmqK;dj 11 ( khsÜrcka wvx.= ldnksl ixfhda.j, jHqyh yd .=K w;r
iïnkaO;d úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² vhfidakshï ,jKh ksmojd .kakd wdldrh úia;r lrhs'
² vhfidakshï ,jKh c,h" H3PO2, CuCl, CuCN, CuBr yd KI iu`. isÿ lrk
m%;sia:dmk m%;sls%hd ,shd olajhs'
² vhfidakshï ,jKh bf,laÜfrd*hs,hla f,i yeisfrk m%;sls%hd i|yd ksoiqka
,shd olajhs'
² vhfidakh
s ï ldKavh m%;i
s :
a dmkh fjñka vhfidakh
s ï ,jK isÿ lrk m%;l
s h
s% d
- c,h iu`.
OH
H2O/∆
+ N2 + HCl
- CuCl iu`.
Cl
CuCl/ HCl
+ N2
- CuBr iu`.
Br
CuBr/HBr
+ N2
150
- KI iu`.
I
KI
+ N2
- CuCN iu`.
CN
CuCN/KCN + N2
H3PO2
+ N2 + H3PO3 + H+
;eô,s
OH
HO
/ NaOH
N=N
r;=
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² weók" we,afldfyd," weks,Ska yd weuhsvj, ir, jHqy we|Sug isiqkag Wmfoia
fokak'
² tu ixfhda.j, khsÜrcka mrudKq i;= tlir bf,lafg%dak hq., odhl lsÍug we;s
yelshdj wkqidrfhka fï ixfhda.j, Ndiañl;dj ixikaokd;aul j meyeos,s lrkak'
151
ksmqK;dj 12'0 ( ridhksl" m%;sl%shdjl YS>%;dj ks¾Kh lsÍug yd m%;sl%shd
YS>;
% dj iqÿiq mßos md,kh lsÍug pd,l ridhk úoHd uQ,O¾u
fhdod .kshs'
ksmqK;d uÜgu 12'1 ( ridhksl m%;sls%hd YS>%;dj flfrys n,mdk idOl ks¾Kh
lrhs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
² hï úm¾hdihl tall ld,hla ;=< isÿ jk fjkia ùu YS>%;dj f,i m%ldY
lrhs'
² YS>%;dj flfrys ld,h mokï jk nj úúO WodyrK iïnkaO lr f.k m%ldY
lrhs'
² úúO YS>%;dj,ska hq;= j isÿ jk ridhksl m%;sl%shd i|yd WodyrK imhhs'
² m%;sl%shdjl YS>%;dj uekSfï oS øjH m%udKfha fjkia ùu uQ,sl idOlh f,i
olajhs'
² YS>%;dj ieie|Sfï oS øjH m%udKh fyda idkaøKh fyda u; r|d mj;sk fjk;a
.=Khla ^j¾;k wxlh wdosh& Ndú; l< yels nj fmkajhs'
² laIKsl j isÿ jk m%;sl%shd i|yd ld,h ueksh fkd yels neúka tajdfha YS>%;dj
wOHhk lsÍug wmyiq nj m%ldY lrhs'
² ld,h ueksh yels fiñka isÿj k m%;sl%shdj, YS>%;d wOHhkh l< yels njg
WodyrK imhhs'
² ridhksl úm¾hdihl YS>%;dj flfrys WIaK;ajfha n,mEu wdo¾Ykh lrhs'
² m%;l
s h
%s djl YS>;
% dj flfrys idkaøKfha n,mEu fmkaùu i|yd WodyrK imhhs'
² m%;sls%hdjl YS>%;dj flfrys fN!;sl iajNdjh ^mDIaÀl j¾.M,h& n,mdk
wdldrh wdo¾Ykh lrhs'
² iucd;Sh W;afma%rl u`.ska m%;sl%shd YS>%;dj fjkia ùu wdo¾Ykh lr fmkajhs'
² úIucd;Sh W;afm%arl u`.ska m%;sls%hd YS>%;dj fjkia ùu wdo¾Ykh lr fmkajhs'
152
lrkak' ødjKfha idkaøKfhys ñkqula f,i j¾Kh fhdod .; yels fyhska
YS>%;dj ieieoSfï oS j¾K fjki ie,els,a,g .; yels nj idlÉPd lrkak'
c,h 10 cm3 +
c,h 10 cm3 HCl wï, ìxÿ y;rla
+ HCl wï, Mg
ìxÿ folla c,h
² wï, idkaøKh jeä k<fha fõ.fhka jdhq nqnq`M ksl=;a jk nj olakg ,efí'
² fï wkqj m%;sl%shdjl YS>%;dj flfrys idkaøKh n,mdk nj ks.ukh l<
yels h'
ldur
WIaK;ajfha 60 0C WIaK;ajfha
mj;sk c, mj;sk c,
;dmlh ;dmlh
153
mÍlaIKh III ( m%;sl%shdjl YS>%;dj flfrys m%;sls%hlj, fN!;sl iajNdjh
^mDIaÀl j¾.M,h& n,mdk nj fmkaùu'
mÍlaIKh IV (
ridhksl m%;sl%shdjl YS>%;dj flfrys W;afm%arl n,mdk nj mÍlaId lsÍu'
² lelEreï k< follg zmßud 20Z H2O2 10'0 cm3 ne.ska .kq ,efí' ^mßud 20
hkafkka woyia jkafka iïu; WIaK;ajh yd mSvkfha § H2O2 ødjKfha
tall mßudjlska O2 mßud 20la ,efnk nj hs'&
² tla k<hlg c,h 5'0 cm3 tl;= lrk w;r wfklg 0'1 mol dm-3 NaOH
ødjKh 5'0 cm3 tl;= lrkak'
² t úg NaOH tl;= l< k<fha fõ.fhka jdhq nqnq¿ ksl=;a jk olakg ,efí'
² fï wkqj NaOHj,ska H2O2j, úfhdack YS>%;dj jeä flfr;e hs lsj yels
h'
W;afm%arl j¾.
154
ksmqK;dj 12'0 ( ridhksl" m%;sl%shdjl YS>%;dj ks¾Kh lsÍug yd m%;sl%shd
YS>%;dj iqÿiq mßos md,kh lsÍug pd,l ridhk úoHd
uQ,O¾u fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 14 hs'
bf.kqï M, (
² aA+bB → cC +dD hkak ridhksl m%;sls%hdjla f,i idudkHlrKh lrhs'
155
² Y+kH" m<uq jk yd fo jk fm< m%;sl%shd kso¾Ykh lsÍu i|yd mÍlaIK
bosßm;a lrhs'
² mÍlaIKj,ska ,efnk f;dr;=re ksis f,i yeisrùfuka úúO m%;sl%shlj,g
wod< j m%;sl%shdfõ fm< ks¾Kh lrhs'
² YS>%;d kshuh yd m%;sl%shd fm< wdY%s; .eg¨ úi|hs'
rn¾ máh
H2SO4 ødjKh
123
12312
Mg máh
rn¾ máh 123
12312
12
c,h 10 cm3
isyska ùÿre k<h
c,h
² lelEreï k<hlg c,h 10 cm3 oud uÜgu rn¾ máh fhdod l%udxlkh lr
.kq ,efí'
² lelEreï k<hg 0'10 mol dm-3 H2SO4 wï,h 40 cm3 la tl;= lr lg msfrk
f;la c,h mqrjd .kq ,efí'
² msßisÿ lrk ,o 2.0 cm os. Mg má lene,a, rEm igyfka oelafjk wdldrhg
uQähg iú lr Mg máh we;=`M jk mßos uQäh jid hál=re lrñka úrdu
>áldj l%shd;aul lsÍu tl jr lrkq ,efí'
² l%udxls; uÜgu olajd jdhqj msÍug .; jk ld,h ukskq ,efí'
156
² j.=fõ oelafjk wdldrhg úúO wï, mßud Ndú; lrñka o" 2 cm os. Mg má
w¨;ska iú lrñka o" l%udxls; uÜgu olajd jdhqj tl;= ùug ld,h ukskq
,efí'
40'0
35'0
30'0
25'0
20'0
15'0
wjYH øjH ( Na2S2O3 0.10 mol dm-3 ødjKh" 2.0 mol dm-3 HCl wï,h"
úrdu >áldj" lelEreï k<" ñkqï is,skavr" 50cm3 îlrhla
l%uh (
² j.=fõ oelafjk mßÈ wod< Na2S2O3 ødjK mßudj 50 cm3 îlrhlg oukq
,efí'
² l;srhla .eiQ iqÿ lvodishla u; Na2S2O3 iys; îlrh ;nd" wod< HCl mßudj
thg tl;= lr îlrfha isg ksh; Wilska wei ;nd f.k l;srh fkd fmkS
hdug .; jk ld,h ukskq ,efí'
² îlrh msßisÿ lr j.=fõ olafjk wdldrhg úúO ødjK mßud Ndú; lrñka
l;srh fkd fmkS hdug .; jk ld,h ukskq ,efí'
157
(i) m%;sl%shd iS>%;dj yd ;fhdai,afmaÜ whk idkaøKh w;r iïnkaOh fiùu
my; j.=fõ fmkajd we;s mßos úúO ;fhdai,af*aÜ idkaøK we;s ødjK
Ndú;fhka mÍlaIKh isÿ lrkak'
25.0 - 5.0
20.0 5.0 5.0
15.0 10.0 5.0
10.0 15.0 5.0
5.0 20.0 5.0
Na2S2O3 c, HCl
ødjK mßudj ødjK ld,h$s
mßudj$ $cm3 mßudj$
cm3 cm3
25.0 - 5.0 -
25.0 1.0 4.0 -
25.0 2.0 3.0 -
25.0 3.0 2.0 -
25.0 4.0 1.0 -
m
by; wjia:d foflys oS wdrïNfha isg l;srh fkd fmkS hdu olajd ld,h
;=< YS>%;dj ksh; j mj;S he hs o th wdrïNl YS>%;djg iudk he hs o
Wml,amkh lrkak' iEu wjia:djl u iEfok i,a*¾ m%udKh ksh; ksid
YS>%;dj } ksh;hla$t
158
mrSlaIKh III ( Fe(III) whk yd KI w;r m%;sl%shdfõ YS>%;dj flfrys idkaøKfha
n,mEu mÍlaIKd;aul j ks¾Kh lsÍu'
jdoh (
fuu m%;sl%shdfõ YS>%;dj ks¾Kh lsÍu i|yd iEfok I2 m%udKh Ndú;
l< yels h' msIag ødjKhla ks,a mdg ùu i|yd ;sìh hq;= wju I2(aq)
idkaøKh 1.0 × 10-5 mol dm-3 fõ' fuh b;d iq`M m%udKhla neúka ta i|yd
.; jk ld,h uekSu wiSre h' t neúka ld,h ueksh yels jk mßos ks,a
meyeùug .; jk ld,h m%udo l< hq;= h' fuu ;;a;ajh I2, I- njg m;a
jk YS>% m%;sl%shdjlska <`.d lr .; yels h' fï i|yd Na2S2O3 fhdod .;
yels h'
wjYH øjH ( 0.10 mol dm-3 KI ødjKh" 0.10 mol dm-3 Fe3+ whk ødjKh
[FeCl3 fyda Fe(NH4)(SO4)2 fyda Ndú; lrkak']
0.10 mol dm-3 Na2S2O3 ødjKh" 0.10 mol dm-3 H2SO4
ødjKh" úrdu >áldj
l%uh (
mshjr 1
by; j.=fõ oelafjk ødjK my; i|yka wkqms<sfj<g ñY% lr msIagh ks,amdg
ùug .; jk ld,h ukskq ,efí'
(2) + (4)
159
mshjr 2
msIagh 0.1 mol dm-3 0.1 mol dm-3 0.1 mol dm-3 msIagh
fh¥ H2SO4(aq) KI(aq) FeCl3(aq) c, ks,a mdg
Na2S2O3(aq) ødjK ødjK ødjK mßudj$ ùug .;
mßudj$cm3 mßudj$cm3 mßudj$cm3 mßudj$cm3 cm3 jk ld,h$s
YS>%;dj n=2
(1/t)
n=1
n=0
idkaøKh (c)
m%ia;drfha yevh wkqj" m%;sls%hdfõ fm< ^n& ;SrKh l< yels h'
160
ld,h t1 isg ld,h t2 olajd m%;sls%hdfõ idudkH YS>%;dj
² m<uq fm< m%;sl%shdjla i|yd ld,h iu`. idkaøKh fjkia ùfï m%ia;dßl
ksrEmKh my; oelafõ' m<uq jk fm< m%;sl%shdjl w¾O Ôj ld,h wdrïNl
idkaøKfhka iajdhka; fõ'
idkaøKh
/mol dm-3
C
C/2
C/4
C/8
t 1/2 t 1/2 t 1/2
t1/2 2t1/2 3t1/2 ld,h/s
161
ksmqK;dj 12'0 ( ridhksl m%;sl%shdjl YS>%;dj ks¾Kh lsÍug yd m%;sl%shd
YS>;
% dj iqÿiq mßos md,kh lsÍug pd,l ridhk úoHd uQ,O¾u
fhdod .kshs'
ksmqK;d uÜgu 12'3 ( ridhksl m%;sl%shd YS>%;dj flfrys úúO idOlj, n,mEu
ú.%y lsÍug wKql pd,l jdoh fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² m%;sl%shdjla isÿ ùug wjYH idOl ,ehsia;= .; lrhs'
² il%shk Yla;sh w¾: olajhs'
² WIaK;ajh jeä lrk úg wKqj, pd,l Yla;sh jeä jk nj m%ldY lrhs'
² fjkia WIaK;aj foll oS jdhq wKq i|yd fnda,aÜiaudka jHdma;s jl% we| tu
WIaK;aj foflys oS jdhq wKqj, pd,l Yla;s ii|hs'
² m%;sl%shdjl YS>%;dfõ jeä ùu wKqj, pd,l Yla;sfha jeä ùu weiqßka meyeos,s
lrhs'
² idkaøK ixl,amh Ndú;hg .ksñka tall mßudjla ;=< tall ld,hl oS isÿ
jk ix>Ügk ixLHdfõ jeä ùu meyeos,s lrhs'
² WÑ; osYdk;shla iys; ix>Ügk ixLHdj" iuia; ix>Ügk ixLHdjg
iudkqmd;sl nj m%ldY lrhs'
² WIaK;ajh kexùfï oS il%shk Yla;sh blaujk wKq ixLHdj jeä jk nj
m%ldY lrhs'
² WIaK;ajh jeä jk úg ix>Ügk ixLHdj o jeä jk nj m%ldY lrhs'
² m%;sl%shlh >k øjHhla jk úg § tys mDIaÀl j¾.M,h jeä l< úg ix>Ügk
ixLHdj jeä jk nj m%ldY lrhs'
² m%;sl%shdjl YS>%;dj flfrys W;afm%arlhl n,mEu m%;sl%shdfõ il%shk Yla;sh
weiqßka úia;r lrhs'
² WÑ; osYdk;sh
my; oelafjk m%;sl%shdj i,lkak'
NO (g) + Cl2 (g) → NOCl (g) + Cl (g)
fuys ix>Ügkhg ;=vq fok my; oelafjk wKql osYdk;s fol i,luq'
^w&
O Cl Cl
O
Cl Cl
N N
162
N Cl Cl
N
^wd& O Cl
O Cl
² il%shk Yla;sh
il%shk Yla;sh ^Ea& hkq M, ksmoùu i|yd ix>Ügkh jk wKqj,g ;sìh hq;=
wju Yla;sh hs' th Yla;s ndOlhla jk w;r tys úYd,;ajh m%;sl%shdj u;
/f|a'
>
wKql Nd.h
s $k J
Yla;h
Ea
Ea il%shk Yla;sh
m%;l
s h
s% l blaujQ Yla;s iys;
wKql Nd.h
∆H
M, >
> Ea pd,l Yla;sh
m%;sl%shd LKavdxlh
² il%shk Yla;shg jvd wvq Yla;shlska hq;a wKq o >Ügkh fõ' tfy;a fuys
oS tu wKq .eàfuka miq tlsfklska wE;a fõ'
² m%;sl%shdjl YS>%;dj il%shk Yla;sh ^Ea& u; /|S mj;S' Ea wvq j;a u" Bg jeä
Yla;shlska hq;a wKqj, ixLHdj jeä fõ' fï ksid iM, ix>Ügk ixLHdj
by< f.dia m%;sl%shd YS>%;dj jeä fõ'
² WIaK;ajh
WIaK;ajh jeä jk úg pd,l Yla;sh jeä jk neúka tall ld,hl oS tall
mßudjla ;=< isÿ jk ix>Ügk ixLHdj jeä fõ' tu ksid tall ld,hl oS
isÿjk iM, ix>Ügk ixLHdj o jeä jk w;r tkhska m%;sl%shd YS>%;dj jeä
fõ'
fï yereKq úg l=vd WIaK;aj ke`.Sul oS jqj" il%shk Yla;sh blaujd hk
Yla;sfhka hq;a wKqj, Nd.h fndfyda fihska jeä ùu ksid o YS>%;dj jeä fõ'
uelaiafj,a-fnda,aÜiaudka Yla;s jHdma;s jl%fhka fuh meyeos,s l< yels h'
163
T1
wKql Nd.h
T2
T1< T2
Ea pd,l Yla;sh
² idkaøKh
m%;sl%shl idkaøKh jeäj;a u tall mßudjl wKq ixLHdj jeä jk neúka
tall ld,hla ;=, tall mßudjl isÿjk ix>Ügk ixLHdj jeä jk w;r" ta
iu`. tall mßudjl isÿjk iM, ix>Ügk ixLHdj o jeä fõ' t neúka
m%;sl%shdfõ YS>%;dj jeä fõ'
ie'hq' jdhquh moaO;sj," kshñ; WIaK;ajhl oS mSvkh jeä jk l,ays mßudj wvq
fõ' t fyhska idkaøKh jeä fõ' fï ksid jdhquh m%;sl%shdj,mSvkh jeä
ùu m%;sl%shd YS>%;dj jeä lsÍug fya;= fõ'
² W;afm%arl
W;afm%arlhla u`.ska m%;sl%shdjl hka;%Kh fjkia lsÍu fya;=fjka m%;sl%shdj
fjkia m%;sl%shd ud¾.hla .kshs' tys il%shk Yla;sh my;a w.hls' t neúka fuu
il%shk Yla;shg jeä Yla;shla we;s wKqj, ixLHdj jeä fõ' fï ksid tall
ld,hl oS isÿ jk iM, ix>Ügk ixLHdj jeä ù t khska m%;sl%shd YS>%;dj o
jeä fõ'
Ea
a/c
m%;sl%shl
²
²
M, ² ² ² 12
12
12
²
² 12
12
1212
1212
12112
1212
112
12
121123
12123
1
² ²²
² 12
12
12
m%;sl%shd LKavdxlh
pd,l Yla;sh
² m%;sl%shlj, fN!;sl iajNdjh
>k m%;l s h
s% lj, wxY=j, ;ru l=vdj;a u" m%;l
s h
s% l wKqj,g .eáh yels mDIaÁl
j¾.M,h jeä fõ' fuh m%;sl%shd YS>%;dj jeä lsÍug fya;= fõ'
kso (- c,Sh yhsârlaf,daßla wï, ødjKhla iu`. CaCO3 len,sj,g jvd
fõ.fhka CaCO3 l=vq m%;sl%shd ùu fuhg ksoiqkls'
164
ksmqK;dj 12'0 ( ridhksl" m%;sl%shdjl YS>%;dj ks¾Kh lsÍug yd m%;sl%shd
YS>;
% dj iqÿiq mßos md,kh lsÍug pd,l ridhk úoHd uQ,O¾u
fhdod .kshs'
ksmqK;d uÜgu 12'4 ( ridhksl m%;sl%shdjl YS>%;dj ú.%y lsÍug m%;sl%shd hka;%Kh
fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² uQ,sl m%;sl%shd" ixlS¾K m%;sl%shdj,ska fjka lr olajhs'
² m%;sl%shdjl fm< yd hka;%Kh w;r iïnkaO;dj meyeos,s lrhs'
² Yla;s úoHdfõ uQ,O¾u Wmfhda.S lr .ksñka" wKql ix>Ügkfhka miq j we;s
jk isoaê meyeos,s lsÍu i|yd Yla;s me;slv f.dv kxjhs'
² m%;sl%shdj,g hka;%K fhdackd lrkq msKsi iuia:dksl yd pd,l úoHd;aul
wOHhk m%fhdackhg .; yels nj m%ldY lrhs'
ksoiqka (
1' NO (g) + O3 (g) → NO2(g) + O2(g)
2.
nyqmshjr m%;sl%shd
² m%;sl%shdj,ska nyq;rh" ir, f,i fmfkk m%;sls%hd mjd" mshjr lsysmhlska isÿ
jk w;r tajd nyqmshjr m%;sl%shd hkqfjka ye|skafõ'
ksoiqk (-
2N2O5(g) → 4NO2(g) + O2(g) ^iuia; m%;sl%shdj&
165
^ks,&a
^fld<&
² ;=,;
s ridhksl iólrKfhka m%ldYs; Y=oO
a úm¾hdihg fya;= jk uQ,l
s m%;l
s h
s% d
^mshjr& wkqms<sfj< m%;sl%shdfõ hka;%Kh kï fõ'
² we;eï úg" m%;sl%shdjl hka;%Kh ks¾Kh lsÍu i|yd iuia:dksl id¾:l f,i
Wmfhda.S lr .efka'
kso ( O O
R C + HO R C + H218O
18
OH O
H2O bj;a ùu i|yd wï,fha wvx.= 18 OH ldKavfha O mrudKqj fhfok nj
18
O iuia:dkslh u`.ska fmkaúh yels h'
kso (
O O
18
OH- + R C R C + OH
O 18
O-
² m%;l
s h
s% djla" hï m%;l
s h
s% lhla wkqnoaOfhka Y=kH fm< ù kï" bka woyia jkafka
tu m%;sl%shdfõ hka;%Khg mshjr folla fyda jeä .Kkla we;=<;a jk nj;a"
t lS m%;sl%shlh iyNd.s jk mshjr idfmalaI jYfhka jeä fõ.hlska isÿ jk
nj;a h'
166
² by; i|yka fya;= ksid" yqfola m%;sl%shdjl iuia; iólrKh foi ne,Sfuka
muKla" m%;sl%shl idkaøKh tys fõ.h flfrys n,mdk wdldrh fm/hsh fkd
yels h' m%;sl%shdjl fm<" mÍlaIK u`.ska muKla ks¾Kh flfrk wdkqNdúl
ksh;hls' (empirial entity).
² m%;sl%shd lrk wKqj,g" tajdfha bf,lafg%dak j,d úksúo f.dia me/Ks nkaOk
ì|Sug ;rï m%udKj;a pd,l Yla;shla wef;d;a" il%sh ixlS¾Kh kj nkaOk
idoñka M, njg" t kï fuys oS NOCl yd Cl njg" mßj¾;kh fõ' wKqj,
∆
pd,l Yla;sh" YsLrh lrd ióm ùug m%udKj;a fkdfjf;d;a tajd fmd,d mek
tlsfklska wE;a fõ'
^il%sh ixlS¾Kh
fyj;a ixl%uK wjia:dj&
fuh my; oelafjk úNj Yla;s me;släka ksrEmKh l< yels h'
>
H
NO + Cl2
>
>
--------------------------------
m%;sl%shd LKavdxlh
167
² N+ñ wjia:dfõ we;s m%;l
s h
s% lj, úNj Yla;h
s ;a" il%h
s ixlS¾Kfha úNj Yla;h
s ;a
w;r fjki bosß m%;sl%shdfõ il%shk Yla;sh ^Ea(f)& fõ' th" il%sh ixlS¾Kh
idokq msKsi WÑ; osYdk;sfhka ix>Ügkh jk wKqj,g iemehsh hq;= wju
w;sf¾l Yla;h s fõ' N+ñ wjia:dfõ we;s M,j, úNj Yla;h s ;a" il%h
s ixlS¾Kfha
úNj Yla;sh;a w;r fjki miq m%;sl%shdfõ il%shk Yla;sh ^Ea(r)& fõ' th
M,j,ska il%sh ixlS¾Kh iEoSug miq l< hq;= Yla;s lvbu fõ' bosß yd miq
m%;sl%shdj, il%shk Yla;s w;r fjki" m%;sl%shd tka;e,amshg iudk fõ'
∆H = Ea(f) - Ea(r)
O
N......Cl......Cl
Yla;sh O
------------------- ---- ----
>
>
>
O
. Ea(f)
N- Cl + Cl
O
>>
Ea(r)
O
H N + Cl - Cl
∆ O
>
>
m%;sl%shd LKavdxlh
² nyqmshjr m%;sl%shd" Yla;s YS¾I fyj;a ixl%uK wjia:d tllg jeä .Kkla
yryd isÿ fõ' fu jeks m%;sl%shdj," idfmalaI jYfhka jeä ia:dhS;dfjka hq;a
m%;sl%shdYS,S w;rueoshla ^I& Yla;s me;slfvys ksïkhl msysghs' th fjka lr
.ekSug fyda tys j¾Kdj,sh u`.ska y÷kd .ekSu l< yels h' M, njg m;a
ùug th ;j;a il%sh ixlS¾Khla fyj;a ixl%uK wjia:djla njg m;a úh
yels h' ixl%uK wjia:dfõ iajNdjh ms<sn| j fndfyda f;dr;=re imhkafka
w;rueosh hs'
H
ArH + E+ Ar+ (fiñka)
E
H
+
Ar + Z ArE + HZ (fõ.fhka)
E
δ+ δ+
H NO2 H H NO2
- - NO2 --
-- --
-- --
+
δ+ + δ+
TS1 I TS2
169
ksmqK;dj 13'0 ( .;sl iu;=,s;;dfõ mj;sk ixjD; moaO;sj, ufyaCI .=K
ks¾Kh lsÍu i|yd iu;=,;
s ;dj ms<n
s | ixl,amh yd uQ,O¾u
Ndú; lrhs'
ksmqK;d uÜgu 13'1 ( iu;=,s;;dj ms<sn| ixl,am weiqrska moaO;sj, ufyalaI .=K
m%udKd;aul j ks¾Kh lrhs'
ld,Éfþo ( 14 hs'
bf.kqï M, (
² ixjD;" újD;" tal,s; moaO;s WodyrK foñka meyeÈ,s lrhs'
² wkjr; wjia:dj yd tu wjia:dfõ we;s moaO;s WodyrK foñka meyeos,s lrhs'
² moaO;shl .;sl iajNdjh yd m%;sj¾;H;dj meyeos,s lrhs'
² wjia:d úm¾hdi" ødjKj, mj;sk iu;=,s;;d" ridhksl moaO;s" whksl moaO;s
iy bf,lafg%dav w;r mj;sk iu;=,s;;d hkd§ fN!;sl yd ridhksl l%shdj,s
ksoiqka f,i fhdod .ksñka iu;=,s;;dfõ mj;sk moaO;s úia;r lrhs'
² iu;=,s;;d kshuh m%ldY lrhs'
² fok ,o moaO;s i|yd iu;=,s;;d ksh; ,shhs'
² iu;=,s;;d ,laIHh meyeos,s lrhs'
² n,mEulg hg;a lrk ,o moaO;shlg f,a peg,sh¾ uQ,O¾uh fhdohs'
² idkaøKh" mSvkh" WIaK;ajh" W;afm%r
a l yd m%;l
s h
s% d udOH iu;=,;
s ;djg n,mdk
whqre úia;r lrhs'
² Kp, Kc, yd KD u; mokï jQ .eg¨ úi|hs'
170
² ufyalaI .=K
moaO;shla iuia;hla fia i,ld mÍlaIKd;aul j ks¾Kh lrkq ,nk fyda .Kkh
lrkq ,nk fyda .=K ufyalaI .=K fõ' fuys oS moaO;sfha wxY= ms<sn| j wjOdkh
fhduq lrkq fkd ,efí'
YS>;
% dj Rf = bosß m%;sl%shdfõ YS>%;dj
Rb = miq m%;sl%shdfõ YS>%;dj
Rf = Rb
ld,h
² øj-jdhq iu;=,s;;d
ixjD; n÷kla ;=< we;=<;a lr we;s c,h yd by< wjldYfha we;s c, jdIamh
w;r my; oelafjk .;sl iu;=,s;;dj we;s fõ'
H2O (l) H2 O(g)
² >k-jdhq iu;=,s;;d
whãka W!¾èjmd;kh jk øjHhls' ixjD; n÷kla ;=< wvx.= lrk ,o >k
whãka yd whãka jdIamh w;r my; oelafjk .;sl iu;=,s;;dj we;s fõ'
I2(s) I2(g)
ixjD; n÷kla ;=< we;s w`.=rej,g wêfYdaIKh jQ CO jeks jdhqjla n÷k ;=<
jdhq l,dmfha we;s CO iu`. iu;=,s;;dfõ meje;Su fuhg ;j;a ksoiqkls'
171
² øú; jdhqjla yd jdhq l,dmh w;r iu;=,s;;dj
ksoiqkla f,i Tlaiscka jdhqj c,fha Èh ù iEfok ;kql ødjKhla i,luq'
fuu ødjKh" Tlaiscka jdhqj wvx.= jdhquh l,dmhla ^jdhqf.da,h jeks& yd
iam¾Y j we;s úg my; oelafjk .;sl iu;=,s;;dj we;s fõ'
O2(ødjKh& O2(g)
² ridhksl iu;=,s;;d
fïjd m%;sj¾;H ridhksl m%;sl%shd wdY%s; j we;s jk iu;=,s;;d h'
kso (- N2 (g) + 3H2 (g) 2NH3(g)
NH4Cl(s) NH3(g) + HCl (g)
CH3COOH(l) + C2H5OH(l) CH3COOC2H5(l) + H2O (l)
² bf,lafg%dav iu;=,s;dj
f,dayhla tys whk wvx.= ødjKhl .s,ja d we;s wjia:djla ie,el+ úg wdrïNfha
oS f,day mrudKq bf,lafg%dak msg lrñka idok whk ødjK .; fõ' msg jk
bf,lafg%dak f,dayh u; /|S mj;S' t úg f,day mDIaGh RK f,i wdfrdams;
fõ' ødjKfha whk idkaøKh jeä j;a u tajd f,dayh u;= msg we;s bf,lafg%dak
,nd .ksñka f,day mrudKq njg m;a fõ' hï wjia:djl oS f,day mrudKq whk
njg m;a ùu;a" whk" f,day mrudKq njg m;a ùu;a tl u YS>%;djlska isÿ fõ'
fu úg mrudKq yd whk w;r .;sl iu;=,s;;djla we;s fõ' fuu wjia:dfõ
oS RK wdfrdams; f,day mDIaGh yd Ok wdfrdams; f,day whk w;r we;s jk
úNj wka;rh tu f,dayfha bf,lafg%dav úNjh kï fõ'
kso ( Zn/Zn2+ (s) whk ødjKhl .s,ajd we;s wjia:djla i,luq'
t úg Zn2+(aq)+ 2a Zn(s) .;sl iu;=,s;;dj we;s fõ'
172
iu;=,s;d kshuh (
² ixjD; moaO;shl lsishï WIaK;ajhl oS isÿ jk my; i|yka idudkHlrKh
lrk ,o m%;sls%hdj i,lkak'
² iu;=,s;;d ksh;h u`.ska m%;sl%shdfõ YS>%;dj ms<sn| lsis ÿ f;dr;=rla ,nd fkd
fohs'
² K ys w.h l%shdj,shg iïnkaO wdrïNl idkaøK u; r|d fkd mj;S'
² K ys w.h WIaK;ajh iu`. fjkia fõ'
² iïuq;shla jYfhka K i|yd m%ldYkh ,shkq ,nkafka M," ,jfhys we;=<;a
jk mßos h'
² >khl fyda ixY=oaO øjHhl fyda idkaøKh ieu úg u ksh;hla fia i,lkq
,efí' iu;=,s;;d ksh;h i|yd m%ldYkh ,sùfï oS tu ksh; w.h iu;=,s;;d
ksh;hg we;=<;a jk mßos .Ks; l¾u lrkq ,efí'
² iu;=,s;d ksh;fha tall" K i|yd jk m%ldYkh u; /f|hs' ^fl fia jqj o
;dm.;s úoHdjg wkqj iu;=,s;;d ksh;h ie,eflkafka udk rys; rdYshla
f,i h'&
173
Kc ys tall =
Kc ys tall }
² jdhqj, wdxYsl mSvk" tajdfha idkaøK f,i u i,ld l%shd lrk neúka" tajd
iólrKfhka m%ldYs; wod< iafgdhslsfhdñ;sl ix.=Klfha n,hg kexfõ'
174
² Kp, iu;=,s;;d ,laIHh ms<sn|j yd iu;=,s;;dfõ § mj;akd jdhq idkaøK
ms<sn| úia;r flfrk o¾Ylhls'
N2O4(g) 2NO2(g)
Kc =
Kp =
úIucd;Sh iu;=,s;;d
² m%udKj;a ;rï by< WIaK;ajhlg r;a l< úg" wefudakshï laf,darhsâ"
wefudakshd jdhqj yd yhsârcka laf,darhsâ jdhqj njg úfhdackh fõ' ixjD;
n÷kla ;=< oS m%;sl%shdj iu;=,s;;djg m;a fõ'
∴ Kc = [NH3(g)][HCl(g)]
Kp yd Kc w;r iïnkaO;dj
175
øj - jdhq iu;=,s;;d
² ksh; WIaK;ajhl oS ixjD; n÷kla ;=< øj c,h yd c, jdIam w;r my;
oelafjk iu;=,s;;dj mj;S'
H2O(l) H2O(g)
fok ,o WIaK;ajhl oS by; moaO;sh i|yd iu;=,s;;d kshuh fhoSfuka
176
iu;=,s;;d ,laIHh
² iu;=,s;;djg t<eU we;s úg isÿ ù we;s m%;sl%shd m%udKh iu;=,s;;d ,laIHh
kï fõ' fuh m%;sl%shdfjka m%;sl%shdjg fjkia fõ' iu;=,s;;d ksh;h"
iu;=,s;;d ia:dkfhys ñkquls' iu;=,s;;d ksh;h tl ^1& g jvd jeä kï"
iu;=,s;;d ,laIHh ol=Kg nr j mj;S he hs lshkq ,efí'
f,a-peg¾,sh¾ uQ,O¾uh
² lsishï m%;sl%shdjla i|yd iu;=,s;;d ,laIHh wp, jQjla fkd j m%;sl%shd
;;a;aj fjkia lsÍfï oS fjkia jkakls' .;sl iu;=,s;;dfõ mj;sk moaO;shl"
t lS iu;=,s;;dj f.k taug fya;= jQ lsishï idOlhla ixfrdaOkh l< fyd;a
tu ixfrdaOkh wju jk wdldrhg moaO;sh kej; ilia jkq we;' fuh f,a-
peg¾,sh¾ uQ,O¾uh f,i ye|skafõ'
^2& moaO;shl mSvkh jeä lsÍu ^fuys oS mßudfõ wvq ùu idkaøKh jeä
ùula f,i ie,elsh yels h'&
177
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² iu;=,s;;dfõ mj;sk fN!;sl úm¾hdi i|yd moaO;s kï lrkak'
² iu;=,s;;dfõ mj;sk ridhksl úm¾hdi i|yd moaO;s kï lrkak'
² fok ,o moaO;sj, iu;=,s;;d ksh;h i|yd m%ldYk ,sùug isiqkg mjrkak'
² ksÍlaIKhg ,la lrk moaO;shla iu;=,s;;djg t<eU we;s oe hs fiùu i|yd
mÍlaIKhla ie,eiqï lsÍug isiqkg wjia:dj fokak'
² ixrplj, idkaøKh ÿka úg" moaO;shl iu;=,s;;d ksh;h .Kkh lsÍug
u`. fmkajkak'
² iu;=,s;;dfõ we;s moaO;shla n,mEulg hg;a lrk ,o wjia:dj, oS f,a
peg,sh¾ uQ,O¾uh Ndú; lsÍug wjia:d fokak'
² wjYH o;a; imhd we;s úg" iu;=,s; moaO;shl ixrplj, idkaøKh fiùu
i|yd l%shdldrlï fokak'
² ksmqK;d uÜgï 13'1 hgf;a we;s mÍlaIK isÿ lrkak'
178
ksmqK;dj 13'0 ( .;sl iu;=,s;;dfõ mj;sk ixjD; moaO;sj, ufyaCI .=K
ks¾Kh lsÍu i|yd iu;=,;
s ;dj ms<n
s | ixl,amh yd uQ,O¾u
Ndú; lrhs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
² ixY=oaO øj moaO;s y÷kd .kshs'
² wKql p,s;h weiqßka øj-jdIam iu;=,s;;dj meyeos,s lrhs'
² WIaK;ajh iu`. øjj, jdIam mSvk úp,kh myohs'
² jdIam mSvk iy ;dmdxl w;r iïnkaOh u;= lr fmkajhs'
² wjê ,laIH y÷kajhs'
² ;s%l ,laIH y÷kajhs'
² wKqj, pd,l Yla;sh WIaK;ajh u; r|d mj;S' WIaK;ajh jeä ùfï oS wKqj,
pd,l Yla;sh by< kexfjk w;r jeä pd,l Yla;shla iys; wKq" wka;¾-
wKql n, ue`v f.k jdIam l,dmhg we;=`M fõ' wka;¾-wKql n, m%n, jQ
;rug" wKq jdIam l,dmhg ñ§ hEfï keUqrej wvq fõ'
² jdIam l,dmhg wKq we;=`M ùu jeä jQ ;rug jdIam mSvkh jeä fõ' t neúka
jeä jk WIaK;ajh jdIam mSvkh kexùug fya;= fõ' wfkla w;g" WIaK;ajh
wvq l< l,ays jdIam l,dmfha wKqj, pd,l Yla;sh wvq ù jv jvd wKq øj
l,dmhg meñfKa' fuys m%;sM,hla f,i jdIam mSvkh wvq fõ'
179
jdIam l,dmh A A A jdIam l,dmh
P1 A P2
A A A
A
A A A A A
A A A A
A A A
A
A A A A A AA
øj l,dmh A A
øj l,dmh A
T1 T2
T1> T2
P1> P2
² WIaK;ajh iu`. øjhl jdIam mSvkh jeä jkafka f¾Çh wdldrhg fkd fõ'
;j o úúO øjj, wka;¾-wKql n, úúO jk w;r t ksid tajdfha jdIamYS,S;d
o úúO h' fï ksid úúO øjj, ika;Dma; jdIam mSvkh" jdhqf.da,Sh mSvkhg
iu jk WIaK;aj o tlsfklg fjkia fõ' fï ksid úúO øjj,g úúO
;dmdxl we;' ^j.=j yd rEmh n,kak&'
WIaK;ajh$ 0C
ixfhda.h ;dmdxlh$ 0C
C2H5OC2H5 34.6
180
øjhl wjê ,laIHh ^Critical Point &
² ixjD; moaO;shl we;s øj-jdIam iu;=,s;;djla i,luq' moaO;sfha WIaK;ajh
jeä ùu;a iu`. ;snQ iu;=,s;;dj ì| jefgñka wKq jv jvd øj l,dmfhka
jdIam l,dmhg .uka lrhs' wk;=re j jdIam l,dmfha øjH m%udKh jeä
fjñka yd øj l,dmfha øjH m%udKh wvq fjñka kj iu;=,s; wjia:d we;s jkq
we;' wjidkfha oS jdIam l,dmh muKla mejef;k wjia:djla t<efUhs'
² iïmSvkfhka fuu jdIamh øùlrKh l< yels h' fl fia jqj o by< hk
WIaK;ajh iu`. jdIamh øùlrKhg olajk keUqrej wvq fõ' fï ksid hï
jdhqjlg wjê WIaK;ajh hkqfjka ye|skafjk wju WIaK;ajhla mj;sk w;r
Bg by< WIaK;ajj, oS fl ;rï by< mSvkhla fhÿj;a jdhqj øùlrKh l<
fkd yels fõ' úúO jdhqj,g úúO wjê WIaK;aj we;'
H2O 647.4
NH3 405.0
CO2 304.5
wjê WIaK;ajfha oS jdhqjla øùlrKh lsÍu i|yd fhosh hq;= wju mSvkh wjê
mSvkh f,i ye|skafõ' ;j o wjê WIaK;ajfha oS yd wjê mSvkfha oS iEÿKq
øjHfha ujq,hl mßudj" wjê mßudj f,i ye|skafõ'
² my; oS we;s c,fha l,dm igyfkka WIaK;ajh iu`. c,fha jdIam mSvkh
úp,kh jk wdldrh ^TC jl%h& yd WIaK;ajh iu`. whsiaj, jdIam mSvkh
úp,kh jk wdldrh ^AT jl%h& fmkakqï flf¾' BT f¾Ldfjka whsia yd øj
c,h iu;=,s;;dfõ mj;sk WIaK;aj yd mSvk fmkakqï flf¾'
mSvkh$atm
>k øj
jdhq
>k
jdhq
WIaK;ajh$K
;dmdxlh wjê
,CIHh
181
T ,laIHfha oS whsia" c,h yd c, jdIam hk ;=k u iu;=,s;;dfõ mj;sk w;r
fuh c,fha ;%sl ,laIHh f,i ye|skafõ'
182
ksmqK;dj 13'0 ( .;sl iu;=,s;;dfõ mj;sk ixjD; moaO;sj, ufyaCI .=K
ks¾Kh lsÍu i|yd iu;=,; s ;dj ms<n
s | ixl,amh yd uQ,O¾u
Ndú; lrhs'
ksmqK;d uÜgu 13'3 ( oajHx.S øj moaO;sj, øj-jdIam iu;=,s;;dj úp,kh jk
wkaou ú.%y lrhs'
ld,Éfþo ( 10 hs'
bf.kqï M, (
² iu;=,;
s ;dj yd pd,l úoHdj ms<n
s | uQ,O¾u oajHx.S ødjK moaO;shlg fhdoñka
rW!,a kshuh jHq;amkak lrhs'
² mßmQ¾K ødjKh w¾: olajhs'
² mßmQ¾K fkd jk ødjK fl fia" l=ula ksid rW!,a kshufhka wm.ukh fõ
oe hs meyeos,s lrhs'
² iu;=,s;;dfõ oS ødjK yd jdIam l,dmj, ixhq;sh fiùu i|yd rW!,a kshuh
Ndú; lrhs'
² oajHx.S ødjKj, mßmQ¾K yeisrSu yd mßmQ¾K fkd jk yeisÍu úia;r lrhs'
² jdIamYS,S øjhl wjdIamYS,S øjHhla oshe ù we;s ødjKhlska tajd fjka lr
.ekSug" ir, wdijkh Wmfhda. lr .; yels nj m%ldY lrhs'
² ir, wdijkhlg WodyrK imhhs'
² ir, wdijkh i|yd Ndú; jk WmlrK kï lrhs'
² tu WmlrKj, Wmfhda.S;d meyeos,s lrhs'
² ir, wdijkhla i|yd wdijk WmlrK ilia lrk wdldrh úia;r lrhs'
² jdIamYS,S øj hq.,lska iEoS we;s ñY%Khl ix>gl tlsfklska fjka lr .ekSug
Nd.sl wdijkh Ndú; flfrk nj m%ldY lrhs'
² Nd.sl wdijkhlg WodyrK olajhs'
² Nd.sl wdijkhlska fjka lr .; yels oajHx.S ñY%Khl .=K m%ldY lrhs'
² rW!,a kshuh iy Nd.sl wdijkh w;r iïnkaO;dj m%ldY lrhs'
² mßmQ¾K ødjK
mQ¾K f,i ñY% jk A yd B hk øj ixrpl follska hq;a oajHx.S ødjKhl
we;eï úg f(A-B) = f(A-A) = f(B-B) úh yels h' ^f hkafkka wka;¾-wKql wdl¾IK
n, fyj;a wKq w;r wka;¾l%shd ixfla;j;a flf¾&' t n÷ ødjKhla mßmQ¾K
ødjKhla kï fõ' mßmQ¾K ødjKhl ixrpl ñY% l< úg
^w& uq¨ mrsudj ñY% lrk ,o mßudj, tl;=jg iudk fõ'
^wd& tka;e,ams fjkila isÿ fkd fõ' ^t fyhska WIaK;aj fjkila o ksÍlaIKh
l< fkd yels fõ&'
183
² A yd B øjj, mrsmQ¾K ødjKhla" ixjD; n÷kla ;=<" by<ska we;s ßla;
wjldYlhg jdIamSNjkh jk l,ays" øj l,dmfha wka;¾l%shd blaujd hdug
;rï pd,l Yla;shla we;s A yd B wKq" øj mDIaGhg by<ska we;s wjldYh lrd
kslafuhs' fï iu`. jdIam l,dmfha p,kh jk A yd B wKqj,ska iuyrla
øj l,dmhg we;=`M fjhs' fï l%h
s dj,s foflys
fõ. iudk jQ úg .;sl iu;=,s;;djla we;s
jdIam
l,dmh
fõ' fuh" ksh; WIaK;ajhla mj;sk úg
^w& iuia; jdIam mSvkh ^fuhg A yd B
øj jdIamj, wdxYsl mSvk odhl fõ'& yd
l,dmh ^wd& jdIam l,dmfha ixhq;sh ksh; j
meje;Sfuka ikd: fõ'
² jdIamfha ixhq;sh
^w& A yd Bj, idfmalaI jdIamYS,S;d ^t fyhska tajdfha ;dmdxl& yd
^wd& ødjKfha A yd B j, idfmalaI idkaøK u; /f|hs'
² hï ixrplhl jdIamYS,S;dj yd ødjKh ;=< tys idkaøKh jeä jk úg" th
jdIam l,dmhg we;=`M ùfï m%jK;dj jeä jk w;r t neúka bka jeä wdxYsl
mSvkhla we;s flf¾'
rW!,a kshuh
² oajHx.S mßmQ¾K ødjKhl jdIam l,dmfha ixhq;sh m%udK;aul j ks¾Kh lsÍu
i|yd øj-jdIam moaO;shl we;s iu;=,s;;d ^my; ^1& yd ^2&& ie,elsh hq;= h'
184
fï wkqj" ksh; WIaK;ajhla hgf;a oS" mßmQ¾K ødjKhl A kï jQ hï
ixrplhlska we;s flfrk jdIam mSvkh" A j, ix;Dma; jdIam mSvkfha yd
øj l,dmfha tys ujq, Nd.fha .=Ks;hg iudk fõ' fï iïnkaO;dj rW!,a
kshuh hkqfjka ye|skafõ'
fõ'
t fia u"
² rW!,a kshuh" fvda,agka f.a wdxYsl mSvk kshuh iu`. ixfhdackh lsÍfuka
jdIam l,dmfha ixhq;sh ks¾Kh l< yels h' uq`M jdIam mSvkh P o" jdIam
l,dmfha A yd B ys ujq, Nd. ms<sfj<ska yA yd yB o kï"
ixhq;sh
185
kso ( fylafiaka yd fymafÜka" fnkaikS a
yd fgd¨Bka " fn% d a f udtf;a k a yd WIaK;ajh WIaK;ajh
whfvdtf;ak"a ldnka fgÜrdlaf,darhsâ
yd laf,darf*daï" C6H6 yd C6D6 ^ie' hq' T0B
´kE u ixhq;shl oS uq`M mSvkh PA ys
yd PB ys ftlHhg iudk h'&
tfy;a " fu jeks ñY% K hl ks h ;
mSvkfha oS ;dmdxlh yd ixhq;sh w;r
ir, f¾Çh iïnkaO;djla fkd mj;S'
mßmQ¾K fkdjk øj moaO;s 0 xA 1
² mßmQ¾K ødjK rW!,a kshuhg wkql+, 1 xB 0
j yeis f rhs ' rW!,a ks h ufhka
wm.ukh jk ødjK o fõ' fïjd
wmßmQ¾K ødjK fõ' wmßmQ¾K ødjKhl wka;¾ wKql wdl¾Yk n, wiudk
fõ' t kï"
jdIam jdIam
mSvkh mSvkh
p AB
PA
PB
xA
xB
186
fu jeks ødjK rW!,a kshufhka RK wm.ukhla fmkajkafka he hs lshkq
,efí' fu n÷ ødjK ñY% lsÍfï oS WIaK;ajh by< hhs' mßud ixfldapkhla isÿ
fjhs'
² we;eï ødjKj, yd fõ' mßmQ¾K ødjKj,
wKqj,g jvd myiqfjka fïjdfha wKq øj l,dmfhka jdIam l,dmhg we;=`M
fjhs'
T 0b(B)
PAB
iDK
PA wm
.u
mß kh
mQ¾
K
ødj
0
Ok
wm. K h T 0b(A)
PA uk
h
PB
0 xA 1
V.P 1 xB 0
² ¨Kq ødjKhlska fyda wmú;% c,fhka fyda wdi%e; c,h ,nd .ekSug ir,
wdijkh fhdod .; yels h'
² fuys oS wdijk ma,dial=jg wu;r j lkafvkairhla o Ndú; l< hq;= h'
² irm wdijkfha § tla ixrplhla muKla jdIam l,dmhg we;=`M fõ'
² ixrpl fol u jdIamYS,S jk mßmQ¾K fyda wdikak f,i mßmQ¾K fyda ødjKhla
ie,el+ úg tajd tlsfklska fjka lr .ekSug Nd.sl wdijkh fhdod .efka'
² ir, wdijkfha WmlrKj,g wu;r j fuys oS úNdcl l=¿Kla Ndú; flf¾'
² Nd.sl wdijkfhka øj folla tlsfklska fjka lr .ekSug kï tajdfha
;dmdxl w;r ie,elsh hq;= fjkila ;sìh hq;= h' t kï jdIamYS,S;d ie,elsh
hq;= ;rï tlsfklg fjkia úh hq;= h'
² tla tla WIaK;ajfha oS ,nd .; yels" wdiQ;fha ixhq;sh oek .ekSug" WIaK;aj
ixhq;s l,dm igyka b;d m%fhdackj;a fõ'
187
WIaK;ajh WIaK;ajh
jdIam V = jdIamfha ixhq;sh
V L = øjfha ixhq;sh
T 0A
T0A = A j, ;dmdxlh
øj T0B = B j, ;dmdxlh
T1 j dIam T1
T2 T2
T 0B øj
L
xA 0 x1 0.5 1
xB 1 0.5 0
ixhq;sh
² by; oS we;af;a TA0 > TB0 jk A yd B mßmQ¾K ødjKhl ksh; mSvkfha § w¢k
,o l,dm igyk hs'
² A iy B iu ujq, ñY%Kfha kgk WIaK;ajh T1 fõ' T1 WIaK;ajfha oS øj
l,dmh iu`. iu;=,s; j mj;sk jdIam l,dmfha ixhq;sh x1 fõ' ^;dmdxlh
wvq ixfhda.h" jdIam l,dmfha jeämqr mj;S'&
² T1 ys oS kgk jdIamh >kSNjkh l< fyd;a ,efnk øjfha ixhq;sh x1 fõ'
fuys B by< m%;sY;hla wvx.= h'
² ;j o x1 ixhq;sh ork øjfha T2 ;dmdxlh wvq ksid th jdIamhla f,i wdijk
l=¿fKa ;j;a by<g .uka lrkq we;'
² fï wdldrhg fjka fjka wkqhd; wdijk /ilska isÿ jk l%shdj,s ish,a,
tljr wdijk l=¿K ;=< ika;;sl j isÿ fõ'
² wjidkfha wdiQ;h f,i ixY=oaO B ixrplh ,efí' wdijk ma,dial=fõ we;s
ødjKfha A ys ujq, Nd.h l%ufhka jeä jk neúka ;dmdxlh jeä jk w;r
wjidkfha oS iïmQ¾Kfhka u mdfya A b;sß fõ'
² wdijkfha oS x1 ixhq;sh iys; ødjKh wdijk l=¿fKa by<g hk úg fjkia
jk wdldrh B;, u`.ska oelafõ'
188
WIaK;ajudkh u`.k
s a wdiQ;fha
WIaK;ajh ,nd foa'
c,h msg ùu
,sì.a lkafvkairh
c,h
we;=`M ùu
ùÿre leg wiqrd we;s wdiQ;h
l=¿K
l=¿K osf.a l%ufhka
WIaK;ajh wvq fõ'
;dmh
² fylafiaka yd fymafÜka
² c,h yd t;fkda,a
² c,h yd t;fkdhsla wï,h
189
ksmqK;dj 13'0 ( .;sl iu;=,s;;dfõ mj;sk ixjD; moaO;sj, ufyaCI .=K
ks¾Kh lsÍu i|yd iu;=,;
s ;dj ms<n
s | ixl,amh yd uQ,O¾u
Ndú; lrhs'
ksmqK;d uÜgu 13'4 ( w,am f,i ødjH whksl ixfhda. yd iïnkaO iu;=,s;
moaO;sj, .=K m%udKkh lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² we;eï whksl ixfhda. b;d fyd|ska c,fha osh jk w;r we;eï ixfhda. iq`M
jYfhka osh fjk nj m%ldY lrhs'
² iq`M jYfhka osh jk ixfhda. i|yd Ksp fhdohs'
² fmdÿ whk wdprKh fhdohs'
² wjlafIamK l%uj,ska yd iEfok wjlafIam úúO m%;sldrlj, øjKh ùu
wkqidrfhka legdhk y÷kd .kshs'
² ødjH;d .=Ks; uQ,O¾uh Ndú;fhka wjlafIamj, ødjH;dj meyeos,s lrhs'
² legdhkj,ska iEfok whksl ixfhda.j, ødjH;d .=Ks;h mokï lr .ksñka
,ehsia;= .; legdhk ldKav mylg fjka lrhs'
hk [AgCl(s)] ksh;hls'
∴ Ksp = [Ag+(aq)][Cl-(aq)]
190
wjlafIamKfhka y÷kd .; yels legdhk
² d7,d8, d9 yd d10 bf,lafg%dksl úkHdi we;s legdhkj,ska iEfok wjlafIam"
jeämqr wefudakshdj, øjKh ù ia:dhS ixlS¾K whk idohs'
wjlafIam fõ'
² by; laf,darhsvj, Ksp w.h b;d l=vd fyhska whksl .=Ks;h myiqfjka
blauúh yels h' w¾O jYfhka ødjH wfkl=;a laf,darhsvj, Ksp w.h by<
jk w;r tajd ødjKfha mj;S'
² PbCl2 >kh" [PbCl4]2- yd [PbCl3]- wdoS ixlS¾K whk idoñka idkaø HCl ys
øjKh fõ' isis,a ;kql HCl(aq) tl;= lsÍfuka fuh j<lajd .; yels h'
II ldKavh
² I ldKavfha wødjH laf,darhsv fjka lsÍfuka miq ,efnk fmrkh wdï,sl h'
fuh yryd H2S heùfï oS b;d wvq Ksp w.hlska hq;a i,a*hsv muKla wjlafIam
fõ'
Pb2+(aq) PbS(s) ^l`M& Sn2+(aq) SnS(s) ^ÿUqre&
Cu (aq) CuS(s) ^l`M&
2+ 4+
Sn (aq) SnS2(s) ^ly&
Hg (aq) HgS(s) ^l`M&
2+ 3+
Sb (aq) Sb2S3(s) ^;eô,s&
3+
Bi (aq) Bi2S3(s) ^l`M& 3+
As (aq) As2S3(s) ^ly&
Cd2+(aq) CdS(s) ^ly&
191
² by; i,A*hsvj, ødjH;d .=Ks; fu fia h'
Ksp(PbS) = 7× 10-28 mol2 dm-6 Ksp(SnS) = 1× 10-26 mol2 dm-6
-36 2 -6
Ksp(CuS) = 4× 10 mol dm Ksp(Sb2S3) = 1× 10-93 mol5 dm-15
Ksp(HgS) = 1× 10-52 mol2 dm-6 Ksp(As2S3) = 1× 10-22 mol5 dm-15
Ksp(Bi2S3) = 1× 10-97 mol5 dm-15
Ksp (CdS) = 8× 10-27 mol2 dm-6
² H2S ys whkSlrKh
III ldKavh
² ødú; H2S bj;a lrkq msKsi II ldKavfha fmrkh úkdä lsysmhla kgjkq
,efí' bkamiq fmfrkfha Fe2+ whk fjf;d;a tajd Fe3+ njg TlaislrKh
lrkq msKsi idkaø HNO3 iu`. úkdä lsysmhla kgjkq ,efí' miq j ødjKhg
NH4Cl yd NH4OH tl;= flf¾'
² tfy;a by< Ksp w.hla iys; yhsâfrdlaihsv idok legdhk ødjKfha mj;S'
Ksp[Zn(OH) 2] = 1× 10-17 mol3 dm-9 Ksp[Ca(OH)2] = 1× 10-5 mol3 dm-9
Ksp[Mn(OH)2] = 1× 10-14 mol3 dm-9 Ksp[Mg(OH)2] = 1× 10-11 mol3 dm-9
-16 3 -9
Ksp[Co(OH)2] = 1× 10 mol dm
Ksp[Ni(OH)2] = 1× 10-16 mol3 dm-9
192
² Fe(OH)2 ys ødjH;d .=Ks;h 1× 10-14 mol3 dm-9 fõ' NH4Cl we;s úg Fe(OH)2
iïmQ¾Kfhka wjlafIam fkd fõ' m%;sldrl tl;= lsÍug fmr Fe2+ whk Fe3+
njg mßj¾;kh l< hq;af;a tfyhsks'
IV ldKavh
² III ldKavfha fmrkfhys OH- whk jeämqr wvx.= ksid th laIdÍh fõ' OH-
whk iys; fï udOHhg H2S hefõ' H2S j,ska iemefhk H+ whk úiska OH-
whk WodiSk flfrhs'
H2S(aq) 2H+(aq) + S2-(aq)
OH-(aq)
H2O(l)
V ldKavh
² IV ldKavfha fmrkh kgjd H2S bj;a lr" NH4Cl iaj,amhla yd jeämqr
NH4OH tl;= flf¾' ødjKh kgjd (NH4)2CO3 tl;= flf¾' Ca2+, Sr2+ yd
Ba2+ whk" ldnfkag f,i wjlafIam fõ'
193
fmdÿ whk wdprKh
by; i|yka wdldrfha ix;Dma; AgCl ødjKhg c,Sh NaCl ødjKhla tl;=
l< úg c,Sh Cl- whk idkaøKh jeä fõ' fok ,o WIaK;ajhl oS Ksp
ksh;hla neúka udOHfha Ag+ idkaøKh wvq úh hq;= h' t kï AgCl wjlafIam
fõ' wka whqrlska lsj fyd;a Cl- whk ødjKhl AgCl j, ødjH;dj" ixY=oaO
c,fha AgCl ys ødjH;djg jvd wvq h' fuh fmdÿ whk wdprKh f,i ye|skfa õ'
Ag iïnkaOfhka o ;;a;ajh fu fia h'
+
² ødjH;d .=Ks;h yd fmdÿ whk wdprKh iïnkaO fhda.H .eg¨ úi|Sug isiqka
fhduq lrkak'
² fok ,o ksheoshl we;s legdhk y÷kd .ekSug isiqkg mjrkak'
² wod< laf,darhsvj," i,a*hsvj," yhsâfrdlaihsvj, yd ldnfkagj, Ksp w.h
ii|k f,i isiqkg Wmfoia fokak'
194
ksmqK;dj 13'0 ( .;sl iu;=,s;;dfõ mj;sk ixjD; moaO;sj, ufyaCI .=K
ks¾Kh lsÍu i|yd iu;=,;
s ;dj ms<n
s | ixl,amh yd uQ,O¾u
Ndú; lrhs'
ksmqK;d uÜgu 13'5 ( ÿn, wï," ÿn, Niau" wdï,sl ,jK yd Ndiañl ,jK
wdY%s; iu;=,s;;d moaO;sj, .=K m%udKkh lrhs'
ld,Éfþo ( 22 hs'
bf.kqï M, (
² ixhq.aul wï," ixhq.aul Niau iy nyqNdiañl^nyqfm%daál& wï, y÷kajhs'
² Kw, Ka, Kb i|yd m%ldYk ,shd olajhs'
² ixhq.aul wï,-Niau hq.,j, Ka yd Kb w;r iïnkaO;dj jHq;amkak lrhs'
² Kw, Ka yd Kb Ndú; lr .eg¨ úi|hs'
² pH w¾: olajhs'
² wdï,sl yd laIdÍh ødjKj, pH .Kkh lsÍug iólrK jHq;amkak lrhs'
² fok ,o wkqudmkhlg fhda.H o¾Yl f;dard .ekSu i|yd o¾Yl ms<sn| jdoh
Ndú; lrhs'
² wï,-Niau m%;sl%shdj, iul;d ,laIHfha oS pH w.h .Kkh lrhs'
² úúO wkqudmk i|yd wkqudmk jl% lgqigyka lrhs'
² iul;d ,laIHh wdikakfha oS l=vd ødjK mßudjlska laIKsl j úYd, pH
fjkila isÿ jk nj fmkajhs'
² wï,-Niau ^WodiSkslrK& o¾Yl" ÿn, wï, fyda ÿn, Niau nj m%ldY lrhs'
² o¾Ylhla whkSlrKh jQ yd fkd jQ ;;a;aj hgf;a oS tlsfklg fjkia j¾K
fmkakqï lrk nj wjfndaO lrhs'
² o¾Ylhl pH mrdih ^j¾K mrdih& tys ú>gk ksh;h ^KIn& u; /|S mj;sk
nj wjfndaO lrhs'
² o¾Ylhla f;dard .ekSu wkqudmkfha iul;d ,laIHfha § pH w.hg fyda
laIKsl pH fjkia ùï mrdihg fyda wkqrEm pKIn w.h meje;Su u; r|d
mj;sk nj fmkajd fohs'
195
Kw, c,fha whksl .=Ks;h fyj;a c,fha whkSlrK ksh;h fyj;a c,fha ú>gk
ksh;h f,i ye|skafõ'
ixY=oaO c,fha H3O+(aq) ys yd OH-(aq) ys idkaøK iudk fõ'
-
² 25 0C oS" ixY=oaO c,fha [H3O+(aq)] = [OH (aq)] = 1.0 ×10-7 mol dm-3
∴ Kw = 1.0 ×10-14 mol2 dm-6
BH+ hkq Niaufha ixhq.aul wï,h fõ' ;kql ødjKhl c,fha idkaøKh
ksh; neúka"
ixhq.aul hq.,
² HCl, HNO3 jeks m%n, wï, yd NaOH m%n, Niau c,Sh ødjK ;=< oS mQ¾K
ú>gkh isÿ fõ'
197
t ksid tajdfha ú>gkh weiqßka H3O+ whk idkaøKh iy OH- whk idkaøKh
Rcq j u m%ldY l< yels h'
198
1 jk úg" neúka
∴ Ka } α2 C ^ÿn, wï, i|yd&
∴ Kb } α2 C ^ÿn, Niau i|yd&
fï iïnkaO;dj u`.ska ÿn, wï,j, [H+] fyda ÿn, Niauj, [OH-] fyda
fiùu l< yels h'
pH w.h
² c,Sh ødjKj, mj;sk yhsfv%dakshï whk idkaøKh we;eï úg b;d wvq h'
ld¾ñl l%shdj,s" ¥IKh" wï, jeis" reêr yd ldhsl ridhkh we;=`M fndfyda
lghq;=j, oS udOHhl H3O+ whk idkaøKh b;d m%fhdackj;a fõ' fndfyda
úg wmg yuq jk c,Sh ødjKj, [H3O+], 10-14 isg 10 mrdifha mj;S'
² fï ksid ødjKhl [H3O+] ,>q mßudKfhka m%ldY lsÍu myiq h' yhsâfrdakh
s ï
whk fkdfyd;a yhsârcka whk idkaøKfhys ixLHd;aul w.fha 10 mdofha
RK ,>q w.h pH kï fõ' fuys p j,ska n,h o" H3O+ j,ska yhsâfrdakshï
whk fyj;a ir, j m%ldY flfrk mßos yhsârcka whk o ixfla;j;a fõ'
.Ks;uh f,i pH w¾: oelafjkafka my; oelafjk iólrKfhks'
fyj;a
199
m%n, Niau ødjKj, pH .Kkh lsÍu
² m%n, Niau o c,fha oS iïmQ¾Kfhka whkj,g ú>gkh fõ' tu ksid tu
ødjKj, yhsâfrdlaihsâ whk idkaøKh Niaufha ujq,sl idkaøKh weiqßka
myiqfjka ,nd .; yels h'
² fuys yhsârcka whk idkaøKh" c,fha whksl .=Ks;h weiqßka ks¾Kh l<
yels h' 298 K WIaK;ajfha oS c,fha whksl .=Ks;h 1×10-14 mol2 dm-6 fõ' t
neúka fuu WIaK;ajfha oS"
[H3O+(aq)] = Kw / [OH-(aq)]
[H3O+(aq)] =
= 3.33 × 10-14 mol dm-3
pH = -log10 (3.33 × 10-14 )
= 13.5
ÿn, wï, ødjKj, pH .Kkh lsÍu
² ÿn, wï, c,fha oS whkSlrKh jkafka wiïmQ¾K f,i h' t neúka ÿn,
talfm%daál wï,hl c,Sh ødjKfha my; oelafjk iu;=,s;;dj mj;S'
α << 1 jk úg 1 - α 1 neúka
200
t fia u ÿn, Niau ødjKhl"
201
m%;sl%shd m%;sY;h =
202
ødjKhl pH w.h ks¾Kh lsÍu
² ødjKhl pH w.h
² o¾Yl ^iQpl&
² o¾Yl lvodis
² pH ógr
Ndú;fhka ks¾Kh l< yels h'
² wï, Niau o¾Ylh HIn f,i ksrEmKh flfrk my; iu;=,s;;dfõ mj;sk
ÿn, wï,h i,lkak'
-
² HIn yd In j¾K follska hqla; fõ'
² wï,hla tl;= lsÍfï oS iu;=,s;;dj jug nr jk neúka HIn ys j¾Kh m%uqL
j fmfkhs'
² laIdrhla tl;= lsÍfï oS ^H3O+bj;a jk neúka& iu;=,s;;dj ol=Kg nr jk
w;r In- ys j¾Kh m%uqL fõ'
² my< pH w.hj, oS j¾Kh - 1 fmkakqï flfrk w;r th zmy< j¾KhZ
f,i;a by< pH w.h j, oS j¾Kh - 2 fmkakqï flfrk w;r th zby<
j¾KhZ f,i;a y÷kajkq ,nhs'
² ødjKfha pH, pKIn g iudk jk úg" In- ys yd HIn ys iu ñY%Khlg wdfõKsl
w;rueos j¾Kh o¾Ykh fõ'
² o¾Ylhl pH mrdih pKIn+ 1 yd pKIn- 1 w;r msysgk úg j¾K úm¾hdih we;s
jkafka pH tall folla we;=<; h'
203
my< iSudjg by< iSudjg
o¾Ylh pH mrdih jvd wvq jvd jeä pKIn
pHw.hl oS pHw.hl oS
j¾Kh j¾Kh
fu;s,a Tf¾kaÊ 2'9 - 4'6 r;= ly 3'7
ksoiqk 2(
CH3COO- (aq) + H2O (l) CH3COOH (aq) + OH- (aq)
fuys [OH-(aq)] > [H+(aq)]
tu ksid iul;d ,laIHfha oS ødjKh laIdÍh jk w;r pH > 7'0 fõ'
204
² my; oelafjk wkqudmkh i,lkak'
} 1'1761
1'2
} 2'6778
2'7
iul;d ,laIfha § pH } 7
} 11'2924
11'3
wkqudmk pl%
(a) (b)
205
---------------------------------------------------------- iul;d ,la I Hh
(b)
(a)
5 10 15 20 25 30 NaOH mßudj$cm3
rEmh 13'5'1 ( m%n, wï, - m%n, Niau wkqudmk i|yd wkqudmk jl%h
² by; (a) wkqudmkh tys iul;d ,laIH wi, § pH 3 -11 olajd ;Sj% fjkila
fmkajhs' t neúka pKIn tu mrdifha mj;sk ´kE u o¾Ylhla fï wkqudmkfha
wka; ,laIHh ks¾Kh lsÍu i|yd iqÿiq h'
fn%dafud;hsfkda,a í¨ pKIn }7
² Ndú; lrk m%;sldrlj, idkaøKh wvq jk úg ;Sj% pH fjki isÿ jk
mrdih mgq fõ' (b) wkqudmkh n,kak' t neúka by; o¾Yl ;=k w;=ßka
fn%dafud;hsfuda,a í¨ muKla wkqudmkh i|yd iqÿiq fõ'
206
² wdrïNl wdikak pH w.h .Kkh lsÍu
idkaøKh 0.1 mol dm-3 jk ÿn, HA wï,hg" 0.1 mol dm-3 NaOH ødjKh
tl;= lr wkqudmkh lsÍfï § pH úp,kh jk wkaou my; m%ia;drfha
oelafõ'
207
------------------------------------------------- iul;d ,la I Hh
NaOH mrsudj$cm3
rEmh 13'5'2 ( m%n, Niau - ÿn, wï, wkqudmk i|yd wkqudmk jl%h
² by; wkqudmkfha ;Sj% pH mrdih 7'5 -10 w;r fõ' fuu mrdihg wh;a pK In w.hla
iys; *sfkdma;,Ska ^pK In = 9.6) m%n, Niau - ÿn, wï, wkqudmk i|yd o¾Ylhla
f,i jvd;a u iqÿiq fõ'
208
² iul;d ,laIHfha oS wdikak pH w.h .Kkh lsÍu
[M+ (aq)] = 0.05 mol dm-3
pH = 5.15
HCl mrsudj$cm3
5& 0'05 mol dm-3 c,Sh Na2A ødjKhla yd 0'10 mol dm-3 HCl w;r wkqudmkh
(A hkq ÿn, wï,hl ixhq.aul Niauh hs'&
o fõ'
209
i|yd h'
i|yd h'
HCl mßudj/cm3
pH 14 -
12 -
10 -
8 -
6-
4 -
210
fuu K yd Ka weiqßka iul;d ,laIH foflys § pH w.h .Kkh l< yels h'
2 1
0.05 mol dm-3 Na2CO3 25.00 cm3 iu`. 0.1 mol dm-3 HCl wkqudmkh i,luq'
HCl mßudj/cm3
fuys,
211
tu ksid fo jk wka; ,laIHfha § pH = 3.99.
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² u,a fhdod .ksñka o¾Yl ms<sfh< lsÍug isiqka fhduq lrjkak'
² o¾Yl$pH lvodis Ndú; lr úúO ødjKj, pH w.h ks¾Kh lsÍug mjrkak'
² pH w.h mÍlaId lsÍfuka ,jKj, c,Sh ødjKj, wdï,sl" laIdÍh fyda WodiSk
fyda nj ks¾Kh lsÍug fhduq lrjkak'
² m%n, wï, - m%n, Niau wkqudmkhl úúO wjia:dj, oS ødjKfha pH w.h
.Kkh lsÍug isiqkg u`. fmkajkak'
² isiqkg my; oelafjk wkqudmkj,g wod< wkqudmk jl%j, o< rEmigyka
we£ug wjia:dj fokak'
² m%n, Niau - m%n, wï,
² m%n, Niau - ÿn, wï,
² ÿn, Niau - m%n, wï,
² wkqudmkj,g iqÿiq o¾Yl ks¾Kh lsÍug;a úúO o¾Yl Ndú; lrk úg jeh
jk wkqudml ødjK mßud .Kkh lsÍug;a isiqka fhdojkak'
² tllg jeä mshjr .Kklska isÿ jk wkqudmkj, wkqudmk jl%j, o<
rEmigyka we£ug isiqkg Wmfoia fokak'
212
ksmqK;dj 13'0 ( .;sl iu;=,s;;dfõ mj;sk ixjD; moaO;sj, ufyaCI .=K
ks¾Kh lsÍu i|yd iu;=,;s ;dj ms<n
s | ixl,amh yd uQ,O¾u
Ndú; lrhs'
ksmqK;d uÜgu 13'6 ( wjYH;djg irs,k mrsos iajdrlaIl ødjK ms<sfh< lrhs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
² iajdrlaIl ødjK .=Kd;aul j yd m%udKd;aul j yodrhs'
² iajdrlaIl moaO;s i|yd fykav¾ika iólrKh jHq;amkak lrhs'
² ir, .Kkh lsÍï i|yd fykav¾ika iólrKh Ndú; lrhs'
² iajdrlaIl moaO;shl pH w.h .=Kd;aul j yd m%udKd;aul j meyeos,s lrhs'
0.00 2.88
5.00 3.88
10.00 4.15
15.00 4.39
20.00 4.60
25.00 4.75
35.00 5.12
45.00 5.71
50.00 8.75
² by; j.=j wkqj NaOH(aq) 10 cm3la yd 25 cm3la tl;= lrk w;r;=r pH w.h
fjkia ù we;af;a b;d iq`M jYfhks' t kï ndysr j tl;= lrk ,o Niauh
ksid we;s jk pH w.h fjkia ùu wvq lr .ekSug moaO;sh lsishï m%;sfrdaOhla
olajd we;' fï l%shdj iajdrlaIl l%shdj kï fõ'
213
iajdrlaIl moaO;s
² ÿn, wï,hla" tys ixhq.aul Niauh iu`. ñY% j we;s moaO;s iajdrlaIl .=K
fmkajhs' Wod ( CH3COOH(aq) yd CH3COONa(aq) moaO;sh
² ÿn, Niauhla tys ixhq.aul wï,h iu`. ñY% j we;s moaO;s iajdrlaIl .=K
fmkajhs' Wod ( NH4OH(aq) yd NH4Cl(aq) moaO;sh
iajdrlaIl l%shdj
fuu moaO;shg msg;ska OH- iaj,amhla tl;= l< úg ÿn, f,i ú>gkh jk
H2O idoñka tl;= l< OH-(aq) moaO;sfhka bj;a fõ'
OH-(aq) + H3O+(aq) 2H2O(l)
moaO;sfha wvq jk H3O (aq) idkaøKh mj;ajd .ekSug CH3COOH ú>gkh
+
214
fykav¾ika iólrKh
-
² CH3COOH(aq)j, ú>gk m%udKh wvq ksid CH3COO (aq) iïmQ¾Kfhka u
,nd fokafka ,jKfhka muKla nj o iólrKfha wvx.= CH3COOH idkaøKh
wdrïNl CH3COOH idkaøKhg wdikak j iudk nj o Wml,amkh lrñka
fuu .Kkh lsÍï isÿ flf¾'
215
ksmqK;dj 14'0 ( úoHq;a ridhksl moaO;sj, m%dfhda.sl jeo.;alu úu¾Ykh
lrhs'
ksmqK;d uÜgu 14'1 ( ødjKhl wvx.= ødjH m%udKh ks¾Kh lsÍu i|yd ikakdhl;d
ñkqï Ndú; lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² úoHq;a úÉfþoH" úoHq;a wúÉfþoH" m%n, úoHq;a úÉfþoH yd ÿn, úoHq;a úÉfþoH
hk moj, woyi meyeÈ,s lrhs'
² c,Sh udOHhl § úoHq;a úÉfþoH" úoHq;a wúÉfþoH" m%n, úoHq;a úÉfþoH yd
ÿn, úoHq;a úÉfþoH i|yd WodyrK olajhs'
² Odrdj ikakhkh lrk N+;d¾: mokï fldg bf,lafg%daksl ikakdhl yd
whksl ikakdhl ii|hs'
² úoHq;a úÉfþoHhla yryd Odrdjla ikakhkh ùu i|yd bf,lafg%dav foflys
u m%;sl%shd isÿ úh hq;= nj m%ldY lrhs'
² m%;sfrdaOh yd ikakhk;dj hk mo w¾: olajhs'
² m%;sfrdaOl;dj yd ikakdhl;dj hk mo w¾: olajhs'
² úoHq;a úÉfþoH ødjKhl ikakdhl;dj flfrys n,mdk idOl m%ldY lrhs'
² ikakdhl;dfjys mßfïh yd wmßfïh SI tall jHq;amkak lrhs'
² úúO iajdNdúl c, ksheosj, yd okakd idkaøKfhka hq;= fjk;a úoHq;a
úÉfþoHj, wdikak ikakdhl;d uek ixikaokh lrhs'
² úoHq;a wúÉfþoH
whk wka;¾.; fkd jk øj$ødjK úoHq;a wúÉfþoH f,i ye¢kafõ' tajd
úoHq;h ikakhkh fkd lrhs'
ksoiqka - C6H6 , flfrdiSka
216
² ikakhk;dj yd ikakdhl;dj
bf,lafg%dav
f,day l=Üáh
ødjKh
_ - - - - - - -- -- -
+ --- - - - - -- - _
+
R R
------ ----- --
--- --- ---- -- -
l A l
A
by; jï miska oelafjkafka >kldN yeve;s f,day l=Üáhls' ol=Kq miska
oelafjkafka ødjKhla ;=< msysgqjd we;s bf,lafg%dav hq.,lg ueÈ jQ yd tu f,day
l=Üáfha udkj,ska u hq;= ødjK >kldNhls'
217
j.=j 14'1'1 ( úúO c, ksheÈj, iy ødjKj, ikakdhl;d
idïm,h ikakdhl;dj$
wdiQ; c,h 1-2
0.01 mol dm-3 KCl ødjKh 1 480
0.10 mol dm-3 KCl ødjKh 12 400
1.0 mol dm-3 KCl ødjKh 110 000
<sx c,h 100 - 200
k< c,h 50 - 150
uqyqÿ c,h 40 000
ikakdlhl;dj$S m-1
idkaøKh / mol dm-3 0 0C 18 0C 25 0C
² Odrdj } wdfrdamKh$ld,h
fok ,o WIaK;ajhl § yd fok ,o úoHq;a fCIa;%hl § whkhla u`.ska f.k
hkq ,nk Odrdj whk idkaøKh ^C & yd tajdfha fõ.h ^v& u; r|d mj;S'
whkhl fõ.h tys wdfrdamKh ^z&" úYd,;ajh yd imhkq ,nk úoHq;a fCIa;f
% ha
úNj wkql%uKh u; r|d mj;S'
j.=j 14'1'3 ( úNj wkql%uKh 1V cm-1 hgf;a WIaK;ajh 298 K ys mj;sk c,Sh
ødjKhl oS whkj, fõ.
H+ 2.05
OH- 1.12
Na+ 0.29
K+ 0.42
NO 3- 0.40
Cl- 0.42
SO42- 0.88
Ca 2+ 0.67
218
² c,Sh ødjKj, § H+ yd OH- whkj,g Wmßu fõ. we;' t neúka tajd wfkla
whkj,g jvd úoHq;h ikakhkh i|yd odhl fjhs' ksoiqkla f,i c,Sh
;kql HCl ødjKhl oS Odrdfjka 80] muK f.k hkq ,nkafka H+ whk
u`.sks'
219
ksmqK;dj 14'0 ( úoHq;a ridhksl moaO;sj, m%dfhda.sl jeo.;alu úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 02 hs'
bf.kqï M, (
² f,day - f,day whk bf,lafg%davhl ieleiau w|shs'
² WodyrK foñka idudkH f,day - f,day whk bf,lafg%davj, m%;sj¾;H
bf,lafg%dav m%;sl%shd ,shhs'
² bf,lafg%dva h yd ødjKh w;r w;=re uqyK q f;ys (interface) úNj wka;rhla yg
.ekSu úia;r lrhs'
² úúO j¾.j, bf,lafg%dav ^jdhq bf,lafg%dav" f,day - f,day whk bf,lafg%dav"
f,day - wødjH ,jK bf,lafg%dv a " rsfvdlaia bf,lafg%dva & rEmSh f,i ksrEmKh
lrhs'
² úúO j¾.j,g wh;a bf,lafg%davj, m%;sj¾;H bf,lafg%dav m%;sl%shd ,shhs'
² iïu; bf,lafg%davh w¾: olajhs'
² fldaIhla iïu; wxlkfhka ,shd olajhs'
f,day l+r
(a) rEmh
² iuyr legdhk f,dayh u;ska bf,lafg%dak ,nd f.k h<s;a f,day mrudKq
f,i f,dayh lene,a, u; ;ekam;a ùug m%udKj;a ;rfï wdl¾IKhlg ,la
fõ' mrudKq f,day mDIaGh yer hdfï YS>%;dj yd whk" f,dayh iu`. kej;
iïnkaO ùfï YS>%;dj yßhg u iudk jk úg fuys .;sl iu;=,s;;djla
f.dvkexfõ' fuu wjia:dfõ § f,dayh u; ksh; iDK wdfrdamKhla mj;sk
w;r ta jgd ødjKfha ksh; f,day whk ixLHdjla mj;S' fl fia fj;;a" .;sl
iu;=,s;;dfõ § iudk YS>%;djlska whk wLKav j mDIaGh yer hdu;a" kej;
iïnkaO ùu;a isÿ fõ' f,dayh u; yd wdikak øj ia;rh w;r ckkh jk
úNjh bf,lafg%dav úNjh f,i ye¢kafõ'
fuh fo jk w¾O
ix;Dma; KCl fldaIfha .s,ajhs'
ødjKh ²
úfNaolh (Seperator)
Pt bf,lafg%davh
le,u,a m,amh
riÈh
ߧ lïìh u;
mj;sk AgCl
firñla" lajdÜia
² jdhq bf,lafg%davh
fyda ùÿre ;ka;=
ksoiqk - yhsv%cka bf,lafg%davh
ikaêh
222
ksoiqk Fe3+/Fe2+ bf,lafg%davh
Fe3+(aq)/Fe2+(aq)
fldaI wxlkh ^cell notation&
• iEu úg u wefkdavh fyj;a TlaislrK w¾O fldaIh jï miska o lef;davh fyj;a
TlaisyrK w¾O fldaIh ol=Kq miska o ,shkq ,nhs' bf,lafg%dav hq., úoHq;a
jYfhka iïnkaO lrk ,o ,jK fia;=j iudka;r f¾Ld follska ksrEmKh
flf¾'
• fldaIh ksrEmKfha § tys w.% fo fl<jfrys olajkq ,efí' tla tla w¾O fldaIfha
bf,lafg%davh yd whk ødjKh w;r w;=re uqyqK; ;ks isria f¾Ldjlska fjka lr
olajkq ,nhs' tys wfkl=;a ix>gl fjka lrkq ,nkafka fldudj,sks'
ksoiqk : Pt(s)|Fe2+(aq, 1 mol dm-3),Fe3+(aq, 1 mol dm-3)
Hg(l),Hg Cl (s)|Cl-(aq, 1 mol dm-3)
2 2
223
ksmqK;dj 14'0 ( úoHq;a ridhksl moaO;sj, m%dfhda.sl jeo.;alu úu¾Ykh
lrhs'
bf.kqï M, (
² bf,lafg%davhl bf,lafg%dav úNjh w¾: olajhs'
² iïu; yhsârcka bf,lafg%davh ieie÷ï bf,lafg%davhla ^reference electrode&
f,i y÷kajd fohs'
² iïu; yhsârcka bf,lafg%davh rEmSh f,i ksrEmKh lrhs'
² iïu; bf,lafg%davh w¾: olajhs'
² bf,lafg%davhl iïu; bf,lafg%dav úNjh uksk wdldrh meyeÈ,s lrhs'
² bf,lafg%davhl iïu; bf,lafg%dav úNjh w¾: olajhs'
² bf,lafg%davhl bf,lafg%dav úNjh flfrys n,mdk idOl m%ldY lrhs'
² úoHq;a.dul n,h w¾: olajhs'
² úoHq;a.dul n,h ms<sn| ir, .eg¨ úi|hs'
² fldaIhl úoHq;a.dul n,h flfrys n,mdk idOl úia;r lrhs'
² fldaIhl úoHq;a.dul n,h m%dfhda.sl j ks¾Kh lrhs'
² iïu; bf,lafg%dav úNj Ndú; lr úoHq;a ridhksl fY%aKsh f.dvk`.hs'
² úoHq;a ridhksl fYa%Ksfha f,day msysgk ia:dkh wkqj uQ,øjHj, meje;au"
ksiaidrKh yd ridhksl .=K ms<sn| iïnkaO;d f.dvk``.hs'
² le,u,a bf,lafg%davh yd is,aj¾-is,aj¾ laf,darhsâ bf,lafg%dav m%dfhda.sl
ieie֕ bf,lafg%dav nj m%ldY lrhs'
² iu;=,s;;d úoHq;a-ridhksl fldaI i|yd WodyrK fohs'
² øj ikaêhla we;s yd øj ikaêhla fkdue;s fldaI y÷kajd fl n÷ oe hs myohs'
² ir, bf,lafg%dav iys; iu;=,s;;d úoHq;a-ridhksl fldaIj, bf,lafg%dav
m%;sl%shd yd fldaI m%;sl%shd ,shhs'
úIh lreKq meyeos,s lr oSug w;aje,la (
² fok ,o bf,lafg%davhl oaú;aj ia;rfha mj;sk úNj fjki tys bf,lafg%dav úNjh
f,i ie,efla' fuu ksrfmalaI j ueksh fkd yels h' th fjk;a bf,lafg%davhlg
idfmaCI j muKla ueksh yels fõ'
² fok ,o bf,lafg%davhl úNjh uekSu i|yd Ndú; lrkq ,nk okakd fyda w¾:
olajk ,o úNjhla iys; bf,lafg%davhla ieie÷ï bf,lafg%davhla" f,i ye¢kafõ'
iïu; bf,lafg%dav úNj iïu; yhsârcka bf,lafg%davhg idfmalaI j ukskq ,nhs'
iïu; yhsv%cka bf,lafg%davfha úNjh 0.00 V f,i w¾: oelafõ'
{[H+(aq)] = 1.0 mol dm-3" H2(g) mSvkh = 1 atm yd WIaK;ajh 298 K}
le,u,a bf,lafg%dv a h yd AgCl(s)|Ag(s) bf,lafg%dv
a h m%dfhda.l
s ieie֕ bf,lafg%dv
a
f,i Ndú; flf¾' le,u,a bf,lafg%dv a fha yd AgCl(s)|Ag(s) bf,lafg%dv
a fha iïu;
bf,lafg%dav úNj ms<sfj<ska +0.22 V yd +0.2415 V fõ'
² iïu; ;;a;aj hgf;a § iïu; yhsv%cka bf,lafg%davhg(SHE) idfmalaI j ukskq
,nk fok ,o bf,lafg%davhl bf,lafg%dav úNjh tys iïu; bf,lafg%dav úNjh
kï fõ'
224
² Zn2+(aq)|Zn(s) bf,lafg%davfha iïu; bf,lafg%dav úNj uekSug ilia l< wegejqu
my; oelafõ'
ixLHdxl fjda,agógrh
- 0.76 V 12 iskl
a a
12
12 bf,lafg%davh
yhsvc% ka 12
12
1 atm, 298 K ,jK fia;=j 12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
12
ma,eákï bf,lafg%davh
225
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² iïu; yhsârcka bf,lafg%davh yd wfkla iïu; bf,lafg%dav y÷kajd fokak'
fldaIhl iïu; úoHq;a.dul n,h y÷kajd fokak' is,aj¾-is,aj¾ laf,darhsâ
bf,lafg%davh wfkla bf,lafg%dav iu`. iïnkaO fldg úNj wka;r jd¾;d
lrkak'
² úoHd.drfha § úúO fldaIj, úoHq;a.dul n,h uek .ekSug isiqkag u`.
fmkajkak'
² wka;¾cd;sl iïuq;shg wkqj bf,lafg%dav úNj ukskafka iïu; yhsârcka
bf,lafg%dv
a fha úNjhg idfmalIa j h' fï wkqj iïu; is,j
a ¾-is,j
a ¾ laf,darhsâ
bf,lafg%davfha bf,lafg%dav úNjh 0'22 V fõ' ta wkqj wfkla iïu;
bf,lafg%davj, bf,lafg%dav úNj .Kkh l< yels h' fïjd wdfrdayK
ms<sfj<g ilia lsÍfuka úoHq;a ridhksl fY%aKsh ,efnk nj fmkajkak'
² my; § we;s o;a; weiqßka Cu2+|Cu yd Zn2+|Zn bf,lafg%davj, bf,lafg%dav
úNjh .Kkh lrkak'
² bf,lafg%dav m%;sl%shd u`.ska fldaI m%;sl%shdj ,nd .kakd wdldrh;a" thg wod<
j Ecell = ER - EL fyda Ecell = EC- EA u`.ska fldaIfha úoHq;a.dul n,h ,nd
.kakd wdldrh;a meyeos,s lrkak'
² fldaIhl úoHq;.
a dul n,h flfrys úoHq;a úÉfþoHfha idkaøKh iy WIaK;ajh
n,mdk wdldrh ms<sn| .=Kd;aul j meyeÈ,s lrkak'
226
ksmqK;dj 14'0 ( úoHq;a ridhksl moaO;sj, m%dfhda.sl jeo.;alu úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² úúO j¾.j, m%dfhda.sl fldaI ^m%d:ñl fldaI" oaú;shsl fldaI" bkaOk fldaI&
y÷kajhs'
² m%dfhda.sl m%d:ñl fldaI i|yd ksoiqka fohs' ^veksfh,a fldaIh" f,la,dkaÉ
fldaIh&
² m%dfhda.sl m%d:ñl fldaIj, bf,lafg%dav m%;sl%shd yd fldaI m%;sl%shd ,shhs'
² Bhï ixpdhl fldaIh oaú;shsl fldaIhla f,i y÷kd .kshs'
² Bhï ixpdhl fldaIfha wdfrdamK úi¾ck l%shdj,sj,g wod< m%;sl%shd ,shhs'
² bkaOk fldaIhla wfkla fldaIj,ska fjka lr olajhs'
mßjdrl
Zn bf,lafg%davh ;U n÷k
fldma¾ i,af*aÜ
ødjKh
iújr n÷k
ldnka bf,lafg%davh
i,a*shqßla wï,h
iskala l+r
MnO2, ldnka"
NH4Cl, H2O
f,â welshqñf,agrh
ùÿre n÷k
f,â Tlaihsâ
f,â
úfNaolh
;kql i,a*shqßla
wï,h
227
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
fldaIh úoHq;a úÉfþoh (+) O%ejh (-) O%ejh (+) O%ejfha oS m%;sl%shdj (-) O%ejfha oS m%;sl%shdj fldaI m%;sl%shdj
lef;dav m%;sl%shdj
(lef;da dj) wefkdav m%;sl%shdj
(wefkda dj)
idudkH f,la,dkaÉ fldaIh NH4Cl/ZnCl2 C/MnO2 Zn 2NH4+(aq)+2MnO2(s)+2e Zn(s) 2MnO2(s) + Zn(s) + H2O(l)
-
Mn2O3(s) +H2O(l)+2NH3(aq) 2+
Zn (aq) + 2e Zn2+(aq) + Mn2O3(s) + 2OH (aq)
veksfh,a fldaIh ZnSO4/CuSO4 Cu Zn Cu2+(aq) + 2e Cu(s) Zn(s) Zn(s) + Cu2+(aq)
Zn2+(aq) + 2e Zn2+(aq) + Cu(s)
228
Tlail
s rKh( 2H2(g) + 4OH-(aq) 4H2O(l) + 4e
Tlaiy
s rKh( O2(g) + 2H2O(aq) + 4e 4OH-(aq)
úoHq;a
úÉfþoHh
Tlaiscka yhsârcka
Tlaiscka yhsârcka
iy c, jdIam
229
ksmqK;dj 14'0 ( úoHq;a ridhksl moaO;sj, m%dfhda.sl jeo.;alu úu¾Ykh
lrhs'
ksmqK;d uÜgu 14'5 ( úoHq;a úÉfþok ls%hdj,sfha § imqrd ,sh hq;= wjYH;d y÷kd
f.k *erfâ ksh;h fhdod .ksñka wod< .Kkh lsÍï isÿ
lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² úoHq;a úÉfþokh hkafkka woyia jkafka l=ula oe hs meyeÈ,s lrhs'
² úoHq;a úÉfþokfha uQ,O¾u meyeÈ,s lrhs'
² ir, úoHq;a úÉfþoH moaO;sj, úoHq;a úÉfþoH M, mqfrdal:kh lrhs'
² *erfâ kshu m%ldY lrhs'
² *erfâ kshu u; mokï jQ ir, .Kkh lsÍï isÿ lrhs'
² úoHq;a f,daydf,amkh meyeÈ,s lr wdo¾Ykh lrhs'
² *erfâ kshu
² úoHq;a úÉfþokfha § bf,lafg%davhla wi, ksoyia jk øjH m%udKh mßm:h
Tiafia .,d .sh úoHq;a wdfrdamK m%udKhg wkqf,dauj iudkqmd;sl fõ'
• fok ,o úoHq;a wdfrdamK m%udKhla i|yd hï f,dayhla ;ekam;a jk m%udKh
tu f,dayfha iul ialkaOhg iudkqmd;sl fõ'
^mrudKql ialkaOh$f,day whkfha wdfrdamKh u`.ska iul ialkaOh ,efí'&
² úoHq;a f,daydf,amkh
² úoHq;a f,daydf,amkh hkqfjka woyia flfrkafka úoHq;h Ndú; lr tla f,dayhla
u; fjk;a f,day ia;rhla wdf,am lsÍu hs' fuh jvd ls%hdldÍ f,dayhla u;
ls%hdldÍ;ajfhka wvq f,dayhla ;ekam;a ùfï ls%hdjg jvd fjkia ls%hdjls'
• úoHq;a f,daydf,amkfha § .=Kd;aul núka by< wdf,amkhla isÿ ùu i|yd f,dayh
iu`. wdf,ams; ia;rh ;Èka ne£ meje;sh hq;= fõ' Bg wu;r j thg my; .=Kdx.
meje;sh hq;= h'
² Yla;su;a nj ² Èiakh
² ridhkslj ksYal%sh ùu ² Wiia hdka;s%l .=K
² isÿre yd bß ;e,Sï fkdue;s ùu
² >klfuys yd fmkqfuys taldldr nj
² .=Kd;aul núka by< ia;rhla wdf,amkh i|yd my; idOl WÑ; mßÈ md,kh
l< hq;= h'
² úoHq;a úÉfþoHfha iajNdjh yd .=Kd;aul nj
² WIaK;ajh
² pH w.h
² úNj fjki
² tlsfklg idfmaCI j wefkdavh yd lef;davh ia:dk.; lsÍu
² NdKavfha msßisÿ nj yd tys mDIaGfha iajNdjh
² whk idkaøKh
² Odrd >k;ajh
² mj;akd wfkl=;a whkj, iajNdjh
² wefkdavfha ixY=oaO;dj
² bf,lafg%davj, § m%;sls%hd folla fyda jeä .Kkla iu.dó j isÿ úh yels h'
WIaK;ajh" idkaøKh" fjda,aàh;dj yd bf,lafg%davj, iajNdjh fjkia lsÍfuka
tajd md,kh l< yels h'
231
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² c,h úoHq;a úÉfþokh fldg vhsyhsârcka yd vhsTlaiscka jdhq tl;= lrkak'
tl;= jk jdhq mßud o< jYfhka uek tu jdhq m%udK yd .,d .sh úoHq;a
m%udKh w;r iïnkaO;dj m%udKd;aul j ii|kak'
² úoHq;a f,daydf,amkh fhdod .ksñka we¨ñkshï lïìhla u; Cu fyda Ag fyda
wdf,am lrkak'
² *erfâ kshu yd iïnkaO .eg¨ úi£ug isiqka fhduq lrkak'
232
ksmqK;dj 14'0 ( m%dfhda.sl jYfhka jeo.;a jk úoHq;a ridhksl moaO;s
úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 14'6 ( úLdokh md,kh l< yels l%u úuid n,hs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² úLdokh úoHq;a-ridhksl l%shdj,shla f,i y÷kajhs'
² úoHq;a-ridhksl wdldrfhka úLdokh md,kh lrhs'
² oaúf,day úLdokh úia;r lrhs'
² lef;daãh wdrlaIKh i|yd ksoiqka imhhs'
² wl¾uKH lsÍu úia;r lrhs'
² lef;daãh wdrlaIKh
t kï" f,dayhla úoHq;a-ridhksl fldaIhl lef;davh njg m;a lsÍfuka th
úLdokfhka wdrlaId lr .ekSfï l%uYs,ma h hs' fuh isÿ lrkq ,nkafka wdrlaId
lsÍug we;s f,dayh" úoHq;a-ridhksl fldaIfha wefkdavh f,i l%shd lrk
jvd;a il%sh ^myiqfjka úLdokhg ,la jk& f,dayhla iu`. iam¾Y j ;eîfuks'
fndfyda úg" jdfka" c, yd bkaOk k<" .nvd gexls" ceáj, we;s jdfka l|ka"
keõ" uqyqfoka f;,a ,nd .kakd ;ekaj, bos lr we;s fõosld yd f.dvìu f;,a
<sx wdjrK wdosfha wdrlaIKh i|yd lef;daãh wdrlaIK moaO;s Ndú; fõ'
hlv .e,ajkhsia lsÍu fjk;a ksoiqkls'
² wl¾uKH lsÍu
fuys oS f,dayh u;" th ;j ÿrg;a úLdokh ùu je<eflk mßos oeä wl%sh
mDIaÁh mg,hla iajhxisoaO f,i iEoSug i,ikq ,efí' idudkHfhka fuu
mg,h wKq lsysmhl .klñka hq;a Tlaihsv fyda khsÜrhsv mg,hls' u, fkd
lk jdfka wl¾uKH lsÍug khsÜßla wï,h fhdod .; yels h' th mDIaGfha
wmøjH bj;a lr wdrlaIl Tlaihsâ mg,hla f,dayh u; ;ekam;a lrhs'
*a¨fjdÍka wdY%s; lghq;= i|yd ksl,a f,dayh fhdod .; yels h' fuys oS iEfok
ksl,a *a¨fjdrhsâ mg,h ksid f,dayh wl¾uKH fõ'
233
fhdað; bf.kqï-b.ekaùï l%shdldrlï (
² f;;a f,day úLdokh úoHq;a ridhksl l%shdjla f,i y÷kajd fokak' il%sh;dj
w;ska tlsfklg fjkia f,day f;;a udOHhl oS tlsfklg iam¾Y j ;enQ úg
isÿ jk úLdokh úia;r lrkak' ;ks f,dayhl o úúO ia:dkj, jHqyfha
fjkia lï yd mßirfha isÿ jk fjkia lï ^WodyrK ( Tlaiscka idkaøKh&
ksid úLdokhg u`. mEfok nj fmkajd fokak' ue.akSishï ^fyda iskala& yd
hlv Ndú;fhka oaúf,day úLdokh ms<sn| mÍlaIKh isÿ lrkak'
² úLdokh flfrys n,mdk idOl yd úLdok md,k l%u wOHhkh lsÍu i|yd
mÍCIK fufyhjkak'
234
ksmqK;dj 15'0 ( iuyr uQ,øjH yd ixfhda." iajNdjfha mj;sk wdldr" ld¾ñl
j ksiaidrKh$ksmoùu iy Ndú; úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
bf.kqï M, (
² ridhksl l¾udka;hla ia:dmkhg wod< uQ,sl wjYH;d ,ehsia;= .; lrhs'
² l¾udka;hl wuq øjHhla f,i Ndú;hg .; yels iajdNdúl iïm;l ,laIKh
úia;r lrhs'
² s f.dkqfõ uQ,øjHj, yd ixfhda.j, meje;au úia;r lrhs'
² fidaähïj, ksiaidrKh ^vjqkaia fldaI l%uh& yd tys m%fhdack úia;r lrhs'
² ¨Kq" NaOH yd Na2CO3^fid,afõ l%ufhka& inka ksIamdokh úia;r lrhs'
² le,aishï ldnfkaÜ wuq øjH f,i fhdod .ksñka ms<siaiQ yqkq" úrxck l=vq yd
le,aishï ldnhsâ ksmoùu úia;r lrhs'
² l¾udka;hl wuq øjHhla f,i Ndú; l< yels iajdNdúl iïm;l ,laIK
² §¾> ld,Sk j m%fhdackhg .; yels úYd, ixÑ; f,i meje;Su
² m%fõY myiqj
² by< ixY=oaO;dj
235
yqkq.,a
lsß.re~ CaCO 3
fn,s lgq
ðmaiï CaSO 4. 2H 2O
*a¨fjdiamd¾ CaF 2
wemghsÜ Ca5(PO4)3 x fyj;a 3Ca3(PO4)2.CaX2
(x = F, Cl, OH)
² fldaIh ;=<ska wvq úNj wka;rhla hgf;a by< úoHq;a Odrdjla hjkq ,efí'
øj fidaähï
jdfka oe,
fidaähï laf,darhsâj, yd
le,aishï laf,darhsvj, ú,Sk ñY%Kh
² fidaähïj, m%fhdack
² fidaähï jdIam ,dïmqj, fhdod .efka'
² øj fidaähï kHIaál m%;sl%shdldrlj, isis,kldrlhla f,i Ndú; fõ'
² B;¾ yd fnkaiSka jeks ldnksl ødjl úhe<Sfï § >k fidaähï Ndú; fõ'
² ldnksl ixYaf,aIK i|yd fhdod .efka'
² m%n, Tlaisydrlhla jk fidavduhsâ ^NaNH2& ksIamdokhg Ndú; fõ'
236
² s f.dkqfõ ixfhda. ld¾ñl j ksmoùu
² ¨Kq ksIamdokh
² ¨Kq ksmojkq ,nkafka ¨Kq f,ajdj, hs' Y%S ,xldfõ m%Odk ¨Kq f,ajd folla
yïnkaf;dg yd mq;a;,fï msysgd we;' ¨Kq f,ajdhla msysgqùug iqÿiq m%foaYhl
;sìh hq;= ,laIK my; oelafõ'
² uqyqo fyda l<mq wdYs%; ;eks;,d ìula
² c,h ldkaÿ fkd jk ueá iys; mi
² úhe<s iq<`. yd jeä iQ¾h ;dmh
² wvq j¾Idm;kh
² wuqøjHh f,i fhdod .kq ,nkafka uqyqÿ c,h hs'
uqyÿq
c,h
ujq ødjKh
^ìg¾ka&
² ¨Kqj, m%fhdack
² wdydr rij;a lr .ekSu
² wdydr ixrlaIKh ^Wïn,lv" wÉpdre&
² fidaähï f,dayh" Na2CO3" NaHCO3 yd NaOH ksIamdokh
² fia,hska ksIamdokh
² whsiaj, øjdxlh my; fy<Su
² ìg¾ka ødjKfha Mg2+ yd Br- idkaøK by< neúka th Mg yd Br2 ksmoùug
Ndú; flf¾'
237
² fidaähï yhsfv%dlaihsâ ksIamdokh
² laf,dafrd-we,al,S fldaI Ndú; lr c,Sh fidaähï laf,darhsâ ødjKhla úoHq;a
úÉfþokh lsÍfuka jdKsc jYfhka fidaähï yhsfv%dlaihsâ ksmojkq ,nhs'
² ;=ka wdldrhl laf,dafrd-we,al,S fldaI we;'
² riÈh fldaIh ² m%dÖr fldaIh ² mg, fldaIh
² mg, fldaIh m%dÖr fldaIhg fnfyúka u iudk jk w;r tl u m%;sl%shdj isÿ
fõ' m%Odk;u fjki jkafka m%dÖrhla fjkqjg whk jrKSh mg,la u`.ska
mg, fldaIfha bf,lafg%dav hq., fjka lr ;sîu hs'
laf,daÍka yhsârcka
² mg, fldaIh Ndú;fha jdis kï ksmojk NaOHj, ixY=oaO;dj by< ùu" wvq
úoHq;a m%udKhla Ndú; ùu yd mdßißl n,mEï wju ùu hs'
² w¾O m%;sls%hd
2Cl-(aq) Cl2(g) + 2e (wefkdavfha §)
-
2H2O(l) + 2e 2OH (aq) + H2(g) (lef;davfha §)
² iuia; m%;sls%hdj
2NaCl(aq) + 2H2O(l) 2NaOH(aq) + Cl2(g) + H2(g)
² wefkdavh ghsfÜkshïj,ska o lef;davh ksl,aj,ska o ;kd we;'
² nyqwjhúl whk yqjudre mg,hlska wefkdav yd lef;dav l=àr fjka lr
;sfí'
² mg,h ;=<ska legdhk yqjudre úh yels w;r th yryd Na+ whkj,g
wefkdavfha isg lef;dav l=àrh lrd .uka l< yels h'
² úoHq;a úÉfþokfha § wefkdavfha § wdfrdamK bj;a lsÍu;a" lef;davfha §
iemhSu;a" isÿ jk ksid l=àr fofla úoHq;a WodiSk;dj legdhk m%jdyh u`.ska
mj;ajd .kq ,nhs'
² OH- whk Cl2 iu`. m%;sls%hd lsÍfuka ksIamdok ls%hdj,shg ndOd úh yels h'
tfy;a mg,h yryd wekdhk yqjudre fkd jk neúka OH- whk ixprKh
je<efla'
² NaOH ødjKh Nd.sl jYfhka jdIamSlrKh lr isis,a lrkq ,nhs'
² w;=reM, f,i Cl2 yd H2 ksmofõ'
238
NaOHj, Ndú;
² myiq m%n, Niauhla f,i ridhkd.drj, § Ndú; flf¾'
² ldnkavfhdlaihsâ yd wfkl=;a wdï,sl jdhq wjfYdaIKh lrhs'
² inka" lvodis" lD;s%u fiao yd idhï j¾. ksmoùug Ndú; lrhs'
² wm c,h msßhï lsÍfï § yhsfv%dlaihsv f,i ner f,day bj;a lsÍug yd
wdï,sl;dj bj;a lsÍug fhdokq ,efí'
laf,daÍkaj, m%fhdack
² iDcq j u fyda ixfhdað; wdldrhg frÈms<s" oej yd lvodis m,am úrxckh
i|yd fhoefõ'
² mdkSh c,fha úIîc yrKhg Ndú; fõ'
² tlai;a rdcOdksfha yhsfv%dlaf,daßla wï, ksIamdokfhka 25% u isÿ flfrkqfha
laf,daÍka yd yhsv%cka jdhq Ndú;fhks'
² neyer,k øjHj,ska áka" ghsfÜkshï yd ue.akSishï ,nd .ekSug Ndú; fõ'
² laf,daßkSlD; rn¾" lDñkdYl" idhï yd T!IO ksIamdokfha § Ndú; fõ'
² fmd,sjhskhs,a laf,darhsâ jeks nyqwjhúl øjH ksmoùfï § fhfoa'
² inka ksIamdokh
² f;,a" fïoh fyda tajdfha fïo wï, yd wldnksl c, ødjH Niau ^NaOH,
KOH& wuq øjH fõ'
² ld¾ñl inka ksIamdokh mshjr yrlska hqla; h'
mshjr 1
² iefmdkSlrKh - fuys oS Ydl f;,a" fmd,a f;,a fyda i;a;aj fïo fidaähï
yhsâfrdlaihsâ iu`. ñY% lr r;a flf¾' fuys m%;sM,h jkafka oS¾> odu
ldfndlais,sla wï,j, ,jK jk inka h'
Ο
=
R C O CH2 CH2-OH
O
=
R C O CH + 3NaOH 3RCOO-Na+ + CH - OH
O inka
=
R C O CH2 CH2-OH
.a,sifrda,a
R = C17H35 /C15H31 / C11H23 (w;=reM,h)
mshjr 2
² .a,siÍka bj;a lsÍu - .a,siÍka fyj;a .a,sifrda,a inkaj,g jvd jákd
øjHhls' t fyhska thska jeä fldgi jákdlfuka jeä rEm ,djKH øjH
wdosh ksIamdokh i|yd fjka lr .efka' .a,siÍkaj,ska fldgila inkaj,
iqug nj yd uDÿ nj mj;ajd .ekSu i|yd tys u ;sfnkakg yßkq ,efí'
mshjr 3
² msßisÿ lsÍu - fuys oS inkaj, w;sßla; fidaähï yhsâfrdlaihsâ m%udKhla
fjf;d;a th isÜßla wï,h jeks ÿn, wï,hlska WodiSk lrk w;r b;sß
j we;s c,fhka ;=fkka folla neyer lsÍfuka msßisÿ inka ,nd .efka'
239
mshjr 4
² ksudj - fuu wjika woshf¾ oS j¾K" ixrlaIl yd iqj|ldrl tl;= lr fj<|
fmd<g heùu i|yd leg fyda o~q njg m;a flf¾'
² NaOH fjkqjg KOH Ndú; l< yels h' KOH fh¥ inka iug ys;lr neúka
uDÿ inka ^<ore inka& ksmoùu i|yd m%Odk jYfhka KOH fhdod .kshs'
² inkaj, we;s RCOO-Na+ m%;sY;h" uq`M fïouh øjH ^Total fatty matter& f,i
ye|skf
a õ' ^TFM value&
240
² NH4Cl yd CaO fyda Ca(OH)2 wefudakshd mqk¾ckkh i|yd fhdod .efka' fï
wefudakshd h<s m%fhdackhg .efka'
CaO(s) + 2NH4Cl(aq) → CaCl2(aq) + 2NH3(aq) + H2O(l) fyda
Ca(OH)2(s) + NH4Cl(aq)→ CaCl2(aq) + NH3(aq) + H2O(l)
² iuia; m%;sl%shdj fu fia h'
2NaCl + CaCO3 → Na2CO3 + CaCl2
wdrïNl
wdrïNl wdrïNl
øjH
øjH øjH
w os h r 1 w os h r 5
>
c,h wos h r 2
^fmda r Kq j & osh .eiQ yqkq iy
le,aishï CaO(s) tl;= Ca(OH)2(s) NH3(g) n%hska ødjKh
wefudakshï
ldnfkaÜ lsÍu iy wefudakshd
osh .eiQ laf,darhsâ ñY%Kh
lr lsÍu ñY% lsÍu
yqkq r;a lsÍu
wos h r 3
wefudakSlD;
> n%hska ødjKh
<
iu`.
ldnkavfhdlaihsâ
ñY% lsÍu
NaHCO3(s)
woshr 4 (fmdarKqj)
fidaähï yhsârcka
ldnfkaÜ lr lsÍu
Na2CO3(s)
ksIm
a dos;h
241
² fidaähï ldnfkaÜj, m%fhdack
² fojqï fidavd f,i Ndú;h
² lÀk c,h uDÿ lsÍu
² inka ksIamdokh
² ùÿre ksIamdokh
² CId,l ksIamdokh
² lvodis ksIamdokh
² NaHCO3 j, ødjH;djg jvd KHCO3 ys ødjH;dj jeä fyhska by; l%h
s dj,sfha
oS KHCO3 wjlafIam fkd fõ' t fyhska fid,afõ l%ufhka K2CO3 ksmojd .;
fkd yels h'
² fï l%ufha wjdis
² CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
le,aishï ldnfkaÜj, úfhdack WIaK;ajh ^900 0C& idfmalaI jYfhka
by< h' idudkHfhka orj,ska fï WIaK;ajh fkd iemefhk w;r CaCO3
uq`Mukska u úfhdackh fkd fõ'
² CO2 fmdarKqfjka iïmQ¾Kfhka msg fkd jk úg" th CaO iu`. h<s
ixfhdackh ù CaCO3 idohs' ^m%;sl%shdj m%;sj¾;H ksid&
² iEfok ms<siaiQ yqkq or w`M iu`. ñY% j mj;S'
² msg jk ;dmh ksid mdßißl ¥IKh we;s fõ'
² ksoyia jk CO2 j,ska jd;h ¥IKh fõ'
242
² N%uK fmdarKq ;=< ldur WIaK;ajfha § meh 12-15 w;r ld,hla f;;a->k-osh
.eiQ yqkq u;ska laf,darSka jdhqj hjkq ,nk w;r jßka jr >kh f¾lal
lsÍfuka th jdhqjg fyd|ska ksrdjrKh flf¾'
² m%;sm%jdy uQ,O¾uh Ndú;fhka m%;sl%shdfõ ld¾hlaIu;dj jeä flf¾'
CaCO3(s) CaO(s) + CO2(g)
CaO(s) + H2O(l) → Ca(OH)2(s)
3Ca(OH)2(s) + 2Cl2(g) → Ca(OCl)2.Ca(OH)2.CaCl2.2H2O(s)
243
ksmqK;dj 15'0 ( iuyr uQ,øjH yd ixfhda." iajNdjfha mj;sk wdldr" ld¾ñl
j ksiaidrKh$ksmoùu iy Ndú; úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 10 hs'
bf.kqï M, (
² wefudakshd" hqßhd" khsÜßla wï,h" fmdiaf*aÜ fmdfydr yd i,a*shqßla wï,h
ksmoùu" tys oS Ndú; jk fN!;ridhksl uQ,O¾u tajdfha Ndú; úia;r lrhs'
244
² wvq wefudakshd idkaøK u.ska bÈß m%;sls%hdj Èß .ekafõ' t neúka mSvkhla
hgf;a NH3 isis,a lr øj NH3 bj;g .efka'
>
;dm yqjudrej
>
m%;spl%SlrK
fmdïmh
W;afm%arl
mßj¾;lh
lkafvkairh
m%;sl%shd
s d
wefudakh
fkdl<
.nvd gexlshg
² wefudakshdj, m%fhdack
² khsÜßla wï,h" fmdfydr yd khsf,daka ksIamdokh i|yd Ndú; fõ'
² fmÜfrda,shï l¾udka;fha oS fndr f;f,ys wdï,sl ixrpl WodiSk lsÍug
Ndú; fõ'
² c,h yd wmc,h msßhï lsÍfï oS pH md,lhla f,i" ødjK ;;a;ajfha oS
ÿn, wekdhk yqjudre frisk mqk¾ckkhg fhdod .efka'
² i,a*¾ wvx.= bkaOk oykfha oS msg jk i,a*¾ Tlaihsv WodiSk lsÍu i|yd
msgdr øjH md,l moaO;sj, Ndú;hg .efka'
² wdydr mdk" fmÜfrd-ridhk øjH yd YS; .nvd l¾udka; wdY%s; ld¾ñl
YS;lrK moaO;sj, YS;ldrlhla f,i Ndú; fõ'
² rn¾ l¾udka;fha oS iajdNdúl yd lD;%su rn¾ lsßj, wld, leá .eiSu
j<ld th ia:dhSlrKh lsÍu i|yd fhdod .efka'
245
² hqßhd ksIamdokh
² wefudakshd yd ldnka vfhdlaihsâ wuq øjH f,i fhdod .efka'
² hqßhd ksIamdokh mshjr follska hq;a l%shdj,shls'
øj wefudakshd yd øj
ldnkavfhdlaihsâ
(NH3 yd CO2)
1 mshjr
180-210 0C yd 150 atm hgf;a l%h
s d;aul jk
ixYaf,aIK m%;sl%shd l=àrhg we;=`M lsÍu
wefudakh
s ï ldnfïÜ
(NH2COONH4)
2 mshjr
l%ufhka wvq jk mSvk hgf;a l%shd;aul jk
úfhdacl .Kkdjla ;=<ska heùu
hqßhd ødjKh
CO(NH2)2 + H2O
jdIamSlrKfhka idkaøKh
hqßhd iaMál
hqßhd ksIamdokh
² hqßhdj, m%fhdack
² by< khsÜrcka m%udKhla^46]& wvx.= neúka m%lg >k khsÜrckSh
fmdfydrls'
² hqßhd-f*daue,aäyhsâ nyqwjhjlh ksmoùug .efka'
246
² khsÜßla wï,h ksIamdokh ^Tiaj,aâ l%uh&
² wefudakshd" jd;h yd c,h wuqøjH f,i Ndú; fõ'
wefudakshd
247
² f*diaf*aÜ fmdfydr ksmoùu
² f*dia*ria ish¨ Ôùkg w;HjYH fmdaIlhls'
² iqm¾f*diaf*aÜ Ydlj,g fhdokq ,nk jeo.;a f*dia*ria fmdfydrls' th
le,aishï vhsyhsârcka f*diaf*aÜj, Ca(H2PO4)2 yd ic, le,aishï i,af*aÜ
fyj;a ðmaiïj, (CaSO4. 2H2O) ñY%Khls'
² tmamdj, we;s wemghsÜ [3Ca3(PO4)2. CaX2 fyj;a Ca5(PO4)3X, X F/Cl/OH]
f*diaf*aÜ fmdfydr ksIamdokhg Ndú; l< yels fyd| wuq øjHhls'
² wemghsÜ wødjH h' th flá ld,Sk fnda. i|yd fhoSfï oS ødjH ;;a;ajhg m;a
lrkqfha mQ¾K yd Nd.sl w,amdï,kfhks'
² w,amdï,kh i|yd i,a*shqßla wï,h" khsÜßla wï,h" yhsârlaf,daßla wï,h
fyda f*diaf*dßla wï,h Ndú; l< yels h'
² ishqï j l=vq lrk ,o wemghsÜ" wï,h yd ñY% lr i;s 4-6 w;r ld,hla
;sfnkakg yßkq ,efí' fuys oS m%;sM,h jkafka isx.,a iqm¾f*diaf*aÜ ^SSP&
h'
² ^2& m%;sl%shdfõ M,j,g wefudakshï i,af*aÜ tl;= lsÍfuka c,dl¾Il fkd
jk fmdfydrla ,nd .; yels h'
CaCl2(s) + (NH4)2SO4(aq) → CaSO4(s) + 2NH4Cl(aq)
i,a*¾
(5) m%fõifuka
T,shï fyj;a mhsfrdi,a*shqßla wï,h c,h iu`.
^Wl= iOQu øjh & ñY% lsÍu idkaø i,a*shqßla wï,h
SO3(g) + H2SO4(l) H2S2O7(l) H2S2O7(l) + H2O(l) 2H2SO4(aq)
248
² i,a*¾ fyda i,a*¾ wvx.= f,damia" jd;h yd c,h wuq øjH f,i Ndú; fõ'
i,a*hsv f,damiaj,ska f,â yd iskala jeks f,day ksiaidrKfha oS ksmofjk
i,a*¾ vfhdlaihsâ o Ndú; l< yels h'
² i,a*¾ vfhdlaihsâ yd Tlaic s ka w;r m%;l
s h
s% dj m%;j
s ¾;H h' i,a*¾ g%fhdlaihsâ
wLKav j i,a*¾ vfhdlaihsâ yd Tlaiscka njg ìf|hs' tu jdhqj,g h<s
m%;sl%shd ùug ie,fik mßos ñY%Kh W;afm%arl ;Ügq lsysmhla yryd hjkq
,efí'
² m,odj jeä lr .ekSu msKsi" wjidk W;afm%arl ;Ügq fol w;r oS i,a*¾
g%fhdlaihsâ bj;a flf¾'
² i,a*¾ g%fhdlaihsâ iEfok m%;sl%shdj ;dmodhl ksid;a tys oS jdhq wKq ;=kla
m%;sl%shd ùfuka jdhq wKq folla iEfok ksid;a iu;=,s;;dfõ oS jeä m,odjla
,nd .; yelafla f,a peÜ,sh¾ uQ,O¾uhg wkqj ^i& jeä mSvkhla yd ^ii& wvq
WIaK;ajhla hgf;a h'
² m%dfhda.sl j fhdod .kq ,nk m%Yia; WIaK;ajh 450 0C fõ' whym;a uÜgug
m%;sl%shd YS>%;dj wvq ùulska f;drj Ndú; l< yels wju WIaK;ajh fuh fõ'
by< WIaK;ajj, oS bkaOk msßjeh wêl ùu;a m%;sl%shd l=àrj, úLdokh jeä
ùu;a fujeks WIaK;ajhla Ndú; lsÍug n,mdk wfkla fya;= h'
² 450 0C WIaK;ajfha oS SO3 njg mßj¾;kh jk m%udKh 97] lg wdikak fõ'
fï by< m,odj jdhqf.da,Sh mSvkh hgf;a oS o ,efnk neúka by< mSvk
fhoSu wkjYH h'
² ;dmodhl m%;sl%shdfõ m%.ukh;a iu`. moaO;sfha WIaK;ajh jeä fõ' fu úg
SO3 njg mßj¾;kh jk m%;sY;h wvq fõ' fï ksid W;afm%arl ia;r w;r oS
jdhq isis,a lsßu wjYH fõ' fuh isÿ lrkqfha isis,k c, k, u`.sks' fuys oS
iEfok yqud,h úoHq;a Yla;sh ksmoùug Wmfhda.S lr .efka'
² i,a*¾ g%fhdlaihsâ øjKh flfrkqfha c,fhys fkdj idkaø i,a*shqßla
wï,fhysh' wï,h fl<ska u c,fha øjKh l<fyd;a >k ÿudrhla we;s ùu
thg fya;=j hs' fuh ld¾hlaIu f,i >kSNjkh fkdfõ' ;jo" fuh mßir
¥IKhg o fya;=jls'
² T,shï m%fõYfuka c,h yd ñY%lr idkaø i,a*shqßla wï,h ksmofõ'
bf.kqï M, (
² Odrd W!Iaul l%ufhka hlv ksiaidrKh lsÍu úia;r lrhs'
² Odrd W!Iaulfha isÿ jk m%;sl%shd i|yd iólrK ,shhs'
² Odrd W!Iaul l%ufhka hlv ksiaidrKh lsÍu rEmSh f,i fmkajhs'
² hlv ksii
a drKh ^Odrd W!Iaul l%uh&
jäh we;=<g
^f,dami" fldala yd yqkq.,a&
jdhq msg ùu
hmiA" fldala
² hlv f,dami" fldala iy yqkq.,a
^Tlaisydrlh& yd yqkq.,a
^f,da fndr iEÿï øjHh&
wuq øjH fõ' fhdokq msg; jdfka
wdia;rKh
,nk CaCO3 m%udKh"
f,damfiys we;s is,slduh .sks .fvd`M
øjH m%udKh u; /f|a' wdia;rKh
Üjhr
250
² W!Iaulfha m;=f,ka WKqiqï jd;h we;=`M flf¾' fldala oykfhka ;dmh yd
CO ckkh fõ'
251
ksmqK;dj 15'0 ( iuyr uQ,øjH yd ixfhda." iajNdjfha mj;sk wdldr"
ld¾ñlj ksiaidrKh$ksmoùu iy Ndú; úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 15'4 ( nyqwjhjl øjH tosfkod Ôú;fha oS M,odhS j Ndú; lrhs'
ld,Éfþo ( 10 hs'
bf.kqï M, (
² nyqwjhjl y÷kajhs'
² nyqwjhjl iajdNdúl yd lD;%su jYfhka j¾. lrhs'
² ixYaf,aIKh l%uh yd ;dmc .=K wkqj nyqwjhjl j¾. lrhs'
² nyqwjhjlj, jHqyh" .=K iy Ndú; úia;r lrhs'
² iajdNdúl rn¾j, jHqyh" .=K yd Ndú; úia;r lrhs'
² iajdNdúl rn¾ j,alkhsia lsÍu ms<sn|j úia;r lrhs'
² rn¾ ñY%K ilia lsÍfï ls%hdj,sh meyeÈ,s lrhs'
252
² wdl,k nyqwjhjl
fïjd iEfokqfha wika;Dma; talwjhj wdl,k m%;sl%shd u`.ska
nyqwjhùlrKfhks'
fmd,s;Ska
H H H H H H H H
H H
n C=C C C C C C C C C
H H
H H H H H H H H
t;Ska ^talwjhjlh& n
fmd,st;s,Ska
^fmd,s;Ska&
H H
C C
H H
mqkrdj¾;k tallh
H H H H H H H
H
by< WIaK;ajh
n C=C
C C C C C C
H Cl by< mSvkh
H Cl H Cl H Cl
n
jhskhs,a laf,darhsâ ^talwjhjlh&
fmd,sjhskhs,a
laf,darhsâ
H H
C C
H Cl
mqkrdj¾;k tallh
253
fmd,siaghsÍka
² taldjhúlh jkafka iaghsÍka h'
H H H H H H
H H
n C=C by< WIaK;ajh
C C C C C C
H by< mSvk
H H H
iaghsÍka ^taldjhúlh& n
fmd,sig
a hsÍka
H H
C C
mqkrdj¾;k tallh
² úksúo fmfkk ùÿre jeks øjHhls' úfYaIfhka fmk wdldrhlg ilia lr
>kSNjkh lsÍfuka ^ßðf*daï& mßjdrl øjH iy weiqreï øjH ksmojkq ,efí'
fg*af,daka
fgÜrd*a¨fjdfrdtf;aka talwjhjlh fõ'
F F F F F F
F F
by< WIaK;ajh
n C=C C C C C → C C
F
by< mSvkh
F
F F F F F F
n
fgÜrd*a¨fjdfrdtf;aka fg*af,daka
F F
C C
F F
mqkrdj¾;k tallh
fuh" ;dm iqúld¾h nyq wjhjhla jqj o" tys wvx.= ye,ck ksid thg by<
WIaK;a;aj,g Tfrd;a;= Èh yels h'
fuh" we;=<; wdf,am lsÍfuka c,fhka f;;a fkd jk" fkd wef,k iq`M
msisk n÷ka ilia l< yels h' wêl WIaK;ajhlg Tfrd;a;= fok neúka .sks
wdrlaIl we÷ï i|yd o fhfoa' ridhksl l%shdldÍ;ajh b;d wvq neúka úLdol
ridhk øjH ish,a,g u mdfya Tfrd;a;= foa' t neúka ridhksl l¾udka; i|yd
fhfok WmlrKj, lmdg" uqød ^seals&" .EialÜ wdosh ieoSfï oS Wmfhda.S lr
.efka'
254
fmd,swhsfidm%ska ^iajdNdúl rn¾&
H CH 3 H H H CH 3 H H
C C C C C C C C
H H H H
n
cis-polyisoprene
mqkrdj¾;k tallh
² ffjoH lafIa;%fha Ndú; jk w;a jeiqï" neÆka" gh¾" áhqí" fuÜg wdosh
ksmoùug Ndú; fõ'
iajdNdúl rn¾ j,alkhsia lsÍu
² iajdNdúl rn¾j, weoSfï .=Khg fya;=j" cis-fmd,swhsfidm%ska odu ;sîu hs'
tfy;a rn¾j, m%;Hia: .=Kh ld¾ñl j wjYH mßos fjkia lsÍug;a" rn¾
Yla;su;a lsÍug;a" thg nr wkqj 1] - 3] la w;r i,a*¾ m%udKhla fhdod r;a
lrkq ,efí' th rn¾ j,alkhsia lsÍu f,i y÷kajhs' t úg fmd,swhsfidm%ska
odu w;r S u`.ska yria nkaOk idok ksid tajdfha m%;Hia: .=Kh wvq jk w;r"
weoSfuka miq j uq,a msysgqug hEfï yelshdj o jeä fõ' nr wkqj 25] - 35] w;r
S fhdod rn¾ r;a l< úg tnkhsÜ ,efí' j,alkhsia l< rn¾ fkd wef,k iq¿
jk w;r by< m%;Hia:;dj jeks Wiia hdka;s%l .=Kj,ska hqla; fõ'
255
ksoiqkla f,i jdyl má (conveyor belts) wdjrK ie§ug my; øjH Ndú; fõ'
iajdNdúl rn¾ ^m%;Hdia: wjhjl&
ldnka í,ela ^ms/jqu&
iskala Tlaihsâ ^;ajrl&
iaáhßla wï,h
rn¾ meiqreï f;,a
friska
N - Cyclohexylbenzothiozole-2-sulphonamide (CBS)
i,a*¾ ^j,alkhsia lrk øjH&
ix>kk nyqwjhúl
² taldjhúl tlsfkl nkaOkh ùfï oS H2O, NH3 fyda HCl jeks l=vd wKqjla
bj;a ù iEfok nyqwjhjl ix>kk nyqwjhjl f,i ye|skafõ'
fmd,stauhsv
² CONH- LKavfhka wE÷Kq mqkrdj¾;k tall iys; nyqwjhjl fmdÿfõ
fmd,stauhsv f,i ye|skafõ' khsf,daka fmd,stauhsvhls' ñka jvd;a iq,N j
Ndú; jk nyq wjhjhla jk Nylon-6"6 ksmojkq ,nkafka 1-6-diaminohexane
iy hexanedioic acid ix>kk nyqwjhùlrKfhks'
O
O=
n H2N (CH2)6 N H2 + n C =
(CH 2) 4 C
HO
HO
1,6 - diaminohexane hexanedioic acid
O O
=
=
N (CH 2) 6 N C (CH 2) 4 C
n
H H
Nylon-6,6
256
fmd,stiagr
O
=
tal wjhúl C O ldKa v fhka wE÷Kq mq k rdj¾;k ta l l iys ;
nyqwjhjl fmdÿfõ tiagr f,i ye|skafõ'
fgrs,Ska
Ethane-l, 2-diol (ethylene glycol) iy Benzene-1, 4- dicarboxylic acid (Terephthalic
acid) w;r ix>kk nyqwjhjlrKfhka fgr,Ska ksmofõ'
² fíla,hsÜ
idkaø i,a*shqßla wï,h yuqfõ *Sfkd,a yd f*daue,aäyhsâ ^fu;ke,a& m%;sls%hd
lr ;dm ia:dmk nyqwjhjlhla jk fíla,hsÜ idohs'
257
² hqßhd f*daue,hsâ
idkaø i,a*shqßla wï,h yuqfõ hqßhd yd f*daue,aäyhsâ m%;sls%hd lr ;dm
ia:dmk nyq wjhjlhla jk hqßhd - f*daue,aäyhsâ idohs'
² hqßhd - f*daue,aäyhsâ hkq yria nkaOk iys; ;s%udk nyq wjhjlhls' tajd ;dm
ia:dmk ma,diaála fyda wef,k iq¿ øjH f,i fyda Ndú; fõ'
258
ksmqK;dj 15'0 ( iuyr uQ,øjH yd ixfhda. iajNdjfha mj;sk wdldr" ld¾ñl
j ksiaidrKh$ksmoùu iy Ndú; úu¾Ykh lrhs'
ksmqK;d uÜgu 15'5 ( Ydl øjH u; mokï jQ iuyr ridhksl l¾udka; úu¾Ykh
lrhs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
² ldnka ixfhda.j, m%Njhla f,i Ydl ms<sn| úia;r lrhs'
² fi,shqf,daiaj, Ndú; i|yd ksoiqkla jYfhka lvodis ksIamdokh úia;r
lrhs'
² lvodis ksIamdokfha uQ,sl mshjr úia;r lrhs'
² Ydlj, jdIamYS,S ix>glj, ixlS¾K ñY%Khla f,i i.kaO f;,a y÷kajhs'
² i>kaO f;,a ksiaidrKh i|yd Ndú; jk yqud, wdijkfha uQ,O¾u meyeÈ,s
lrhs'
² U!IO f,i Ydlj, Ndú; y÷kd .kshs'
² T!Iëh ixfhda. ksiaidrKh i|yd Ndú; jk ødjl ksiaidrK ls%hdj,sh
úia;r lrhs'
² mSIaGfha yd iSksj, Ndú; i|yd ksoiqkla f,i t;fkda,a ksIamdokh úia;r
lrhs'
² wêfYdaIK yd úfNaok j¾Kf,aL l%uYs,amj, uQ,sl uQ,O¾u úia;r lrhs'
² i.kaO f;,a iïnkaOfhka jdhq j¾Kf,aL Ys,amfhys Ndú; úia;r lrhs'
² lvodis j¾Kf,aL Ys,amh Ndú; lr Ydl m;% j¾Kl ñY%Khla fjka lrhs'
² Ydlj,ska fjka lrkq ,nk i.kaO f;,a m%Ok jYfhka wdydr" T!IO yd iqj|
ú,jqka l¾udka;j, § Ndú; fõ'
ksoiqka (-
wdydr - idÈlald f;,a (myristica fragrans Ydlfha bÿKq M,j, uoh&
iqj| ú,jqka - iejekaord f;,a (vetiveria zizanioides Ydlfha uq,a&
T!IO - ñkaÜ f;,a ^ñkaÜ úfYaIj, m;%&
² T!IO l¾udka;h
² ixYaf,aI;
s T!IO ksmoùu ixj¾Okh ùug fmr T!IO i|yd Y; j¾I .Kkdjla
mqrd m%Odk m%Njh jQfha Ydl øjH hs'
² wdhq¾fõoh jeks idïm%odhsl ffjoH fCIa;%j, Ydl ksiaidrl" T!IO f,i
Ndú; flf¾'
² kQ;k T!IO l¾udka;fha § T!IO jYfhka ls%hdldÍ ixfhda. Ydlj,ska
ksiaidrKh lr T!IO f,i wf,ú flf¾' WodyrK lsysmhla my; oelafõ'
260
² ksiaidrKh lrkq ,nk ixfhda. ia:dhS kï r;a lsÍu u`.ska ksiaidrK
ls%hdj,sh fõ.j;a l< yels h'
² ls%hdldÍ ixfhda.h fjka lr .; hq;= ødjl ksiaidrlh" úúO ixfhda.j,
ixlS¾K ñY%Khla jk w;r j¾Kf,aL Ys,amh t jeks ixfhda. ñY%K fjka
lr .ekSug Ndú; flfrk tla l%uhls'
j¾Kf,aL Ys,amh
² úúO wdldrfha j¾Kf,aL Ys,am mj;sk w;r ta iEu tll u .uka lrkq
,nk ip,k^.;sl& l,dmhla o" .uka fkd lrk ksYap,^iaÓ;sl& l,dmhla
o" ;sfí'
² ip,k l,dmfha Èhe ù mj;sk úúO ixfhda. tu l,dmh iu`. úúO
fõ.j,ska ksYap, l,dmh u;ska .uka lrkq ,nk w;r ta wkqj tlsfklska
fjka fõ'
² ksYap, l,dmh is,sld jeks >k øjHhla yd ip,k l,dmh fylafiaka fyda
t;fkda,a fyda jeks ldnksl øjhla jk úg" ødjl wKq yd ødú; ixfhda.
wKq w;r mj;akd wka;¾ls%hd n,;a" ødú; ixfhda. wKq yd is,sld mDIaGfha
mj;sk wxY= w;r mj;akd wka;¾ls%hd n,;a u; ixfhda. ip,kh jk
fõ.h md,kh fõ' is,sld mDIaGfha mj;sk wxY= iyNd.s jk neúka fï
wdldrfha j¾Kf,aL Ys,am wêfYdaIK j¾Kf,aL Ys,am f,i ye¢kafõ'
² lvodis mDIaGhl isr jqKq c, wKq jeks øjhla ksYap, l,dmh o" c,fha
wødjH ldnksl øjhla ^ìhqgfkda,a jeks& ip,k l,dmh o" jk úg ldnksl
ia;rfha ^ip,k l,dmfha& yd c,fha ^ksYap, l,dmfha& ødú; ixfhda.fha
úfNaokh ùu u; ixfhda.fha ip,k fõ.h md,kh flf¾' fuu j¾.fha
j¾Kf,aL Ys,am úfNaok j¾Kf,aL Ys,am f,i ye¢kafõ'
² ñY%K úYaf,aIKh lsÍu i|yd j¾Kf,aL Ys,amh iq¿ mßudKfhka o"
ixfhda. fjka lsÍug$ ixY=oaO lsÍug uy mßudKfhka o" Ndú; flf¾'
² i.kaO f;,a jeks jdYamYS,S ixfhda. ñY%K" jdhq j¾Kf,aL Ys,amfhka fjka
lrkq ,nhs' fuys § ip,k l,dmh N2 jeks jdhqjla o" ksYap, l,dmh
>khla fyda mgq k<hl wka;¾.; øjhla o" fõ' jdhq j¾Kf,aL Ys,amfha §
k<h Tiafia ixfhda. .uka lrk fõ.h tajdfha ;dmdxl u; fuka u
ksYap, l,dmh iu`. mj;akd tajdfha wka;¾ls%hd u; o" ;SrKh fõ'
t;fkda,a ksIamdokh
² iqj| ú,jqka yd iqj|ldrl i|yd ødjl f,i t;fkda,a Ndú; fõ' ridhksl
m%;sls%hd i|yd udOHhla f,i o th Ndú; fõ' mßir ys;ldó mqk¾ckkh l<
yels bkaOkhla jYfhka o t;fkda,a ys Ndú;h jeä fjñka mj;S'
² t;s,Ska ic,kh u`.ska fyda hSiaÜ yuqfõ iSks fyda msIaGh meiùfuka fyda
ld¾ñl j t;fkda,a ksmojkq ,nhs' we,afldfyd,Sh mdkj, wka;¾.;
we,afldfyd,a újO Ydl m%Nj u`.ska ckkh flf¾'
ksoiqka - ñÈ ^jhska&" nd¾,s ^ìh¾&
ld¾ñl j we,afldfyd, ksmojkqfha meKs uKaäh (molasses) yd OdkH u`.sks'
² hSiÜ
a j,g idkaø t;fkda,a ødjKhl Ôjh mj;ajd .; fkd yels ksid t;fkda,a
m%;sY;h 12] muK fõ'
261
² meiùfuka ,;a c,Sh ødjK wdijkfhka by< we,afldfyd, uÜgï iys;
ksIamdok ,efí'
ksoiqka - n%ekaä ^40] muK& - jhska wdijkfhks'
wrlal= ^40] muK& - fmd,a rd wdijkfhks'
² c,Sh t;fkda,a Nd.sl wdijkfhka ,eìh yels Wmßu t;fkda,a idkaøKh
96'5] ls' fuh m%;sfYdaê; uOHidrh ^Rectified spirit& kï fjhs'
262
ksmqK;dj 15'0 ( iuyr uQ,øjH yd ixfhda." iajNdjfha mj;sk wdldr" ld¾ñl
j ksiaidrKh$ksmoùu iy Ndú; úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 05 hs'
bf.kqï M, (
² fmdaÜ,kaâ isfuka;s ksIamdokh i|yd w;HjYH wuq øjH ,ehsia;=.; lrhs'
² fmdaÜ,kaâ isfuka;s ksIamdokfha oS isÿ jk m%Odk ridhksl úm¾hdi úia;r
lrhs'
² fmdaÜ,kaâ isfuka;s iú ùfï l%shdj,sh úia;r lrhs'
² rEghs,a fyda b,aukhsÜ fyda Ndú; lr Ti yd TiO2 ksiaidrK ls%hdj,sh úia;r
lrhs'
² fmÜfrda,shï ì|Sfï$ksmoùfï l%shdj,sh úia;r lrhs'
² pQ¾Kuh øjHj,ska isfuka;s ixhq;shg CaO odhl flfrk w;r fuh tl;=
lrkq ,nkafka yqkq.,a f,i h' tys m%Odk jYfhka wka;¾.; jkafka CaCO3
h' yqkq.,a fjkqjg lsß.re~" fldr,a wdosh o Ndú; l< yels h' uD;a;slduh
^ueá& ixrplfhka SiO2" Al2O3 yd Fe2O3 isfuka;sj,g tl;= flf¾' ueá"
Y,al ^Shale& yd m;=re mdIdK ^Slate& Bg ksoiqka h'
² fmdaÜ,kaâ isfuka;s ksIamdokfha oS úhe<s l%uh yd f;;a l%uh hkqfjka l%u
folla Ndú; fõ'
² Y%S ,xldfõ Ndú; jk úhe<s l%ufha oS úhe<s ;;a;ajfha we;s wuq øjH Ndú;hg
.efka' yqk.q ,a yd ueá l=vq lr" úhe<d 1(5 wkqmd;fhka ñY% lr" N%uK fmdarKqjg
we;=`M flf¾' fuu fmdarKqj ;srig wxYl oyhl wdk;sfhka hq;a wlaIhla
jgd N%uKh jk ;dm iy wdia;rKhlska ^refractory& hq;a jdfka is,skavrhls'
we;=`M lrk ,o øjH fmdarKqj ;=< ^600-1500& 0C w;r WIaK;ajhlg r;a flf¾'
fï WIaK;ajfha oS ñY%Kfha ixrpl fol øj ùfuka f;dr j tlsfkl yd
nef|a' fï l%h
s dj,sh iskg
a ¾ lsÍu^sintering& hkqfjka ye|skf
a jk w;r tys m%;M
s ,hla
f,i la,skal¾ hkqfjka ye|skafjk l=vd m%udKfha leg iEfohs' ñY%Kh r;a
lsÍu i|yd N+ñ jdhqj" W÷ka f;,a fyda .,a w`.=re Ndú; fõ'
263
² N%uK fmdarKqj fldgia y;rlska iukaú; h'
² mQ¾j ;dmk l,dmh ^Preheating zone &
² NiaólrK l,dmh ^Calcining zone &
² la,ks l
a r idok l,dmh ^Clinkering zone&
² isis,k l,dmh ^Cooling Zone&
² mQ¾j;dmk l,dmfha oS ksoyia c,h bj;a fõ' 1000 0C muK WIaK;ajhla
mj;sk NiaólrK l,dmfha oS le,aishï ldnfkaÜ yd ueá úfhdackh ùu;a"
ldnksl øjH TlaislrKh ùu;a" isÿ fõ' la,skalr idok l,dmfha oS 1300 -
1500 0C l WIaK;ajhla hgf;a ksoyia Tlaihsv m%;sl%shd ù le,aishï is,sflaÜ
yd le,aishï we¨ñfkaÜ we;s fõ'
² fmdarKqfjys my< fl<jßka ,nd .kakd la,skalr isis,a lr" ðmaiï kshñ;
m%;sY;h ^4 - 5]& iu`. fnda, fuda,la ;=< weUeÍug ,la lsÍfuka isfuka;s
ksmojd .efka'
² isfuka;sj, ne| ;nd .ekSfï yd iú ùfï .=Kh we;s jkafka" isfuka;s c,h
iu`. msßhï lsÍfï oS ksmofjk ic, M, ksid h'
² YS% ,xldfõ ol=Kq uqyqÿ ;Srfha yd mq,auqfâ m%foaYfha yuq jk rEghs,a (TiO2) yd
b,a u khs Ü j, (FeO. TiO2) Ti iq , n j wvx.= fõ'
ghsfÜkshï ksiaidrKh
² ldnka yd laf,daÍka iu`. Lksch 900 0C olajd r;a lrkq ,efí'
264
b,aukhsÜ iu`. m%;sls%hdj(
ghsfÜkshïj, m%fhdack
² ieye,a¨ nj" by< wd;kH m%n,;dj" by< øjdxl yd Ldokhg olajk
m%;sfrdaë;dj ksid ghsfÜkshï .=jka hdkdj, fldgia" wNHjldY hdkd yd
kHIaál wú /f.k hk .=jka hdkd ;ekSug Ndú; flf¾'
TiO2j, m%fhdack
² TiO2 j, i:dhS;dj ksid T!IO fm;sj, wdjrK ia;rh f,i fhdod
.efka' ;Sk;
a l¾udka;fha § iqÿ meye;s j¾Klhla f,i;a" m%Nd W;afm%r
a lhla
f,i;a Ndú; flf¾'
² úYd, wKq iys; yhsâfrdldnk fudag¾ r:j,g fl<ska u fhosh fkd yels h'
f;,a msßmyÿjl isÿ flfrk b;d jeo.;a ld¾ñl l%shdj,sj,ska tlla jkafka
tu úYd, wKq" l=vd wKqj,g ì| fy<Su hs' uq,a wKqj we,aflakhla jk w;r
m%;sM, wKq f,i ,efnkafka we,aflakhla yd we,alSkhls'
² isfuka;s ksIamdokh i|yd fhdok wuq øjH YS% ,xldfõ iq,n j yuq jk ia:dk
is;shul ,l=Kq lsÍug isiqka fhduq lrkak'
² b,aukhsÜ yd rEghs,a iq,n j yuq jk ia:dk YS% ,xld is;shul ,l=Kq lrkak'
² mq;a;,u yd .d,a, isfuka;s lïy,a o" imq.ialkao fmÜfrda,shï msßmyÿj o"
mq,auqfâ Lksc je,s fYdaOkd.drh o" ke/öu i|yd isiqka wOHdmk pdßldjl
fhdojkak'
266
ksmqK;dj 16'0 ( ridhk úoHd oekqu mDÓú mßirh wjfndaO lr .ekSu
i|yd fhdod .kshs'
ksmqK;d uÜgu 16'1 ( mDÓúfha Ôjh mj;ajd .ekSu msKsi mßir f.da,fha ixhq;sh
yd tys iïnkaO;dj úu¾Ykh lrhs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² jdhqf.da,fha ixhq;sh y÷kd .kshs'
² c,f.da,fha ixhq;sh y÷kd .kshs'
² mDÓú lfndf,ys ixhq;sh m%ldY lrhs'
² m%Odk pl% - ldnka pl%h" Tlaiscka pl%h" khsÜrcka pl%h yd c, pl%h - w|shs'
² mdßißl iu;=,s;;dj flfrys jdhqf.da,fha" c,f.da,fha yd mDÓú mDIaGfha
m%Yia; ixhq;sfhys jeo.;alu jgyd .kshs'
² fï yer" l=vd m%udKj,ska Ne, He, CH4, Kr, H2 jdhq o" l=vd úp,H m%udKj,ska
NH3, SO2, CO, NO2, O3, H2S jeks ¥Il o we;' ishhg y;rla muK we;s c,
jdIam ^l,ska l,g fjkia fõ'& taldldrj jHdma; ù fkdue;s w;r id.r yd
úYd, c,dY wdikakfha by< idkaøKhlska mj;S'
² N ≡ N nkaOkfha m%n,;dj fya;f
= jka N2 wKqjg ,efnk ia:dhS;dj lrKfldg"
jdhqf.da,fha khsÜrcka m%;sY;h by< fõ' Tlaiscka" khsÜrckaj,g jvd
m%;sl%shdYS,S h' t neúka jdhqf.da,fha O2 m%udKh" N2 m%udKhg jvd wvq h'
² Tlaiscka meje;au u`.ska jdhqf.da,h il%sh flfrk w;r mDÓúh u; Ôjfha
meje;au ;yjqre flf¾'
² CO2 iy H2O m%NdixYaf,aIK ls%hdj,sfha uQ,sl ix>gl fõ'
267
c,f.da,fha ixhq;sh
² mD:sú mDIaGfhka 70] la c,fhka wdjrKh fõ' f,dj we;s c,fhka ñßosh
we;af;a b;d l=vd m%udKhla ^2'6]& muKs' c,fhka jeä m%udKhla ^97'4]&
we;af;a id.rj, h' ñßosfhka jeäuk;a fldgi ^76]& mj;skafka ñÿKq whsia
f,i .a,eishrj, yd O%ejdikak whsia jeiau f,i h' ñksid f.a mßfNdackh
i|yd ,nd .; yelafla bka b;d iq`M fldgila ^0'01]& muKs'
97.41%
1.984%
ish,q c,h ñßosh
m%Odk pl%
ridhk øjH ,lajk úm¾hdi" úúO ia;rj, tajdfha iq,n;dj" tajdfhka we;s úh
yels mdßißl n,mEï" mßir ¥IKh iïnkaO .eg¨ md,kh lsrSu jeks lreKq
wjfndaO lr .ekSu i|yd ridhksl pl% ms<sn| oekqu b;d jeo.;a fõ'
268
ldnka pl%h
jdhqf.da,Sh
CO 2 m%NdixYaf,aIKh
Yajikh
yd
osrdm;a ùu
i;a;ajfhda Ydl
oykh
fifuka isÿ jk
osrdm;a ùu
fmdis, bkaOk
wjidokh
øjKh
ldnfkaÜ mdIdK
269
Tlaiscka pl%h
jdhqf.da,Sh
O2
Yajikh
wldnksl øjHj,
TlaislrKh oykh
kso; Fe2+ Fe3+ + e
m%NdixYaf,aIKh
wdydr Ydl
i;a;=
ldfndyhsâf¾g
Yajikh
mi yd c,dY CO 2 +H 2 O
270
khsÜrcka pl%h
jdhqf.da,Sh
N2 ld¾ñl
ffcùh ;srlrKh
jdhqf.da,Sh ;srlrKh
;srlrKh
khsÜßydÍ nelaàßhd
NO
wdydr
Ydl i;a;aj ftkaøsh øjHj,
fm%daàk NH 3
fm%daàk khsÜrcka
NO 2
fmdfydr
Ydl uq,a osrdm;a ùu
khsÜßydß nelaàßhd
osrdm;a ùu
NH 4+
mfiys khsÜrcka NO 2 -
NO3- f,i
khsÜßldÍ nelaàßhd
khsÜfrdnelag¾ (khsÜfrdfidfudkdia)
N+ .; c,hg
² nela à ßhd úis k a jdhq f .da , S h khs Ü rcka ;s r flf¾' we;eï nela à ßhd
^kso(weifgdnelag¾-Azotobacter& mfia ksoyia j Ôj;a fõ' rhsfidaìhqï-
Rhizobium jeks ;j;a j¾. mj;skafka f,.=ñfkdafia ^rks,& Ydlj, uQ,
.eg;sj, h' jdhqf.da,Sh khsg%cka wefudakshd njg o wk;=re j khsÜrhsg yd
khsÜf¾g njg o mßj¾;kh flf¾' fïjd Ydl úiska wjfYdaIKh lrkq ,en
fm%daàk ixYaf,aIKh i|yd fhofõ'
² Ydl fm%daàkj, wka;¾.; khsÜrcka wdydr odu Tiafia i;=ka fj; .uka
lrhs'
² Ôùka f.a urKfhka miq laIqø Ôù l%shdldÍ;ajh lrKfldg" foayj, ;snQ
khsÜrcka wefudakshï ixfhda. njg mßj¾;kh ù h<s mig tla fõ' i;a;=
ish wlaudfõ isÿ lrk weuhskya rKfhka jeämqr weuhsfkda wï, ì| ou;s's uQ;%
my lsÍu u`.ska tu khsÜrcka mig tl;= fõ'
² khsÜßldÍ nelaàßhd wefudakshï ixfhda. khsÜf¾g njg yrjhs' m<uq j
khsÜfrdfidfudkdia^nitrosomonas& nelaàßhd úiska wefudakshï ixfhda.
khsÜrhsg njg o wk;=re j khsÜfrdnelag¾a^nitrobacter& nelaàßhd úiska
khsÜrhsg" khsÜf¾g njg o mßj¾;kh flf¾'
² iQfvdfudkdia (Pseudomonas) yd ;fhdaneis,ia (Thiobacillus) jeks khsÜßydÍ
nelaàßhd úiska khsÜf¾g h<s jdhqf.da,Sh khsÜrcka njg m;a flf¾'
271
c, pl%h
jdIamSNjkh
mDÓú
jdhq f.da,h
lfnd,
j¾IKh
jdIamSNjkh N+ . ;
c,h
id.r
j¾IKh .x.d Tiafia .,d
hEu
272
ksmqK;dj 16'0 ( ridhk úoHd oekqu mDÓú mßirh wjfndaO lr .ekSu
i|yd fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 06 hs'
bf.kqï M, (
² jdhqf.da,Sh ixhq;sh fjkia lrk jdhq y÷kd .kshs'
² jdhqf.da,hg jdhq tl;= jk l%u úuihs'
² jdhqf.da,hg tl;= jk jdhqj, n,mEï meyeos,s lrhs'
² wï, jeis fya;=fjka mDÓú ixhq;sfha we;s jk fjkia ùï úia;r lrhs'
² jdhq ¥IKh ksid we;s jk n,mEï wju lsÍug .; yels ls%hdud¾. úia;r
lrhs'
² jdhq f.da,Sh ¥IKh fya;=fjka mek k`.sk fi!LHuh .eg¨ úia;r lrhs'
² mDÓúfhka ;dmh neyer lrk úlsrK §¾> ;rx. wdhdufhka hqla; jk w;r
úoHq;a pqïnl j¾Kdj,sfha wfOdarla; l,dmhg wh;a h'
² neyer jk ish¨ úlsrK bj;a j h;a kï" mDÓú mDIaGfha WIaK;ajh -16 0C jkq
we;' ^pkaøhd f.a WIaK;ajh o fuh u fõ'&
² úIu mrudKql wKq yd iuyr iu mrudKql wKq ^O3& yß;d.dr jdhq f,i
ls%hdlrkq ,efí'
274
² jdhqf.da,Sh CO2 jeä jk úg m%NdixYaf,aIKh jeä fõ' fuh f.da,Sh WKqiqï
ùfï hym;a m%;sM,hls'
² YS% ,xldj iulh wdikak ¥m;la ksid ñys;,h WKqiqï ùfï m%;sM,h jvd;a
m%n, f,i n,mdhs'
ii) jdhqf.da,fha we;s Tlaisldrlj,g SO2 , SO3 njg m;a l< yels h'
Tlaisldrl
SO2(g) SO3 (g)
•
O2(g), O(g), O H(g) yd fmfrdlaihsvj,g Tlaisldrl f,i lghq;= l<
yels h' iuyr ,jK u`.ska Tlail
s rKh W;afm%r
a Kh flf¾' iEfok SO3(g),
H2O ys Èh ùfuka H2SO4(aq) iEfoa'
275
² wï, jeis Ydlj,g ydkslr jk w;r jeõ wdÈfha jik uiqka f.a urKhg o
fya;= fõ' i,a*shqrsla yd khsÜßla jeks wï, mfia we;s we¨ñfkda is,sflaguh
øjH Èh lr yßñka Al3+ whk c,hg uqod yßhs' fuh u;aiHhka f.a lru,aj,
l%shdldÍ;ajhg ndOd muqKqjhs'
² mi yryd .,d hk wï, jeis c,h fmdaIl bj;a lrk w;r we¨ñkshï whk
ksoyia lrhs' fï ksid Ydlj,g Ca2+ yd Mg2+ jeks w;HjYH fmdaIl fjkqjg
we¨ñkshï whk wjfYdaIKh fõ'
² yqkq.,a ksê" lsß.re~ m%;sud" f,dayuh jHqy" md,ï" keõ yd fudag¾ jdyk o
wï, jeisj, n,mEug ,la úh yels h'
² mdIdK yd je,s wdY%s; fjk;a fndfyda ,jK o wï, jeiafia øjKh fõ'
iajdNdúl j isÿ jk isoaê odufha § mi l%ufhka wdï,sl fõ' Ydl úiska mdxY=
ødjKfha legdhk bj;a flfrk w;r tajd H+ úiska úia:dmkh fõ' fï ksid
i,a*hsv jeks Lksc" wï, njg TlaislrKh fõ' wvq pH w.fha oS H+ úiska
mfia we;s wfkl=;a legdhk úia:dmkh flf¾' Al3+" Ca2+" Mg2+ muKla fkd
j ner f,dayj, legdhk o fu fia H+ úiska úia:dmkh fõ' fuu whk fia§
bj;a j hdu u`.ska Ydlj, fi!LHu;a j¾Okhg wjYH fmdaIl ,eîu j<ld
,kq ,nhs' mi ;=<ska .,k wdï,sl c,h ksid Al3+ yd fjk;a Lksc laISrKhg
,la jk w;r mdIdK ÔrKhg o th fya;= fõ' fï iu`. c,fha Ca2+ yd Mg2+
idkaøKh by< f.dia c,fha lÀk;ajh jeä fõ' u;=msg c,fha wdï,sl;dj"
,jK;dj" khsÜrcka yd ner f,day whk idkaøKh o ta iu`. jeä fõ'
276
² fuu ridhk øjH iQ¾hdf,dalh yuqfõ ksmofjk neúka fuh m%ldY-ridhksl
OQñldj f,i ye¢kafõ'
² øjHj,g ydks ùu (
oaú;aj nkaOkj, úLKavkhg fya;= jk ksid ´fidaka rn¾j, yd frosj,
.=Kd;aul w.h wvq lrk w;r j¾Kl úrxckh lrhs'
c) O3(g) u`.k
s a úúO ixLHd; iys; mrcïnq, lsrK wjfYdaIKh lr úfhdackh
fõ'
O3 (g) O2 (g) + O(g) ; ∆H > 0
iajdNdúl ;=,H;dj úiska ´fidaka ia;rh ksh; >klñka hqla; j mj;ajd .kq
,efí'
² ∆H<0
yd fjk;a uqla; LKa vl iu`. isÿ jk m%;sl%shdj, § ´fidaka
úkdY fõ' fuu LKavl W;afma%rl f,i ls%hd lrñka oyia .Kkla O3 wKq
úkdY lrkq ,nhs' ia;r f.da,fha § isÿ jk W;afma%ß; ´fidaka ì| fy<Su
´fidaka ia;rh CIh ùu f,i y\qkajkq ,efí'
278
² mdrcïnq, lsrKj, m;kh yd wefia iqo u;= ùu w;r;a" ñksidg je<ef|k
udrl jQ yd udrl fkd jkakd jQ p¾u ms<sld w;r;a" m%n, iyiïnkaO;djla
mj;S' tu ksid ´fidaka ia;rh wmg wdrlaIdj imhhs'
² CO uÜgu my; fy<Su i|yd we;s fyd| u l%uh jkafka wNHka;r oyk
tkaðkaj, msgdr ÿu md,kh lsÍu h'
² Tlail
s rKh W;afm%r
a Kh lr CO jdhqf.da,fhka bj;a lrk tkaihsu we;eï
mdxY= laIqøÔùka i;= h'
280
² wjfYdaIK l%u
Niau yd m%;sl%shd lrùfuka wdï,sl jdhq WodiSk l< yels h' jd;fhka wdï,sl
jdhq neyer lsÍu i|yd fhdod .; yels yqkq .,a ^CaCO3 & yd ue.akSishï
Tlaihsâ ^MgO& jeks iajdNdúl Niau wm i;= j we;' fuys § iEfok M,"
jákd ld¾ñl ridhk øjHhla jQ i,a*shqßla wï,h njg m;a l< yels h'
I. yqkq .,a yd yqkqj,ska hq;a Wl= ñY%Khla ^slurry& wdï,sl jdhq bj;a lsÍug
^scrub& Ndú; l< yels h'
CaCO3(s) + SO2 (g) → CaSO3 (s) + CO2(g)
II. ue.akSishï
Tlaihsâj, Wl= ñY%Khla o ^slurry& wdï,sl jdhq wjfYdaIlhla
^scrub& f,i fhdod .; yels h'
MgSO3 ;dm lsÍfuka ,efnk MgO m%;spl%SlrKh l< yels h' by<
idkaøKhlska we;s SO2 " i,a*shqßla wï,h ksmoùug fhdod .; yels h'
281
2NO(g) + 2 CO(g) → N2 (g) + 2 CO2(g)
282
ksmqK;dj 16'0 ( ridhk úoHd oekqu" mDÓú mßirh wjfndaO lr .ekSu
i|yd fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 08 hs'
bf.kqï M, (
² c, ¥Il m%Nj y÷kd .kshs'
² c,fha .=Kd;aul nj ms<sn| mrdñ;s yd tajd kshdukh lsÍfï l%u y÷kd .kshs'
² c,h msßisÿ lsÍfï l%u úia;r lrhs'
² úúO úIîc kdYk l%shdj,s úia;r lrhs'
c,fha .=Kd;aul nj
fN!;sl mrdñ;s
(i) WIaK;ajh
WIaK;ajh 40 0C g wvq úh hq;= h' WKq c,h ffcùh l%shd fõ.j;a lrhs'
th øú; Tlaiscka m%udKh wvq lrk w;r t khska c,c Ôùka flfrys
o n,mdhs'
(ii) pH w.h
mdßißl n,mEu
² pH w.h 6'0 - 9'0 w;r mrdih ;=< ñßosh uiqka f.a yd ks;,jdiS
wmDIaGjxYSka f.a (bottom dwelling invertebrates) Ôú;h iqrlaIs; h'
² jd;fha we;s CO2 yd SO2 jeks jdhqj, øjKh ksid o ld¾ñl wmjdy
ñY% ùu ksid o c,fha pH w.h fjkia fõ'
² ikakdhl;dj } 1
m%;sfrdaOh
(iv) wdú,;dj
c,fha we;s wjidÈ; øjH c,dY m;=, fj; wdf,dalh úksúo hEu j<lhs'
fuh m%NdixYaf,aIK ls%hdj,sh wvd< lrk w;r ks¾jdhq mßirhla we;s
lrñka c,hg ÿ¾.kaOhla f.k fohs'
284
² wï, udOHfha § (
laIqøÔùka úiska isÿ lrkq ,nk by; TlaislrKh i|yd wjYH Tlaiscka
m%udKh ffcjridhksl Tlaiscka b,a¨u hkqfjka ye|skafõ'
² ødú; Tlaiscka Ndú; lrk øjH" BOD w.h flfrys n,mdhs' ñksia yd i;a;aj
wmøjH" wdydr weiqreï" lïy,aj,ska bj; ,k oE" bj; ,k uia" ud`M wdoS ¥Il
t jeks øjH i|yd ksoiqka fõ'
*a¨fjdrhsv ^F-&
² Y%S ,xldfõ úúO m%foaYj, N+.; c,fhys *a¨fjdrhsâ úúO m%udKj,ska yuq
fõ' iaÓr o;a tk iufhys" *a¨fjdrhsâ o;a flfrys n,mdkafka h' >¾u
l,dmSh rgj,a i|yd *a¨fjdrhsâ whk ixhq;sh 0'6 mg dm-3 fkd blauúh hq;=
h'
khsÜf¾g ^NO3-&
² khsÜf¾g m%Odk jYfhka N+.; c,fha yuq jk iq,n ¥Ilhls' reêrfha Tlaics ka
mßjyk l%hs dj,shg ndOd muqKjq k neúka" by< khsÜf¾Ü idkaøKh úfYaIfhka
udi yhg jvd wvq jhia we;s <orejkag ydksodhl fõ' khsÜf¾g ms<sld
ldrlhla o fõ' fmdfydrj, yd ñksia iy i;a;aj u,-uQ;%j, khsÜrcka
m%udKh wêl h' laIrKh u`.ska fïjd N+.; c, ixÑ; lrd mßjykh fõ'
úfYaIs; mdxY= nelaàßhd u`.ska wefudakshd" khsÜf¾g njg mßj¾;kh lrhs'
f*diaf*ag
² ridhksl fmdfydr yd lD;%su CId,l u`.ska c,hg f*diaf*aÜ whk tla fõ'
khsÜf¾Ü whk yd f*diaf*aÜ whk ksid c,fha iqfmdaIK ;;a;ajhla Woa.;
jk w;r bka w,af.a j¾Okh jeä flf¾' fuys m%;sM,hla f,i c,fha ødú;
Tlaiscka m%udKh my< jefÜ'
leá .eiSu
² úYd, c, iemhqï fhdackd l%uj, § we¨ñkshï ,jK ^we,ï& fhdod uv
iys; .x.d c,h leá.eiaúh yels h'
² c,h úYd, gexlsj, .nvd lr ;nd Al(III) fyda Fe(III) fyda fhdod leá
.eiaúh yels h'
² fuys § we¨ñkshï yhsâfrdlaihsvfha fyda whka(III) yhsâfrdlaihsvfha fyda
fc,ákSh wjlafIamhla iEfoa' th m;=,g ls|d nei ;ekam;a ùfï § o
wj,ïì; øjH o wjlafIamh iu`. frdka fndr f,i ;ekam;a fõ'
² je,s fmryka yryd c,h fifuka jEiaiSug i,ikq ,efí'
1' isyska je,s 2' o< je,s
3' fndr`M 4' .,a
286
² fmÍfï oS c,fha wj,ïì; wxY= yd laIqøÔùka bj;a fjhs' fndfyduhla
fmryka u`.ska c,fha we;s wys;lr ridhk øjH o neyer flfrhs'
² ´fidaka Ndú;h
´fidaka o nelaàßhd úkdY lrkafka TlaislrKfhks' tfy;a th blaukska
úfhdackh fõ' nelaàßhdj,ska jeäÿrg;a wdrCId lsÍu ´fidaka u`.ska isÿ fkd
lrhs' t neúka ´fidakj,ska úIîc kdYkh lrk c,h blaukska m%fhdackhg
.; hq;= h' ;j o ´fidakj,ska w;=re wdndO we;s fkd jk ksid th ñksia
l%shdldrlï i|yd jvd fhda.H fõ' laf,daÍka fuka fkd j ´fidaka .nvd lr
;nd .ekSu wkjYH h' t fia u th myiqfjka ckkh l< yels h'
287
ksmqK;dj 16'0 ( ridhk úoHd oekqu" mDÓú mßirh wjfndaO lr .ekSu
i|yd fhdod .kshs'
ld,Éfþo ( 04 hs'
bf.kqï M, (
² iajdNdúl fhoejqï yd mfia ire nj úia;r lrhs'
² mdxY= ¥IK m%Nj y÷kd .kshs'
² lDIs ridhk øjH yd úoHq;a-wmøjH (e-wastes) y÷kd .kshs'
² wmøjH l<ukdlrK l%u úia;r lrhs'
lDIsridhk øjH
m,sfndaO kdYl
² m,sfndaOlhska u¾Okh lsÍu" j<ld ,Su" úkdY lsÍu" m,jd yeÍu fyda n,mEu
wju lsÍu fyda i|yd Ndú; lrk øjH m,sfndaO kdYl hs' tajd m%Odk wdldr
folls'
² iajdNdúl m,sfndaO kdYl
fldfydU ksiaidrlh fï i|yd ksoiqkls'
² lD;%su m,sfndaO kdYl
² Ndú; jk m%Odk m,sfndaO kdYl j¾. jkqfha j,a kdYl yd lDñ kdYl hs'
² j.dj iu`. wdf,dalh iy fmdaIl i|yd ;r`. jÈk me<Eá" j,a kdYl u`.ska
úkdY lrkq ,nhs'
² lDñ kdYl u`.ska j.djg ydks muqKqjk lDñ i;=ka úkdY flf¾'
² lDñ m,sfndaOlhskag j.djg wdldr follska ydks isÿ l< yels h' f.dúhd úiska
wiajkq jYfhka fk<d .ekSug n,dfmdfrd;a;= jk Ydl fldgia Tjqka úiska ld
oukq ,nhs' m;%j,g ydks lsÍfuka Ydl wdydr ksIamdok ls%hdj,shg n,mdkq ,nk
m%NdixYaf,aIKh wvd< flf¾'
288
² lDñ kdYl ^lD;%su& m%Odk ldKav ;=klg wh;a fõ'
² laf,daßkSlD; yhsâfrdldnk
kso( DDT ^vhslaf,dafrdvhsf*ks,a g%hslaf,dafrdtf;aka&
² ldnksl f*diafmag kso( fu,;shka
² ner f,day ,jK kso( fldm¾ vhs;fhdaldnfïÜ
² wdo¾Y m,sfndaO kdYlhl ;sìh hq;= ,laIK
² b,lal m,sfndaOh muKla úkdY lsÍu
² mßirfha oS yd mdxY= - c, moaO;sj, oS myiqfjka ffcj ydhkhg Ndckh ùu
² m,sfndaOfha m%;sfrdaO j¾Okh fkd lsÍu
² ñksidg úI fkd ùu yd ,dn odhl ùu
² m,sfndaO kdYl Ndú;fha oS u;= jk .eg¨
² wdydrj, m,sfndaO kdYl ;ekam;a úh yels h' th ñksidg ydkslr úh
yels h' wêl ud;%dj,ska fhoSfï oS úI úh yels h'
² l,a mj;sk m,sfndaO kdYlj, ffcj ixpdhkh fya;= fldg f.k wdydr
oduj, wkqhd; uÜgïj, tajdfha idkaøKh wkql%ufhka jeä fõ' t neúka
wjidk mqreflys m,sfndaO kdYl idkaøKh b;d by< úh yels h'
² m,sfndaO mßirhg ydks muqKqjhs' m,sfndaO kdYl fndfyda úg m,sfndaOh
muKla fkd j Wmøj rys; yd m%fhdackj;a Ôùka o úkdY lrhs'
² hï ld,mßÉfþohl oS m,sfndaOlhska" tu kdYlj,g m%;sfrdaë úh yels h'
we;eï m,sfndaO kdYl wLKav Ndú; lsÍu" iajdNdúl jrKh u`.ska m,sfndaO
kdYlh flrys olajk m%;f s rdaOh jeä lsÍug fya;= fõ' t úg m,sfndaO kdYlh
M, rys; fõ' m,sfndaO kdYl iajdNdúl úf,damSka o úkdY lrhs' fuhska
fmrg;a jvd jeä jHikhla isÿ úh yels h'
² udrl ud;%h - (Lethal Dose Value - LD50) m,sfndaO úfYaIhl .ykfhka 50] la
urKhg m;a lsÍug wjYH ridhksl ud;%dj udrl ud;%h f,i ye|skafõ'
² fmdfydr
² fmdfydrj,ska Ydlhlg wjYH Lksc yd fmdaIl iemefhk neúka tys
j¾Okh fõ.j;a flf¾' kso( NPK
² Ydlj,g jvd;a jeo.;a Lksc whk jkafka khsÜf¾Ü" f*diaf*aÜ yd
fmdgEishï h' fï yer w,am m%udKj,ska wjYH jk wxY= ud;% uQ,øjH o fõ'
fmdfydrl we;s NPK ixhq;sh N%, P2O5%, yd K2O%, f,i m%ldY flf¾'
² fmdfydr" iajdNdúl yd lD;%su hkqfjka fo j¾.hls' ta fo j¾.fhys u
tajdg wdfõKsl jdis we;'
² iajdNdúl fmdfydr ldnksl øjHj,ska iukaú; fõ'
² iajdNdúl fmdfydßka mq`M,a mrdihlg wh;a fmdaIl iemefhk w;r tajd
ksoyia jkafka l,a mj;sk m%;sM, we;s lrñka fifuks' tajd mßirhg
ydkslr jkafka wvqfjka jk w;r ldnksl j.d i|yd fhda.H h'
² iajdNdúl fmdfydr ,dnodhS fjhs'
² t fia u thska mfiys jHqyh ^jhkh& oshqKq fõ'
² ldnksl fmdfydr m%jdykhg yd fhoSug jeä uqo,la jeh jk w;r
fmdaIlj, m%Yia; ;=,khlska o f;dr h'
² lD;%su fmdfydr wldnksl fõ' tajdfha ixY=oaO ridhk øjH ^kso( NH4NO3)
l=vq fyda fm;s wdldrhg wka;¾.; fõ' Ndú; l< hq;af;a l=vd m%udKj,sks'
² lD;%su fmdfydr jyd l%shd;aul jk iq¨ h; fhoSug yd m%jdykhg myiq h'
b,lal .; Lksc whk iemehSu i|yd tajd fhdod .; yels w;r iemehsh
hq;= tla tla Lksc m%udKh ksje/os j md,kh lsÍug o yels h'
289
² lD;%su fmdfydr mfia ;=,H;dj flfrys n,mdhs' t fia u myiqfjka fiaoS
hEu ksid u;=msg c, m%Njj, iqfmdaIKhg fya;= fõ'
² lD;%su fmdfydr N+.; c,fha .=Kd;aulNdjh flfrys n,mdhs'
ksoiqk - mfia khsÜf¾Ü m%udKh'
ner f,day
² mdúÉÑhg .;a yd wn,s f,day" mdúÉÑ lrk ,o WmlrK yd jdyk
² CISrKh jk ner f,day mdkSh c,hg tl;= jk w;r mi o ¥IKh lrhs'
² mdkSh c,h iy wdydr Tiafia YÍr .; jk ner f,day fi!LH .eg¨
.Kkdjlg fya;= fõ'
² Bhï jeks ner f,day YÍrh ;=< talrdYS ùu nqoaêh wvq lsÍug fya;= fõ'
úoHq;a-wmøjH (e-wastes)
² zúoHq;a-wmøjH hkq mdúÉÑ lrk ,o fyda l,a bl=;a jQ fyda mß.Kl"
bf,lafg%dksl WmlrK" cx.u ÿrl:k" rEmjdyskS" Yío úldYk moaO;s"
CFL n,an hkd§ úoHq;a$bf,lafg%dksl Wmdx. we;=¿ úoHq;a$bf,lafg%dksl
WmlrK yd tajdfha wu;r fldgiaj,ska neyer flfrk oE hs'
² úoHq;a wmøjH ksid we;s jk n,mEïj,g uqyqK §ug isÿ ù we;s ixj¾ê;
rgj,a" tajd wfkl=;a rgj,g neyer lsÍfuka .eg¨j ,sys,a lr .ekSug
jEhï lr;s'
² ;dCIKfha fõ.j;a fjkia ùu" wvq wdrïNl msßjeh yd blaukska h,amskQ
;;ajhg m;a ùu hk lreKq" zúoHq;-a wmøjHZ fõ.fhka j¾Okh jk .eg¨jla
njg m;a lr we;' fmr Èk bf,lafg%dksl isysk hka;%h wo Èk jk úg
mdßißl wdmodjla njg m;a ù we;'
² mß.Klhla l,a bl=;a ùfï idudkH ld,h wjqreÿ y;la jk w;r" rEmjdyskS
hka;%hla" YS;lrKhla yd frÈ fia§fï hka;%hla i|yd th wjqreÿ 15ls'
cx.u ÿrl:khla h,amskSfï idudkH ld,h wjqreÿ tlyudrla muKs'
² úoHq;a-wmøjH u`.ska ksoyia flfrk ydkslr ridhk øjH iuyrla kï
f,dayuh Bhï ^negß" mßm: mqjre" rEmjdyskS hka;%j, we;s lef;dav lsrK
k,&" riÈh ^WIaK;ajudk" WIaK;aj md,l" úi¾ck myka" ixfõol"
m%;sfhdacl yd iaúÉÑ&" leâñhï ^negß yd cx.u ÿrl:k&" fnß,shï
^mß.Kl" úoHq;a ÿrl:k WmlrK yd iajhxl%sh bf,lafg%dksl WmlrK&"
wdiksla ^wdf,dal úfudapl vfhdav&" fmd,sjhskhs,a laf,darhsâ ^mß.Kl
wdjrK yd flan,a& yd nyqlaf,daßkSlD; nhs*Skhs, ^mßKdul& wdÈh hs'
wmøjH l<ukdlrKh
3R l%uh ^Reduce, Reuse and Recycle - wju lsÍu" m%;sNdú;h yd
m%;p
s l%l
S rKh&
290
tl,ia l< hq;= h; ;j o th wf<ú lrk ia:dk fj; m%jdykh l< hq;=
h' fï wkqj iajdNdúl iïm;a iq/lSug" mßirh wdrCId lr .ekSug iy
ñ,uqo,a msßuid .ekSug we;s jvd;a u m,odhS ms<sfj; jkafka Ndú;h
wvq lsÍu iy h<s Ndú;hg .ekSu hs'
m%;p
s l%l
S rKh
² wkjYH oE f,i i,ld neyer flfrk øjH tla /ia lr" meiqreï fldg"
kj ksIamdok njg m;a lsÍfï l%shdj,sh m%;spl%SlrKh hs' m%;spl%SlrKh
ksid m%cdjg;a" mßirhg;a" w;a jkafka ,dNhls'
² fndfyda rgj,a f.j,ska neyer flfrk wm c,h m%;spl%SlrKh lrhs' Y%S
,xldfõ we;eï l¾udka; uyd mßudK jYfhka N+.; c,h Ndú;hg .kakd
ksid c,h m%;spl%SlrKh lr ta i|yd fhdod .ekSug Èß.ekaùu fhda.H fõ'
ixhq;sh wkqj Y%S ,xldfõ le<sli<j,ska 80% la muK ldnksl øjHjk
neúka >k wmøjH úoHq;h ckkh lsÍu i|yd myiqfjka m%fhdackhg .;
yels h'
² f,day jákd iïm;ls' f,day wmøjH j<,d oukq fjkqjg tajd /ia fldg
m%;spl%SlrKh i|yd fhdod .ekSu m,odhS l%shdjls' ñka ,efnk m%;s,dN fo
wdldr fõ' mrK hlv tl;= fldg øj fldg kej; Ndú;h i|yd fhdod
.ekSfï § N+.; j we;s hlv ksê wdrCId fõ' wfkla w;ska wn,s hlv
m%;spl%SlrKhg wjYH Yla;sh" w¨;ska u ksêhlska hlv ,nd .ekSfï
l%shdj,shg wjYH jk Yla;shg jvd fnfyúka wvq h'
² ùÿre" lvodis yd ma,diaála o m%;spl%SlrKh l< yels h'
² Wla; øjH tla /ia lr" m%Nj wi, § u fjka flf¾ kï" m%;spl%SlrKh jvd
myiq fõ'
291
fldïfmdaiaÜ lsÍu
wuq^fkd úhe¿Kq& Ydl ffcjialkaOhl C:N wkqmd;h 100(1 ls' >k wjia:dfõ
we;s ldnksl øjH laIqøÔùka ^nelaàßhd yd os,Sr& úiska úfhdackh lrkq ,nk
w;r tys oS we;s jk yshquiaj, C:N wkqmd;h 10(1 ls' mfiys we;s ldnksl
øjHj, wkqmd;h by< kï" ldnksl øjH úfhdackh lrñka fmdaIl
m%;spl%SlrKh lrk Ôùka f.a .=Kkh md,kh lrk idOlh khsÜrcka úh
yels h' mig msÿre ^C:N wkqmd;h } 80(1& tl;= flf¾ kï idudkHfhka C:N
wkqmd;h my< oeóu i|yd khsÜrckSh fmdfydrla tl;= flf¾' C:N wkqmd;h
wvq lsÍug fldïfmdaiaÜ lsÍu o fhdod .; yels h' fldïfmdaiaÜ f.dvla ;=<
f;;ukh yd jd;h iu`. ldnksl øjH .nvd lr ;eîfï oS ldnka vfhdlaihsâ
yd c,h neyer jk w;r" khsÜrcka" laIqøÔùka f.a weuhsfkda wï, yd fm%daàk
f,i b;sß fõ' fldïfmdaiaÜj,g fmdfydr tl;= lsÍu laIqøÔù .ykh jeä
lr osrdm;a ùfï fõ.h by< kexùug fya;= fõ'
Ôj jdhq ksIamdokh
o¾YSh jYfhka Ôj jdhqj hkq Tlaiscka rys; mßirhl ldnksl øjH ì|
fy<Sfï § ksmofjk jdhqjls' ñh .sh Ydl iy i;a;aj fldgia" i;a;aj u, yd
uq¿;eka f.j,ska neyer flfrk li< jeks ldnksl wmøjH wdÈh Ôj jdhq
bkaOkh ksmoùu i|yd Ndú; l< yels h' Ôj jdhqfõ iïNjh ftkaøsh
øjHhla jk neúka th ffcj bkaOkhls'
292
mdi, mokï lr.;a ;lafiarelrKh - ye|skaùu
bf.kqu-b.ekaùu iy we.hSu wOHdmk l%h s dj,sfha jeo.;a ixrpl ;=kla nj;a bf.kqfuys
iy b.ekaùfuys m%.;sh oek.ekSu msKsi we.hSu fhdod .;hq;= nj;a iEu .=rejrhl= úiska
u o; hq;= meyeos,s lreKls' tajd wfkHdakH n,mEfuka hq;= j l%shd lrk nj;a tfiau
tlsfkflys ixj¾Okh flfrys tu ixrpl n,mdk nj;a tfia u tlsfkflys ixj¾Okh
flfrys tu ixrpl n,mdk nj;a .=rejre oks;s' ika;;sl ^ksrka;rfhka isÿjk& we.hSï
uq,O¾u wkqj we.hSu isÿúh hq;af;a bf.kSu yd b.ekaùu flfrk w;r;=r oSh' fuh
bf.kqï-b.ekaúï l%shdj,sh wdrïNfha oS fyda ueo oS fyda w. oS fyda hk ´kEu wjia:djl
oS isÿúh yels nj f;areï .ekSu .=rejrhl=g wjYH h' tf,i ;u isiqkaf.a bf.kqï m%.;sh
we.hSug wfmalaId lrk .=rejrhl= bf.kqu" b.ekaùu iy we.hSu ms<sn| ixúOdkd;aul
ie,eiaula fhdod.; hq;= fjhs'
mdi, mokï lr.;a we.hSï jevms<sfj, yqÿ úNd. l%uhla fyda mÍlaIK meje;aùula fyda
fkdfõ' th y÷kajkq ,nkafka isiqkaf.a bf.kSu;a" .=rejrekaf.a b.ekaùu;a jeä oshqKq
lsÍu i|yd fhdod.kq ,nk ueosy;a ùula jYfhks' fuh isiqkag móm j isáñka Tjqkaf.a
m%n,;d iy ÿn,;d y÷kdf.k tajdg ms<shï fhdoñka isiqkaf.a Wmßu j¾Okh <Õd lr
.ekSug fhdod.; yels jevms<sfj,ls'
bf.kSu iy b.ekaùu u.ska isÿúh hq;af;a isiqkag ksis w;aoelSï ,nd foñka tajd isiqka
úiska ksis mßos w;am;a lr f.k ;sfí oehs ;yjqre lr .ekSu h' ta i|yd ksis ud¾f.damfoaYh
iemhSu h' we.hSfï ^;lafiare lsÍfï& fhoS isák .=rejrekag ;u isiqka i|yd fohdldrhl
ud¾f.damfoaYl;ajh ,nd osh yels h' tu ud¾f.damfoaY fmdÿfõ y÷kajkafka m%;sfmdaIKh
^Feedback& yd bosß fmdaIKh ^Feed Forward& hkqfjks' isiqkaf.a ÿn,;d yd fkdyelshd
wkdjrKh lr.;a úg Tjqkaf.a bf.kqï .eg¨ u.yrjd .ekSug m%;sfmdaIKh;a isiq
yelshd iy m%n,;d y÷kd .;a úg tu olaI;d jeä oshqKq lsÍug bosß fmdaIKh;a ,nd oSu
.=re ld¾hh fjhs'
bf.kqï-b.ekakï q l%hs dj,sfhaa id¾:l;ajh i|yd mdGud,dfõ wruqKq w;frka ljr wruqKq
ljr uÜgñka idlaid;a l< yels jQfha oehs y÷kd .ekSu isiqkag wjYH fjhs' we.hSï
jevms<fs j, Tiafia isikq a <.d lr .;a m%ùK;d uÜgï ksYp
a h lsÍu fï wkqj .=rejrekaf.ka
n,dfmdfrd;a;= jk w;r isiqka yd fouõmshka we;=¿ fjk;a wod< md¾Yjj,g isiq m%.;sh
ms<sn| f;dr;=re ikaksfõokh lsÍug .=rejreka fhduqúh hq;= h' fï i|yd fhdod.; yels
fyd| u l%uh jkafka ika;;sl j isiqka we.hSug md;% lsÍug bv m%ia:d i,ik mdi,
mokï lr.;a we.hSï l%uhhs'
293
hf:dala; wruqK iys; j l%shd lrk .=rejreka úiska ;u b.ekakqï l%shdj,sh;a isiqkaf.a
bf.kqï l%shdj,sh;a jvd;a ld¾hlaIu lsÍu msKsi jvd fyd| ld¾hlaIu;dfjka hqla;
bf.kqï" b.ekakqï iy we.hSï l%u fhdod .; hq;= fjhs' fï iïnkaOfhka isiqkag iy
.=rejrekag fhdod .; yels m%fõY ms<sn| m%fNao lsysmhla u;= oelafjhs' fïjd fndfyda
l,l isg .=rejreka fj; úNd. fomd¾;fïka;=j úiska o cd;sl wOHdmk wdh;kh úiska
o f;dr;=re iïmdokh lrk ,o l%ufõo fjhs' tfyhska tajd iïnkaOfhka mdi,a moaO;sfha
.=rejreka fyd|ska oekqj;a ù we;ehs wfmalaId flf¾' tu m%fNao fufiah(
01' mejreï 02' jHdmD;s
03' iólaIK 04' .fõIK
05' ksÍlaIK 06' m%o¾Yk$ bosßm;a lsÍu
07' lafIa;% pdßld 08' flá ,sÅ; mÍlaIK
09' jHQy.; rpkd 10' újD; .%ka: mÍlaIK
11' ks¾udKd;aul l%shdldrlï 12' Y%jK mÍlaIK
13' m%dfhda.sl l%shdldrlï 14' l:kh
15' iaj ks¾udK 16' lKavdhï l%shdldrï
17' ixl,am is;shu 18' oaú;aj c¾k,
19' ì;a;s mqj;am;a 20' m%Yak úpdrd;aul jevigyka
21' m%Yak yd ms<s;=re fmd;a 22' újdo
23' idlÉPd uKav, 24' iïuka;K %
25' laIKsl l:d 26' N+ñld rx.k
y÷kajd oS we;s fuu bf.kqï" b.ekakqï iy we.hSï l%u iEu tllau iEu úIhhla
iïnkaOfhka ieu úIhh tallhgu fhdod .; hq;= hehs wfmalaId fkdflfrhs' ;u
úIhhg" úIh tallhg .e<fmk m%fNaohla f;dard .ekSug .=rejreka oekqj;a úh hq;=h; j.
n,d .; hq;= h'
fuu .=re ud¾f.damfoaY ix.%yj, .=rejrekag ;u isiqkaf.a bf.kqï m%.;sh ;lafiare lsÍu
i|yd fhdod .; yels bf.kqï-b.ekakqï yd we.hSï m%fNao ms<sn| i|ykla ;sfí' tajd
.=rejreka úiska iqÿiq mßos ;u mka;sfha isiqkaf.a m%.;sh ;lafiare lsÍu msKsi fhdod .;
hq;= fjhs' tajd Ndú; fkdfldg u. yeÍu isiqkag ;u Ydia;%sh yelshd fuka u wdfõoksl
.;s ,laIK;a ufkdapd,l olaI;d;a ms<sn| j¾Okhla <.d lr .ekSu;a m%o¾Ykh lsÍu;a
ms<sn| wvqmdvq we;s lrjhs'
294
bf.kqï" b.ekaùï yd we.hSï ls%hdj,sh §¾> lsÍfï WmlrK - 12 fYa%Ksh
295
1'0 we.hSï wjia:dj ( jdrh 1" WmlrKh 05
2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d uÜgï ( 3'1 isg 3'2 olajd
3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh ( úIh ks¾foaYfha wod< ikaOdrh
4'0 WmlrKfha iajNdjh ( ridhksl .Kkh lsÍu
5'0 WmlrKfha wruqKq ( • wKq yd mrudKq iïnkaO fN!;sl rdYs fhdod
.ksñka ridhksl iq;% f.dv kexùu'
• ñY%Kj, ixhq;s úúO wdldrj,ska m%ldY lsÍu'
• wod< ksh; fhdod .ksñka rdidhksl
.Kkhka isÿ lssÍu'
• ;=,s; ridhksl iólrK wdYS%; .Kkhka isÿ
lsÍu
296
1'0 we.hSï wjia:dj ( jdrh 2" WmlrKh 04
2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d uÜgï ( 6'2
3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh ( úIh ks¾foaYfha wod< ikaOdrh
4'0 WmlrKfha iajNdjh ( m%dfhda.sl mÍCIK
5'0 WmlrKfha wruqKq ( • s yd p f.dkqj,g wh;a uQ,øjHj, ridhksl
m%;sls%hd" ixfhda.j, ;dm ia:dhSs;dj yd c,fha
øjH;dj ms<sn| mÍCId lsÍfï yelshdj ,nd§u'
• ridhk øjH yd ridhkd.dr WmlrK Ndú;h
ms<sn| l=i,;d ixj¾Okh lsÍu'
297
1'0 we.hSï wjia:dj ( jdrh 3" WmlrKh 03
2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d uÜgï ( 8'3< 8'4" 9'1" 9'2" 10'1 yd 10'4
3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh ( úIh ks¾foaYfha wod< ikaOdrh
4'0 WmlrKfha iajNdjh ( ixl,am is;shu
5'0 WmlrKfha wruqKq ( • ldnksl ridhk úoHdfõ we;s m%;sls%hd j¾.
y\qkd .ekSu
• m%;sls%hd j¾. .ek wjfndaOhla ,nd f.k tajd
ms<sn| ikaikaokd;aulj úuid ne,Su'
298
bf.kqï" b.ekaùï yd we.hSï ls%hdj,sh §¾> lsÍfï WmlrK - 13 fYa%Ksh
299
1'0 we.hSï wjia:dj ( jdrh 2" WmlrKh 02
2'0 wdjrKh lrk ksmqK;d uÜgï ( 13'8 isg 14'5 olajd
3'0 wdjrKh lrk ikaOdrh ( úIh ks¾foaYhg we;=<;a ikaOdrh
4'0 WmlrKfha iajNdjh ( nqoaê uKav, idlÉPd
5'0 WmlrKfha wruqKq ( • f,day úoHq;a ridhksl fYa%Ksfha msysgk
ia:dkh yd tajdfha ksiaidrKh w;r mj;sk
iïnkaO;d y÷kd.ekSu'
• ffoksl cSú;fha oSúoHq;a f,daydf,amkfha
Ndú; y÷kd .ekSu