Film o zwycięstwie

Największy obraz jaki wyszedł spod pędzla Velázqueza to „Poddanie Bredy”. Ma wymiary 307 na
367 centymetrów. Ekrany w pierwszych kinach jakie powstały na początku dwudziestego wieku w
Stanach Zjednoczonych miały wielkość zbliżoną do tego obrazu. Zresztą rozmiar płótna to nie
jedyne skojarzenie jakie nasuwa się z tym dziełem. Obraz ten jest również świetnie
wyreżyserowany. Upamiętnia przejęcie przez Hiszpanów holenderskiego miasta Breda. Hiszpanie
zdobyli miasto w pierwszej fazie wojny, 5 czerwca 1625 roku. Velázquez zilustrował moment
kapitulacji. W rolach głównych występują: Justinus van Nassau i Ambrosio Spinola. Grają samych
siebie. Pierwszy jest holenderskim dowódcą a drugi hiszpańskim generałem. W omawianej scenie
aktorzy stoją naprzeciwko siebie. Wyraźnie widać, że Nassau (po lewej) jest stroną przegraną – nie
tylko kłania się lekko Spinoli, ale także oddaje klucz do miasta. Tradycyjne sceny kapitulacji we
wczesnej nowożytnej Europie przedstawiały zwycięzcę wyniesionego ponad pokonanych. Tutaj
Spinola po przyjacielsku kładzie dłoń na ramieniu dowódcy wojsk przegranych. To fantazja
Velázqueza. W Bredzie nie doszło do przekazania kluczy. Na obrazie, armia holenderska wygląda
na postrzępioną i rozdartą w porównaniu z wyprostowanymi Hiszpanami. Jednak zeznania
naocznych świadków sugerują, że bitwa była wyjątkowo ciężka dla obu stron. Obraz Velázqueza z
jednej strony miał dostarczać współczesnym odbiorcom dowodów na potęgę Hiszpanii a z drugiej,
upamiętniać sukces panowania Filipa IV. Sprostanie tym celom wymagało igrania z faktami i
odwołania się do fantazji.
Na drugim planie obrazu widać dymy, sugerujące zgliszcza domów i piekło wojny. To
rzeczywistość „za szybą”. Slavoj Žižek, ilustruje występujący w fenomenologii podział na to co
wewnętrzne i zewnętrzne za pomocą szyby samochodowej.1 Kiedy jedziemy samochodem, świat na
zewnątrz wydaje nam się trochę nierealny. Oglądamy go z pozycji widza w kinie. Czujemy się
bezpiecznie w tej roli. Po uchyleniu okna nie mamy już poczucia komfortu. Świat zewnętrzny
zaczyna wkradać się w świat wewnątrz auta. To co jest po drugiej stronie szyby to rzeczywistość.
Wewnątrz samochodu jest przestrzeń dla naszej fantazji. Pierwszy plan omawianej sceny to –
jakbyśmy dzisiaj powiedzieli - coś w rodzaju metaforycznego wnętrza auta.
„Poddanie Bredy” można odczytać jeszcze w inny sposób. Cofnijmy się na chwilę w czasie. W
momencie abdykacji w 1556 roku Karola V, króla Hiszpanii i cesarza rzymskiego, imperium
Habsburgów obejmowało między innymi Hiszpanię, Niderlandy, Sardynię, południowe Włochy,
okolice Mediolanu, fragmenty Szampanii, Tyrol, Austrię, Węgry, Transylwanię, Czechy, Morawy i
Śląsk.2 Jego utrzymanie okazało się jednak niemożliwe. Za czasów Filipa IV cesarstwo upadało.

1
S. Žižek, Spojrzenie z ukosa. Wprowadzenie do Jacques’a Lacana przez kulturę popularną, Wydawnictwo
Aletheia, Warszawa, 2018, s.34.
2
J. Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Uniwersitas, Kraków, 2011, s.75.
Pokój westfalski z 1648 roku i kończący wojnę trzydziestoletnią – jedną z najkrwawszych w
dziejach Europy – został podpisany niewiele ponad dwie dekady po zdobyciu Bredy przez
Hiszpanów. Przypieczętował on rodzenie się nowej Europy. Kapitalistycznej Europy. Nowy
porządek „(…) ostatecznie położył kres wszelkim aspiracjom do budowy europejskiego imperium.
Próby podejmowane później w tym kierunku przez Napoleona i Hitlera, po krótkim sukcesie
zakończyły się sromotnymi porażkami.” 3 System rozproszonych państw okazał się bardziej
wydajny gospodarczo od polityki wielkiego imperium. W siedemnastym wieku zaczął też utrwalać
się podział na Europę zachodnią i wschodnią. W tej pierwszej dojrzewał kapitalizm, w drugiej zaś
panowała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana. Ten podział jest widoczny do dzisiaj.
Velázquez namalował „Poddanie Bredy” w 1635 roku a więc dziesięć lat po zdobyciu miasta przez
armię Filipa IV. W tym czasie artysta, oprócz pełnienia funkcji nadwornego malarza posiadał także
stanowisko urzędnika dworskiego (paso de la vara de Alguacil de Casa y Corte)4. Mógł więc
zdawać sobie sprawę ze zmian zachodzących w Europie. Być może więc na pierwszym planie
obrazu, widzimy próbę ocalenia starego porządku a po drugiej stronie szyby – rodzącą się nową
Europę.
Wypada jeszcze wspomnieć o słynnych lancach, trzymanych w równym rzędzie i w pionie przez
zwycięską armię hiszpańską i kontrastujących z nieładem jaki panuje wśród przegranych
Holendrów. Zwycięzca może być tylko jeden. Scenariusz i reżyseria: Diego Velázquez.

3
Ibidem s. 75.
4
A. Witko, Tajemnice Las Meninas, Wydawnictwo AA, Kraków, 2020, s. 122.