Professional Documents
Culture Documents
8002
1
* ٌا ا َٔ ٝبٗا ا َ :سٚطا ا ق ٜاااٛآل ٝدواااذً ()1608-1606ص لٛباااٛس ساػاااٍ ٖ ٜطٛس ا ا ٔ ٚوٗااازٖٔٔ ٜٞد ٚاااٛ
فؤلكمؤسٌٖٗ َٛذا
* ٌٕٔطٍٗ :ٜد.طٛسٔٚس عٛبذٔلشِٚمح ُ عٕوٛس
* ق ٖح :حمٛوٛد ب بؤلَٜ
* لٛبالَٔشأٍٟٗ ٌٜ َٚظببٗؤقَٛ ٜلٛثٕسَٕ ٝسد
* ث ،ًَٖٛٛ ٜطمٗى ٌ2008 ،ٜ
* قريار:
* رو س ٝٚطج سدٌ ٝ) ( ٜط لَ2008 ٜ
2
ثٗؼكٛػ ٛب:ٛ
ب َٔي
َ ٛبؤَٖٛٛجم س داطب ٌٛ ٜآل ٝدوذوي (بٛػٕٗاص ٚفؤلكمؤسٖٗ)َٝٛٛ
لٛصاس ٟٚٔٚٔٛ ٝبٗظت.
3
ٌ ٔٚسِاك
الثٛسِٚ ب بٛت
ثٗؼَٜٛ
بٛػ :ًَٖٛٛ ٜب سٔداخ ٜطٗ طَ ٜٞؤوٛآلٖٛق ٜٞدٗؤثؤلٛقٗك َٛٛ ٔ ٌ ٜل َٔٛقٛدا
-1ب سٔداخ ٜطٗ طَٕ ٜسدطب ُ لَ ٛؤق ٖ ٜطٛد ٝٚػ ٌض ًِٞٛٚطٛسٚق ٝطٛد ٝٚسٛظذِٛٚوذا.
َٕ -2سقٖٛٛك طٛب سٚت ب ٛرٖ ٌ ٜػ عٛب غ
-3ػٍٕٖ ٜدٕطشافٛ ٜآل ٝدوذً ٞؤٌٗٛق ٜدسٔطت َشدٌٛ ٜآلَٛ
4
ثيَصةكى:
وٗزَٕٔٔ ٝسدطب ُ ثشِ ٚلٛداطب ٌ ٜسٚو ٌ ٌ َ ٔٛسٚط ق ٜدٛسط بشِ َٛ ،طٛىل َٕسد لٛثٍٗ ٔ ٍِٗ ٌ ٛد ٝرٖا ٌٜ
طٛسبٛطبٗ ٜٞسِصط س بُٕٔ لٛق ٜ ٔٛدٖم ،ٜقؤو سَ ٝشدُٔ َٜٖٛ .لا ٔٛداطاب ٌ ٛباٛسصٔ ثاشِ لٛطاٛسٔٚسٖٗ ٌ ( ٛاٛآلٝ
دوذً) ٚبٛطٛس َشداٖٛقٟٛ ٜوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ.
ٟااٛوري خا ُ ،دٔاٟ ٝاا ٝٚٔٛااٛآل ٝدوااذو ٟ ٜا ٔٚداُ َااشد ٔٚٔٚداوٕدٚصط َا ٌ ٜقٗااذا سِٖكوظااب ٔٚٔٛلٛػااكشٝ
ثٗكٍّٗ ا ٔ لٛبٛساورااٛس سِأ ٞسِٔقاا ٜضلَر ػ ا ٌذا طااٛس ٝدأٌٌٛٛاٌااذِٛ ،سٟٔٛدٚواا ٛػ ا ٟٗ ٝااشاُ وٛقشطاا٘ بٛساورااٛس
ثٖٛذاَشدٟٛ .طٛس ٜبؤ ون ثٗك ٛكشدٌٟٛ ٜوريخ ُ ،ػا عٛب غ طاٛىل بشِٔبٗا ٌٕٚٔ ٍِٗ ٝقا ،ٚٔٛباٛآلً ٟاٛوريخ ُ
طٛس ٝبؤ دأٌٌٛٛاٌذِٔٔٛ ،ٚس بؤٖ ٛػ عٛب غ لٛػكشَ ٝشداق ٛطٛسٖ ٜٞطٛو سا ٝدأ ٔٚبٛباٛسدٔٚاو ٜبؤسدٔوا ٌٜ
ٛآلَاَ ٝٛااشدٔٔ ،ٚلٛطااٛه ٟٚٔٛػاذا ٌاا ٝٛقاإاٌَ ٜا س بك قاا ٛطااٛس داٌٗؼابٕاُ ٞطااٛساَ ،ُ َٖٛٛبااٛآلً لٛسِٖطااٝٛ
خٗ ٌٛقك سٖ( ٜوٛمحٕد ٟلٗك ٌ ٖٚٔٛ)ٜطٛس ٔٛ ٝٔ ٟ ٝٚآلَ ُ ٖٛلٗذٚبشُِ ،لٛطٛه ٟٚٔٛػاذا ،قا دٔا ِ ٌٛطاُ ٖٛ
بٛسطش ٝد َُٞٛٚطٛسٚدم ً ِٛوٕٖ ُ طٗ ٌٗ ُ لٛثٍٗ ٔ طٛسبٛخؤٖٜٞآلقٌ َٖٛٛذا بٛخت د.َُٛٚ
داطب ٌٛ ٜآل ٝدوذً سِٔدأٖكٌٟٚٔٛ ٜذ ٚدلَبٛصٍٖ َٛ ،ٛدٚقٕاٌني ب َٛسٚطا ق ٜباٛسدٔٚاوٗ ٜطاٛىل َإسدٌ ٝا ٔ
برٟٛ ،َٖٛطٛس ٜسِٔدأٌ َٛٚضٖك ٝٛإاس طاٛد ٚلٛوا ٔٛباٛس سِٖٔاذأ ،ٚباٛآلً ب بٛقٗكا ٛصٍٖاذٔٔ َ ،ٚسٚطا قٗكٜ
ٌٟٚٔٛذ ٚوٛصٌ ،ٛطٗ ٌ ٜخؤسِاطش ٝخٛلَكٟٛ َٜٖٞٛٛوري خ ٌ ٜطٛساَٗ ُٕ ٞسب ٌٗٗ ٛوٛصٌٞ ُ َٖٛٛاو ُ لٗذَٛ َُٛٚ
ِٛسطٗض ل ٖٛد ،ٌََٖٛٛ ٝلٛبٛس ٟٚٔٛؾ ب َٛسٚط ق ٜبٛسدٔٚاو ٜطٛىل َٕسد ٌ ٔ ٝدٚبَٖٛ؟ ٌٕك ٛط آلٌ ٔٛسِاراٌا،ٛ
َ سٚط ق ٜل ًٛدؤس ٚلَٕٛسدطب ٌذا دٔٔب س ٚدٚبٍ.ٚٔٛ
ًٟٛداطاب ٌ ،ٛطاٛسب س ٝواٛصٌٕٗ ٜسب ٌَٗٗٛا َٛ ،ٝٛا ٜلٛوٖٛاذاٌ ٜوٗازٔٔ ٌٕٔٔطإَٗ ٜسدٖاذا وا ف ٜخاؤٝ
ثٍٗٛدسأ ٔٚػبٗكٟٔٛ ٜقؤ ٝلٛطٛس ٌٌٕٛطشأ !ٚلٛوٖٛذاٌ ٜفؤلكمؤسَٕ ٝسدٖذا ًٟٛ ،داطب ٌ ٛبٛسفشأاٌرتَٖ ث ٌب ٖٜ
طشقإٔ ،ٚثٗى ُٞاٖااِ ٛاٗ داطااب ُ ٞسِٔٔدأٖا ب ٛااٛد ٟا ًٛلااٛفؤلكمؤسَٕ ٝسدٖاذا سٌِٚطااٌٛ ٜدأٚقا ،ٚٔٛبِٛااٛؤٕ
دٖ لٗكب ٌٜ َٛصو ٌَٕ ٜسد ٝباٖٛب ٜلٛطاٛس قؤوا س َاشأَ ،ٚاٟ ٛؤسدٔخا ٌ ٜداٛلٗن ،دَبؤساٌ وَٛا ٝٛلٛطاٛس ٟاًٛ
ٌٕطٕٗ .ٚل ٛوٖٛاذاٌٟٛ ٜدٚبٗ قٗؼاذاِ ،أٛلَ ٜواٛصُ دسأ ،ٚلٔٛاٌا ٛارياَ( َٝٛٛوظابٛف طا لَر َاٛسٖي) باٝٔ ٌٛ
(ػِٗٛذاٌٛ ٜآل ٝدوذً) ٞسِاو ٌ ٛوٛصٌ( َٝٛٛعٛسٚب ٜػٛوؤ) بٛ ( ٝٔ ٌٛآل ٝدوذً) َ س ٝبٛس ٔٔ ػ ٖ ٌٜٛسِٖضُ،
بٛآلً بٛداخ ٚٔٛلٛوٖٛذاٌ ٜوٗزٔٔدا ب ٔٛػٌٕٕٗ ٟٝٚٔٛ ،ٌٛٗٗ ٖٛٚطشأٖؼ ٛػبَٕ ٜست ٞثضشِ ثضاشُِ لا ٛلَٛاٛلَٗٞ
ٕربٌٍٛ ٜذ َبٗرٗكذا قؤو سَشأُ ٞلٌٛ ٛذ الثٛسِ ًَٛ َٜٖٛٚقٗجٛسِ ٌ َ.ُٛ
ٟٔٛطٛس ا ٔاٌ ٝٛلا ًٛلٗكؤلٍَٖٗٚٔٛاٛدا طإدو ُ لٕٗٚسطشقإُ صاسُِ ،اٛس ثاٛسِأٖ ٖا ُ ٌٕٔطاشأٖكى ُ ػا
بشدبٗت دٚسب س ًٟٛ ٝٚب بٛقٌٕ ٛطشابٗت ِ ٌ و ُ بؤ بشدٔٔ ،ٚد طٛس ٔ َٛٚوٗازٖٔٔ ٜبٕٔبٗات ٖ ٟاٛدٚبٖ ٜا خٕد
بٖٛب ٛفؤلكمؤسٖٗ.ُ َٛ
5
لٛسِٔ ٝوٗزٖٔٔٗ ٚٔٛصاسبِٛ ٝٛس ٚصاس ٝطٛس َٕٔ ٚسدٖٗ ُ َٛطٕدٖ ُ لَٛبٗرَٛا( ٝٛع لاٟ ًٛا سا ٝعٛب طا)ٜ
ٚٞسطشقٕٟٔٛ( َٛ ٚطكٌٛذٚس بٛط ٜوٌٕؼ ٜقٕسَى ُ) ٌٕطٕٖٗٛق .ٜثٗيٞاٖ ًٟٛ ٛطٛس ِٔٛ ٖٛٚلَ ٝٛصاس ٝقٗذاٖأٛ
ٟٛطكٌٛذٚس بٛط بؤخؤٌٕٔ ٝطٛس ٝػ عٛب غ بإٔٔٛ ٔٚاػا ٝٛسِاطابَٗٗ ٌٜ َٛاشدِٔٔٛ ٞٚس ا ٜلٛبٛسرٌٚٔٚاذٝ
خؤٖ ُ بٕبٗت ٞبؤ َٕسد خشاخ بٕٔبٗت قؤو سَ ٝشدُٔٔ.
طٛسد ًٛوٗزٔٔ ٌٕٔط من ُ ًٟٛطٛس ٔ ُ ٖٖٛٚب َٛسٍِٗ ٔ ٔٚد ٔ ٚدٚق صاٌٗ سٖٟٗ ٌٜ َٛاٚٞ ُ ٖٔٛسطٗشِأٚقاٛ
طٛس صوا ٌَ ٜإسدٚٞ ٞ ٝك خاؤٌٕ ٝطإٖٗ ٌٛق .ٚٔٛلا ٔٛوٗازٔٔ ٌٕٔطا ٌٛؾ :حمٛمماٛد ٟاٛوني صَٚا ٜلاَ ٛبٗراٜ
(خٕالؿ ٝٛق سخيَٕ ٜسدَٕ ٞسدطب ُ) ٞسظَٗ سٕصٌ ٜوَٕشٖ ٌ ٜل ٛطؤظ س( ٝدٌٚط ٜطٗب ٜق ص ٞ)ٚؿ حل ٛفب ُ
ل( ٛوٗزٔٔ ٝطٛىل َٕسد لَ ٛؤٌ ٚٔٛق ٟٛوشِا)ٌٔٛ ٞػرئاُ وظبٛف ٟٛوني لَٕ( ٛسدٔ عٛد)ًٛدا ٞحمٛمماٛد داٛوٗن
سِارب ٌٜ ٖٛل( ٛفٛسو ٌشِٔٚاٖ ٜوَٕشٖ ُ) ٞحمٛممٛد قؤفٗق ٔٔسد ٝل(ٛداطب ٌٛ ٜآل ٝدواذً)دا ِاٗىَ وَٕشٖا ٌ ٜلاٛ
ثٗؼااَ َٜٛبٗراا( ٜحتفةةَ ٣١عفسٜةة٘) دأِ ...بااذ ،طاإٔدو ُ لٛطؼاات ٟاا ٔٛطٛس ا ٔاٌٚٞ ٛسطشقاإٔ ،ٚبااٛآلً بااٛ
ٟط داسٖٗ.ٚٔٛ
طٛس ٔ َٜٖٛٚقش َٛطٕٔدً لٕٗٚسطشقٕٔٞ ،ٚق سٖك ٜو وؤطب (حمٛممٛد وظبٛف مح ٛبؤس) ٚب( ٝٔ ٌ ٛخا ٌٜ
لٛخ صٖشَِٖٛ ٞآل ٝدواذً) َا ٛبا ٛدٔٔ ٟٛلَلا ٛلا ٛطؤظا س( ٝسِاػاٍرريٌ ٝإ ٝ)ٝرو سَٚا ٌٝ)105( ٞ)104–103( ٜ
ط الٌ1985-1984 ٜدا بآلٔ َشأٌٛق ًٟٛ .ٚٔٛب بٛق ٛصٖ قش ثؼب ٜب ٛفؤلكمؤس بٛطبٕٔ ٚبؤ طٗشِاٌ ٝٚٔٛسِٔٔدأ.ُ َٚ
طٛب سٚت ب ٛطا ككشدٌِ ٝٚٔٛاؤصٟ ٝاٛوريخ ُ ٞوٗازِٔٔ ٝاؤص( ٝداٛالىل – طاٛآللَ ،ُ َٚ)ٜطاٛسب س ٝبٖٛباٛ
فؤلكمؤسٖٗ ُ َٛطٕٔدً لَ ٛبٗرِ( ٜؤصَٕ ٌٜ َٚسد) ( ٝو سك ط ٖكعٍِ ٞاش ٝفٗماذ)( ٞؾةب اعشػة ٢ص ؾةٓ ش١
اإلْػٛ ٝ)٢للٛػاٌٛذ( ٞٝايه َةٌ ىة ٢ايرة زٜذ)( ٝابةٔ اية ) ٞثٗؼاَٖٛ َٜٛاَ ٝٛبٗرا( ٜعٛواٛس ٝداٛالىل) َاٛ
ثشِافٗظؤس د.عض الذَٖ وظبٛف سطٕه ٌٕطٕٖٗٛقٚٞ ،ٜسطشقٕٔ.ٚ
بٛػٗك ٜقش ل ٔٛطٛس ٔاٌ َٛ ٝٛطٕدو ُ لٗرٍُٕٗٗ ،بٖٛبا ٛفؤلكمؤسٖٗا ،ٌَ َٛلٔٛاٌإٌ :ٛطاشأ ٌٜ َٚا ٌٛقٜ
َٕسدا ،سادٍٖكؤٟ ،ؤطك سو ُ ،د مس ٜداٛلٗن ،د.عٗاضٚدَٖ وظابٛف سِٚطإه ،عٕوٛسػاٗ ٟاٛلَآل ،داٛوٗن صٖاشا
ِٛسَِ ..… ٞ ،ٜبذ .طٛب سٚت ب ٔٛسِ ٚخٍ ٌاٛؾ َا ٛدٚلَاَٗ :اؤُ باٖٛب ٜفؤلكماؤس ٝبا ٛطٛس ا ٔ ٝٚوٗازٖٜٔٔ
دادٌٚشٖت؟ ٟٔٛا ثٖٛشِ ٟٔٛ ٝٔٚسِٖر صٚو ُ َشدٔ َٛ ٚثٜٗٞاٖا :ٛدٚبا ٜباؤ ٌٕطاٍٗ ٝٚٔٛوٗازٔٔ طإد لا ٛفؤلكماؤسٞ
ط و ٌٌٛ ٜقٜٖٚٞٚٔٛسبطريٖت ٟٝٚٔٛ .قٗرٗين بكشٖت ل ًٛب بٛقٛدا ب ٛػإٌٟٗٚٔٛ َٜٖٛٚاذ ٚاشِٔثشِ لا ٛفؤلكماؤسدا
دٌٚطاا ٜدأٚقااَ ٚٔٛااِ ٛااٗ داطااب ُ ٞسِٔدأٖكاا ٜقااش باا ًٛدااؤس ٚب طاا ٜلٌٕٗٚااَٛشأ ،ٚباا ٛػاإٖٗٛٚك طٛس ا ٔٚ
فؤلكمؤسٖٗ َٛمن ُ ب َٛسٍِٗ ٔ ٚبؤ ِٛؤٕ سِٔدأٖ ٖ ُ ٌ ٖٔ لٛطٛه َٖٛرت ٝبٛسأسدو ُ َشدُٟٔٛ .طٛس ل ٛصاسبُ ٖٛ
ٖٛ َٕٚٞك بٕٔبٗت ٞل ٛسِاطابٌٗٗ ٚٔٛضٖا بإٔبٗ ٍٟٗ ،ذ ٚٞسوا ُ طشقإُٔ .لٛباٛس ٟاٚٔٛؾ ِ ٌ وا ُ باؤ فؤلكماؤس
بااشدٔٔٚ؟ اإٌك ٛطٛس ا ٔ ٝٚوٗاازٖٔٔٗى ُ لٛطااٛس ااٛآل ٝدوااذً َٛوااٟ ،ٛااِٛ ٝٚٔٛػاا ٛصٖا قش لاإٌ ٛطااشأَٝٛٚ
(ٟٛطكٌٛذٚسبٛط) ٝدٔٔروَ بَٕ ٛسدٚٞ ،ٚٔٚسطريأ.ٚ
6
ًٟٛقٕٖزٍٖ ٖٛٚٔٛثٗكّ قٕٔ ٚلٕ ٛاس بٛؾ:
بٛػ :ًَٖٛٛ ٜدٚسب س ٝٚب سٔداخ ٜطٗ طإَٗ ٜسدطاب ٌ ٛلاَ ٛؤقا ٖ ٜطاٛد ٝٚػا صد ٞٚطاٛسٚق ٝطاٛدٝٚ
سٛظذِٛٚوذا ٞلٛطؤسِاٌك سٖٟٗٔٛ ٌ٘ َٛطٛسدٚو ٛدٚدٖٔتِٛ .سل ًٛبٛػٛدا ،ب غ ل ٛػٍٕٖ ٜدٕطشافٛ ٜآل ٝدوذً ٔ
ِؤص( ٝدٛالىل) َٕسد( ٞٝدٛاللٗٗ ٖ ٛخ ٜبٕٔ ٌٕٗ ٝ)ُ َٚدٔٚلَاٛق ٜعٕمسا ٌَ ،ٜاشأ ٔٚدٗ ٔاصٖٗإٌٗ ٌٜ َٛاٌٗا ُ
خشأٚق ٛسِٔٔ.
بٛػاا ٜدٔٔ :ًٚطااٛب سٚت بَٛٛط ا ٖٛقٟ ٜااٛوريخ ٌ ٜلااٛخ صٖ اشََِٖٕ ٞسقٖٛاا َٜٛرٖ ا ُ ٞسِاطاابَٗٚٔ ٌ ٜااٜٖٞٛ
ٌ صٌ ٌٔٗ َٚيت.
بٛػ ٜطٗٗ :ًٛب غ ل ٛؤٌٗٛق ٜدسٔطبكشدٌٛ ٜآل ٝدوذً َشأ ٚلٛالٖٟٛ ُٛوريخ ٌِٛ ٔٚٔٛسٔ ِٚل ًٛبٛػٛدا
ب غ لا ٛثٌٕٖٚٛذٖٗاَ ٛؤوٛآلٖٛقٗٗا ٌٜ َٛداٌٗؼابٕاٌ ٜاٛآل َاشأ ٔٚثٌٕٖٚٛذٖٗاٟ ٌٜ َٛاٛوريخ ٌٗؽ لٛطاٛه ِاؤصٚ
َٕسد ٌٜ َٚدٔٚسٔبٛس ٝسُِٔٔ َشأٚق.ٚٔٛ
بٛػ ٜإاس :ًٚدٔابٛػا ٜقٕٖزٍَٖٖٛٚٔٛا ،ٛبا غ لا ٛطاٛسِٛلَذاٌ ٜومىالٌٗاٌٗ ٜإاُ ٟاٛوريخ ُ ٞػ عٛب طاٜ
طٛف ٝٔٛد َٚت ٞل ٔٛػٛسِاٌ ٛدٔأ َٛ ٚلٌٕٗ ٛاٌٗ ٌذا دسٔطت بٕٔ ٞٚب غ لِٗ ٛشػا ٌٜ َٛعٛدا ًٛدَٚا ت بؤطاٛس
ٛآل ٝدوذً ٞبٛسطش ٝػؤسِػطٗشِاٌٛ ٜآلِٛ ،سِٔ ِٚؤَ س ٌٜ َٚداطري َشدٌٛ ٜآل ٝدوذً خشأٚق ٛسِٔٔ .لَ ٛؤق ٖٜ
ِٛؤٕ بٛػٌٗ َٛؼذا ٟٛ ٟٔٛدم و َٛ ٝٛل ٛقٕٖزٍَٖٛٚٔٛدا ثٗ ٜطٖٛؼبَٕٖ ِ ،قٕٔ.ٚ
7
بةشى يةكةم
بازودؤخى سياسىء كؤمةآليةتىء جيؤثؤلةتيكى ناوضةكة لةوكاتةدا
يةكةم
بازو دؤخى سياسى كوزدستاى لة كؤتايى سةدةى شاشدةو سةزةتاى سةدةى حةظدةيةمدا
عٕمس ٌٗٗاا ُ َٛلاا ٛطااٛد ٝٚطااٗ صدِٛٚو ٜصاٍٖٗٗاذا دٔٚلَااٛق ٜخؤٖا ُ داوٛصساٌااذٔ لاا ٛطااٛد ٝٚػ ا صدِٛٚوذا
دٚطٛآلقٗ ُ طٖٛؼب ٟٔٛ ٛثٛسِ ٝبِٗٛضٖ ٜٞدٚطبٗ ُ بٛطٛس بٛػٗكَٕ ٜسدطب ٌذا طشت ،دٔاقش دٔٚلَٛق ٜطٛف ٝٔٛلٛ
ٟٗشاُ داوٛصسا ٔ ب سٔ داخٗك ِ ٌٕٝ ٜق ٟ ٛسأ ًٟٛ ،ٚدٔٔ دٔٚلَٛق ٛبُٕٔ ب ٛطٛسداس.َٛٛ ٔ ٌ ٝ
ِٛس ل ٛطٛسٚق ٝطٛد ٝٚػ ٌضِٛٚو ٚٔٛخ ََٕ ٜسدطب ُ بٕٔ ب ٛوٖٛذاٌ ٜػٛسٌِٛ ٝبشِأ ٝٚصاساُ ب صٌٕٗ ٝاُ
ٟٗشاٌاا ٜطااٛف ٞٝٔٛقاإسَ ٜعٕمس ا ٌِ ،ٜااٛسدٔٔال ا ٔ ٝقااٛو سٗ ُ بشِٖراإَٕٔ ٚسدطااب ُ ٞباا ٛقااٛو ٝدٚطاات
بٛطٛساطشقٍ ٜبإُٔ .دٔاقاش ِٛسَٖٛا ُ ٖٛبٛػاٗكٗ ُ داطاري َاشدٔ داٌٗؼابٕاٌ ُ َٖٛٛدٔٛ ٚطا ٌذ .ٚٔٚلاِ ٛاٛو ُ
َ قٗؼذا لٌٕٗ ٛاُ خؤٖ ٌذا ل ٛومىالٌٗذا بإُٔ ،با س ٝطشاٌاٟ ٜا ًٛطٗ طاٛق ٛػا ٌ ٜطاٛىل َٕسدطاب ٌ ٜداسٌِا ٜبإٔ،
لٟٛٛدم و ٟٔٛ ٜق آلُ ٞبشِاٖٛدا ،طٛىل َٕسد بؤ سِصط س بُٕٔ لا ٔٛدأٛسٔ طابٛو ٝٛقٗاَ ٜأٛقرٕٔ ٌ ،ا س بإٔ بٛطاز
داطريَٛساٌذا بضٗب ٔٚٔٛسٖط ٝٛطٛخب ٜخٛب ق ٜطشق ٛباٛس ،بؤٖا ٛدٚبٗاٍني با ٛدسٖازاٖ ٜوٗازٟٔٔ ٝا ٔٛطاٛسدٚوٝٛ
َٕسدطب ُ ِٛوٗؼَٕ ٛسد ل ٛقٗكطرياُ ٞػٛسِ ٝبٛسدٔٚاوذا بٕٔ.ٚ
دٔٚلَٛق ٜطٛف َٛ ٝٔٛق ص ٚداوٛصسا بٕٔ ،ل ٛطٛسدٚطب ٜػ ٟٗظى عٗم ٜطٛف ،ٝٔٛل ٛمَٛثؤث ٝٛطٛػٛطٌٛذٌذا
بٕٔ .ل ٔٛو ٖٔٛٚدا َ ٛو َٕٔ َٜٖٛٚست بٕٔ ،دٚطٛآلقٗك ٜصاس فشأاٌ ٜلَٛٛ ٔ ٌ ٛدا ثٖٛذا َاشد .ق دِٚا ت ِأٛلَٜ
فشأاٌكشٌ ٌٜ َٛ ٔ ٌ ٜرٖشدٚطٛآلق ٜخؤ ٝدٚدأِٛ ،لَٗذٚدا لٛطٛس سظا ب ٜدٔٚلَاٛق ٜعٕمسا ٌ ٔ ٌ ٜا ٌ ٝٛإصٝ
خؤ ٝفشأاُ بك ت .ػ ٟٗظى عٗمٗؽ قٛعٛطٕبٗك ٜبٌٗٛ٠ذاص ٝٚبؤ وٛصِٛب ٜػٗعِ ٛاٛبٕٔ ،در ٝوٛصِاٛب ٜطإٌٜ
بٕٔ .لٛسِٔٔ ٝخٗآلٖٛقٗؼ ٚٔٛقٛعٛطٕبٗك ٜصاس ٝبؤ ضلَر ػِٛ ُ َٛبٕٔ َا ٛسأٛت خاٗ بإُٔ" ػا ومؤ ،ساوماؤ،
ٟؤطب دمؤ ،قَٛٛلؤ ،د سٟٛ ،فؼ س ،ذٚايكدز" )1(.ػ ٟٗظى عٗن طٗ طٛقٗك ٜدٔروٍك ساٌ ٝٛبٛساورٛس بَٕ ٛسدُ َٚ
ثٖٛش ٔٚدَٚشد ،لٔٛاٌٌِٗٛ :ٛؼٍ ٜدٚطٛآلق ٜطٛسداس ٚخؤدَٕٗٗ ٌٜ َٛسد ٞداٌ ٌ ٜضلَر ؾ ل ٛدٗطَٕ ٝٛسد،ُ َٚ
ٟٛوٛؾ سِٖط ٝٛخؤػكشد بؤ َٕ ٟٝٚٔٛسد ُ َٚصٖ قش وٖٛمٗ ُ بٛال ٝعٕمس ٌٌٗٗ َٛذا بضٗت؟ ٌٕك ٛعٕمس ٌُٗٗ َٛ
ٌٛسورتبُٕٔ ل ٛطٗ طٛقٗ ٌذاٚٞك ل ٛف سط )2(.ُ َٛب َ ٛسٍِٗ ٌ ٟٔٛ ٜثاٛس ٝقٌٕذٞقٗاز ٝباؤ ٔقشطا ٌذٌ ٜخاٛلَ ٞ
(ٌٔٛ -)1ػرئاُ وظبٛف ٟٛونيَٕ :سد ٞعٛد ،ًٛث ٜدٔٔ ،ًٚطمٗى ٌ ،2005 ،ٜه.16
(ٌٛ -)2د ق ٜعٛبذٔلَآلَٗ :ؼ ٝٛطٍٕس ٝعٕمسا ٌ -ٜف سطا ،ٜا ثَٖٛ ٜا ،ًٛدٚصطا ٝا خ ٞبآلَٔشدٌا ٝٚٔٛوَٕشٖا ٌِ ،ٜأٛلٗش،
،2001ه.7
8
طٛسَٕت َشدٌ ٜبٌٗٛ٠ذاصَٕ ٝٚسد ٔ ُ َٚبٛسِٛلَظب ٜبٗرٛصٌ ٖٗٚاِ ٝٛاٛؤٕ داؤسٌ ٚا سِٚصاٖ ٜٞوان ٌاٛداٌآٟ ،اًٛ
قٌٕذ ٞقٗزٖٛؾ صٖ قش ل َ ٔٛقٛدا سِٖٔٔذا َ ٛػ ٟٗظاى عٗن با ٛلٛػاكش َٖٚٔٛٛٚلا ٟ ٛصٚسب و ٌا ٚٔٛسِٔٔ ٞٚدٖا سبكش
سِ اٖؼت ٞبإَ ٌٕٗٛسدطاب ٌذا قٗجاٛسِٟٔٛ ٞٝثاٛسِ ٝقٌٕذٞقٗاز ٞٝطاٛسَٕت َشدٌا ٜبا َٛسٍِٗ بٛساوراٛس داٌٗؼإاٌٜ
ٌ ٔ ِٛ ،َٛٛس طٛسَشد َٜٖٛٚضلَر ػ ٜبؤ لٔ ٌٛبشدَُ ٞح َشدٌاٖ ٜا َٗٛلا ٛخٗمَإَ ٛسدَٚا ُ دادٌٚا لٔٛاٌاٛؾ
خٗمَٛ "ٜوؼطٛصٚك ٞخٗمَ ٌٜ َٛدٖ سبكش"ٟٔٛ .اٌٗؽ دسٖغٗٗ ُ ٌٛدَٚشد بؤ ٔٛط ٌذٌ ٞٚٔٛطاٛسدأٌٛاٌذٌ ٜواريٚ
()3
َٕسد ُٞ َٚبٛسٌٚط س بٌٕ.ُ ٖٚٔٛ
َٕسدطب ُ طٛسب س ٟٝٚٔٛ ٝبٛطٛس دٔٔ دٔٚلَٛق ٜصهلٗض ٝداطريَاٛسدا بٛخؼاشابؤٔ ،ٚلاٌ ٛا ٔ خؤػاٗذا بٛطاٛس
ٌٛذ وريٌؼني ٞدٔٚلٛقؤََٖٛٛذا دابٛؾ بٕٔ بٌِٕٔٛ َٛ ،ذٖ ل ٔٛوريٌؼٍٗ ٌ ،ٛقٕاٌٗرٕٖ ُ لٛرٖش طٗرٛس ٟٔٛ ٝب سٔ
داخٌٖٕٛٗ ٛدا قٛو ٌٜٛفٛسو ٌشِٔٚاٖٗ ُ بؤ ٌٛذ طٛدٖٛٚك دسٖاز ٚثٗراذ ،ُٚواريَٕ ٚسدَٚا ُ با ٛثٗاِٛ ٜلَكأٛقٜ
ػٍٕٖ ٜدٗؤطرتاقٗزَٕ ٝسدطب ُ ٞالطٌٛط ٜقٛساصِٔٗ ٝض ٝدٔٚلَٛقٛوٛصٌ ٞ ُ َٛؤٌٗب ٜطٗ طٛقٗ ُ ل ٛبٛساوراٛس
وريَٕ ٚسدٌ َٚذا ٌ ،س دٚبُٕٔ ِٛس د س ٝٚخؤٖ ُ ب ٛالَٖٛذا بذ.ُٚ
طٗ طٛق ٜعٕمس ٌٗٗ ُ َٛب ٛبٛسأسد لٛطٛأل طٛفٌ َٖٛٔٛذاَٛ ،وٗ ٌاٛسًٌٗ ٞا ُ قاش ِٛلَظإ َأٛقٗ ُ لٛطاٛأل
َٕسددا دَٚشد.
لا ٛدٔا ٝػاٛسِ ( ٝا لَذٖشاُ) 1514( ٚٔٚص) َإَ ٛسدطاب ُ باؤ َٖٛاا ًٛدا س با ٛفاٛسو٘ لاٌٗ ٛإاُ طااٛفٞٝٔٛ
عٕمس ٌٌٗٗ َٛذا دابٛؾ َشابٕٔ ،ق د ِٚت ومىالٌٌٕٗٗ ٜاٌٗ ُ ٕلَرت دٚبٕٖٔ ٞٚٔٛل ٛدسٖز ٝٚػٛسٌِ ٝاٛبشِأٟ ٝٚاًٛ
دٔٚلَٛق ٌٛدا ،ب ٛطٛداُ ِٛصاس ٕسب ٌ ٜلَٕٛسد دسأ ٞٚبٛػ ٜصاس ٝطٕٔقٛو ٟٔٛ ٌٜٛػٛسِ ٚبٗ ٠و ٌ ٛطٛىل َٕسد بٕٔ
َ ِٗ ٛبٛسرٌٚٔٚذَٖٗٛؼ ٜقٗذاٌٛبٕٔ .خ ََٕ ٜسدطب ُ وٖٛذاُ ٞخٍَٕٖٕ ٜسدٖؽ ٟػ ٜػٛسِ َٝٛٚدٚطٗشِإَ ،سد
ب ٛصاس بؤ ٌٗإ لٛػاكشِ ٝاٛسدٔٔ دٔٚلَاٛت ثاٛلكٗؽ َشابإٔ .طاٛسٔٚت ٞطا و ٌَٕ ٜسدطاب ُ با ٛقا آلُ د ٚإٔ.
ٟبٕٔسٖٗ َٝٛٛثٗذاِٗضسابٕٔ.
لٛالٖ َٜٛقش ٚٔٚثٗكّ قَ ٝٛؤوٛآلٖٛق َ ٟٔٛ ٜقَٕ ٝٛسدطب ُ ػمؤق ٞػٕٗأ برٕٔ ،وري ٌؼإٍَٗ ٛسدَٚا ُ لاٛ
ٌٕٗاُ خؤٖ ٌذا ،لا ٛومىالٌٗٗا َٜٛقٌٕاذ ٝخٍٕٖ ٖٔا ذا بإُٔ ٟٛ ،واٛؾ خاؤ ٝلا ٛخؤٖاذا دٚبإَٔ ٚؤطاح ٞلٛوجاٛس
لٛبٛسد ًٚطٛػَ ٛشدُ ٞفشارٔٔ بٌٕٔ ٟ ٜبٕٔسَٕ ٝسدطب ُ ًٟٛ .ػٛسِ ٞػؤسِاٌ ٝٛبا ٛدسٖازاٖ ٜطاٛد ُ َٚلاٌٗ ٛإاُ
دٚسٚبٛط ٛخٗمَ ُ َٛٗ َٗٛل ٛبشِاٌ ٌِٛ ٚٔٛت ،دٚسفٛق ِ ٜقٍ ٛطؤسَِٖٕ ٜسدطب ٌٗكٖٛ ٜك ث س ٔٛثب ٝٔٛلا ٛدٚطات
َٕسد ،دا .ب ًٛػٕٗٔٛ ٟٔٛ ،ٖٛٚاسِ ٚؤصَٕ َٛٗٗٚسدٖٗ ٌِ ٝٛؤص ٞقريَٕ ٚسدٖٗ ٌٛ ٖ ٍِٗ ُ َٛطؤسِِٗ ،ٝضٖكاٟ ٜأٛ
قؤٖ ُ ٌٛبٕٔ ق خؤٖ ُ ل ٛدٚطت ِٗشؾ ٞدٚطت بضٖإ ٝبٗا ٌ ٜبجا سٖضُ؟( )4إٌك ٛػاٛسٌِ ٝاٛبشِأ ٞٚباٛسدٔٚاوٜ
( -)3ؿ حل ٛفب ُ :وٗزٔٔ ٝطٛىل َٕسد لَ ٛؤٌ ٚٔٛق ٟٛوشِا ،بغذاد ،1969 ،ه.340
( -)4د .ػٛوظ ٜحمىذ اطكٍذس :ػٛسِٚفٍ و ٝٛػٛسِٚفو ٌ ٜبذلٗظاٚٞ ٜك طٛس ا ٔ َٜٖٛٚوٗازٌٖٔٔٛ ٜقاَ ٝٚٔٛإسدٚٞ ،سطٗشِاٌا:ٜ
ػَٕش وظبٛف ،طؤظ سَ ٝؤسِ ٝصاٌٗ س ٝعٗشاق – دٚطبَٕ ٝٛسد -رو س )19-18( ٚط لَ ،1988 ٜه.119
9
ٌٕٗاُ ِٛسدٔٔ دٔٚلَٛق َٞٛٛب َٛسٍِٗ ٌَٕ ٜسد درَٕ ٝسد َ َ ٛسٖكبٛس ٝطشٔػابِ ٜاٛه ٞواٛسدٟ ٜا ٔٛطاٛسدٚوٛ
بٕٔ ،عٕمس ٌٗٗ ُ َٛق قٕاٌٗ ُ َٕسدٖ ُ َشد ب ٛطز دٔٚلَٛق ٜطٛف ٝٔٛدأِٛ ٞ،لَٗ ُ دأ ٚبِٛ ٛؤٕ دؤسٟ ٝا رأٚ
بٍٍٗ ٚٔٛل ٌٕٗ ٛخؤػٗ ٌذا ،ب ٛطز َٖٛرتٖ ُ دا بكٌٚٔٛ ُٛك ٖٛك بطشُ ٞوٛقشط ٜٞدٚسد ٚطٛس ٝبؤ دٔٚلَٛقَٛاُ ٖٛ
( )5
ٜبك.ُٛ
طشٌطاا ٜوٛلَرٌٛاااذ ٝطااارتاقٗز ٝطااٛسب صٟ ٞٝاا بٕٔسٟ ٞٝاا ٍَٖٕ ٜسدطااب ُ ِؤَاا س ٝاا ٔقٗ ٍِِٖ ٜاااٛسدٔٔ
ٟٗىجشاقؤسٖٛق ٜعٕمس ٌ ٜٞطٛف ٝٔٛبٕٔ ٔٚلٌٕٗٛاُ دٗطٕسَِِٗ ٜاٛسدٔٔالدا بإِٔٛ ٔٚوٗؼا ٛلٛثاٛسأٖضٟ ٝا ًٛدٔٔ
( )6
صهلٗضٚدا بٕٔ.ٚ
ل ٌٕٚٗٛصٖ قش ٝطٍٕسٔ ِ ٝبٛػِٛ ٜسدٔٔ ٟٗىجشاقؤس لٛخ ََٕ ٜسدطب ٌذا بٕٔ َٛ ٚبٗطٕو ُ َ سٖطاٛس ٝلٛطاٛس
رٖ ٌ ٟ ٜبٕٔس ٞٝطٗ طَ ٜٞؤوٛآلٖٛقِٛ ٜبٕٔ )7(،ٚلٛبٛسٌٗ ٟٝٚٔٛؼبى ٌَٕ ٜسد بٕٔ بإٔ ٚوٖٛاذاٌ ٜومىالٌٗاٟ ٜأٛ
دٔٔ صهلٗض ٚطٛسٚسِا ٝو لَٕٖشاٌ ٜبؤ َٕسد ُ َٚدٚبٕاٖ ٛبرٍ ٛبٛس َٜٖٛٚداٌٛء ٖ ٞسواٛق ٜالٖا ُ َٗٛباذٌِٛ ُٚاذٖ
د سٖؽ دٚبٌٕٔ ٛدٔٔ بٛسِٛ ٔٚس بٛس ٔٚث لَ ٜدٚداٖ ٛالٖ ،)8(ُ َٗٛبٛآلً ِٗشػ ٜطٛف ُ َٖٛٗٔٛبؤ طٛس َٕسدطاب ُٞ
ٌِٗٛؼبٍ ٜدٚطٛآلق ٜوريَٕ ٚسدٍِٗ ُ َٚذ ُ ٖٚبؤ َٕسد ِٗؼبَٛ ٚٔٛب ٌٛس ٝث أل بذاق ٛال ٝعٕمس ٌَٗٗٛ ُ َٛ
()9
بٛق ٌّٛصٖ ٌَٕ ٜسد ُ َٚلٛوٗزٔٔ ٝخٍٕٖ ٔ ٝعٕمس ٌ ٜٞطٛف ُ َٖٛٗٔٛلِٛٛسدٔٔال صٖ قش.ٚ
( -)5فٛسِ د ػ َٛىل :بٍضٍٗ ٌٜ َٛبريَٕ ٝسداٖٛق ٜل ٛو ًٞٛصٍٖ ٜخ ٌٗذا ،طؤظ سِٕٗ ٝا –رو س )4( ٚط لَ ،1985 ٜث سٖع ،ه53
( -)6د .عرذالشمح ُ مسمَٕٕ :سدطب َُٕ ٞسد :ٞ ،عرذاهلل سظَ صاد ،1973 ،ٚه.41
(ِٛ -)7و ُ طٛس ٔ ،ٚه.18
( -)8د .ػٛوظ ٜحمىذ ٟٛطكٌٛذٚس :وٗزَٕٔٔ ٝسد لٛطٛد ٝٚػ ٌضٚدا :ٞ ،ػَٕش وظبٛف ،ثِٔٛ ،ًَٖٛٛ ٜلٗش ،1998 ،ه.30
(ٌٛ -)9د ق ٜعٛبذٔلَآل :طٛس ٔ ٝٚثٗؼٕ ،ه.28
11
صاس د س لٛػكش ٝعٕمس ٌٗٗ ِ ُ َٛقٌٕٔٛقَٕ ٛسدطب ٌ ٜرٖش دٚطٛآلق ٜطٛف ٞٝٔٛخشاث َٛس ٝصاسٖ ُ َشدٔٔٚ
بِٛٛو ُ ػٕٗ ٚطٕث ٝف سطٌٕٛٔ َٛ ٜقَٕ ٛسدطب ٌ ٜرٖش دٚطٛآلق ٜعٕمس ٌٖٜٞشاٌٗا ُ َاشدٔٔ )10(،ٚلٛبٛسٟاٚٔٛ
دٚبٗااٍني َٕسدطااب ُ باإٔ باإٔ ٔ ٌ ٚااِٗ ٝٛمَاا ٜطٌ ٖٛااذٌ ٜطاإث ِ ٝااٛسدٔٔال ،لٛط ا لَ1625 ٜص ٟٛمحااٛد ث ػ ا
طٛسَشد ٝٚطٕث ٝعٕمس ٌِٗ ٜشػٗك ٜطأٛسَ ٝٚاشد ٚطاٛس بٛكاذأ َٖٛاٛوني ثٗكذاداٌا ٛطاٛسب صٖ ُ َٛلٛطاٛس
خ ََٕ ٜسد سِٖٔذا لٟٛٛدم وذا ف سط ُ َٛػك ُ ،عٕمس ٌٗٗا ُ َٛباؤ بٛدٚطابٍّٗ ٌ ٟ ٜو دماِ ُ ٌٗ َٛأٛلَٗ ُ دٚدا
ٌ ٔ اإَ ٌٜ َٛسدطااب ُ َااؤٌرتِاأل بكااٟٛ ،ُٛوااٛؾ ِؤَ ا سٟ ٝاا ٚٔٛباإٔ َااِ ٛااٛؤٕ ثااٛي ُ ٌ واإٌٗ ٌٜ َٛاٌٗ ا ُٞ
ػٛسِ ُ ٌٗ َٚلٛطٛس خ ََٕ ٜسدطب ُ بٗتِٛ ،سدٔٔال َٕسدطب ٌٗ ُ خظبرٕٔ ٚرٖش مساٟٛ ٜطاجِ ُٞ ٌٗ َٛاٛسدٔٔال
()11
ِٖٗ ُ َٗٛشػ ٜبكشداٖٛق ٛطٛس الٖ َٜٛدٖك ٛبٛس لٛدّٗٗؼبٍ َٛٛ ٔ ٌ ٜدٔا طٛآل ٝطٔٛصٔ قٛسِٖ ُ دٚطٕق ٌذ.
طٛسٚسِا ٟٝٚٔٛ ٝخٛسد ٜػٛسِِٛ ٌٜ َٚسدٔٔال لٟٛ ٛطبؤَٕ ٝسدٌ َٚذا بٕٔ ،رٖ ٌٌٛ ٜقَ ٝٚٔٛإسد ٝباٛد س
()12
طٛخت ٞدرٔاس َشدبٕٔ ٟبٕٔسٞٝآلق َٝٛٛبٛد س ٖٞشاٌكشدبٕٔ.
ِٛسدٔٔ دٔٚلَاٛت ِأٛلَٗ ُ دٚدا ِاؤصَٕ ٚسدَٚا ُ بٛطاز ٖاَٛرتدا بكا ُٞٛباٛال ٝخؤٖ ٌاذا سِاٖا ُ بكٗؼاَ ٞباؤ
بٛسرٌٚٔٚذ ٝخؤٖا ُ ٞلا ٛػاٛسٌِ ٌٗ َٚذا با َٛسٖ ُ بّٗاٍَ بٛػإٖٗٛٚك َا ٛصاسبإ ٝٛسب ٌٗٗا ُ َٛلإَ ٛسدَٚا ُ
()13
بُٕٔ.
ِٛس قريِ ٔٚؤصٖكَٕ ٜسد در ٝفاٛسو ٌشِٔٚا ٝدٔٚلَاٛق ٜطاٛف ٝٔٛبٕاٖا ٛلٛالٖا ُٛعٕمس ٌٌٗٗ َٛا ٚٔٛثٗؼإاصٝ
لٗذَٚشا بٛثٗضٔٛاٌِٛ ٚٔٛسٞابَٕٔٔٛ )14(،اق ٛطٛسد ٟٔٛ ًٛػٛسِاٌ ٝٛلٛطاٛس خا ََ ٜإسد سِٖٔٔاذأ ٚلاٛو ألٖٞشاٌٜٞ
صٚسٚسٔ صٖ ٌُٗ ٞؼبى ُ طٕق ُ صٖ قش ِٗض ٜبؤ َٕسد قٗ ٌٛبٕٔ.
ِااٛسدٔٔ دٔٚلَااٛت ِاأٛلَٗ ُ دٚدا طاإٔد لِٛٛطااب ٟ ٜا ٍَٖٕ ٜسد َٚا ُ ٚٞسبطااشُ لٗااش ٚٔٚدٔٔ َااٛست باإٌٜٔ
َٕسدٌٗ ُٞ َٚؼبى ٌ ُ َٖٛٛبٛدٚسَٔٛت ،لٛبٛس ٟٚٔٛطشفب ٜوٛصِٛب َ ٜسٚط ق ٜطٔٛس ٝٚبؤ َٕسد ٌ ٖٚٔٛ؟ ٌٕكٛ
َٕسد طٌٍٕ ٛوٛصِٛب بُٕٔ ٞطٛف ُ َٖٛٔٛدُٖٞ ٖٚظت بٛصاس بٗ ٌك ُٛب ٛػٗع ،ٛدٔروٍ ٖٛق ٜطٗ طا ٜٞوٛصِاٛبٜ
( )15
لٛطٛسدٚو ٜػ عٛب طذا قٌٕذقش بٕٔ ػٛسِ ٝطٔٛس ٚلٌٕٗٛاٌٗ ٌذا سِٖٔٔذأ.ٚ
11
طاإلَب ٌ ٌٜ َٛعٕمساا ٌِ ٜاا ٌَ ٜاإسد ٚطاإٌ ُ ٌٗ َٛدٚدا در ٝدٔٚلَااٛق ٜطااٛف ٝٔٛػااٗع ٛػااِ ٛس بكاا،ُٛ
طٛفٌٗ َٖٛٔٛؽ ب ٝٔ ٌٛػٛسِ ٝدر ٚطٌٍَٕٕ ٚٔٛػب سٖك ٜصاسٖ ُ لَٕ ٛسدطب ٌذا ٟٛدم ً دأ ٌٛذَٖ طٌٕذٖ ُٖٞشاُ
دَٚاشدٔ رٖا ٌ ٜوا دد ٞٝوٛعٍإَ ٝٔٛسدٖا ُ قٗكاذٚدأ سِٖطاِ ٝٛاٛس داؤس ٚطٛػاَٛشدٌٗكٟ ٜا بٕٔس ٞٝطٗ طااٜٞ
َؤوٛآلٖٛقَ ٜٞمبٕسٖ ُ لٛسِٔٔ ٝطٛىل َٕسددا دادٚخظتَ ٌ ٞؤٌَٗ ٜإاُ َإسدٔ طاٛف ٝٔٛبٛسِاٛو ٜدٔٔسٔ دسٖازٝ
داطريَشدُ ٞطبٛو ٜوٛصِٛبٌٛ ٜٞقَٕ ، )16(ٖٛٗٚٔٛسدٌٛ َٕٚٞق َٜٖٛٚٔٛدٗ ٔاص ل ٛفا سغ ٞقإسك لٛالٖاِ ُٛاٛسدٔٔ
دٔٚلَٛقٔٛ ٚٔٛطٍٗشأق.ٚٔٛ
لٗشَ ٌ ٚٔٚؤَِٛ ٜسدٔٔ ٟٗىجشاقؤسٖٛت لَ ٌ ٛؤَ ٟ ٜبٕٔس ٞٝطٗ طا ٜٞدسأطاٗٗٛق ٜقٗجاٛسِ ٞٝسٌِٚطاٟ ٜا ٍٖٜٗ
بٛخؤٔ ٚطشتِ ،اٛسٔ ِٚلاٟ ٝ21 ٛا صاس1590 ٝص ثٛي ٌٍ واٌ( ٝٛأٛساص) لإٌٗٛاُ ػا عاٛب غ ٞطإلَب ُ وإسادٝ
طٗٗٛوذا بٛطرتا بٛثٗ ًٟٛ ٜثٛي ٌ ٛدٔٚلَٛق ٜعٕمس ٌ ٜلٛطٛس ٟٚٔٛسِاص ٝبٕٔ َا ٛػا س( ٌٜ َٚػاٗشٔاُ ،قأٛسٖض،
داكظب ُ) بذاق ٚٔٛب ٛفا سغ بٛواٛسدٗ ٌ ٔ ا ٝٛػا سٚصٔٔس لٕ ٛاس إٗ ٝٚدٔٚلَاٛق ٜعٕمسا ٌ ٜدا مبٍٗٗبأٚٔٛ
()17
ٌ ٔ ٝٛلٕسِطب ٌٗؼ ٜثٕٗ ٚبمكٍٗش .
دٔا ًٟٛ ٝثٛي ٌ ٛب ) 28( ٛط أل لٟٛٛدم و ٜدٚطت دسٖز ٝػ عٛب غ بؤ طٛس َٕسدطب ُ طٕلَب ٌ ٜعٕمسا ٌٜ
طٕث ٖ َٜٛبؤ ومكٛض َشدٌ ٌ ٜسد لٛسِٔٔ بٛسِٔٔ بٌٕٔ ٟٔٛ ٝٚٔٛطٕث ٖٛدا ػا دأا ٟ ٝػابَ ٜاشدٔ لا1618/9/26 ٛص
ثٛي ٌ ٟ ٜػب( ٜطٛسأ) وؤسَشا بٛثٗ ٟٔٛ ٜثٛي ٌ ٛدٚبٕاٖ ٛف سطٞ ُ َٛاص لٛبٛػٗ ل ٌٜ َٛ ٔ ٌٛخؤٖ ُ بٍَّٗ بؤ
عٕمس ٌٗٗ ُٞ َٛطٍٕس ٝػ سٚصٔٔس دٖ س ٝبكشٖت ٞطٛالوٛق ٜبؤ ٟٔٛس دٗ ٌ َٛ ٝٛبٛوٛبٛطاب ٜصٖا سٚق ٜػإٍٖٛ
()18
ثرياص ُ َٚدٍٖ ٌٜ َٛ ٔ ٌ ٛرٖش دٚطٛآلق ٜعٕمس ٌٗٗ ُ َٛدابني بكشٖت.
بٛدسٖزاٖٕ ٜاسطٛدط ه ِاٛسدٔٔ دٔٚلَاٛق ٜعٕمسا ٌٟ ٜٞرياٌا ٜطأٛسٚقشَٖ َؤطاح بإُٔ لا ٛسٖاٖ ٜاَٗٛبٜٞ
َٖٛطشقٍ ٜوريَٕ ٚسدٌ َٚذا ،دط ٛل ٝٚٔٛوريَٕٚسدَٚا ٌٗؽ لٌٕٗٛخؤٖ ٌاذا ٌ قاٛب ٞدربٖٛاٛك بإُٔ ،ػاٛسِٚفو ُ
ٌ ٌِٛ ٜ ٛبٌٕٕٔ َٛ ٚطٕٖٗٛق:ٜ
"ِٛس ٖ َٔٛٛل ٛالٖ َٚٔٛٛبؤ خؤ ٟ ٝآل ٝطٛسبٛخؤِٖٛ ٜلَكشدبٕٔ ٞل ٛطٛس دٌٔذٔ قشاثكَٛ ٜرَٗ ٞإاُ دٚرٖا ،
()19
ل ٛخٕا بٖٛٛك صاٌني ب ٔٛالٔ ِٗ ٚدؤسَٗ ٚؼٗك ٜدٖك ُ ٖٛلٌٕٗ ٛاُ دا ٌٗٗ."ٛ
دط ٛل ٛػٛسِٚفو ُٟٛ( ،محٛد ٝخ ٌ )ٜػ عريٌٛ ٝقَ ٜٖٚٔٛإسدٖؽ دٚسد ٝدلَا ٜخاؤ ٝدٚسبشِٖإ ٚلٛدٚطات
ٌ َؤَ ٜوريإٌَ ٜسد ل ٔٛطٛسدٚوٛدا ،دٚلَ-:ٜ
12
طٛس دِٛ ٝبٕٖ وٟٗ ٛب ٛك
ظٗكشا بكشا وٍٟٗ ٛلٗ دٚك
سِاً ٞعٛسٚب ٞعٛد ًٛقٛو وٜ
ِٛوٗ ُ روٛسا دَٚشد خٕالوٜ
قَٛىٗن دَش و ٛدَٖٞدٔٚلٛت
( )20
قٛسظٗن دَش و ٛعمي ٞسٗكىٛت
(ٟٛ -)20محٛد ٝخ ٌ :ٜو ًٛصَٖٚٔ ،سطٗشِاٌ ٜٞلٗكؤلٍَِٗٛ :ٝٚٔٛراس ،ث سٖع ،1989 ،ه.23
(ِٛ -)21و ُ طٛس ٔ ،ٚه22
13
َٕسدطب ُ خؤ ٝبٕٔ ب َٖٗٛ ٛل ٛوٖٛذاٌ ٌٜ َٛثٗكاذا داٌاِٗ ٜاض ٚاَٛذاسِ ٌٜ َٚاٛسدٔٔ الٔ صاسبا ٝٛػاٛسِٚ
طٔٛس ُ َٚل ٛطٛس خ ََٕ ٜسدطب ُ سِٖٔٔا ُ دٚدا ،لاٟ ٛاٛدم و ٜػاٛسٌِ َٚذا ػا س ٞدّٖا قَ ٜإسد ٖٞاشاُ دٚبإٔٞ
()22
ط و ٌ ٜبٛق آلُ دٚبشا ٞصٖ ٌ ٜطٗ ٌٗؼ ٜصاس لٗذَٔٛٚت.
بٛآلً لٛطٛه ِٛؤٕ ٟٔٛاٌٛػذا لَٕٛسدطب ٌذا ٌٛذَٖ وريٌؼٍَٕٗ ٜسدِٛ ٝبُٕٔ َاٟ ٛا ٔٛػاٛسِ ٚخٍٕٖ ٖٔ ٌأٛ
ٌٛطٗ طٛق ٜقٌٕذٔ قٗز ٝوٛسَٛصِٖٛ ٜسدٔٔ دٔٚلَٛت ٌٌ ٖٛبٕاٌ٘ وريٌؼٍٗ ُ َٛل ٔ ٌٛبٛسُ َٔٛ ٛاس ٝٚطٛسبٛخؤ ٖ
ٌٗىض ٛطٛسبٛخؤ ٝخؤٖ ُ ث ساطابرٕٔ .لا ٔٛخٛب قا ٛطاٛخبٛدا قٕاٌٗرٕٖا ُ قٛوا ٌٜٛفاٛسو ٌشِٔٚاٖٖ ٜا ُ باؤ اٌٛذ
طٛد ٝٚدٔاقشٖؽ دسٖز ٚثٗرذ.ُٚ
َ ٌ ٟٔٛؤٌَٕٗٗ ٝٛاُ طٛسَشدَ ٌٜ َٚإسد ٞطٗ طاٛق ٜفشأاإاصاٌا ٞٛداطريَٛساٌا ٝٛعٕمسا ٌٟ ٜٞرياٌا ،ٜقا
َؤق َٖٖٛٛ ٌٕٝٚٗ ٜو ٜطٛدٌ ٝٚؤصدٖٛٚوٗؽ دٔٔا وريٌؼٍٗ ٖٛقَٕ ٜسد َٛ ٝبؤق ُ بٕٔ بٛسدٔٚاً بٕٔ.
14
دووةم
كوزتةيةك سةبازةت بة ذيانى شا عةباس
عٛب غ َٕسِ ٝحمٛوٛد خٕدا بٌٛذَٕ ٚسِ ٝقِٛى ط َٕسِٟٗ ٝظاى عٗن َإسِ ٝسٖٛاذٚس َإسِ ٝدٌٕٖٛاذ َإسِٝ
ٟٗاِٗي َٕسِ ٝخٕاد ٛبٛط َإسِ ٝطاٛدسٚددَٖ َإسِ ٝػاٗ طاٛفٗٛدَٖ ٟاٛسدٚبٗمٖ ٜا ٛلاٍٖ ٝ7 ٛا ٖش1571 ٝص
لٛػ سِٛ( ٝسِات) لٛداٖ بٌٕٔٚٔ ٌَٛ ،ٚذ ٝسكٕوٛق ٜخؤساط ُ بإٔ ل َٔٛقاٛدا َ ،قٗا حمىاذ خإدا بٌٛاذٟ ٚاًٛ
()23
َٕس ٝٚلٛداٖ بٕٔ ب ٛػ قِٛى طر ٜساطٌ ٖٛذ َٖٔ ٌٛك ٜبؤ ِٛلَرزٖش ٖٟٔٛ ٞؽ ٌ ٔ( ٌ ٝعٛب غ).
ػ عٛب غ َٛلٌٕٗٛاُ ط آلٌ1629 -1587( ٜص) فٛسو ٌشٔٚاَٖ ٜشدٔٔ ،ٚداٖكاٌ ٜا ٔ( ٝوّاذ عمٗا ) َضا ٜواري
عٛبذٔلَآلٞٝاىل و صٌذٚساُ بٕٔ َ ٛسِٛ ٚلَ َٜٛبؤ طٛس ٔٛاوٛدَٖ دٚطٛسِٖب )24(،ٚٔٛػ قِٛى طا فاٛسو ٌ ٜدٚسَاشد
َ ٛحمٛوٛد خٕدا بٌٛذَٕ ٔٚسِ ٌٜ َٚدط ٛل( ٛسٛوض ٚوريصا) باشِاُ باؤ ػارياصٔ برٍا ٛفاٛسو ٌشِٔٚاٟ ٝا ٔ ٌ ٔٛأٖٛٛ
سٛوض ٚوريصاػَ ٜشدٞٚاىل خٕساط ُ َٛقٛوِٛ ٌٜٛػت ط أل بٕٔ ،بٛآلً حمٛوٛد خٕدا بٌٛذ ٔٚرٌ َٝٛٛدأاٖا ُ لاٛ
( )25
ػ قِٛى ط َشد َ ٛعٛب غ وريصا لٛػٍٕٖ ٜدابٍٗت ٖٟٔٛؽ ب ٔٛدأاَ سٖٗ ٛسِاص ٝبٕٔ.
َ قٗ ضلَر ػِٗ ُ َٛشػاٗ ُ َاشد ٚطاٛس َؤػاك ٜػا ِ ٌ ٝٛحمٛواٛد خٕدابٌٛاذ ٔٚرٌا ٛدٚطاٛآلقذاسُ َٖٛٚ
َٕػت ٞلٛدٔا ٝصدمريٖٛٚك ثٗالُ طٗشِاُ حمٛواٛد خٕدابٌٛاذَ ُ ٖٚا ٌٛسطريَشدٔ عٛب طإَ ٜسِٖا ُ لٛطاٛسقٛخبٜ
( )26
ػ ِ ٌ ٛداٌ َٛقٛو )17( ٌٜٛط أل بٕٔ.
ػ عٛب غ بَٛ ٛط ٖٛقٗ ًَٛ َٜٛقٛدشٔب َ ٌ ٔٛو دادٌٚشٖت ،دأل سٚق ٞقٌٕذ س ٔٔٚبآ بٛص ٜٖٚبٕٔ ٌٛك قٌّٛ
بٛساورااٛس بٛخااٛلَك ٜبااٛلَكٕ بٛساورااٛس باا ٛبااشأ َاإسِٔ ٟٔٛاٌااَٛ ٝٛطااٛس بٛبٍٛو لََٛاا ٝٛخااؤ ٝباإُٖٔ ،ااَٗٛ
لٛخ طٗٛقَٛ ًٟٛ ٌٜ َٛط ٖٛقِٗٛ ٛلَكؤلَنيَٖٕ ٞشَشدٌ ٝٔ ٜطٕو ُ ىل َشأاُ بإٔ باآ دٗا ٔاصَ ٝاشدُ لإٌٗٛاُ
خٛلَكٟٔٛ ٜٞاٌ ٝٛطٛس ب ٛبٍٛو لَ َٝٛٛبُٕٔ ،بآ طٕو ُ َٕػ َٖٕ ٞشَشدٌ ٜوٍذاأل ٞػ صاد ُ َٚق َ ٟٔٛق ٛلٌٕٗٛ
()27
طٛفٌ َٖٛٔٛذا ػبٗك ٜب ٔبٕٔ ِٛوٗؼَ ٌ ٛؤََ َٗ ٜٞآ ل ٌٕٗ ٛػ صادٌ َٚذا ِٛبٕٔ لٛطٛس َٕسط ٜدٚطٛآلت.
ػ عٛب ط ٜطٛفِٛ ٝٔٛوٗؼ ٛلٞٛإٌ ٝٛاس دٔٚس ٞخٛلَك ٌ ٜطٛس ب ٛبٍٛو لَ َٝٛٛبٛطٕو ُ بٕٔ ،بؤٖ ٛدٚبٍٗني
قٌٕذ ٞقٗزقشَٖ طٗ طٛق ٜبٛساوراٛس طٕوا ُ ىل َاشأاُ باَ ٛا س ٍِٗا ٟٔ ٚأٖٛؽ َإٖش َاشدُ بإٔ ،ٚطاٛسٚق ٟاًٛ
َشد ٖٝٛٚٔٚبٛساورٛس ب ٛبشاَ ٌ ٜخؤ ٝب َ ٛس ٍِٗ ٟٔٔٛ ،ٚاٌٗؽ (ابٕ ق ل وريصا ٞقِٛى ط وريصا) بُٕٔٞ،اق ٛلأٛ
َ ق ٝٛط لَ1587 ٜص دٚطٛآلق ٜط شق ٛدٚطت ٖٔ ُ َاؤلَٟٛ ،ٜواٛؾ ٟا ٚٔٛدٚطٖٛاٌٗٛت َاٟ ٛا ًٛػا ِٖ ٛاٛس لاٛ
( -)23د .بذٖع حمىذ مجع :ٛالؼ ٓ عر غ الكرري ،برئت ،1980 ،ص.17 :
( -)24حمىذ ٔؿ ٜأبٕ وغم :ٜطٛس ٔ ٝٚثٗؼٕ ،ه.224
( -)25بذٖع ستُد مجع٘ :طٛس ٔ ٝٚثٗؼٕ ،ه.8
( -)26ن زٍ بسٚنًُ ٕ :تأزٜذ ايػعٛب األضالَ ،١ٝتسمج ١بٓ ١ٝأَني ى زع َٓ ،ايبعًبه ،٢ط ،14يبٓ ٕ -ب ٚت ،2000 ،ف.502 :
( -)27بذٖع حمىذ مجع :ٛطٛس ٔ ٝٚثٗؼٕ ،ه.20
15
طٛسٚق ٔ ٚبٛطٕو ُ بٕ ٚلٛطٛأل دٔٚس ٞبٛسٖذا )28(.ػ عٛب غ ٟٔٛطٗ طٛقَٛ ٝٛبٛساورٛس بشاَ ٌ ٜب َٛس ٝدٍِٗٚا
بِٛٛو ُ ػٕٗ ٚلٛبٛساورٛس َٕسدَٚا ُ ٞلٛبٛساوراٛسٚٞىل عِٛاذ ٝخؤػاٗذا با َٛسٍِٗ ٝا ٔ ،ٚباؤ منٌٕٔا( ٛؿاٛفٜ
وريصا) ٞدٔٔ َٕس ٝقشِٛ ُ ٖٔ ٝلَكؤلَذسا ،دط ٛلاٚٔٛؾ لا ٛطا لَ1615 ٜص دابشٖا س ٝلٛطاٗذاسٚداٌٜٚٞىل عِٛاذٝ
خااؤ( ٝحمىااذ ب ا ش) ٝدا ،دطاا ٛلااَٛ ٝٚٔٛطٗ طااٛق ٜدَ ًٚاإت َااشدُ ٞداثمَؤطااني ٞلاأ ٌٛبشدٌ ٜدر بااَ ٛاإسدٞ
ضلَر ػ ُ َٛطشقرٕٔ ٚبٛس َٟٛ ٛوٛؾ ِؤَ س ٝالٔاص بٌٕ ٜدٚطٛآلق ٜبٕٔ َٛدٔا ٝػ عٛب غ لٛدٔٚلَاٛق ٜطاٛفٖٔٛذا
()29
سٌٚط ٜدابٕٔ.ٚ
ػ لٛط لَ 1607 ٜص لٛالٖ ُٛدٖمٗكَٕ ٜسد ٌٜ َٚوَٕشِٖٗ ٚٔٛشػ ٜدَٚشٖب ٛطٛس بٛوٛبٛطبَٕ ٜػبٍ ،ٜباٛآلً
سِصطا س ٝباإٔ ،وا ٔ )41( ٝٚطا أل فااٛسو ٌشِٔٚاٖ ٜدٔٚلَااٛق ٜطاٛفَ ٝٔٛااشد ،قا لااَ ٝ19 ٛا ٌٌٕ ٜدٔٔٚواا1629 ٜص
( )30
لٛقٛو )58( ٌٜٛط لَٗذا وشدٔ لٛطٛسٚٞطٗب ٜخؤ ٝل َ(ٛػ ُ) بٛخ َٗ ُ طج سد.
16
سيَيةم
شويَهى جوطسافى قةآلى دمدمء دزوست كسدنى قةآل
ِٟٛٔٛسٖىٟٛ َٛ ٝٛوشِا بٛوَٕشٖ ُ ٌ ٔ دٚبشٖات خا َٗك ٜصاس باٛثٗت ٞبٛسَٚاٛت ٞبٛسِٛؤَٛ،ٛقؤقا ٛب ػإسٔ
ب ػٕس ٝسِارِٛآلق ٜٞب ػٕس ٝسِارٔ ٟا ٝطؤىلٞسو .ٜلَٛؤُ دا ِٛ ًٟٛسٖىا ٛباٛخ َ( ٜوا د ٝبضإك) ٌ ٔبشأ،ٚباٛآلً
ٟٛوشِاَ ٛبٛػِٛ ٜس ٚصاس ٝث سٖضط (ٟؤطب ُ) ٟ ٝصسب و ٌ ٜسِارٔ ٟأ َٕسدطب ٌٟٗ ٜشاُ ثٗ دٍٖ )31(.ٜػ سٌٜ َٚ
(وٛساك ،ٛطٛمل غ ،ب ٌ،ٛػٍؤ ،الد ٌُٛ،كٛدٞ،ٚسو ،ٜط َٖ ٛآل ،وّ ب د ،بؤَ ُ ،وٗ ٌاذٔأ ،خ ٌا ٔٛطٛسدٚػات)ٞ
ػٍٕٖ ٌ ٜقش ًٟٛ ٝطٍٕس ٚدٚطشٖب.ٚٔٛ
ِٛ ًٟٛسٖىٌٛ ٛذ صدمري ٚػ خٗك ٜطٛخت ٞدٚػب ٜث ُ ٞبٛسَٖ ٞسِٔب س ٝلٛخؤ طشقٕٔ .ٚبٛدسٖزاٖ ٜوٗازٔٔٝ
وشاظ ٖااٛق ٜرٖ ا ُ لاا ٔ ٌ ًٛااِٛ ٖٛٛبِٕٔ،ٚااٛصاساُ ط ا ه بااٛس لاا ٛصاٍٖٗاا ٚٔٛداٌٗؼاابٕاٌٟ ٜااِٛ ًٛسٖىاا ٛفٛسِااٌٛءٞ
ػ سطب ٌٗٗٛق ٜخؤٖ ُ ٌ طٕٗ ٔٚبٍٗ قٗ ُ ٌ ٔ ٖٛٛ ٔ ٌ ًٟٛ )32(.ٚطٛىل ػٍٕٖٔٛاسَ ٝاؤٌ ٜقٗا دا بٛس ا ٔ دَٚأٖٛت.
َ َٜٖٛ ٛلٔٛاٌ ٛػٍٕٖٔٛاسَ ٝؤٌٍٗٛ ( ٝٛآل ٝدوذً).ٚ
ٛآل ٝدوذً دَٖٔٛٚب ٛب ػٕس ٝػ سٔ( ٝسو ٔٚٞ)ٜبٛدٔٔ ط ٜفشطٛخ (ٔاقٌ ٛضٖكَ18 ٝٛي) لٗ ٜدٔٔسٛ ،ٚآلٝ
دوذً ل ٝٛ ٔ ٌٛقٛسطٚٔٛسِ لٛطٛس َٕٖٗك ٜبمٍَذ دسٔطت َشأ )33(،ٚلٌٕٗٛاُ وا ِٛب دٔٞسو ٜدا ٞلٛقٌٗٛؼات طٌٕاذٝ
(ب الٌر)( )34صدمري ٚػ خٗك ٜبٛسفشأاُ ِِٛ َٛ ٖٛٛسدٔٔ لٕقك َٕٝٗ ٝٛدوذً( ٞمجذي) ل ٔٛصدمري ،ُٖٛٚلٛقٌٗٛؼت
ًٟٛدٔٔ َٕٗٚدا سِٔب س( ٝب ساٌذٖض) ٖ ُ (ب ساٌذاص) َا ٛسِٔبا سٖك ٜدإاُٛ ٞػاٌٛط ٛقٗذٚثاٛسِٖت ،بٛدٚػابٜٞسوٗذا
( )35
دٚسِٔات ٞلٛطٌٕذ( ٝدرياُ) دٚسِرٖب ٛدٚسٖ ٞ ٝٛسوٕٗ.ٚ
ٛآلَ ٛلٛطٛس َٕٗ ٝدوذً دسٔطت َشأ َٜٖٛٛ ٔ ٌ ،ٚػ خ ٔ ٝطٔٛس ٚدٚطشٖب ٛخؤ َ ٛق ٌّٛلٛال ٝسِارِٛآلتٞ
سِارٔ ٟاٖ ٚٔٛسِٖط ِٖٛٛ ٛبضٗب ٖٔٚٔٛٔ ٌ ٛبؤ ٝطٛسبك .ٝٔٛال ٝب َٕسٔ ب ػٕس ٝبٛق ػ ٛباٛسد ٝطا فٖ ٞاٛك ث س اٛ
( )36
طريأ ٌ َٛ ٚقٕاٌشٖت بٛطٛسٖ ٌذا قٗجٛسٖت.
ػٍٕٖٛ ٜآل ٝدوذً صاس طٛخب ٔٛدٔروَ ٌا قٕاٌ ٜب ٟٛطا ٌ ٜدٚطاب ٜبٛطاٛسدا بطشٖات .بٛوٛبٛطاب ٜباٛسطشٝ
لٛخؤ َشدُ ٞخؤث ساط ل ًٛػٍٕٖ ٛطٛخبٛدا دسٔطات َاشأٟ .ٚاٛوري خا ُ دٖٚضاٌاٟٛ ٜطاٛس ٛآلٖاٞ َٜٛاٌاٛبٗت
ٌ قٕاٌٗت خؤ ٝلٛدٚطت ػ آلٔ ٝلٛػكش ٌٜ َٚعٕمس ٌ ٜلٛالٖٛك ٞسِأٔ سِٔت ٞلٛػكش َٗؼ ٜضلَر ػ ُ َٛلٛالَٖٜٛ
17
قش ،ٚٔٚبج سٖضٖت؟ ٌٕك ًٟٛ ٛسِارط سَٕ ٚسدطاب ُ بٛطؼاب ٜوٖٛاذاٌ ٜومىالٌا ٞ ٜبَٖٛٛاذاداٌِ ٜاٛسدٔٔ دٔٚلَاٛقٜ
عٕمس ٌ ٜٞطٛف ٝٔٛبٕٔ ،بٛق ٖرٛقٗؽ ٖٝٛٛ ٔ ٌٟٔٛدٚطاٛآل قٟ ٜاٛوري خا ٌ ٜقٗا دا بإٔ ٌضٖكا ٛطإٍسِ ٝاٛسدٔٔ
دٔٚلَٛت بٕٔ.
ٟٛوري خ ٌ ٜلٛخ صٖاشَِٖ لٛطاٛسدٚو ٜػ قِٛى طا ِ ٞاٛساَ ٌٟٗ ٜظاى عٗن واريصأ ػا حمىذ ٝخإدا بٌٛاذٝٚ
طٛف ٝٔٛداِٛ ،س ؤٌ ٜبٕٔ قإاٌ ٜطإٍس ٔ ٌ ٝا َٝٛٛخاؤ ٝبجا سٖض ٝلٛلٛػاكشِٛ .ُ ٌٗ َٚس اٌٛذ ٚطاٛس ٝباؤ
ضلَر ػ ُ َٛػؤسِ ٌٛدَٚشد ،بٛآلً َ سٖك ٜدَٚشد ِٛوٗؼ ٛخٕد ٝػ ٝلٛطٛلَذا ب ٜٞخؤ ٝبٛالٌٖٛطش ٝػا ٌٗؼا ُ
دٚدا .بٛآلً لٛطٛه ٟٚٔٛػذا ب ؾ ػ سٚصا ٝطٗ طٛق ٜػ ٖٟٗ ٌٜ َٛشاُ بٕٔ بٕٔ ٞب ٔٚسِ ٝثٌ ُ ٖ ٜاٛبٕٔ .دٖٚضاٌاٜ
سِارٖ دادٖت ٌؤس ٚدٚط ق ٛطٛس ٖٟٔٛؽ ٞبٛدٚسد ٝورئ خ ٌ ٌٜ َٛ ٔ ٌ ٌٜ َٛقاشَٕ ٝسدطاب ُ د ٚاٗت .إٌكٛ
صٔلَي ٞصاس ٝضلَر ػ ُ َٛق د ِٚت سِٔٔ لٛصٖ د بُٕٔ دابإٔ .بؤٖا ٛدأا ٝلٛػا َاشد َاٛ ٛآلٖاٛك دسٔطات بكا ت،
باااٛبٗ ٌٕٟ ٝاااٛ ٝٚٔٛآلَااا ٝٛخاااؤ ٝخشاثااا ٔٛػااإٍٖ ٜقٗا ا دا ٌ بٗباااٟ .ٚٔٛااا ٚٔٛبااإٔ دٔا ٝثاااشغ ٞسِا بٛػا ا ٔ
سٚصاوٌٛذٚٞٝسطشقٍٟٛ ،ٜوري خ ُ َٔٛق ٛدسٔطت َشدٌٛ ٜآلَ ٛلٛػٍٕٖٗ ََ )18( ٛي لٛب ػإس ٝػا سٞٝسوٜٚٞ
بٕٔ )37(.لٛخ َ( ٜقٛسطٚٔٛسِ) لٛطٛس َٕٖٗك ٜبٛسص ٛآلٖ َٜٛق ص ٝٚباٛدلَ ٜخاؤ ٝداوٛصساٌاذ )38(.باٛآلً طاٛب سٚت
بٛوٗزَٔٔ ٝؤٌرتٛ ٟٔٛ ٝآلٖ ٛسا ٝقش ِٖٛاَٛ ٛثٜٗٞاٖا ٛقٛواٟ ٌٜٛاٛ ًٛآلٖا ٛصاس لاَ ٚٔٛاؤٌرت ٔٚثٗؼارتٖؽ ِاٛس
ِٛبٕٔ ،ٚطٕاٖ ٛلٛدٔٚس ٝػ ٖ ٌ ٜط ط ٌ٘ دا ٛآلَٚٔ ٟ ٛداُ بٕ ٔٚػٍٕٖٔٛاس ٝػا سٖك ٜط طا ٌٟٗٗ )39(.ٌٛ َٛاٛوري
خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ لٛطٛس ِٛو ُ َؤٌٛ ٛآلٔ َؤٌ ٛػٍٕٖٔٛاسٚٔ ٟ ٝداُ َشداق ٔٚٔٛبٛسأٛت طا ه قأٛأَ ٝاشدٔ.ٚ
( )40
ٛآلٌَٟٚٔٛ ٛذ ٚقٌٕذٔ قؤه بِٕٔٛ،سٔٚك لٛبٖٛب ٛفؤلكمؤسٌٖٗ َٛذا ِ قٕ َٛ ٚدٖٕاس ٌٜ َٚبِٛٛؤٕ دؤس ٚقؤثٗ .
َِٖٛ ٛرٕٔ ٚق َ ٜشداقَٛ،ٚٔٛلٛطٛه دسٔطت َشدٌٗاذا خاؤٟ ٝا ٍٖٛبا ٛدٖٕاسٌٗٗ َٚاَ ،ٚٔٛا قٌ ٜاٛسِٔخ بٍٟ ٜذا
()41
دٖٕاسٔ ػٍٕٖ ٜقش ٝب ًٛدؤس ٚدسٔطت َشدَٔٔٛ ٔٚقؤقٛ ٛآلداس.ٝ
( -)37حمىذ اوني ص :َٜٚطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه181؛ ٌٔٛػرئاُ وظبٛف ٟٛوني :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.82
( -)38لٛبٖٛب ٛفؤلكمؤسٖٗ ٌ َٛذا بٛػٕٟٗٛ َٜٖٛٚفظ ٌ ٜٖٛب غ لٛدسٔطت َشدٌٛ ٜآل ٝدواذً َاشأ ،ٚطٕاٖاٟ ٛاٛوري خا ُ دأا ٝلاٛ
ػ ٝطٛفَ ٝٔٛشدٔ ٚبٛ ٛد ٛسو ٜط ٖٛك ص ٝٔٚثٗرذات ل ٛدوذً ،ػ ؾ سِٚصاوٌٛذٌٗ ٝؼ ُ دأٟٛ .ٚوري خ ٌٗؽ ٛسو ٜط َٖٛاٝٛ
بٛػٕٗ َٜٖٛٚصاس ب سٖ َٕٚٞدأ ٚدٚصٔٔ بشِٖٕ ٔٚلٛدٔٚس ٝ ٗ ٝدوذو ٟ ٜآلٌذِٔٔٛ ٔٚؤٕ ٝطشقِٕٔ… ٚبذ
( -)39حمىذ اوني ص :َٜٚطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه181؛ ٌٔٛػارئاُ وظابٛف ٟاٛوني :طٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه82؛ دَ .عةسٚف خصْةداز:
َعسن ١دَدّ ى ٢ايفًهًٛز ايهسد ،٣زتً ١ايرتاث ايػعب ٢شدد ( ،)9ضٓ ، 1970 :١ف.70 :
( -)40دط ٛلٛبٖٛب ٛفؤلكمؤسٖٗ ٟٛ( ُ َٛطكٌٛذٚس بٛط ٜوٌٕؼ ٜقٕسَى ُ)ٖؽ َ ق ٜب ط ٜدٖٕاسٛ ٌٜ َٚآل ٝدواذً دَٚا ت دٚلَٗات:
ب ِٗٛػٕٖٗٛٚك قؤخ َ س ٝقٍٗٛدَٚشدٟٛ .وٛؾ سِاطب ٟٔٛ ٜظٖٛٛو ُ باؤ دٚطاٛملٌٍٗٔٛ( ٜػارئاُ وظابٛف ٟاٛوني :طٛس ا ٔٙٚ
ثٗؼٕ ،ه)87
( -)41عىش ػٗ اهلل دٚػب :َٜٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه212؛ طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س)105( ٚ
18
ِٛس بٖٛب ٛفؤلكمؤسٖٗ ُ َٛدٚطٗشٌِٛ َٛ ٚٔٛآل بٛػٌٕٟٗٚٔٛ َٜٖٛٚذ ٚباِٗٛض دسٔطات َاشأَ ٚا ٛثاٍ َشدٌاٜ
دٖٕاس ُ َٚب ٛظن ٞطجٍِٗٗ ٝٛمك ٞٛلؤَٕ ٔٛس ٕػئٞٞسد ٚبٛسدٔ ػٗؼ ٟ ٜطَ َاشأٟٛ( )42( .ٚطاكٌٛذٚس باٛطٜ
وٌٕؼ ٜقٕسَى ُ) َ ٛوٗزٌٕٔٔط ٜدٚسب س بٕٔ ،ٚػ ٖٛق ٜسِٔدأٛ ٌٜ َٚآل ٝدوذً بإٔ ٞٚبٛػاذاس ٝػٛسٌِٗ َٚؼاٜ
َشدٔٔ ٞٚب ٝٔ ٛخؤٖؼ َٟٔٛ ٜقٛ ٛآل ٝبٍٕٗٗ ،ٚب ًٛػٕٖٗٚٞٛٚط ٛ ٜآل د َٚت:
" ٛآل ٝدوذً لٛطٛس َٕٖٗك ٜق ػ ٛبٛسد ٝدسٖزَ س داوٛصسأ ،ٚطٛس ثؼب َٕٖٚٞٛ ٗ ٟٔٛ ٜثؼب ٜط ٞاٖا .ٛالٝ
ب َٕسٔ ب ػٕس ٝدٔٔػٕٕٗ ٝٚلَِٛ ٜصاس بِٛٛصاس بٌٕٟٔٚٔٛ ،ذ ٚبٛسص بٕٔ وٛطٛس بٛث ٜثمك ٝٛخا ٖٛآل سِابٕسداٖاَ ٛاٛ
بري بك ٍٖٚٔٛٛل ٝٚٔٛاؤُ ثٗٗا طاٛسَٟ .ُٔٛاٛ ٔٛآلٖا ٛلاٛدٔٔالٔ ٚثٕٖٗظاب ٜبٛػإٔس ٔٚدٖإاس ٌاٛبٕٔ .ٚق ػاٛ
بٛسدٍِٗ َٛٚذ ٚلٕغ بٕٔ َٗض ٜثٕٗ ٚساٌٛدٚٔٚطب ٟٛ ،و ٛدسٖزاٖ ٜبإٔ ،ال ٝث ٌ َٖٗٛإََٚٗ ٝٛاٛؾ طٛسق طاٛس
دٖٕاسٛ ٝآلَ ٛسِ ٝبشِ َشابٕٔ ل ٔ ٌٛػٕس ٝٚثؤآلَٖ .لٛ ًٛآلٖٛدا ٌٛذ بٕسز ٞث سٔ طٌٛطٛس ٝطٛس لَٛ( ٛلكٛلاٝ)ٛ
ٟمس ُ دسٔطت َشابٕٔ .بؤ ِ ت ٞؤٛ ًٟٛ ٔ ٌ ٝآل ٖا ٛقاٖ ٌٗٛاٛك دٚسٔاصِ ٚاٛبٕٔ ،باٛدٔٚس ٝػإسَٖٛ ٝٚاٛوٜ
ٛآلَٛدا ػٕس َٜٖٛٚصاس بٛسبآلٔ دسٔطت َشابٕٔ ،لٛال ٝب ػٕس ٚٔٚدٚسط ٖ َٜٛبؤ ِٗمَشابؤٔ ،ٚق ٌٗٛسِٖطٖٛا َٜٛباؤ
ٟٛاإَٔ ،اا ٛقٖ ٌٗٛااٛك طاإاس ثٝاا ٜقٗذٚثااٛسِ ،ٝال ٝسِارِااٛآلق ٜقااري ِ ٖٔاازٟ ،اا ًٛق ػاا ٛبااٛسد ٚباإسدٗك ٜا ٖي
داوٛصسٍٖشابٕٔ َٛ ،دٔروَ دٔس غ ق ٚٔٛل ٝٚٔٛبٍ ٜػ خ َٛٛبك قا ٛطاجٗ ٔٛواَٛؤ ،لاٛ ٔ ٌٛآلَاٛدا لا ٛػإَٗٛٚدا
(َ ٌٚ)ٜك ِٛبٕٔ ٌٛٗٗ َ ًٟٛ ،بٛدٚس دسابٕٔ ،سٔٛصٖك ٜصىل بؤ دسٔطات َشابإَٔٛ ،لا ٛدٚسٌ ٚٔٚاٛدٚبٍٗشا .لٛطاٛس
ًٟٛسٔٛص ٚرٔس ٝدسٔطت َشابٕٔ بٛوٛبٛطب ٜػ سدٌ .ٝٚٔٛدٖإاس ٝال ٝدٚسٕ ٝٚٔٚلٍَطا ٔٛطٕلما ٛقاؤخ َا س ٝىل
ٌٛدَٚشدٔ بٛدؤسٖك ِٜٚٞبٛط ػ ٛبٛسد داثؤػشابٕٔ َٛغ سِٖ ٜثٌٛ ٜدٚبشدٔ خؤلَٗك ٜصاسٖؼ ٜبٛطٛسدا َشابٕٔ .بؤ
طٖٛؼ بُٞ َ ًٛسٔٛصٖٛ ٚك سِٖطِٛ ٌٍّٜٗ ٝٛبٕٔ ٖٟٔٛؽ لاٛ ٔ ٌٛآلَا ٚٔٛبإٔ ،لاٛال ٝب ػإسٌ ٝا ٔ ٛآلَٛػاذا
لَٗك ٜصاس طٔٛس ٚبؤ َؤَشدٌ ٝٚٔٛبٛفش ٝصطب ُ ٟو دَ ٚشابٕٔ ٝٔ ٟ .بٛفش َٛٚل ٔٛلَ ٚٔٛد ٔ ٌ ٕٚٔ ٚسأٛصٚ
طٔٛسٟٛ .َٛٚو ٌِٛ ٛؤٕٖ ُ طٛسٖ ُ داثؤػشابٕٔٛ .آلَ ٛل ٚٔٚٔ ٌٛبشٖب ٜبٕٔ لٛثٍٗر ٛآل:
ٖٛ :ًَٛٛآل ٝطٔٛس ٚبٕٔ ،و أل ٞوٍذاهٌ ٞؤَٛساٌٟٛ ٜوريخ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ ٞخ ٌا ُ ٞطاٛسداساٌ ٜقٗا دا بإٔ َاٛ
بٛ ٛآلٟٛ ٝوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَٖ ٞخ ٌ ُ ( ٛآل ٌ ٝسَٖ) ٌ طشابٕٔ.
دٔٔٛ :ًٚآل ٝخٕاسٔٔ بٕٔ َ ٛبؤ ث ساطبٍ ٜسِٖط َٛ ٛل ٛدٔروَ داوٛصسابٕٔ.
طٗٗٛ :ًٛآل ٖ ٜبٕٔ َا ٛباؤ ث ساطابٍ ٜسأٛص ُ َٚلا ٔ ٌٛػإٗ َٛٚداواٛصسابٕٔ ،سِٖطاٛؾ باؤِ ٝاٛس ل ٛاٛآلٔٚ
د.ٕٔ ٚ
ٕاسٛ :ًٚآلٖ ٜبٕٔ بؤ ث ساطبٍ ٜبٛفشخ ٌ ٔٛسٔٛصٛ ٔ ٌ َٝٛٚآل َ ٛبؤ خٕاسدٌا ٝٚٔٛواٛسِٔ وا آلتٟٛ ٞطاحٞ
ٕاس ث ٖ ٌ ٜقش ٟو دَ ٚشابٕٔ.
19
ثٍٗذ :ًٛػٕسٛ ٔٚآل ٝطؼب ٜبٕٔ َِٗ ٛضٔ طٕث ٝقٗذا بٕٟٔٛ )43(،وري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَٖ خؤ ٝباؤ سِار ٝسِٚؾ
ٟو دَ ٚشدبٕٔٛ ،آلََ ٝٛشدبٕٔ ٚعٛو س ٟ ٝصٔخ ٔٛخٕاسدٚو ٌٜٞٛدن ٞباٛسط ٞق ا ٜػاٛسِ ،قٌ ٌٛاٛت قؤثٗؼاٜ
ِٛبٕٔ .ق و ٖٔٛٚك ثٕٖٗظب ٜبٌٛ ِٗٛبٕٔ )44(.لٛطشٌطرتَٖ ٟٔٛثٗذأٖظبٗ ٌَ ٝٛا ٛخا ُ باؤ اٛآل ٝداباني َشدبإٔ
بٛب ٜبشِاُ )ٔ ٟ( ،بٕٔٚٞ.طب ٖٟٔٛ َٜٖٛ ٜقؤ ٝب َٛس ٍِٗ بٕٔ َ ٛل ًٛػٍٕٖ ٛطٛخبٛدا سِٖك ٜخظبرٌٕٛٗٗ َ ،ك ٟا ٔ
لٛطاااٛس اااٗ ٝال ٝاااٛآل ِاااٛبٕٔٚٞ .طاااب َ ٝا ا سٖض َااا ُٞٛث لااا ٝٛباااشدٌَٔٔٛٗٗ َ ٔٚااا ٝٛفاااشأاُ َاااشدٔ،ٚ
ػٍٕٖٔٛاسَٖٛٚؼٜٞا ػ سداقَٛ ٚٔٛغ ث ٝٛثٌ ٜاٛب ت .طٕاٖا ٛدٔا ٝقأٛأ بٌٕٜٔٚٞطاب ٔ ػا طشدَٕ ٌٜ َٚػابٕٚ
ق َٛغ ػٍٕٖ َٛٛثٌٛ ٜصاٌ ٜبؤ َ ق ٜوٛقشطا ،ٜقاٖ ٌّٛاٛك َاٛغ وا َٔ ٚا( ٛحمىإد ٟلٗكا ٌ )45()ٜبإٟ ٔٚاٝٔٛ
( )46
ٌَٕٛػبَٕٛ ٟٔٛ .ٚط َٛ ٝٛلٛدٔاٖذا خٗ ٌٛق ٜلٛخ ُ َشدٔ ٔٚطٛس ٌٔٗ َٝٛٚٔ ٟ ٝٚؼ ٌ ٜضلَر ػ ُ َٛدأ.ٚ
( -)43حمىذ دٛوٗن سِارب :ٌٜ ٖٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه75-74؛ ٌٔٛػرئاُ وظبٛف ٟٛوني :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه87؛ حمىذ قٕفٗق
ٔٔسد :ٝطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.9-8
( -)44حمىذ دٛوٗن سِارب :ٌٜ ٖٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه76؛ حمىذ وظبٛف سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ٞخ ٌ ٜلٛخ صٖشَٖ ،بٛػ ٜدٔٔ،ًٚ
طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)105( ٚه.212
( -)45لٛبٖٛب ٛفؤلكمؤسٌٖٗ َٛذا بٛطٛىل ػٕٗ ٝٚقش ٌ ٔ ِ ٝقٕ ٔٚٞ ،ٚك (وٛمحٕد ٟل ،ٌٜ َٛوٛمحٕد وٛسِ ،ٌٜ َٚوٛمحٕد َّٗ،ٌٜ َٛ
ٟٛمحٛد بٛط ٜلٗب ٌٟٛ ،ٜمحٛد بٛط ٜلٗك ٌ.)……… ٜ
( -)46وٛال َاٛسي ٜفٗاذاٖ :ٜدواذً ٌ وا ،ٛطا ٛض ،1996 ،ه177-176؛ وظاعٕد بؤقا ٌ :ٜدواذً دٌ ظراٛسا ٟٛفظا ٌ ٔٛساطابٗ ٜدا،
طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)120( ٚه.177
21
ضوازةم
(جةالىل)ة ياخى بووةكاى؟ ياى يؤشى كوزدى (جةالىل)؟
( -)47حمىذ اوني ص :َٜٚوٗزَٕٔ ٝسدٔ َٕسدطب ُ ،بغذاد ،1931 ،ه29؛ و سك ط ٖكعِ :ؤصَٕ ٌٜ َٚسدٚٞ ،سطٗشِاٌ ٜسظني د ف،
بٛسط ٜدٔٔ ،ًٚبغذاد ،1990 ،ه.80
( -)48طٗذ عم ٜوريٍٖ :خٗن ٞق ٖ ٌٜ َٛعٛػ ٖٛسَٕ ٝسدٟٗ ٝشاُٚٞ ،سطٗشِاٌ :ٜػَٛٔٛت ػٗ ٖٛصدَٖ ،1995 ،ه.78
( -)49ايكًكػٓد :٣ؾب اعشػ ٢ى ٢ؾٓ ش ١اعْػ ،جًد ،4داز ايفهس ،1987ف.374-373 :
21
َشدُٟٔٔٛ ٞاٌٗؽ بٛسصٔ خؤسِاطشٚٞطب ُِٔ ،اٛس لٛطاٛه ِا قٍ ٜػا آلٔ ٝلٛػاكش ٝعاٛسٚبٟٗٗ ٜظاالوِٗٗ ٚٔٛاؤصٝ
( )50
دٛالىل بٛسطشَ ٝشدٔ ٚق َٕ دٔاقش ٌٛذَٖ سِاثٛسٍِٖٗ ُ لٛبٛساورٛس دٚطٛآلق ٜعٛب طٌٗ َٛذا ِٛلَطريط ٌذٔ.ٚ
دٔاقشٖؽ لٛدر ٝعٕمس ٌٗٗ ُٞ َٛطٛف ُ َٖٛٔٛلٛطٛد ٝٚػ ٌضِٛٚوذا ل ٟ ٌٜ َٛ ٔ ٌٛساسات ػؤسِػٗكٗ ُ بٛسث
َشد َ ٛبؤ و ٔ )55( ٝٚط ه بٛسدٔٚاً بٕٔ ٞ)51(،طٛىل سِاثٛسٍِٖ ٜقشٖ ُ بٛسث َشدٔ ٔٚداطب ٌٛ ( ٜآل ٝدواذً) ٖاؽ
ِٛس ٟٔٛدٛاللٗ ٌ ٛبُٕٔ سِالَ ٜب آل ٖ ُ قٗذا ِٛبٕ ٔٚقؤو سٖ ُ َشد .بٛآلً لٛطاٛه ٟٚٔٛػاذا ٌِٛاذ ٝلٛوٗزٌٕٔٔطا ُ،
لٌٕٛطٛسإٌَ ٜسدٔ بٗط ٌ ٛبٌٟٛٛلٛطت ب ُ ٖ ،ٜلٌٛٛػ سٚصاٖ ٜٞطٕ ٝثٌٛ ٜداُ ب ،ٜبٛخشاث ٛب طاٟ ٜاِ ًٛؤصٖٚا ُ
()52
َاشدٔ .ٚلٔٛاٌاا( ٛحمىااذ اوااني صَٚاا( ٞ)ٜؿا لَر ااٛفب ُ) َ قٗا ب طاا ٜسِٔدأَٚا ٌ ٜااٛآل ٝدوااذوٗ ُ َااشدٔٔٚ
ل(ٛدٛالىل) ُ َٚدٔأُ بٛخشاث ٛب طٗ ُ دَٚا( .ُٛدطاٛس خإَٖ) ٝػا عرئ ٌٕطاٛس لٛفٛسٌِٛطَٛا ٝٛدا ِاؤصٝ
دٛالىل ب( ٛدٛسد ٔٚسِٖطشٔ ق آلُ َٛس) ٌ ط ٌذٔ ٖ )53(،ٚخٕد ٌٕطٛسٖكٜٚٞك (ِٗىَ وَٕشٖ ٌَٛ )ٜلٌٛ ٛػ سٚصاٖٗٚٔٛ
ثٗ ٜٞاِٖ ٛؤص ٝطٔٛس ٔٚبٔ ٌٛب ٌط( ٜداٛالىل) َإسد ٖ ،ٝسواٛق ٜػ عٛب طاٗ ُ دأ ٔٚدرٟ ٝاٛوريخ ٌ ٜلاٛخ صٖاشَِٖ
ػٛسِٖ ُ َشدٔ )54(،ٚلٛبٛس ِٗ ٟٚٔٛىٍ ٜوَٕشٖ ٌ ٜسِ ٜدلَ ٜخؤ ٝبِ ًٛؤص ٚدادٚسِٖز ٜ ٞٝخشاث ٛثٗٗ ُ دٚلَٗت:
(حمىذ قٕفٗق ٔٞس د )ٝؾ ِٛو ُ سِا ِٖٛٛ ٝطٕاٖ( ٟٔٛ ٛدٛالىل) اٌ ٛخٗمَ( ٜدٛالىل) َٕسد ٝبٌٕٔ ٔٛطٛفُ َٖٛٔٛ
( )55
ػٛسَِٕ ٝسد بَٕٛسدٖ ُ ثَ ٜشدُٔٔ.
ب ًٛػٌٕٕٗ ًٟٛ ٖٛٚطٛساٌ ٛبٛبِٔٛ ٟٝٚٔٛ ٜه باذ ُٚلاٛبٍر ٞبٍأٛاٌ ٜوٛطاٛل َٛٛقا ٜبطا َ ُٛقٗا طاٖٛشٝ
سِٔدأٛ ٌٜ َٚآل ٝدوذوٗ ُ َشدٔ َ ًٟٛ ٔٚسٚط ق ٛدٛسط ِ ُ ٖٚبٍٗٗإَ ٚا ٛػا عٛب غ بٛطاٛس َإسدٍِٗ ٝا ٔ.ٚ
لِٛٛو ُ َ قٗؼذا َٛط ٌٗ ب( ٝٔ ٌٛدٛالىل) ٚٔٚلٛث ه لٛػكش ٝعٛدٛوذا درٟٛ ٝوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖٚٞطب ُٔ.
ِٛطبٌٛ ٜقٔٛاٖٛقٗ ُ دٕآلَٖٔٛ ٔٚظٛس ِٗشػٗ ُ َشداق ٛطٛس ِؤص( ٝدٛالىل) َٕ ٝسد.ٝ
ٟٔٛاٌ ٝٛب ط ٜوٗزٔٔ َ ٝسٚط قٛ ٜآل ٝدوذوٗ ُ َشدِٔٗ ٚضٗ ُ لٌٛ ٚٔٛدٔأُ َ( ًٟٛ ٛدٛالىل) ٖ ٌ ٝٛلٛث ه
لٛػكش ٝػ عٛب غ بٍِٕٖ ٛؤص(ٝدٛالىل) ٖ (طٛآللَ٘ ) َٕسدٌٛ ٝبَٕٖ .بٛلَكٕ َٛط ٌٗك ٜقش بُٕٔ دٗا لاِ ًٛاؤص،ٚ
( -)50ابٔ اعي :ايه ٌَ ى ٢اير زٜذ ،زتًد ،6داز ايفهس ،ب ٚت ،1978 ،ف183 :؛ ضعٝد ايدٜٛقة :٢تة زٜذ اوٛؾةٌ ،د ،1بػةداد،
،1982ف102 :؛ شزاز ؾدٜل تٛىٝل :ايهٛزد ى ٢ايعؿس ايعب ض ٢ذر ٢زت ٧ايبٜٝٗٛني -زض ي َ ١جطر ،1994ف.145 :
( -)51و سك ط ٖكع :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه36؛ ٍِاش ٝفٗماذ .ٜٟٞداٟ ٝٛا سِ :ؤصَٚا ٌَ ٜإسدٚٞ ،سطٗشِاٌا ٜسظاني دا ف ،بغاذاد،
،1986ه80؛ َؤظ ُ :دٛالىل ،طؤظ س ٝطٛالٖٔز :رو س )2( ٚط لَ ،1945 ٜه.14-13
-52حمىذ اوني ص :َٜٚطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه181؛ ؿ لَر ٛفب ُ :وٗزٔٔ ٝطٛىل َٕسد لَٛؤٌ ٚٔٛق ٟٛوشِا ،بغذاد ،1959 ،ه.305
( -)53دطٛس خَٕٖ :فٛسٌِٛط َٕسد ،ٝبٛسط ،ًَٖٛٛ ٜثو ٌ ٝٛاسػ د ،بغذاد ،1962 ،ه.36
(ِٗ -)54ىَ وَٕشٖ ٌ :ٜث ػٛسِاَِٗ ٜىَ ،ثو ٌ ٝٛثرياص ،وّ ب د ،ٓ1362 ،ه.78
(ٛ -)55آل ٝدوذً ٞخ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ ،طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.39 ،36 ،12
22
بٛآلً ٟٔٛاٌٗؽ ِٛلَطش(ٝٔ ٌ ٝدٛالىل)بُٕٔ .با بضاٌني ٖ ٟا وٛطاٛل َٛٛاؤٌٟ ٔٛا( ًٛداٛالىل) ٚػاٛسَِٛساٌ ٝٛدرٝ
ٟٛوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ ػٛسِٖ ُ َشدََٔٗ ٚ؟
لٛسِاطب ٜدا ( ًٟٛدٛالىل) ٖ ٌ ٝٛدرٟٛ ٝوري خ ُ ػٛسِٖ ُ دَٚشد ،خٗمٌَٛ ٜبُٕٔ ،وشاظِٛ ٜسٖىٗكٗؽ ٌٛبُٕٔ،
بٛلَكٕ َٛط ٌٗ بُٕٔ لٛدٔٚلَٛق ٜعٕمس ٌ ٖ ٜخ ٜبٕٔ بَُٕٔٛ ٟٔٛ ٞط ٌ ٖ ٝٛخٗؽ دٚبإُٔ ٌا ٔ( ٝداٛالىل) ٖا ُ
( )56
بٛطٛسدا دٚبشِا.
لٛطٛسدٚو ٜطٕلَب ُ طٛلٗي ( )1520-1512ص دا دٔا ٝػٛسِ ٝلَذٖشاُ ،لا ٛطا لَ1519( ٜص)دا لاٛدٔٚسٔ باٛسٝ
ػ س( ٝقؤ ت) ٝطٛس بٖٞٛالٖٛق( ٜطإٗاغ) دا( ،داٛاله) ٌ ٖٔا َٛلا ٛوٛصِاٛب ٜػاٗع ٛبإٔ خاؤ ٝخضاٌاذبٕٔٚ
ٟٛػكٔٛقٗك ٔٚٔٛخٛلَٕ ٝٚدَٗٚؼ ٔ الف(ٜو ِٛاذٖ )ٝبا ٜىل دٚدا ٞدِٔٔاٛصاس طإاس ٝٚطا د ٔٚدلَظا ف ٜلاٛدٔٚسٝ
خؤَ ٝؤ َشدبؤٔ .ٚباٛآلً َا( ٛفاٛسِ د ث ػا ) بإٔ بٛطاٛس داس ٝطإث ٝعٕمسا ٌِٗ ٜشػاٗك ٜباؤ َاشدُ ٞدٔاٝ
()57
َٕػب سٖك ٜصاس بآلٔ ٝٚثَ ٜشدُٟٔٛ .اٌ ٝٛلٛوٛسط سِصط سٖ ُ بٕٔ لٛدٔٚسٔبٛس( ٝطٕٗاغ) خؤٖ ُ سٛػ س دا.
ِٛس طٛب سٚت ب( ًٛدٛالىل) اٌٟٛ( ٛطكٌٛذٚس بٛط ٜوٌٕؼ ٜقٕسَى ُ) ٖؽ لٛوٗزٔٔ( ٝع ل ٟ ًٛسا ٝعٛب ط )ٜدا
ٌٕطٕٖٗ( :ٛعٕمس ٌٗٗ ٝٔ ٌ ُ َٛدٛالىل ٖ ُ بٛطٛس َٛ ٟٔٛط ٌٛدا دٚدا َ ٛبٛدٛسد ٜٖٞٚثٗ ٔ خشاث ٜخٛسٖ بُٕٔٞ
لٛث ػ ٔ دٔٚلَٛت ٖ خ ٜدٚبُٕٔ ٞدَٔٛٚقٍٖٞٛشاُ َشدٌٜٞآلت ٞق آلُ َشدٌ ٜخاٛلَ ،واَ خاؤً –ٔاقاٟٛ ٛطاكٌٛذٚس
بٛط –لٛطٛس ٔ ٌ ُ َٖٛٚٔ ٌ ٝٚصامن سٌِٚط ٟٚٔٛ ٛب َٛ ٜبٛقٛو ٝلٗرإسدٌ" ٜذٚادتةالٍ-خإا" بإٔبَ)(ٟ )58اًٛ
ظٟٛ ٖٝٛٛطكٌٛذٚس بٛط ٜوٌٕؼ ٜقٕسَى ٌٗؽ ٟٚٔٛو ُ بؤ دٚسدٚخ ت َ( ٟٔٛ ٛدٛالىل)اٌ ِ ُ ٖٔ ٌ َٛ ٝٛقٕٔ ٚلٛ
ِٛسا ٟ ٞػٕب ٟٔٛ ٌٜ َٛطٛسدٚوٛدا دٗ ٔاصُ لِ ٛؤصَٕ ٝسدٖ ٜدٛالىل.
ط ا لَ 1530 ٜص لٛطااٛسدٚو ٜطاإلَب ُ طاامٗى ٌ ٜا ٌٌٕ1566-1520( ٜص)دا دٖظ ا ُ (دااٛالىل) ٖاا ٟ ُ َٛا طشٝ
ػؤسِػٗ ُ ِٛلَطريط ٌذ ،بٛآلً طٕلَب ُ ِٗضٖك ٜطٔٛس ٌ ٝٚسد ٚطٛسٖ َُٕ ٞػب سٖك ٜصاس ٝلٗكشدُ ٞػؤسِػٌٜ َٖٛٛ
داوشَ ٌذ .ٚٔٚط لَ 1600 ٜص لٛطاٛسدٚو( ٜطإلَب ُ حمىاذَ ٝإسِ ٝوإساد ٝطاٗٗ )ًٛدا دٖظا ُ (دٛاللٗاٖ ٛا خٜ
بٕٔ ٟ )ُ َٚطش ٝػؤسِػٗ ُ ِٛلَطريط ٌذٟٛ ،جم سٚػاٗ ُ طإلَب ُ ِٗشػا ٜبؤٖا ُ َاشدٔ ػاٛسِٔ َٕػاب س ٝصاسٖا ُ
()59
لَٖٛٛرت َشد.
ب ًٛػٕٗ ٖٛٚػٛسِ ق ط لَ 1604 ٜص بٛسدٔٚاً بٕٔ .ل ًٛو ٖٔٛٚدا ٌٛذ دإٌطب ٌذٖكٗ ُ لٛطٛه عٕمس ٌٌٗٗ َٛاذا
( )60
َشد .بٛآلً (دٛالىل)ٖ ُ َٛطٛػَ ُ ٖٛشدٔ دٚطبٗ ُ بٛطٛس صاس ٌ ٔ ٛدا طشت.
23
وٛال دٛوٗم ٜسِارب َٛ ٌٜ ٖٛلاَ ٛبٗرا(ٜزٚقة ١اعبةساز)ٚٞٚٔٚس ٝطشقإٌٕٔ ٞٚطإٖٗ" :ٛلٛطٛس ا ٔ ٚوٗازٖٜٔٔ
ٖ ٟٔٛ ٌٜ َٛطٛسدٚوٛدا ِ قَٕٔٔٛ ٚا َ ٟٔٛق ٛدٛالىل ٖ ٖ ٛخ ٜبَٕٚا ُ ٌٟٚٔٛاذ ٚباِٗٛض بإُٔ لا( ٛثشٔطا ٚٔٛقا
ٟٛسص ٚساً) لٛرٖش مساٟٛ ٜطاج ٜدٛاللٌٗ َٛاذا د ٌ ٝٚآل ٌاذ .بٛػإٖٗٛٚك َا( ٛطإلَب ُ ٟٛمحاٛد) ٟا َ ٔٛقاٞٛاصٝ
()61
لٛدّٗ ٌطري ٔ ٍِٗ ٝق ٌّٛبري ٝلٛطٛس طٛسَٕت َشدٌ ٜػؤسِػ ٌ ٜخؤٖٞ ٜآلقذا بٕٔ.
طا ا لَ 1607 ٜص عٕمس ٌٗٗااا ُ َٛطااإث ٖ ُ َٗٛبٛفٛسو ٌاااذ( ٝٚخا ا دً طااإسد ٜحمىاااذ ث ػا ا ) ٞلٛطا ا لَٜ
طاٛسداسٖب(ٜوٕساد ث ػا )دا لٟٛا ٌٛداه سَِٔ ٝاشد( ٚدٛالىل)ٖا ُٞ َٛبٛطاٛسٖ ٌذا صاه بإٔ ٟ .لا َ ًٛقاٛدا طااٛسداسٔ
ثٗؼشِ ٌٜ َٚٔٚدٛالىل ٟٛو ٌ ٛبُٕٔ (حمىذ ث ػ ٛ ٝلٌٛذٚس صادٛ ،ٚسا طٛعٗذ عاٛسٚب ،بشاَا ٝٛقأٖٛن ٟ )62(،كا
دٛدُ بريَٕ ،ٝسد سٖٛذٚسََٛٛ ،ض حمىذ ،سظَٗ بٛط ٟٛصو ٔتٛ ،سا سظني ٟ ٞؤث ه عٗظ ٔ …ِ.باذ)ٟٛ ،و ٌاٛ
ِٛسٖى ٌٜ َٛسٛلٛب ٞقٛسقٕغ ٞطٕٗاطٗ ُ ٍِٗ بٕٔ ٚفٛسٖ دٔ فٗغ ٌ .ٚٔٛثا ؾ ػكظات خإاسدُ ِاٛوٕٖ ُ سِٖٔا ُ
()63
َشدٖٛ ٚسٖع ُ.
دٛاللٗ ٖ ٛخ ٜبٕٔ ٟٝٚٔٛ ُ َٚطٖٛؼبٍٖٛ ٛسٖع ُ ل ٝٔٛثٌٕٖٚٛذٖ ُ بٛػ عٛب طَ ٚٔٛاشدٔ دأاٖا ُ َاشد بضاٍٛ
ٌ ٔ ٌٜ َٛرٖاش دٚطاٛآلقٟ ٜا .ٚٔٚٔٛػ عٛب طاٗؽ سِٚصاوٌٛاذ ٝدٚسباشِ ٞٝباٛخٗش ِا قٍ ٜلٗٗا ُ َاشدُ ٞخاٛسدٜ
()64
ٟصٔخ ٔٛخٛسو ٌٗؼ ٜث ٜداُ.
لٛدٔاقش دا ػ عٛب غ َ قٗ بٗ ٌٕٔ ٝبٟٛ ٛوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ طشقٕ َٜٖٛ ٚلٛدأاَ ٌ ٟٚٔٛ ٜبٕٟٔٛ ٚوري خ ُ
ًٟٛدٛالىل ٖ ٖ ٛخ ٜبٕاٌ ٛل َٝٛٛ ٔ ٌٛخؤٖذا ٌٗؼبٛد ٜبك ت ٞبٗ ُ سٍٖٗٔٛبٟٛ )65(،ٚٔٛوري خ ٌٗؽ لٛطاٛس ٟأٛ
دأاَ سٖٗ ٝٛػ سِاصٌٛ ٝبٕٔ.
ق ٟٗش ٚبؤو ُ دٚسد َٝٔٛٚدٛاللٖٗٛ ُ َٛك خٗن ٞوشاظاٖ ٜاٛك ِاٛسٖيٖ ٞاٛك ٌٛقاٌ ٚٔٛاٛبُٕٔ .دٗ ٔاصٖاَٜٛ
صاسٖؼٗ ُ لٛطٛه ِؤص( ٝدٛالىل) ٖ (طٛآللََٕ ٝ ) ٜسد ٝدا ِٛبَٕٔ ٌ ٔٚش ٝقٗكٛه بَٖٛٛرت ٝبكشَٖ .باٛلَكٕ ٟٛو ٌاٛ
ثٗ ِ قرُٕ لٛقٗكٛلَ( ٜوٕطٕمل ُ ،وٛطٗش ،ٜػٗع ،ٜطٌٍٕ ،ٜدسٔصَٕ ،ٝسد ،قٕسك ٞعٛسٚبِ ..…ٞبذ) َِٛ ٛس
ل ٛثشٔطٗ ٔ ٚق سٛلٛب بِٛٛوٕ ٟٔٛاٌ ٝٛدر ٝدٔٚلَٛق ٜعٕمس ٌ ٜػؤسِػٗ ُ ِٛلَطريط ٌذٔ ،ٚث ؾ َ ٟٝٚٔٛاَ ٛاٛ
( )66
(دٛاله) دأا ٝوِٛذٖٛقَ ٜشدٔٔ ٟ ٔٚػٕبٚٔ ٌ ٜقٞٚٔٛقشأ( ٚدٛالىل).
24
بةشى دووةم
كةسايةتى خانى لةث شيَسِيو
يةكةم
ناوى ئةمريخاى
َ ق ٜطٖٛش ٝطٛس ٔ ُ َٚد ََٖٛٚباؤ طاٛسِاُ باٛدٔاٌ ٝا ٔ ٝسِاطاب ٍٝٛٗ ٛث لَأٛاٌ ٜاٛآل ٝدواذً ،اٌٛذَٖ
ٌ ٔو ُ بٛس ٔ دَٖٔٛٚت ٞطٛىل ٌ ٔ ب َٛسِ قُٕٔ.
ِااٛس لٛطٛس اا ٔ ٚوٗزٔٔ ٖٗاا ٛخؤو لٌَٗ َٛاا ٚٔٛقاا ٌٕطااٍٗ ٜوٗزٌٕٔٔطاا ٌ ٜبٗط ٌاا ٔٛبٖٛباا ٛفؤلكمؤسٖٗاا.ُ َٛ
ِٛسٖٖٔ ٌَٔٛٛكٗ ُ بؤ داٌ ٔٚٞٚك:
(خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ )67(،خ ٌ ٜدٚطت صٖشَِٖ )68(،خ ٌ ٜصٖاشَِٖ دٚطات )69(،خا ٌ ٜاٌٛء -ارن -اٍء-صٌٚاذ
()77
صٖشَِٖ )70(،خ ٌَٖٛ ٜذٚطت )71(،ؤالقٛ )72(،سٚق ز )73(،خ ٌ ٜدوذً )74(،خ ٌ )75(،ٜخ ٌؤ )76(،خ ٌ ٜبشاداطت،
25
()82
ٟٛوري خ ُٟٛ )78(،وٛس خ ُ )79(،عٛوٛس خ ُ )80(،عٛوٛس ٝدٛالىل )81(،عٛوٛس خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ ٖ-دٚطت صٖشَِٖ،
( )86
خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖٟٛ )83(،وريخ ٌٖٛ ٜك دٚطت )84( ،عٛبذاه بٛط )85( ،طاٛ ٖٛدَٖ باٛطٖ-ا ُ طاٛ ٖٛدَٖ خا ُ،
ٟٛطاعٛد باٛطٟٛ )87(،محااٛد خا ُ )88(،خا ٌ ٜواإَش )89( ،ٝاٛسٚخ ُِ… ٞ)90(،باذ ٌا ٔبشأ ،ٚباٛآلً ٟٛطاٛس ٟااًٛ
طٛس ٔاٌ ٛبجؼكٍشٖت ٞبٔٛسد ٝطٛسِاُ بٛدٔا ٝٔ ٌ ٝسِاطب ٍٝٛٗ ٛدا بكشٖت ،دٚقٕاٌش ٙبٕقشٖت (ٟاٛوريخ ٌ ٜلاٛخ
( -)76عٛسٚب ٜػاٛوؤ :طٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه306؛ داٛوٗن صٖاشِا ِاٛسَ :ٜطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه15؛ عىاش ػاٗ اهلل دٚػاب:َٜٛ
طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه13؛ سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)104-103( ٚه.185
( -)77حمىذ دٛوٗن سِار ب :ٌٜ ٖٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه70؛ عىش ػٗ اهلل دٚػب :َٜٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.6
( -)78حمىذ دٛوٗن سِار ب :ٌٜ ٖٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه74؛ ؿ لَر ٛفب ُ ،طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه154؛ سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً،...ٞ
طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝروا س ،)104-103( ٚه184؛ عاٛصٖض ٟٗ ٝاِٗىا :ٜطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه16-12؛
ٌٔٛػرئاُ وظبٛف ٟٛوني :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.81
( -)79سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)104-103( ٚه.182
( -)80د مس ٜدٛلٗن :عٛوٛس ٝدٛالىل ،د .عٗضٚدَٖ وظبٛف سِٚطٕه خظبٕٖٛقٗٗ ٛطٛس سٍِٖٕط ٜعٛسٚبٗ ٜٞثٗؼ َٜٛبؤ ٌٕطإٗ.ٚ
ثو ٌ ٝٛاالدٖ ،بغاذاد ،1982 ،ه65؛ سٛواٛبؤس :اٛآل ٝدواذً ،...ٞطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ب ،1طؤظا س ٝسِاػاٍرريٌ ٝإ ،ٝروا سٚ
( ،)104-103ه.188
( -)81د مس ٜدٛلٗن :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.25
( -)82عٛسٚب ٜػٛوؤ :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه39؛ دٛوٗن صٖشا ِٛسَ :ٜطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.147
( -)83د .عضالذَٖ وظبٛف سطٕه :لٗكؤلٍَٗ ٝٚٔٛفؤلكمؤسَٕ ٝسد ،ٝض ،1979 ،2ه53؛ داٛوٗن صٖاشا ِاٛسَ :ٜطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ،
ه.78
( -)84ػاٛسِٚفٍ و ،ٛطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه552؛ حمىااذ اواني صَٚاا :ٜطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼاإ ،ه180؛ د .عٗاضٚدَٖ وظاابٛف سِٚطاإه:
طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه52؛ حمىذ دٛوٗن سِارب :ٌٜ ٖٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه71؛ حمىذ قٕفٗق ٔٔسد :ٝطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه /7فٛسِ د
ػ َٛىل :بٍضٍٗ ٌٜ َٛبريَٕ ٝسداٖٛق ،…ٜطؤظ سِٕٗ ٝا ،رو س ،)4( ٚه.55
( -)85سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)104-103( ٚط لَ ،1984 ٜه.194
(ِٛ-)86و ُ طٛس ٔ ، ٚه.195
( -)87عىش ػٗ اهلل دٚػب :َٜٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه19؛ سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػٍرريٝ
ٌٕ ،ٝرو س ،)104-103( ٚه.187
(ٟ -)88ؤطك سو ُ :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه179؛ سٛوٛبؤس :اٛآل ٝدواذً ،...ٞطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ب ،1طؤظا س ٝسِاػاٍرريٌ ٝإ،ٝ
رو س ،)104-103( ٚه.184
( -)89سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)104-103( ٚه.195
( -)90ػااٛسٚفٍ و ،ٛطٛس اا ٔ ٙٚثٗؼاإ ،ه 552؛ حمىااذ قٕفٗااق ٔٔسد :ٝطٛس اا ٔ ٙٚثٗؼاإ ،ه6؛ حمىااذ دااٛوٗن سِار باا:ٌٜ ٖٛ
طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.71
26
صٖشَِٖ) ٌ ٔ ٝسِاطب ٍٝٛٗ ٛخؤ( ٝعٕوٛس) بٕٔ َٛ ٚلٌِٛٛذ َ ٝقذا دٚبٗب( ٛعٛوٛس)ِٛ ،س ( ٟٔٛعٛوٛس) ٖٛٚبإ ٚباٛ
(ٟٛوٛس) ٚٞبٕٔ ٚبٟٛ( ٛوري) َ .ق ٜطٛس ٔ ٚوٗزٌٖٔٔٗٗ َٛؽ بٟٛ( ٛوري خ ُ) ٌ ٔ ٝدٚبِٛ ،ُٛوٕٖ ُ دٚطٛسٍِٖٚٔٛ
طٛس ٌٕطشأٟٛ( َٝٛٚطكٌٛذٚس بٛط ٜوٌٕؼ ٜقٕسَى ُ)َٛ ،ل( ٛع ل ٟ ًٛسا ٝعٛب ط )ٜدا ب طَ ٜشدٟٔٛ )91(،ٚو ٌٛ
َ ٛخؤٖ ُ ػٗعٛبُٕٔ ،ػٗعٛؾ صاس سِ ٗ ُ ل( ٛعٕوٛسَٕ ٝس ٝخٛق ب) .ٚلٗشٚدا ٟٛطكٌٛذٚسبٛط ٌٖٕٖٛظابٕٟ ٚأٛ
َٛط ٛسٚو ٌ ٛبٛدٛسط ٟ ٛصاٖ ،ٛب دٔروٍٗؽ بٗت( ٝٔ ٌ ،عٕواٛس) بٗات .لٛباٛس ٟاَ ٚٔٛشدٖٔاٛق ٜباٟ( ٛاٛوري) َاٛ
ٌ صٌ ٔ( ٝعٛىل َٕسٟٛ ٝب ٜق لٗ ) )92(،ٚبٛو َٝٛٚٔ ٌ ٛبٕٔ ٚبٟٛ( ٛوري خ ُ)ٞ.اقٟٛ ٛوري خ ٌٍ ٜء صٖشٍِٖٗ ُ صاس
()93
ث ٜب ػرت بٕٔ ٚل ٛعٕوٛسٖك ٜطؤز ٖ ُ َٖٛذٚطت.
(ٟٛ -)91طكٌٛذٚس بٛط ٜوٍؼ ٜقٕسَى ُ :ق سخي ٜع ل ٟ ًٛسا ٝعر ط ٟٔٛ( ٜبٛػ ٝٛق ٖرٛق ٛبٛ ٛآل ٝدوذً ٞبؤ َٕسدٚٞٝسطٗشِدسأٚ
لٛالِٖٗ :ُٛىَ وَٕشٖ ٌ :ٜتٛذفَ ٣١عفسٜ٘؛ ؿ حل حمىذ اونيَٕ :سد ٞعٛدًٛ؛ حمىاذ قؤفٗاق ٔٔسد :ٝاٛآل ٝدواذً؛ حمىاذ داٛوٗن
سِارب :ٌٜ ٖٛفٛسو ٌشٔٚاٖ ٜوَٕشٖ ُ؛ دٛوٗن صٖشا ِٛسَ :ٜػٕسػ دوذً؛ حمىذ اوني ص َٜٚبٛط :وٗزَٔٔ ٝإسدٔ َٕسدطاب ُ؛ ؿا لَر
ٛفب ُ :وٗزٔٔ ٝطٛىل َٕسد.
-92د مس ٜدٛلٗن :عٛوٛس ٝدٛالىل ،د .عضالذَٖ وظبٛف سٚطإه خظابٕٖٛقٗ ٛطاٛس سٍِٖٕطاَ ٜإسد ٞٝثٗؼا َٜٛباؤ ٌٕٔطإٗ،ٚ
ثو ٌ ٝٛاالدٖ ،بٛكذا ،1982 ،ه.6
( -)93سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)104-103( ٚه.187
27
دووةم
ناشناوةكانى خاى
دَٚش ٝبٕقش َٛ ٝطٛسد ًٛطٛس ٔ ٚوٗزٖٔٔٗ ُٞ َٛبٖٛب ٛفؤلكمؤسٌٖٗٗ َٛؽ َؤََ لٛطٛسٌ صٌ ٔ( ٝصٖشَِٖ) بؤ
ٟٛوريخ ُ ،بٛدٗ ٔاصَٖٛ َٜٛو ٜو ٌ َ ٖٚٔٛٛلَٖٗٛٛك ٚٔٛبؤ َٖٗٛك ٜقشٖ ُ ،بٛآلً ٟخؤ ( ًٟٛصٖاشَِٖ) ٚل ٛاٗٗٚٔٛ
ِ قٕٔٞ ٚبٌٛ ٛذ ػٕٗ ٚب َٛس ِ قٕٔٚ؟ ٌ ٟٔٛصٌ ٔاٌاٛؾ َا ٛصاس با َٛس ِا قُٕٟٔٛ ،اٌاَ ُٛا ٛلاٛخٕاس ٚٔٚب طاٗ ُ
د.ََٖٛٚ
لٛخ صٖشَِٖ:
ٌِٛذٖ لٛبٖٛب ُ َٛب غ لا ٚٔٛدَٚا ُٛطٕاٖاَ ٛا ق ٜػا ٟٗ ٝاشاُ بإٔ ٚباٛوٕٗاٌٟ ٜاٛوري خا ُٟ ،اٛوري خا ُ
بٛدٚطب ٜسِٔق ٚٔٛثؼكؤٖ ٟ َٜٛطشِٛ ٝلَطشقٕ ٌٍٝٛٛ ٞٚػ ٝث ٜداطري ط ٌذٔ .ٚلٟٛٛدم وٟٚٔٛ ٜدا دٚطبَُٕ ٜ
بٕٔ ،ٚدٔا ٝك بٌٕٔ ٝٚٔٛبشٍٖ َٝٛٛدٚطب ٌَٕٝٛ ٟٔٛ ،ٜب( ٛصٖشِ) ثشِ َشداق ٚٔٛبؤٖ ٛثٜٗٞقشأ( ٚلٛخ صٖاشَِٖ).
(())94
( -)94بؤ منٌٕ ٛل ٛدٗ ٚك ٜفؤلكمؤسٖذا ِ قٕٔ (:ٚػ ٖٔٛػ عٛب غ طرٗم ٛدسٖز َٝٛٚدادٚطشقٚٔ ،ٚٔٛسِٔاٌ ٟ ٜطشد َٚت ،خا ٌٗؽ
دٔٔ ثٛدمٛ ٝٛث ٜد َٚق ٛثٌٛطشَٗؽ ٞبؤ ٝدٍٖٗت ،ػ بؤ ٟٛصؤُٕ َاشدُ سٔ ٝىلٚٞسدٚطٗشِٖات ،خاؤ ٝبا ٛظا ُ ساطاري دَٚا ت،
ٖٟٔٛؽ ل ٛوٛبٛطب ٜدٚط تِٛ ٞس ثٌٛطش ٟ ٚطش َٛٚب ٛدٚطب ٚٔٛسِ ادٚطشٖت َٛ .ػ ٔ ٟسِدٚداق ٚٔٛثٌٛطش َٝٛٚبؤ لٛطٛس طاٛبٗمَٛٛ
دادٌٗٚت ،دٚطب ٜل ٛقٛ ٛلؤ دٖبا ٛدٚس ٞٝدٚطإقٗت ،ػا لاٌٛ ٛباٛسدٟ ٝا ًٛسٚو ٌاَ ٛإسد ٚطٛسطا ً دٚبٗات ٞاٌٛذ ثضٖؼاكٜ
بااأ ٌٛب ٌء ِٖٛاااَ ٛؤٖا ا ُ د َٚقاااِ ٚٔٛاااٗ ااا س ُ ٖٚثاااَ ٌ ٜشٖااات ٌ ،ااا س ب طاااك ٜلااا ٛدٕجمٕواااٛسِا دٚبشٌِااا ٞٚٔٛلاااٛدٔاٝ
ب ػرتَٖٚٞطب ٚٞٞطب َ ساُ دٌٗٚشٖت دٚطبٗك ٜل ٛصٖشِ ٞصٖٕٔ ٞطِٔٛاٛس… باؤ دسٔطات دَٚا( .)… ُٛعىاش ػاٗ اهلل دٚػاب:َٜٛ
داطب ُ ٞطؤساٌ ٜل ٛفؤلكمؤسَٕ ٝسدٖذا داطب ُ ٞطؤساٌ ٜفؤلكمؤسَٕ ٝسدِٔٛ ،ٝلٗش ،1978 ،ه)7
ل ٛبٖٛبٗكذا ِ قٕٔ:ٚ
ٟٝٔٛدٌّٗشِ ٝه ٛعع ٜعٛوٛس
َٕ ٟطش دٖظبذا ط ٍَٜٛبٕٔ بٛس
ٟطش دػوٕىل ،دٔٔخ ُ دَؼٗ
َضٖ دٖظت بٕٔ ،داُ ر ٝدسٛلٗ
ٔ ر دٚطب ٜٝٞدٔٔخ ُ دَؼٗ
دِ ق بٍَٛش وٗع ُ د ٜسِابٕٔ
طؤ ":عٛفٛسً دٛاللٗ ٛعٛط ه
ػري ٝدٖ ق ٛه ق ٛسٛاله بٛ
ر ٟىل وٍذا ٟٛظ ر ٝق ٛسٛاله
ػ ٟ ٚطش ِمذا ر طٛس دٚطبٜٝٞ
َٗظ ٛصٖشِ َٛف دٚطتٖٞذا داٌ( …ٜد مس ٜدٛلٗن :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.)31
28
ٌٛذ بٖٛبٗك ٜقش دٚطت ػك ُ ٞلٛصٖشِ طشقٍ ٜبؤ دٌٛطٟٛ ٜوري خ ُ لٛطٛه سٔطاٌ َٛذا دٚطٗشٌِا ،ٚٔٛلا َٛقٜ
( )95
ٖ سٖذٚداٌ ٜطٕلَب ٌ ٜعٕمس ٌٗذا طٕاٖ( ٛطٕلَب ُ) دٚطب ٜصٖشِ ٝبؤ دسٔطت َشدٔٔ ٔٚب( ٛلٛخ صٖشَِٖ) ٌ طشأ.ٚ
ٌِٛذ ٝبٖٛت ٞطٛس ٔ ٝٚوٗزٖٔٔ ٜثٗٗ ُٞاٖ ٛل َٛق ِ ٜسٖك سٟٛ( ٝوري خ ُ) بؤ (عٛوٛس بٛط ٜوري ٝطؤساُ)
( )97( )96
َ ٛدر ٝعٕمس ٌٗٗ ُ َٛػٛسَِ ٝشدٔٔ ،ٚدٚطبٗك ٜثٛسِٖٕ ٞٚدٚطبٗك ٜصٖشِ ٝبؤ دسٔطت َشأ- .ٚ
-95ب ٛثٗ ٜبٖٛب ُ َٛطٕاٖ ٛل ٛطٛسدٚو ٜطٕلب ُ طٛلٗى ٜدٔٔٚوذا بإٔ )1574-1566( ٚص ل َٔٛقاٛدا ػاٛسِٖ لاٌٗ ٛإاُ سِٔٔغٞ
عٕمس ٌٗذا سِٖٔذأِٛ ،ٚسٔٚك ِ قٕٔ:ٚ
خ لٗق ب ٛصاق ٜسٚبرٗٛ
ل ٛطبٛورؤه ص ِ قٗٛ
ٌ و ٝٛطٛلب ُ طٛلٗىٗٛ
طالٔ ٞدٔع ٝل ٛخ ٌ٘ ٖٛ
عشٔغ سٔ ٝل ٛطبٛورؤه َشدٖٛ
ٌٛوٍٗ ٜعٛوشٞٝاُ ساوٗ.ٛ
ٟٗرت بٖٛب َٛٛدسٖز ٝثٗذٚدات ٞب ٛثٗ ٜطٗشِاٌ َٝٛٚٔٛخؤ ٝب ط ٜل ٛسٔدأَ ُ َٚشدٔٔ ٞ ،ٚب ط ٜل ٛسٚو ٌٗٛق ٜخ ُ َاشدٔٔ ٚلأٛ
ػٛسِٚدا ل ٛدر ٝسٔط ،ُ َٛق َٕ لٛػٍٕٖٗ ِ قٕٔ:ٚ
ب ٛدٖ س ٝلؤ طٕلب ٌ ٌ ٜسدٖٛ طٛس ٝطٛساَ ٜبشِٖٛ
ٟٛجم شٖك ٌذ ٝخ ٌٜ ِٛس ٜدٔروَ بٕٔ قؤ ٌٜ
طٍٕٖذً خٕاسدٖ ٛبٕ ٛسع ٌ ٜػري ٌ ٗبَٗ ٚٔٛآلٌٜ
ق :خَٕٖ ٌٛسِٔا ل ٛوٖٛذاٌٜ ِٛق لؤٌٍٖٛ ٞي شِاٌٜ
ؤلٗ ُ َشد َؤسِ ٝوٖٛذاٌٜ َ فش ُ ٖٚٞ،َٛ ،سِٔاٌٜ
ِٛس ب ٛثٗ ًٟٛ ٜبٖٛب َٛ ٛدسٖز ٝٚثٗذٚدات طٕاِٖٛ ٛس ل ٔٛػٛسِٚدا بٕٔ ٚدٚطبٗكٟٛ ٜوري خ ُ ثٛسِٖٕ ٞٚلٔٛط ٔ ٚبا( ٛلاٛخ صٖاشَِٖ)
ٌ طشأ .ٚبؤ صٖ قش صاٌٗ س ٝبشِٔاٌ :ٛسٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س،)104-103(ٚ
ه209؛ وظعٕد بؤق ٌ :ٜدوذً دٌ ظرٛسا…طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)120( ٚه.174
( -)96بؤ منٌٕ ٛل ًٛب س ٖٚٔٛٚلٛػٍٕٖٗكذا ِ قٕٔ:ٚ
لٛوٖٛذاٌ ٜػٛسِ طٛسدىل َُٕ َشا لِٛ ٛسال ثٛالو س ٝدٔروَ دسا
َ ٛبٍٗ ٜدٔرؤٍَٛ ٜق ٛبٌٛذٔ ٛفٛص ٟٛوريخ ُ ٟٔٛسٚو ٌٌٛ ٜبٛص
ٔ ٌٕٗٚؤػ ٌٜٛخظت ػنيٟٛ ٞو ُ ِٛلَٗكشد ٚطٛس لٛػكش ٝدٔروٍ ُ
بِٛ ٛلَىٛت ل ٛػٛسِدا ٟٔٛاٌ ٜػك ٌذ طٛف ٜدٔروٍ ٌ ٜسٛصِٛ ٝلَٕٚػ ٌذ
ٔ َٕٚػٗشٚٞدٔا ػكظبَٔٛ ٝٛت َ ٛدٚػك ُ ل َ ٔٛقٛدا ٌٛطشٔٚت
َ ٛلٛػكش س ٝٔٚل ٔٛػٛسَِ ٝٚشد ثؼت طٛلٗك ٜدٚطشت ٞطٛلٗك ٜدَٕٚػت
ٌٛبٕٔ ِ ،ت ٖٛك طٕلم ٜٖٛدٛسط ِ ٟٛل َ ٔٛق ٛطٛس ب ب ِؤػ ٜلَٕ ٛسِ
لٌٗ ِ ٛؼ ٟٔٛخ ٌ ٛدٚطب ٜثٛسِٝ ٔٚدٚطبٛ ٜث ٜخ ُ َٔٛت ٞبشِٝ
29
ل َٜٖٛٛل ٛبٖٛبٌ َٛاذا ِا قٕٔ ٚطٕاٖا ٛلا ٛػاٛسِٖكذا ٟاٛوري خا ُ َا ٛلٛطاٛه (داٛسدِ ٞ)ٚسٖطشاٌاذا َشدٖٔٔاٛقٜ
()98
دٚطبٗك ٜثٛسِٖٕ ،ٚل ٛث داػب ػ عٛب غ دٚطبٗك ٜل ٛصٖشِ بؤ دسٔطت َشدٔٔ.ٚ
ٟٛب ٔٛس ل ٛدٚطب ٜل ٛػٛسِ ِٛلٍَٛطشت لٔٛاٌ ٜدَٕٚػت ٞلٔٛاٌ ٜدٚطشت
بشٍٖ ٜب ٛدٚسو ُ بشراٖٚٔٛ َ ٛلٛػكش ٌٛو خ ُ دَٚؼ ٖٚٔٛ
ثضٖؼكَ ٟٝٔٛ ٜشد س ٔٚدٔٚا بٛس فٛسو ٌ ٜطٛسداس ٝفٛسو ٌشِٔٚا
ِٛق ساٖ ٜط ٜط لَٚٞٛخب ٜسٚبٛق ل ََ ٛوري ٝطؤساُ دٖٚذا ػٛبٛق
دٚسٖكشد ب ٛوري خ ٌَٖٛ ٜذٚطت ٌٕٗ ل ٛقشط ٟٔٛ ٜو ت بٕٔ طٛس بضٖٕ (وٛالَٛسي ٜفٗذاٖ :ٜطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه )37؛ ِاٛسِٔٚ
بؤ صاٌٗ س ٝصٖ قش بشِٔاٌ :ٛػٛسِٚفٍ و ،ٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه552؛ حمىذ اوني ص َٜٚبٛط :طٛس ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه180؛ حمىاذ داٛوٗن
سِار ب :ٌٜ ٖٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه71؛ حمىذ قؤفٗاق ٔٔسد :ٝطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه7؛ ؿا لَر اٛفب ُ ،طٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه144؛
سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼإ ،ب ،1طؤظا س ٝسِاػاٍرريٌ ٝإ ،ٝروا ،)104-103( ٚه194؛ وظاعٕد بؤقا ٌ :ٜدواذً
دٌ ظرٛسا… ،طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)120( ٚه175؛ وٛالَٛسي ٜفٗذاٖ :ٜطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،دوذً ٌ و ،ٛه.15
(ٌِٛ -)97ذٖك ٜقش لٛطٛس ٔ ُ َٚدٚلََٗ َ:قٟٛ ٜوري خ ُ ٛآل ٝدوذو ٜدسٔطت َشدِٔٛ ٚس صٖشِ ٝبٚٔٛطاب ٔ ث لَاَ ٔٛشٖك سَٚا ُ
دأ ٚثٗ ٖٔك ٜبٛخؼٍذ ٚبإٔ ٚلٛرٖ ٌٗاذا بؤٖا ٛثٜٞٝقاشأ( ٚدٚطات صٖاشَِٖ)( ٞصٖاشَِٖ دٚطات) ٟٛواٛؾ و ٌا ٝبٛخؼاٍذ ٜٖٚخا ُ
دٚط ،ٌٜٖٛٛلٌِٛٛذ ٝبٖٛت دا ب( ٛلاٛب صٖشَِٖ)ٞاقا( ٛلٗإ صٖاشَِٖ) ٌا ِٔ ٝا قٕٟٔ .ٚأٖٛؽ طٕاٖاٌٟٚٔٛ ٛاذ ٚط بٕطإ ٝخا ُ ػاريَٖٞ
ِٛوٗؼ ٛد ًٚب ٛثٗكٌٛني ٞسٔخؤؾ ٞصو ُ ث كٞٞق ٛػريَٖ بإٔ ،ٚطٕاٖا ٟ ٛخا ٔقٍ(َٛ ٜلا ٛلٗإ -لاٛب) ٖا ٚٔٛدٚسد ٚإٔٚٞك صٖاشِ
بٕٔ ،ٚلٛبٛس ٟٚٔٛثٗاٟ ٜأٛقشا (لاٛب صٖشَِٖ)ٞاقا( ٛلٗإ صٖاشَٖ)( .سٛواٛبؤس :اٛآل ٝدواذً ،…ٞطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ب ،1طؤظا سٝ
سِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)104-103( ٚه.)194
ٌِٛذٖ ل ٛبٖٛب ُ َٛوٛطٛل ٝ ٛدٚطت ثٛسٍِٖ ٜخ ُ بؤ َ سٚط قٗك ٜقش دٚطٗشٌِ َٛ ٚٔٛبٛػٕٟٗٛ َٜٖٛٚفظ ٌ ٜٖٛب طاٗ ُ َاشدٔٔ،ٚ
طٕاٖ ٛػٗشٖ طٛس سٖط َٜٖٛٛطشقَٕٔٛ ٞٚغ ٌٖٛبٕإٌٗ ًٟٛ ٚػٍٕٖ ٝٛث ٜؤه بك ت ،خ ٌ ٜلاٛخ صٖاشَٖ ٟاَ ًٛا سٟ ٝٚاٛدم ً دأٚ
بٛآلً ِٛس ل َ ٔٛسٚدا ػٗش َٛٚدٚطبٗكَ ٜشاػبٕ ٞٚلٗش ٖٛ ٚدٚطبٗك ٜلٛدٚطبذأ ،ٚلٟٛ ٛدم وٟ ٜاٚٔٛدا ػا عٛب غ َا ٛبٍٗا ٜلاًٛ
َ سٚدا دٚطبٗك ٜخ ُ ٌٛو ٔ ،ٚفٛسو ٌ ٜدأ َٛ ٚدٚطبٗك ٜل ٛصٖشِ بؤ دسٔطبركِٛ :ُٛسٔٚك ل ٛبٖٛبٌ َٛذا ِ قٕٔ:ٚ
ػ ب ٌطَ ٜشدَٕ ٚسِاٌٛ
ب ب ٞبر ٜبٕ ٛسب ٌٛ
دٚطبٛك ل ٛصٖشِ ٞدٔسِاٌٛ
بك ُٛبؤ خ ٌَٕ ٜسداٌٛ
ٔٚطب ِ قَ بؤ دَٔ ٌٜ
َٕٛػٗ ٌذا ل ٛطٍذاٌٜ
ػ لؤ ٌ ٝسدٍٖ ٛفٛسو ٌٜ
دٚطب َُٛ ٜ َٜٛلؤ خ ٌ( …ٜخ لذ دٕقٗ س :داطب ٌٛ ٜال ٝدوذً ،طمٗى ٌ ،2000 ،ٜهِٛ .)29سٔ ِٚبؤ ِٛو ُ وٛبٛطت ٞصاٌٗ س
صٖ قش بشِٔاٌ :ٛعرذالكشٖي فٍذ ٝداطك :ٜطٕلضَ ،ه58-57؛ ؿ دق بّ الذَٖ ٟوٗذ :ٝر فٕلكمٕسَٕ ٝسد ،ٝه.64
( ٌٛ -)98قَٕ ٜسدا :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.189
31
ل ٛػٍٕٖٗك ٜقشدا ِ قٕٔ َٛ ٚل ٛػٛسِٖكذا لٛ ٛفل طذا سِٖٔٔذأٟٛ ٚوري خ ُ دٚطبٗك ٜثٛسِٖٕ ٞٚبِ ٛاؤٟ ٝاًٛ
()99
ل ٛخؤبٕٔسدٌ ٖٚٔٛٛػ عٛب غ دٚطبٗك ٜل ٛصٖشِ بؤ دسٔطت َشدٔٔ.ٚ
(ٟ -)99ؤطك سو ُ :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه179؛ امحذ باٛسش :ٝسِ ٔاٌٍٗٗا لا ٛدواذً ،طؤظا س ٝطاشٔ ،ٚروا س ،)11( ٚطا لَ،ٓ1366 ٜ
ه.31
31
سيَيةم
ميَرووي ذيانى خانى لةث شيَسِيو
ل ٛطٛس ٔ ٚوٗزٔٔ ٌٖٗ َٛذا صاس بَٛٛو ٜب ط ٜرٖ ٌٟٛ ٜوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ َشأ ،ٚق ٌّٛلا ٛطا ق ٜسِٔٔداٌاٜ
َ سٚط ق َٛٛدٔأُِٛ .س بؤٖ ٛبؤ سٌِٔٔ َ ٜخظبٍ ٛطٛس رٖ ٌ ٜدٚبٗت ِ ٌا باؤ َٛسٚطاب ٝٛفؤلكماؤس ٞٝبٖٛباُ َٛ
ب ٖت .لٗشٚدا ِأٛأل دٚدٖٚاَ با ٛثؼات بٛطا ٞطإدٚٞسطشقَ لا ٛطٛس ا ٔ ٝٚفؤلكمؤسيا ُ ٞباٛسأسد َشدٌاٜ
بٖٛب ُ َٛلٛطٛه َٖٛرتَٕ ،ٝسق َٜٖٛٛرٖ ٌٟٛ ٜوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ غشٖب ٛسِٔٔ.
و وؤطب (سٛوٛبؤس)ٖؽ ب ٛثؼبرٛط ب ٛطٛس ٔ ٚوٗزٖٔٔ ٜٞبٖٛبا ٛفؤلكمؤسٖٗا ُ َٛبا ًٛػإٗ ٖٛٚلا ٛطاٛس
رٖ ٌٟٛ ٜوريخ ٌٌٕ ٜطٕٗ:ٚ
( )100
ٟٛوريخ ُ ٌ ٔ ٝقٔٛأ( ٝعٛوٛس)َٕ ٚسِ( ٝعٛبذاه بٛط) َٕ ٝسِ( ٝعٛوٛسبٛط) َٕسِ( ٝطٛ ٖٛدَٖ باٛط)،ٚ
بٍٛو لَٟٛ ٝٛوري خ ُ ثٗؼرت لَٕ ٛسدطب ٌ ٜرٖش دٚطٛآلق ٜعٕمس ٌٗٗ ُ َٛبُٕٔ ،ب َٟٔٛ ٜوري خ ُ طٛساَ ٜخٗمَٜ
(دٛالىل) بٕٔ ٚل ٛطٌٕذَ( ٝشِ ٝٛ ٔ ٌ ٝ )ٚطٕ ٝدٚسٖ ٔ( ٝٛاُ) داٌٗؼبُٕٟٛ ،وري خ ُ ل ٔ ٌ ٛخٗمَ َٝٛٛخؤٖاذا
ثٗطٖٛؼبٕٔ ٞٚطٕاس َ َٝٛٛ ٔ ٌ ٜبٕٔ .ٚل ٛطٛسدٚو ٜطٕلَب ُ طٛلٗى ٜدٔٔ 1575-1566( ًٚص) بٛػذاس ٝلٔٛ
ػٛسِٚدا َشدٔٔ َٛ ٚلٛطٛه عٕمس ٌٌٗٗ َٛاذا َشدٖٔاٛق )101(،ٜباٛآلً َا ق ٜطإلَب ُ طاٛلٗى ٜدٔٔ ًٚواشدٔ طإلَب ُ
وٕساد ٝطٗٗ 1595-1574( ًٛص) ػٍٕٖ ٜطشق ،ٚٔٛثٌٕٖٚٛذٖ ُ َٛلٗ قشاصاُٚٞٞك خؤٌٛ ٝو ُ؟ إٌك ٛطإلَب ُ
وٕساد ِٛس ل ٛطٛسٚق ٟٔٛ ٚوري خ ٌ ٜب ٛده ٌٛبٕٔ ٞٚسٌٛ ٝٚدٖٔٚظتِٛ .س بؤٖ ٛلٟٛ ٛوري خ ُ َٔٛق ٛبشِٔ بٗ ٌٕ،
ٟٚٔٔٛبٕ ل ٝٛ ٔ ٌ ٛدٚطٛآلق ٜخؤ ٙدٚس ٝثٛسِاٌذٔ ٟٛوري خ ُ ٌ س َشا ٌ ٔ َٛٛبٛد ٜبٗمَ ٌ .ٜس سِٔٔ د َٚقٛ
َٕسدطب ٌ ٜرٖش دٚطٛآلق ٜطٛفٌ ُٞ َٖٛٗٔٛضٖ ػ سٔ( ٝسو َٛٛ ٔ ٌَٛ )ٜب( ٛطؤو ٞبشاداطت) ٌ طاشأٌٗ ٚؼابٛ
()102
د ٜدٚبٗت.
ب ٛسَٕىٟٛ ٟٝٚٔٛ ٜوري خ ُ َٛطٗب َٜٖٛ ٜلّٗ قٕٔ دٚب ،ٜخٛلَك َٛٛ ٔ ٌ ٜسِٖاض ٝصاس ٝلٗاذٚطشُ ٞبا ٛباشا
طٔٛس ٝٚخؤٖ ٌ ٜدادٖٟٔٛ .ٌَٗٚؽ دٔا ٝو ٔ ًَٛ َٜٖٛٚخؤ ٝسِٖ دٚخ ت ٞطٛسداسٖب ٔ ٌ ٜا( ٌٜ َٛقٛسطاٚٔٛسِ)ٞ
(وٛسطااٚٔٛسِ) دٚطشٖبااٟٛ ٛطاابؤ .ثٌٕٖٚٛااذ ٝباا ٛػاا ٝطااٛف( ٝٔٛقِٛى طاا ) 1576-1524ص دَٚاا ت( ٞػاا
()103
قِٛى ط )ٖؽ ب ٛفٛسو ٜب ٛطٛسداس َٝٛٛ ٔ ٌ ٝدادٌٗٚت.
( -)100سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب1؛ طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)104-103( ٚه.189
(ِٛ -)101و ُ طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.209
( -)102سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،1طؤظ س ٝسِاػاٍرريٌ ٝإ ،ٝروا س ،)104-103( ٚطا لَ ،1984 ٜه-214
.215
( -)103ػٛسِٚفٍ و ،ٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه552؛ حمىذ اوني ص :َٜٚطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه180؛ ٟؤطاك سو ُ :طٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ،
ه.25
32
َ قٗا (ػا عٛب طا ٜطأٛس )ٚفااٛسو ُ سِٔٚاٖاٟٗ ٜشاٌا ٜطشقا ٛدٚطاات ،لا ٛػاٛسَِ ٌ ٔ ٌ ٜاٌٛ( ٝٛخضاأٛاُ)ٞ
(ٖٛسٖع ُ) دا ٟٛوري خ ُ ِ َٔ س ٝػا َ ٝاشد .بٛوا ٛػا عاٛب غ ٌ ٔ ا ٌٜ َٛقٛسطاٚٔٛسِ ٞوٛسطاٚٔٛسِ ٞبشاداطاتٞ
ػٍؤٞٞسو ٝ ٜث ٜبٛخؼٗ ٔٚٔٛب ٛطٛسداس ٌ َٝٛٛ ٔ ٌ ٝط ٌذٟٛ )104(،وري خ ُ خؤػ ٜوريٖكٟ ٜا صأ باِٗٛض بإٔ،
طٛىل ٌ ٔ ٝٛوريَٕ ٚسد ٌٜ َٚقش ٝدٚطت ب ٛطٛسدا طشت ٞطٍٕس ٝدٚطٛآلق ٜفاشأاُ َاشد .واريصاد ٞٚطاٛسداسٚ
َٕسد ُ َٚبُٕٔ ب َٔ ِ ٛس ٞٔ ٌ .ٝدٌٚطٟٛ ٜوري خ ُ بَٛٛ ٔ ٌ ٛدا باآلٔ بٕٖٔا .ٚٔٛلٗاش ٚٔٚباريٟ ٝا صادَٔٛ ٝقاٛ
ٌٟٛذٖؼٟٛ ٝٛوري خ ٌٌٕ .ٚٔٛك ٛثٜٗٞا بٕٔ لِٛ ٛؤٕ ٟٔٛػٛسِاٌ َٛ ٝٛدَٚشَٖ ل ٛصٖ ُ صٖ قش ِٗ طٕدٖكٗ ُ باؤ
َٕسد ٌٗٗ )105(،ٛبؤٖ َ ٛق( ٜدٛك ل ٛصاد ٝ )ٚطٛساكٚٞصٖش ٝعٕمس ٌٗٗا ُ َٛلٛػاكشَ ٝاشد ٚطاٛس طاٛف،ُ َٖٛٔٛ
ٟٛطٛس ًٟٛ ٜلٛػكش َٗؼٗ ٛل ٛطٍٕسٟٛ ٝوري خ ُ ٌضٖ بٕٔ بٛآلً ٟٛوري خ ُ بٛػذاسٌ ٝاَٛشدِ .اٛس بؤٖا( ٛػا
عٛب غ) سِ ٜلّٗٛطب ،بٛآلً لٛطٛه ٟٚٔٛػذا ػ بؤ ٟٝٚٔٛدلََٕ ٜسد ُ َٚسِابطشٖت ،طٛسٚق ِٗض ٜبٛساوراٛس باٛ
( )106
ٟٛوري خ ُ ٌَ ٛشد.
ٟٛوري خ ُ ب ؾ ػ سٚصا ٝدسٌِذ ٜٖٞٚبٗرٛص ٜٖٚضلَر ػ ُ َٛبٕٔ بٕٔ ل ٛبٛساورٛس َٕسد دا ،بؤِٖٛ ٛسطٗض سٖطٝٛ
ث ٌٛ ٜدٚداُ ل ٝٛ ٔ ٌٛرٖش دٚطٛآلقٟٔٛ ٜدا سِأ ٞسِٔٔت لَٕ ٛسد بكِٛ ُٞٛسطٗض طٛس ٝبؤ ػؤسِ ٌ ٛدَٚشدُ ،بٛآلً
َ سٖك ٜدَٚشد َ ٛدلَ ٜػ عٛب طٗؽ سِابطشٖت ،ػ ٟط داس ٟ ٝصاٖٛقٟٛ ٜوري خ ُ ِٛبٕٔ بؤٖ ٛدٚطاب ٜىل ٌاٛدٚدا،
ٟٛطٛس ٜضلَر ؾ ق د ِٚت دٔٛس ٞطبٛوٗ ُ صٖ د ٝدَٚشدٔ ب ز ٞطٛساٌ ُ ٖٛقا دِٚا ت صٖا قش دٚطاٌٛذ ،باٛآلً
لٛطٛه ٟٚٔٛػذاٞاب ٟٛط ٌ ُ ٌٖٛ ٜدٖٔٚشا ثشَِٗؼٟٛ ٜوري خ ُ بكٟٛ )107(،ُٛوري خ ٌٗؽ لا ٔٛسِاطابٗٗ ٛطٖٛؼابرٕٔ،
ِٛس ٟٛوٛؾ بٕٔ ل ٛدٔاقشدا ل ٛال ٝبِٕٔ ٚؤ ٝثرت طٛػَ ٛشدُ ٞثٛسٚطٌٛذٌِٔٛ ٜا ٟ ٝصاد ٝخٕاِ ٜٞطٛسبٛخؤٖٜ
ل ٛبري ٞدٚسٌٔٔٗذا.
لٗش ٚب ٛدٔأٟٛ ٚوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ ثٗ٘ ٌ ٖ ٛؤٌ كٗك ٜقش َٛ ٚٔٚدٔا ٝبٍٗ ت ٌ ٌٛ ٜآلَٔٛ ،ق ٛخؤ ٞصٖ قش
خؤ ٝسِ ٖ خظت ٞلٛػكش ٝثٗك ٌ ٚٔٛبٛوٛبٛطب ٜدسٔطت َشدٌا ٜفٛسو ٌشِٔٚاٖٗاٛك َا ٛببٕاٌٗات لا ٛطا ٖٖٛذا لاٛ
ٌٗااإاُ ِاااٛسدٔٔ بٛسداػااا ٜطاااٛف ٜٖٞٔٛعٕمس ٌٗااذا خاااؤ ٝبضٛطاااجٍٗٞ ٜٞطٛلَٛااا ٝٛلااا َ ٔٛسٚطاا ت ٞػاااٛسِٞ
لٛػكشَٗؼٗ ٌ ٝٛسِٖٔٔ ُ قٗذَٚشد ،بج سٖضٖت.
33
بةشى سيَيةم
ثةيوةندييةكانى خانى لةث شيَسِيو
يةكةم
ثةيوةنديية كؤمةآليةتييةكانى دانيصتوانى قةآل
لَٛؤق ٖ ٜطٛد ٝٚػ ٌض ٔٚطٛسٚق ٝطٛد ٝٚسٛظذِٛٚوذا َؤوٛلََٕ ٜسدٔٚاسٚٞ ٝك ِٛس ٖٛك لٛطاٛالٌ ٜقاشٝ
رٖش دٚطب ٜقٕسك ٞعٛد ًٛبٛدٚطت دٔاَأٛقٕٖ ٜٞطٌٛاذٚلَ ٜطظابى ٜدٚسٚبٛط ٖاٛقٖ ٜا ٚٔٛد ٍٖٚآلٌاذ ،صاسباٝٛ
ِٛس ٚصاس ٝخٛلَكَٕ ٜسدطب ُ ب َٛسَ ٝؼبَٕ لَٗٗ ٚٔٛخٛسٖ بُٕٟٔٔٛ ،اٌٛؾ َٛ ٟٔٛط ٌ ٛبإُٔ َا ٛصٖا قش لاٛثٜ
دٚػت ٔ ٌ ٞدالٌَ َٛذا ٌٗؼبٛد ٜبُٕٔ ،بٛػٗك ٜقش ٝداٌٗؼبٕإٌَ ٜسدطاب ُ ٟٔٛاٌا ٛبإُٔ َا ٛبا ٛباٛخَٕٗشدٌٜ
وٛسِٔ و آلق ٚٔٛخٛسٖ بُٕٔ ،د سٞ ٝاؾ ِٛبٕٔ ِٛسدٔٔ ثٗؼ ٛلٖٛٛك َ قذأ لٖٛٛك ٌ ٔ ٛدا َٖٛرتٖ ُ قٔٛأ دَٚشد،
طٛس ٔ ٝٚطٛس َٜٚبزٖٕ ٝرٖ ٌ ٜخٛلَ بٛسِٛوَ ٛؼبَٕ لَ ٜٞطا و ٌٟ ٛا رٚلَٖ ٜا ُ َٛبإٔٔ ِ .ػا ٌٟٛ ٜو ٌاٛؾ
خٛلَك ٜقش ِٛبُٕٔ خٛسٖك ٜثٗؼ ٛطٛس ٝبضَٕ ٜخؤو لَ ٜبَُٕٕٔ( ٞسق ُ ٞبٛسِ ٔٚخ ٞخ ٞمشؼاٗشٔ ا ٛؤٔ
خؼمَ ٜرٌ ٌ ٔٛطٛلٗ ٟوٗشٔ َٛه ٞثٛىل دٖك ُ ٖ )...ٛل ٝٛ ٔ ٌٛخؤٖ ُ دسٔطت دَٚشدٟ ،ا ٔٛخٗآلٌا ٛسِاطاب ٔٛخاؤ
ث بٌٛذ ٝبشِٖا سٔ ٖ طا ٟ ٝكا ٔ طاٛسداس ٌٜ َٚخؤٖا ُ بإَُٔٛ ،طاٗ َا ٛلٛطإٍسٟ ٝا ٔٛدابإٔ ٌٖٛاذٚقٕاٌ ٜلأٛ
ٌٛسٖباََٛ ُ ٖٛؤواٛلَط ٝدٚسٚبٛط ٖاٛق ٜبٛطاٛسٖذا طااٛث ٌذبُٕٔ دٚسبضاٗت )108(،باٛآلً ٟا ٝٚٔٛقٗرٍٗا ٜدَٚشٖاات
لَٛؤوٛلَط ٝدٚسٚبٛط بٛقَٕ ٜسدطب ٌذا دٗ ٔاصٖ َٜٛطٔٛس ٚبٛد ٝدَٚشٖت لٛطٛه َؤوٛلَط ٌٛ ٝق ٌٜ َٚٔٛفا سغٞ
قٕسَذا َِٖٛ ٛرٕٖٟٔٔٛ ،ٚؽ بٛسَٕىَٕ ٟٝٔٛ ٜسدطب ُ بٛطؼب ٜلٛالٖ ُٛدٚطاٛآلقٌٛ ٜقٖٚٔٛا َٜٛقاش ٚٔٚداطاري
َشابٕٔ ،خٕد ٟ ٝك ٔ طٛسداسٔ دٚسٚبٛطٌٗ َٛؼ ٜرٖاش دٚطاب ٟ ٝٛكا ٝبٗط ٌا ُ َٛبإُٔ ،لٛوا ٚٔٛسِٖضبٌٛذٖٗاَٜٛ
ِ ٔبٛػ ٜدٕقٗ سٔ دٚسٚبٛط ٖ ،خٕد سِٚعٗٛت ٟ ٞك ٞطاٛسداسَٕ ٚسدٖا ُ َٛثٖٛاذا دٚبإٔ لٛبٛساوراٛس دٚطاٛآلقٜ
داطريَٛساٌ ٝٛبٗط ٌٛداِٛ .س بؤٖ ٛل ٔٛسِاثٛسٍِٖ ٌ َٛ ٝٛطٛسٚك خٗمَ ُ َٛلا ٛدر ٝدٚطاٛآلقذاساٌ ٜبٗط ٌا ٛباٛسث ٖ ُ
دَٚاشد دٕقٗا ساُ سِالَاا ٜطاٛس ُ َٗٚقٗااذا دٚبٍٗااِ ٜٞاٛس ااٍٗ ٛصٚمحااٛت َاٗؽِٛ ٞراسَٚااٛؾ ٕسبا ٌِٗ ٜااٛسٚ
طٔٛس ُ ٖٚدٚداٟٛ ،طٛس ٟ ٜك ٞدٚسٚبٛطٛط ٌٗؽ ثٗؼشِ ٝٔٚسِاثٛسٍِٖ ُ َٛبُٕٔ ،بٛآلً لٛطاٛه ٟٚٔٛػاذاٌ ٚٞاٛبٜ
دٚسٚبٛطَٕ ٜسد ٝفشٖؼب ٛبٕب ٜٞصٔلَي ٞصاس ٝلٛدٕقٗ ساُ ٌَٛشدبٗت ،دٚسٚبٛطَٕ ٜسدٖؽ ِٛس ِٛو ُ دٚسٚبٛطٜ
ٔٛطٍٗٛسٔ خَٕٖ وز بٕٔ ،ٚبٛآلً دٗ ٔاصٖ َٛٛل ٚٔٛدابٕٟٔٛ ٚطٛس دٚسٚبٛط ٜقٕسك ٞعٛد َ ٟٔٛ ًٛقا ٛدٚطاٛآلقٜ
( -)108بؤ صٖ قش ػا سٚصاٖ ٜبشِٔاٌا :ٛفٛسٖاذ ٟٛطٛطاٛسد :طٛػاَ ٛشدٌا ٜطاٛسو ٖٛداس ٝلَٕٛسدطاب ٌذا ،1986 ،ا ثو ٌ ٝٛػاِٗٛذ
ٟٗاِٗي عٛصا ،ه.42-37
34
سِِٛ ُ ٖ ِٚبٕبَٛ ٜٞطٗ ٌٛبٕبٗت بٛطٛسٖ ٌ ٚٔٛسَٕي بك ت ٟٔٛا دٚس ٚبٛطَ ٜإسد ٝرٖاش دٚطاب ٝٛدٚسٚباٛطٜ
قٕسك ٞعٛد ًٛبٕٔ.ٚ
ٟٛطٛس دٕقٗ ساٌ ٜف سغ ٞقٕسك ٚٞك وٛطاٛل ٛاٍٗ ٖٛقٗٗ َٛٛد سٖا ٔٛطا بٍ ،ٚٔٛدٕقٗا سَ ٝإسد دٔٔدا س
ٔٛط ٔٚقًِٚٞٛ ،ٚٔٛك ٔٛط ٌذٌٌٛ ٝٚٔٛقٔٛاٖٛق ٜلٛالٖ ُٛبٗط ٌاِ ٞٚٔٛأٛ ًٛطا ٌ ٝٚٔٛاٍٗ ٖٛق ٜلٛالٖاُٛ
دٚسٚبٛطَٕ ٜسد ،ٚٔٚلٗش ٚٔٚوٛطٛلِٛ ٝٛطبٌٛ ٛقٔٛاٖٛقَٗٗٛا ٛخا لَٔ ِ ٜبٛػاٌٗ ٜإاُ دٚسٚباٛط ٞدٕقٗا ساٌٜ
َإسد بإَ ٔٚاؤَ ٝشدٌٔٛقاٞٔٚٔٛا ٝلٗكاشدُٔ لٛبٛساوراٛس بٗط ٌاٛدا لاٛث ه ٖاَٛرتٖ ٝاٛك سِٖاض بٕٚطا ٞبااٛسطشٝ
لٖٛااَٛرت ٝبكااٟٛ .ُٛواا ٛدطاا ٛلاا ٛث بٌٛااذ ٝدٕقٗاا ساٌَ ٜاإسد باا ٛطٗظاابٛو ٜخٗمَاا َٜٗٛباا آل دٚطاابٟ ٜاأٛ
()109
طٛسدٚو.ٚٔٛ
ٟٛطاٛس طااٖٛشٖك ٜسِٔدأَٚا ٌٟ ٜاا ٔٛسِارطا س ٝٚااٛآل ٝدواذً بكاا َٖٞٛلٗكاا ٜبذٍٖٚاا ٞٔٛبشِٔاٌٍٗاا ٛطٛس ا ٔٝٚ
وٗزٖٔٔ ٜٞبٖٛب ٛفؤلكمؤسٖٗ ،ُ َٛبؤو ُ دٚدَٖٔٛٚت َ ٛثٌٕٖٚٛاذٌٗ ٝإاُ طاٛسداسٔ سٚعٗٛقا ٌٜ َٛثٌٕٖٚٛذٖاَٜٛ
داطب ٌ ٛبٕٔ .ٚدٚسب سِٛ ٝٚلَٕٖظبٟٛ ٜوري خ ٌٗؽ ٟا ٝٚٔٛدٖا سٔ بٛس ا ٔ بٗات ٖٟٚٔٛاَ ٛاٟ ٛاٛوري خا ُ لٛطاٛه
ٟٚٔٛػذا َ ٛطٛساَٗك ٜدٚسٚبٛط بٕٔ ٚبٛآلً دٚسٚبٛطٗك ٜدسٌِاذ ٔٚصالَاي ٌاٛبٕ ٚبٛساوراٛس سٚعٗٛقا ،ٌٜ َٛصاس باٛ
دلظؤصِٛ ٖٚٔٛ ٝلَظٕ َٔٛقَ ٜشدٔ ٔٚب ٖٛخ ٜب ٛبٛسرٌٚٔٚذ ٝطٛه دأ ٔٚلٛثٗؽ بٛسرٌٚٔٚذٖٗ ٌٜ َٛخؤ ٝداٌ ٔ.ٚ
ًٟٛسِٔالَٛق ٔٛطشٔػتَ ٞشد ٌٜ َٚٔٚل ٔ ٌٛخٛلَكَٛٛدا خؤػٖٔٛظبٗ ُ َشدٔٔ .ٚلِ ٛاٛو ُ َ قٗؼاذا خٛلَكَٛا ٛلاٛ
( )110
ط ٖٟٔٛ ٝٛدا سٛط ٌٔٛقٚٞ ٞٚٔٛك داٌٗؼبٕاٌ ٜقش ٝرٖش دٚطب ٟٔٛ ٝٛدٔٚلَٛق ٌٔٛ ٛط ٌٔٛ ٚبُٕٔ.
خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ ِٛس لٛطٛه طٛس ل ٌٕٝٛدسٔطت َشدٌٛ ٝٚٔٛآل ٝدوذوذا با صاسِٖكٟ ٜأٛقؤ ٝلاٌ ٛا ٔ اٛآلدا
بٍٗ ت ٌ بٕٔ َِٛ ٛؤٕ ثٗذأٖظبٗٗ ٌٜ َٛساراٌ ٝٛخٛلَك ٜدابني دَٚشدٟٛ .وٛؾ بؤ سِاراٌ ٜخاؤ ٝثٗؼاكٔٛقٍٗكٜ
طٔٛس ٚبِٕٔٛ .سٔ ِٚرو س َٜٖٛٚصاس ل ٛخٛلَك ٜدٔٚسٔبٛس ِ َٛٛ ٔ ٌ ٝوٕػؤ ٟٔٛ ٝب صاسِ ُ ٖٚدَٚشدٔ َٛلٕثٛلٗ ُ
د ٔ ٍِٗٚدٚبشدٟٛ ٞ)111(،وٛؾ ب صسط ٌٗٗا َٜٛطإٍٔسداسٟ ٝا ٔٛطاٛسدٚوٛو ُ باؤ دٚسدٚخا ت َاٟ ٛاٛوري خا ُ لاٛ
ٌ ٔ َٛٛدا طشٌط ٜثٗذأ.ٚ
( -)109بؤ صٖ قش ػ سٚصاٖ ٜبشِٔاٌ :ٛبشِٔاٌ ٛعٛسٚب ٜػٛوؤ :ذَ ٍٛطأي ١اعقط ع بني ايهسد.
( -)110سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،2طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)105( ٚه.223
( -)111عٛسٚب ٜػٛوؤ :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.34
35
دووةم
ثيَوةندييةكانى خانى لةث شيَسِيو بةخةلَكى ناوضةكانى تسى كوزدستانةوة
ٟٛوري خ ُ لَٕ ٔ ٌٛسدَٚا ُ دا بٛث ٖا ٛباٛسص ٞٝلٛػاكش صاسٔ ٌ ٝبا ٌط ٜدٚسَشدبإٔ ،صاس لٛخٗمَاٟ ُٞ َٛاٛوري
صاد ٌٜ َٚدٔٚسٔبٛس ٝلٗ ِ ٜآل بُٕٔ ٞخضوٛق ُ ٖٟٔٛ ٜسِ ٔ ٚدَٚشد ٞ.ب ٟٛصاٖ ٞ ٜدلٗش ٝخاؤ ٝاٌٛذ ِاٛسٖىٗكٜ
َٕسدٌؼٍٗ ٜلٛرٖش دٚطب ٜدٔٚلَٛق ٜعٕمس ٌ ٜدٚسٍِٗا بٕٔ ٞبٛوا ٛػا ُ ٞػاكؤٖ َٜٛثٖٛاذا َشدبإٔ )112(.لاٚٔٛؾ
طٖٛؼبرٕٔ َٔٛا َٕسد طٕقٛو ٟٔٛ ٌٜٛػٛسِٔ ػؤسِاٌَٛ ٖٛٛلٌٕٗٛاُ عٕمس ٌ ٜٞطٛفٌ َٖٛٔٛذا ِٛلَذٚطريط ،دٖٚضاٌاٜ
َ ٛطٕلَب ٌ ٜعٕمس ٌ ٜٞػ ٟٗ ٝشاُ ِٛس خٛسٖكَٕ ٜسد ثٗكذاداٌَ ٞوريَٕ ٚسدٌٗ َٚؽ خؤبٛخؤ شِاُ دأٍٖٖٛاٛكٞ
َٖٛرت ٝشِ د .َُٛٚل َ ٟٛوذا ِٛس خؤٖؼٗ ُ صٚسٚس وٌٛذُٞ ٞآلقٗ ُ ق آلُ دَٚشٖت ،لٛوٟٛ ٚٔٛوري خ ُ ِٛطبٗكٜ
ٌٗؼابى ٌٗ ٜال دسٔطات بٕٔبإٔ ٞدٚسَا ٜباَ ٚٔٛشدبإٔ َاأٛا ثٕٖٗظابَٖٗٛ ٛبٗاٛك دسٔطات بكاش ٝلإٌٗٛاُ وااريٚ
َٕسد ،ُ َٚخؤبٛخؤ ٖ سوٛقَٖٛ ٜرت ٝبذ ُٚبؤ ث ساطبٍِ ٜؤص ُ ٌٗ َٛ ٔ ٌ ُٞ ٌٗ َٚلٛدٚطت ػ آلٔ ٌٜ َٚقإسكٞ
()113
عٛدًٞٞٛاص ل ٔٛخؤخؤسٖ ٛبٍَٗ.
ٟٛطٛس طٖٛشٖك ٜطٛس ٔ ٚوٗزٖٔٔ ٜٞبٖٛب ٛفؤلكمؤسٖٗ ُ َٛبك َٖٛبؤو ُ دٚسدَٖٔٛٚت َٟٛ ٛوري خ ُ اٌٛذٚ
ثٛساػَٖٛ ًٟٛ ٜطشقٍ ٛبِٕٔٔٛ ٔٚلَ ٜدأ ٚثٌٕٖٚٛذ ٝثب ٔٛلٛطٛه ِاؤصٔ واريَٕ ٚسدَٚا ٌ ٜدٔٚسٔ باٛس ٝدسٔطات
بك تٟٚٔٛ .ق َ ق ٜطٕلَب ُ وٕساد ٝطٗٗ ًٛدأا ٝلٗذ َٚت لٛػكش بك قا ٛطاٛس (طامٗى ُ باٛط ٜواري ٝطاؤساُ)؟
ٌٕك ٛطمٗى ُ بٛط لٛػكش َٗؼَٗ ٜشدبٕٔ ٚطٛس الٌٖٛطشاٌ ٜطإلَب ُ ،باٛآلً ٟاٛوريخ ُ ٟا ًٛدأاٖا ٝٛطإلَب ٌٜ
بٛد ٔ ٌٍِٗٛ ٜلٚٔٛآلوذا ثٜٗٞقٕٔ":ٚطمٗى ُ بٛط َٕسدٔ وٕطمى ٌ ٞٛوٍٗؽ َٕسدٔ وٕطمَى من" ،بؤٌٖ ٛا قٕامن ٟاًٛ
دأاٖ ٛبٛد ٜبٍّٗي ٞبضي بٛطزٖ )114(.ل ٛطاٛس ٟٛواٌٗ ٛإاٌٟ ٜاٛوري خا ُ ٞطإلَب ٌ ٜعٕمسا ٌ ٜقٗا د ٚاٗتِٛٞس
ٟٛوٛؾ دٚبٗبِ ٛؤٔ ٟ ٝاس ٚبُٕٔ ٞسِاَشدٌ ٜلَٕ ٛسدطب ٌ ٜرٖش ٍط ٜعٕمس ٌ.ٜ
لٛالٖ َٜٛدٖك( ٚٔٛعٕوٛس بٛطَٕ ٜس ٝطمٗى ُ بٛط ٜوري ٝطؤساُ) سِٔٔب ٛسِٔٔ ٝلٛػكش َٗؼ ٜعٕمس ٌُٗٗ َٛ
دٚبٗبٟٛ ،ٚٔٛوري خ ُ ب ٖٚٔٛ ٌ ِ ٛدٗ ٚت ٞب ٛخؤ ٞٝلٛػكش َٖٚٔٛٛٚلٛطٛه (عٕوٛس بٛط) دا لٛػكش ٝعٕمس ٌٜ
( )115
قٗ دٚػكٍَٗ.
ٟاٛوري خا ُ لٛطاٛه وااريَٕ ٚسدَٚا ٌ ٜقشٖؼاذا ثٌٕٖٚٛااذ ٝصاس با ؾ بإٔ( .ٚدٚسٖٔااؽ ث ػا ) َاٖ ٛاا َٜٛلااٛ
ثٗ ٔ ٌٜ َٚطٕلَب ٌ ٜعٕمس ٌ ٜبٕٔ ،ٚل ٛسِاثؤسقٗك ٜدا َ ٛثٗؼكٛؾ ب ٛطٕلَب ٌَ ٜشدٌٕٔٔ ،ٚطٕٖٟٗ" :ٛاٛوري خا ُ
داَؤَ ٜل( ٛوري طٗف ال ذَٖ) س َى ٟ ٜوٗذَ ٝشد َ ق ٜلٛالٖ ُٛدٔروٍِٗ ٌٚٔٛٗ َٛشػَ ٜشاٖ ٛطٛسٖٞٞظب ٜسصط سٝ
36
بك ت ،بٛآلً وري طٗف الذَٖ َٕرساٟٛ ٞوري خا ٌٗؽ دٚطابٗك ٜثاٛسِٟ )116(."...ٝاٛوري خا ُ َا ق ٜدٚطاٛآلق ٜلاٛ
بشٔٚدا بٕٔ ِٗ ٞٚوٛقشطٗ ٟٔٛ َٜٛقؤ ٝلٛطٛس ٌ ٛبٕٔ ،ٚب ٛدٌٚطِ ٜاٛؤٕ ٟا ٔٛطاٛساك ِاؤص ٞواريَٕ ٚسداٌاٚٔٛ
ٕٔ ُ ٖ ٌ ِ َٛ ٚبؤ بشدٟٔٔٔٛ( ،ٚلٗ ٛلٛب )ٜطٛسِٖذ ٝٚقٕسك ل ٛطٗ سٛقٍ وَٖٛٛذا ب ط ٜسكٕوٛقَٕ ٛسدٌٖٜٗ َٛ
سِ ار ِٛآلقَٕ ٜسدطب ُ د َٚت َ ٛصاس بِٗٛض بٌٕٔا ٔٛلا ٛاٌٛذ ػاٛسِٖكذا َٕػاب س ٝصاسٖا ُ لا ٛلٛػاكش ٝعٛداًٛ
َشدٔٔ َٜٖٛ ،ٚل ٔٛسكٕوٛق ٌ( ٛسكٕوٛق ٜدوذً)( )117بٕٔ ،ٚدط ٛلٛو ٛب ٛثٌِٗٛ ٜذ ٝل ٛبٖٛبا ٛفؤلكمؤسٖٗا،ُ َٛ
َ قِ ٜؤص ٝػك ك سِٔٔب ٛسِ ٔٔ ٝػ الٔ ٝػ عٛب غ بٌٕٛقا ٞٚٔٛدأا َٔ ِ ٝسٖا ُ لاٟ ٛاٛوري خا ُ َاشدٟٔٔ ،ٚأٖٛؽ
()118
ِٗض ٝبؤ ٌ سدُٔٔ ٞفشٖ ٖ ُ َٔٛقٕٔ.ٚ
وريٌؼٍٗ ٜػٛوذٍٖ ُ َ ٛوري ٌؼٍٗٗك ٜطٛس بٛخؤٔ ٟصاد بٕٔ ،ٚطٕلَب ٌ ٜعٕمس ٌ ٜدٚوٗ بإٔ ِأٛلَ ٜداطاري
َشدٌ ٜدٚدا ،بٛآلً ل ٛبٛساورٛس بٛسطش ٝدٌٛط ٔٚساٌ ٜػٛوذٍٖ ٜػكظب ٜدٚخٕاسد ًٟٛ ،د سٖٚا ُ عٕمس ٌٗٗاُ َٛ
لٛػكشٖك ٜصاس طٔٛس ٚد ٌَٛٛٚطٛس ٞٝوري ٝػٛوذٍٖ ُ (وري ؿ دق) ِٗ س ٌ َٜٖٛٚوٍٗ ٜقٌٛ ٟٚٔٛ ٌّٛبٌ ِ ٜ
بؤ ٟٛوري خ ُ بٛسٖت َ ،قٌٍٖٕٛ ٜس ٝدٗ ٚب ٛالٟٛ ٝوري خ ُ ٞوٛطٛل َٝٛٛقٗذٚطٖٟٔٛ ،ٌٖ٘ٛٛؽ لٛػكش دٌٗٚشٝ
بؤ ٖ سوٛق ٜدإٌَ ٜسد ٌٜ َٚػٛوذَٖ ٞث ساطبٍ ٜخ ََٕ ٜسدطب ُ ل ٛق آلٌ ٜداطريَاٛساُ ،لاٟٛ ٛدم واذا لٛػاكشٝ
()119
ٟٛوري خ ُ فشٖ ٖ ُ د َٞٝٔٛٚلٛطٛه َٕسِاٌ ٜػٛوذٍٖ ٜػ آلٔ َٝٛٚطٕلَب ُ قٗكذٚػكٍَٗ.
َ قٗكٗؽ َٟٛ ٛوري خ ُ اٛآل ٝدواذو ٜبٍٗا ت ٌا ،قا ٌّٛباؤ خاؤ ٞٝدٚطات ٞثٌٕٗٚاذٌ ٌٜ َٚاٛبٕٔ ،باٛلَكٕ
ٛآلػٍٕٖ ٜسٛػ سط ٞٛث ٌٛطِٛ ٝٛؤٕ ٟٔٛاٌ ٛبٕٔ َ ُ ٖ ٌ ِ ٛبؤ بشدبٕٔ ٞل ٛدٚطت صٔلَي ٞصاس ٝػ ٝعٛدُ ٖ ًٛ
طإلَب ٌ ٜعٕمسا ٌ ٜسِاٖا ُ َشدباإٔ ثٗا ٔ ٝصاٌا ٔ خٍٕٖااذٔٚاس ٞقٗطٖٛؼبٕٞطااٌٛعٛت َا س ٞدٚطاات سٌٚطااني قٗٗااذا
طريط بٌِٕٔٛ ٔٚٔٛؤٕ بٖٛ ٛك دٚطتٖٛ ٞك ده ل ٛثٍٗ ٔ ٖٛك ٟو ٌر دا ل ٛرٖش ٛقش ٝطٛسَشداٖٛقٟ ٜاٛوري خ ٌاذا
قٗذَٚؤػ ُ .طٛىل َٛط ٜدٚطت سٌٚطنيٟٛ ٞفظٛس ٝسٖض ٌٜ َٚطإث ٝعٕمسا ٌَٛ ٜٞطا ٌَٕ ٜسدثاٛسٔٚس َا قٜ
ِٛطت ب ٛصٔلَي ٞصاس ٝداطري َٛساُ دِ َُٞٛٚؤػاٗ س دٚبٍا ،ٚٔٛثا ٌٛباؤ اٛآل ٝدواذً دٚبا ُٞٛلٖٔٛاذا خضواٛقٜ
لٛػكشٟٛ َٝٛٚوري خ ُ د )120(،َُٛٚدط ٛلٛو ٌَٛ ٛط ٌٔ ٌ ٜداسٔ خ ِٔٗ ُٚضٖؽ سٖٔ ُ قٗكشدبٕٔ ،لٔٛاٌ-:ٛ
( -)116دسٖٔؽ ث ػ :اٚزام ت زخي ١ٝنسد ١ٜص ٚي ٥ل شثُ ْ ،١ٝطؤظ س َ ٝسٔاُ ،رو س ،)45( ٚه124
(ٟٔٛ -)117لٗ ٛلٛبَٕ :ٜسد ل ٛوٗزٔٔ ٝدسأطٗك ٌٗذا :ٞ ،طاٛعٗذ ٌ َا ً ،ا ثو ٌَ ٝٛاؤس ٝصاٌٗا سَ ٝإسد ،ض ،1بٛكاذا،1979 ،
ه.211
( -)118عٛسٚب ٜػٛوؤ :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه49-48
( -)119وٛال َٛسي ٜفٗذاٖ :ٜدوذً ٌ و ،ٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.73
( -)120عٛسٚب ٜػٛوؤ :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.60
37
(خ ُ ٟٛبذاىل وَٕش َٛ )ٝل ٛػ عٛب غ ٖ خ ٜبٕٔ بٕٔ ٞخؤِٗ ٞٝض َٝٛٚث ُ ٖ ٌٛبؤ ٟٛوري خ ُ بشدبٕٔ ٞبرٌٕٛ
ِ ٔدٌ ٔ ِ ًٞٚؼٍِٗٛ )121(،ٜسٔ َٜٖٛ ِٚل ٛطٛسداساٌِ ٜؤص( ٝدٛالىل) ؾ َ( ٛحمىذ بٛط ٜبشا ٝقٖٔٛن) بٕٔ خؤٝ
ل ٛخٗ ٌٛت سصط س َشدبٕٔ ٞب ٛثٍٗر طٛد َٛط ٚٔٛلٛ ٛآل ٝدوذً طريط بٕٖ )122(،ٚٔٛػا عٛب طا ٜطاٛف ٝٔٛلاٚٔٛ
طٖٛؼبرٕٔ ََٛ ٛق ٟٛوري خ ُ مبٍٗ ٜدٚطٛآلق ٜخؤ ٝثب ٔٛقش د َٚت ٔ ٌ ٞا ٝٛدٚطاٛآلق ٜفاشأاُ قاش دَٚا ت،
بٛوٛؾ وري ٌؼٍٗٗك ٜطٛسبٛخؤ دادٚوٛصسٍٖٟٛ .ٜوٛؾ ب ٛبؤ ٌٕ ٟٔٛ ٜلٛطاٛس سٗظا ب ٜدٔٚلَٛقَٛاٟ ٝٛا ٔٛبإٔ
بؤَٖٔٛ ٛق ٛدراٖٛقَ ٜشدٌ ٜٞلٛػكشَ ٝشد ٚطٛسِٛ .ٝس طٛب سٚت ب ٛثٌٕٗٚذٟٛ ٝوري خ ُ ب ٛوريَٕ ٚسد،ٌٚٔٛ َٚ
دٚبٍٗني ٚٞك ؤُ َ ق ٜدٚطٛآلقِٛ ٜبٕٔ ث لَجؼت بٕٔ بؤ لٗلٔٛو ٔاُٛ ٞآل ٝدوذً ػٍٕٖ ٜطريطا ٌٟٔٛ ٝٚٔٛاٌاٛ
بٕٔ سِٖٔ ُ قٗ ذَٚشد .بِٛ ٛو ُ ػٕٗ َٛ ٚخؤَٔٛ ٝق ٛقٌٛط ٌٌٍٖٕ ،ٚٔٛاٛس ٌ ٝسداقا ٛال ٝطاٛسداس ٞوٛصٌاَ ٛإسدٚ
()123
داطبٟٔٛ ٌٜ َٛاٌٗؽ ٟو د َٔ ِ ٜٖٞٚسٖ ُ ٌٗؼ ُ دأ.ٚ
لٛو ٚٔٛدٚبٍٗني ِٛطبٌٗ ٜؼابٗى ٌ ٜالٟ ٝاٛوري خا ُ باٛسص بإٔ ٔٚثٌٕٖٚٛاذ ٝثباِ ٝٔٛاٛبٕٔ ٚلٛطاٛه واريٚ
َٕسد ٌٜ َٚدٔٚسٔبٛسِٛ ٞٝس َ ق ٜبؤ ٝلٕاب ٟ ٜو د ِ ٝٚسٖك سَ ٝشدٌٗا ُ بإٔ ٚبا ٛثٗا ٜقٕاٌا با ٛدٌٚطٗ ٌاٚٔٛ
ِٕٔٛ ،ٚس ِٗ ٌٛبٕبٗتٟٛ ،طٛس قٕاٌ ػٌٛ ٜبٕٔ ب ٜػٛسٌَِٛ ٝشدُٔٔ ٞبٛػذاسٖٟ ٜا ٔٛػٛسِاٌٛػاٌ ٜاَٛشدَٔٔ ٚاٛ
ػ ٝطٛف ُ ٖ ٝٔٛطٕلَب ُ عٕمس ُ دَ ُ ٖٚشد ٚطٛس َٕسد.ُ َٚ
38
سيَيةم
ثةيوةنديةكانى خانى لةث شيَسِيو لةطةلَ شا عةباسدا
طٛسٚق ثٌٕٖٚٛذٌٕٗ ٝاُ ٟٛوري خ ُ ٞػ عٛب غ ب ؾ بٕٟٔٛ ،طٛس ٟٛ ٜوري خ ُ طٛس ٝبؤ داٌٛدٌٔٛٚاٌذٚٞك
وريَٕ ٚسد ٌٜ َٚقش ،ٖٛٛ ٔ ٌ ٟٔٛ ٝبٛآلً ػ عٛب غ ل ٚٔٛطٖٛؼبرٕٔ َٟٛ ٛوري خ ُ سٖط ٌ ٛدات عٕمس ٌٌٗٗٗ َٛؽ
دٚطٛآلت بٛطٛس ٌ ٔ َٛٛدا بطشُ؟ ٌٕك ٛلٌٛ ٛذ ػٛسِٖكذا لٛػاكش َٗؼا ٜعٕمس ٌٗٗا ٌٜ َٛقٗا ػاك ٌذبٕٔٞ ،
()124
ٌ ٔ َٝٛٛلٗج ساطبرُٕ.
َ قٟٛ ٜوري خ ُ ٛآل ٝدوذوٚٔ ٟ ٜداُ َشد ٞٚٔٚداً ٞدٚصط َ ٌ ٜخؤ ٝقٗاذا داوٛصساٌاذٔ ٟا آل ٝطاٛسبٛخؤٖٜ
ِٛلَكشد ،صٖ قش سٖط ٝٛبؤ طٛسداس ٌٜ َٚضلَر ؾ خؤؾ َشد َ ٟٚٔٛ ٍَٝٛ ٛبك ُٛدلَ ٜػ ٝىل َشو ٜبك ُٛل ٛدرٝ
ِ ٌ ٜبذٟٛ ،ُٚطٛس ٜػ عٛب غ سٖطٛػ ٜث٘ دابٕ َٔٛا ٛآل بٍٗ ت بٍ ،ٜبٛآلً " ثاري باؤداق باٛط" ٝسا َىٜ
ٟصٚسب و ُ ػ ٝثٛػ ٗى ُ َشد ٚٔٚل ٞٚٔٛػ ٖٞظب ٜسٖط ٛلٟٛ ٛوري خا ُ بطاشَ ٝا ٛاٛآل دسٔطات بكا ت .باٛآلً
( )125
ٟٛوري خ ُ طٕٖ ٜثٍٗٛداٛ ٞآلَ ٝٛقٔٛأ َشد.
لٛو ٛب ٛدٔأ ٚثٌٕٖٚٛذٟٛ ٝوري خ ُ لٛطٛه ػا عٛب طاذا باٛس ٔٚطاشر ٝد ٚإٔ ،لٗاش ٚٔٚومىالٌٗإٌٗ ٜاٌٗا ُ
بٛقٔٛأ ٝدٚطب ٜثَ ٜشد .ػ عٛب غ َ ٛبٍٟٗٛ ٜوري خ ُ فٛسو ٌ َٝٛٛد ٜب ٛدٌَٛ ٜشدٛ ٞآل ٝقٔٛأ َشد ،لاٛ
بٗ ٌٕٖٛك دٚطٛسِا ق لٛػكش بك ق ٛطٛس ٞٝدٚطت ب ٛطٛس ٌ ٔ َٛٛدا بطش ٟٚٔٛ .ٝبٕ ط لَ 1608( ٜص) فٛسو ٌ ٜباٛ
(ثري بؤداق) وري ٝورياٌ ٜقٔٛسٖضدا لٛطٛه (ػ حمىذ ٝدٛالىل) َ ٛدٚطت بٛطٛس َٕسدطب ُ (دٖ س بَٛش) دا بطشُٞ
لٍ ٛء عٕمس ٌٗٗ ٌٜ َٛدٚسبٍَّٟٗٛ ٞ ،طٛس بؤٖ ُ داطري ٌَ ٛشا ِٛؤٕٖٞٝشاُ ٞق آلُ بك ،ُٛػ سِاٖظج سدُ َٛلاٛ
ثٗؼذا ( ٕب د خ ٌ ٜوَٕش )ٝلٛطٛه خؤٖ ٌذا ِٛلَرطشُ ٍٟٗذ بضَ (ٟٛوري خ ُ) ٖؽ بر ،ُٛبٛآلً ِٗ ل ًٛدٔٔ وريٚ
َٕسد ٟ ٚو د ٌٕٛ ٝٚػٛسِ ٌٛبُٕٔ ٟ )126(،لٗشٟٗ ٚٔٚذ ٝومىالٌٗاٌٗ ٜإاُ ػا عٛب غ ٞواري ٝلاٛخ صٖاشَِٖ دٚطابٜ
ثٗكشد.
( -)124سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،2طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)105( ٚه214
(َ -)125مٗي الم ٛقٕسٗذٟٛ :ٝوريخ ٌ ٜبشاداطت ٞفٖٛشاص َٝٛٚدوذً ،طؤظ س َ ٝسٔاُ ،رو س ،)133(ٚه.42
( -)126حمىذ دٛوٗن سِار ب ،ٌٜ ٖٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه76
39
بةشى ضوازةم
ممنالنيَى خانى لةث شيَسِيو لةطةلَ شا عةباسدا
يةكةم
دةست ثيَكسدنى ييَسشء بةزطسى شؤزِشطيَسِاى
دٔا( ٟٝٚٔٛ ٝاعبى د الذٔل ٝ)ٛطٛسٚكٚٞصٖشاٌ ٜػ عٛب غ صاٌ ٜقٛ ٛالَ ٌ ٜب ٜطٕدٟٛ ٞٚوري خ ُ خاؤٌ ٝا دا
ب ٛدٚطبِٛ ٚٔٛس ِٗ ٜضِٛ ٝبٕٔ َؤَ ٝشد ٔٚٔٚطٛو ساٛ ٝال ٝدوذو ٜداٌٛ ٞذَٖ قؤث ٜطٔٛس ٝٚل ٛبٛساوراٛس
ٕلمٌ َٛذا داوٛصساٌذ .طٛسد ًٛلٛػكش َٝٛٚلِٛ )25( ٛصاس طٕاس ٞثٗ د ٚصٖ قش بٕٔ ،ا َٜٛبا ؾ ٞقاؤث ٜصاسٖا ُ
ث٘ بٕٔٛ َٛ ،آل ٝث٘ بكإقَ برئِخٗاٍَ ٞبٗطاش ُ .بٛساوراٛس بٛوا ٛلٛػاكشٟ ٝاٛوري خا ُ لاِ ٛاٛصاس َاٛغ صٖا قش
ٌٛبُٕٔ )127(،بٛآلً لٛطٛأل ٟٚٔٛػذا طٗ ٌ ٜػؤسِػطٗشِاٌ ٞٛخؤبٛدٚطبٌ ٚٔٛاٛداٌٟ ٜاٛوري خا ُ ٞخٛلَكَٛا ٝٛاٛآلٝ
دوذً ٌٟٚٔٛذ ٚبٛسصبٕٔ لٛػكش صاس ٞٝط ًِٖٛ ٞرٛق ٜلٛػكش ٝعٛد ًٛؤَ ٜث٘ داٌٛداُ ،ػامٌَٛ ٜشدٌا ٚٔٛلأٛ
سٖط ٖٝٛٛطشقرٕٖ ٌ ٛبٛس َ .ق ٜػٛسِ ِٛلَطريط ضلر ػ ُ َٛب ٛرو س ٝٚصاس ٝخؤٖ ُ د ٌٚصَٖ .طٛىل ِٗشػاٗ ُ باشد
بؤ طشقٍٛ ٜآلِٛ ٞؤٕ سٖط ُ َٖٗٛٛطشق ٛبٛس بٛآلً صاسٖ ُ لٗكٕرسا ٞب ٛث ػ طٛسداٌ ٜطٛسِاٌا ٚٔٛدٔأ .ٚدٔا ٝإاس
و ٌء قؤثر ساُِٛ ٞؤٕ ػ ٞٔٛسِارٖ ػٛسَِٕ ٞػب س ٍٟٗذ قٕاٌٗ ُ ق ٌّٛسِٖط َٛٚٔ ٌٗ َ ٝبذاصٌ ٚٔٛق ٟا ٔ لٛطاٛس
ٛآلٖ ُ َٖٛ ٜب ُِٟٛ )128(،وٛؾ بِ ٛؤ ٟ ٝصاٖٛق ٜخؤٖ ُ ٌٛبٕٔ باٛلَكٕ باِ ٛاؤ ٝخٗ ٌاٛقَ ٜإسد ٝبإٔ باٌ ٛا ٔٝ
(وٛمحٕد ٟلٗك ٌ َٛ )ٜلٛ ٛآلٔ ٚساَ ٝشد بؤ ٌ ٔ لٛػكشٟٗ ٝشاُ ٞطٛس ٌٔٗ َٝٛٚٔ ٌٗ َ ٝٚؼ ُ داُٟ ٞأٛاٌٗؽ
َٔٛقٍ ٛخؤ بؤ بشٍِٖ )129(،ٜبٛآلً بشٍِٖا ٜطٛس ا َٔٚٔ ٟ ٝٚاٛؾ ٌٟٚٔٛاذ ٟ ٚطا ُ ٌاٛبٕٔ؟ إٌكٟ ٛاٛوري خا ُ لاٛ
سٖكوظبٍ ٜداً ٞدٚصط َ ٌٛ ٔ ٌ ٜآلٔ ب ٛق ٖرٛق ٜسِٖإدٗ َٚٔ ٟ ٜاٌٟٚٔٛ ٛاذ ٚبا ٛصاٌا ٖ ٜٞقٌٕاذٔقؤلََ ٜشدبإٔ باٛ
ٟط ٌ ٜقٗ ٌ ٛدٚدسا( .اعبى د الذٔل )ٛصاس ٝل ٛبريِٛلََ ُٞٛشٖك ساُ َاؤَشد ٞٚٔٚخاٛسٖكَ ٜاشدُ باِ ٛاٛلَكؤلٍَٜٗ
ػٍٕٖ َٛٛبؤ ٟٝٚٔٛبط ٌٛٛطٛس َٚٔ ٟا ،ٛدطا ٛلٛوا ٛبٛػاٗك ٜلاِٗ ٛاض ٚطٛسب صٌٖٗ َٛؼا ٜباؤ ِاٛو ُ وٛبٛطات
قٛسخ ُ َشد .ب ٛػ ٔٛصِٛ ُ ٖٔٚلَذَٚؤلَ ٜٞب ٛطٛبٛق ٛخؤه طٛسٖ ُ دادٚثؤػ ،ٜبا ًٛداؤس ٚقا طٖٛؼابٍ ٛق ػاٛ
بٛسدٕ ٌٛ َٛ َٛٚلٍَء َ س ٝق ٜدَٚشد ٌٛ ٞطٕلم ٛقاؤخ دٖٚا ِ( )130(.ٝثريبإداق خا ُ) ٖاؽ َٛلاٛال ٝخؤسٟا ٔاٝ
ٛآلَ ٚٔٛدٖٕٖٚظت بٛس ٔٚػ خ َٛٛبشِٔات سِٖطٖٛٛك بك قٟ ٚٔٛاٚٔٛبٕٔ َاؤآلٌٗكٕ ٜلَٗا ُ ِٛلَكٌٛاذبٕٔ دٖٕٖٚظات
بٛطٛبٛق ٛخؤه طاٛسٖ ُ داثؤػات َاِٗ ٛضَٚا ٌٌ ٜاٛبٍٗشٖت ،باٛآلً ٟاٛوري خا ُ بِٛاٛؤٕ ثٗالٌاٟ ٌٜ َٛاٛو ٌٗ ُ
دٚصاٌ ٜٞد س بٛد سٖؽ طٌٛطٛس ٌٜ َٚطٕلما ٛبا ساُ دَٚاشدُ ٞػا آلٔ ٝدَٚاشد ٚطاٛس قؤثضا ٜٞق ٌٛطضاُٗٗٞ َٛ
41
لٗٗ ٌ ٜدَٕٚػ ،دٌٛط ٔٚساٌَ ٜإسد ٌِٛاذ ٝدا س بٛطٕلما ٛب ساُٞاصٖا ُ ٌاٛد ٔ ٍِٗٚلاٛث ِش خؤٖا ُ دَٚاشد بأ ٌٛ
طٌٛطٛسٔ خٌٛذ ٌٜ َٛ ٚدٔروَ طٕلمٛب ساٌٗ ُ دَٚشدُ ٞب ًٛداؤس ٚطاٛخبرتَٖ َٕػاب سٖ ُ لٗاذَٚشدُ ٞباؤ اٛآل
()131
دٚطٛسِاٌ.ٚٔٛ
خٛلَكٛ ٜآل بٛب ٜدٗ ٔاص ،ٝطٔٛس ٔٚبضٕك ،رُ ٞثٗ ٖٔ ُ لٛث ه وري ٝخؤٖ ٌذا بٛسطشٖ ُ لٛ ٛآل دَٚشد ،بريٖ ُ
ل ٚٔٛدَٚشد َٛ ٚٔٚؤُ طٛس ٝخؤٖ ُ ٞوري ُ َٖٛٚبٛسص بك .ٌٚٔٛٛطٛسب س ٝطٛو سا ٔ قؤخ ب ساُ ٞرٖ ٌ ٜطٛخت،
بري ٝخؤ بٛدٚطب ٚٔٛداُ لٛالٖ ُ ٌٛبٕٔ.
ػ ٖ ٌ ٜب ط َٛ ٛخٛلكٛ ٜآل طٛسدٚوٗ ٝٔ ٟلٗوٍٟٛ ٜطبٗمٛ ٜآلَ ُ ٖٛدٚخٕاسدٟ ٟٔٛ ٔٚٔٚا ٔ ٚبؤطٌٛاٛؾ
خٛسٖك ٜقٔٛأ بُٕ بٕٔ )132(،بٛآلً ل َ ٔٛقٛدا خؤػٗٛك سِٔ د َٚقٛ ٛآلٖٖٟٔٛ َٛ ُ َٖٛ ٜؽ ب ًٛو ٌط ٜقاٛممٕصٝ
ٌ ٔٚخب ٜب ساٌ ٛب ساٌٗك ٜصاس ٝدسٖز دٚب سٖتَٛ ،طٛسد ًٛسٔٛصٔ ٟٛطبٗمك ُ َٛثشِ دٚبٗات لا ٔٔ ٟٛبٛوا ٛخاٛلَكٜ
ٛآل ثؼٕٖ ُ َٗٛدٖب ٚٔٛبٛبٛسدا ًٟٛ .وٛطٛل ٝٛب ساُ ب سٍٖ ٛلٛصاسب ٝٛصاس ٝبٖٛب ٛفؤلكمؤسٌٖٗ َٛذا با غ َاشأ.ٚ
دط ٛلٛبٖٛبٟٛ( ُ َٛطكٌٛذٚس بٛط ٜوٌٕؼ ٜقٕسَى ُ) ٖؽ ب طَ ٜشدَٔٔٛ ٚل َ ٔٛقاٛدا خاؤ ٝرٖا ٔ ٔٚب ساٌَٛاٝٛ
بٍٕٗٗ ًٟٛ )133(،ٚب ساُ ب سٍٖ ٛثٕٖٗظب ٝٔ ٟ ٜػٛؾ و ٌط ٜبؤ دابني َشدُ ٞاٛآلٖٖ ٜاٟٛ ُ َٛوا ُ ٖٛصاس ثٗواؤؾ
بٕٔ .طاٛسداس ٝطإث ٟ ٝارياُ ا سٌ ٝاٛو ،باٛلٍَٗ ٜدا باِٗٛشؾ ٞصاسداسٛ ٝآلَا ٛبطشٖات بؤٖا ٛدٚطابٗ ُ َاشد
بَٕٛق ٌٛ ٜآل ب ٛقؤث ُٞ ٌٗ َٛخٌٛذ ٚك لٗذاُ بؤ ٌضٖا بٌٕٔا ٚٔٛلا ٛبٕسدا ،ُ َٛدٔا ٝاٌٛذ و ٌطٗا لاٛقؤثر ساُ
قٕاٌٗ ُ قٖٛ ٌٗٛك بٕسز بشِٔخٍَٗ ٞدٚطب ٜبٛطاٛسدا بطاشُ )134(،باٛطشقٍٟ ٜا ًٛبٕسدا ٛضلَرا ؾ طإسز بٌٕٔأٚٔٛ
ٛآلٌٖٗ َٖٛ ٜؽ قؤصٖ درداو ُِٛ .س َ( ٛاعبى د الذٔلِٔٛ ًٟٛ )ٛالَ ٝٛث ٜطٖٛؼت ٞبٍٗ ٜسِٖطَ ٛشأٚق ٚٔٛبشِٖ سٝ
ِٗشػ ٜدا بؤطٛس ٛآلٟٚٔٛ .بٕٔ ِٗشػ ٜبٛسبآلٔ دٚطب ٜثٗكشدٔ دٔاٌٛ ٝذَٖ ػ آلٔ قٗا ػاك َُ ٞإرساٌ ٜصاس،
ضلَر ػ ُ َٛقٕاٌٗ ُ ػٕس ٌٜ َٚدٔٚسٔبٛسٛ ٝآل ٟبمَٕ ٛبذٌ ٞ ُٚضٖ بٛ ٛآل بٛسص َٛٚقؤثٗكٗ ُ داوٛصساٌاذٌ .ضٖا
بٛ ٛآل ٝخٕاسٚٔٚؾ ِٛسٔأَٛ .قٍ ٛقؤثر ساٌ ٜبٛسدٔٚاً خٛلَكٛ ٜآل َٕػاب س ٝصاسٖا ُ لٗرإٔ )135(،باٛآلً لٛطاٛه
ٟٚٔٛػذا اؤَٗ ُ داٌا ٛدا ،لٛالٖاٛك باٟ ٜا ٔ ٝبشِطاب ٜىل بشِٖرإُ ٞلٛالٖا َٜٛقشٖؼا ٚٔٛقؤثرا ساُ ٞطٕلما ٛبا سٌٜ
بٗ ٌٛ٠ذاص .ٚلٛطٛه ٟٚٔٛػذا طٗ ٌ ٜبٛسطشٖ ُ صٖ قش دٚبِٕٔٛ .س ٌٛذ ٟبمٕ ٛؾ دسابُٕٔ َِٛ ٜ ٛس َ ٛدٚسفٛقٗ ُ
بٕاِٖٗ ٛشػٗ ُ دَٚشد ٚطٛس ضلَر ػ ُٞ َٛل ُ ٗٝدَٕٚػ .بٛآلً دسٖزَٗ ٚؼ ٌ ًٟٛ ٜب سٔ داخا ٛسا لَ ٜاٛآلٖٜ
41
ٖ ٌٜ َٛػمؤق قش دَٚشدٔ بٖٔ ٟ ٜؽ لٛالٖ َٜٛقش؟ ٌٕك ٝٔ ٟ ٛبؤطٌٗٛؽ خٛسٖك ٜقٔٛأ بُٕٔ بإٔ .ضلَر ػاُ َٛ
ثُٞ ٗٝابٕٔ ٟٛوشِا طرٛ ٝٛآلَ ٛدٚطشُ ،بٛآلً ل َ ٔٛقٛدا (اعبى د الذٔل ٝ )ٛطٛسٚكٚٞصٖشاُ وشد ٞلٛػكشٟٗ ٝشاُ
ب ٜطٛساك و ٖٟٛ )136(.ٚٔٛوٛؾٞاَ ٝشد ضلَر ػ ُ َٛطا سد برٍا ٞٚٔٛاٛآلٖٖ ٜاٌٗ َٛؽ خاؤسِاطشقش .دٔا ٝوشدٌاٜ
(اعبى د الذٔل )ٛطٛسَشداٖٛق ٜضلَر ؾ ب( ٛحمىذ بٛط ٜػ ومٕ) طاجٗشدسا ،ضلَر ػا ُ َٛلاِٗٛشؾ َاشدُ باٛسدٚأً
بُٕٔ ٞبٛصٚبش ٝقؤث ٛطٔٛس ُ َٚطٛسد ًٛبٕسد ُ ٌٗ َٛداطري َشدٖٛ .ك ٛآل و بٕٔ َ ٛبٛسطش ٝقٗذا بإٟٔ ،أٖٛؽ
()137
ٛآل ٌ( ٝسَٖ) بٕٔ َ ٛو لَٟٛ ٜوري خ ٌ ٜلٗرٕٔ.
(ٌٔٛ -)136ػرئاُ وظبٛف ٟاٛوني :طٛس ا ٔ ٙٚثٗؼإ ،ه95؛ َماٗي الما ٛقٕسٗاذٟ :ٝاٛوريخ ٌ ٜبشاداطات ٞفٖٛشاصَٚا ٝٛدواذً،
طؤظ س َ ٝسٔاُ ،رو س ،)133(ٚه.43
(ٌٔٛ -)137ػرئاُ وظبٛف ٟٛوني :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه95؛ حمىذ دٛوٗن سِار ب ،ٌٜ ٖٛطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.85
42
دووةم
ثةنابسدنى خانى لةث شيَسِيو بؤ سةزدازة كوزدةكاىء نائوميَدبوونى
دٔا ٝطشقٍ ٜطٛس ٔ َٞٛٚٔ ٟ ٝٚقؤثر ساٌكشدٌ ٜبٌٗٛ٠ذاصٛ ٝٚآلَ ُ ٞسِٔٔخ ٌٌٛ ٜذ بٕسد ،ٜب سٔداخ بٛسٔٚ
خشاثرت د ،ٕٔ ٚبؤ داصٍٖ ٝٚٔٛسٖط ٛسٖٛٚك ،سِٖؽ طج ٜثٗ ٔوا ٕآلٌ ٜاٛآل بٛطاٛساَ ٖٛق ٜبا َٟٔ ٜاٛوري خا ُ
َؤبٌٕ ٞٚٔٛلٛطٛه ٟٛوري خ ٌذا بشِٖ سٖا ُ داَاَ ٛا ٛثا ٌٛبٛسٌا ٛباٛس واريَٕ ٚسدَٚا ٌ ٜداطابٗ ُ )138(،لاٌِٛ ٛاذٝ
طٛس ٔ ٚدا ِ قٕٔ ٚطٕاٖاٌ ِ ٛا ٝباؤ طإلَب ٌ ٜعٕمسا ٌٗؽ باشدٔٔ )139(،ٚباؤ ٟا ًٛوٛبٛطابٟ ٛاٛوري خا ُ اٌٛذ
( )140
ٌ و َٜٖٛٛبؤ ٟٛوريَٕ ٚسدٌٕٔ ُ َٚطٌِٛ ٜذٖكٗ ُ ٟو د ِ ٝٚسٖك س ٝبُٕٔ ٌِٛذٖكٗؼٗ ُ ب ٜدٌٚء و ٌا،ٚٔٛ
ِٟٔٛؤصاٌ ٟ َٛ ٝٛو د َٔ ِ ٜٖٞٚسٖ ُ ثٗؼ ٌذابٕٔ ،ل ٌ ٛوَٖٛٛذا َ ٛلاٛسِٖ( ٜخاذس ٝبشٍٖاذاس) ٝثؤطات ِاٛلَطشٚٔٚ
ٌ سدبٕٖ ُ ٟط داس ٝخ ٌ ٜلٛخ صٖشٍِٖٗ ُ َشدبٕٔ ،ٚٔٚبٛآلً خذس دٚطري ،ٝبؤٖ ٛلٛخ صٖشَِٖ ب ٌٛس ٝسٖطا ٝٛقاشٝ
طشقرٕٔ ٚبٛس )141(،لٛال ٝقشٖؼ ٚٔٛػ ٝعٛداَ ًٛا ٟٛط داسٌٍّٗ ٝا ٌ ٜوا ُ َٛبَٕٔا ٛطاٛسداساٌَ ٜإسد باؤ ٟاٛوري
خ ٌٗ ُ ٌ سدبٕٔ َٞٛا ب ٛدٌٚطٗ ٛد .َ ٚػ عٛب غ لٛػكش ٙصىل ٌ سدبٕٔ ٚطٛسطٍٕس ُٞ َٚثٗؼ ٜب َ ٛسٔاٌٟ ٜأٛ
ِ سٖك سٖ ٌ ٛطشقرٕٔ َ ٛبٟٛ ٝ ٌ ِ ٛوري خ ٌ ٚٔٛد )142(.ُٕٔ ٚػٛسِ ق د ِٚت طٛسً قش دٚبٕٔ ،لٛػكش ٝعٛدٛوٗؽ
ٖ سوٛق ٜصٖ قش ٝبٕ دٟٛ ٕٔ ٚوري خ ُ بري ٝلَ ٚٞٛشد َٛ ٚٔٚػٛسِ ساٖؼ طٕدٖكٌٛ ٜو ٔ ،ٚدٌٛط ٔٚساٌ ٜلٛػٛسِ
ٛدٚكَ ٛشدٔ دٔٔا ٝسأٖزٖكَٕ ٜست لٛطٛه ِ َٔ ساٌ ٜبٛلٍَٗ ُ ٖٟٚٔٛ ٜدا دٚطت لٛػٛسِ ِٛلَطشٍُٟٗ ،ذ ِٔٛالَ ٜبؤ
طٛسداساٌ ٜعٛد ٌ ًٛسد بؤٌٕٔ ٝطني :بٛ ٟٚٔٛ ٜك لٛطٛه خؤٖ ُ داو لََ ٞب ٔٛوٛسدَ ُ ٌٖٛ ٝٛإرُ خؤٖا ُ باٛ
()143
دٚطت (ٟٛلٗ غ خ ُ) ٝطٛساَ ٜضلر ػ ٌٚٔٛ َٛبذ.ُٚ
ب ًٛػٕٗ ٖٛٚسٖكٔٛقٍٗك ٜطٛسٚق ٖ ُ ٖ ٜلٛطٛه (حمىذ بٛط) ٝطٛسداس ٝضلر ػ ُ َٛوؤس َشدٟٛ .وري خ ُٞ
بٛػٗك ٜصاس لٛدٌٛط ٔٚساٌٛ ٜآل بَٛ ٛذاس ٞٝطٛسد ًٛثٗذأٖظاب ٜػاٛسِ ٚٔٚلا ٛاٛآل ِ قٍا ٚٔٛدٚس ،ٚٔٚقاٌّٛ
ٌٛذ دٌٛط ٔٚسٖ لٛ ٛآل داو بُٕٔ ٞل ٛالٖ( ُٛحمىاذ باٛط ٜباشا ٝقأٖٛن) ٚٞطاٛساَ ٖٛق ٜدَٚاشاُ بٛوٛبٛطابٜ
()144
ث ساطبٍٛ ٜآل.
( -)138سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،2طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)105( ٚه.214
( -)139دسٖٔؽ ث ػ :اٚزام ت زخي ١ٝص ٚي ٥ل شثُ ْ ،١ٝطؤظ س َ ٝسٔاُ ،رو س ،)45( ٚه.124
( -)140وظعٕد بٕق ٌ :ٜدوذً دٌ ظرٛسا… ،طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)120( ٚه.182
(ِٛ -)141و ُ طٛس ٔ ،ٚه.182
( -)142سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،2طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)105( ٚه.215
( -)143ؿ لَر ٛفب ُ :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.354
( -)144حمىذ قٕفٗق ٔٔسد :ٝطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.56
43
ٟٛوري خ ُ خؤَٛ )300( ٞٝذاس ٝال ٝطٛسداس ٝطٕث ٝضلر ؾ (حمىذ بٛط) بُٕٔ(ٞخ ٌ ٜوإَش ٝعٛباذاه
()145
خ ُ) ٖؽ بٛخؤَٛ ٝذاس ٌٚٔٛٗ َٚوٕٗاٌٟٛ( ٜلٗ غ خ ُ)بٕٔ.
ٟٛوري خ ُ دٖٕٖٚظت َٗؼ ُ َٖٛٛب ٟ ٛػب ٜسٚطٛس بكاشِٗ ٝضا ٜقاش خإَٖ ٌاٛسِر ٝلإٌٗٛاٌٗ ُ دا .باٛآلً
ضلر ػ ُ َٛصاس سِ ٗ ُ لٟٛ ٛوري خ ُ بإٔ .بؤٖا ٛطاٛسداسٌٗ َ ٚا ُ با(ٛحمىاذ باٛط) ٖا ُ طإت" :طاٛسو ُ لاٚٔٛ
طٕٔسِو َٖٔٗٛ ٚك ٜصاٌ ٔ قٗطٗؼبٕٔٚٞٝك قٕ لَ ٟٔٛ ٔ ٌٛؤوٛلَ ٖ ٛخ ٞ ٜدٛسدٞٚدصاٌ ٛداٌٗؼٗتٟٔٛ .اٌِ ٛاٛؤٕٖ ُ
طٗ ٌٗ ُ لٛطٛس دٚطبٗ ُ داٌ ٔٞٞٚاصٖ ُ لاٛرٖ ُ ٍِٗا ٔٞ.ٚا ٝباٛب ؾ دٚصاٌاني بآلٖٔٚا ُ ثٗركشٖات ٞقاٟ ٌ٘ٛاٛوري
خ َُٕ ٞسِ َٝٛٚلٛطٛه ٌِٛذَٛ ٝغ لٛال ٝقؤ مبٍٗٗبٟٔٛ .ٚٔٛاٌ ٜقشٖؽ ِٛس ٌٛذ َٛطاٗ ُ بٍٗشٍٖا ٛالٖ ٝاَٗٛ
لٛوري ٌٜ َ ٚقش َ ٛدٚطت ب ٛطٛس بَ ق َٕٔ ػ ٟط داس دَٚش )146(." ٝحمىذ بٛط ثٗ ٜب ٛد ٜبٕٔ ،ثٗ ٌٔ ٝا سدٚ
الٟٛ ٝوري خ ُ ثٗ ٜطٕت" :و ٌِ ٟٔٛ ٝٚٔٛاٛؤٕ َٛطا ٛثٗكا ٚٔٛلا ٛدٗط ٖاٛك ٟٗىكا ُ ٌٗٗا ،ٛباؤ خاؤتَ ٞإسِٞ
خضوٌ َٛت لٗش ٚعٛطٍٟٗٔٛ ٞٚٔٛاٌ ٜدٖك ٛدابٛؾ دٟٛ ،"ََٖٛٚوري خا ُ طاٛسٚق ساص ٝبإٔ ،باٛآلً ِ ٔٚلَاٌٜ َٛ
ومٗ ُ ٌٛدا ٞسِاصٌٛ ٝبُٕٔ ب ٝٚٔٛلَٖٛٛرتٖ ُ دٗ بك ،ٌٚٔٛٛب ًٛدؤسٚؾٚٞآلوٗ ُ بٕ (حمىذ بٛط) ٌ سدَٛ ٚٔٚلٗ
دٗ ٌ بٍ ،ٚٔٛبٛثٗ ٜظٟٛ( ٝٛطكٌٛذٚس بٛط ٜوٌٕؼا ٜقٕسَىا ُ) لا َٛقٟ ٜاِ ٔٛا قٕٔ إٖٛدا لاٛو لَٟ( ٜاٛلٗ غ
خ ُ)دابٕٔ ٚبِٛ ٛسا ل( َٛ ٝٚٔٛخا ُ عٛباذاىل وإَش )ٝلا ٝٔٛبإٔ ٟأٖٛؽ با ٝٔ ٌٛوٕٗاٌذاسٖا ٚٔٛطٕاٖا ٛسِٖضٖا ُ
دٚطشٖٞٝظبٕٖ ٌ ُ ٌٗ ََٛٛ ٛىل بكٟٔٛ ٌٚٔٛٛاٌٗؽ ٟو دٌٛ ٚبُٕٔ ٛك دابٍاَٗ ،بؤٖا ٛلٗٗا ُ سِاثاٛسَِٖ ٞػاريٖ ُ
ِٛلَكٗؼ ٟٔٛ( ٞٚلٗ غ خ ُ)ٌٛ ٞذَٖ ضلر ػٗ ُ لٛقٕ ثٛت َشدَٛ .ذاس ٝدٔٚس ٞبٛس َ ٛبٛو ٛدٚصاٌَ ِٗشػاٗ ُ
َشد ٚطٛس (عٛبذاه خ ٌ ٜوَٕشٚٔ ِ ٞ)ٝلَ ٌٜ َٛدَٕٚرُٟٛ )147(.وري خ ُ ٞدٌٛط ٔٚسٌٗ َٚؼ ُ ٖٟٚٔٛ َٛ ٜبٍٕٗٗٚ
ٌ س بُٕٔ دٚطبٗ ُ دأٚقٛ ٛك ٞلا ٛضلرا ؾ سِاثاٛسُِٖٕ .با ٛسِٖزٌا ٝٛق ٌٛطا ُ ٌٗ َٛضلر ػاٗ ُ ػاجشصَ ٚاشد،
رو س َٜٖٛٚصٔسٖ ُ ىل َٛل ٛث س َ ٛشدُ .لٛػكش ٝضلر ػٗؽ بٛ ٛػٍ ٜلٗضو ٝٛب ساُ سٚو ٌ ٌ ٜدواذوٗ ُ باٛس
دٚطرتِٖزدأ .ٚبٗظت طَٛ ٜغ لٚٔ ِ ٛآلٌٟٛ ٜوري خ ُ َإٔرسأُٟٛ ،اٌا ٝٛو ٌا ٚٔٛػاٛسِ ٝا َٗ ُ َاشد ،باٛآلً
ضلر ػٌٟٚٔٛ ٌٜ َٛذ ٚصٔس بُٕٔ َؤق ٌٖٛ ُ ٖ ٜد ِ ٚتَٕ ،ػب سٖك ٜصاس َاشا ٞطاٛسدَٕ ًٛسدٌٗ َٚا ُ َٕػاتٞ
ٟٛوري خ ٌٗؽ ِٛسل ٝٔٛطٗ ٌ ٜل ٛدٚطت داِٛ )148(،ؤٕ ٟا ٔٛدٖالٌا ٛػاٗ ُ َٕػات َاٛالٖ ُ بإُٔ ،دٔاٟ ٝاٝٚٔٛ
( -)145سٛوٛبؤسٛ :آل ٝدوذً ،...ٞطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،2طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)105( ٚه.217
( -)146حمىذ قٕفٗق ٔٔسد :ٝطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه5-51؛ ٌٔٛػرئاُ وظبٛف ٟٛوني :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.96
(ٌٔٛ -)147ػرئاُ وظبٛف ٟٛوني :طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.97-96
( -)148حمىذ قٕفٗق ٔٔسد :ٝطٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ه.57
44
طٛسدَٛ ًٛذاسَٕ ٚسدَٕ ُ َٚرساُ ٍٟٗذ ب ٖ ُ داٖ ٚٔٛطٛس ٟإَ ٔٛسداٌاَ ٝٛا ٛلا ٛاٛآلٌ ٝا سَٖ دا و بٌٕٔاٚٔٛ
ٟٔٛاٌٗؼٗ ُ ِٛؤٕ طٛس بشِ.)149(ٝ
لٌِٛٛذ ٝطٛس ٔ ٚدا طٛب سٚت ب ٔٛخٛلَك ٝٛل ٛاٛآلدا و ٌٔٛقاِ ٚٔٛا قٕٔ ٚطٕٔاٖاٌِٛ ٛاذٖ لا ٟ ٛفشٚقاُ َٛ
رِٚشٖ ُ خٕاسدٌِٔٔٛ ٔٚذٖكٗؼٗ ُ خؤٖ ُ ِٛلَٕاطٕٗ ٖ ،ٚخٕد خؤٖ ُ ل ٛػ خِٛ ٛلَذٖش ٚبٛسصِٛ ٌٚٔٛ َٚلَاذٖشأ،ٚ
( -)149باٛآلً لٌِٛٛاذ ٝطٛس ا ٔ ٝٚقاشدا بٛػاإٗ َٜٖٛٚقاش با غ َاشأ ،ٚطٕاٖا ٛدٔاٟ ٝااَ ٝٚٔٛأٛا دأا لاٟ ٛاٛوري خا ُ دَٚااُٛ
لٚٔ ِٛلَ ٌٜ َٛدٗ بٗب ٟٔٛ ٚٔٛسِاص ٌ ٝبٗت ٞسِٔٔ د َٚقٛ ٚٞٛآل ٝدوذً ٞسِٖككٔٛقٍ َٛٛلٛطٛه ضلَر ػذا ٌٛطٖٛؼبؤقٟٛ ٛدم ً.
ٟٛوري خ ُ قٕإٌٖٗٛ ٛآلَٖ ُ َٖٛ ٜؤ بك قٞ ٞٚٔٛاٖ ُ لٗرك ت َ ٛطٗا ٌ ٜباٛسطشٖ ُ صٖا قش ال باِٗٛض بٗٝات ٞ .باٛب ٜلٗ ِاٌا ٜاٛكٞ
ق ٜػٛسِٔ ٟصٔخ ٔٛخٕاسدٚو ٌٜٛقٕإٌٖٗٛق ٜسٔٛت ط ه بٛسطش ٝبك ت .ق ٌّٛػب َٛ ٜقٌٛط ٜثّٗٛلَضٍٕٗ ٚوٛطٛلٌٛ ٝٛبٌٕٔٔ ٟ ٜ
بٕٔٛ ،ٚآلٖٖ ٜاٌٟٚٔٛ ُ َٛاذ ٚقاٛب ٔ سِٖا بٍٕٖا ٛلإٌٗٛاُ خؤٖ ٌاذا ٟ ،وا دِ ٝٚاٛوٕ ٕسبا ٌ ٜداٌٗا بٍٕٖٔا ٛباٛبٟ ٜاِٛ ٝٚٔٛطات
بٛدلَطشاٌٗٛك بك .ُٛدط ٛل ٛخٗ ٌٛق( َٝٛٛوٛمحٕد ٟلٗك ٌ .)ٜوٛقشط ٜصٖ قش لٛػا عٛب غ دٌٗٚؼاَ ٜا ٛدٔاٟ ٝاِ ًٛاٛؤٕٔ ػاٛسِٞ
ِٗشػ ٛطٔٛسٌٖٛ ٖٛٚبٕإٌٗ ٚػب ٜلٛبٛساورٛس ٟٛوري خ ٌذا بك ت َ ٛومك ٜ ٛب .ٜبؤَٖٔٛ ٛقؤق ٛثٗالُ طٗاشِاُ ٟ ٞا ٚٔٛبإٔ ثٗالٌٗكاٜ
ٌ ٖ َٛ ٚٔٛصاس قشطٍ ك بٕٔ ٔٚبٛػٗك ٜصاس ٝلٛػكش َٝٛٚخؤٖؼ ٜبٕٔ ٚبٕ ٛسبا ٌٟ ٜا ٔٛلٛػاكشَ ٝٚا ٛباِٛؤٟٔٛ ٝاٌاٌٛ ٚٔٛبٕاٖاٛ
ٌٛدٚطٖٛؼب ٟٔٛ ٛػٍٕٖ .ٛػ عٛب غ بشِٖ س ٝدا ٌٛذ َٗمؤ واٛقشٖ بكؼاٗب ٚٔٛدٔأ ٔٚلٛطاٛه اٌٛذ طاٛساَٗك ٜقٕسَىا ُ باٌٍّٜٗٛ
ثالٌ ُ َٖٛٛداسِػت بٛبٟٔٛ ٟٝٚٔٛ ٜاٌ ٜقش ٟط داس بَ .لٛػٖٔٛكذا بشِٖكَٖٛ ٜذ س صاس ب سٔقٗ ُ بشد ِٛس لٛبَ دٖٕاس ٝاٛآلٔ ٚقا ٟأٛ
ػٍٕٖ ٝٛخؤٖ ُ وٛبٛطبٗ ُ بٕٔ صاس بٛخٛطب ٜسِػبٗ ُ .وٛبٛطبٗؽ لٛو ٛطشِقٗرٛسداٌ ٜلٛػكشَٕ ٝسداُ بٌٕٕٔ ،كِٛ ٛؤٕ سِارٖا
لٛطٛه ق سٖ ٞسٌِٔ ٜبٛ ُ ٌٗ ٖٛآلِٖٗ ُ َٛٗٝشػٗ ُ دٚسَاشد ٚطاٛس ضلَر ػا ُٞ َٛىل ٖا ُ دَٕٚػا ،باٛآلً ٟا ًٛسِارٛ ٚآلٖٗاُ َٛ
ٌ ِٛقٍ ٛخٕاسِٛ ٚٔٚس لٛب ٖٚٔٛ ٌٜ ٖٛب ٛفٛسو ٌٟٛ ٜوري خ ُ خٛلَك ٜدٕاٌرتَٖ دمٕبٛسطَ ٜاِ ٛا ُ ٖٛبإَٔ ٚشدٖٔ ٌٛقا ٛباٛس طاٛلٗ
ػ ٖٗ ُ َشدِٔٔٛ ٔٚلَجٛسُِٖٕٚٞك بمَٟٗٛ ٜوري خ ُ لٛوٛطٛل َٛٛطٖٛؼبٕٔ ٚبؤٖ ٛثٗ ٜسِاطٌ ٖٛذُٔ َ ٛطاٛسدُ ٟا صاد ٝبكا ُٛلٖٛاَٛرتٔ
دٔع خٕاص ٝبكٟٗ ُٛرت و لَٔ ٠اٖ ٜلَٖٛٛرت د .َُٛٚلٛدٔاِٛ ٟٚٔٛ ٝس ٜدٚطب َٜٛ ٜطشقرا ٜباٛرُ ٞثٗا ِٔٗ ٚٔٚشػاٗ ُ َشداقاٛ
طٛس لٛػكش ٝضلَر ؾ َ ٞق ٜطٖٛؼبٌٕٛق ٝٛ ٔ ٌ ٛب سٔق َٚٔٛٛضلَر ػ ُ َٛطشِٖ ُ قٗرٛسدأ ٚٞٚصاس بٛدٌٛط ٔٚساٌٛ ٜآل طإق ُٔٞ
وشدُٟٔ ٞاٛوريخ ٌٗؽ الٖا َٜٛدٚطإقٗت بٛطإق ٔ ٝدٖٚرا ُ ٛباؤ ال ٝػا عٛب غ .ػا عٛب غ باٟ ٛاٛوريخ ُ دٚلَٗات باٛلََٗ دٚدًٚ
ٌٛقكٕرًَٗ ٚٞؼت دَٛٚو .ٚٔٛبٛوٛسد ٜقؤؾ بٛلََٗ بذٖٚت َٖٛ ٛك ده بٗت لٛطٛلَىذا .بٛآلً ٟٛوريخ ُ ٟٛو ٛرٕه ٌ َ ت ٞرٖ ٌٜ
َؤٖمٖٛٛق ٜسِٚت د َٚق ٚٔٛدٔاٞقٛػِٛ ًٟٛ ٜلَرٛطب ٛدٚبٗت:
ٟٛص ق د ٜق ٛ ٛبٕه ٌ َي
سٛفت ٌٛعمٛت ل ٛب ب ٜقٛدًَٛ
َشو دم ٜٖ ٜب ٌ ٜظ ٌ َي
َٕسدطب ٌ ب ٌ ٜظ ٌ َيِ ...ٞبذ
لاا ٛدٔاٟٛ ٝواا ٛػ ا عٛب غ بااٛدٖمٟ ٜااٛوريخ ُ ػااِٗٛذ دَٚا ت( .سٛوااٛبؤس :ااٛآل ٝدوااذً ،...ٞطٛس ا ٔ ٙٚثٗؼاإ ،ب ،2طؤظ ا سٝ
سِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)105( ٚه.)225 ،232
45
داٖكٟٛ ٜوري خ ُ طشِ لٛب سٔت خ ٌٛ ٝٛآل بٛس دٚدات ٞبٕسد َٛٛدٚقٗ ٛبا ٚٔٛباؤ ٟاِ ٝٚٔٛاٗ دٚطات لٛػاكشٝ
( )150
عٛدٌَٖٔٛٛ ًٛت.
( -)150سٛوٛبؤسٛ :آل ٙدوذً ،.....طٛس ٔ ٙٚثٗؼٕ ،ب ،2طؤظ س ٙسِاػٍرري ٌٕ ،رو س ،)105(ٚه.232
46
سيَيةم:
يؤكازةكانى داطري كسدنى قةآلى دمدم
دٔا ٟٝٚٔٛ ٝضلر ػٟٛ ُ َٛوري خ ٌٗ ُ ػِٗٛذ َشدِٗ ٞشػٗ ُ َشد ٚطٛس اٛآلِٛ ٞس ا ٜرُ ٞوٍاذالَ ٜقٗٗاذا
و بٕٔ َٕػبٗ ُ ِٛس ٜػب ٜلٛ ٛآلدا ِٛبٕٔ ق آلٌٗ ُ َشد .ب ًٛدؤسٛ ٚآلَ ٝا ٔه ٞاؤه داطاريا ٟا آل خٍٕٖا ٔٝ
ٖ َٝٛٛػ عٛب ط ٜلٛطٛس ِٛلَكشا ،دٚطٛآلقٟٛ ٜوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَٖ َؤق ٝثّٗ ت.
ل ًٛو ٖٔٛ ٚدا ٛآلٖ ُ َٖٛ ٜب ٛفٛسو ٌذٟٛ ٝٚوري خ ُ سٚو ٌٗٗٛقٗٗ ٟٔٛ َٜٛقؤٖ ُ ٌٕاٌاذ َا ٛقا دٌٗا وا ٔٚ
وٗزٔٔ ل ٖ ٛد ٌَٛ ٝت ٟٚٔٛ .بٕٔ بؤ و ٔ َٜٖٛٚدٔٔسٔ دسٖز خؤٖ ُ سِاطشتِٛ ٞس ٜلٛقٕاٌ ٖ ٌذا بٕٔ باؤ ث ساطابٍٜٞ
َٛساوٛق ٜثٗؼٗمكشأٖ ُ دسٖوٗ ُ ٌَ ٛشد .بٛآلً بٛداخ ٚٔٛدٔإ ًٟٛ ٝسب ٌ ٜداٌاٟ ٛاٛدم ً اٛآل ِاٛس داطاري َاشأ
َٔٛق ٛرٖش ث ٜخؤطب ٜعٛد .ًٛب ٜطٕو ُ طٛىل ِؤ ِٛبٕٔ َ ٖ ٛسوٛق ٜلٛػكش ٝعٛدٛوٗ ٌذا ق ٛآل داطري بكا،ُٛ
دٚقٕاٌني ل ًٛخ آلٌَٕ ٛسقٗ ُ بك:ٍٖٚٔٛٛ
ٖ :ًَٛٛصاسٖ ٜرو س ٝٚلٛػكش ٝعٛدَٛ ًٞٛو ٜرو س ٚدٌٛط ٔٚسإٌَ ٜسد َ ٛب ِٗٛػٕٖٗٛٚك بٗم ٜبٛسأسد
َشدُ ٌٛبُٕٟٔٛ .طٛس ٜدٌٛط ٔٚسَٕ ٌٜ َٚسد لٛػٛسٌِ َٚذا ث لَٔٛاٌٗبٗٗ َ٘ٛب٘ ٍٖٔ ُ ٖٛدٌٕٚاٌذٔ ل ٛػاٛسِدا باٜ
ِ ٔق بُٕٔ .بٛآلً لٛػكش ٝضلر ػٗؽ ٌٟٚٔٛذ ٚصاس بُٕٔ َؤق ٖٗ ُ ٌٛد ِٚتٟٚٔٛ .ق ض طٛس ٔ ٚوٗزٖٔٔٗاُٞ َٛ
ض بٖٛب ٛفؤلكمؤسٖٗ ُ َٛبٔٛسد ٝب ط ٜرو س ٔٚصاس ٝلٛػاكشَ ُ َٖٛٚاشدٔٔ .ٚباٛثٗ ٜظاٟٛ( ٝٛطاكٌٛذٚس باٛطٜ
قٕسَى ُ) دط ٛلٌٛ ٛذَٖ ِٛصاس دٛالىل ٞضلر ؾ َ ق( ٜاعبى د الذٔلا )ٛباؤ خاؤ ٝد ٚاٗب ٛػاٛسِ َٚٔٛٚلٛػاكشٚ
َ ٌٟٛ(ٜط ( ٞ)ُ ِٛخٕساط ُ)( ٞقٔٛسٖض) ٖ( ٞفٗف) ٞدِٔٔٛصاس دٛالىل لٛطٛه خؤ ٝبشدٔٔ ٕٚٔ .ٚاَٛذاسٌٜ َٚ
ٌ ٔ ( ٝٛطٛلَى غ)( ٞبٍذب ؾ)( ٞطؤو )ٝػ ٜبشدٟٔٔٛ .ٚو ٛدط ٛل ٛلٛػكش ٝٛ ٔ ٌ ٌٜ َٚوٛساكاٟ ،ٛاٛسدٚبٗن،
طٍذغ ،خِٕ ......ٞ،ٝبذ.
دٔٔ:ًٚخٗ ٌٛقَٕ ٜسد ُ َٚبٛق ٖرٛق( ٜوٛمحٕد ٟلٗك ٌَ ،)ٜا ٛثٌٕٖٚٛاذ ٝبٛلٛػاكش ٝعٛدٛواَ ٚٔٛاشدٔٔٞٚ
طٛس اا ٟٔ ٝٚاا ٔ ٝثٍٗٗؼاا ٌذاُ ،بٛوااٛؾ طاأٛسٚقشَٖ صٖاا ٌ ٜلااٛ ٛآلٖٗاا ُ َٛدأ ٟاا ًٛسِٔٔدأٚؾ باإِٔ ٚااؤٝ
بٛسصبٌٕٔٞ ٝٚٔٛس ٝٚدٔروَ ٞػجشصَٕ ٜٖٚسد.ُ َٚ
طٗٗ :ًٛبشٍِٖ ٔ ٟ ٜق َ ٛػبٗكٛ َٛ ٛآلٖٗ ٌٜ َٛصاس قٌٛطٛق ٔ َشدبٕٔ؟ ٌٕك ٛدٔا ٝبشٍِٖ ٜطٛس َٔٛٚٔ ٟ ٝٚ
ٛآلب ٛب ٔ ٟ ٜو ٖ ٝٔ ٟ ٞٚٔٛا ق ٜبإٔ .با ٛسإَىٟ ٜا ٝٚٔٛػإٍٖ ٜاٛآل صاس طاٛخت بإٔ ،ق َا ٛطٛس ا ٔٚؾ
َ ٌٗٗ َٛٛبَٕٖٟٔٔٛٛ ،ؽ ٌٛو بٕٟٔٛ .طٛس ا ٜاٌٛذ د سٖا با ساُ با س ٞٝبؤو ٖٔٚاَ َٜٛا ق .…ٜاٌٛذ وا ٌطٜ
طٗ ٌٜٞس ٝٚخظب ٚٔٛبٛس ٛآلٖ ،ُ َٖٛ ٜبٛآلً ِٛس ؤٌ ٜب ٜدٔاقش ب ٝٔ ٟ ٜبشِطب ٜلٗ َِٖ.
ٕاس :ًٚفٗن ٞقٛلَ َٛٛب ص ٝعٛد :ًٛعٛدٛو ُ َٛفٗن ٞقٛلََٛٛب ص ٝصاسٖ ُ بٛساورٛس َٕسد ُ َٚب َٛسد، ٍِٗٚ
ساطبطؤ ٌ ٛبُٕٔ لٛبٛساورٛس بٛلٌٍٗ ٌٗ َٛذاِٛ ٞؤٕ سٖط ُ َٖٗٛٛدٚطشق ٛبٛس بؤ لٛخؼب ٛبشدٌَٕ ٜسد.ُ َٚ
47
ثٍٗذ :ًٛدٖزَٗٚؼ ٌ َ ٜق ٜطاٛو ساداُِ :اٛس اٌٛذٛ ٚآلٖٗا ُ َٛخؤسِاطشبإُٔ باٛآلً ػاٛسِ َٛٚصاس دسٖازٝٚ
َٗؼ ٛ ٞآلٖ ُ طٛو سا دا بٕٟٔٛ .وٛؾ دٚس ٟٛدم و ٜصاس خشاثِٛ ٜبٌِٕٔٛ .ٚاذ ٝلٛطٛس ا ٔ ُ َٚثٗٗ ُٞاٖا ٛدٔٔ
ط لَ ٜخ ٖ ٌذٌِٔٛ .ٚذٖك ٜقشٖ ُ بٛػٛؾ و ٌء وٛصٌٚاذ ٝٚدَٚا .ُٛباٛآلً ِاٛس اٌٛذ ٝبا َ ،ٜقَٛا ٝٛصاس باٜ
طٍٕٔس بٕٔٛ ٔٚآلٖٗ ُ َٛبٗضاس َشدٔٔ.ٚ
ػٛػٌٛ :ًٛطٖٛؼبٍَٔ ِ ٜا س ٝلٛطاٛسإََ ٛسدٖا ُ َٛباٟٛ ٝ ٌ ِٛوريخ ٌاٟٛ :ٚٔٛطاٛس اٟ ٜاٛوريخ ُ دأاٝ
ٖ سوٛق ٜلٛطٛسإََ ٛسد ٌٜ َٚداطبَ ٜشدٌٍٖٕٔٔٛ ٞٚس ٌ ٝسداق ٛال َٛ ٝب ٛدٌٚطٗٚٔٛبضاَ باٛآلً لٛباٛس ٟاٝٚٔٛ
دٔأَٛقُٕ ٞب ٛفشٖ ٌٛ ٝطٖٛؼبُٕٔ ٟٛوٛؾ ِ ًٛلٛالٖٛك ٟاٛوري خا ٌٌ ٜا ٕٟوٗاذ َاشدِٔٔ ٚا ًٛضلر ػٌٗ َٛؼاٜ
ٞالٗشدٔٔ ٚقٌٕذ قش طٛو ساٛ ٝآل بذ.ُٚ
سٔٛقٛ :ًٛآل ٝدوذً ِٛس دٚبٕٔ داطري بكشٖت لٛالٖ ُٛلٛػكش ٝعٛدٟٛ ،ًٛو ٛبشِٖ سٖ بٕٔ ػ عٛب غ دابإٔٝ
ٞدٚبٕٔ دٗرٛد ٜبكشٖت د ب ِٛس ٌٛذ ٚب د َٝٛٛصاسٖؽ بٗت ،وٛطاٛس ِاٛؤٕ لٛػكشَٛٚػا ٜلٛطاٛس دابٍ ٖا.ٛ
ٟٛوٛؾ لٛبٛس ٟٝٚٔٛو ٔ َٜٖٛٚصاس بٕٔ صاسب ٝٛلٛػكشٟٗ ٝشاُ وزاىل ٛآل ٝدوذً بُٕٔ ٞطٛو سا ٝدابٕٔ.
ٟٔٛبري ب ٔٚس ٞخؤ سِاطشٟٛ ٖٝٛ ٝوري خا ٌٗؽ ِاٛلَ ٜطشقرإٔ وٛقشطا ٜخظابرٕٔ ٚطاٛس دٔٚلَاٛق ٜطاٛفٞٝٔٛ
ػ عٛب غ قشط ٜلٍٗٗؼبرٕٔ ٚطٛس داسَٕ ٚسد ٌٜ َٚقاشٖؽ با با َٔ ِٛس ٞٝدر ٝبٕٔٚطا ،باؤ ا ٔ ػاك ٌذٌٜ
طٛسداسَٕٚسد ٌٜ َٚقشٖؽ بشِٖ س ٝدابٕٔ ٟٛوري خ ُ ل ٔ ٌ ٛبٛسٖت خؤ ٝلٛدٚطت سِصط س بك ت.
48
ئةجنام
لٛدسٖااز ٚلٗكؤلٍَٗااٟ ٝٚٔٛاا ًٛب بٛقاا ٛااٌٛذ دٚسٟااٛدم وٗ طٛآللَااٟ ٛااٛبٗت َٛلاا ًٛااٌٛذ خ آلٌاا ٝٛخاإاسٚٔٚ
د ٖٚا ٍٖٛٛسِٔٔ:
-1ػٍٕٖ ٜدٕطشافٛ ٜآل ٝدواذً طشٌطا ٜقأٛاِ ٝاٛبِٕٔ ،ا ًٛباؤ ٟاٛوريخ ُ ِ ٞا ًٛدٔٚلَاٛق ٜعٕمسا ٌٜٞ
طٛف .ٝٔٛبؤ ٟاٛوريخ ُ طشٌطَٗٗٛا ٝٛلاٚٔٛدابٕٔ َا ٛػإٍٖ َٝٛٛصاس طاٛخت بإٔ .با ٟ ٛطا ٌ ٜدٔروٍا ُ ٌاُ ٖٛ
دٚقٕاٌ ٜدٚطب ٜبٛطٛسدادٚطشُ .لٛالٖ َٜٛقشٖؼاَ ،ٚٔٛأٛقرٕٔ ٔ ٌ ٚاٌ َٜٖٛٛضٖا طإٍٔسِ ٝاٛسدٔٔ دٔٚلَاٛقٜ
عٕمس ٌٗ٘ ٞطٛفِٛ ٖٚٔٛٗٔٛسٔ ِٚطٛس سِٖط ِ ٝٛقٕٔ ؤ بٕٔ د ض سِٖط ٝٛب صسط ٌ ٜبٗت ٖ خٕد سِٖط ٝٛطاٛسب صٝ
َ ٛبؤ دٌٛط ُ ٌٗ َٛبٖٛٛ ٔ ٌ ٔٛدا قٗذٚثٛسَٖ.
ٟٔٛ -2طٛسدٚو ٟٔٛ ٝٛسِٔٔدأ ٝٚقٗذا ِ ق ٟ ٛسأَ ٚؤوٛلَط َٕ ٝسدطب ُ ل ٌٕ ٛكٌٗ ٜىضا ٛدٚسٚبٛط ٖاٛق ٜدا
بٕٔ ،دٖ سٟٛ ٚوريخ ٌٗؽ ٖ َٗٛبٕٔ ل ٔٛدٚسٚبٛط ٌ ٟٔٛ ٝٛسِارطا سَ ٝٚا ٛدٚطاٛآلق ٜطٗ طا ٜخٗان ٔ ٌ ٞاٌٜ َٛ
بٛدٚطب ٚٔٛبٕٔ ،بٛالً ٟٝٚٔٛقٗرٍٗ ٜدَٚشَٟٛٛ ٖٟٛٚٔٛ ٝوري خ ُ دٗا ٔاص ٝصاس ٝلٛطاٛه دٚسٚبٛطا ٌٜ َٛقاشٝ
َٕسدطب ُ ِٛبٕٔ ٚلٛالَٖٕ ٌٜٛوٛآلٖٛقٗ ٚٔٛسٚعٗٛق ُ َٛق ٟطبٗك ٜب ؾ لٗا ٜسِاص ٝبإُٔ ٞصٔلَاي ٞصاسٟ ٝاٛوري
خ ٌٗ ُ لٛطٛس ٌٛبٕٔٚٞ،ٚك دسٚبٛطٔٛ ٌٝٛ ٌٜ َٛط ٌذٌٔٛق ،ٚٔٛدٖا سٟٛ ٚواٛؾ ٖا َٜٛبإٔ ٚلاِ ٔٛؤٖ ٌاٞ ٝٛاٝ
لٛخٛلَك ٌ ٜػٍٕٖ ٌٜ َٛقشٖؼاكشدٌٔٔ ِ ٚا ٝباؤ باٛسُ ،لٛالٖاٌٗ ٌٜٛؼبى ٌٗؼاِ ٚٔٛاٛس دٗا ٔاصِ ٝاٛبٕٔ ٚباٝٚٔٛ
خؤػٖٔٛظبٔ ِ ٜآلقٗ ٌُٗ ٞؼبى ٌٞ َٝٛٛا ٝلٗكاشدَٔٔٛ ٚبكٖٔٛبا ٛاٛآلداسٖ ٞ ٜثٗا ٍِٗا ٌ ٜداؤسٌٗ َٗ ٚا َاٛ
ببٕاٌ ٜلٛط ٖٖٛذا بٛساورٛس صٔلَي ٞصاس ٝقٕسك ٞعٛد ًٛبٕٚطبٗبٔ ِ ٞٚٔٛآلقٗٗ ٌٜ َٛبج سٖضٖت.
ِااٛس ٟااِٛ ٔٛطاابٛؾ ث ا لَ ٜثٗاإ ٌ ٚا ٔ َ ٚا ق ٜخٗمَاإَ ٛسد َٚا ٌ ٜدٔٚسٔٔبااٛس ٝسِٔٔبااٛسِٔٔ ٝوٛقشطاا ٜبٗط ٌااٛ
بٌٕٔٛق ٚٔٛؤق ٛفشٖ ٖ ُ ٞػٛسِ ٝلٛطٛس َشدُٔٔ .لٗش ٚدَٚشٖت ٟٛوري خ ُ بٛدٚسٚبٛطٗكٌٗ ٜؼبى ُ ثاٛسٔٚس ٌا ٔ
برٌٛ ،َٖٛك ِٛس ٟٛو ٛبٛلَكٕ بٌٗٛؼبى ُ ثٛسٔٚسٔ ػؤسِػطري ٝطٛسدٚو ٜخؤ ٌ ٝطشأ ٔٚبٕٔ ٚب ٛطٗىرٕلَٗ .
-3خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ طٛسب س ٟٝٚٔٛ ٝطٛسٚك ِؤصٔ طٛسداس ٔ ٌ ٝا َٝٛٛبإٔ ،ٚلٛطاٛىل بإٔاسدا َ سوٌٛاذٔٔ
ػ سٚصا بِٕٔٛ ٚس ل ٛدسٔطت َشدٌ ٜاٛآلٔ قا سِٖكوظابٍ ٜداً ٞدٚصط َا ٌ ٜٞبٛطابٍٟ ٜا ٔٛثٌٕٖٚٛذٖٗ ٌا ٛلٛطاٛه
ِٗض ٌٜ َٚدٔٚسٔ بٛسِٖٛ ٝرٌٕٔٗ ٚؼ ٌ ٝٛبريوٌٛذٖ ٟٔٛ ٜدٚسدٚخ.ُٛ
-4وريٌؼٍٗ َٝٛٛخ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ ثٗك ٚٔ ٍِٗ ٜدٗط ٕٟ ٝوٗذِٛ ٝؤٕ َٕسد بَٕٕٔ ،ٚسداٌ ٜقش ٔٚسِٔاٌٜ
ث ػٛسِارٖك ٜطٛػٗ ُ ىل َشدٔٔ َٛ ٚلِٛٛؤٕ ٕربٍٗكَٕ ٜسدطب ُ ِ ٌ بؤ ٛآل ٝدوذً بٛسُِ ،ا ًٛبؤٟا ٝٚٔٛلاٛ
ث لَٗذا خؤٖ ُ بج سٖضُ ًِٛ ٞبؤٟٚٔٛػ َٛ ٜخضوٛقٗؼ ٜبك.ُٛ
ٟ -5فشٚقَٕ ٜسد سِالَٗك ٜبٛس ٔ ٝلٛ ٛآل ٝدوذً دا ِاٛبٕٔ .دا ض لاٛرٖ ٌ ٜسِاراٌاٛداٖ ٞا خٕد لا َٛسٔ با سٝ
دٌٛطااذأ لاا َٛق ٜبااٛسطشَ ٝشدٌااذاٟ .ااٚٔٛق َ قٗ ا ٟااٛوريخ ُ ػااِٗٛذ دٚبٗااتٛ ٞآلٗٝاا ُ َٛقٗ ا دٚػااكَٗ،
49
ٟفشٚقٛ ٌٜ َٛآل ِٛسطٗض ٌ ٖ ٌ ٝٔٛبك ٌٛٔٛرٖشدٚطب ٜضلر ؾ ٞلٛػكش ٝعٛد ،ًٛبٛػٗكٗ ُ ل ٛػ خٌ َٛذا خؤٖ ُ
ِٛلَذٚدٖشُ ٟٔٛ ٞاٌ ٜقشٖؽ ٛآلَ ٛدٚق ٞ ٍٍٚٔٛٗ ٛطٛسد ًٛطٗ ُ لٛدٚطت دٚد.ُٚ
ٟٛ -6طٛس ٜلٛطٛس ٌٔ َٚذا بٛطٛىل ػٕٟٗٛ ٝٔ ٌ ٚوريخ ٌُٛ ٞذَٖ ٌ ٔ ٌ ٞصٌ ٔ ٝدٖكا ٝٛبؤبا َٛسِ قٕٔ،ٚ
بااٛآلً لٟٛااٛدم وٟ ٜاا ًٛلٗكٕلٍٖٗٛااٛدا ،باا ٛبااٛسأسد ٝطٛس اا ٔ ُ َٚدٚطٍٖٛااٟ ٛااَ ٝٚٔٛاا ٛلاا ٛبضااٍٗٛدا ٌاا ٔٝ
(عٕوٛس)بٕٔ ٞٚبٟٛ( ٛوريخ ُ) ٌ طشأٟٛ(ٞٚوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ)ٖؽ ٌ ٖٔك ٜطؼبطري ٌٜ َٚٔ ٌ ٔٚقشٖؽ ِٛؤٕٝ
الَٔٚنيِٛ .س بؤٖ ٛلٛطٛسٚق ٝلٗكؤلٍََٗٛٚٔٛدا ِٛس ٚٔ ٌ ًٟٛو ُ ب َٛسٍِٗ ٟٔٛ ٚطٛس ٌ ٔ ٝقشٖؼ ٜبؤ با َٛسِ قرٜ
لٛطٛس ٌٔ َٚذا خؤو ُ لٗرٕاسدِٔٔٛ ٞ ٚس ٚٔ ٌ ٟٔٛو ُ بؤ ب َٛسٍِٗ ٔ.ٚ
ٟٛ -7طٛس ٌِٛ ٜذٖ ل ٛطٛس ٔ ٚوٗزٖٔٔٗ ُ َٛبا(ٛبشاداطابٖٔ ٌ )ٜا ُ باشدٔٔ ،ٚطٕاٖا ٛطاٛساَ ٜخٗمََٛاٛ
بٕٔ .ٚلٛوٛػذا بؤ وٗزٔٔ( َٝٛٚع ل ٟ ًٛسا ٝعٛب ط )ٜطٛسأٌٛقَ ٚٔٛاٟٛ( ٛطاكٌٛذٚس باٛط) ٌٕطإٖٗٛقِ .ٜاؤصٝ
(دٛالىل) ػٗ ُ ق ٔاُ ب سَشدٔٔ ،ٚطٕاٖ ٛلٛث ه لٛػكش ٝضلر ؾ ِٗشػٗ ُ َشدٔٔٚق ٛطٛس ٛآل بٛآلً لٟٛٛدم و ٜق ٔ
قَٕ ٝشدٌ ٜطٛس ٔ ُٞ َٚبٛسأسدَشدٌ ٜد ٛ ٚفؤلكمؤسٖٗ ُ َٛدٚطٟ ٍٖٛٛا ٔٛسِاطابَٗ ٝٛاٟ ٛاٛوريخ ُ طاٛسداسٝ
خٗمَ( ٜدٛالىل) بٌٕٔٛ ٚك (بشاداطت) ٚٞ ،لٛبٛس ٟٚٔٛؾ بٛبشاداطت ٌ ٔبشأٚ؟ ٌٕك ٛل ٝٛ ٔ ٌٛبشاداطت بإٔ.ٚ
ٟٚٔٛمش ُ بؤ دٚس دَٖٔٛٚت َ ٟٔٛ ٛدٛاللٗ ٌ ٝٛلاٛث ه لٛػاكش ٝضلر ػاذاِٗ ،شػاٗ ُ َشدٔٔٚقا ٛاٛآل دٗا ٔاصٝ
لٛطٛه خٗمَ( ٜدٛالىل) َشدٟٔٔٔٛ .ٚاٌ ٟٔٛ ٛدٛاللٗ ٌَٛ ُٛلٛدٔٚلَٛق ٜعٕمس ٌ ٖ ٜخ ٜبُٕٔ ٞث ُ ٖ ٌٛباؤ دٔٚلَاٛقٜ
طٛف ٝٔٛبشدٔ ًٟٛ ،ٚوٛطٛلٖٛٛؾ ِاٗ َا ً لٛطاٛس ا ٔ ُ َٚسٌِٔٔٗا ُ ٌاَٛشدبَٕٔٛ ٚٔٚب طا ٜاٛآل ٝدواذوٗ ُ
َشدبٕٔ ِٛس بؤٖٛؾ ٌِٛذٖ لٛوٗزٔٔ ٌٕط ُ بِٛ ٌٛق ًٟٛخٗمََٕ ٛسد ُ ٖٚب ٛخشاثٔ ٌ ٛبشدٔٔ ُ ٖٔ ٌ ٞٚصسِاٌذٔٔ.ٚ
ٟٔٛ -8سٚو ٌٗٗٛقٛ َٛ ٝٛآلٖ ُ َٛبٛطاٛس َشداٖاٛق ٜخا ٌ ٜلاٛخ صٖاشَِٖ ٌٕاٌاذٖ ُٟ ٞإ ٔٛسب ٌٗٗا ٛوٛصٌاٛ
بَٛؤوٛلَ ٛل ٛوٗزٔٔداٟٚٔٛ .ؾ دٚس ٝدٚخ ت ٟٛطٛس طٛىل َٕسد ٖٛك دٚطتٖ ٞاٛك ِٛلَٕٖظات بٕٚطاب ٜلا ٟ ٛطات
ثالُ ٞػ آلٔ ٌٜ َ ٚداطريَٛساُ ،وٛس لَ ٛبراٛصُ ٞدٔروٍا ُ ببإاٌَ ق َا ٛبظاب ٜلٛخ ََٛا ٝٛداطاري بكا .ُٛباٛآلً
بٛداخٚٞٚٔٛك خٛطامَٛقِٛ ٜوٗؼا ٜٖٛػؤسِػاَ ٌٜ َٛإسد ،خٗ ٌاٛق( ٜواٛمحٕد ٟلٗكا ٌ )ٜطإسصٖكَٕ ٜػاٍذٝٚ
ٌ وٛسداٌ ٝٛطشٔٚاٌذاقٛ ٛآلٖٗ ُٞ َٛدٚطب ٜب آلِٛ ٝبٕٔ ٚلٛػك ٌذٌٗ ُ.
ٟٛ -9طٛس ٜدٔا ٝػِٗٛذ بٌٕٟٔٛ ٜوري خ ُ صاسبِٛ ٝٛسٚصاس ٝخٛلَك ٜاٛآل ،لٛػاكش ٝضلر ػاٗؽ قإاٌٜ
ٛآل ٝدواذً داطاري بكا ت ،باٛآلً َإسداُ اؤَٗ ُ داٌاٛدأ ٚلٛبٛساوراٛس ٌ سا ٜٞٞ ٛصٔلَاي ٞصاس ٝداطاري َاٛساُٞ
لٛػؤسِػ ٜخؤٖ ُ ٌَٔٛٛقُٕٔ.
ػ ا ٖ ٌ ٜب طااَ ٛاا ٛث ا ؾ 5-4ط ا لَٗ دٔا َ ٝسٚط ا ق َٛٛطااٛس لٛبااٛس لٛسِاثٛسٍِٖٗكااذا ،ااٛآل ٝدوااذً سِصط ا س
د ٌَٚٔٛٔٛٚلٛػكش ٝعٛدٛو ٜلٗذٚسدٚثٛسٍَِٖ ٞسِابٛساٖٛق ًٟٛ ٜسِاثٛسٍِٖاٛؾ لٛالٖإٟ( ُٛلا باٛط)ٔدٔاقاش (قٛواٛس
خ ُ) ٌ ٖٔك ٚٔٛدٚبٗت.
51
ثاشكؤى بةيتةكاى
دمدم
ٔٚسطريأ ٚلٟ( ٛؤطك سو ُ :قٕس َ ٝٛعفس) ٜ٘
51
بآل بؤت مب ب ٛبشاٖ َٜٛداٖ ٞب بٗٗ،ٛ
دٚطبت بؤ ب ٖٔى ٛطٛس ب لَضؤك ٝٛػرياَُٗ ،الٌ ٌت بؤ بٛد ٜبٗمَي ،ل ٛبٍٛب ٌٗ ٜدوذوٗٗ.ٛ
خٛدمٛساٌت بؤدٚػكٍٗي دٕ ٝلٌٗ ٛشاٖٗٛ
ػرياٌت بؤ دٚػكٍٗي دٕ ٝل ٛداٌضكٗٗٛ
دٚو ٌض ٌت بؤ دٚػكٍٗي دٕ ٝل ٛوٗظشٖٛ
ق ٌٛط ٌت بؤ دٚػكٍٗي ،خ ٌ ٜخؤً ،دٕ ٝلٚٔ ٛطب ػ ٕلَٗٗٛ
سور ٌت بؤ دٚػكٍٗي ،خ ٌ ٜخؤً ،دٕ ٝلٌٛ ٛصٚسٖٗٛ
وٛق آلٌت بؤ دٚػكٍٗي ،خ ٌ ٜخؤً ،دٕ ٝلَٛ ٛسطٛدٌٛٗٗٚ
صسٖٗ ٌت بؤ دٚثظٍٗي ،خ ٌ ٜخؤً ،دٕ ل ٛدأدٖٗٛ
ٟٛطج ٌت بؤ دثظٍٗي ،خ ٌ ٜخؤً ،دٕ ٝل ٛطٛطآلٖٔٗٛ
ثٗ ٔاٌت بؤ دٚثظٍٗي ،خ ٌ ٜخ ٌ ٜخؤً ،دٕ ٝل ٛط ٜط لَٗٗ."ٛ
وٛطٛس ٟٔٛػٛسَِ َٜٚشدب ،ٜساطبٛو ٜو صٌذٚساٌ ،ٜلٛبَ َٕٗ ٝدٚو ٌٔٚذ ٝطج ٜدٖٕ ٝد ٍِٗٚصٔٚق ٜػريٙ
ٖٛ
وٛطٛس ٟٔٛػٛسَِ َٜٚشدبَٕ ،ٜسِٟٗ ٚشاٌٗ ُ بٛخٍٕٖ ٜطٗ ٔٚػٗٗ.ٛ
دلَ ٜخ ٌ ٜبٛبشٌٍٖٛ ،ٛذ بٛبشَٖ بشٍٖ!ٛ
بؤت د ٚى ٛطؤىل دوذو ،ٜض دوذوٗك ٜسٌِِٚطٍٗ،ٛ
ؤو ٜب ساٌذٖض ٝدٖب ٛخٕاسٌٛ ،ٝذ ٝصٔآله ٞػريٍٖ!ٛ
لٗي بٕٖٛ ٛطشٖك ٜدٍذ ٖٛ ٝخٛخمٕاس ٝدٚبشِٖ.ٚٔٛ
بآل ِٛس لٛػ ِٛ ٝقب خٌٕك سٝ
ِٛس ل ٛخٌٕك سِٛ ٝقب ػ ِٗٗ.ٛ
ػ بٟٛ ٛبذالَ ٜطٛساٖ،ٛ
ِؤ ل ٛدوذو ٜد ٝدٚصط ٖ،ٛ
لٟٗ ٛظج ٌٜ ِٛىل َشد سِاٖ.ٛ
ػ عٛب غ دٚلَ :ٜسٛط ُٛخ ٌ!ٛ
بآل بك َٖٛقٛطررئ سِاٖ ٌ،ٛ
بٛطٛس و ُ داِ ت صطب ٌ،ٛ
صطب ُ ٕ ٞسابشد ِ ٍٖٔ،ٛ
ساب ٛبٛده،ٍٛٗ ٖٛ ٞ
52
صَٔ ،ٛػٕكمَي بؤ ثٗ بٍٗ،ٛ
دوذوي ل ٛبؤ بظبٍٗ،ٛ
ٟٔٛط ه سٔٛت ط لَ ٛل ٛوَ ٖ كٍٗ،ٛ
دٚلَ :ٜػ ! دٗ ٟ ٜطٟٗٗٛ ،ٛص ٌ ٖضؤو،ٜ
ِٗىذاد ٝبؤ د ٝلٛسِاو،ٜ
دٌٚؼكٍٗ ،ٜقٗ دٚدا َؤو،ٜ
دٌٚك ُٛبٛبٛسد ٝبَ طؤو،ٜ
خٛلَل ٜبٛع ً دٌٚك ُٛلؤ وٜ
ػ عٛبر غ دٚلَ :ٜسٛط ُٛخ ٌ ٜبٛكٛسٚصٚ
بٛغ بك ،ٛظ ٝٛد ٌ ٚقٛسص!ٚ
ِٛطب ٛل ٛثٗؼي سابٛص.ٚ
لِٗ ٛىذادت دٟٛ ًٖٛٚص،ٚ
دوذً لٛصط ٜبٛكٛسٚصٚ
سٛط ُٛخ ُ دٚلَ :ٜػ ! بٛطي ل ٛطٛس بك ٌ ٛصٔ ٟٛسدٕٔاُ،
ٟٛطٛس ٌٟٛ ًٛطب ُ بٔٛاُ صٔٔاُ،
سِٚػي بكِٛ ُٛسدٔك سٔٔاُ،
داوٍ ٜل ٛد ٜو لَ ٜدٕٔاُ.
وٖٛبٛس ٟٛطجٗ ُ دٚسٍِٗ ٌٛ
صَٖ ٖ ُ دٚثؼب ٜدَٕٚق ٌٛ
قٛداسٚك ٌ ٞلَرٌٛذاٌٛ
ٛثٛس ٕ بؤ طٛس ٟٗالٌٛ
بٛطٛس ػ سٔ ٞآلق ٌٛ
ٟ ٟٔٛرياتٟ ٞرئٚاٌٛ
سِٚػتَ ٞؼىري ٞطٗالٌٛ
بٗت لٔ ٛسو ٜٞلٛال د ٌٛ
طٍذٔغ بٗت ٞوَٕشٖ ٌٛ
طٍ ٛب ،ٜطٍٍٕسبَ ،ٜشو ػ ٌٛ
دٚسطٛصٍٖ ،ٛسردطب ٌٛ
53
ِٖٔٛض ،ػٕػبٛسٞ ،وٛسٖٕاٌٛ
طٛدِٛصاس خ ُ ٞطٕلَب ٌٛ
ث ٖبٛخبٗ ُ ٟٗظجٌٛ ِٛ
ٔٚدٚس َٔٛت لٟٗ ٛظ .ٌٜ ِٛ
لٕ ٛػ ،ٌٜٛل ٛقٕكٗ ٌٜ
داسٔ بٛسد ِ قِٛ ٛرٖ ٌٜ
قؤص طشق ٜبٛس ٟ ٝمس ٌٜ
بٕٔ ٚسِار ٟ ٝخش صٚو ٌٜ
د ٚؤػَٔٛ ُ ٌٛت كمٕٔٚ
لٛػكش قٗح قٗح ٔ ٟابٕٔٚ
وٌٛضلَٗكٗ ُ ِ ،ت فآلٌبٕٔٚ
ل َٔٛفش ٝدٚبٛفٗمَ،ٛ
طٛس ٝسو ٖ ُ دٚلَٗ ٜبٗمَ،ٛ
لٛػكش لٛدٔ ٝبؤ بٛخٗمَ،ٛ
وٌٛضلَٗكٗ ُ ِ ،ت ٟٛسدٖٔٚمَٛ
َ فش دارَٖٔ ل ٛوٛدٗضٚ
وٛلعٌٕ ٛدَٖ سِٖض بٛسِٖضٚ
وٌٛضلَٗكٗ ُ ،دٚػب ٜقٔٛسٖضٚ
د ٝلشف ٛلشف ٜبٖٛذاك ُ
د ٝدٌٚط ٜصس ٞٝؤلَض ك ُ
وٌٛضه ل ٛبٍ ٔ ٞوٛساك ُ
ؤػ ُٛد ٝس ٝبٛسٖٛ ٝ
دٚلَ " :ٜخ ٌ ٜوَٕش ٝلَٖٕٛٗٛ؟
وٌٛضلَٗكٗ ُ ،ل ٛدٚػب ٜخٕٖٗ.ٛ
ل ٛػكش ٟرٔا ٝب ٛو ٛخظٕطٜ
لٛخ ٌ ٜوَٕش ٝدٚثشطٜ
ل ٛػكش ل ٛدٚػب ٜطٍذٔطٜ
ٌٛذ ل ٛػكشٖكٌٟٛ ٜط وٖٛٛ
54
ب ٛؤػ ُٞٛصٚوضٚوٖٛٛ
ِ ت ،طشق ٜطٛلَ ٜداسٌٖٛٛ
(سِٚمح ُ بَٛش) ٖ ُ دٚطٛه ِٖٛٛ
دٕاب ٕ ل ٛبؤ خ ٌٗٗ،ٛ
َ ٛخؤ بك ،ٖٛٗٔٛ
ع ل ًٛبؤ ٟٔٛبضٔقٗٗ،ٛ
ك ػٛسِٖ لٛطٛس دٍٖٗٗٛ
خ ُ دٚلَٟٔٛ :ٜػ بٟٛ ،ٜوٍٗؽ خ من،
خ لٛق ب ٜب ٛثؼبٕٗامن،
كٕآلو ٜس ٖٔٚػٗشامن،
قمََٕ ٜلم ٜػٗع من.
سِارٖك ٜب ٌٜ ٖٛبٛسدا
لٛػكش ٝػ ِ ٝت لٛطٛسدا
دا ٝثؤػ ٜبٕ ،داسٔ بٛسدا
ِ ت ،لٛبَ دوذؤ ٜسدا
دوذوي بٛسد ٝوٖٛذاٌٜ
لٗ ٜد ُٚقؤثٟٗ ٜظ ٌ ِ ٛآ
قؤص طشق ٜبٛس ٟ ٝمس ٌٜ
وٛسد ك قٗذا دٚطشُ و ٌٜ
بؤ سِار ٟ ٝخش صٚو ٌٜ
دوذوي بٛسد ٝلٌ ٛضاسٝ
ل ُ ٗٝدا قؤثِٔٛ ٜػ سٝ
سٔٛت ػ ٞ ٔٛسِاراُ ٔ ٟس ب سٝ
دٌٔٗ ٝداطشت بَٖٛٛذ سٝ
خٛبٛس ٕ لٛبؤ ِٔٛػ سٝ
دوذً بٛسد ٝلٛبٛسدٝ
لٗ ٜد ُٚبٛقؤثٌٛ ٜبٛسدٝ
ق سِار ٝوٛسد ٌ ٞٝوٛسدٝ
55
دوذوي بٛسدٖك ٜصاثٛ
لٗٗ ُ دا قؤثو ٌ ٔٛقؤثٛ
دوذوي بٛسدٖك ٜث ٌٛ
لٗٗ ُ دا قؤخ ٞقؤثو ٌٛ
ٛآلق ٜث ٜبكٖٔ ُٛشاٌٛ
دوذوي بٛسد ٝوٖٛذاٌٜ
لٗ ٜد ُٚقؤث ٜل َ ٛسخ ٌٜ
َ سٖب ٝٛطِ ٖٛٗٛؤصاٌٜ
دوذوي بٛسد ٝدٚبٖٛٛ
لٗ ٜد ُٚب ٛقؤثَٛ ٜلَٖٛٛ
َ سٖب ٝٛطَ ٖٛٗٛؤَٖٛٛ
خ ُ ب ٛخٛصاٖ ٛوٛػغٕلَٛ
دوذوي بٛسدٖك ٜخشِٚ
ٕاس قٛسٚف ٜلٕٗ ٚبشِٚ
بِٛٛػيت بٛػري بكشِٚ
خ ُ بٛخٛصاٖ ٛوٛػغٕلَٛ
دوذوي بٛسدٖك ٜػٍٗٛ
ٕاس صطب ٌ ،ٛثٍٗ ِ ٍٖٔٛ
قٗٗذا خ ٌ ٜلٛخ صٖشٍِٖٛ
صٚفٛسٖ ُ ثٌٛ ٜبشدٍٖٛ
َٔٗٚنٚٔ ٞصٖش دٚلََٗ :خ ٍَُٛٗ ِٟٛٔٛ ،؟
خ ُ فٛسوٕ َ ٟٚٔٛ :ٝسٔاٌٍٗ.ٛ
خ ُ ب ٛخٛصاٖ ٛوٛػغٕٔلَ.ٛ
خ ٌٗ سِابٕٔ لَٕ ٛسداٌ،ٛ
َ ٜبٕ ،ل ٛسٛوٛد بٛط ٜلٗب ٌ،ٛ
سِٔٔ ٝسِٚؾ ب ٜدٚطٛه دٕٔاٌ!ٛ
لٛطٛس ٖٛك ٌٗىضُٕٔ ٌ آلٌٛ
صٖضبٕٔ ٕ ،بؤ ٌٕٗ ٟٔٛاٌٛ
56
ثٌٗٗ ٜؼ ُ داُ طٕلَ ٛخ ٌٛ
َ ٜبٕ؟ ل َٛفش ٝب٘ ٟٗى ٌٛ
قٗٗ ُ َشد ِ ؾ ٞدٚسو ٌٛ
ثٗ ٜش دٚبُٕٔ وٕطمَى ٌٛ
لٔٛاُ بٕٔ ٚسِار ٝقٌٛط ٌٛ
ل ٟ ُ ٍَٗٛخشٚت صٚو ٌٛ
ٌٛذ طشٖ ُ ٟٔٛخ قٌٕٔ ٌٛ
لٗٗ ُ قٗ ٕٔ دٗ ٜٞوٌٛ َٛ
خٕآلٖ ُ بٗت ثؼبٕٗاٌٛ
خ قٌٕٗ دٖب ٛوٖٛذاٌ،ٜ
ل ٛدلَ ٜخ ٌ ٜدٚدا ق ٌٜ
لٗت سٛساً ب ٜدٗ َ ٜب ٌٜ
ٌٛٗٗ ٔ ٟثٗ ٜبك َٖٛػٗالٌٜ
خ قٌٕٗ د ٞٝدٚبٛص:ٝ
لٗي سٚؾ بُٕ طٛسٔ َٛصٝ
خ قٌٕٗ د ٝب ٛف ٛري،ٝ
ؤَ ٜدادٚدا ل ٛثٗؽ وريٝ
خ ُ ،طٛآل لٛوٍ ٜف ٛري!ٝ
خ ُ ٌٛٗ ٔ ٟثٗ ٜبكِٖٔٛ َٖٛشٝ
خ ُ س ،ٛ ٖٛقؤ ب ٜوٕدٚبريٝ
خ ُ ب ٛخٛصاٖ ٛوٛػغٕلَ.ٛ
َ ٜبٕ؟ لٛخ ٌ ٜلٛخ صٖشٍِٖٛ
ل ٛػٛسافٛق ٜخ قٌٕ ٜػريٍٖٛ
بٛفشٖ ب س ٝبٍٖٛٔ ِٛ
ل ٛػٛسافٛق ٜخ ٌ ٜلٛخ صٖشٍٖٛ
سٔٛت ػ ٞ ٔٛساراُ ب ٝٔٛرٍٖٛ
سِاٖ ُ ٔابٕ بِٛٛصاس:ٝ
طٕاسَ َٖٛخذس ٝبشٍٖذاس،ٝ
57
بٛ ٛثٛس بض ٜبؤ خضوٛت خٌٕك س.ٝ
ٔٚصٖش ٔا ٝطٕت بٛبٕٖش:ٝ
َٛ ٛص ٝبٍٗشٝ
ٛآلق ٜبؤ ػ ٝب ٛد ٜبٗمَٜ
َ ٜبٕ لٛخ ٌ ٜدٍذٖٗٛ
طٕقٗ ٛق ٖ ٝٛخٛصاٖٗ:ٛ
ِٛس ِٛ ٜلَٖٛ ٜذٌٛٗٗ ٝ
ِٛس ٜمبش ٝفٗذاٖٗٛ
ِٛس ٜبكٕرس ٝخٛصاٖٗٛ
ق ٖ ٗ بٕ ،ق ٖ َ ٛفش،ٝ
طٕقٗ ُ بٛخ ُ :ثٕض ٌ ٞو ٕلَت َشد ق طٛست ِٛلَذٚطشٝ
دٚغ بٛػري د ٚني بؤ ل ٛػكش.ٝ
َ ٜبٕ؟ ل ٛخ ٌ ٜدٍذٖٗٛ
دٚلَ :ٜب ٌط ٜسٛق ٔٚبٛس ٖٟٛٗٔٛ
ب ٜػٛسٖك ِٗ ،ٛػٛسٖك،ٌٛٗٗ ٜ
كٖٛشٚص خٕآل ِٗ َٛغ ٌٗٗٛ
ٖ ب ٜػٗو ٜطٖٛالٌٗٗٛ
ػٗ دٌٕٗذ ٝبٛكذادٖٗٛ
طٕلَب ُ وٛعشٔفَٛ ٜسخٗٗٛ
ب ب ٜبٛكذاد ٝدأدٖٗٛ
ب ب ٜسابٗع ٝٛعٛدٖٛٗٔٚ
ب ب ٜػٛوظ ٜقٔٛسٖضٖٗٛ
ػٗ وٕسٛوٛد ٝب لََٛٗٗٛ
عٛبذٔلعٛصٖض ٝػٍؤٖٗ،ٛ
ػٗ سٚػ ٜطٛسطٛساٖٗٛ
لٛوٖٛذاٌ ٜػٛسِٛ ٚس ٛػٛ
لٛدٗشِأط ُ َٔٛت بٕ لٛػٛ
خ ُ دٚثشطَٛٗٗ ِٟٛٔٛ :ٜ؟
58
خ ُ! طٕسٟٛ ٝٚطش ب ٛسِٚػ.ٛ
طٕاسٖ ِ قٕٟٛ ٚطج ٜػٗٗٛ
خ ُ دٚثشطَٛٗٗ ِٟٛٔٛ :ٜ؟
خ ُ ٟٚٔٛطٕس ٝٚثرياق ٜوٛسط.ٜ
طٕاسٖ ِ قٕٔ ٚب ٌٛدسٝ
َٛغ ٌٗٗٚٔ ٌٜ َٛ ٛسطشٝ
خ ُ دٚثشطَٛٗٗ ِٟٛٔٛ :ٜ؟
خ ُ ٟٚٔٛ ،عٛصسٚق ٜخذسٝ
طٕاسٖ ِ قٕٔ ٚلٛبؤ طٛػبٜ
ب ٖٛٔٛطٕسٚق ٜبِٛٛػبٜ
خ ُ دٚثشطَٛٗٗ ِٟٛٔٛ :ٜ؟
"ٖٚٔ ِٟٛٔٛظ ٜو ِ ٜدٚػبٜ
طٕاسٖ ِ قٕ ٚل َٛسخ ٌٜ
ب ٖٛٔٛطٕٔسِٚقٟٗ ٜى ٌٜ
خ ُ دٚثشطَٛٗٗ ِٟٛٔٛ :ٜ؟
خ ُ ،ػٗ عٛبذٔلل دس ٝطٗالٌٜ
طٕاسٖ ِ قٌِٕٕٔٛ ٚسوٌٛذٚ
ٟٛطج ب ٜدٚعٕاٖ ٝٛسٌٚذٚ
خ ُ دٚثشطَٛٗٗ ِٟٛٔٛ :ٜ؟
خ ُ ِٟٛٔٛ ،ػ ٌِٛ ٜخؼرٌٛذ.ٚ
طٕاسٖ ِ قٕٟٛ ٚطج ٜق ص،ٚ
ون بٛ ٛقال ثش ٌٟٛط صٚ
خ ُ دٚثشطَٛٗٗ ِٟٛٔٛ :ٜ؟
خ ُِٟٛٔٛ ،ؾ طٕلَب ُ طٛعذ ٚٔ ٝصٚ
طٛالغ ػؤساُ دٚطت دا ،ُ َٛ
دٚطٛه طٛف ٜدٚوٛل،ُ َٛ
دٖت طٕس ٝٚػٗو ٜب لَ.ُ َٛ
خ ُ بٛخٛصاٖ ٛوٛػغٕٔلَ.ٛ
59
ِ ت عٛػٛسِ ٝٚد ٚوٕبٛػٛسِ،ٚ
ِٛوضِٛ ٔٚب غِٖٛ ٞذٚسٚ
دٚطٛه و ٛمٕٔب ٜثٛسِ بٛطٛسٚ
ٟآل ٜطٕلب ُ طٛوٛس.ٚ
ب ب ٟ ٜآلٌٛ ٝبٗٗٛ
سٔٛت قٗج ٜقٗ ثٛسِاٌذٖٗٛ
خ ُ دٚثشطَٛٗٗ ِٟٛٔٛ :ٜ؟
َٕسرٌ ٜسٛصسٚق ٜعٛلٗٗٛ
ب ب ٜبٖٛذاك ٜثٗغٛورٛسٝ
ِٛوض ٚب ٜدٚطٛه عٕورٛسٝ
ب ٜخ لٗذٟٗ ٝرٍٚٔ ٜىل
خ ُ بٛخٛصاٖ ٛوٛػغٕل.ٛ
خ ُ دٚلَ ٟ :ٜبذاه بٛط ،ٛسِالَ ٝٛب بٜ
بٛوَ د َٝٛٚك ك دٚبٜ
دٚلَ :ٜب ب !ٛرك ،ًٛلٗشِٔٚاس ،ٚدٔاٖ ٌ ٜبٜ
ب بك َٖٛوٛدسِٕ ٜسوضبٛطٜ
سورٌٛ ٜصٚس ٝبٍ ٛطٜ
لِٛ ٛصاس ٝدٚبش ٝوٛسطٜ
خ ُ ٟٛبذاهَٛ َ ٞخ ٌٛ
سٔٛت ػٔٛاُ ٞسٔٛت سِاراٌٛ
ػٛسِٖ ُ دَٚشد بٛػرياٌٛ
ػرياُ ٌٌ ٖٛذَٗ ٝالٌٛ
لٛؾ َٔٛقرُٕٔ ٔ َٜٚطشداٌٛ
خَٕٖ سِاِٛ ٝسٔٚك دؤط ٌٛ
ب لَضؤك ٝٛػرياُ ٌٛو ٌٛ
ػِٗٛذٖ ُ َشد َ َٛخ ٌٛ
خ ُ دٚلَ :ٜخ ٌ ٜخٛصاٖٗىٛ
ِٛقب لٛدٌٟٛ ٜص بزيٛ
61
بؤخؤً ثٛسرٍٖ ٜػٛسِ ٙوٛ
خ ُ ٟٔٛداهَٛ َ ٞخ ٌٛ
طشقرٕٖ ُ ٔٚعذ ٔٚثٛي ٌٛ
دٚطت ِٛلٍَ طشُ ل َٔٛساٌٛ
ب ٌطي ٔٚبٛس وري ٝورياُ!
خ ُ بؤخؤ ٝد َٚقٛطررياُ،
سٔٛت ثؤىل داٖ ٛبٛسػرياُ
ب ٌطي ٔٚبٛس ث دػ ٕ ٝدسٚقٜ
خ ٌٗ ُ ػِٗٛذَشد بَٕٛقك ٜخٕٗٚقٜ
ِ ٔاسٔ سِاسِا دوذوٛ
سارٖك ٜق ٔ ِٛالقٜ
عٛد ًٛد َٚقَ كٛب قٜ
طٛبش ِٛلَذَٚؼ بؤبَ ٛآلقٜ
َٕاٌ ٜطٕاس ٝد ٌٚصٌٚني؟
َٝرٕ؟ ل ٟٛلَ ٟ ٜدٚو ُ
ٛآلقِٛ ٜلَطشت بٛصٚو ُ؟
َ ٜبٕٔ؟ ل ٟٛلَ٘ ٟدٚو ٌٛ
ٛآلقِٛ ٜلَطشت بٛصٚو ٌٛ؟
سٔٛت ػٌٕٟ "ٔٔٛذ" سٔٛت سِاراٌ،ٛ
ػٛسِ ٝدَٚشد بٛقؤث ٌٛ
ٛآلق ٜلٛدٔ ٌٛداٌٛ
َٕاٌ ٜطٕاس ٝد ٌٚصٌٚني؟
َ ٜبٕٔ؟ ل ٟٛلَ ٜبٛدٛسطٛ؟
لٔٛاٌَ ٜشد ٚٔٚدٚسطٛ
لٛخٛدمٛس ٝدٚوٍ ٜصٚسطٛ
لِٛ ٛصاس ٝدٚبشِ ٝوٛسطٛ
ِ ٔاسٔ سِاسا دوذوٛ
َ ٜبٕ؟ لٛخ قُٕ ثٛسٔٚسٝ
61
طٕق َ :ٜك ٟلَٟٛ ٜقؤو ٟٔٛ ٝقؤؾ ِٛلَٜ
َ ٜبٕٔ؟ لٛبٛس َ ك ٟلَٗٗٛ
طٕق :ٜخ قٌٕ ،ٜثٕض ٌ ٞو ٕلَت َشدٖٗٛ
بٛػ ٜخؤً خٛصا َشدٖٗٛ
ػِٗٛذٖ ٌكشد َ ك ٟلَٗٗٛ
ِ ٔاسٔ سِاسِا دوذوٛ
َ ٜبٕٔ؟ لٛخ قٌٕٔ ٜخ ٌٜ
رٕه ٌ َ َ ُٛفشطب ٌٜ
خؤو ُ ِٛلَذٚدٖشَٖ ل ٛن َٔٛاٌٜ
ٟٝٛدوذو ٜبٛسد ٝدٚالُ
دٗط ٝٛخ ُ ٞخ ُ ٔ ٟدٚالُ
ٟٗظب بٕ ٝبٛوٛطك ٌٜٛخٛسقٛالُ
َٕاٌ ،ٜطٕاس ٝد ٌٚصٌٍٜٗٚ
لٛطٕلَب ٌٟٛ ٜوٍٜٗ
ٟٛطٛس وٛق ٜدٍٖٜ
و لَ ٛخٕآل ٝدٚبٍٜٗ
لٛطٕلَب ٌ ٜوٕسبٛبٛس
دٚلَ :ٜبٟٗٛضٌ ٜخٕآل ٝلٛطٛس
ثؼبٕٗامن ثٗغٛورٛس
د ٚي بؤطٛس ػ ٛ ٝدٛس
سِأٚطب ُ لٛطٛس ٔٚعذاُ،
ٟٛطج ٜخؤٖ ُ ٌ ه لٗذاُ،
خٕسٔؾ َٔٛقَ ٛؤآلٌ ُ
بٛدأ د َُٛٚثٗكؤلَٜ
ٔٚدٚس َٔٛت ل ٛطبٛورٕلَٜ
ٌَٛط ٝٔ ًَٛٚٔ ٜقؤلَٜ
دٕٔدٗ ِٛبٕ صٚو ٌٜ
ٟٔٛبٛطٕسِاُ دٚصاٌٜ
62
دٔاصدٚٔ ٚصٖش ٝدٚسط ٝ
بُٕ بَٗٚٔٛم ٜخ ٌٜ
ل ٛطٛلَب ٌٗ ُ دٚطبٕسدا
ػريٖ ُ لٖ ٛؼ ُ ِٛلَذا
لٛطٛس ٝدٔاصداٌٗ ُ دا
ض ك ُ ٖٛبؤ لٗٗ ُ دا
طٕلَب ُ د َٚقَ ٌ صٝ
بذ ُٚلٛقٛثمَ ٜب صٝ
ِ ت ٞط ٖٛٗٛطٕٗاصٝ
طٕلَب ُ د َٚقٛلَرٜ
ل ٛؤػ ُٞٛدٚبذٚبٜ
ِ ت ٞط ٖٛٗٛسٛلَٛبٜ
ط ٜبٛؾ د َُٛٚؤثٗٗٛ
طٕاس د َُٛٚسور صٖٗٛ
ِ ت ٞطٟٛ ٖٛٗٛوٛدٖٗٛ
لِٖٛ ٛرٛق ٜسِاوٗ ُ
لَٔٛ ٛهٌٖٛ ٞطٗضٛسٖ ُ
ط ٖٛٗٛقؤلَ ٔٛق ُٔ ٖ ٝ
سارٖك ٜب ُ ٖٛبٛسداٌٜ
طٕلَب ُ ط ٖٛٗٛالد ٌٜ
سارٖكٌٖٕ ٜزٌٕٗ ٝسِاٖٛ
طٕاسدِ َُٛٚؤبِ ٛؤٖٛ
ط ٖٛٗٛدٚػب ٜػٍؤٖٛ
ؤػ ُٛد ٝسِ ٝبٛسِٖٗٛ
طٛد ل َٛٛبٛصسٖٗٛ
ط ٖٛٗٛدٚػبٔ ٜسوٗٗ.ٛ
لٛطٕلَب ٌٌٕٟٚٛ ٜسٚ
ِ ًٛطٖٗٛذ ٞطٛسٔٚسٚ
63
ٌ سد ٝوِٕش ٔ دٚفبٛسٚ
ل ٛبؤ ث دػ ٛ ٝدٛسٚ
ٟٛطٛس ِٛلَ ٜو َٛسٚ
ػ طٕقرٕ ٝلٛدٖٕاٌ:ٛ
سِٚبر ،ٜخؤػر ،ٜطٕلَب ٌٛ
دٚطٛلَي ٌ َٛبٛقؤث ٌٛ
ػٛسِ ٝدٍَٖٛٚي بٛػرياٌ.ٛ
ٖ ُ ػ دٚب ُ ٖ ،ٜطٕلَب ٌٛ
طٕلَب ُ دٚلَٛ :ٜط ًٛبٛصاقٌٛ ٜبٜ
ِٗ و لَٔ ٟ ٜسً ثٌٛ ٜبٜ
ِٛس ٜػ دٚلَ :ٜبآلٔٚبٜ
ٖ خٕآل ِٛسخؤؾ ب ٜطٕلَب ُ
سٔٛت ػٔٛاُ ،سٔٛت سِاراُ
ػٛسِٖ ُ دَٚشد بٛػرياُ.
لٛؾ َٔٛقَ ٔٚك طشداُ،
خَٕٖ سِاٖٚٔ ٜك طشداُ،
خَٕٖ سِاِٖٛ ٜسٔٚك دؤط ُ
ٌٛػ ػك ٌٛ ،طٕلَب ُ
ٔٚصٖش طشقٗ ُ دٖٕاٌٛ
ٖ خٕآل خؤؾ ب ٜطٕلَب ٌٛ
عٛد ًٛبٛفٗن ٞصاسصاٌٛ
ثٚٔ ٌ ٜطبني بٛػرياٌٛ
ٔٚصٖشٟٛ ٝطبٛورٕلَٖٛ َٗ ٜ
سٛطٛد قؤثٗ ُ ٍِٗ ٖٛ
دٚلر داُ ثٗضشاٖٛ
بٛس ٔٚؤػ ٌٜٛػ ٖٛ
ٟٛطٛس ٔ ٟسٖ ُ داٖٛ
طٛد ِٛصاسَٕ ٝرساٖٛ
64
ٖ خٕآل! خؤؾ ب ٜطٕلَب ُ
لٟٗ ٛظج ٌٜ ِٛطشت دٖٕاُ
ع وَ ٜشدُ وٕطمَى ُ
وضطٔٛق ٜلٛبؤ داٌ ُ
ب ٌط ٜس ٛل ٜلٌٕٗٛداُ
ٟٔٛد س طٛسِأ ٚطٕلَب ُ.
طٕ ٝلٛوَ ب ،ٜطٛىل دٕامنٗشو ُ
ِٛس ٌٛذ ٝبٛسد ٝلٛبٛس ٟٛطبٗشاُ
ِٛس ٌٛذ ٝطٗ ٝطٛس دٚسدٍٖ ٜل ٛسٔٛػ ُ ،ل ٛصٌٖٕٚشاُ
طٛد ِٛصاس طٛلَٔٛات ل ٛثٗغٛورٛس ٝدٚطٛه طٕٖذٖشاُ
65
بةيتا (دمدم)ى
ٔٚسطريأ ٚل(ٛبٖٛبَٗ َٕسد )ٝرَؤوكشٌ :حمىذ عرذالم ،ٛدٚصط ٝطجريٖضِٔٛ ،لٗش.2002 ،
66
ه ثشا ثٗم ٜه بٛسشا ػري ٝدٚسب ص بٗٗٛ
دٔٚساٌٛك ه بٛس ٝدابٗٗٛ
ه بٍ ٜبٛسٌ ٝلًٕ بٗٗٛ
ه طٛس طٛدمٌّ َٜٛؼبٗٗٛ
ب ظ ُ ظ وَ دٖبٗٗٛ
***
طٕق ،ٜػ ِ ٜخؤؾ بٗت
ٟٔٛخ ٟٔٛ ٌٍٔٛٗ ُٔٛخٗ لٛ
خٗ ال ه خضٌٗت و لٛ
خ ٌٔٛق ٛثٕٖض ٔٛبٛق لٛ
ٟٔٛخضَٖ ٌٍٗ ٟٔٛ ٛخٕلٍٗٛ
ِٛو ٜصَ ق ظ ُ قٌٍٛٗ ٜ
***
ػ ِ ٜعٛد ًٛطٕٖ س بٗٗٛ
خ ُ خٕملٛقضٗ ٜػ ِٖٛ ٜ
ٛدٚس َٜٚب س ِ ٝقٗٗٛ
طؤق ٜػ ِ ٜخؤؾ بٗت
وَ ٛلٍٕٖ خؤِٗال ه بَ ٔ ٝبٛسٖٛ ٝ
خ ٌَٕ ٜسدا صظشٖٗٗٛ
دٔٚساٌٛك ه بٛس ٝدابٗٗٛ
ه بٍ ٜبٛسٌ ٝلًٕ بٗٗٛ
ِٛو ٜبشز ٟ ٞظ ِٗٗٛ
قز ٝصٖشِٖت ٕٟمس ٌٖٛ ٜ
َ كٛصٚك بؤ خؤ دٖبٗٗٛ
ب دٚطب ٜساطبِٛ ٜلطشقٗٗٛ
دث خال ٛثٕ ٜق بٗٗٛ
***
ِ ق ٛظ ،ٛوٛالٖٛك ىل ب ٜوّٗع ٌٛ
67
ض وٛالٖ ،ٛوٛالٖ ٜبٗ ٌٜ
قٕ بٍٗش ٝظ َ ٜكٛصٖٕا
قؤ ض ه ظ٘ َ كٛص ٙدصاٌ٘
ب ٕس ٌ ٟق ٛىل خٕاٌذٝ
ب وظشٛف ق ٛىل خٕاٌذٝ
****
ض ه َ كٛصٌ ٝعٗظٗٗٛ
بؤ وَ ٞوٛال ٝب ٌٗعٗٗٛ
وَ ٟٛظ َ كٛص ٚخ ٌذٖٗٛ
ِٛو ٜبشز ٟ ٞظ ِٖٛ ٜ
قز ٝصٖشِٖت ٟؤمس ٌٖٛ ٜ
طٛد ب سٖت َمٗال ه ظ َ ٜكٛصٌ ٝعٗظٗٛ
***
طؤق ٜب بؤ ٌ ٖ ٜب سٛ ٛ
َٕػبٍ وٛال ٖ ٌٜ ٝب سٛ ٛ
دا لٛظضا ٌٔٛ ٝدٚسَٛظٗت
ض دٔٚساُ ٞض ػٛبٛ ٛ
***
ِٛس ٖٔط ظ ٜٖ ٜسابٗٗٛ
وٛال ه ٖٔشَٕ ٜٖ ٝػبٗٗٛ
ه طؤس ٞد ٌط ٔٚسَشٖٗٛ
ب دٔٚسٔ ٖ طني ظٛػ سقٗٗٛ
ض طجٗذِٗ ٖٛ ٚؼب صٖٔٗٛ
ع ٖٛىل ٔ ٜٖ ٝسابٗٗٛ
َ ٌ ٜوّٗع ٌ ٜػعٗذٛٗٝ
***
ض وّٗع ٌ ٛوّٗع ُ بٗ ٌٜ
طجٗذ ٝصٔ ٝدٚسَٛفت ر خ ٌٜ
68
ٌضامن َٕٖٔٗ ٛؽ طؤسَٗ ٝؽ وٌٜ َٛ
طٛد ٌٛعمٛت ه ب ب ٜخٕداٌٜ
***
ٌ َ ًٛخٕالوٛقٗ ػ ِٖٛ ٜ
ٌ َ ًٛػع ٌٛقٗ ػ ِٖٛ ٜ
ض طجٗذِٗ ٖٛٚؼب صٖٔٛ ٝ
خ ٌَٕ ٜسدا ٖ ٜسابٗٗٛ
سابٗٗ ٌ ٖٕٛٔ ٛػ ِٖٛ ٜ
قؤ ه طشِ ٝؤصاٌ ٜبذٚوَ
ٛدٚس ٛسو ٜط ٖٖٛ ٜ
د ٝبؤ خؤدامن ٟظ ِٖٛ ٜ
بٛ ٜس ٛػ ٔٛدٔي ِٖٛ ٜ
***
خ ٌ ب بؤ قٕ ٌَٔٛٛٚ
ض ٟظ ِٗ ٟظ ٌَٛٛ
دىل وَ ٞخؤلٗ ٌَٛٛ
***
قٌٕ ٟ ٛظ َ ٛض َٛال
د ٝدٚوٛق ٛط ٜطٛد طٌٕذٖت ظ ال
***
د ٝدامنَٛ ٞهلٛك صٚسٚ
دٟٗ ٝظالوٛقَٗٛ ٜو ٛدٚسٚ
د ٝب خ ٜخؤَٗؼى ٛطٛسٚ
***
قٕخ ُ ٌٍٗ ٜٞقٕ بشاٖٜ
بشاٌٍٗ ٜٞقٕ شاٖٜ
قٕ ٝعٛصٖض ٝدىل ػ ِٜ
ِٛسِ ٚقؤٖ ٜه طشِ ٝؤصاٌٟ ٜضٌذاٝ
69
داٖٛ ٜدٚس ٛسو ٜط ٖٜ
سٛفت سارا ٔ ٝد ٟظٜٖ ٌ ٜ
سارا ِٛػب ٜدٚسٍٖ ٖٜ
َٗش ٞطٗضاُ ه ٌ ظ ٌ ٖٜ
دظٗن دظٗن ِٛلٍٗ ٖٜ
دٌَٕ دٚسصٖكِٛ ٜلكٗؼ ٖٜ
ه طشِ ٝؤصاٌٚٔ ٜسٍٖ ٖٜ
***
بٍٗشٌ ٛخ ٌ ٜب فٍذ ٞفٗمٛ
ٛسو ٜط َ ٝشٖ ٛدظٗمٛ
ث ٜطشق ٜط ٜطٛد ٌّٗمٛ
***
ٗر ٖٛ ٜخ ٌَٕ ٜسداٌٛ
ٕٖٔٚٔ ٛالق ٜقرياٌٛ
ُ ٍٟٗدٚطبٛك ِؤطب َ ساٌٛ
طٛس ِؤطب َ سٕٟ ٝمس ٌٛ
قٕ بٍ ٜدوذو ٜداٌٛ
ن طٛص َٕٖش ٞن طٛص ث ٌٛ
داخؤ بطشٖت ه بٛس قؤث ٌٛ
***
طٛس ِؤطب َ س ٝعٛىل ٖٛ
قؤ بٛس ٝب ٚب قٛفؼٖٛ ٜ
د ٝدٚوٛق ٛث س ٝطجٖٛ ٜ
ثٗال ٞو شٚق خٛو ظٖٛ ٜ
***
طٛس ِؤطب َ س ٝعٕوٛسٚ
قؤ بٛس ٝب ِ ٚب قٛبٛسٚ
د ٝدٚوٛق ٛصٖشٖت صٚسٚ
71
***
طٛس ِؤطب َ س ِ ٝمشٛ
قؤ بٍٗ ٛبٛس ٝبظىٛ
ثٗال ٞو شٚق خٛو وٍٛ
***
دوذً ٍٟٗه بٛس بٛطبٍٜ
ِٛسِٔ طٗظٛد ث ل ٛد ٍٜ
ىل ٗكشُ دّٗت وشٌٜ
****
دوذً ٍٟٗه بٛس ثٗكؤىل
ِٛسِٔ طٗظٛد ث ل ٛىل دَ ُٛػؤىل
ىل ٗكشُ دّٗت خشقؤىل
***
دوذً ٔ ٜٖ ٝداٌ ٖٜ
ب لٛسٗى ٜو لٍر داٖٜ
دّكٗت خ ٌ ىل ِٗالٖٜ
***
دوذً ٔ ٜٖ ٝداٌ بٖٛ ٜ
ب لٛسٗى ٜو لٍر دابٗٗٛ
دّكٗت خ ٌ ىل ِٗالبٗٗٛ
***
ض طجٗذِٗ ٖٛٚؼب صٖٔٛ ٝ
ث لٗت خؤ ساصَ ٝشٖٗٛ
ه طٛس دٚسطِٛ ِٜٛو ٜطٛس بشَِ ٝشٖٗٛ
***
ه بَ دوذو ٜدٌط ٛدٌطٛ
طٛد ػٗشُ طٗظٛد ثمٍطٛ
طٛد قٛظشُ طٗظٛد َٕلٍطٛ
71
ىل ٗكشُ دّكٗت ٌٍِٛطٛ
***
ه بَ دوذو ٜط ص ٚط صٚ
طٛد ػٗشُ طٗظٛد بٛساصٚ
طٛدَٗشُ طٗظٛد ٟٛمل طٛ
ىل ٗكشُ دّكٗت كٔٛاطٛ
***
ض طجٗذ ٖٛٚدطٛه بٌٜ ٖٛ
خ ٌَٕ ٜسدا ىل طٛسٖ ظٛ
عٛبذاه بٛط ثَ ٜش ٚصاظ
***
بٛفش ََٗ ٜش ٟ ٝالٌذُ
خٕٖظ س ٌٜ َ ٝثٌٛط ٌذُ
خ ٌ ٜب صسط ُ ػٛالٌذُ
***
بٛفشََٗ ٜش ٝطشوؼ
خٕٖظ سِٛ ٌٜ َ ٝملؼ
خ ٌ ٜب سصط ٌٗت ػ َِٕ ٜػ
***
خٛلٗ ٌ ٕٔ ٛػ ِٖٛ ٜ
ب طٛس ٝػ ِ ٜٞب ب ٜػ ِٜ
خ ٌٛك سابٗٗ ٛر َٕسداٌٛ
بؤ دٍٖ ٜخؤ ٖ ٜبظمى ٌٛ
ٖٗت ػٛالٌذ ٝب صسط ٌٛ
***
ٟٛظ خٛبٛس ٚب وَ ٌٍٔٛٗٚ
خ ُ وشاظٟٛ َٜٛوٍٗٛ
ض خشابٗ وَ ه ٌ ٌٍٗٛ
72
***
ٟٔٛخ ٌ ٜخؤالو ٜقٖٛٛ
بٗٗ ٛدٔروٍ ٜدٍٖ ٜقٖٛٛ
َٕػ ب صسط ٌ ٜقٖٛٛ
***
و دٚٔ ًٚبٗت د ٝبال ٔٚبٗت
ػٗش ٝوَ ه بٛس بٛرٌ قٛبٗت
بال ٟٛظ ػٛسِ ٚخٛو قٛبٗت
***
خٛلٗ ٛساب ٜسابٗٗٛ
عٛطكش ٝخؤ َؤوكشٖٗٛ
ه بَ دوذو ٜداٌ بٗٗٛ
***
عٛبذاه بٛط دٚسَٛفت ه ثٛدمٛسٝ
ه َ فشا دبٛت ٌٛ ٞصٚسٝ
***
ب بؤ ٔ َٕٚداس ٞب ساٌٛ
ٔ َٕٚخٗض ٝه دٚظ ٟظ ٌٛ
ٔ َٕٚطبٗشٖت عٛمس ٌ ٌٛ
خٗعٛت ٞدس ه سٚخٗت َٛهل ٜظٛداٌٛ
***
عٛبذاه بٛطؤ ٍِذ ػع ٌَ
ٍِذ ط ظ ٌَ
ٍِذ خٛسبٌٛذٖت دٔٚاساٌَ
ِٛو ٜقٗشا ب ب ٜقٌٍَٗٛ
***
طٕبٟٛ ِٜٛص د ٝى ٌ ٛظ ٔاٌٛ
خٛسز ٞخٛساد ٜه طٛسٔاٌٛ
73
ٌِٛ َٛٛد ُٚؤَ ٞاُ ػٛسِٔ لٗكذاٌٛ
***
ػٛظ ػٛظ خ ٌ ٜسٖٗ لٛ
ه خٕ بٛط ػري ٔ وٛق لٛ
طٗظٛد خٗعٛت َشُ ظ لٛ
***
ػٛظ ػٛظ خ ٌ ٜوَٕشٖٗٛ
ٛك ٔطٗالغ ه خٕبٛطبٗٗٛ
وٛكشٚب ه َٛهل ٜخٕ سِا َ ٛفبٗٗٛ
بٛس ٝطجٗذ ٝطٛسَٛفبٗٗٛ
طٗظٛد خٗعٛت ظ ال َشٖٗٛ
***
ٟٛظ ػٛظ ػٛظ عٛبذاه بٛطآ
ٛت ٌضاٌٗت ِ ٔ َٛٛوَٛآ
طٗظٛد خٗعٛت ظ الَشُ ب َِٚٔٛآَ
***
خٛلٗ ٕٔ ٛب ٌ ٜػ ِٖٛ ٜ
ب طٛس ٝػ ِٔ ٜب ب ٜػ ِٜ
َٕو ه دٔ ٝوَ ٖ بشٖ ٖٜ
ٟط ٜب ٜثمٍط ٜه ٗ ٖٜ
***
ٟٛطٛس ػٛسو ٛػٛسً ٌٍٗٛ
الصً ػ ٓ عٛطكٛس ب دٛوٍٗٛ
ٖ ٟ ٜط ٜب ٜلٛخ صٖشٍِٖٛ
***
ٟٛطٛس ػٛسو َِٛٛ ٛفّٗبٛ
الصً ػ ٓ عٛطكٛس ٝبٍٗبٛ
ٟط ٜب ٜثمٍطآ القٛ
74
***
د ٝبٍَٗ بني َِٕٖ بٍَٗ
ثٍٗر ب سٖت َ كٛصا َِٕٖ بٍَٗ
ب ولٛط بٕٚسِِبٍَٗ
ٌٔ َٜٚعؼبٗ بّٛلٍَٗ
وٕس ٔ ِ ٛػ ٜىل بشٚػٍَٗ
ه دّ ٜعٛدٛوٗشا برزٍَٖ
َ فشٖت درٔاس ىل ظٛوٍَٗ
دادوذو ٜببٛللٍَٗ
خ ٌ ٜبطشُ بٕ وَ بٍَٗ
***
ٔاُ ٌ ٍٟٗذٔ ٔاُ ٌ ٍٟٗذٔ
ثٍٗر ب سٖت َ كٛصا ٌ ٍٟٗذٔ
ب طٛص ٔ ولٛط ٔٚسب ٌذٔ
ٌٔ َٕٚعؼبٗ ِٛالٌذٔ
وٕسٔ ِٛػ ٛىل سٚػ ٌذٔ
ب دّ ٜع ٛدٛوريا بزاٌذٔ
َ فشٖت درٔاس ىل دٛو ٌذٔ
***
َ فشٚك ِ ت ٔ ِٗعِٗ ٛعٛ
ه بَ دوذو ٜد ٍٗٗت طٗعٛ
ٍِط ٜد ٝي طٗغ بَّٗ ثٗعٛ
َ فشٚك ِ تَ ٞشَؤخٛ
ه بَ دوذو ٜد ٍٗٗت خؤخٛ
ٍِط ٜد ٝي ثٗع ٛبَّٗ ثؤخٛ
***
َ فشٚك ِ ت ٔه ٍِذسٝ
ه بَ دوذو ٜد ٍٗٗت قشٝ
75
ٍِط ٜد ٝي بٛس ٝبطشٝ
***
َ فشٚك ِ ت ٞه طٛس بٛسشٖٕا
لٛعٍٛقٗت ػٖٛب ٌ ٜلٕٗٔ
د ٝى ٛػٛسَِ ٝشو دمٕٗا
***
َ فشٚك ِ ت ٞه ٟؤسوٗآ
سٛفت سارا ِ ت طٛس طٛوٗآ
د ى ٛػٛسِ َشو دمٗآ
***
َ فشٚك ِ ت ٞه ِٗمِٗ ٛمٛ
مسرٗن َٕٔ َٜٚسٖ ٗمٛ
طؤق ٛػ ٌِٛ ٜقشطٛ
د بؤق ٛدوذو ٜخشاب َ ًٛبع ُ مسرٗمٛ
***
َ فشٚك ِ ت ٞطٛل ٛو طبٛ
سٖ ه بٛس ثٗ بٗٗ ٛو طبٛ
ٍِذ دبَٗ دسٍِ ٚٔٚذ دبَٗ ساطبٛ
ػ ِ ٜسٛفت د س خٗعٛق خؤ ه بٛس ظٛطِٕ طبٛ
طؤق ٛػ ٌِٛ ٜقشطٛ
د بٕق ٛدوذو ٜخشاب ًَٛ
ػٍٕٖ َٔٛ ٝوٌٕ ٛذك ٞبٗع س ٞمس ٛ
***
َ فشٚك ِ ت ٞدٚسصا بٛسٝ
ض َ فش ٚق دمآ ه طٛسٝ
ِضاس دَِٗ ٞطٕٖ سَشٝ
ِضاس دَِٗ ٞدٚفبٛسَشٝ
ِضاس دَِٗ ٞطٗمٛسكشٝ
76
ِضاس دَِٗ ٞثَ ٖٛشٝ
ب بؤ ػ ِ ٜقٕ ه وَ ٌٛطشٝ
عٛطكٛس وَ ِٛوٖ ٜآ ب ق عٌٕٔآ وشٝ
***
د َِٕٖ بٍَٗ ٞبٍَٗ قؤث ٌٟٛضٚىل
ب سٖبآ بكٌٛآ ب وٛدمٛىل
ببٛللٍَٗ بشدٗت َٛىل
***
د َِٕٖ بٍَٗ َِٖٕ ٞبٍَٗ
بٍَٗ قؤث ٟسو دم ٌٛ
ب سٖبآ بكٌٛآ ب صاٌ ٌٛ
بٛسَآ ٔ طٗظٛد ب مت ٌٛ
ببٛللٍَٗ ظ ُ بشد ٌٛ
***
د َِٕٖ بٍَٗ َِٖٕ ٞبٍَٗ
بٍَٗ ٞقؤث دٚسبشٝ
ب سٖبآ بكٌٛآ ظِٕشِٝ
دا بٗال ه دوذو ٜب شِٝ
***
ٔاُ ٍٟٗقؤث بضٕٖكٛ
ب سٖب ٛلٗكش ب طٍذسٖكٛ
قٗ ِزاٌذُ بشز ٞطٗكٛ
ِؼٗ سَشُ صاظ ٞبٕٖكٛ
خ ٌ ه َٛىل قٗك ٛقٗكٛ
***
دوذً ٌٍٗٔ ٛق قآ ػٍٗٛ
ِٛو ٜطٗشٖرٌٍٛٗ َ ٞ
بٛس ِٛو ٜد سط غ َشٍٖٛ
77
خ ٌآ وٍٛت ب َٛطآ ٌٍٗٛ
***
دوذً ٌٛبًٕٔ َشو ٛدوذً
ٟٛص وري ٌٛبًٕٔ َشو ٛس َي
***
دوذً بٛسَٚآ ٕلؤصٚ
ٖآ د ِ ظٗبآ ٛ ٛلؤصٚ
ه بٛس ٟمس ٌ دبٗب ٛقؤصٚ
***
دوذً بٛسَٚآ خٕسطبٜ
طٛد قؤخ ِ ظٗب ٜب دسٔطبٜ
بٛس ه طٛس بٛس ٌٛ ٝطِٕ طبٜ
***
دوذً بٛس َٛٚد ٟظآ دا
طٛد قؤخ ِ ظٗبٍآ د ط ظآ دا
بٛس طٛس بٛسٌٛ ٝبش ٚثٗذا
ٖ (اهلل) دوذً بؤ خ ُ قٗذا
ػٛس ل ٔٛدوذً بٕٔ خ ُ قٗذا
***
ٗر ٖٛ ٜوٛمحٗذَآ ٟلٌٜ َٛ
َٕلٛك بّٗت ه طٛس ٟٛصو ٌٜ
بٗٗ ٛطٛبٛبآ و ال خ ٌٜ
***
ٟٔٛوٛمحٗذَآ ب ب ىل وشٝ
َ كٛصٚك ه قري ٔٚسَشٝ
ِ ظٗب ٛخٗع ٛق َ فشٝ
طٛسَٔ ٌ ٖٛ ٜه بَ َٛظشٝ
ٟٔٛبٛس ىل ٌٗؼ ُ َشٝ
78
***
ٟٔٛوٛمحٗذَآ ب ب ٌٛو ٖٜ
َ كٛص ه قري ٔٚسثٗض ٖٜ
ِ ظٗب ٛخٗعٛق ػ ِٜ
طٛسَٔ ٌ ٜه بٍآ ٗ ٖٜ
ٌٗؼ ٌ ٛه بٛس ب داٖٜ
***
وٛمحٗذ ٕٖٔ ٌ ٛػ ِٖٛ ٜ
و ٔد ق ٛه ٌ خ ٌآ ٖٛ ٜ
ق ٟ ٛظ ٔ ٟ ٝػكشا َشٖٗٛ
***
ه ٍٟٗٗآ ِٛق ٍٟٗٗآ
ث سا ددٚق ٛوَ ب قٛفؼٗآ
ٟٛص ىل دٚخٕاصً خ ُ ثٛس ٖآ
ٌ داق ٛوَ ب خضو ٌٗآ
***
بٗظت خٕالً وَ ِ ٌٛٛبٗ ٌٜ
ٍٟٗٗآ ِٛق ٍٟٗٗآ
ٟٛص ٌ دٚوآ َٛسٚك ٌ ٌٜ
ه ٌ وَ ٌ ٟٔٛبَ خٗ ٌٜ
***
د ٔدآ ه و ال وَ طشٝ
ٟٔٛا ق ٛطشق ٜه و ال خ ٌٜ
د َِٕٖ بٍَٗ َِٖٕ ٞبٍَٗ
قؤث وٛصُ َِٕٖ بٍَٗ
ب سٖبآ ىل بشٚػٍَٗ
وٛمحٗذَآ ه دٚس ٔ بضٍَٗ ٛ
ب بشدٗت َٛلٗع ٛب ثٍَٗ ٛ
79
***
ٔاُ ٌ ٍٟٗذٔ ٞاُ ٌ ٍٟٗذٔ
ٔاُ قؤث وٛصُ ٌ ٍٟٗذٔ
ٔاُ ب سٖب ٛىل سٚػ ٌذٔ
ٔاُ وٛمحٗذك ه دٚسٌ ٛ ٝذٞ
ب لٗ ٛك طٛس سِا ػذاٌذٔ
ب بشدٗت َٛلٗع ٛثٌ ٛذٔ
***
َ فش ٌٕٔ ٛبَ ٗ ٖٜ
ٟظ ر طؤلٍٗ ٔٚسطٗشاٖٜ
َ ٛظمٗت ط وٗؼ ثآ داداٖٜ
***
ط وٗؽ ٖآ لظٛس ظَٕٛػبٍٗٛ
خَٕٖ ثشِ ب ٜه طٗشو ٌٛ
ض طجٗذِٗ ٖٛٚؼب صٖٔٛ ٝ
فٗٗ ٛت خ ٌ ٖٗت سابٗٗٛ
وٛطٍٗٗت خؤ ِٛلطشقٍٗٛ
ه طٛس طٗشو سٍٖٔؼبٍٗٛ
بؤ س ىل خؤ ٖٗت طشٍٖٛ
***
ِٛس داٖآ ِٛس داٖآ
ٖ ب َٕسقٗكآ لٗمٛظ ٖآ
َ فشا طؤمت ٛالٌذً ه طٛس دٌٔٗ ٖآ
قؤ ه وَ وٛطرت ٝه وَ بك ٛساٖآ
***
دأا خ ٌؤ ِٛس قَٛشِٛ ٝس ق ٛطؤقٜ
ٕٟسدٖ ػ ِٜ
ه بَ َٛال وَ ٔ ٟٔٛسِٖت
81
داا خ ٌؤ خؤ وَ قٕ ٌٛطشق ٜبشاظآ
وَ قؤ ٖآ طشق ٜب كٛصاٖآ
قٕ دٚطت بّ ظٗش ٚوظشٖٛ ٝ
د ٝقؤ ِٛس ٌ ٚظ ٌٛصاٌٜ
ٟٛطٛس ٌ ٜ ٛدا ًٟٛبضٍٜٗ
داٖ ٌِٛ ٜظٗزِ ٚؼك ٛق ٌٛ
د ٌ ِٛظٗزوٌٛ َٛ ٛ
ب قٍآ د ى ٛوٖٛذاٌآ
د خٍٕٖآ سٖزوَ ٛؤالٌآ
***
دأا د ه قِٗ ًَٛ ٛعٗآ
ب قٍآ ٌ ٌ ٛ ٛظ ٕٟسدٖآ
د َِٕٗٗ ٛػ ب ٛلظٗآ
داٖآ ٛت ٌِٗ َٛٛعٗآ
ب قٍآ د ي ٌ ظ ٕٟسدٖآ
بال بّٗي َٕػبٍآ ب ٛلظٗآ
ٟٛص ٗرت ٌٍٗي ه خ ُ ثٛسٖآ
***
ٟٛص خ من خ ٌآ َٕسدامن
كٔٛاطآ بٍآ بٛسشامن
ٟٛص عٖٛرَٛآ ه داس خؤ دصامن
***
ٌآ ٟٛص خ ٌآ لٛخ صٖشٍٖي
كٔٛاطآ بٛسشٖت ػٍٗي
ٟٛص عٖٛرَٛآ ه داس خؤ دبٍٗي
***
ػٕلٗت وَ ِٛو ٜب َبٗ
قؼبٗت وَ ِٛو ٜب سظٗ
81
ث ػ ٜوَ طب ٜد بؤ َآ بَ
***
طبٗٗت وٌٛ ٛذ دٟٛوٍَٗ
ث ػ ٜوَ د بؤَآ وٍَٗ
***
دأ ٞخ ٌؤ
طٛس وَ ٖآ قشاػب ٜبٗت
َٛثٗ ٜوَ ٖآ ر َش ٝبٗت
ٟٛطٛس ثؼب ٜقٛ
طبٗٗت خ ٌ بؤ ٟٗك ٜبٗت
***
طب ٜدَ ُٞٛصٖى س
فٍذ ٌٗت رِٚش دٍِ سُ
ٟٗدخؤت ٞث صد ٚثآ دوشُ
***
طبٗٗت خ ٌ ن ٞػٛػَ
دٗشٖٗت خ ٌ ن ٞػٛػَ
فٍذ ٌٗت رِٚش بؤ دوٛػَ
ٟٗدخؤت ٞث صد ٚد ٌِٛؼَ
***
طبٗٗت خ ٌ ض د دٚاللَ
دٗشٖٗت خ ٌ ض د دٚاللَ
ػٗؼٗت رِٚش ىل دسٛاللَ
ٟٗدخؤت ٞث صد ٚثآ دٌ لَ
***
طبٗٗت خ ٌ ن ثرتُ
دٗشٖٗت خ ٌ ن ثرتُ
ػٗؼٗت رِٚش ىل ٔٚسدطشُ
82
ٟٗدخؤت ٞث صد ٚثآ دوشُ
***
د بآ بر ُٛبؤ طبٗٗت راسٝ
ب ٌط ٜبر ُٛبؤ طبٗٗت راسٝ
دا غٛومَ ٔ َٕٚسٕسٝ
خ ُ عٛبذاه بٛط داٖآ طؤسٝ
***
د بآ بر ٌٛٛطبٗٗت طٕٖك
ب ٌط ٜبر ٌٛٛدٗشٖٗت طٕٖك
دا غٛومَ ٔ َٕٚبٕٖك
ً س ٖٛالٌذَٗت بضٕٖك
***
خ ُ ٕٖٔ ٛه طٛس سٔٛاالٌٛ
ٖ خٕد قؤ بذ ٝٚب ساٌٛ
دا ٟظ ثشبرٗت طٗشو ٌٛ
دا ثآ بمٍٗٗت ػٗالٌٛ
ٌٌٗٛظ ٌ ٌٛ ٛطٕالٌٛ
و ب ٍٖٛقريو ٞ ٓٛقٛب خ ٌٛ
بٗ ٜزٗ ٚزا ظ ُ عٛظشاٌٛ
ٟظ ثش ب ٜلٛطٗشو ٌٛ
خ ٌآ ثآ لٍٗ ػٗالٌٛ
خ ُ ٕٖٔ ٛطٛس سٔٛاالٌٛ
***
ِٗعٗ وَ ه وٛال ٟٛمحٛد ب دٝ
قؤ ب عمىآ خٕد سٔب دٝ
قؤ ه طٛس طٛس خ ٌآ ِ قٜ
***
ِٗعٗ وَ ه وٌٕ طرآ ػٕػٕٗا
83
ٌآ قٕ ٛس ٌ ٟه َٕػٕٗا
قؤ ه بٛساِٗ خ ٌ دِٕٗا
***
ِٗعٗ ه وٌٕ طرآ بؼٗؼآ
ٌ ٜقٖ ٛآ بظٛس ٝدا سؼٜ
ٟال ه بٛساِٗ خ ٌ دَٗؼٜ
***
ِٗعٗ وَ و سيآ ط قآ
ٖ ثمٍط َٛفبٗ ٛالقآ
دطٛه خ ٌ ٔٚس ٚخٛب قآ
***
ِٗعٗ وَ ه فٗ ٛآ َ لٛ
ٔ ٝد دٚطت دا ػرئ وٛق لٛ
ى ِ ٛس ٝخ ٌآ دٚاللٛ
***
ِٗعٗ وَ ه فٗ ٛآ ثريٚ
ٟٝٔٛد دٚطت دا بٗٗ ٛػريٚ
ى ِ ٛس ٝخ ٌآ ٟٛوريٚ
***
ب قٍٖ ٜآ ظٗكٛفبٗٗٛ
ٔ َٕٚساظ قٖٛش طجٖٛ ٜ
ه طٛس سٔٛاال ٌّؼبٗٗٛ
***
خ ُ ِ قٗ ٛبٕسدٗت راسٝ
ٕسطٗت صٖشٖٗ ٝت سٛلكشٝ
بَ وظشٖ ثٛس ٗي َشٝ
***
ِٛس ٛسٔا ٔٚس ٚخؤاسٚ
84
بؤ خؤ بّٛلطش ٚصٔل ٛسٚ
ٌ ِٛلطشً صٔل ٛسٚ
***
ٟٛص د ى ٌ ٛدوظٖٛ ٜ
ث سا د دٚوآ ب ٌٛفظٖٛ ٜ
دا بؤ وَ ٗكٛت وظشٖٛ ٝ
دوظ ٜػريٗ ٝكشٖٗٛ
بَ داط ٛو شٚق َشٖٗٛ
***
ِٛس ٛسٔا ِٛس ٛسٔا
دٚطت بّ ظآ وظشٖآ خٕا
قؤ ِٛس ٚوٛصٚال خٕا
بٛلك ٜد سَٚآ ٔدآ بطش ٝر ب خآ خٕا
***
ٛسٔ ٝدٚطت ِ ظٗب ٛوظشٖٛ ٙ
د سَٚآ ر ده ٖآ لٖٗٛضٖٗٛ
د س َٜٚر ده دادا بٗٗٛ
ػري ل ٛبٍآ خؤ ٖآ فشٖٗٛ
طٛد ٌٛعمٛت ه ب بآ دوظٖٛ ٜ
ٌضاٌٗت ٗكٛت وظشٖٛ ٝ
دوظ ٜدٚطت دابٗ ٛوظشٖٛ ٝ
ر لٛثٗت ٛسٔا َٗؼ بٗٗٛ
بضو سٚك ساطتٛ ٞخ ىل ثٛس ٗىكشٖٗٛ
***
ِٛس ٛسٔا ٛسٔا
دٚطت بّ ظآ وظشٖ ٜخٕا
قؤ ِٛس ٚوٛصٚال خٕا
بٛلك ٜد سَٚآ ٔدآ بطش ٝر ب خآ خٕا
85
***
ٛسا دٚطت ِ ظٗب ٛوظشٖٛ ٝ
ب د سَٚآ لٖٛضاٌذٖٗٛ
د سَٚآ ب ده دادابٗٗٛ
ػري ل ٛبٍ ٌ ٜلعٗٗٛ
***
ٍِذٚٔ ٝالقآ ساو ٌٛ
ٍِذٚٔ ٝالقآ قرياٌٛ
ٌ َٛت قٗشا دٚظآ ظ ٜسٛساو ٛدٚب ٌٛ
ٗر ٜعٛبذاه بٛطآ دٕاٌٛ
ِٛسِٚٔ ٚالقآ قرياٌٛ
بٍٗ ٛدؤقٛك وٕقشب ٌٛ
بٍَّٗٛآ بك ُٛدٖالٌٛ
ساب ٜعٛبذاه بٛطآ دٕاٌٛ
ٕٖٚٔ ٛالقآ قرياٌٛ
ُ ٍٟٗدٕقٛك وٕقشب ٌٛ
بٍَّٗٛآ ٔاُ َش دٖالٌٛ
طآ ساراُ ٔاُ َش طٖٛشاٌٛ
ومٗت وٛػن بني ر َٛسبٌٛذاٌٛ
ثٗت وٛػن بني ر طٕظٌٛذاٌٛ
بضٍٗ ٛػٛسِ َ فشاٌٛ
طٛفٛسا و ٖ ٛطٛسِٛطبٛ
طٕلك دوٍٗٗب ٛظ ٛبٛطبٛ
د ب بش ٚسذشا فٌٛ ٗ ٛ
ٕس ُ ٟداٌ ٛطٛس سٚسالٌٛ
و ٛطٛس طٕس ٝظ ُ خ ٌ ٌٛ
***
ِٛال ٔ ِٛال دا بضٍٗآ
86
دا ظٗكشا ِٛو ٜبضٍٗآ
طٛس وظشٖ قٛسَش خٍٕٖآ
وشُ ٗبز ٚر ظآ رٍٖآ
***
طٕبٚٔ ٖٛ ِٜٛخبآ طٛساٖآ
بٗٗ ٛثٕٖك ثٕٖك صسٌِ ٖآ
(ٖ اهلل) دٚسٚدَٕ ٛالٖآ
ِٛسدٔ خ ُ ظٗشا ٖٗت وٛػٗ ٖٜ
***
(ٖ اهلل) ب دٚسٚدٗت بٍٛخؼٛ
ِٛسدٔٔ خ ُ ظٗذاٖٗت وٛػٛ
(ٖ اهلل) ب دٚسدٗت بٛسٍٖٛ
ِٛسدٔ خ ُ ظٗذا خؼٍٗٛ
خ ُ ثٛس ٝه طٛس بٛساٍِٗٛ
***
خ ُ ِ قٗ ٛبشدٗت رٖشٝ
خٛلٗ ٛق دم ٜدٍِٗشٝ
***
ٛبٗن بكٛقَ ظ ٜق دمٜ
ٟٛطٛس ٛبٗن ٌَٛٛقَ ق دمٜ
د ٍِٗآ قؤخ ٞدٚب دمٜ
ٛبٗن ٌ َ ًٞٛظ ٜق دمٜ
ب ٌ ٜظ ٌ ََ ٞ ًٛشو دمٜ
***
سابٗٗ ٛخ ٌآ وَٕشٖٛ ٝ
ٛك ٞطٗمٛغ ه خؤ بٛطبٗٗٛ
ه بٛس خٗعٛقآ ث ٖٛبٗٗٛ
***
87
ػ ً خٗشٚك َش ٚطٛس ٔاٌٛ
َ فش دطشٖت ِٖٛرٛق ٌٛ
ِٛس خ ٌِٛ ٛس خ ٌٛ
قؤ سٍٖٔ ٛطٛس دٔػٌٛ َٛ
ث ىل خؤ بذ ٚب لٗ ٌٛ
ظٛخؤ دٕقٛك فٍذ ٌٛ
ٟٛظ ٛسٖضٖت و ٛو ٕٖالٌٛ
***
َٕسا طؤقٟٛ ٜص ظ ٌٛخؤً
ػٗؼ ٟٛ ِٕٝٛص ظ ٌٛخؤً
***
ثٗض َٛرِٚش ٖ قٕٗا
د مب ٛقم ٜسسٕٗا
***
وَ َٛظٗ بريا صاٌٗٗٛ
ق ٛبؤ خؤ َٛس ػريٚك َشِٖٗٛ
خٕص ٝب ظ ُ ظ وَ دٖبٗٛ
بؤ دٚطبآ خ ٌآ وَٕشٖٛ ٝ
ػري وَ بٗىٕٖآ وظشٖٛ ٝ
ب دؤً ٞدٛالهٖٛ ٌٜ َ ٞ
ب دٔ دؤوآ صٖشا َشِٖٗٛ
دٔ ٟؾ ه دؤوآ بٛطبٗٗٛ
طآ ِٗظرت وضطٍٗٗت ٖٔٛ ٝ
ٟٛص ٔٚوِٛ ٛس ٔ َٜٚوَ
ب ظآ طٛس خؤ دٖبٗٗٛ
***
خٛلٗ ٛدبٗب ٛخؤالو ٌٛ
َِٕٖ بؤ بٍَٗ ػري ث ٌٛ
88
بؤ دٚطبٗت ٟٛظ ُ خ ٌ ٌٛ
ِ َٕٛد َٕرُ دا دىل ٔاُ دا ٌٛوٍٗٗت
َٛطٛسَ ٞؤظ ٌٛ
***
خٕالً د ٗت ػري دٍٖٗت
ػريخؤ د َٛظالٌ ٌ ٜطشٖت
***
ٟٛص ٌ ٍٟٗي ػري قٖٛٛ
ٟٔٛد بشِٖت طٛس قٖٛٛ
***
خ ُ ِ قٗ ٌ ٛظ و ال وٍٛ
خ ُ ٔ َٕٚسٕسوٛق وٍٛ
ه دٍٖآ وَ ٌ بٗت دٔروٍٛ
***
89
دٔ ٟػبآ ه دؤوآ بٛطبٗٗٛ
***
َٕسِا ػري ق ٛبٗىٕ ٌٗشصٚ
وٕٖ ه بٛس دٚظ ٜطض ٚطضٚ
بؤ دٚطبآ خ ٌآ سٌٚطضٚ
***
َٕسا خ ٌؤ قؤ َشو دمٜ
قؤ داٌ ٛطٛس خٕ ق دمٜ
قؤ ه بٛس قؤثٗت وَ ٟسو دمٜ
***
و دٚٔ ًٚبٗت و دٚٔ ًٚبٗت
ػري ق ٛبٗىٕٖآ وظش ٝبٗت
دؤً ٞدٛاله ٌٜ َ ٞبٗت
ب دٔ دؤوٗت صٖشا َش ٝبٗت
دٔٔ ٟػآ ه دؤوآ بٛطب ٜبٗت
و د س ىل خٛلٗ ٞٛو ً ٞبشاصا ض بٗت
***
خ ٌؤ ب بؤ قؤ ٌَٔٛٛٚ
قؤ دٚطب ر َٗٛت و ٛظَٛٛ
***
َٕسِا ٔالٓ دَٛٚٔ ٝوٛ
طٛس ق ٛد لٗعَٛٛوٛ
خٗعٛق قٖٔ ٛشاُ َٛوٛ
***
خ ٌؤ ب بؤ قؤ ٖآ خٕسقٜ
ٟٛظ ٛطٛس سٛفت ط الٌٛ
وَ بؤق ٛثؤػ ٜسٚؾ ه ثٛدمٛس ظٛطشقٜ
***
91
ٌآ ثؤساق ٛه طٛس قٛبٗت
ٖآ ػ ِ ٜد دٚظ ٜقٛبٗت
طٛد ٌٛعمٛت ه ق ٞٛب بآ قٛبٗت
ض ٖ َٕٟٛص دبٗزوآ د ٟٔٛبٗت
***
خ ٌؤ ب بؤ طٛس دٔٚلٛقٜ
قؤ بؤ وَ بك ٝٛوؤلٛقآ
ِٛق طٕب ِٜٛدٔٚساٌ ق ٛقآ
ٌآ ٟٛصً طٛس دٔٚلٛقآ
بؤ قٟٛ ٛص ٌ َ ًٛوٕلٛقآ
ِٛق طٕب ِٜٛدٔٚساٌ وَ قآ
***
خ ٌؤ و وؤ قؤ وَ بّٗم ٛدطٛه رٌآ
د دٚو ٛقٌٛ ٛذ و ىل دٌآ
َٕسا طٛس بكٛظٗب ٛبٛسثٗت رٌآ
***
خٛلٗ َٕ ٛس َٗمٕٖٕٗا
قرال خؤ بكٗؼ ٛػِٛذٖٕا
طٛس َٗش طِٛؼب ٛسخٕٗا
***
د سَٚآ خ ُ ٖآ سابٗٗٛ
د سَٚآ ػري لٛسصاٌذٖٗٛ
د سَٚآ ر ده داٌ بٗٗٛ
طٛس خٛلٗ ٞٛو ً ٞبشاصا
دطٛه طبٍٕٖ خٗعٛقآ ٛق ٌذٖٗٛ
***
ه ٕٟسدٖ ٝآ بٗ ٛط ص ٚط صا
خٛلٗ ٞٛو ً ٞبشاصا
91
ٖٗت َشٍٖ ٛقٛسً ٞد ٌٛصا
طٛس َشٌٚٔ ٛسصٖت ثٗع صا
***
ه ٕٟسدٖآ بٌ ٖٛ ٜشٌَ ٛشَٛ
ب ٜػٛسِ َشو ٌر ٞقشَٛ
***
ه ٕٟسدٖآ ب ٜط ص ٚط صا
ب ٜػٛسِ قشك ٞبٛساصا
***
ػٛسِ َٛفب ٛطش دٕخٍٗآ
ِٛسدٔ خ ُ ظٗذا خؼٍٜٗ
***
ٛ ٟٗسا ٌٌٖٕٛٗ َ ٟٗ ٞ ٛ
سٛفت ػٛظ ٞسٛفت سارا
دبٛس ٞ ٟٗدٔسا ِ قٍٗٛ
َٕسا دبٗبآ ٖ َ ٌٌٕٗٛ
َِ ٝٛؤثَٛآ وٛلعٍٗٛ
***
قٍآ قؤ خٍٕٖآ دوَ بٍٜٗ
َٕسا و قؤ ٟٛسوٌٜٛ
بٛلَكٕ قؤ بشاٖآ وٍٜ
قؤ بٛق ه َ ٛػٛسِ وٍٜ
***
ِٛسدٔٔ ٌٕٔ ٛدوٖٛذاٌآ دا
ٔ َٕٚثمٍطآ دالقآ دا
***
ه ٌ ظ وٖٛذاٌآ سؤَ ٛسؤَٛ
ٟٔٛخ ُ ٌٍَٗ وٛلكٛوٕقٛ
92
د ِ ٝساَ ُٛساَ ُٛساَُٛ
عٛبذاه بٛطآ ب بآ ساَُٛ
سٚخب ه ثؼبآ دٔق َُٛ
خمى ٛق بآ ٔٚطب َُٛ
***
د ِ ٝسابٕٔ سابٕٔ سابٕٔ
عٛبذاه بٛطآ ب بآ سابٕٔ
سٚخبآ ه َٕدٚس ٝثٗض بٕٔ
ًَٕ صس ٝه وال دٔ ق بٕٔ
***
ٔ ٝدٚطت دابٗٗ ٛوظشٖٛ ٝ
ٖآ ب ٌ ظ َ فشا َٛفبٗٗٛ
ب بؤ ٌ ٛب ٕٚق والٌٜ
ٌآ ٌ ٛب ػ طشدٖت وٗشاٌٜ
ػري ٝوَ ٌ بٛت خٕداٌٜ
عٛبذاه بٛطؤ قٕ ٌٖٛ ٜصاٌٜ
ػريِٛ ٝلكٗؼ ٛر َ ظالٌٜ
داب ٖت صسٖٗت خٕداٌٜ
***
ػري ِٛلكٗؼ ر َ ظالٌٖٛ ٜ
ػٛبٛق ر سار ٝبشاٌذٖٗٛ
بشِ ٝسصٖٗت خٕداٌٖٛ ٜ
***
ػٛسِ َٛفب ٛطٛلٗآ بٗذٚس
عٛبذاه بٛطؤ راسدا ٔٚس
و ٛب ٜب صاس خٛدمٛس
***
طؤقآ ب بؤ د َٔٛٚوٛ
93
َٕوضٚسٖآ صٚس ه بٛس خؤ َٛوٛ
ب طشاٌ ٜػٛسَِٛ ٌ ٝوٛ
***
عٛبذاه بٛطؤ قؤ ٌَٔٛٛٚ
َٕوضٚسٖآ صٚس ه بٛس خؤ ٌَٛٛ
َ ٖٛب بآ ٌٛخؤؾ ٌَٛٛ
ظٗت ب بآ ق سٌَٛٛ ٝ
***
دٚو َٔٚشَٚٔ ٝشٝ
َٕوضٚسٖآ صٚس ه بٛس خؤ َشٝ
قريٚك ه ٌ ظ ظ دابٗعٛ
بٛرٌ ػمؤَِ ٛزٖ بٗعٛ
دبٍآ دالٗذا ِ قٗعٛ
***
خ ُ سأٚطب ب ٜلٛطٛس ثٗ
و ال وَ بؤ ق ٌٕٝ ٛصاظ ٔا
قٛقريٚك ب ٌ ظ ظ دأا
بٛرٌ ػمؤَ ٛقٗ ِزٖ ٔا
***
خ ٌآ وَٕش ٝقآ فَٕشٖٗٛ
وم ٜخؤ ه وم ٜدابٗٗٛ
بٍٗشٌ ٛخ ٌ ٜٞدٛطٛس
ػري ِ ظٗت دٚطت داخٛدمٛس
بآ دٍٖ ه خٛىل بك ٛدٚس
***
داال لٗىٍٗآ ب ثٛلٛخٛ
ِٛسدٔ خ ُ ىل ددٛ ُٚسخٛ
ٔ َٜٚطٕسطآ ه ٌ ظ بٛسخٛ
94
***
داال لٗىٍٗآ ٖ ث ٌٛ
ِٛسدٔ خ ُ ىل دد ُٚدٔساٌٛ
ٔ َٜٚطٕسطآ ه ٌ ظ بٛسخ ٌٛ
***
دٔال لٗىٍٗآ ٖ ب ِٛسِٝ
ِٛسدٔ خ ُ ىل دَ ُٛػٛسٝ
ٔ َٜٚطٕسطآ ه ٌ ظ وٛسِٝ
***
و ض ب ٜالٔ وضٖٔشٝ
ٖآ دٚسظٗ ٔ َٜٚقٕٖشٝ
طؤق ٜخٕص ٝب بؤ ٟٛص سٖٔع ٜب ً
ه ٛثٗت خ بٕٖشٝ
***
و ض ب ٜالٔ سٖك ٌٜ
ٌآ ق ٛه طٛس ٝدٛوٛداٌٜ
ٌآ قٕ س ىل ػٛسِا دصاٌٜ
***
و ض ب ٜالٔ ٌٗشٜٖٔٚ
ٌآ قؤ طٛلَٛآ ب سٜٖٚ
قؤ ٛساط ٝٛه بٛس دٚسطِٜٛ
***
خٗعٛق ػ ِ ٜوٛصٌٛ
طٛد وريٖت َ فشا ه بٍٛ
ِٛسدٔ خ ٌ َٗؼ بٍٛ
خٗعٛق ػ ِ ٜد َؤس دا
طٛد وٗشٖت َ فشا ٖٗت قٗذا
خ ٌ خؤ طٍٗء ٞطٍٗء لٗذا
95
***
ػ ِآ ٕٖٔ ٛبَ ٟٛظشاصٝ
ه ٖٔش َش ٚط ص ٚط صٝ
خالغ ٌٛبٗت ٟٗك ٌآ بٛسصاٝ
***
د َِٕٖ بٍَٗ َِٖٕ ٞبٍَٗ
ب سٖٔبآ ه دٚػبآ ب سٚػٍَٗ
عٛطكٛس ٝقٗكذا بلٛلٍَٗ
خ ُ ِ قَ د و ٛبشٍَٖ
***
ٔاُ ٌ ٍٟٗذٔ ٔاُ ٌ ٍٟٗذٔ
ب سٖٔت ه دٚػبآ سٚػ ٌذٞ
عٛطكٛس قٗكذا ٛالٌذٞ
***
ِٛسدٔ خ ُ ٞبشاٌٛ
ه طٛس طشََٛآ سأٚطب ٌٛ
ثؼبٗت خؤ ب ٟٗظٌٛ ٌٛ
طٕػبآ ٔاُ طؤتِٛ ٞطب ٜو ٌ.ٛ
96
سةزضاوةكاى
97
ػٛسٚفو ٌ ٜبٛدلٗظ:ٜ
)13ػٛسٚفٍ وٚٞ ،ٛسطٗشِاٌِٛ ٜراس ،ث ٜدٔٔ ،ًٚثو ٌ ٝٛدٔٛاِري ،ٝق ساُ.1981 ،
د .مشظ ٜحمىذ ٟٛطكٌٛذٚس:
)14وٗزَٕٔٔ ٝسد لٛطٛد ٝٚػ ٌضٚدا .ٞ ،ػَٕش وظبٛف ،ثِٔٛ ،ًَٖٛٛ ٜلٗش.1998 ،
ؿ دق بّ الذَٖ ٟوٗذ:ٝ
)15ر فٕلكمؤسَٕ ٝسدِٔٛ ،ٝلٗش.2002 ،
ؿ حل ٛفب ُ:
)16وٗزٔٔ ٝطٛىل َٕسد لَٛؤٌ ٚٔٛق ٟٛوشِا ،ث ،ًَٖٛٛ ٜبٛكذا.1969 ،
ٌٔٛػرئاُ وظبٛف ٟٛوني:
َٕ )17سد ٞعٛد ،ًٛث ٜدٔٔ ،ًٚطمٗى ٌ.2005 ،ٜ
د .عرذالشمح ُ مسمٕ:
َٕ )18سدطب َُٕٞسد :ٞ ،عرذاهلل سظَ صاد.1973 ،ٚ
عضالذَٖ وظبٛف سٚطٕه (ثشافٗظؤس):
)19لٗكؤلٍَٟٗٛ ٝٚٔٛدٚبَٕ ٜسد ،ٝث ٜدٔٔ ،ًٚطمٗى ٌ.1979 ،ٜ
عضٖض ٟٗ ٝاِٗى:ٜ
ٛ )20آل ٝدوذً ٞخ ٌ ٜلٛخ صٖشَٖ ،ثو ٌ ٝٛاسرٌء ،وّ ب دِٛ 1348 ،ق ٔ.ٝ
عىش ػٗ الم ٛدٚػب:َٜٛ
)21داطب ُ ٞطؤساٌ ٜفؤلكمؤسَٕ ٝسدِٔٛ ،ٝلٗش.1978 ،
عٛسٚب ٜػٛوؤ:
)22دوذً ،ػَٕش وظبٛف َشدٖٔٔٛق ٜبَ ٛشو دم ٜخٕاسٔٔ ،ض ،2ثو ٌَ ٝٛؤسِ ٝصاٌٗ س ،ٝبٛكذا.1984 ،
فٛسٖذ ٟٛطٛطٛسد:
)23طٛػَٛشدٌ ٜطٛسو ٖٛداس ٝلَٕ ٛسدطب ٌذا ،ث ،ًَٖٛٛ ٜثو ٌ ٝٛػاِٗٛذ ٟٗا اِٗي عاٛصا ( ،ا ث ٜػا خ)
.1986
ٌٛقَٕ ٜسدا:
َ )24ؤوٛلَ ٛقٗكظب ٜفؤلكمؤسَٕ ٝسد ،ٝثو ٌَ ٝٛؤس ٝصاٌٗ س ،ٝبٛكذا.1978 ،
و سك ط ٖكع:
ِ )25ؤصَٕ ٌٜ َٚسدٚٞ ،سطٗشاٌ ٜسظني د ف ،بٛكذا.1992 ،
حمىذ اوني ص:َٜٚ
98
)26خالؿ َٜٖٛٛق سخيَٕ ٜسدَٕ ٞسدطب ُ ،ثو ٌ ٝٛداسالظالً ،بٛكذا.1931 ،
حمىذ قؤفٗقٔٞسد:ٝ
ٛآل ٝدوذً ،ثو ٌٌٛ ٝٛد غ ،بٛكذا.1960 ، )27
حمىذ مجٗن سِارب:ٌٜ ٖٛ
)28فٛسو ٌشٔٚاٖ ٜوَٕشٖ ُ ،ث ،ًَٖٛٛ ٜبٛكذا.1992 ،
وٛال َٛسي ٜفٗذاٖ:ٜ
)29دوذً ٌ و ،ٛط ٛض.1996 ،
ٌ صٌ ص حمىذ عرذلل دس:
وريٌؼٍَٕٗ ٌٜ َٛسدطب ٌ ٜسِارِٛآلت لٛطٛسدٚو ٜفٛسو ٌشِٔا ٝد سٌ َٚذا ،لٗكؤلٍَٗ َٜٖٛٚٔٛوٗزٖٔٔ-ٜ )30
سِاوٗ س ٟ ٞٝبٕٔسٖ ٗ ،ٛث ،ًَٖٛٛ ٜدٚصط ٝخ ٞبآلَٔشدٌ ٝٚٔٛوَٕشٖ ٌِٔٛ ،ٜلٗش.2002 ،
ٌٛد ق ٜعٛبذٔلَآل:
َٗؼ ٝٛطٍٕس ٝعٕمس ٌ -ٜف سط ،ٜث ،ًَٖٛٛ ٜدٚصط ٝا خ ٞبآلَٔشدٌا ٝٚٔٛوَٕشٖا ٌِ ،ٜأٛلٗش، )31
2001
ٍِش ٝفٗمذ ٜٟ ،د ٟ ٝٛس:
ِ )32ؤصَٕ ٌٜ َٚسدٚٞ ،سطٗشاٌ ٜسظني د ف ،بٛكذا.1986 ،
ِٗىَ وَٕشٖ ٌ:ٜ
)33ث ػٛسِاك ،ثو ٌ ٝٛثرياص ،وّ ب دِٛ1362 ،ق ٔ.ٝ
99
)38ت زٜذ اوٛؾٌ ،د ،1بػداد.1982 ،
شسب غ ًَٛف:
)39ذَ ٍٛطأي ١اعقط ع بني ايهسد ،تسمج ١د .نُ ٍ َعٗس امحد .ط ،2بػداد.1986 ،
شً ٢ايٛزد:٣
حمل ت اجرُ ش َٔ ١ٝت زٜذ ايعسام اذتدٜث ،جص ٤اعَ ،ٍٚطبع ١اعزغ د ،بػداد.1969 ، )40
ايكًكػٓد:ٟ
)41ؾبح اعشػ ٢ص ؾٓ ش ١اعْػ ،٤د ،4داز ايفهس.1987 ،
ن زٍ بسٚنًُ ٕ:
)42تأزٜذ ايػعٛب اآلضالَ ،١ٝتسمج ١بٓ ١ٝأَني ى زع َٓ ،ايبعًبه ،٢ط ،14يبٓ ٕ -ب ٚت.2000 ،
ستُد ىسٜدبو احمل َ:ٞ
)43ت زٜذ ايدٚي ١ايعً ١ٝايعثُ ْ ،١ٝدازادتً ،ٌٝب ٚت.1977 ،
ستُد ٚؾف ٢أبَ ٛػً:٢
)44ت زٜذ اٜسإ (بد ٕٚضَٓٚ ١ه ٕ ايطب ).
ٚي ّ ٝاآلصت :
َٛ )45ضٛش ١تأزٜذ ش مل جص ٤ايساب ،تسمج ،١دَ ّ .ؿطف ٢ش ٜد ،ق ٖس.1963 ،٠
111
خ لذ ؿ حل:
)50بااٖٛب دوااذً ،طؤظ ا س ٝطااشٔ ،ٚرو س َٚا ٌ ،)56 ،55 ،54 ،53 ،52 ،62( ٜط ا ىلِ1369-1368ااٛق ٔ/ٝ
1990-1989صاٍٖٗٞ ،ٜسو.ٜ
دسٖٔؽ ث ػ :
)51اٚزام ت زخي ١ٝنسد ١ٜص ٚي ٥ل شثُ ْ ،١ٝتسمجَ ١ؿطفْ ٢سمي ٕ ،زتً ١ن زٚإ ،شدد( .1986)45ازب.ٌٝ
سادٍٖكؤ:
ٟٛ )52دٚبَٕ ٜسد ٝل ٛطٛد ٝٚسٛظذ ،ًِٛٚطؤظ س ٝسٌٔ َرري ،ٝرو س ،1993 ،)1(ٚطٕٖذ.
فٛسِ د ػ َٛىل:
)53بٍضٍٗ ٌٜ َٛبريَٕ ٝسداٖٛق ٜل ٛو ًٞٛصٍٖ ٜخ ٌٗذا ،طؤظ سِٕٗ ٝا ،رو سٖٟٛ ،)4(ٚمٕىل ،1985ث سٖع.
َمٗي الم ٛقٕسٗذ:ٝ
ٟٛ )54وريخ ٌ ٜبشاداطت ٞفٖٛشاص َٝٛٚدوذًٚٞ،سطٗشإٌٖ ٜطف بشاداطب ،ٜطؤظا سَ ٝا سٔاُ ،روا س،)133(ٚ
ِٔٛ ،1999لٗش.
َؤظ ُ:
)55دٛالىل ،طؤظ س ٝطٛالٖٔز ،رو س ،)2(ٚط لَ ،1945 ٜبٛكذا.
حمىذ وظبٛف سٛوٛبؤس:
ٛآل ٝدوذً ٞخ ٌ ٜلٛخ صٖشَٖ ،بٛػ ،ًَٖٛٛ ٜطؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)104-103( ٚط لَ،1984 ٜ )56
بٛكذا.
ٛآل ٝدوذً ٞخ ٌ ٜلاٛخ صٖاشَٖ ،بٛػا ٜدٔٔ ،ًٚطؤظا س ٝسِاػاٍرريٌ ٝإ ،ٝروا س ،)105(ٚطا لَ،1985 ٜ )57
بٛكذا.
وظعٕد بؤق ٌ:ٜ
)58دوذً دٌ ظرٛسا ٟٛفظ ٌ ٔٛساطبٗ ٜدا ،طؤظ س ٝسِاػٍرري ،ٌٕٝ ٝرو س ،)120(ٚط لَ.1988 ٜ
111
ملخص باللغة العربية
ؾفر ت تأزٜذ ايػعب ايهسد ١٦ًَٝ ٟب والذِ ايبطٛيٚ ١ٝاوأضٚ ٞاألذداث اعي ،١ُٝشًَ ٢س ايعؿةٛز َةٔ
أجٌ ايررسز ٚقد تهًَ ٕٛرُ( ١قًع ١دَدّ) ٚق ٥دٖ (ٟٛوري خ ٌ ٜلٛخ صٖاشَٖ) خة َثة ٍ ٚديٝةٌ شًة ٢تًةو
ايبطٛعت…
شٓدَ ق ّ (ٟٛوري خ ٌ ٜلٛخ صٖشَِٖ) بأش د ٠بٓ ٚ ٤أشُ ز (قًع ١دَدّ) ٚأش د تٓعة ِٝاوسضطة ت ىٗٝة ٚ
ٚاضظ ادتٝؼ َٔ جدٜد ،مل ٜؿُت أَ ّ شًُ ٝت ايطًب ٚايٓٗب اييت تستهب شً ٢أٜد ٟايكصيب ؽ ،ذ ٗٓٝبدأ
غ ٙأٜسإ ب يرٛجظ َٓ٘ ،شً ٢ايسغِ َٔ ن ٕٛغ ٙشب ع ايؿف ٟٛدتأ اىل ايهث َٔ اذتحخ َٔ أجٌ تطٜٛ
(أَ خ ٕ) ٚأضرُ ير٘ ،يهٓ٘ مل ٜكدز شً ٢أذرداٚ ٙ٤نطس غٛنر٘ ،يريو ق ّ بطٛم ادتٛٝؽ شًٚ ٘ٝذ ؾسٙ
ٚبدأ بكؿف ايكًع ١بػهٌ َطرُس ،زغِ ذيو ب ٤ت جٗةٛد ٙب يفػةٌ ٚمل ٜةٓحح ص ايرةأي شًة ٢ضةه ٕ ايكًعة١
ٚزٝ٥طِٗ .يهٓ٘ ٚشٔ طسٜل ارت ٔ٥اودش( ٛستُٛد ٥يٝه ْ )٢أضرط ع ايٛؾ ٍٛاىل َؿةدز َٝة ٙايكًعةٚ ١قة ّ
بكطعٗ شِٓٗ َ ،ذيو أبٛا اعضرطالّ ٚق َٛٚا ايػصا ٠اىل ايٓفظ اعخ ،ذر ٢متت أب دتِٗ ٚقرٛا بأْفطِٗ ص
ضب ٌٝايرٚد شٔ ٚطِٓٗ..
(ًَرُ ١قًع ١دَدّ) َأض تٗ تفٛم نةٌ ايرؿةٛزاتٚ ،يةٔ ْبة يؼ أذا أهٖ ٓٝة (ى جعة ١ايػةعب ايهةسد)ٟ
ايداٚ ،١ُ٥شً ٢ايسغِ َٔ َسٚز ازبع ١قس ٕٚشً ٢تًو اذت دي ،١أع أْٗة َأضة ٠ذٝة ١ذتةد اعَٕٚ ،طةأي ١ؾةُٛد
أضة ٠ايهةٛزد أٖ ىل ايكًع ٚ ١ق ٥دٖ ًَرُ ١شع ١ُٝاىل دزج ١جتعًٓ ْرةرنس ايٛاقعة ١اىل أعبةد ،ةرا ْطةُٗٝ
اوطرُس ،٠نْ ْٓٛس ٣تًو ايفٛاج ٚاوأض ٠ترهسز ً َٜٝٛص ذ ٠ ٝغعبٓ ص نٛزدضر ٕ..
ٖر ٙاوًرُ ١زغِ شعُرٗ ،أع أْٗ مل تٌٓ ذكٗ ص ضفس ايرأزٜذ ايهةٛزدٚ ٟمل ٜهرةب شٓٗة غة ٤٢نةث ،
يهٓٗ تػػٌ ذٝصًا نب ًا ص ايفًهًٛز ايهٛزد ،ٟحبٝث مل حتغ أٜةًَ ١رُة ا ١اخةس ٣ثةٌ َة ذعٝةت بة٘ (قًعة١
دَدّ) َٔ أٖرُ ّ ٚاْعهة ع ص اعدب ايهةٛزدٚ ،ٟقةد ت تةأيٝف ابٝة ت ايفًهًٛزٜة ١شٓٗة ب يًةٗح ت ايهٛزدٜة١
اورداٚيٚ ،١ص َٝدإ اعدب جست ست ٚعت قُٝة ١يًهر بة ١شٓٗة َٗٓ .ة قؿة( ١غةٗدا ٤قًعة ١دَةدّ) .يًك ؾةٞ
ٚاعدٜب َؿطف ٢ؾ حل نسٚ ،ِٜزٚا( ١ٜقًع ١دَدّ) ايعع .١ُٝيًسٚا٥ة( ٞعاٛسٚب ٜػاٛوؤ)ٚ ،نالُٖة ٜطةررك ٕ
ايثٓ ٚ ٤اي ركدٜس ،يهٔ نُ أغسْ ض بك ً مل ٜهرب غ ٤٢جدٜس ب عٖرُ ّ شٓٗ ص اجمل ٍ ايرأزخيٚ ،ٞنةٌ َة دٕٚ
ٚنرب شٓٗ ،عٜرعدَ ٣عً َٛت ٚغرزات َرفسق ٖٓٚ ٖٓ ١ى ص بط ٕٛايهرب ٚاوؿ دز ٖٞٚشب ز ٠شةٔ ضةطٛز
َعدٚد..٠
ٚقد متت اعضرف دَ َٔ ٠ؿ دز نث ٠ص نر بٖ ١را ايبرث ضٛا ٤ن ْت َؿ دز تأزخي ١ٝأ ٚأدب ١ٝأ ٚأبٝة ت
ىًهًٛز.١ٜ
112
َٔ ايٓ ذ ١ٝايرأزخي ١ٝى ٕ اغًب ١ٝاوؿ دز أضركت َعً َٛتٗ َٔ نر ب (شة مل أزا ٣شب ضة ،)٢ايةر ٟايفة٘
(أضهٓدز بو اوٓػ ٞايرتنُ ْٚ .)ٞاظٔ بإٔ ٖرا ايهر ب ى ٘ٝأخط َٚ ٤ػ يط ت تأزخي ١ٝشدٜد.٠
ألٕ أضهٓدز بط ن ٕ ايه تب ايسه ٞيًػ ٙشب ع ايؿف ٟٛيريو ن ٕ ٜكة ّٛبرصٜٚةس ٚتصٜٝةف اوعًَٛة ت
ٜٚسٜد ٕٚإ ٜٓضب َؿ ذتِٗ.
اضرددّ اغًب ايب ذثني ايهٛزد ٖرا اوؿدزٚ .قة َٛا بٓكةٌ سترةٛا ٙذسىٝة ً ٚبعةد إ تسمجة ٙٛاىل ايًػة١
ايهسدْ ،١ٜرنس َٔ ايب ذثني (ستُد أَني شن )٢ص نر ب٘ (خالؾ ١تة زٜذ ايهسدٚنٛزدضةر ٕ)ٚ ،ذطةني ذصْة٢
َٛنس ،٢ْ ٜص زتً( ١دٌٚط ٜطٗب ٜق ص( ٚ .)ٚؾ حل قفط ٕ) ص نر ب( ١وٗزٔٔ ٝطٛىل َٕسد لَٛؤٌ ٚٔٛق ٟٛوشِا)
ٌٚٛ ٚغ ٚإ َطر١ى َ١٥ني ص (نٛزد ٚشحِ)( ٚ ،حمىذ مجٗن سِاربٗ ٌ )ٜص َسيف٘ (فٛسو ٌشِٔاٖ ٌ ٜوَٕشٖ ُ)،
( ٚستُد تٛىٝل ٚزد )ٟص (داطب ٌٛ ٜآل ٝدوذً)ٚ ،أخ اً (ِٗىَ وَٕشٖ ٌ )ٜص َكدَ ١نر ب (حتفَ ١عفس)١ٜ
… .اخلٚ .قد أضرفدْ َٔ نٌ ٖر ٙاوسيف ت ٚيهٔ حبرز ٚدزا..١ٜ
نُ أضرفدْ َٔ َؿدز أخسَ ٖٛ ،ك ىل يألضر ذ (ستُد َؿطف ٢مح٘ بٛز) ،ايٓػٛز ص زتً( ١سِاػاٍرريٝ
ٌٕ ،)ٝص أشداد (ٚ ،)105-104 ،103قد أضرف د ايه تب ص َك ي٘ ٖرا َٔ اعب ٝت ايفًهًٛز ١ٜص ضسد اعذداث.
ٚى ُٝخيـ قب( ١ًٝأَ خ ٕ) ٚتأزٜذ قب( ١ًٝدالل٘-طٛآللَ .)ٜأضرفدت َةٔ نرة ب (ِؤصَٚا ٌَ ٜإسد)
اوسيف َ( ١زى ض ٜهظ) ٖٓ( ٚس ٣ىًٝد) ( ٚؾبح اعشػ ٢ص ؾٓ ش ١اعْػ ) يًكًكػٓد( ٚ ٟايه ٌَ ص ايرأزٜذ)
ٍ(أبٔ اعي ) َٚكدَ ١نر ب (عٛوٛس ٝدالىل) ،د .شص ايدَ ٜٔؿطف ٢زض.ٍٛ
ٚايكطِ أعخس َٔ اوؿ دز اييت أضرفدْ َٓٗ ٖٞ ،شب ز ٠شٔ اعب ٝت ايفًهًٛزٜةَٗٓ ،١ة نر بة ت (قة ْ١ت٢
نٛزدؤ ،زٚدٜٓه ،ٛأٚضه زَ ٕ ،ج ه ٢ج١ي ،ٌٝد .شصايدَ ٜٔؿةطف ٢زضة ،ٍٛشُةس غةٝذ اي ،مجٝةٌ شٜةسؤ
ٖ١زن……٢اخل)..
ٚبؿدد ايٓكةد اوٛجة٘ اىل َطةأي ١أضةردداّ اعبٝة ت ايفًهًٛزٜة ١نُؿةدز ص نر بة ١ايرةأزٜذ ،ىكةد أخةرْ
ب ورٖب ايك ٌ٥بأٚي ١ٜٛاعضف د َٔ ٠ايرتاث ٚايفًهًٛز ايك َٞٛص تد ٜٔٚايرةأزٜذٚ ،قةد قُٓة ك زْة ١اعهة ٤
ٚاعذداث ص تًو اعب ٝت ،قبٌ اعخر بٗ ٚتأندت َٔ تػ ب٘ اعه ٚ ٤اعذداث يِ أضرك ٓٝاوعً َٛت َٓٗ ..
ٜرهٖ ٕٛرا ايبرث َٔ أزبع ١ىؿ..ٍٛ
ايفؿٌ اعٜ :ٍٚرٓ ٍٚايٛق ايط ٝض ٞص نسدضر ٕ ص ْٗ ١ٜايكةسٕ ايطة دع شػةس ٚبداٜة ١ايكةسٕ ايطة ب
شػسَٚ ،رػ ات ذيو ايعؿسٚ ،تٓة ٍٚاوٛقة ادتػةساص (قًعة ١دَةدّ) َٚك زْة ١قبًٝة( ١جةالىل) ايهةٛزدَ ٟة
(ادتاليٝني اورُسد ) ٜٔشً ٢ايدٚي ١ايعثُ ْٚ ١ٝب ٕ ٝاٚج٘ اعخرالف ب.ِٗٓٝ
ايفؿٌ ايث ْٜ /ٞرردث شٔ غدؿ ١ٝأَ خ ْٕٚ ،بر ٠شترؿس ٠شٔ ض ٠ذ ٝت٘ ٚأؾٌ تطُٝر٘ ٚنٓٝرُ٘.
113
ايفؿٌ ايث يثٜ /ركَُٔ ،طأي ١تػٝٝد قًع( ١دَدّ ) َٔ قبٌ أَ خ ٕ ٚتٓ ٍٚايعالق ت اعجرُ شٝة ١بةني
ضه ٕ ايكًع ١أٜك ً ٚت تٛقٝح شالق ت أَ خ ٕ َ ايكب ٌ٥ايهسد ١ٜص ٖرا ايفؿٌ أٜك ً.
ايفؿٌ ايساب ٚ :قد تٓ ٚيٓ ىَ ٘ٝطأيْ ١ػٛب ايٓصاع بةني أَة خة ٕ ٚايػة ٙشبة ع ايؿةفٚ ،ٟٛاذتةسٚب
اورأجح ١بٖٚ ،ِٗٓٝحُ ت ايؿفٜٛني شً ٢قًع( ١دَدّ) ٚايؿُٛد ايبطٛي َٔ ٞقبٌ ايثٛاز ص ايكًعٚ ،١ص ايٓٗ ١ٜ
أٚقرٓ شٛاٌَ أذرالٍ ٚضكٛط ايكًعٚ ..١قد قُٓ بأدزاد أضرٓر ج تٓ ص ْٗ ١ٜنٌ ىؿٌ ٚبٓٝة َة تٛؾةًٓ
أي َٔ ٘ٝأزاٚٚ ٤جٗ ت ْعس ذ ٍٛاوٛقٛع.
114
The Tragedy of Dim Dim Castle
)1608-1606(
In the light of the historical and folk resources
Kurdistan history is full of exciting stories and saddening accidents that Kurdish people
achieved thim to lebrate themselves inluding: Kalay Dimdi” nrder the leadership of “Ameer
Khani Lap zeren”
Ameer Khan Organizaed the authorieties offer constructing the Dimdim fort and fomnlating
and official military army, and never bending his head infrout of the” Kizilbash” movements.
Soon after that, the Iranian King Feathre him. That was way “Ameer Khan" never went into
their control, so Sha Abbas attached him continually and his fort had been repeatedly bombed, at
though couldn’t affect people’s faith and their leader.
Through having cut off the water resource by the enemy “Mahmud Marakany” they were
bored extremely but defended their country up to death for independence of their country.
Dimdim fort accident should be taken into consideration, when ever we talk about Kurdish
history because of its significance.
Though it happened some four century ago; but because it’s effectiveness and influence upon
our dignity and even we are told about the bear of the leadership and Kurdish bravery, we have
to not forget it for keeps. And we should consider this catastrophy is excited one, one becouse it
is still being exciting.
Although is epic was very victumized story but at the field of history was not writen on it as
necessary as possible. Also in Kurdish folklore this story has the wider role move then other
stories. Also at the library fields we has great attemption for expressing this epic such us.
The library story “the martyrs of “Dimdim fort” was written by “Mustafa Salah Karim and
the famous novel “dimdim fort” by “Arabi shammo” the Kurdish famous Novelist. But also at
the field of history this epic has neglected. All of the writings are no Mon then papers.
Those resources we interested of this investigation is more and more, it some body has
informed us on any resource about this epic we tried to achieve it as soon as possible.
At the field of history more of the Kurdish resource has interested from the book (Alamaray
Abasi) which it was written by (Askandar bayi munshi Turkman). I think this resource is full of
mistake because (Askandar bay) himself was the writer of (Sha Abas) he was the libel historian
because he recorded those events just for the sake of (Sha Abas).
All of our historian has used this resource and translated his information to Kurdish language.
Their are some Kurdish historians which interested from this resources ; (Muhamad Amin Zaki)
in his book (detail of Kurd and Kurdistan history, (Husen Husni Mukriany) in (Zari krmanji)
magazin, (Salah Kaftan) in (Kurdish people history from beginning untill knowadays) , (Kurd
and Ajam) by (Salih Muhammad Amin) , (Authority of Baban ) by (Muhamad Jamal Rojbayani),
(the epic of Dimdim Fort) by (muhamad ToficqWardi) and (Hemin Mukriany) in the
introduction of the interested from aboue resources very carefully.
Another resource which I interested of it is a discourse under the title of (Khani lap zerin and
Dimdim fort) by (Muhamad Mustafa thama hamabor) which it was published in (Roshnbiry nue)
magazin in the numbers of ( 103-104) and (105). This discourse for resorying the events has interested
from folklor. About Ameer Khan Tribe and the histoyy of (Jalali – Galali0 Tribes we interest
from folklos’s verse such as:
115
Kurdish tribes) book which it was written by (Mark Saix) and (Heunry Field), (Sabe Alasha)
by (Kalkashandi), (Kkamal fe allturikh) by (Iben Atheer) and the introduction of (Amarye Jalali)
book which it was written by professor (Azadin mustafa Rasul).
Folklor verses is another type of those resources which we has interested suchas: (Kanati
Kurdo , Rodinko, oskarman, Jasme Jalil, D. Azadin Rasul, Aumar SheKhala, Jamil Zero Harke,
…. Etce.
About those Critics those they: How folklor hearses have to be used for historical resource?
To answer this auction we has obeyed that doctrine which it belives: for re-writing our
history we should intrest from folklor and the national wealth. We used folklor herses foreuery
events and names we compared with each other’s.
We used folklor just because of our historical resources are on (Dimdim Fort. Some parts of
our resources were borrowed from the writing of (Askandar) Kurdish enemy.
This research falls to four chapters:
Chapter one: is about Kurdistan political condition from the end of 16th century. In the same
chapter Geographical location of (dimdim fort “are illustrated and also some informations about
(Kurdish Jalali triblel) and Jalali rebellions) within Authmani stste are expressed with the
difference between them.
Chapter two is about the personality of (Ameer Khni Lap Zerin) with the brief of his
biography and the truth of his name and surname.
Chapter three is about building of Dimdim fort by Amir Khan and Traditional relationships
among the fort residences and also Amir Khan’s relations with his environment Kurdish tribes
are described.
Chrpter four: the last part of the research is about the struggle between (Amir Khan) and (Sha
Abasi Safawi) also deserbed.
Those war whiel made between them and it delightened on Ajam attack for Dimdimfort, and
defense of struggler inside the Fort are illustrated. At the last the cause of controlling the fort are
desribed. At the last of all the chapters you can see the conclution of the research.
116
بيبيميؤطسافياي تيَكسيت قةآلي دمدم:
-1عٛوٛس دٛالىل
د مس ٜدٛلٗن :عٛوٛس ٝدٛالىل(داطب ُ) ،د.عٗضٚدَٖ وظبٛف سِٚطٕه خظبٕٖٛقٗٗ ٛطٛس سٍِٖٕطَٕ ٜسدٖٔ ٜ
ٌٕٔطٍٗ ٜقٗج ٜعٛسٚب ٞ ٜفٛسٌِٛطؤَ ٜبؤ َشدٔٔ ٔ ٚثٗؼ َٜٛبؤ ٌٕٔطٕٗ.ٚ
-2خ ٌٌٛ ٜء صٖشَٖ
طٕلضَ رصاسطٕقٍ َٕسدا ،بٛسٚظكشُ ٞظٗ ٛكشُ ٕٟسدخي ٌ ٜدٛلٗن ٞدٛلٗم ٜدٛلٗن ،عرذالكشٖي فٍذ ٝدٔطكٜ
رقٗجٗذ طالظ ٜظٛطِٕ طبٗٗ ،ٛبغذاد.1988 ،
-3بٖٛب وري عىٛس ٞدٔو ِٗ ػٛسِ دوذوٜ
(بٖٛبَٗ َٕسد )ٝرَؤوكشٌ :حمىذ عرذالم ،ٛدٚصط ٝطجريٖضِٔٛ ،لٗش2002. ،
-4بٖٛب (دً دً)ٝ
(بٖٛبَٗ َٕسد )ٝرَؤوكشٌ :حمىذ عرذالم ،ٛدٚصط ٝطجريٖضِٔٛ ،لٗش.2002 ،
-5بٖٛب دوذوٜ
ر د ٚطبٍعٗظ ٌٌٛ َٛظ ٌ ٛدْ ٌعٗظ ٜلٍ د .وٛطعٕد مصطفى ٟوٗذٖٗ.ٛ
َٛ -6ال دوذوٜ
(رفٕلكمؤسَٕ ٝسد ٝ)ٝرخشِظَٛشُ ٞب طٛسٔبٛسَشٌ :ؿ دق بّ الذَٖ ٟوٗذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش .2002 ،رصاس
دٚظ ٜابشاِٗي طٗذ ممذٔغ َٛلٗب ٌ ،ٜبٛكذا.1969/5/25 ،
-7بٖٛب دوذوٜ
(رفٕلكمؤسَٕ ٝسد ٝ)ٝرخشِظَٛشُ ٞب طٛسٔبٛسَشٌ :ؿ دق بّ ٞالذَٖ ٟوٗذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش.2002 ،
ِٛ -8لغٕملٍِٗٛ ٛلغٕملٍٗٛ
طؤقٍ ٜبشاداطب ُ( ،داطب ُ ٞطؤساٌ ٜل ٛفؤلكمؤسَٕ ٝسدٖذا) عٕوٛس ػٗوٛلَال دٚػبِٔٛ ،َٜٛلٗش.1998 ،
-9بٖٛب ٜخ ٌ ٜدوذً
طؤ قٍ ٜدٚػبِٔٛ ٜلٗش( ،داطب ُ ٞطؤساٌ ٜل ٛفؤلكمؤسَٕ ٝسدٖذا) عٕوٛس ػٗوٛلَال دٚػبِٔٛ ،َٜٛلٗش.1998 ،
-10دوذً
(خ لٗذ دٕقٗ س :طٛو ٟٛ ٝدٍذأُِٛ ،لٗش)2006 ،
-11دوذً
حت َ ٝٛعفسِٗ ،ٜ٘ىٍ ٜوَٕشٖا ٌ ٜثٗؼا َٜٛباؤ ٌٕطإٖٗٛٔ ٍِٗ ٔٚقٗا ٛطاٛس سٍِٖٕٔطاَ ٜإسد ،ٝا ثَٖٛ ٜا،ًٛ
ثو ٌَ ٝٛؤسِ ٝصاٌٗ سَٕ ٝسد ،بٛكذا.1975 ،
-12دوذً خ ٌَٕ ٜسدا
117
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش.2007 ،
-13دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-14خ ٌٌٛ ٜطضٖشَِٖ
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-15دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-16خ ُ دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-17خ ُ دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-18خ ُ دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-19دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-20دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-21خ ُ دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-22خ ٌ ٜدوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-23دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-24دوذً
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-25دوذً خ ُ
دوذً ٟ ،و د َٚس سٛدٗ ٜدٍذ ،ٝدٚصط ٟ ٝساغِٔٛ ،لٗش2007. ،
-26دً-دً
118
2007. ،ٔلٗشِٛ ، ساغٟ ٝ صطٚ د،ٝ دٍذٜٗدَٛ س سٚ و دٟ ،ًدوذ
ًق دوذٚصٖ س-27
.2007 ،ٔلٗشِٛ ، ساغٟ ٝ صطٚ د،ٝ دٍذٜٗدَٛ س سٚ و دٟ ،ًدوذ
ًدوذ-28
ٛ لا، َإسداٌٜ قٛ ثشافٗظاؤس ا،)ٚٔ قؤو سَشاٚٔٛ طؤظٗبٌٜ َٚ َٕسدٝ صاسٛ (لٝ َٕسدٝ فؤلكمؤسٜ قٗكظبَٛلَٛؤو
.1976 ،كذاٛ ب، َٕسدٝ صاٌٗ سِٝ َؤسٌٜ َٚٔثكشا
ًٖب فؤلكمؤسٖ دوذٛب-29
،َٜسٛ مجٗان صٖاشِا ِا،)ٜ عر طاًٝ اساٛك ر وٗزٖٔٔ (ع لٚ ٍِذٞٝ ٖ فؤلكمؤسٝٔ ٖبٌٛرتَٖ بٛطٚ س،)ًػؤسِػ دوذ
1983. ،كذاٛب
ً دوذٜٖبٛب-30
.ٝسشٛد بٛمحٟٛ ،21 ،20 ،11 ر،)ٚٔ (طشٝطؤظ س
31-DIMDIM
Kurt Kahramanlik Destani –DIMDIM, Ordixane Celil, Avesta, DIYARBAKIR,
2001.
32-DIMDIM
Kurt Kahramanlik Destani –DIMDIM, Ordixane Celil, Avesta, DIYARBAKIR,
2001.
33-DIMDIM
Kurt Kahramanlik Destani –DIMDIM, Ordixane Celil, Avesta, DIYARBAKIR,
2001.
34-DIMDIM
Kurt Kahramanlik Destani –DIMDIM, Ordixane Celil, Avesta, DIYARBAKIR,
2001.
35-XANE LAPZEREN KURD
Kurt Kahramanlik Destani –DIMDIM, Ordixane Celil, Avesta, DIYARBAKIR,
2001.
119
1