Rozdział I - Notatki

O HORKHEIMERZE
OGÓLNE INFORMACJE
- był psychologiem i filozofem
- uczeń Hansa Corneliusa (neokantysta)
- blisko przyjaźnił się i ściśle współpracował z Theodorem Adorno
- współpracował z Erichem Frommem, Herbertem Marcusem i Walterem Benjaminem
- Współzałożyciel i wieloletni dyrektor Instytutu Badań Społecznych.
- współtwórca szkoły frankfurckiej
- przedstawiciel teorii krytycznej
- His essays of the 1930s concentrated on distinguishing critical theory from its
philosophical competitors and demonstrating how liberal capitalism had betrayed its
original promise by creating the psychological, racial, and political foundations of
totalitarianism. 1
- Erich Fromm was one of Horkheimer’s closest friends from the early days. 2
AFILIACJE
- Teoria krytyczna
1
Critical Theory: A very short introduction, Chapter 1
2
INSPIRACJE
- KARL MARX
- Horkheimer’s radicalism was inflamed by the Russian Revolution and the

German Spartacus Revolt of 1919. But Stalin’s purges and the emergence of a
terror apparatus took their toll. Horkheimer ultimately broke not just with
communism but with Marxism as well. 3
- teza o jedności teorii i praktyki
- (str.14 PTK MH) Ideologia jako świadomość obiektywnie fałszywa (tzn,

uwarunkowana przez interes zachowawczy i przez to “immunizowana” na
prawdę)
- Partyjność - zasada marksistowsko-leninowska, która wyraża klasowy charakter

nauk społecznych, filozofii, literatury oraz sztuki. Marksizm-leninizm uczy, że w
społeczeństwie klasowym wszelka ideologia, a więc i filozofia, wyraża interesy
jakiejś klasy społecznej. Nie istnieje więc postawa neutralna, a każda filozofia
stanowi jakąś uwarunkowaną klasowo ideologię Walka kierunków
ideologicznych, filozoficznych jest przejawem walki klas. Marksizm-leninizm
wychodzi z założenia, że historia filozofii jest polem walki partii w filozofii —
materializmu i idealizmu. W walce tej znajdują wyraz interesy społeczne oraz
ideologia różnych klas i grup społecznych. Partyjność filozofii, jak i całego
marksizmu, polega na tym, aby prowadzić walkę przeciw ideologii burżuazyjnej i
jej przeżytkom, broniąc i twórczo rozwijając jedynie naukową i rewolucyjną
ideologię marksizmu-leninizmu (PARTYJNOŚĆ - WIKIPEDIA)
- Ideologia
- “u Marksa w pojęciu tym tkwi cała jego pogarda celowego i częściowo

celowego, instynktownego i umyślnego, opłacanego i nie opłacanego
maskowania wyzysku, na którym opiera się system kapitalistyczny. Teraz
zostało ono z tego oczyszczone i ujęte jako relatywność poznania, jako
historyczność teorii humanistycznych. I nic więcej.” (str. 14 PTK MH)
- Tak jak to rozumiem, to ideologia jest czymś, co zostaje wytworzone

przez zewnętrzne wpływy na człowieka i działa na niego z zewnątrz, a co
człowiek sam przyjmuje za swoje myślenie (gdzie tak naprawdę ideologia
3
ma za zadanie spełniać interesy klasy)
- MATERIALIZM
- „Na tym właśnie polega materialistyczny charakter teorii Marksa, że

nędzę ziemskiej rzeczywistości uznaje ona za byt prawdziwy i nie
dopuszcza do tego, by jakakolwiek myśl ludzka była hipostazowana jako
byt w wyższym sensie. Marks jest zaprzysiężonym wrogiem wszelkich
prób wywodzenia rzeczywistości z nieba idei czy z jakiegoś czysto
duchowego porządku” (tak wiem, że później też jest wspomniany
materialzm, ale akurat w tym fragmencie PTK MH na stronie 26 jest
szczególnie podkreślone, że jest to myśl, którą wziął Horkheimer od
Marksa, co więcej ten fragment, to cytat wypowiedzi Horkheimera)
- TEORIA DZIEJÓW
- GEORG FRIEDRICH HEGEL
- IDEALISTYCZNA WIZJA DZIEJÓW
- zakłada istnienie ponadludzkiego podmiotu dziejów, jako rzeczywistego

sprawcy biegu zdarzeń, ludziom zaś - jednostkom i grupom - przypisuje
jedynie instrumentalną rolę narzędzi realizacji apriorycznego zamysłu.
(PTK MH str.28)
- Fatalistyczny charakter Idealistycznej wizji dziejów? : To, że ciąg

wypadków historycznych, na gruncie tego typu wyobrażeń, jawi się jako
prezentacja pewnej zasady czy istoty w głównych rysach z góry
określonej, nadaje idealistycznej teorii dziejów swoiście fatalistyczny
charakter (PTK MH, str. 28)
- Uczynienie ducha podmiotem autonomicznie kształtującym historię

nadaje Heglowskiej historiozofii panteistyczny charakter: Hegel utożsamia
dzieje powszechne z sądem ostatecznym, toteż w jego koncepcji pojawia
się nieuchronnie wątek teodycei. (PTK MH, str. 31)
- INDYWIDUALIZM
- W jednym z esejów w “Between Philosophy and social science” przedstawił obok

swojego ujęcia indywidualizmu również ujęcie Montaigne.
- Nawiązując do zakorzenionego w klasycznej filozofii niemieckiej rozróżnienia rozumu i

rozsądku, Horkheimer przyznaje prymat poznaniu rozumowemu, rozsądkowi zaś -
któremu bynajmniej nie odmawia użyteczności - przypisuje podrzędną, pomocniczą
rolę.4
- Kant
- Autor rozważań o różnicy między teorią tradycyjną a teorią krytyczną zaznacza,

że protoplastą koncepcji, zgodnie z którą, to, co w akcie percepcji jawi się
podmiotowi empirycznemu jako pierwotnie, w sposób naturalny mu dane,
stanowi w rzeczywistości produkt nieuświadamianej przez ów podmiot
aktywności, jest Kant.5
- MATERIALIZM
- (PTK MH, STR.17):
- Celem materializmu nie jest poznanie jako takie, ani kontemplacja prawdy
- Materializm nie dąży ku mistycznej ekstazie
- Materializm dąży do przezwyciężenia nieszczęścia w życiu doczesnym.
- Starożytni materialiści: przezwyciężanie cierpienia dzięki

odpowiedniej postawie duchowej
- Młoda burżuazja: pomnożenie wiedzy z zakresu

przyrodoznawstwa oraz zdobycie środków umożliwiających
opanowanie przyrody, a także ludzi.
- Najnowsze wydanie materializmu (pewnie chodzi o Marksizm i

jego kontynuatorów przede wszystkim - materializm historyczny??
): teoria społeczeństwa (materialistyczna teoria społeczeństwa to
ekonomiczna teoria społeczeństwa)
- Materializm odsłania rzeczywistość i wyjaśnia to, co się dzieje, uwalniając

od złudzeń
- Materializm nie uznaje ponadhistorycznego źródła moralności - nie

istnieją dla niego wiążące przykazania moralne
- Materializm nie uznaje żadnej transcendującej ludzi instancji
4
Halina Walentowicz, Program teorii krytycznej Maxa Horkheimera, Nowa Krytyka 12, 5-40 2001
5
- Rzeczywistość - z perspektywy materialistycznej a wbrew metafizyce - nie
jest dawczynią norm.
- Można funkcjonować bez absolutnej sankcji działania na rzecz

ogólnoludzkiego dobra - realizacja ta nie musi prowadzić do nihilizmu czy
sceptycyzmu
- Ludzie, którzy obstają przy swoich celach nie uważając ich za

ponadczasowe i bezwarunkowo obowiązujące karmią się tym, że cele,
które określają ich życie nie umrą z nimi, lecz będą kontynuowane przez
innych ludzi po ich śmierci - dzięki temu mają komfort tego, że ich śmierć
nie oznacza również kresu ich woli.
- Materialistyczna koncepcja człowieka jest optymistyczna, materializm

wierzy w ludzkie ziemskie możliwości
- Materializm nie akceptuje bierności wobec biegu dziejów powszechnych,

motywuje do sprzeciwu
- Materializm to “smutne poznanie” - szkoda im tych wszystkich ludzi,

którym nie będzie się dało zadośćuczynić za wszystkie te szkody, które
wynikały z dawnego bezprawia; smutne w tym smutnym materializmie
może być jeszcze to, że zdają sobie oni sprawę z nicości, która następuje
wraz ze śmiercią
- Materializm spogląda w przyszłość ufnie, lecz ta ufność nie opiera się na

pewności, że historyczna szansa ukształtowania lepszego systemu
społecznego zostanie wykorzystana.
- Materialista krytykuje dążenia do nadania naszej nieuchronnie

fragmentarycznej wiedzy rangi rzekomego poznania totalności, z drugiej
strony zaś krytykuje przeobrażanie ateizmu w nową świecką religię.
METODA
- połączenie badań empirycznych z rozważaniami teoretycznymi

- radykalna krytyka
- Całościowe ujęcie społeczeństwa - społeczeństwo jest całością odciskającą specyficzne

piętno na życiu swych członków6
- “Twórca teorii krytycznej przyznaje naturalnie, że przedmiot poznania może być

rozpatrywany z wielu rozmaitych punktów widzenia. Nie jest jednak tak, iżby różne
możliwe perspektywy poznawcze uznawał za równorzędne i przypisywał im jednakową
doniosłość. W odniesieniu do stosunków społecznych we współczesnym świecie
stwierdza, że prawdziwie znaczące jest dziś poznanie panowania klasowego, albowiem
ono właśnie stanowi najważniejszą zasadę „konstrukcyjną” istniejącego
społeczeństwa.”7
- ANTYNATURALIZM - (str.14 PTK MH) Horkheimer odrzuca relatywizm w przekonaniu,

że zadaniem teoretyka poddającego analizie stosunki społeczne w sytuacji tak
głębokiego kryzysu, jest nie tylko opis określonych poglądów i stanowisk oraz
przyporządkowanie ich określonym grupom społecznym, lecz przede wszystkim
dokonanie świadomego wyboru, podjęcie decyzji o charakterze normatywnym i - w
rezultacie - zróżnicowanie rozpatrywanych opcji teoretycznych ze względu na ich
stosunek do praktycznej potrzeby zapobieżenia społecznej katastrofie.
- Dla wszystkich, którym zależy na swobodnym rozwoju sił ludzkich i na sprawiedliwości,

podział społeczeństwa na klasy musi być główną zasadą strukturalną współczesności,
gdyż od jej zanegowania zależy realizacja tego dążenia. 8 - podział społeczeństwa na
klasy jako główna zasada strukturalna współczesności - trzeba tak ujmować strukturę
współczesności, żeby móc jej przeciwdziałać
- (13 str. PTKMH) Teoria krytyczna świadomie i z determinacją wartościuje - Horkheimer

używa takich słów jak np. sprawiedliwość, dobro, szczęście, rozwój, etc. - teoria
tradycyjna, a nauka szczególnie pojęcia te (uniwersalia?) skazały na banicję. - wg.
Horkheimera poznanie zawsze pozostaje w ścisłym związku z określonymi wartościami
- Badacz pozostaje pod wpływem interesów wyrastających z sytuacji społecznej i

osobistej czy jest świadom tego czy nie.
- Rzetelność aktu poznawania nie musi być fałszywa, jeżeli stosunki są

pojmowane z perspektywy świadomego interesu
(teza Marksa o jedności teorii i praktyki)
6
7
8
Halina Walentowicz, Program teorii krytycznej Maxa Horkheimera, Nowa Krytyka 12, 5-40 2001str. 12
- “Istotę” obecnych stosunków można poznać jedynie będąc w “sytuacji granicznej” - “Jak
długo ktoś pozostaje w środku społeczeństwa nie poznaje jego istoty”
(nie jestem do końca pewien, czy to dobrze zrozumiałem. Wcześniej Helena
Walentowicz stwierdza, że wszelkich niesprawiedliwości i innych tego typu rzeczy
będących elementami składowymi społeczeństwa nie dojrzy ktoś, kto jest w
uprzywilejowanej sytuacji. W uprzywilejowanej sytuacji są intelektualiści prawda?
Dlatego też lepszym punktem obserwacyjnym do zrozumienia sytuacji społecznej jest
“hala produkcyjna” niż antropologia filozoficzna.) 9
- MYŚLENIE DIALEKTYCZNE:
- “Prawdziwość sposobu myślenia, za którym opowiada się Horkheimer, myślenia

dialektycznego, nie znajduje uwierzytelnienia w niepodważalnym dowodzie. Przesłanką
dowodu jest bowiem to, co aktualnie istniejące, dane, bądź to, co się niezawodnie
zdarzy. Tymczasem myśl Horkheimera odsłania nie to, co już rzeczywiste, lecz to, co
dopiero możliwe; zarówno poznanie, jak i urzeczywistnienie tej możliwości wymaga
świadomej decyzji, której nieuchronnie towarzyszy niepewność, ryzyko porażki;
jednakże wyeliminowanie owej wykluczającej dowód niewiadomej degraduje poznanie -
którego racją jest dla krytyka realności właśnie ujawnienie tego, co bezpośrednio
niewidoczne - do mieszczańskiego fachu, którego reprezentanci reprodukują i
systematyzują przeżycia pospolitej świadomości” (PTK MH, STR. 30-31)
- “Dialektyczne pojęcie poznania obejmuje zarówno doświadczenie i pojmowanie, jak i

działanie wraz z motywującą je „wolą dziejową”: „dialektyka zna swe własne pojęcia jako
momenty historycznej konstelacji, jak również jako wyraz woli właściwego
społeczeństwa, która w różnych sytuacjach historycznych teoretycznie i praktycznie
rozmaicie się przejawiała a zrazem pozostawała tą samą”61. Innymi słowy: myślenie
dialektyczne charakteryzuje świadomość własnego uwarunkowania, które zdaniem
Horkheimera jest równoznaczne ze społecznym uwarunkowaniem jednostek i grup.
Prawda zgodnie z jego dialektyczną koncepcją poznania nie jest izolowanym sądem,
lecz całością poznania, które nie może być określone raz na zawsze, lecz przeobraża
się wraz z jej elementami. “ (PTK MH, str. 39)
- “Podkreślając Heglowski rodowód dialektyki - a tym samym jej więź z tą tradycją

intelektualną, którą uznaje za najcenniejszą w dziejach filozofii, mianowicie,
racjonalistyczną63 - Horkheimer koncentruje się na eksponowaniu różnic między własną
- materialistyczną koncepcją dialektyczną a jej idealistycznym pierwowzorem. Dialektyka
Hegla polega na immanentnej dynamice pojęcia, opiera się na idei myślenia, które ma w
sobie pełnię, dzięki czemu może ostatecznie przezwyciężyć wszelkie sprzeczności w
sferze czysto duchowej, co sprawia, że myśl uzyskuje status absolutu, określana przez
nią teoria nabiera metafizycznego charakteru, a proces historycznego rozwoju dobiega
końca. Horkheimer opowiada się za modelem dialektyki stworzonym przez Marksa i
9
Halina Walentowicz, Program teorii krytycznej Maxa Horkheimera, Nowa Krytyka 12, 5-40 2001 str.
12
Engelsa w efekcie materialistycznej konwersji metody Hegla. Dialektyka material
istyczna zrywa z pojęciem myślenia, które „nie zna swych granic”, odrzuca ów
absolutyzujący myśl „moment spekulatywny”, skutkiem czego staje się dialektyką
„niezamkniętą”, W niezamkniętej dialektyce materialistycznej rozumność nie jest
pomyślana tak, by mogła być dana w jakimkolwiek punkcie dziejów jako zupełna. W
odróżnieniu od Hegla Horkheimer twierdzi, że poznanie totalności to zamysł
wewnętrznie sprzeczny, gdyż autentyczne poznanie nie ma kresu, a rozum w żadnym
momencie dziejowym nie zyskuje waloru ponadczasowości. Nawiasem mówiąc, uznanie
bezkresności procesu poznawczego nie oznacza, że krytyk koncepcji dialektyki
„zamkniętej” - w opozycji do filozofii Heglowskiej - akceptuje kantyzm. Choć jest
przekonany o nie dającej się nigdy do końca rozszyfrować subiektywnej genealogii
ludzkiej wiedzy, kwestionuje zasadność odróżnienia rzeczy w sobie i zjawiska, którego
konsekwencją jest dlań deprecjonowanie poznania historycznego jako „tylko”
empirycznego, nie docierającego do rzeczy samych. Sprzeciw Horkheimera budzi
ponadto traktowanie czasu jako zasady strukturalnej ludzkiego poznania, jako wymiaru
życia duchowego, słowem - umieszczenie czasu we wnętrzu podmiotu, gdyż to
uniemożliwia dostrzeżenie uwikłania samego podmiotu w czas dziejowy” (PTK MH,
str.40)
POGLĄDY
- “Zarówno podmiot (jednostka) , jak i przedmiot (społeczeństwo) odznaczają się

społecznym charakterem - nie są tworami natury, lecz wytworami ludzkiej działalności,
historycznie zmiennej10” - chodzi tutaj o podmiot i przedmiot teorii krytycznej - zarówno
podmiot jak i przedmiot są kształtowane przez teorię krytyczną
- PROBLEM IDEOLOGII:
- ( str. 15 PTK MH ) “Wszystkie przejawy działania ludzi, które przesłaniają

prawdziwą naturę społeczeństwa zbudowanego na przeciwieństwach, są
ideologiczne” - jeżeli któryś z przejawów działania ludzi przesłania prawdziwą
naturę społeczeństwa zbudowanego na przeciwieństwach, to wtedy jest on
ideologiczny
10
- ( str. 15 PTK MH ) “Istota zjawisk duchowych zmienia się wraz ze społeczną
totalnością” - Jakiś pogląd, który w jednym momencie jest słuszny, dzieło, które w
jakimś momencie ma niezaprzeczalnie wysoką wartość w innym momencie
rozwoju społeczeństwa, mogą być ideologiczne. (W jednym momencie coś służy
emancypacji, a w innym hamuje rozwój społeczny)
- Wg. Horkheimera postulowanie zasady Wertfreiheit wywodzącej się od

Davida Hume’a a każącej zachować badaczom jak największą
obiektywność poprzez wyłączenie wszelkich idei z horyzontów
poznawczych i oparcie się na zwykłej analizie danych empirycznych
wchodzi w zależność z tolerowaniem tyranii - Der neueste Angriff auf die
Metaphysik (nie jestem w stanie znaleźć polskiej wersji)
- PROBLEM MATERIALIZMU:
(PTK MH)
- “Horkheimer uważa, że istnieje ścisły związek między altruistyczną postawą

wobec świata i materialistyczną teorią rzeczywistości z jednej strony, oraz
egoistyczną strukturą popędową i metafizycznym źródłem sensu - z drugiej. “
(PTK MH, str. 19)
- Kolejny aspekt metafizycznego pesymizmu teorii materialistycznej wiąże się z

tym, co Horkheimer nazywa „niemocą teodycei”.
- Autor „Początków mieszczańskiej filozofii dziejów” odrzuca wszelkie

próby usprawiedliwiania biegu dziejów, przydawania im budującego
sensu w obliczu nędzy, okrucieństwa i innych jaskrawych przejawów
społecznego zła, podkreślając, że interpretacja zdarzeń historycznych czy
nawet uznanie ich konieczności jest czymś zasadniczo różnym od ich
apoteozy.
- Horkheimer nie stwierdza, że postęp dziejowy usprawiedliwia cierpienie,

nie widzi cierpienia jako środka do uświęcającego je celu, nie twierdzi
również, że jest to cena, którą trzeba zapłacić za postęp
- Horkheimer nie kwestionuje tego, że w dziejach dokonuje się postęp nie tylko w
wymiarze technicznym, lecz również ogólnocywilizacyjnym.
- Materializm a religia
- Materializm jest koncepcją przeciwstawną zarówno wobec religii, jak i

nowożytnej metafizyki, którą Horkheimer uznaje za spadkobierczynię
religii.
- Wiara w Boga jest widziana przez Horkheimera jako posiadająca źródło w

niezadowoleniu z życia ziemskiego.
- Horkheimer wskazuje, że religia ma swój społeczny rodowód
- Przykładowo Idea doskonałej sprawiedliwości wywodzi się z

prymitywnej wymiany
- “Światopogląd religijny (podobnie jak metafizyka) nie służy ani

zrozumieniu procesu dziejowego, ani nie motywuje do historycznie
konstruktywnego działania.”
- Horkheimer krytykuje metafizyczny optymizm religii
- Z tego co widzę to Horkheimer ostro krytykuje religię, twierdzi, że iluzje

religijne i metafizyczne demotywują, obezwładniają, demobilizują siły,
które mogłyby przyczynić się do coraz skuteczniejszego zwalczania biedy
i chorób, polepszania ludzkich stosunków i rozwoju wszelkich dobrych
skłonności człowieka. (Czemu aż tak?)
- Twierdzi, że to co postuluje chrześcijaństwo, a to jak to wygląda w

kulturze chrześcijańskiej rzeczywiście, to zupełnie co innego:
chrześcijaństwo postuluje konieczność pomagania słabszym, a w kulturze
chrześcijańskiej, najlepiej jest słabszego zdeptać (that seems kind of
rough)
- Według Horkheimera teologia czy tam polityka kościoła jest przesiąknięta

mieszczańską zasadą egoistycznej korzyści
- Według Horkheimera mimo iż wcześniej religia odgrywała pozytywną rolę,

to teraz, z racji, że społeczeństwo się zmieniło, to stała się ona niczym
innym niż ideologią - prymitywną gloryfikacją istniejących stosunków.
- “Choć religia straciła żywotność i nabrała charakteru anachronicznego, to

według Horkheimera w dalszym ciągu zawiera ona - tak samo jak idea
narodu - w obecnej postaci “produktywny rdzeń””
- HISTORIA (historiozofia materialistyczna)
- “Historia - w ujęciu Horkheimera - jest procesem ciągłym, w którym kumulują się

efekty pracy pokoleń i można pokazać elementy wiążące współczesność z
najstarszymi formacjami społecznymi; zarazem jednak poszczególne epoki
historyczne charakteryzują się swoistymi cechami, różnią się od siebie i stanowią
względnie odrębne jednolite struktury, które znaczą znamieniem swej specyfiki
nie tylko gospodarkę, prawo, politykę, sztukę, religię i filozofię, lecz i
poszczególne indywidua.” (PTK MH, str. 35)
- Horkheimer neguje dorzeczność w kategoriach eschatologicznych (czyli

wskazujących na to, że postęp historyczny zmierza ku jakiemuś konkretnemu
ostatecznemu celowi.)
- Rdzeniem Horkheimerowskiego materializmu jest historiozofia. (PTK MH

STR.27)
- Do podjęcia analizy procesu dziejowego już we wczesnym okresie twórczości,

skłania twórcę teorii krytycznej przeświadczenie, że starania o poprawę
ludzkiego losu wymagają świadomości historycznego uwarunkowania życia
jednostek i zbiorowości oraz konkretnej wiedzy o mechanizmie społecznych
zależności, które ujawniły się w przeszłości. (PTK MH STR.27)
- Materialistyczna historiozofia Horkheimera kształtuje się w toku polemiki z

psychologicznym ujęciem dziejów z jednej strony, z drugiej zaś - z idealistyczną
ich wykładnią (PTK MH STR.27)
- Horkheimer uznaje stosunki społeczne za pierwotne i określające właściwości

indywiduów Toteż uważa, że sam proces dziejowy, jak również wytwory historycznej
działalności ludzi można zrozumieć, przyjmując za przesłankę nie ogląd wnętrza
izolowanych jednostek, lecz każdorazowo specyficznie określone i przeobrażające się
stosunki owych jednostek - zmienne formy ich uspołecznienia. (PTK MH, str.28)
- Proces dziejowy nie przedstawia według Horkheimera niezróżnicowanego chaosu

przypadkowych, niepowiązanych ze sobą zdarzeń, a poszczególne epoki nie stanowią
sumy faktów, której początek 1 koniec można ustalać dowolnie, i dlatego poszukiwanie
prawidłowości historycznego rozwoju wydaje mu się w pełni zasadne. (PTK MH, str. 30)
- “Koncepcja historiozoficzna materialisty różni się jednak zasadniczo od

metafizyki, gdyż jej pojęcia usiłują wprawdzie odzwierciedlić proces dziejowy w
jego możliwie najbardziej konkretnej formie, lecz nie pretenduje ona do
stworzenia skończonego wizerunku jego totalności, a przeciwnie, zawiera
wskazania dotyczące dalszych badań, których wynik zwrotnie na nią oddziałuje.
„Teoria materialistyczna nie jest metafizyką dziejów, lecz zmieniającym się
obrazem świata, który rozwija się wraz z praktycznymi działaniami na rzecz jego
ulepszenia. Poznanie zawartych w tym obrazie tendencji nie gwarantuje
jednoznacznej prognozy biegu wydarzeń”” (PTK MH, str. 31) - można zauważyć,
że w sumie to Horkheimer jest dosyć zachowawczy, nie odważa się mówić, że
tak jak on twierdzi, tak rzeczywiście jest - to jak ja to widzę wygląda następująco:
materialistyczne podejście Horkheimera jest nastawione na to, żeby szukać jakiś
prawidłowości historycznego rozwoju, w celu wykorzystania wniosków
wynikających z tych badań do emancypacji klas uciskanych, jednocześnie mając
na uwadze, że wyniki tych badań to nie jest skończona totalność, lecz swego
rodzaju interpretacja (jeżeli mogę użyć tego terminu) zmieniającego się obrazu
świata.
- “Rozważania nad trybem historycznego rozwoju, rzeczywiście prowadzą do

pewnych ogólnych wniosków, umożliwiających rozpoznanie tendencji
rozwojowych wykraczających za bezpośrednią teraźniejszość, wnioski te jednak
nie mogą być automatycznie ekstrapolowane na przyszłość. Niemożność
ścisłego prognozowania przyszłych zdarzeń wiąże się z charakterem
prawidłowości określających dotychczasowy bieg dziejów: zdaniem Horkheimera
prawidłowości dające się odkryć w historii nie są ani konstrukcją a priori, ani
rejestrowaniem faktów przez rzekomo niezależny podmiot poznawczy, lecz
stanowią wytwór myślenia, które samo jest włączone w praktykę historyczną jako
odzwierciedlenie podlegającej zmianom struktury historii.” (PTK MH, str. 32)
- “Prawidłowości procesu dziejowego nie mają więc charakteru ani czysto

przedmiotowego, ani czysto podmiotowego: myślenie materialistyczne, które je
stwierdza, odznacza się samoświadomością; wie, że jest uwikłane w zależności
historyczne i tego swojego uwarunkowania nie neguje, lecz je eksponuje” (PTK
MH, str. 32)
- “Horkheimer obstaje przy tym, że wszelka teoria musi podlegać rewizji, nie może
być traktowana jako powszechnie obowiązująca, posiadająca uniwersalne
znaczenie: „Zbliżanie się teorii do jej przedmiotu nie oznacza, że wiedza i byt
kiedykolwiek się pokryją. Gdy wiedza traci tę samoświadomość, staje się
fetyszem”” (PTK MH, str. 32)
- “Swą materialistyczną historiozofię Horkheimer nazywa też ekonomiczną teorią

dziejów. Opiera się ona bowiem na przeświadczeniu, że dotychczasowy
przebieg historii jest zdeterminowany przez ekonomiczną konieczność
reprodukcji życia społecznego, czyli przez proces produkcyjny.” (PTK MH, str. 33)
- “Aczkolwiek tryb rozwoju danej formacji społecznej jest określany przez

prawidłowości ekonomiczne, nie oznacza to jednak, że działanie ludzi w danym
momencie dziejowym może być wyjaśniane wyłącznie w oparciu o procesy
ekonomiczne, które rozegrały się w momencie bezpośrednio poprzedzającym.
Ponadto proces produkcyjny wpływa na ludzi nie tylko doraźnie ~ w trakcie ich
pracy, w tej formie jaką przybrał w teraźniejszości, ale także poprzez względnie
trwałe, tzn. wolno przekształcające się instytucje, jak rodzina, szkoła, Kościół,
przybytki sztuki, w któiych - gdy on sam, w swej bezpośredniej postaci, uległ już
zniesieniu - zachowują się jego rezultaty. Oddziaływanie owych instytucji
prowadzi do ukształtowania charakteru typowego dla danej grupy społecznej.“
(PTK MH, str. 33)
- znaczenie psychologii społecznej dla materialistycznej historiozofii Horkheimera:
- materialistyczna teoria dziejów i psychologia potrzebują się nawzajem (ale nie w

tym samym stopniu):
- czysto psychologiczne ujęcie historii jest opaczne
- materialistyczne ujęcie historii pozbawione aspektu psychologicznego jest

niekompletne
- psychologia jest jedynie pomocniczą nauką dla materialistycznej

historiozofii
- Dialektyczna teoria poznania w ramach historiozofii Horkheimera(PTK MH, str.

38):
- “Twórca teorii krytycznej uznaje dialektykę za najbardziej wyrafinowaną

metodę poznawczą, która wykracza poza opozycję relatywizmu i wiary w
prawdę absolutną - stanowisk teoriopoznawczych charakterystycznych
dla dominujących we współczesności nurtów filozoficznych: pozytywizmu
oraz metafizyki.” (PTK MH, str. 38)
- O CZŁOWIEKU
- “natura ludzka zdaniem Horkheimera nie jest - wbrew mniemaniom zwolenników

psychologicznej wykładni dziejów - niezmienna, lecz przeobraża się wraz z
formami materialnego procesu życiowego społeczeństwa. “ (PTK MH, str. 33)
- Antropologia Horkheimera w ramach jego materialistycznej koncepcji dziejów:

”Jednak w odróżnieniu od idealistycznej historiozofii, materialistyczna koncepcja
dziejów jest wolna od fatalizmu, gdyż nie ma tu mowy o jednostronnej
determinacji: indywidua i grupy wraz z ich dyspozycjami ukształtowanymi przez
miniony rozwój historyczny, pracując i walcząc oddziałują zwrotnie na dane
stosunki ekonomiczne.“ (PTK MH, str. 33)
- O PRAWDZIE:
- “To, że teoria, którą uznajemy za prawdziwą, kiedyś przestanie istnieć, oznacza

jedynie, że prawda z koniecznością przemija, a nie, że to, co uchodziło za
prawdę, było zaledwie jej pozorem. Teoria, którą poczytujemy za słuszną, może
kiedyś pójść w zapomnienie, gdyż stracą żywotność praktyczne i teoretyczne
interesy, które rzutowały na pojęcia, zwłaszcza gdy znikną rzeczy i sytuacje,
stanowiące dla owych pojęć układ odniesienia.” (PTK MH, str. 38)
- “Z punktu widzenia materializmu dialektycznego prawdzie nie ujmuje

prawdziwości fakt, że nie jest ona absolutna, tak jak prawomocność działania nie
potrzebuje sankcji absolutnego wymogu.” PTK MH, str. 38)
- “Z kolei w opozycji do relatywizmu Horkheimer obstaje przy niezależności prawdy

od subiektywnego uznania; twierdzi, że prawda jest jedna i wiążąca także dla
tych, którzy jej przeczą. Odrzucając koncepcję prawdy absolutnej, opartej na
pojęciu sfetyszyzowanej obiektywności, a zarazem negując roszczenie do
prawdy ze strony przypadkowej, partykularnej, arbitralnej subiektywności,
upatruje źródło prawdziwości poznania w subiektywności obdarzonej potencją
obiektywizacji” PTK MH, str. 38-39)
- “Prawda zgodnie z jego dialektyczną koncepcją poznania nie jest izolowanym

sądem, lecz całością poznania, które nie może być określone raz na zawsze,
lecz przeobraża się wraz z jej elementami. Owe elementy natomiast nie są
czymś od całości niezależnym, bezpośrednio danym - w ten sposób jako coś
ostatecznego, a zarazem pierwotnego jawią się tylko ograniczonemu rozsądkowi;
w istocie stanowią one momenty teoretyczno-poznawczej całości, których
tożsamość jest przez całość zapośredniczona i uwarunkowana.” (PTK MH, str.
39)
KRYTYKA/POLEMIKA
- KANT
- krytykował neokantyzm za jego skupienie się na konceptach
- Jednak wbrew królewieckiemu filozofowi i całej tradycji idealistycznej, nie

identyfikuje owej aktywności preformującej przedmiot poznania z czysto,
duchową, a przy tym ponadczasową c2ynnością podmiotu transcendentalnego;
dla Horkheimera rzeczywistość w jej zmiennej, każdorazowo specyficznie
określonej postaci jest rezultatem społecznej pracy, wycinkowo wprawdzie
celowej, lecz w całości chaotycznej - gdyż naznaczonej antagonizmem klasowym
- i dlatego niewidocznej dla poznającego podmiotu. 11
- FILOZOFIA ŻYCIA
11
- krytykował filozofię życia z jej skupieniem się na ekspresji i ujawnianiem świata
(??)
- OŚWIECENIE
- He took the critique of Enlightenment to its farthest extreme. 12
- MATERIALIZM
- Materialism in the form of positivism and its offshoots was condemned for
dismissing subjectivity and ethical concerns while analyzing society through
categories and criteria derived from the natural sciences. 13
- METAFIZYKA
- Metaphysics was, by contrast, castigated for ignoring the philosophical relevance

of the material world and employing universal precepts to enable the
individual—whether through what Kant termed “practical reason” or what
Heidegger understood as phenomenology—to indulge in what are ultimately
intuitive moral judgments. 14
- Tak więc w systemach metafizycznych tkwi - w przeciwieństwie do materializmu,

który cechuje optymistyczna koncepcja człowieka, wiara w jego ziemskie
możliwości - wulgamo-materialistyczne ujęcie człowieka, antropologiczny
pesymizm. Jego przejawem jest również to, że tarapaty związane z istnieniem
określonej formy społecznej, metafizyka przedstawia jako niemoc ludzkości,
odnosi się sceptycznie do możliwości przezwyciężenia dotychczasowych
ograniczeń i niedostatków życia społecznego, czy wręcz prorokuje upadek
ludzkości, a więc wątpi w przyszłość. (PTK MH, str.19)
- Krytyka religii jest we wczesnych pismach frankfurckiego materialisty

szczególnym przypadkiem jego krytycznego odniesienia do metafizyki. Wszelka
metafizyka jest dlań iluzją, gdyż ludzkie poznanie nigdy nie ma i nie może mieć
ostatecznego charakteru; myśl o absolucie jest ludzką myślą, nieuchronnie
skończoną, podległą warunkom czasu i przestrzeni, przemijającą wraz z tymi,
którzy ją myślą. (PTK MH, str.25)
- Źródłem wyobrażeń metafizycznych jest fetyszyzacja procesu społecznego.

Rzeczywistość stworzoną przez ludzi metafizyk traktuje jako niezależną od ludzi,
wieczną, niezmienną, co z kolei wynika z przekonania, że istota danego układu
społecznego - aczkolwiek przytłaczającego i pełnego nieszczęść - nie może ulec
12
13
14
zmianie. Takie nastawienie motywuje do poszukiwania interpretacji danego stanu
rzeczy, kryjącej jakoby w sobie głębszy sens, umożliwiający pojednanie.
„Potrzeba metafizyczna, tak znamienna dla współczesności, bierze się stąd, że
nie jest jasno uświadamiany wewnętrzny mechanizm tego społeczeństwa,
wywołujący niepewność i stały ucisk, że nie jest on przedmiotem
przekształcającej praktyki, lecz jest tolerowany jako konieczny i wieczny”(PTK
MH, str.25)
- Metafizyka - w przeciwieństwie do materializmu, stanowiącego dźwignię

dziejowych przemian - jest wytworem dążeń zachowawczych, a przy tym
interpretacją rzeczywistości, zakładającą przyrodzony jej sens. (PTK MH, str.25)
- Horkheimer neguje istnienie immanentnego sensu rzeczywistości, uważa, że

jawna bezsensowność świata zadaje kłam wszelkim jego metafizycznym
wykładniom. Metafizyka poszukuje fundamentalnej struktury bytu w
przeświadczeniu, że stanowi ona źródło norm określających ludzkie życie.
(PTK MH, str.26)
- Metafizyka pozostaje z zasady obojętna wobec ludzkiego cierpienia, jako

znikomego zjawiska zamkniętego w ramach porządku czasu i nie znaczącego
dla ponadczasowej istoty: „metafizycy są zazwyczaj tylko w niewielkim stopniu
pod wrażeniem tego, co ludzi boli” - w przeciwieństwie do materializmu, który jest
zainteresowany szukaniem sposobów na to, żeby wyeliminować jak najwięcej
cierpienia z życia ludzi
- Horkheimer odnosi się krytycznie do metafizyki także ze względu na jej

sceptycyzm wobec możliwości poznawczych rozsądku, idący z reguły w parze z
niwelowaniem różnicy między rozsądkiem i rozumem;
- Wg. Horkheimera “Metafizyka umacnia zaznaczającą się wyraźnie we

współczesności tendencję do rezygnacji z namysłu nad społeczeństwem jako
całością.”
- KARTEZJUSZ
- Teoria tradycyjna, której kanon stworzył Kartezjusz, czyni podmiotem

monadyczne, pozbawione społecznych odniesień indywiduum i w podobnej
abstrakcji od całościowego kontekstu społecznego wyodrębnia swą dziedzinę
przedmiotową. Teoria krytyczna, poddając refleksji całokształt przejawów życia
społecznego, sytuuje podmiot myślący oraz działający przede wszystkim na
gruncie uwarunkowań struktury klasowej współczesnego społeczeństwa, ale
także w szerszych ramach powiązań historyczno-przyrodniczych. 15
15
- TEORIA TRADYCYJNA
- SOCJOLOGIA WIEDZY (Karola Mannheim)
- ze względu na relatywizm
- (str.14 PTK MH) Socjologia wiedzy uogólnia pojęcie ideologii, traktuje wszelkie
treści poznawcze jako równie ideologiczne co prowadzi do zatarcia opozycji
prawdy i fałszu, ideologia w takim wydaniu ma zupełnie inne znaczenie niż
pierwowzór; to co ona oznacza to nieprzezwyciężalna partykularność wszelkich
perspektyw poznawczych, ich niewspółmierność z prawdą absolutną. - takie
znaczenie sprawia, że pojęcie ideologii traci oskarżycielską, jawnie partyjną
wymowę, przybiera pozór neutralności.
- NIEMIECKI MARKSIZM AKADEMICKI
- SCJENTYZM KOŁA WIEDEŃSKIEGO
- POZYTYWIZM
- DAVID HUME
- Wertfreiheit (niem. wolność od wartościowania) – zasada w metodologii

Davida Hume’a, która w nauce nakazuje oddzielenie faktów od wartości.
Od początku XX wieku szczególnie popularna w socjologii i ekonomii.
- LOGICZNY EMPIRYZM
- Horkheimer zwraca uwagę na paradoks tego, że LE wyznając Wertfreiheit

jednocześnie manifestują swój pacyfizm i niechęć do autorytaryzmu,
mimo iż istnieje obiektywna zależność między pozytywistycznym
zawężeniem horyzontów poznawczych w teorii i tolerowaniem tyranii w
praktyce
- KAPITALIZM
- Właśnie mając na uwadze stworzoną przez kapitalizm możliwość poprawy losu

jednostki i całego społeczeństwa, uznaje wyższość systemu kapitalistycznego
nad stosunkami przedkapitalistycznymi; dostrzega naturalnie to, że jego
bezpośrednia faktyczność oznacza pomnożenie cierpienia i zniszczenie
tradycyjnych wartości życiowych, ale podkreśla, że dawny porządek nabiera
znaczenia dopiero w perspektywie rychłej i niepowstrzymanej zagłady. (PTK MH,
STR.21)
- IDEALIZM
- HISTORIOZOFICZNY IDEALIZM (zob. Georg Friedrich Hegel)
- “Powszechnodziejowy podmiot jest czynnikiem sensotwórczym -

historiozofia idealistyczna przypisuje dziejom immanentny jednolity sens,
co umożliwia z kolei systemowe ich ujęcie.” (PTK MH, str. 28)
- Przeciwko traktowaniu dziejów jako zamkniętego systemu Horkheimer

wysuwa kilka kontrargumentów. Po pierwsze, w realnym przebiegu historii
nie sposób doszukać się żadnego jednoczącego, powszechnodziejowego
sensu, który mógłby dostarczyć takiej procedurze prawomocności,
albowiem wyobrażenie ponadludzkiego podmiotu jest fikcją, a wszelkie
twory historyczne, w tym również sens, mają czysto ludzką genezę.
Ponadto odmienność losów ludzi poszczególnych epok, a także
zróżnicowanie sytuacji i szans życiowych członków różnych kast, stanów i
klas społecznych, podważa zasadność wszelkich prób totalizacji
przebiegu dziejów (PTK MH, str. 28-29)
- Kolejny antysystemowy argument Horkheimera dotyczy niemożności

zamknięcia w ramach systemu przyszłości: system nie może ogarnąć
przyszłości, gdyż zdarzenia minione nie determinują w sposób
jednoznaczny zdarzeń przyszłych, a wiedza o teraźniejszości i
przeszłości nie jest dla materialistycznej historiozofii przesłanką
niezawodnego wnioskowania o przyszłości. Idealistyczne ujęcie dziejów,
tak jak psychologizm, akcentując to, co ponadczasowe, neguje
doniosłość tego, co niepowtarzalne, czasowe - historyczne (PTK MH, str.
29)
- Krytyka historiozofii Hegla:
- krytyka “metafizycznego rdzenia” koncepcji Hegla:
- Hegel: rozum nie pozostaje bezsilny wobec rzeczywistości,

jego “chytrość” bowiem sprawia, że ma on moc
urzeczywistniania się w świecie, zwyciężania nierozumu,
co stanowi rękojmię postępu. (PTK MH str. 29)
- Hegel: panowanie zdobywa ten naród, którego wewn.

ustrój przedstawia bardziej konkretną postać wolności, niż
ustępująca. Stopień rozwoju państw “na obraz i
rzeczywistość rozumu” rozstrzyga o ich zwycięstwie.(PTK
MH str. 29)
● Horkheimer: “Przypisanie rozumowi mocy sprawczej,

immanentnej konieczności przeniknięcia stosunków
społecznych, definitywnego triumfu historycznego, budzi
żywy sprzeciw Horkheimera, który, przeciwnie, w obliczu
jawnego rozziewu rozumu i rzeczywistości, klęski
racjonalności i wzmagania się «racjonalności w życiu
społecznym, stwierdza, iż fakt zdobycia władzy w świecie
nie może stanowić podstawy gloryfikacji. „Prastary mit
panujących, że to, co ma władzę, musi też być dobre,
przeszedł do zachodniej filozofii za pośrednictwem
Arystotelesowskiej koncepcji jedności rzeczywistości i
doskonałości; protestantyzm wzmocnił go swą wiarą w
Boga jako władcę świata i twórcę panującego w nim ładu,
a współcześnie całe ludzkie życie w Europie i Ameryce jest
zdominowane przez ten przesąd. Ślepe uwielbienie
sukcesu determinuje ludzi nawet w najbardziej osobistych
przejawach życia” (PTK MH, str. 29-30)
● “W filozofii dziejów Hegla jej krytyk dostrzega rys

pragmatyzmu, który ostro piętnuje, ponieważ uważa, że
identyfikowanie prawdy z sukcesem prowadzi do
niewczesnej apologii rzeczywistości.” (PTK MH, str. 30)
- Hegel: ”Uczynienie ducha podmiotem autonomicznie

kształtującym historię nadaje Heglowskiej historiozofii
panteistyczny charakter: Hegel utożsamia dzieje
powszechne z sądem ostatecznym, toteż w jego koncepcji
pojawia się nieuchronnie wątek teodycei. “ (PTK MH, str.
31)
● Horkheimer: “Tu odsłania się słabość idealistycznej wizji

dziejów, która budzi szczególną dezaprobatę Horkheimera:
negacja istotności bytu indywiduum w konfrontacji z tym,
co ogólne. Jeśli w historii dzięki immanentnej teleologii
spełnia się absolutna sprawiedliwość, jak to właśnie
zakłada panteizm Hegla, to kwestia cierpienia, a nawet
śmierci jednostki okazuje się bezprzedmiotowa - staje się
zwykłym złudzeniem czy przynajmniej jest
usprawiedliwiana. Horkheimer uważa, że niepowtarzalnej,
rzeczywistej śmierci konkretnych ludzi nie sposób nadać
wyższego, „uwznioślającego” ją sensu: „w obliczu śmierci
ujawnia się raczej niemoc wszelkiej teodycei, wszelkiej
sensotwórczej metafizyki"” (PTK MH, str. 31)
- “ Materialistyczna koncepcja historii uwzględnia fakt, którego

idealistyczne ujęcie dziejów nie dostrzega: że istnieją mianowicie wyraźne
powiązania między sferą idei a władzą, co powoduje, że konstytucja
psychiczna członków społeczeństwa klasowego stanowi interioryzację
czy przynajmniej racjonalizację i uzupełnienie fizycznej przemocy.” (PTK
MH, str. 37)
- PSYCHOLOGIZM
- HISTORIOZOFICZNY PSYCHOLOGIZM
- Psychologiczna wykładnia dziejów zakłada, że bieg historii jest określany

przez namiętności i popędy ludzi, które w swej istocie pozostają
niezmienne; tak więc życie duchowe człowieka, wszelkie jego psychiczne
dyspozycje są tu wynoszone ponad historię, traktowane jako
ponadczasowe i jednostronnie determinujące przebieg zdarzeń
dziejowych. (PTK MH, str.27)
- Rodowód historiozoficznego psychologizmu autor rozprawy o

wczesnomieszczańskiej filozofii dziejów wywodzi z pism Machiavellego -
pierwszego historiozofa nowożytności. (PTK MH, str.27)
- Horkheimer przedstawia dwa zasadnicze mankamenty tego podejścia

historiozoficznego(PTK MH, str.27):
- Indywidualizm:
- Z pojęcia odosobnionych indywiduów, których właściwości

ujmuje jako wieczne i niezmienne, psychologizm wywodzi
przemiany dokonujące się w społeczeństwie, a także w
sferze polityki, religii, moralności i prawa. (PTK MH, str.28)
- Horkheimer uznaje stosunki społeczne za pierwotne i

określające właściwości indywiduów. Toteż uważa, że sam
proces dziejowy, jak również wytwory historycznej
działalności ludzi można zrozumieć, przyjmując za
przesłankę nie ogląd wnętrza izolowanych jednostek, lecz
każdorazowo specyficznie określone i przeobrażające się
stosunki owych jednostek - zmienne formy ich
uspołecznienia. (PTK MH, str.28)
- Naturalizm
- “Horkheimer kwestionuje także naturalistyczne traktowanie

człowieka i natury ludzkiej, w czym upatruje kolejny
niedostatek psychologicznej koncepcji dziejów” (PTK MH,
str.28)
- “Skoro cechy jednostek i grup społecznych zależą od

zmiennych okoliczności ich życia, to twierdzenie o jedności
natury ludzkiej - tj. o ponaddziejowym uniwersalizmie
pragnień, nastrojów i namiętności danych człowiekowi
przez naturę - okazuje się bezzasadne. Oznacza ono
próbę uwiecznienia tego, co ma jedynie przemijające
znaczenie, a więc zanegowanie historyczności natury
człowieka. “ (PTK MH, str. 28)
- PRAGMATYZM
- MARKS I ENGELS
- mimo iż Horkheimer świadomie nawiązuje do teorii dziejów M i E, nie

oznacza to tego, że aprobuje on ją w całości. Krytykuje następujące
aspekty tej teorii:
- mimo iż M i E odrzucają heglowską wiarę w samodzielną duchową

istotę działającą w historii, zachowali jego przeświadczenie o
istnieniu ponadindywidualnych dynamicznych struktur i tendencji
w rozwoju historycznym.
- “Wydaje się, że modyfikacja, jakiej Horkheimer poddał materializm

historyczny Marksa i Engelsa, polega przede wszystkim właśnie
na wprowadzeniu owej kategorii charakteru społecznego jako
ogniwa łączącego sferę ogólnych stosunków ekonomicznych z
psychologią indywiduum, jako społecznego medium
zapośredniczającego oddziaływanie fundamentalnych - z punktu
widzenia struktury systemu społecznego - zależności związanych
z produkcją i reprodukcją życia w skali społecznej na sposób
myślenia i działania jednostek” (PTK MH, str. 33-34)
TWÓRCY DLA KTÓRYCH MYŚL HORKHEIMERA BYŁA INSPIRACJĄ:
- Michel Foucault
- Solty identifies Horkheimer's (and, implicitly, the Frankfurt School's) work as an

important influence on that of Michel Foucault: "Ultimately, both Horkheimer and
Foucault only considered the defense of remaining elements of freedom and the
identification of “micro-powers” of domination a possibility, but changes in the
macro-power structures were out of reach. In other words, a Left was born that
was no longer oriented toward “counter-hegemony” (as per Antonio Gramsci), as
a way of building toward power, but rather “anti-hegemony” (Horkheimer,
Foucault, etc.), as John Sanbonmatsu put it in his critique of postmodernism."16
NAJWAŻNIEJSZE PRACE
- “The Antinomy of Teleological Judgment” - Praca Doktorancka Horkheimera,

pisana pod opieką Hansa Corneliusa
- “Kant’s Critique of Judgment as a Link between Theoretical and Practical

Philosophy” - Praca habilitacyjna Horkheimera
- “The Present Situation of Social Philosophy and the Tasks of an Institute for
Social Research.” - wykład inauguracyjny Horkheimera na stanowisko w zakładzie
filozofii społecznej oraz dyrektury w Instytucie.
- “Materialism and Metaphysics”
- Authority and the Family (1936)
- Traditional and Critical Theory (1937)
- Between Philosophy and Social Science (1930 - 1938)
- The essays within "Between Philosophy and Social Science" were Horkheimer's
attempts to "remove the individual from mass culture, a function for philosophy
from the commodification of everything".17
16
https://en.wikipedia.org/wiki/Max_Horkheimer
17
- “Eclipse of reason” (1947)
- The Eclipse of Reason focuses on the concept of reason within the history of
Western philosophy, which can only be fostered in an environment of free, critical
thinking while also linking positivist and instrumental reason with the rise of
fascism.18
- W TYM DZIELE WYSTĘPUJE ROZRÓŻNIENIE MIĘDZY OBIEKTYWNYM I

SUBIEKTYWNYM ROZUMEM, KTÓRE JEST RÓWNIE WAŻNE TUTAJ, JAK I
W “KRYTYCE RACJONALNEGO ROZUMU”
- Razem z Theodorem Adorno: “Dialektyka Oświecenia” (1947)
- The inspiration for this piece came from when Horkheimer and Adorno had to flee
Germany, because of Hitler, and go to New York. They went to America and
"absorbed the popular culture"; thinking that it was a form of totalitarianism.
Nonetheless, Dialectic of Enlightenment's main argument was to serve as a
wide-ranging critique of the "self-destruction of enlightenment". The work
criticized popular culture as "the product of a culture industry whose goal was to
stupefy the masses with endless mass produced copies of the same thing"19
- Egoism and the Freedom Movement
- The Longing for the Totally Other
- KRYTYKA INSTRUMENTALNEGO ROZUMU (1967)
- Critical Theory: Selected Essays (1972)
- Dawn and Decline (1978)
INSTYTUT BADAŃ SPOŁECZNYCH

- “Instytut miał swoje korzenie w marksistowskiej grupie studenckiej zapoczątkowanej
przez Felix Weil, który wcześniej studiował nauki polityczne w Frankfurcie i który
wykorzystał swój spadek w celu ufundowania grupy jako wsparcie dla lewicowych celów
18
19
akademickich.20
- Horkheimer przemienił Frankfurt z ortodoksyjnej szkoły marksistowskiej w

heterodoksyjną szkołę krytycznych badań społecznych.21
- Horkheimer intellectually reoriented the institute, proposing a programme of collective

research aimed at specific social groups (specifically the working class) that would
highlight the problem of the relationship of history and reason. The Institute focused on
integrating the views of Karl Marx and Sigmund Freud. The Frankfurt School attempted
this by systematically hitching together the different conceptual structures of historical
materialism and psychoanalysis.22
- Under his leadership, the Frankfurt School attempted to bridge the gap between
normative theory and empirical work.23
TEORIA KRYTYCZNA
- Mianem teorii krytycznej - zastosowanym po raz pierwszy explicite w tekście. pt. „Teoria
tradycyjna a teoria krytyczna” z roku 1937 - Max Horkheimer określał swoje stanowisko
filozoficzne: opozycyjne względem rzeczywistości, a zarazem polemiczne wobec tzw.
tradycyjnej - co znaczy przede wszystkim afirmatywnej i dlatego nieuchronnie
konformistycznej - teorii, tak naukowej, jak filozoficznej. 24
- Critical theory was intended as a general theory of society fueled by the desire for
liberation. Its practitioners understood that new social conditions would give rise to new
ideas and new problems for radical practice—and that the character of the critical
method would change along with the substance of emancipation. 25
- Critical theory was coined as a term only in 1937.26
- Fearing political ostracism in their new home, while seeking to secure the Institute, its
members employed the term as a cover. Critical theory had, after all, arisen within the
framework provided by Western Marxism. Communists like Georg Lukács and Karl
20
21
22
23
24
25
26
Korsch—who had been involved with the Institute from its inception—were among its
leading representatives. Ernst Bloch also fits prominently into this tradition. All of them
were inspired by the Bolshevik seizure of power in 1917 and the euphoria surrounding
the European radical uprisings of 1918–1923. 27
- Celem teorii krytycznej jest emancypacja człowieka ze zniewalających go stosunków -

rozumna organizacja ludzkiego życia. Teoria krytyczna określa siebie jako „intelektualną
stronę historycznego procesu emancypacji’28
- “Intencją teorii krytycznej nie jest reprodukcja czy umacnianie systemu, ani nawet
usuwanie jego mankamentów, lecz radykalna zmiana, teoria krytyczna nie jest
użyteczna w takim sensie, jak tradycyjna, nie jest zakorzeniona w nawykach związanych
z funkcjonowaniem tego systemu, nie prowadzi do żadnego wymiernego rezultatu w
formie określonej konsumpcji, nie posiada żadnej sankcji zdrowego rozsądku, nie
przemawia za nią żadne przyzwyczajenie. “29
- Prócz adwersarzy teoria krytyczna ma w dziejach ludzkiej myśli także sprzymierzeńców.

Nawiązuje pozytywnie do tradycji materialistycznej. (PTK MH, STR.17)
ZBIEŻNOŚCI Z FROMMEM
- Horkheimer również analizuje religie protestanckie, nie zdziwiłbym się gdyby, również
nawiązywał do Maxa Webera i jego o duchu cośtam
- Również poruszają rolę autorytetu w życiu społecznym
ŹRÓDŁA:
- The Frankfurt School: the critical theories of Max Horkheimer and Theodor W. Adorno:
https://archive.org/details/frankfurtschoolc0000tarr
27
28
str.10
29
Halina Walentowicz, Program teorii krytycznej Maxa Horkheimera, Nowa Krytyka 12, 5-40 2001 str.10
- https://archive.org/details/maxhorkheimer0000nord/page/n4/mode/1up Joan Norquist,
Max Horkheimer
- https://archive.org/details/onmaxhorkheimern0000unse On Max Horkheimer : New

Perspectives
- https://archive.org/details/introductiontocr0000held David Held Introduction to Critical

Theory: Horkheimer to Habermas
- https://www.pdfdrive.com/max-horkheimer-and-the-foundations-of-the-frankfurt-school-e
157958592.html John Abromeit Max Horkheimer and the foundations of the Frankfurt
School
- https://www.pdfdrive.com/max-horkheimer-e31798433.html Critical Theory Selected

Essays
- https://www.pdfdrive.com/towards-an-understanding-of-max-horkheimer-e39889224.html
John Marshall Towards an Understanding of Max Horkheimer

Rozdział I - Notatki

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rozdział I - Notatki

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

O HORKHEIMERZE

- był psychologiem i filozofem

- uczeń Hansa Corneliusa (neokantysta)

- blisko przyjaźnił się i ściśle współpracował z Theodorem Adorno

- współpracował z Erichem Frommem, Herbertem Marcusem i Walterem Benjaminem

- Współzałożyciel i wieloletni dyrektor Instytutu Badań Społecznych.

- współtwórca szkoły frankfurckiej

- przedstawiciel teorii krytycznej

- Horkheimer’s radicalism was inflamed by the Russian Revolution and the

- teza o jedności teorii i praktyki

- (str.14 PTK MH) Ideologia jako świadomość obiektywnie fałszywa (tzn,

- Partyjność - zasada marksistowsko-leninowska, która wyraża klasowy charakter

- “u Marksa w pojęciu tym tkwi cała jego pogarda celowego i częściowo

- Tak jak to rozumiem, to ideologia jest czymś, co zostaje wytworzone

- „Na tym właśnie polega materialistyczny charakter teorii Marksa, że

- GEORG FRIEDRICH HEGEL

- IDEALISTYCZNA WIZJA DZIEJÓW

- zakłada istnienie ponadludzkiego podmiotu dziejów, jako rzeczywistego

- Fatalistyczny charakter Idealistycznej wizji dziejów? : To, że ciąg

- Uczynienie ducha podmiotem autonomicznie kształtującym historię

- W jednym z esejów w “Between Philosophy and social science” przedstawił obok

- Nawiązując do zakorzenionego w klasycznej filozofii niemieckiej rozróżnienia rozumu i

- Autor rozważań o różnicy między teorią tradycyjną a teorią krytyczną zaznacza,

- (PTK MH, STR.17):

- Materializm nie dąży ku mistycznej ekstazie

- Materializm dąży do przezwyciężenia nieszczęścia w życiu doczesnym.

- Starożytni materialiści: przezwyciężanie cierpienia dzięki

- Młoda burżuazja: pomnożenie wiedzy z zakresu

- Najnowsze wydanie materializmu (pewnie chodzi o Marksizm i

- Materializm odsłania rzeczywistość i wyjaśnia to, co się dzieje, uwalniając

- Materializm nie uznaje ponadhistorycznego źródła moralności - nie

- Materializm nie uznaje żadnej transcendującej ludzi instancji

- Można funkcjonować bez absolutnej sankcji działania na rzecz

- Ludzie, którzy obstają przy swoich celach nie uważając ich za

- Materialistyczna koncepcja człowieka jest optymistyczna, materializm

- Materializm nie akceptuje bierności wobec biegu dziejów powszechnych,

- Materializm to “smutne poznanie” - szkoda im tych wszystkich ludzi,

- Materializm spogląda w przyszłość ufnie, lecz ta ufność nie opiera się na

- Materialista krytykuje dążenia do nadania naszej nieuchronnie

- połączenie badań empirycznych z rozważaniami teoretycznymi

- Całościowe ujęcie społeczeństwa - społeczeństwo jest całością odciskającą specyficzne

- “Twórca teorii krytycznej przyznaje naturalnie, że przedmiot poznania może być

- ANTYNATURALIZM - (str.14 PTK MH) Horkheimer odrzuca relatywizm w przekonaniu,

- Dla wszystkich, którym zależy na swobodnym rozwoju sił ludzkich i na sprawiedliwości,

- (13 str. PTKMH) Teoria krytyczna świadomie i z determinacją wartościuje - Horkheimer

- Badacz pozostaje pod wpływem interesów wyrastających z sytuacji społecznej i

- Rzetelność aktu poznawania nie musi być fałszywa, jeżeli stosunki są

(teza Marksa o jedności teorii i praktyki)

- “Prawdziwość sposobu myślenia, za którym opowiada się Horkheimer, myślenia

- “Dialektyczne pojęcie poznania obejmuje zarówno doświadczenie i pojmowanie, jak i

- “Podkreślając Heglowski rodowód dialektyki - a tym samym jej więź z tą tradycją

- “Zarówno podmiot (jednostka) , jak i przedmiot (społeczeństwo) odznaczają się

- ( str. 15 PTK MH ) “Wszystkie przejawy działania ludzi, które przesłaniają

- Wg. Horkheimera postulowanie zasady Wertfreiheit wywodzącej się od

- “Horkheimer uważa, że istnieje ścisły związek między altruistyczną postawą

- Kolejny aspekt metafizycznego pesymizmu teorii materialistycznej wiąże się z

- Autor „Początków mieszczańskiej filozofii dziejów” odrzuca wszelkie

- Horkheimer nie stwierdza, że postęp dziejowy usprawiedliwia cierpienie,

- Materializm jest koncepcją przeciwstawną zarówno wobec religii, jak i

- Wiara w Boga jest widziana przez Horkheimera jako posiadająca źródło w

- Horkheimer wskazuje, że religia ma swój społeczny rodowód

- Przykładowo Idea doskonałej sprawiedliwości wywodzi się z

- “Światopogląd religijny (podobnie jak metafizyka) nie służy ani