NOLI ME TANGERE (Kabanata 1-64) - Hind

Hindii nakap
nakapag
ag-ar
-aral
al;; domin
dominik
ikan
ano;
o; nego
negosy
syan
ante
te

Kabanata 1: Isang Pagtitipon - Kasu

Kasund
ndo o ang
ang simb
simbah
ahan
an (nabi
(nabibi
bili
li ang kaban
kabanal
alan
an),
),
pamahalaan (pera sa simbahan), at mamamayan
a. Naghan
Naghanda
da si Kap
Kap Tiyag
Tiyago
o ng hapun
hapunan
an para
para kay Ibar
Ibarra
ra (lupain)

- Bisi
Bisita
ta:: padr
padre
e dama
damaso
so,, kapi
kapita
tan
n tino
tinong
ng,, g. Laruj
Laruja,
a, b. Maria cl
clara
padre sibyla
- Hindi tunay na anak
- Buk
Bukas sa laha
lahatt: map
mapag
agbi
biga
gay
y
- Mestis
Mestisa;
a; iba ang kulay
kulay ng mata;
mata; kamuka
kamuka ni Damaso
Damaso
b. Nagt
Nagtal
alo
o ang
ang pari
pari at
at Kap
Kap Hene
Henera
rall
c. Pia Alba
- Simb
Simbah
ahan
ang
g kato
katoli
liko
ko vs
vs pama
pamaha
hala
laan
an
- Asawa ni
ni ka
kap titiyago
c. Pagd
Pagdat
atin
ing
g ni Ibar
Ibarra
ra
- Gina
Ginaha
hasa
sa ni dama
damaso
so = mar
maria
ia clar
clara
a
- Kult
Kultur
uran
ang
g alema
alemany
nya:
a: pag
pagpa
papa
paki
kila
lala
la sa sar
saril
ilii

d. Laru
Larujja sa Pinas
nas
Kabanata 7: Pag-uulyaw sa asotea
- Libr
Libro
o tung
tungko
koll sa pin
pinas
as na
na nakit
nakita
a ni riza
rizall sa eur
europ
opa:
a:
 Antonio morga (hindi malinaw
malinaw ang impormasyon)
impormasyon) a. Katotohanan

- Trad
Tradis
isyu
yuna
nall na panli
panlili
liga
gaw;
w; mata
mataas
as na pagr
pagres
espe
peto
to
sa babae
Kabanata 2: Si Ibarra // Kabanata 3: Ang Hapunan
- Palabra de onor  
a. Mina
Minali
liit
it ni Dam
Damas
aso
o si Ibar
Ibarra
ra
- Pagpapalitan ng
ng liliham
- Nags
Nagsay
ayan
ang
g lama
lamang
ng ng oras
oras si Ibar
Ibarra
ra

- Maun
Maunla
lad
d ang
ang bans
bansa
a kap
kapag
ag Mala
Malaya
ya
b. Kabutihan

- Pagh
Paghan
anka
kan
n sa sant
santo
o ->re
->reli
lihi
hiyo
yoso
so
Kabanata 4: Erehe at Pilibustero // Kabanata 5: Pangarap sa
Gabing Madilim c. Kagandahan

a. Kinaingit
Kinaingitan
an si
si Don
Don Rafael
Rafael dahil sa kanyan
kanyang
g kayama
kayaman
n - Walan
alangg kamta
amtay
yang
ang pagm
pagmam
amah
ahal
al ni Ibarr
barra
a kay
kay
mclara
- Pagb
Pagbuk
ukas
as ng daan
daan sa Esp
Esp ->
-> Pil
Pil
- Pags
Pagsak
akri
ripi
pisy
syo;
o; pagk
pagkas
asen
enti
time
ment
ntal
al
- Raso
Rason n ni TGue
TGueva varr
rra:
a: (1)
(1) pagb
pagbuk
ukas
as ng daa
daan
n Esp-
Esp-
>Pil, (2) katiwalia
katiwalian;n; pagpadala
pagpadala ng surveyors,
surveyors, (3) d. Simbolismo
paglgay ng tao sa isang posisyon na di
karapa
karapatdp
tdpat,
at, (4) pagyak
pagyakap ap ng Pil sa kultur
kulturang
ang - Mala
Malayo
yong
ng pagk
pagkaw
awal
alay
ay:: <3 bayan
bayan at <3 kay
kay Mari
Maria
a
Kastila at (5) di tiyak na katagalan ng paglilingkod clara
sa lipunan
- Hindi perpekto si Mclara dahil sa kanyang
b. Pinagb
Pinagbint
intang
angan
an sa pagpa
pagpatay
tay sa
sa isang
isang artily
artilyero
ero pagmamahal kay Ibarra

- Arti
Artily
lyer
ero:
o: hind
hindii maru
maruno
nong
ng magb
magbas
asa
a - Leon
Leonor
or riv
river
era
a = mar
maria
ia cla
clara
ra (in
(insp
spir
iras
asyo
yon)
n)

- Art
Artily
ilyero
ero (sy
(symb):
b): kast
kastil
ila;
a; kapan
apang
gyari
yariha
han
n kahi
ahit - Pagt
Pagtul
ulos
os ng dala
dalawa
wang
ng kand
kandil
ila
a
mangmang
e. Asotea
c. Naakus
Naakusaha
ahan
n si DRafae
DRafaell bilang
bilang Erehe
Erehe at Pili
Pilibus
buster
tero
o
- Puro
Purong
ng pagm
pagmam
amah
ahal
al;; wala
walang
ng gina
ginaga
gawa
wang
ng masa
masama
ma
- Ereh
Erehe:
e: tumu
tumutu
tuli
ligs
gsa
a sa kagaw
kagawia
ian
n ng mga kri
krist
stiy
iyan
ano;
o;
hindi nangungumpisal

- Pili
Pilibu
bus
stero:
ero: kaawa
aaway
y ng pama
amahala
halaan
an;; mala
malay
yang
ang Kabanata 8: Mga gunita
kaisipan
a. Maynila
- Don Rafael: hindi nangungumpisal;
pangungumpisal sa isang tao na mas makasalanan - Wala
Walang
ng pin
pinag
agba
bago
go (da
(dahi
hill sa
sa pray
prayle
le))
pa (paring kristiyano)
- Pagk
Pagkit
ita
a kay
kay dama
damaso
so (mas
(masam
ama
a ang
ang ting
tingin
in))
d. Takot
Takot ang
ang mga
mga pil
pil abog
abogado
ado na tumu
tumulon
long
g
- Pagki
agkita
ta kay
kay K.Tin
.Tino
ong (kas
(kasam
ama
a ang
ang 2 anak
nak) sa
e. Napawa
Napawalan
lang
g sala
sala mata
matapos
pos ang isan
isang
g taon
taon kartela

f. Namata
Namatay
y dahil
dahil sa
sa paghih
paghihira
irap:
p: kawa
kawalan
lang
g kataru
katarunga
ngan
n b. Arroceros

g. Simbolismo - Paggawaan ng tabako

- Liwa
Liwasa
san:
n: wala
walang
ng pagb
pagbab
abag
ago
o ang
ang mga
mga pil
pil c. Jardi
ardin
n bota
botani
nik
ko

- Pangun
Pangungul
gulila
ila ni Ibarra
Ibarra sa ama:
ama: pang
pangung
unguli
ulila
la ni rizal
rizal - Hambing sa europa

- Don
Don Raf
Rafae
ael:
l: kaw
kawal
alan
ang
g kat
katar
arun
unga
gan
n - Hindi Malaya ang tao

d. Bagumbayan

Kabanata 6: Si Kapitan Tiyago - Naalala an

ang gu
gurong pa
pari

a. Don
Don San
Santi
tiag
ago
o del
delos
os sant
santos
os - “hin
“hindi
di laha
lahatt ng
ng kum
kumik
ikin
inan
ang
g ay
ay gin
ginto
to.”
.”

- Santiago ng
ng mg
mga sa
santo
Kabanata 9: Mga Bagay-bagay ukol sa bayan pinuno ng bayan, (4) hindi tinuturing na pantay ang
lahat
- Pagkasilaw: takot sa kastila
Kabanata 12: Araw ng mga Patay
- Hambing sa kabanata 4
a. Hayop vs Tao: asal o kamalian ng tao; hayop ->
- Prayleng may sakit sa mata: ayaw ipagamot dahil
takot sa paggamot (matanda at baka di kayanin) nakakulong sa sementeryo; hindi pagrespeto ng tao sa
simbo: pagkabulag ng mga kastila patay -> sepultorero

b. Sementeryo: dalawang sepultorerong naguusap tungkol

sa kanilang gagawin -> ang isa ay may konsensya, ang
Kabanata 10: Ang bayan ng San Diego isa naman ay sanay na

a. Heograpiya
c. May ipinapahukay ang ‘malaking kura’ na bangkay (20
- Baybayin ng lawa araw pa lamang na nakalibing) dahil ayaw ng kura na
bigyan ito ng matinong libing (paglipat sa sementeryo
- Bukirin at palayan ang paligid ng mga intsik); matapos ihukay, tinapon ito sa lawa

b. Bayan d. Mababa ang tingin ng mga kastila sa mga tsino dahil

sinubukan ng isang Tsino na angkinin ang Pilipinas
- Plaza sa gitna ng bayan

- Simboryo (pinakamataas na poste ng simbahan)

Simbolismo:
c. Alamat ng gubat ng San Diego

d. Simbolismo a. Pagtapon sa bangkay: patay pa dapat ang matakot

sa buhay dahil sa mga nagagawa nito
- Gubat: primitibong pinoy
b. Pagsunog sa malaking krus: kapangyarihan ni
- Matandang kastila: mananakop na kastila Damaso sa mga lalabag sakanya

- Lawa sa gitna ng gubat: pagkagalad ng likas na c. Pagpapahalaga sa patay

yaman
d. Mababang pagtingin: (1) hindi katoliko, (2)
- Pinambili ng kastila: 3Gs.
pagpapataw ng mataas na buwis
- Pagkamatay ng kastila: don Rafael; likas na yaman
at kristiyanismo Kabanata 13: Mga Babala ng Sigwa

- San diego: katabi ng bagong bayan (bagong bayan: a. Bumisita si Ibarra sa libingan ng ama ngunit hindi ito
gomburza; san diego: saksi sa pagkamatay ng mahanap dahil nalipat na daw ito sa libingan ng mga
gomburza) intsik (ngunit itinapon talaga ito sa lawa) at sinisi si Salvi
para dito

b. Nagdilim ang langit: sigwa – unos, bagyo; konotasyon –

Kabanata 11: Mga Makapangyarihan
masamang pangyayari
a. Don Raphael: walang hatak sa bayan, mahina ang
c. Sigwa sa kabanata: (1) pag-aaway ni Ibarra kay Salvi,
impluwensya; may magandang loob
(2) simula ng pagbuhos ng galit ni Ibarra
b. Tiyago: mayaman ngunit hindi makapangyarihan;
d. Pagsunog sa krus: (1) pagiging hipokrito ng mga
pinagtatawanan; sinasalubong ng banda; ginagamit ang
relihiyoso, (2) pagsunog sa mga aral ng Diyos
posisyon upang maipalabas na siya’y
makapangyarihan; sunud-sunuran, nagbibigay ng suhol
e. Buto sa paanan ng krus: babala, kasanayan sa ganitong
pangyayari, (1) mamamatay ang sinumang lumaban, (2)
c. Salvi: ikinukumpara sa Santo Papa; maingat sa
tungkulin at mahigpit mansermon; paraan ng parusa -> ito ang magiging sanhi ng pagkamatay
multa
Kabanata 15: Ang mga Sakristan
d. Alperes: ikinukumpara sa Hari ng Espanya; paraan ng
a. Pinagbintangan ng Sakristan Mayor si Crispin na
parusa -> pananakit
kumuha ng dalawang onza (32 pesos) dahil alam nito
na maraming bisyo ang ama ni Crispin

b. Pagmamalupit ng Sakristan Mayor (pagiging

Mga hindi maituturing na makapangyarihan:
makapangyarihan): impluwensya mula sa nakakataas;
a. Gobernadorcillo: inuutusan ng alkalde mayor  ginagawa rin ito ng mga kura
(gobernador)
c. Dalawang putok (baril) at isang sigaw (guardia civil):
b. Doña Consolacion: makapangyarihan lamang dahil Basilio – nadaplisan ng bala; Crispin – premonisyon na
sa kanyang asawa (alperes), at ang pangingibabaw ito ay patay na: (1) naramdaman ng ina, (2) pagtunog
nito sa away mag asawa; napapasunod rin niya ng kampana, (3) “wag mo akong iwan, papatayin nila
ang mga guardia civil ako!”

c. Sacristan mayor: sunud-sunuran sa Kura Paroko; Hindi na naging atensyon ang mga pagputok dahil
nagiging makapangyarihan lamang kung wala ang natural na ito sa mga tao
Kura
d. “Pag araro sa bukid”: mahirap ang trabaho sa
Salvi at Alperes: dalawang makapangyarihan kampaneryo -> mas mabuti ang pag-araro, ngunit bata
- gawi: (1) magiging dahilan ng pagkakagulo dahil pa sila
inuuna nila ang kanilang mga personal na interes, (2)
Kabanata 16: Si Sisa
patalbugan sa kapangyarihan: kalituhan sa
mamamayan, (3) hindi mabuting halimbawa sa mga
 a. Sisa: ina ni Crispin at Basilio; maganda at kabigha- a. Dalawang guardia civil ang nakita ni Sisa sa kanyang
bighani bahay; dinakip nito si Sisa
b. Nais manguna ni Sisa sa paglalakad: walang
b. Pedro: asawa ni Sisa; iresponsable, palaboy kinalaman; mahirap man, ito ay may dignidad at
kahihiyan
c. Inihahalintulad si Sisa sa Pilipinas (mahina ang loob, c. Kwartel: Alperes – pinalaya si Sisa sa paniniwalang ang
kura ang nasa likod ng pang-aaresto
hinahayaang maabuso ang sarili); babae sa karaniwang
d. Pagiging mangmang ng guardia civil dahil kani-kanino
panahon lamang ito sumusunod
e. Pagkabaliw ni Sisa: pagkabulok ng Pilipinas
d. Mataas na pagtingin sa kanyang asawa: itinuturing itong
bathala; ang anak: mga anghel Kabanata 22: Liwanag at Dilim

e. Handa sa hapunan: kahirapan a. Liwanag: (1) paguusap ni Maria Clara at Ibarra, (2)
papalapit na pistang pambukid, (3) paghingi ng tulong ni
Sisa Pilipinas Pedro para kay Sisa at mga anak
Kasawian sa anak Kahirapan sa manggawa, b. Dilim: pagtanggi ni MClara kay PSalvi – pagseselos ni
hindi makatakas PSalvi kay Ibarra; nakakalimutan ng pari ang obligasyon
Kasawian sa asawa Espanya (pagmamalupit) nito; si MClara ang kasiglahan sa buhay ni PSalvi
(iresponsable)
Mahina ang loob na Mahina ang loob na Kabanata 23: Pangingisda
lumaban sa asawa lumaban sa espanya
a. Ugaling Pilipino: konserbatibo – paghiwalay ng babae
sa lalaki
b. Simbolismo: (1) baklad – teritoryo ng Pilipinas, (2) isda
Kabanata 17: Si Basilio  – yaman ng Pilipinas, (3) buwaya – mananakop/Kastila,
(4) pagtalon – pagaalsa; pagkakaisa
a. Umuwi si Basilio ng wala si Crispin
Kabanata 24: Gubat
b. Nag alala ang ina dahil sa sugat ni Basilio
a. Pamboboso ni PSalvi sa mga babaeng naliligo
c. Panaginip: Pagkamatay ni Basilio b. Gulong ng Kapalaran: (1) pinunit ni Salvi dahil labag sa
pananampalataya ang hula, (2) “ang pangarap ay
d. Basilio: kinakatawan ang Pilipino – pagmamaltrato pangarap lamang” – taliwas sa mensaheng dala ng
telegrama para kay Ibarra tungkol sa paaralan
e. Ayaw na ni Basilio maging sakristan c. Pagdakip kay Elias

Kabanata 25: Bahay ng Pilosopo

Mga plano ni Basilio sa hinaharap: (1) Lumipat ng
tinatrabahuan at lumipat kay Ibarra, (2) sunduin si Crispin at a. Paguusap ni Tasyo at Ibarra – paghingi ng payo ukol sa
pag-aaralin kay Pilosopong Tasyo, (3) mabuhay ng wala ang pagtayo ng paaralan
ama b. “wag kang humingi ng payo sa akin” – pagsanguni sa
isang baliw, hindi sumusuporta ang mga mayayaman sa
Kabanata 18: Kaluluwang Nagdurusa payo ng isang baliw
c. Pagyubok ng rosas sa hangin – pagiging matatag
a. Mga maling paniniwala/ugali: (1) tsismis, (2) pagbili ng
kabanalan – indulgencia plenaria; bili, donasyon, Kabanata 26: Bisperas ng Pista
kumpisal; pagkawala ng ibigsabihin ng kapatawaran, (3)
a. Magarbong pagdiriwang ng pista habang abala si Ibarra
paninisi, (4) paghuhusga, (5) kahinaan ng loob -> sa pag-aayos ng paaralan
kabaliwan b. May mga bagay na mas mahalaga pa kaysa sa mga
panandaliang okasyon o selebrasyon
b. Mga nagdurusa: (1) Sisa – dahil sa anak; (2) Salvi –
dahil kay Crispin, inkwentro nit okay Ibarra, (3) Manong Kabanata 27: Takip-silim
at Manang – paghahanap ng indulgencia dahil
nawawala si Salvi a. Ugaling Pilipino: (1) pagkaingit – pagkaingit ni Tiyago
kay Ibarra; magpapatayo na rin ito ng kumbento, (2)
mapagbigay – pagbigay ng relikaryo
b. Simbolismo: (1) ketongin – hindi ito nakakahawa dahil
sa paglapit ni Sisa dito; (2) sakit sa lipunan ang ketong
Kabanata 19: Ang Karanasan ng Isang Guro
 – korupsyon, gahaman, pagmamalabis, katamaran;
--Pilipino: wala ng lunas ang sakit, Rizal: may lunas ito
a. Usapan ng guro at ni Ibarra
at tugon
b. Kapangitan na nais ipakita: palpak na sistema ng
edukasyon
Kabanata 28: Ilang Sulat
c. Napalitan ang layunin ni Ibarra, at itinuloy ang nais ng
ama na magpatayo ng paaralan
a. Laman ng mga sulat: pangyayari sa pista tulad ng
d. Mga suliranin: (1) pamamalo, (2) kakulangan sa
sugal, komedya, misa ni PMartin, misa mayor, kainan at
kagamitan; silong sa kumbento; kawalan ng guro;
sayawan
walang gusali at mga libro, (3) kawalan ng interes, (4)
walang suporta ang mga magulang; pagmulta ng
Kabanata 29: Ang Umaga
magulang sa guro upang paluin ang bata
a. Araw ng pista; malaking parte ng Noli ang nilaan para
Kabanata 20: Ang Pulong sa Tribunal
sa pista
b. Prusisyon – pagiging magastos; pagpapakita ng estado
a. Tribunal – bulwagan; nagusap tungkol sa pista
ng buhay ng bawat Pilipino
b. Liberal laban sa konserbador 
c. Intsik – pagbenta ng kandila; nagpabinyag ->
c. Liberal: Don Filipino Lino; humingi ng tulong kay Tasyo;
nagpapakitang superior ang katolikong simbahan
simpleng pagdiriwang (ayon kay Tasyo)
d. Tasyo – payak na kasuotan
d. Konserbador: Kap. Basilio; magarbong pagdiriwang
e. Hermano mayor – pagimbintang kumain upang
e. Nabalewala ang pag-aaway dahil ang nais parin ng kura
ipakitang mayaman ito
ang masusunod
f. Nais ipakita: nangingibabaw ang kapangyarihan ng
Kabanata 30: Sa Simbahan
kura; kawalan ng sariling paninindigan; pagsasayang ng
pera para sa magarbong okasyon
a. Sermon – nagkakahalaga ng P250; ngunit hindi nabibili
g. Kasalukuyan:
ang kabanalan
a. Liberal - > oposisyon
b. Agua bendita – pagkawalang saysay ng kabanalan
b. Konserbador -> administrasyon
c. Tingin ni PDamaso kay (1) Ibarra – para sakanya ang
sermon, kaya making dapat ito, (2) PMartin – mas
Kabanata 21: Kasaysayan ng Isang Ina
magaling magsermon si PDamaso
 d. Alkalde – magarbong kasuotan; pinatotohanan ang
Filipino time o pagdating ng wala sa napagusapang
oras
Kabanata 31: Ang Sermon
a. Unang bahagi: kastila; pugay sa patrong San Diego, pari
ang guardia sibil ng langit; hindi maiintindihan ng mga
Indyo
b. Ikalawang bahagi: tagalog; di nangungumpisal, pag
aalipusta sa mga indyo
c. Pagpapakitang tao ni Damaso
Kabanata 32: Ang Panghugos
a. Panghugos: panukalang bato
b. Ayos lamang na mamatay ang isang indyo
c. Sinakal at tinulak ni Elias ang taong madilaw
d.Nahuhubog ang bayan sa paaralan; hindi lahat ng
pamahiin ay totoo
Kabanata 33: Malayang Kaisipan
a. Mga lihim na kaaway ni Ibarra: mga dating kaaway ng
ama
Kabanata 34: Ang Pananghalian
a. Pagbalita na sa bahay ni Tiyago tutuloy ang Kap Hen
b. Napagusapan: sermon ni Damaso, paaralan, Don Rafael
(pagpapahalaga sa magulang)
c. “pagmamagaling ng mga pilipinong nakapagaral sa labas”
d. Muntikan ng mapatay ni Ibarra si Damaso
Kabanata 35: Mga Kuro-kuro
a. Kapitana Maria: tuwa dahil sa pagtangol sa ama
b. Don Filipo: dapat ay nagtimpi si Damaso
c. Kababaihan: patay na si Damaso
d. Magbubukid: hindi na matutuloy ang mga pangarap ng
anak
Kabanata 36: Unang Panganorin
a. Excommulgado ni Ibarra
b. Pinagbawal si MC na makitapgkita kay Ibarra; hindi
matutuloy ang kasal, posibleng pagbitay
c. Pagpasok ng magulang sa relasyon ng mga anak
Kabanata 37: Ang Kapitan-heneral
a. Mabuting pagkatao ng kastila
b. Kapitan-heneral: sangayon sa mga payo ni ibarra; hindi
bagay ang isip ni ibarra sa pilipinas
Kabanata 38: Ang Prusisyon
a. Pinakita ang iba’t ibang estado ng buhay ng tao
b. Mabuti: pugay sa relihiyon, matibay na paniniwala sa
Diyos
c. Masama: paboritong santo, pamamalo ng agwasil, pilitang
pagsama
Kabanata 39: Doña Consolacion
a. Nilikhang pangit ng manunulat: marimakim ang taong
tumalikod sa sariling wika
Kabanata 40: Karapatan at ang Lakas
a. Tungalian ng lakas ni Damaso at Ibarra
b. Don Filipo at Kapitan
c. Damaso sa pagpapaalis kay Ibarra
d. Paggambala ng mga sibil
Kabanata 41: Dalawang Dalaw
a. Dalaw ni Elias at ni Lucas
b. Elias: mabuting pakay, mapagkumbaba; sabihing may
sakit si MC at pagpunta sa Batangan
c. Lucas: masama ang gahaman, oportunista; paghingi ng
bayad-pinsala para sa taong madilaw
d. Sakit ng lipunan: pagkagahaman
Kabanata 42: Mag-asawang De Espadaña
a. Doña Victorina: mapagmataas, mababa ang pagtingin sa
Pil, mayabang at mayaman; kinahihiya ang pagkaPil
b. Don Tiburcio: nagmamarunong na mga Pil, mahirap ngunit
kastila; hindi lahat ng kastila ay mayaman
c. Pahiwatig ng mag-asawa: ginagamit ang Pil noon dahil sa
mga yaman nito
Kabanata 43: Mga Panukala
a. Mga panukala ni Carlico: 1) trabaho para kay Linares, 2)
makahanap ng asawa si Linares
Kabanata 44: Paggunam-gunam ng Kasalanan
a. Pagkasakit ni MC
b. Mga paraan ng paggamot: 1) pangungumpisal, 2) huwad
na paggamot
Kabanata 45: Mga Pinaguusig
a. Sawimpalad: a) Elias – hindi tulisan dahil ayaw nito ng
gulo; b) Kap Pablo – tulisan, nagalaga kay Elias
b. Kasawian ni Kap Pablo: nawalan ng anak (ginahasa),
namatay sa paghanap ng hustisya
Kabanata 46: Ang Sabungan
a. Bahagi ng sabungan: pasukan, ulutan, ruweda
b. Negatibong epekto ng sabong: pagpusta, pagasa sa
pagkakataon, napapabayaan ang pamilya
c. Positibo: samahan ng taong iba iba ang estado, katapatan
Kabanata 47: Dalawang Señora
a. Laban ng pilipino at ng kanilang kapwa
b. Umaasa sa kapangyarihan ng asawa
c. Kahinaan ng kababaihan at ng inang bayan na
nagpapadala sa paligid nila
Kabanata 48: Ang Talinghaga
a. Hindi na excommulgado si Ibarra
b. Lumabas na espiya si Elias dahil wala ito sa talaan
c. Mga talinghaga/kaisipan: pagbisita ni ibarra nang nakita si
Linares at MC, ano ang paguusapan ni Elias at Ibarra sa
lawa
Kabanata 49: Tinig ng mga Pinaguusig
a.Mga kahilingan: 1) pagtangkilik ng gobyerno, 2)
karangalan ng tao, 3) bawasan ang kapangyarihan ng sibil
at prayle
b. Malaking impluwensya ang relihiyon
Kabanata 50: Mga Kaanak ni Elias
a. Pagsalaysay ni Elias ng nakaraan
b. May paparating na unos na di kapansin-pansin
Kabanata 51: Ang pagbabago
a. Liham ni Victorina kay Linares
b. Tauhang nagbago: Salvi – magiliw kay Ibarra; MC –
masaya dahil napatawad si Ibarra, malungkot dahil
ikakasal na ito kay Linares
Kabanata 52: Ang Baraha ng mga Patay at ang mga Anino
a. Anino: 1) Bruno, 2) Tarsilo, 3) Pedro, 4) Lucas
b. Padre salvi: pakana sa pagaklas, nagbigay kay Lucas ng
pera; pakitang tao ang pagkamabait kay Ibarra
c. Hindi lahat ay ayon sa kung ano ang ginagawa nila
d. Pagka mangmang ng mga sibil
Kabanata 53: Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
a. Mga nais na pagbabago ni Ibarra at Don Filipo
b. Hinambing ni Tasyo si Ibarra kay Filipo dahil sa mga nais
nitong pagbabago
c. Paraan ng pagsulong: 1) unahan – namumuno, 2) tagiliran
 – nagpapadala, 3) hulihan – nagpapahila
Kabanata 54: Lahat ng Lihim ay nabubunyag
a. Mga lihim: 1) lihim na pag-aaklas – nalaman ng alperes, 2)
si Salvi ang nagpasimula ng rebelyon, 3) Si Don Pedro
ang nagbintang sa nunong lalaki at naging sanhi ng
kasawian nito
b. Nangibabaw ang pagnanais ni Elias na mahanap ang
pumatay sa mga nuno niya
Kabanata 55: Ang Pagkakagulo
a. Pagsunog ni Elias sa bahay ni Ibarra: pagwaksi sa galit;
pagbabalik loob kay Ibarra
b. Kahalagahan ng lawa sa nobela: pagkamatay ng ama,
pagkakaibigan
Kabanata 56: Sabi-sabi at pala-palagay
a. Natagpuan ang bangkay ni Lucas; pinatay ng sakristan
mayor (amorseko sa damit)
b. Nagpalitan ng kwento tungkol sa aklasang naganap
Kabanata 57: Vae Victis
a. Ayaw kilalanin ni Tarsilo ang limang bangkay (Pedro,
Lucas, Bruno)
b. Paghabilin sa kapatid na babae
c. Tarsilo: kahit na pinapahirapan, may dignidad pa rin at
marunong lumaban
Kabanata 58: Ang Sinumpa
a. Ang sinumpa: Ibarra – inisip ng tao na sya ang dahilan ng
mga kasawian sa bayan
b. Walang nakiramay kay Ibarra
c. Madalas na itinatakwil ang sariling mga kalahi dahil ayaw
nilang madamay
Kabanata 59: Pag-ibig sa bayan at kapakanang Sarili
a. Nakarating sa maynila ang nangyari sa San Diego
 b.Don Primitivo: nilikhang tulad ni Dona Victorina;
nagsasalita ng latin kahit na walang nakakaunawa sa knya
c. Usapan: 1) heswita – sa ateneo mula ang mga pilibustero,
kuta ang paaralan ni Ibarra, 2) kaguluhan sa pagtitipon sa
Intramuros, 3) pagbibigay ng singsing ni Kap Tinong at
Kap Tinchang

Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara

a. Masaya si tiyago dahil hindi sya siniyasat ng kastila
b. Usapan ng mga babae: nakahanap na ng bago si MC
c. Usapan ng mga lalake: nilipat si Salvi sa Maynila
d. Mga liham na binigyang kulay ng mga tagapag-usig
e. Magpapakasal lamang para sa ama ngunit hindi bibitawan
ang sumpa kay Ibarra

Kabanata 61: Pamamaril sa Lawa

a. Naisip ni Ibarra ang himagsikan
b. Pagtalon ni Ibarra para maligaw ang mga sibil; binaril at
tinamaan sa balikat
c. Simbolismo: parating na pag-aalsa, pagbabago ng
katauhan ni Ibarra

Kabanata 62: Pagpapaliwanag ni Damaso

a. nalaman ni mc na patay na si ibarra
b. nalaman ni damaso na ikakasal na si mc kay linares,
nalamn rn nito na ayaw ni MC kay linares
c. "mas bagay ka kay linares" dahil sa estado nito sa buhay
kumpara kay ibarra
d."kumbento o kamatayan": ayaw ni damaso na mag
monghe ang dalaga dahil sa mga hiwagang nagaganap sa
likod ng mga pader nito (hiwaga: pangaabuso ng mga
pari, gahasa, etc)
e. pumayag na lamang si damaso na magkumbento ang
dalaga, dahil ayaw nya itong magpakamtay

Kabanata 63: Ang Noche Buena

a. Malungkot ang bayan kahit noche buena
b. Natagpuang patay ang sakristan mayor 
c. Pagkikita ni Sisa at Basilio (inakalang sibil si Basilio)
d. Nakita ni Elias si Basilio: sunugin ang bangkay nila (Sisa
at Elias) at hukayin ang perang tinago at mag-aral
e. May kaligayahan sa simpleng buhay

Kabanata 64: Katapusan

a. Damaso: namatay sa sama ng loob
b. Kap Tiyago: nawala ang kasarapan ng buhay
c. Maria Clara: pumasok sa kumbento
d. Salvi: nagsesermon sa simbahan ni MC
e. Dvictorina: nanatiling nagpapanggap
f. Linares: namatay sa sakit na iti
g. Alperes: umuwi sa Espanya
h. Dconsolacion: tuloy ang bisyo