URARlU KRALLIGI

TARİHİ VE SANATI

PROF. DR. ALTAN ÇiLiNGiROGLU

 İÇİNDEKİLER

ı
Önsöz
Sunuş...
· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · ·
· · · · ··· · · · · · · · · · · · · · · · · · ··············· · ······�· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ··· · · � · · · · · ·
· ··�····� · · · · · �···�

... . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...................... . . . ...................

. . ............. ............... . . . . . . . . ............ . . .................... lll

Urartıı Araştırmaları ..... ... ....... .............. ............. ...... .. . . . . . . . . . . . ........... ...................... . . . . . . . . .............. ... 1
Friedrich Eduard Schulz ............. .... .... .......... . . . . . . . . . . . . . . ............................................. . . ............ ......... 1

·roprakkale kazıhırı . ..
...................................... ..... .. .. 2
................ . . . . . . . . . . . ................... . ......... . . . . ............

Alıınıepe .. . ....................................................................................................................... .. 2
Yeni dönem Urarttı kazıları ... ··��· 3

Urartu Coğrafyası.... .. .... ..

Doğu Anadolu.. ..... '-1

Van Bölgesi .. . ... 5

Yukarı Murat 1-f:ıvzası.. .. .. 5

ISIIN: Erzurum ve Kars Havzası.. .. .. 5

97'l-6931·00X

Urmiye
Tarımsal alanlar ... 6

9
.. �

L:NJVERSAL A.Ş.
Yapını-Orı-:;ıni�..;ısy{m
Zor coğrafi koşullar ve Ur.ırtu.. .

l;o.ıiıı.
Cunıhuri)'Ct Mcrd;mı Cumhııriycı Apt

Tci:<X232) 1M-1 9 2S
'\o:l2 71702 l'a<,.;ıport Bölgeler arası

464 -19 26
Urarnı
Fax: <X232J

Bölgenin erken tarihi.....

.. 12

TL'KEL\IAT AŞ
T:ı.:-.;.ınm.lluırlık \'C ]!.;ıskı Erken Tunç Çağ
I S71
.. 1'1
96 -!2
Sok:ık '\o: 16 Çınarlıiz�ıiR M.Ö. ikinci binyıl kültüıii. ...
Tel: OC:2j2J -ı61 ı6
ı6
Yazılı kaynaklar ve Urarttı Beylikler Dönemi...
�·

F:ı.=-:: <Xl::\2) ·161 96 ·16

�

ıs
Demir Çağların gelişi... .

ıs
�
Nairi ülkeleri....
���� l"o<:f, Dyo Sadolin \l:ıth:ı:ı Mürekkepleri
ı9
�

Güçlü bir Asur kralı..

UIO-S-IAH \'C DYO�tASTER ilc ha.,ılmı�m. �
Tuınıne ve O;ıiaeni...

Urartu Kmllığı'nın

l:\
Yeni bir kr.ıl yeni bir han�:d:ınlık ...
 ................... ...... 27 Saraylar...
Yeni h;ı�kL·nı Tu:;p:ı
Yedinci yüzyıl .sarayl:ın ...
.... ......................... 27
Kr.ıl 1:-;puini.... ....

ı
. ...................... 2H
Kdi�in y :m ı n.' \lu�;ısir .sderi ..... . . ·

.. ...... ......... 30 SütunJu Salonlar: Apadanalar

.-\sur 1\:r:ıllı�ı .
l'r.ınu'nun Doğu .sdl·rleri ,-e
·

Kuzey �derk·rinin ha:;Luıu.sı........

..... . . . . ..... 30 79

......................... 30 Kent ve Konut Mimarlığı

...... .... ......
l"r:ıılu de,-kı dininin kunılu�u
... ............... 31 81
Kuzeyb;HI ir.ın .sderleri .. ..... . .
Kr:ıl _\lenu;ı
·
n•

. . . . . . ....... . 32
.. ............ 87
Kuzeye ıekr:ır yönı.•li:,-;.. .
Mezar Miınarlığı...
.............................. 32
F.rzunım ciurınd;ı bir kr:ıllık: Di:ıuchi. . . . . . ·

.................. 33
ltıtı'ya ilk askeri .sefer..... .

Kr:ıl ı. Ar�i:-ıi dönemi..... .

. ... . . . ...... . . 3?

Kuzeyde yindt•nen karı:;ıklıkl:ır... .. . .. .. .. .... .. .. .... .. .. .. .. .... ......?6

.. ..... ..... 93
Kuzydxııı lr.ın"d:ı )'L'ni örgütlenmeler... ......................................... 37 Yaknıa gclcncği. ...................................................
....................................... ............ . ............. 97
.-\ılı ka,·iınler tL'hliköi... .............................................. 37 Dilkaya ve Karagündüz ıncz:ır\arı..
......... 97
Argi:;ıi oğlu �:ırduri... ............................................. 38

Zirn�de bir kr:ıllık ............................. 39 Ölü Gömıne Gelenekleri ................................................................................ . ..... ... 99
.......... 99
A.sur otoriiL'sinin yeniden kunıluşu .. . ....... ............................................................. 39 Ölü yenıeği ...................................................................................................... ..

III. Tigbt- Pilcscr ,-c Tu�pa"nın nıuhas:ır:ısı ...... .... .................. ........................... . . . . . . . ............... . . . 40 Yaknıa ıner:asiıni ......................... . ....................... ......... .. . . . .............. . ......... ....... ... . ..... ..... .. 102
Gök�·c Göl ci,·:ırında gdi�n obırlar ............................................................................................ 41 Libasyon: Sıvı kurb:ın mera.simi..

. .............. . . . ................... .......................................... . . ........... . .4 ı

. . .............. 102
ıhur"da güçlü bir kr:ıl: IL Sargon ... . Libasyon stellcrinin kökeni ...... . . . . . ................ .... . . . . . . . . . . ... ................. . . . ....................... . . ..... . ..... ... 106
.
SJ.rgon·un sekizinci scferi ,-e Cmnu .... . . . . . ............ . . . ............... . . ...................... . . . . . . . . . .......... . .. . .. . . . . . 42

1. l�w.a'nın .sonu n� yeni kral Il. Argişti . ....... . . . . ............................. . . . . . . ........................ . . . . . . . . ......... 43 Maden işçiJjği ............... . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................................. ı o:-
ll. Rlısa ,-e kr:ıllığın yeniden doğusu ....... .......... . ........... ... ...................... .... ......... Demir. . . . .......................... 107
. . . . . . . ......... . . . . . . . 45
. .
Ayanıs Kalesi ve ll. Ru.sa'nın saltanat tarihleri
. .......... . . . . . . . . . . .4 6 Bakır ve tunç... . . . . . ............ lOS
�- .. - ...... ___
.......... .............. . . ................... ...........

- .. .. .. .. .. ı 15
.. �
.. Gümüş ve altın.. . .................. ..

Kaleler ve Sur Duvarları
Miğferler... . ..................... ı 16
....... .......... ..... ............ ....
. ........ ll'
. .......... . ............. .............
. Kalkanlar ..

----..
.
....... . . . . . . . . . . . . . . ............ 48
---.. - -.. .. .... ........ .... . ........... w
Yer ...ccimi. .. 119
Sadakl:ır: Okdanhkl:ır ... .

Kaleler ve su ...... 121

Keınerler.... .
-- .... ..
50
-- .. .. .. .... ... ....
. .. ..... ............. %
Sur du\"arları ... 12·1
- Kazanlar... .

"----.. -- .. .... .. . ... ... . .. ... .................. .. %

Cephe miınarisi..

--- --.. - .... ...... .. ..

Kulclcr .
....
.... 128
�
Mücevher Sanatı...
Kale

131
Çanak ÇönıJek...
..!}ı
Kırmızı A<.·kılı Ker:ıınik..
Tapınakbr... ... Li·ı
tipi i ı:ıpınakl:.ır ve rckonsırüksiyon
.
. . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . Günlük kullanım k:ıpl:ırı...
. . . . . . . .. . . ... . ... . . . . . .. . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .... . . . .. . . . . . .
Kule . 67
.. . ......... ........ ........ .. Dcpol:ıma
........... ................ ........
Küken �runu... ........ . . . ........ .. 67

........ w
Heykcl ve Kab:ıruna Sanatı....
ır
Anııs:ıl h:ıyv:ın heykclll.!ri.....

ll lll
 ..................... ... 1-ıO
............. l·ıO
Adilce,·;lZ kalxınınası .......
.... . ...... . .......... ....
· · ·

S:l\·:ı� :-ır:ıb;ı....;ı kabanm:ısı...........

· · · · · ··· · · ·

Taş Kaplar
.................
.
. ... l·ı-1

. . . . . . . . . . . . . . ........ 1·1-1
Ay:ını.s ta� kap ekolu. . . ............ ·· · ··· ·

ÖNSÖZ
FiJdişi Sanatı.....
. ··········· · · · · · · · · · · · · l•ı6
·· · · ·

. . .. .. .. .. .. .. ... ..... . .. 146

Topr:ıkk:ılc fildi:;ı:i c:-;erleri... .... ····· · · · · ······· ·

147
Altıntepe fildişi i:;,:çiliği....
...... ·················

.
·

148
Fildi:;;i .san:ı.ıının kökeni...
· · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · ·
.

Dil ve YazL .. .. ..... ....... ........ .... ........ 149

l'r:ırt u dilinin y:ıpı.sı....

emir Ç ığ'd_<ı Van Gölü Havza.sı"nı ana yerleşim merkezi olarak seçen L'ranu Krallığı'nı konu
. .... ...... .... ............. ..... ... 1'19

D
Hurri ,.c Cr:ınu dilleri... . . ...... .................. .......150

ı�
.. � kıtabın yazılma önerisi: aziz dostum Prof. Dr. �lünir Ekonomi'den geldi. Prof.
Hurri-l'r:ınu ilişkbi... . �ir
alan bır
· · � · · · �· · · · · · · · · · · · · · · · ·
Ekonomi böyle kitabın, bir çok değerli eser ve gerçekleşıirdiği sayısız kültürel etkin­

Hieroglif yazı . . . ... ............ ··················· 151 likler ile sadece ızmir'in değil, tüm Türkiye"nin önemli bir kültür ve eğitim kunıluşu olan
Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı tarafından yayınlanabilıne:sine de öncülük eni. Kendisine ve
Budin levhası... .. ...... .... ..... ... .... ............. ... .... .. ............... ........... ... ........152 Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı yöneticilerine teşekkür ederim
.
Hieroglif yazının kökeni . . . . . . . . . . . . . ........... . . ........ .......................................................... ................ 152
Uramı Krallığı'nın tarihi ve san:-ıtı, bu konuda bir çok kitap ve sayısız makaleler yayınlanmış
olmasına karşın, konu ile doğrudan ilgili olmayan okuyucular tarafından pek fazla bilinmez. l'rartu
0� ................ ............... . . . ....................... . . . ........................ ............................... . . . . . . . . . . . . . .................. 153 tarihi ve sanatı, örneğin 1 !itit uygarlığı kadar tanınmaz. Bunun b:ışlıca nedeni. y:ı.zıl:ın kitapların

l 53
çoğunun yabancı dilde ve daha çok bilimsel çevreler için kaleme alınmış olm:ı.sınd:ındır. Kitabı
:ı.1eher Kapı kay:ı. nişi ve yazıtı ..................................... . . . . . . .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .........................

.
hazırlarken bu gcrçı;:ği göz ardı etmek istemedik ve ··urartu Krallığı: Tarihi \"C Sanatı� adlı bu e.sı.::ri
Tanrı HaIdi. .................. . . . . . .................... . . . . .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 konu ilc ilgili bilim ;ıd<ırnbrının dışında geniş bir okuyucu kitlesinin ilgisini çekecek �ekilde dipnot­
Tanrı Tei;;eba ve Ştıini .................. . . . . . . . . . . .. .... . . ............................. . . . .............................. . . . . . . . . . . ..... 161 suz ve yazılı kaymıklmdan olabildiğince alıntılar yaparak y:tznıaya <,�alıştık. Konu ilc ilgili daha fazla
.

bilgi edinmek isteyen okuyucular için ise geniş bir kaynaklar listesi vermeyi tercih ettik.

Kitapta yer ahın fotoğı-;ıfbrın bi.iyük böli.iınü şııhsım ve 1-l:ıluk Sağlamtimur t:ır:ıfından çekil­
164
miş, çizimler Zafer Derin ve Dilek Öztürk tarafından rapılnııştır. Doğu An:ıdolu"cb bir çok k:ızıd:ı
uzun yıllar beraber ç::ılıştığınıız bu ark:.ıdaşlarım:ı minnenarıın. Kitabın hazırlandığı on :ıy boyunca
sabırla desteğini esirgemeyen eşiın ı\lukadder Çilingiroğlu"n:ı teşekkür ederim.

Uranu"nun tarihini ve sanatını konu al:ın bu çalışma, Türkiye'deki ilk denemelerden hiri ir �
ve şüphesiz bir çok eksiği vardır. Bizim eksikliklerimiz Ur:ırtu ile ilgili d:ıha k:ıp�ıınlı yeni esericnn
önümüzdeki yıllard:ı yazılm:ısı ilc giderilecektir.

Alı:ın ÇİLİl'IGiRoGLU

izmir

D:ıml:ıcık Köyü 1997

IV V
 ,�(�

�
SUNUŞ

aşar Eğitim ve Kültür Vakfı. kunıluşund:ın bu yana resmi senedinde bdinilcn kültür n� t;ı­

Yı ıl e i
rihiınizi tanıtımı ve konıma hiznwtlcrini: arkeolojik k:ızıl:ın dc.stddcmc. bulgularını y:ıyınb­
ma, ulu:sal ve ulu�br:ıra:-;ı düzeyde t:ınıtar:ık toplumbnn bilgilerine sunm;ı gön
.. :
.,·ini sürdür­
mektedir. Bu :ım:ıc;l:ı Ord. Prof. Dr. Ekrem Akurgal'ın MF_skı Ç:ığd�ı Ege ve ızmırM ısimli ese­
rini 1993 yılında. "1-i:ıtti ve Ilitil U}•g:ırlıkl:ın" isimli k ı:ı bını ise 199'5 yılında Türk San:ıı Ta­
rihi li e rat : r ün k:ız:ındırınıştır.

Vakıf, J997 yılında da Prof. Dr. Alt:ın Çilingiroglu"mın "Ur:ıı1u 1\r:ıllığı: Tarihi ,.c S:ın:ıtı " binı­
li eserini y a yınl:ıy:ır:ık kültür hizmetlerine bir yenisini btm:ıkt:ıdır.

Bu kitabı özvcriyle h:ızırbyan S:ıyın Prof. Dr. Alı:ın Çilingiroğlu'n:ı. Yasır Eğitim ,.c Kültür
V:ık fı adına sonsuz teşekkürlerimi sun:ırım.

Feyh:u1 KAlJ>.r\KUoGLU
id:ırc Heyeti 13:ışk:ın Yardııncı�ı

VII
 Prof. Dr. Altan ÇİLİNGİROGLU
Altan Çilingiroğlu 1.6.19-1) tarihinde Sürmene'de doğdu. ilkokulu Giresun. Sürmene ve Ri­
ze'de okudu. istanbul Fatih Gelenbevi Oıtaokulu'nu ve \'efa Lisesi'ni bilirerek IManbul Cnin:r.;itesi
Edebiyat Fakültesi Prehistoıy<t ve Klasik Arkeoloji Bölümli"ne girdi. Bu okulu 1969 yılında bitirdi.
Yüksek lisans ve doktorcısını, ı\lilli Eğilim B=ıkanlığı burslusu olar..ı k ( 19 7 1 -19-::-6) ingilt�re'nin �lanc­
hester Üniversitesi'nde taımıınladı. 1977 yılında Erzunım Atıtürk Üniversiıe:;i'nde Doktor Asistan ol:ı­
rak göreve başladı. 1980 yılından beri Ege Üniversitesi Edebiy;:H Fakültesi Arkcoloji Bölümü'nde gö­
rev yapmaktadır.

Altan Çilingiroğlu 1978-1981 yılları arasında Elazığ Kaleköy ve İnıikuş:ığı k:ızıbrınd:ı �·:ılı�ıı.
1984-1991 yıllarında V<ın Dilkaya l löyüğü'nü kazan Çilingiroğlu. 1989 }'tlınd:ı V:ın Gölü kıyı.smd:ıki
Ayanıs Urartu Kalesi'nde arkeolajik k:ızılara başladı. Ay:ınıs kazıbn Ur.ıı1tı ıarih ve sanatı için çok
önemli bulunıular vererek günümüzde de sürmektedir. 1985 }'llınd:ı DO(.·enı ve 1989 yılınd:ı Profe.sör_
olan Çilingiroğlu, 1987 yılınd:ın bu yan�ı ingilıere, Amerika Birleşik Ikvlctlcri. Avu.str.ıly:ı. Alın:ınra.
israil ve iwlya'nın bir çok üniversitesinde eğitim. öğreıim faaliyetlerinde bulunmuş ve An:ıdolu arke­
olojisi ile ilgili çok s:ıyıda konfer.msbr vermiştir.

IX
 l3u kitabı ll. Sargon'un Ur.ıntı Kr.ıllığı'n:t karşı düzenlediği �I.Ö, 71-ı :ı�kcri seferini k:ılcmc
<ılan .. Kralı n b:ış bıibi, b:ış :tl imi, A:jur kralı S:ırgon\ın vcziri, Harm:ıkld'nin ilk ı:d:ıdı. kr:ılın A.:>urlu
k:ıtibi NAOU-ŞALLit-.1-ŞUNU'y:ıH (O.D. Luckenbill, Anciem Records of rbsyri:ı :ınd B:ıb)•lonia. p:ır:ı­
gmf 178, New York, 1927) :ınmığ:ın edi)•orum.

Xl
 URARTU ARAŞTIRMALAıu

� � � ��
r nu araş ırnı la ı ın geçmişi bir anlamda M.S. 5. yüzyıla kadar geriye gider. Dönemin ün­
� �� � � ��

U
l ı n enı arıl ısı Koroneli Moses, Van Gölü civarında gördüğü çok sayıdaki anıtsal ese­
n buyuk_ _
bır tıtızlıkle tanımiayarak bizleri bilgilendirmiştir. Koroneli Moses Van Gölü eı­
_
rafındakı anıtsal yaı:ıların, sulama kanallarının, bağ ve bahçelerin Asur kraliçesi Semiramis
(Şanınıuranıat) (ı\I.Ö. 812-803) tarafından yapıldığını yazmakıadır. Moses, kraliçe Semira­
mis'in bu faaliyeıleri Asur'dan geıinıiği binlerce işçi ve usta ile gerçekleştirdiğini belinmekıedir. �lo­
ses'e göre kraliçenin inşa ettiği ve kendisinin bize anianığı kalıntılar Asur eserleridir. Moses. kraliçe­
nin faaliyetleri arasında bugün bile kullanılmakta olan 55 kın. uzunluğundaki bir sulama kanalını da
saymakıadır. Koroneli Moses'dcn beri devam eden bu efsane, Uranu krnlı ı\lenua ıarafından rapıldı­
ğı kanal boyunca yemlan 14 yazıı ile kanıtlanan bu kanala, halk arasında �şamram Kanalı� adının ve­
rilmesine neden olmuşıur . I3u yazıılardan birinde Uranu kralı Menua, kanal boyuncı kızı Tariria için
bağlar yapıırdığını söyler. Olasıdir ki; bir Urartu prensesi için yapıın/an bu bağ ve bahçeler ı\lose� ve
çevre halklan ıı:ırafından Asur kraliçesi Şamnıuranıaı'a mal edilmişıir. Yoks:ı Asur kraliçesinin Urartu
ülkesindeki hiç bir yapını faali}1eli ile ilgisi yokıur. Söz konusu kiıapıa yer alan bilgiler Urartu sana­
tı ile ilgili en erken tanımlamalardır ve bir kısmının burada verilmesinde yamr vardır: ··... b ir kc ç yıl t
içinde tunç kap /t i m ve gılçlii duvar/tm olan muhteşem yapilan tcmwmlmulı. Kentin içinde farklı
renkteki taş bloklarmdan oluştm ve btıztlarmda ba/Jtonlann yer aldığı çok sayıda yapı i11şa etti. (Se­
mira mis) Bllytlk b ir mahtıret ile geni..ş eculdeleri olan kentler plan/cu/ı. Kentin doğu, k uzey ı>e gıine­
yindeki dış maballelerinde çiftlik/et; yapraklı ağaçlardan meyııe ağaçlanndan oluştm koyu g61-
geli orman/tu; btığlar ve bahçeler tesis etti... Etmfim duvarlar ile samrak hiç kimsenin giremeyeceği
ve

ve erişemeyeceği /..>orku ve gizem/e dolu krali bir saray inşa etti... Ancak bunlar kraliçe Semiramt.s'in
y ap tıklanmn tlimtl deği/dil: Semiramis, Ermenistcm ·m bir çok yerine ılzerleriue yazllltı r ktlZIIIt/11
steller dikti... •·.

FRIEDRICH EDUARD SCHUIZ

Beşinci yüzyıl tarihçisinin kiıabındaki bu bilgiler 19. yüzyıl Avnıpa bilim düny�ısm:n dikka­
tini çekmiş ve Frcm s tz A.sya Derneği tarafından görevlendirilen Friedrich Edu:ırd Schulz . 1827 }'ılın­
.

da bu kalınııbn incelemek üzere Türkiye'}'e gönderilmiştir. Schulz, V:ın Gölü civarınd:ı bır �·ok Llr::ı r­
ıu kalınıısı geznıi\0, V:ın Kalesi i\:incleki ınezarl:ın tanımlamış ve haııa bazı yazıtl:trı kop}'e ederek P:ı�
ris'e göndermiştir. Schulz'un Il:ıkk:ıri Ci\':ırında öldürülmesi ile bu ç:ılışııı:ıl:ır yanda k:ılınış \'e :ıncak
1840 yılıncl::ı y�ıyınlanabilnıişıir. IJu üzlicli ol:ıycl:ın sonm uzun yıllar Urartu ile ilgili bir çıh�nı:
_ ��
·:ıpıl­
_
nı:ınıış, Asur'da Khor.s:ıb:ıd ve Niınnıd s:ıraylarının bulunması Avnıp:ı bilim dün}':ı�ının dıkk:ııını ,\Je­
zopoıamya'ya çevirmiştir.
 .·· ·enli bçık e:-;erlerin yoğunluk k:ız:ınm:ısı ile dikk:ıtle� te ��� �
ınd.ı \ .
. ı:-:ı:.
E..;ki c:.;cr pıy ·.m Imk
: .
hu bölgeye (t'Hilmi� n�
. .

ıs..,.- yılınd:ı � fenıy �')_·:ırd .ı ._ _ llorımızd lbss:ıın'ı bu eserler ıle ıgılı

_

; : ��:�·�·�
YENi DÖNEM URAR
\':ın 13öl�esi külıürüne karşı geli\ieıı il­
.

a �.ı"stırına y ıpın:ık ü7.ere \';ın kentine gondcrın ı�ıır. u

- TU KAZILARI
; _ı _�c.: �:k
ı

�i 1879 n� 1880 yıll:ırınclı Londr:ı Britbh .\lu�eu nu r ıle'de ilk kazı)'' yapmasını s:ığlaınışıır.
; Van Gölü çevresıncie
� �
.e>
Kaz. tıa,bm \'anın lngı·rız kon>o - lo prdııncısı C.ıpt.ıııı OCJI�·1)'t<)t�'dur. K:ızıd:ın umdukl:ınnı hubnı:ıy:ın . ki Kcf Kalesi. Topr
-
bı k:ızılar.ı >on verılm .ıkkale ve Çavuştepc.
. . esı ıle ı·r.ırıu kazı ve Kuzeybatı tı>n·daki
•

Clayton ve l><r.ıber ,,.Jı,tıkl..ın R ı ',;,·e ı Dr. Raynolds. Topr.ıkk:ılc'deki t:ıpın:ıktan elde ettıklen bır ar:ıştırmalarında kısa Bastam gi-
yılında Taner Tarlı:ın. süreli bir dur:ıklama
_ •

Veli Sevin. Oktay gözlenir. 1984

çok eseri �lu:.cu�ll. goturc.:: . �: k bir kısmını ;\sur eserleri ile :ıynı s:ılonda sergilcmışler. buyuk Ilcltı ve Altan Çilingı
tunılnıuş ve Van Göll roğlu'nun önderliğinde
-�3n_�ı:.h . c-ık ı çevresinde bazı -van Proıesi" oluş­
bir bölümunu d�;.• uzun )ıll.u u�_unıLı . ohn · de )()/:ır.ı k:ıldırmı�l:ırdır. Bu eserler cbha sonr.ı.kı yıllar­ yenı kazılar IY<!Şiatılmı
sürdür\Jlnıüştür. Van ş veya eski kazılar
_ çılı;:oın.ı Kalesi'nde Taner Tarh yeni bir anlayış ile
da l' r.:rtu
ı �ırkeolojisi için çok O lenıh _ , 1,ır1_ ).. p .ıc.ı. k ol:ın . merhum Or. RO. Barnett rarafıncbn an ve Veli Sevin taraf
� � bulgunun yanında ından yüıütülen kazıl
. _ :
: kYeni Saray� ol:ırak ar bir çok yeni
ıekrnr incdenL>-ct:'k \"t:' gerçek degerlen ort:ıya \ık : . ıc.ıktır. aclbndırılan bir saray
Karagündüz Höyü ın varlığını onaya koym
ğü'nde ve mezarlık uşıur. Veli Sevin
alanında Uranu ve
elde eınıiş, Oktay Belli Uraıtu öncesi döne
, Aşağı ve Yukarı Anza m için önemli sonuçlar
f Kaleleri'ni kazmağa
leri ve madenciliği ile başlayarak, Urartu �ulam
ilgili çalışmalarına en a sislern­
az onlar kadar önem
TOPRAKKALE KAZilARl
lingiroğlu !arafından li yenilcrini ilave etnı;,
Dilkaya'da, Veli Sevin tir. Altan Çi­
tar.ıfından Van Kalesi
yapılan kazılar, Uram Höyük ve Karagündü
ı'nuıı köy tipi yerle:;;n z llöyüğü'nde
l'r:ırtu ·. ır.:ıstırm:ıLırında önemli bir kilomeıre ı:ışı Alman C.F. Lehnıann-llaupt ve W/. Bel k t< ıe yerleri ile ilgili bilinm
� �- 1989 yılında Altan Çiling
iroğlu'nun başkanlığın
eyenleri elde etmemizi
sağlamı:;;ıır.
f nd ıs9s ıaril��nde başlayan Toprakkale ar:ıştırm:ılarıdır. Burada yüri.itülen k zılar ıa ıııak \e da başlayan Ayanıs Kales
� dı­ nem mimari, sanat ve tarihi i kazıları Uranu'nun geç
�; m�::ari kalıntıbnn on:ıy:ı çıknusını sağladığı gibi. k:ızıl:ırd:ın çok sayıda ile ilgili son derece önem dö­
__ �
kuçuk esenn bulunına­ li bilgileri vernıeğc devam
jesi ile başlayan yeni eımek ıedir. Van Pro­
_
�ına <lı ·ardım<ı olonuştur Alınan ekibinin ç:ıhşnıalarınd:ın sonr.ı 1911-1912 yılında dönem Urartu kazıları
LA. Or" h, op­ �üçüncü kuşak- olarak
: ! Kozbe , Kemalenin Köroğ adlandırabileceğimiz. Gülriz
�k.kaıe·�e ar:ı,tımıabr yapmış ,e bölgeoin Rus i0g:ıli :ıltına girmesiyle lu, Zafer Derin, Haluk
Rus Arkeolo1ı Dernegı, lop­ Sağlamtimur, Hakan Sı\ as
ni bilim adamlarının yetişm ' ve Aynur Özfırat gibi ye­
rnkkale"dc kazıyı �ürdürmek için X.Y. ,\l:ırr lxışkanlığında bır esini sağlamıştır. Ura nu
ekıbı gor vl ndırmışıır. Rus_ ışg,ıl k�ıv­ araştırmalarında ve kazılar
� � genellikle Doğu Anadolu ında çok önemli bir pay
'"eılerinin \':ın"dan çekilmesi ile birlikte Uranu çalışmalarına nıüzelerinde görev yapan
22 yıl verıl ıııı� v bu kez Sılva e Kır­ _ ınüze araşıırıcılarınındır. ,\lüzec
� � kurtarma kazıları ile elde ilerimizin çeşidi
sop Lake b:ı�k:mlığınd:ıki bir Amerikan ekibi \'an'a gelmiştir. _ - ettikleri bilimsel sonuçlar olmasa
ara
sanatı ıle ılgılı araştırmal r � b � . Uranu tarih ve sanatını anlama
� �: �� çekmemiz kaçınılmazdır. kıa güçlük
ka L"ranu yt:rle�im bölgesi olan Gökçe Göl ve
Ura���
civarında Rus bılını a l�ı ları _ta ıfı �dan yunı - ıuln uş
� � �
,.e 1893 yıllannda b:ı�J:ıyan araştırmalar 1939 .. _ � �
yılında arkeoiOJISı ıçın buyuk oneme sahıp _
K<�r­
mir-Blur"un kazılmaya h:ı�lam:ısını sağlamıştır
Uranu
.

ALTINTEPE

1938 }'ılında bir ıren yolu inşası

sırasında bulunan Altıntep e eserleri
�anatı üzerine çekme�ine karşın dikk;:ııleri tekrar Urarttı
bu yerleşme yerindeki kazıları
. n 21 yıl gecikmesini engelle
tir. 1956 ,.e 195- yıllarında yemenıiş­
Charles A. Burne}' adında genç
bir ingiliz ::ırkcolog, Van bölgesi
let ile gezerek bir çok Cranu ni bisik­
Kale�i·nin planını çıkarm
ış ve bunları yayınlamıştır
nın bugünkü :,c,·iyesine . Uranu çalışm aları­
gelmesinde, 1972-1976 yılları
arasında dokıor.ınıı yönelm
duyduğum. Charlc.� A esinde n kıvanç
ı vardır . Bu yıllard a Ekrem
kii. RO. l3arneu. daha Akurg al, Boris Pimrovs­
Burncy·ın çok bü)rük kmkıs
�nraki yıllarda .\1irjo Sah•in
i ve �I.N. Van Loon gibi
keoloji�i n.! dili konularınd bilim adam ları Uramı ar­
a çalısmalar }'aparak
bunları y�ıyınlaını:ı:lardır
bilim :ıdaınl::ırı l'r-.ııtu . 1959 yılından itibaren Türk
K:ılderi'nde 'Oğun bir
) araştırınaya girmiş ve
tepe·yi. Afıf Ert.cn bu kapsamda Tahsin Özgü
Çavl!'�tepe. Toprakkale ç Ahın­
ve Van Kaleleri'ni, Emin
Kemal Balkan Azna 13ilgiç ve Baki Öğün
vuncpe ,.c Giriktepe" Kef Kales ini,
yi ,.e Charles A. Burn
mışlardır. Ayn ı yıllar cy Kaya lıder e'yi siste mati
da Erıneni�tan"da Gök k olara k kaz­
çe Göl civarındaki
mir-Biur'a ek olar.ı k Arin-Berd ve Arnı
ylır\Jtülnıüş ve çok avir-Biur kazıl arı Kar­
alanlan i<·ınde kalan önemli sonuçlar elde
edilmiştir. Urart u Krall
Kuzeybatı İr.ın topra ığı'nı n yerle şim
tır. O�.:elliklc \\ · klann da 1968 yılında
Klcis -; ıar-.ıfından n başlayarak yoğun çalışmalar yapılmış­
yürütülen arkeo
si·ndeki arkeo tojik lajik yüZC}' ara:;;tı
kazılar. ı:mnu çalı� rmal arı ve Bastaın Uranu Kale­
neyınde yurutulen Rolx:n malanna çok önemli
k:ıtkılarda bulunmuştur.
Dyson başkanlığı Uroniye Gölü gü­
ğu Kalaıkar 'e Agoıp ndaki Ilasani u
Tepe 'de yürüılite kazılan, Osc:ır White
n kazıl ar, ı:ranu M uscarella'nın buldu­
i<·in önemli bilgiler
sağlamıştır.
 · -•-l_l 1

ımır alır. K., ayla'.'

hir ha)'li '"i<u
ktur. Yılın en ,,,..,
C a ancak ulaw. Kı"n k ayı olan T enımu
devamlı yağan z·da hile ımalama
kar 'li,an ayında "«ıklık 22'
lıkle mc�c n: :ırdı<: erimeye ha\br.
tan olu�ur Bölgenin orman
önll.,ü gend­

VAN BÖLGESİ
URARTU COGRAFYASI �
. .
lıııdekı bolgenın _ ."
�
an Bölgc i. Doğ ı �Anadolu i<;inck·
özellikli bir yere sahip
. � guney dogu,unda tir. Düzgün olmaya
n bir Ü<,;gcn ı;;ck­
doğu sund a volkanik Dağları. batiSında
volkanik 'ieınnn.
'IC>r<"
Tend(ırek Dağları kuzey inde Sürlıan
üneın/i yüks dtilerdir. ve
metre kare ilc Van Bölgenin büyük bir
Gölü kaplar. Gül kısmını 16.000 ki/c,.
(cweden gelen nehi
bir nelıir yoktur. Bu rler ik: bcsk:nir. Anca
nedenle Van Gölü k suyunu dı�a akııa
'nün suları socialıdır n
tur. V:ın 13ölgcsi i,·ind ve tarıın"ıl faaliyeı/ere
c yer alan N cmrucl hiç bir katkı" )'Ok­
yanardağı (3.050 nıeırc ı
) en son l.· ıl yılınd
ha sonra sönınüştür. a paılaını.::; ,.e da­
Dağın tcpı.::sindeki
ski Anadolu \C Yakındoğu'da oı1ay:ı c;:ık:ııı. külıtird ve :ıskeri açıd:ın krater gölü kindeki
!'ük_��k s�viye:e ul::ı �- dağı 4.434 metre ile
Anadolu'nun ikinci
sular hala sıcaktır. Bölge
nin diğer ranar­

E
;111, uyg,ırlıklann bu ha>lrısında bir çok faktörün yanınd:ı bölgenin cogr.ıfı . yüksek dağı obn Süph
an"dır. Gölün kuzeyinde
rük bir öneme s:ıhip olmuştur. Yörenin doğal zenginlikleri.
ozellık/erı d e b ı­ : han ve Nemrud, nı:ıdc
nin henüz kullanıma yer alan Si.ip­
girmediği dönemlerde
ikliminın tarını ve l a}'Va cılıga
� � ihtiyacını kar�ılanıı�tır.
Aladağ (3.255 metre)
uzun ..aın:ın bölgenin obsidyen
uygun olu�u. sul:mabilen yeterli arazilerin \' a rlığı veya . ve Tendürek
� � � �
komşu külı ir � �g ler� _ ıı ba hın ı­ rıdır . Van Bölgcsi"ndcki metre) yörenin diğer
:t

_ . iklim kunıdur. Yağış mikta yükM:k dağla­

(3.315
yı engdlemeyen ;ır.:ızi y:ıpı!>ı. sipsi olu$uml:ırın ve : rı yıllık olarak ·10-50 samim
r.ıtılın:ısında her 7.-;ıın:ın etkili olmuştur. En erken
� �
bun ın sonucund.ı elışmış kulıurleıın �
y,�­ l<lrıınsa] faaliyetler i<,·in
hiç clvcri�li değildir. Ocak
etreyi :ısın:ız. Bu durum
çağbrelan ben ,\lezopoı.am}':ı da kurulan ,.e :'\is..ın aylarında dağkır
uygarlık­ çok seı1tir. Zaman zaman br ilc kaplıdır \"C iklim
br. f:uklı ç:ığlard�ı ve yörelerde geli�n Anadolu sıcaklık - derecenin altına düşer. \'an
killt:nt:bilmbıir. L'ygun coğrafi koşulbınn
�
kültürleri, coğr::ıfi şanlarıı sunduğu ola_
n aklar ile Ş ­ � lerin sayısının 140 güne
15
ul:ışıığı bilinmektedir. Bölgen
kentinin d\·arınd:ı karb kaplı
in \'an Gölü'ne pkın olan
gün­
var olduğu bölgelerdeki pr::ıtıcı ınsanlar bölümlerinde iklim
kendı yetenekle rı­ biraz daha ılıktır. Göle :ık:ın
nin n� kültür birikimlerinin yanında bu coğr::ıfı Ze}•bn. Deliçay. Bendinıahi.
olanaklan da kullanım şlar ve arwladık Karasu ,.e J-losap Su wrıınsa
ları başarıyı lxı­ önemlidir. l fa:ıliyeılcr için
zen tümüyle b:ızen önemli ölçüde
dde etmek şansını y:ıkalamışl:ırdır.
Acaba aynı durtım Doğu Ana­
dolu }':lybsınd�ı bu lxı�myı yakalam
ak için uğraşan Ur:ımı Krallığ:ı"nı
oluşturan halklar için de geçer­
li midir? L'r:ınu Krallığı'nın kuruldu
ğu topraklar coğrafi :ıçıd:ın incelend YUKARI MURAT HAVZASI
iğinde görülec ektir ki; coğraf­
ya L'ranu'ya ;.tınaçladığı uyg�ırlığa erişebilı
nesindc hiç de Anadolu'nun
diğer bölgeleri kadar cömert
davranmamı�tır. Ancak bölgeni
n coğ;Jfyasının yaranığı birçok
olumsuzluklar, Urartu yönetim Kuzeyde Erzunıın-P:ı!)inlcr ve Ar.:ıs çökOnıüs
d:ın kendi y:ır:ırları \e bu bölged i ıarafın­ i.i. güneyde ı\Juş ovası ile çevrelcncn Yukarı
eki varlıklarının sürebilmesi ı\lu­
i<,:in ustaca kullanılnuştır. rat l lavzası bozkır iklim özelliklerini
rbinde, askeri eylemlerinde Urarıu nıima­ ıa�ır. Yörenin onalama yüksekliği 2.000-2.20
\'e}'a sanatın birçok dalınd 0 meıre civ:ırınd:ı­
a gözlenen gelişmişlikler clır. Bu oı1alama yükselt i içinde Bingöl D:ığlan
bir başarı, doğa ile mücad den çok daha büyük 3.250 meıreye, Ağrı D:ığı ise S.I6S n_letrC} t'
elelerinde ve olumsuz gibi ' k:td<ır ul: ı­
görünen doğal çevrey şır. Bölge Murat ve Aras nchirieri ve bunl:ırın .
lanmalarında görülür. Bu i kendi yarariarına kul­ koll:trının ıaşıdığı sular ilc sul:tnır. lklım
coArafyasının yüzey<,el
konuyu daha iyi anla}'a
bilınek için Unım ı Krallığ
ı"nın kuruld uğu bölge çok soğuktur. Özellikle bölgenin kuzey ve kuzeydoğu
�
�:o kunı \C _
bile olsa bilinmesinde nin bölümleri Doğu Anadolu'nun en �oguk kJ..,ım­
yaı.ır vardır(Bak . Ila bndır.
rita). 1951 yılında Ağn'cl:ı - 'ı7 derece öl(ii. lmüştür. Eylül a)•l:ırında
:
b:ışl:ıy:ın k ır_ :ı)•l:ır boyunc:. yer­ �
de kalır ve ancak ı\layıs sonl:ırında erimeye başlar. Böylece
.•"ın çok sınırlı bır cı­
ıarım.s::ıl f:ıalircılcr ı<
nı<ın kalır.
DOGU ANADOLU

Lranu KıJIIığı·
nın. günümüz siyasa
üzennde l sınırları göz ardı
edilerek, "Doğu Anad
ERZURUM VE KARS HAVZASI
olduğunu kabul olu" toprakları
etmek duruın unda)'IZ.
kurulmus
Cumhuriye<i·nın Doğu Anadolu kavram
"n i<inde kalan topra ı sadece Türkiye
klar değildir. Coğr.ıfi
"Ya,al
kaplamaktadır ErLurum ve K:ırs l l:ıvz:ısı güne}•de P:ıl:ındöken Oağbrı. b:uıd:ı Aşk�ıle \·e K� r:ısu i e çe re­ \
ır/an
alanı
Lrnııye rlaıc,una
\1orfolojik acıda
n Doğu Anad
olu, kuzeydoğuda
açıdan bu terim daha geniş bir
.
� �
k ar
Baudaki sınır g
Kura çökiint üsüııe,
doğuda ise <:_
lenmiştir. K�ızeyde ise Doğu K:ır.:ıdcniz D:ığl:ırı sınırı meyd:ın:ı g ririr. )oğu An:ıdo 1 ı nuı un
gu Anadolu kavr 1 � 1
enellikle Fımt nehri ..
;
ad uz.anır.
· · bu h:ıvz.ı � �
�ıf;�
•mı Toro, dağlan nin çizdiği kavis ile bölgelerı· gıbı d.t
. G.ı\
, .Lır 1 )· g (3 100 metre),
ı\le.sciı D:ıg (32-,0 metre ) . A 1.ı lut:��x:r -
ile sona erer. belirlenir. Do­ )
nır nı
guneyd
Doğu Kar.ıd cniz 1·: (3· 030 metre) olın:ık üzere yüksek d:ığl:ır ilc.: kap/ıdır. K:ı-
(
ol�ı>turu r, Yukan da eçizile dağları metr
, �)K·.ırg.ayız·ır(3J88ıııcıre ve t · • k(,ıg
,
�un � n sınırlar içinde daha bu bölgeni n kuzey
l ranu Krallığı küçük boyutlu ah ı ısu e , lıu, or1, , \.. , . -�- . gibi nchirierin v:ırlığı, bölgt.· için bir :ıv:uu:ıj olnı:ısın:ı . (O.k �en­
.
birkaç bölg bülge/enıe/er yapmak k:ırşııı ikiını
enin dıMnda l
ur.
coğrafi alanlar ıniim- � 1.-.�kıınd . � ��
? eÇ .L� ıy.ın
. C'
içinde kuru/m u�
ve genişlemiştir.
tır. lxt�l. k ı� ..ı)'. . • ın "L. Nb :ın :ı 'ı i :lerinde
l.ııı . c:. ki sonlanır. Bölgenin t�ının ve h:ıy\·:ıncılık fa­
bu
.� ' ı ·ı ı
· l
Doğu Anad :ı liyeticrinde k:ırşıl:ışıığı zorlukl:ırı :ın :ıtın:ı k . ı<.;ın şu )ı gı· eı v h ·
, eter i o . c.ıkıw. Bölgedt.• k:ırb k:ıplı en :ız
ları ik: <,;cwili
ohın bu
oiu"nun :ılt ölg
b dcrin 1 . i)ın
.
� . 1 \"ıtlıs-
. l!a kari bölg gün sayısı en ,·ok 160-161 gündür.
,
alan içinde yü btkli� esidir. Gi.inc}'doğuda
re), Ano:-. C�.nı; l�� 'i��
85-95,
Toros dağ­
met re), Ama"
_ _ <.3.350 mc:ırc; �
dağl:ır v: rdır. Akça
G l ün genelli gü� · i � kara (2.940 mı.::t ­ .
���trcyı bulan
\'"n ü u · n d, ğ ( .
�! \.6 30 ınet e ve Ur:ımı Kr :ıllığı'nın y:ıyılıın :ıl:ınl:ın i<;ındc o1 :ın vı;;
, kr:ıllıgın ı�
t:. t:·rkı..:•n dönenılerindt.·ıı
en ünenılılendir.
den �c<,·ı-.i büyük lo ıncır ) bunların - bt.·ri
or-.ında cn� .
dlcrlcr. Do-•u � ·��,ın � � b d.ıg ,ır
hir
. V:ın hülliınü e�cmcnlik :ılıın:ı :ılın: ın Yuk:ırı Fıı�ıı ll:ıvz:ısı, Doğu t\n:ıdolu nun dogu:-.L ı d. ık ı l •der k.ı-
kle e n )Cr
�
Cı _<4.HS8
g Anado Golu Havz ası�na
�

· } lu nun
dıw.-r guney- · . _ � böı 9� ·
.. yorderıne kıya'>
la bu bölge:;: çok :ız
y:ığ-
(hr •üksek olın:ıs:ı d:ı Bt. yd:ığı 2.600, Buzd:ığı 2.61_2. ı\lunzur ;U&�'� \l�·rc:ın :; . ı · ·
..
neı �-l·
n. n•
�
ui:ı�ı :ıkt:ıclırl:ır. iklim yine soğuktur. Sıcaklık b:ızı gtinlcrde -:30 den.·cc:)t.' kıd:ır du::-�
l
� � r Fır u
r Ö l ' :
 koll:m ı;ır:ı fınd:ın sulanarak ı:mıns;:ıl :ıçıd:ı n cloğuy:ı or:ınla d:ıh:ı elvcri�li bir ortanı y:ıraıır. Doğal ob· Dağlarla çc rili küçük
r::ık hu bilgiler yön..>de Keban \'C K:mıkay:ı b:ırajb rının in�:ısınd:ın öı�cck � �löncınlc�e aittir. Bu lxırajJ::ı. _ � tarım ara:dlerine
an :n � �ilomcıre
dakı. M�ıradıye Ovası dır. Ovan bir başka örnek V .
ı iklimde gözle görülür bir ılım:ınl:ı�manın oldugu bılınınekıcdır. ın ortas ında n gcçcn kuz ydoğusun·
nn inş:.ısınd:m sonr: _
n ıı başl ca su k ynagıdır _ Körzüt' vc üzerind� _ �lal ol.ın
e bı: �
� � � tcn Dcliçay ve Ernis � lkndımahı Çayı, ova­
sı nı E çış Ovası na ve bur.-ı üzerinden
• gıd. n bır ol
dan daha kuzeyde bu ovayı ve Van Ova
URMİYE BÖLGESİ
� � �
en verımlı_ tarım alanlarını içerir yer alan Paınos .
?�ası na baglar. E çış _
_ __ . Zilan Dercsi ve di - cr bir ok kuçuk � . ��a-sı bölgt:nin
ç· _
nagıdır. Bölge çeşiıli yollar ilc Ura rtu' . akar.-;u bu \'erıml
. ılıgın temel kay.
nun ku�.:ey
_ �
ve� kuzeyd
.
ogu toprak ları ik: ilişki
Ur:mu an:ı yerleşim altınlarını oluşıuran yubncbki bölgelerin dı�ında kalan, :ıncak Urartu y:ı· içindedir
yılıınının ilk lledenerinden biri ol:ın Kuzeybaıı ir::ın'd:ıki Urmiye Bölgesi, Van Göh.i"ııden 400·450 nıct· Doğu Anadolu'nun sergi
lediği coğrafi koş·uJI·
ır çok sınırlı tarımsal
l'ıc ol�n·
• •1k sag
re kadar dah:ı :ış.1ğıd:ıdır (1 274 metre). Bu nedenle iklim Van Gölü l l:ıvzası VC}'<l Doğu Anadolu'nun nellik le büyük baş hayvan yeti�t faaliyetlere. küçük vc ge·
irınco ,
ktadır Bu dunı m ura
rı u·�un ya�a
·ı'ama
diğer bölgeleri k:ıd:ır sen değildir. Urnıiye Bölgesi'nin güney kısınıbrı çeşitli nehirler !arafından SU· için ele pek farklı olmamıştır . dığı yıllar
. Yüksek dağların tarım
sında bağla ntının çok sınırlı oluşu alani arını l�irbirinden kopanm
lanarak ı:ırını:ı dalı:ı elverişli bir hal alırlar. T:ırını :ılanl:ırı d:ıha çok ı\lianduab. UşnU}'C, Şahpur ve Ur­ ısı,
, bu alanlar ara·
veya hayva ' n besi
· ernek ıçın. . yu..
ıniye Ov:ıl:ın'nda yoğunlaşınışıır. Urıniye Ovası }'Oğun tarını ve üzüm b:ığbrı ile ünlüdür. Bu bölge· ıı nıa ı , b ır ' b,ışka
·
.
ksck yaylahıra çıkmak zorunda
� � .. _
,
ıanıın la Urart u halklarının içinde yaşad ka·
ler çeşiıli doğal yollar ile Uramı ana yerleşim alanJan ile lxığl::ı nmışıır. Uraı1lı ülkesinin güneyine Uş· _
kı gıbı . se de, o l rın varlık ıklan bu olumsuz coğrafi
g�run koşullar bir eli
�� lannın temel dayanağı
niye Ovası'nelan Kclişin geçidi ile varmak mümkündür. Bu ge\:iı �ıs/ında Ur�111u ile Asur ülkelerini
�
..
luşu, �r<ııtu y netımın
�
_ ı ya!' 'Y �ıl:ıına sist nleri
: � �
olmuş tur. Sulan
yaratmağa zorlanıış ve özelik
�
abilen :ınızilcrin ok - nı� ��
de birbirine bağlar. sıncle, Ya�ın d gu .nun en gelışn _ ıı� sulama yonıeı
� lc Van Gölü ve çevre·
� nlcrinin uygulanması saglan
pılan yapay galler, sulama baraıla ını.şıır_ Bu bölgelerde ya·
_ rı ve bu barajlardan
veya kerhiz gibi çeşitli k:ıynak
len sul�r, yapay k n llar .ıle sulanm lardan ıcınin edi·
� � ası gerekli 0\'alar.-ı taşınabilınişler
dir. lk>}'k--cc doğanın sunduğu
TARIMSAL AJANlAR olum L � klar b _ r lçude
� �� � . � �
_ ortadan kaldırılmış ve Urartu ekonom
isi için yaş:ımsal olan ıarııns:ıl faalireı
_
ler yuruıu . l bılmıştı r. T ırıın ala ılarının birbirinden kopuk .
� � ve eımfı dağlar ilc ('C\rili alanlarda
ması her bır alanın bagımsız bır � ekonom yer al­
Urartu Krallığı'nın bir zamanlar hüküm sürdüğü topmklar "üç i geliştirmesinde yardımcı olmuştur. Ovarı
göller" arasında kalan ülkeler ya kalelerin bir kısmının düşman eline konı)·an kale ve.
olarak da adlandırılabilir. Kuzeyde Gökçe Göl (Sevan Gölü), geçmesi , genel Urarttı ekonomisi üzerinde
güneyde Urıniye Gölü ve Van Gölü'nün pek fazla etkili oJ.
ıııamış, düşman eline geçmeyen veya düşmanı
köşelerini oluşturduğu üçgen içindeki topraklar, Urartu n saidırmadığı alanlarda ıanms:.ıl ve hayvansa
coğrafyasın ı meydana getirir. Yukarıda da be· ler devam edebiimiş ve Urarttı'nun genel ekonomik l faaliyeı.
linıiğimiz gibi bu topraklar. birbirini kesen dağ sırnları, rapı.:;ının sürdürülebilmesini sağlamıştır. Krallık
bu dağlar üzerinde yer alan volkanik tepele­
ri ile Anadolu'nun en dağlık \'C deniz seviyesi en
toprakları nın çok farklı yerlerinde ve çok f:ırklı
büyüklükıeki bu alanların tümünün düşmanın eline
yüksek bölgesidir. Bölgenin önemli bir özelliği geçmesi mümkün olmadığından, Uraı1u isıiladan hemen
sek dağlar ara.:;ında kalan daha alçak ve eırafı yük­ sonra kendini ıoplayabilmiş ve isıilanın )'"!·
dağlar ilc çevrilmiş, tarınısal cepler olarak ralarını kısa süre içinde s<ırabilıniştir. Bu tarınısal ceplerde .
bilecek, küçük tarım alanlarının varlığıdır. acllanclırıla· inşa edilen kaleler. ülke t:ırımsal üretimi·
Urarttı nüfusu aynen bugün olduğu gibi n i n farklı nokıabrda depolanabilmesini ve sonuçta tümünün bir
çük tarım alanlarında isk:ını tercih etmişlerd bu ::ılçak ve kü· düşman s:ıldırısı ile yağm:ı edilıne.:;i·
ir. Tarım alanların ın bazı doğal yollar
rı, en azından yoğun kar yağışlı kış aylarının ile bağlam ılı oluşla­ ni önlemiş olmalıdır.
dışında, ekonomik ve idari açıdan
_
saglaı 1ış ol a ıdır. Bölgede sınırlı tarını önemli bir avantaj
�_ � � alanlarını sulayarak verimini artırac<
-
dır. Bolgenın onemli ık nehirle rin sayısı çok az·
üç gölünün tarınısal faaliyetlere hiç Uraı1u nüfusunun tümünün tarını ile uğraşnı:ıdığı kesindir. Ha}'vancılık ülke ekonomisinde
ya � alıdır. Bölge i sulayan en önemli
�
bir katkısı yoktur. Bu göllerin sulan
nehirler Murnı, Karasu ve bunlar
tuzlu ve·
çok önemli bir paya sahip olmalıdır. !Ju du nıımı ıanrıbra sunulan kurb:ın listelerinde belinilen kur·
rat \ e uranu,nun guney ın birleşmesi ile oluşan Fı·
_ eraletlerinde akan Dicle nehirle banlık hayvan sayılarından anlamak da mümkündür. ! !alk topluluklarının bir bölümü yarı göçebe ol:ı·
_ akan ridir. Erzuru m yakınl arında n çıkan ve doğu­
ya d�g� Aras n hri bu bölgenin öneml
� . i kaynağıdır. Doğal su kayna klarını ra k yaşamlarını sürdürmüş olmtılıdır. Bugün bile hala varlığını sürdüren pzl:ık \'C kı�l:ıkl:ırdaki dönü·
mek amacı),la ınşa _ edılebılecek sulama sistemleri n yetersizliğini gider·
için de arazi her yerde uygun şünılü yaşam Urartu için de v:ır olmalıdır. Alçak ovalarda kış aylarını g<..:oçiren h:ırY:ın oıbııcıb.rı için
değildir.
bir düşınan ıehlikesi söz konusu değildir. Askeri seferlerin s.aclece yaz aylarınd:ı. gcçiı ve yolların k;ır·
�
E rafı yükse� dağl r ile la kaplı olmadığı bir mevsimde y:ıpıl:ıbilıni� olması Ur:ırtu harv:ıncılık ekonomisinin sigon:ısı ol ınalı·
da \'an 0\ası _ � çevrilmiş küçük tarım ve
. gelır. Bölg iskan alanla rına en güzel dır. Sefer mevsimi içinde ha)'Van sürülerinin bü}'Ük bölümü Asur ordusunun ul:ış:ımayacığı yuksek __
Hoşap s ıarafında sul<
. enın bir bölümü örneklerin başın-
liği Van Gölü'nden biraz � � n� r: Yöreıin deniz seviyesi yüksek· yayiaiardaki nıeı.ıhıra çekilıni� olm:ılıdır. Böylece y:.ı rı göçebe y:ı�amın gert!'kli kıldığı p�;ıın t�ırzı ger·
IL Sarduri Kale�i ile �
daha fazladır· Va Ovası
na bır_ d
��
�
geçıci ıle �
baglı olan ve Çavuştepe'd çekleşmiş ve daha da önemlisi zcı;gin h:ı}'van sürüleri Asur ordusunun y:ığ n:ı h:ırekctinden bliyük _
konınan Gü; in
efa � �
� eki �
ası oş p n
da yer.ılan ovalar aynı
yılda bu - , H � . eh�ın ın çıktıgı bölgcdir. Çavuştepe'nin etrafın· ölçüde kurtulabilmi�tir. B:ızı Asur betimlemelerinde çeşiıli h:ır\':ınl:ırın g:ınımct obr.ık ılınına:-.ının
�
55�: � e ha
kaynağından sağlanan
su, \
ki nı ıre uz �
6_ nlugund.ık
�
nra ı ı_ n .ı ı._ırıın yapılabı_
.
� lecck kadar sulakıır. J loşap gö.stcrilınesine kmşın, Asur y:ızıılannd:ı Ur: ı rtu ıopr.ıkl:ırındıın \:ok mikt:ırd:ı h:t)Y:ının g;ınıııı t obr.ık
�
_
.,,·nın .sula masına yard � bır kanal ıle Van Ovası'na iletilir ve Van Ova·
;
ımcı olur. iki'ı · l.
'0 metre denız seviyesind
alındığına ait f:ızl:ı bilgi yokıur. J l :ılbuki Ur:ırtu y:ızıtbrı sefer ��izcnlcncn ulkek��lt.·n ele ���ı�ı�:� �·e
�l u �
ha ılınıa ndır. Ancak
�
tahıl h· �311
. �111 em uz orı l
e yer alan Van Gölü neden
iyle da­ Urnrtu 'ya götürülen binlerce kü\:ük ve büyük ha� h:ıyvandan soz eımekıedır. _ Bdkı de ck:-.ıktıgı ..ı·
� � rından önce yapılabilmesi için gereken sıcaklığa p:ıınıak i\'indir ki; b.-ızı Asur k:ıb:ırtın:ıl:ırı üzerinde vi.:: yazııl:ırıncb :ığ:ı(l:ırı r:ık:ır:ık doğ.ıl \:CHC}C \ C·
hip değildir. Bölge �
� �
il�rdc e .� z de e . _
ıın ı g bı, A�ağı ve Yukar sa·
rinden Kuzeybatı
ve Yüksekova'ya
�
i�.ın'a Kuru )a - e � �
_
� � ı Anzaf
�ıdı, Gurpınar, Çavuşıepe ve l loşap i.izeri ndcn
, Erçck Gölü ve Özalp üze­ rilmek istenen z<ır.ır özellikle vurgulıınrnı�tır.
bağla�ır v n güneye, Başkale
�� .
ıo·nun doğu kıy ı (,·izgisi � � - �a nın kuzeydcki Muradiye Ovası ile
ni ak olan bağlanıısı ise Van Gö­
lanır. Ovayı (,:cvn.:l e �� �
ey n dağl ne
der
. �
yanıs v Aınik
�. Kale ve daha kuzeydeki
Körzüı üzerinden sağ·
l<:r. hem ait oldu
ıırırler.
� � : ���1 � �
kları ıarıın :ılanlar
0
��
r v
e
d ı lü ler u n:ın
� � :-:ı
e b.ı:;;kenı I u�ra ,nın
bunınlan üzerinde inşa
edilen kale·
savunma sisıeınini meyd
ana ge·

7
 ZOR COGRAFi KOŞULLAR ve
lJRARnı
t ·r.:ırtu"yu olu�ıuran uığrafi hül ' ·1 .
-. asında. doğal RL'<;itl
�� erin azlığı ncdt·ni\'lc kolay
ın:ıy:ın ik:t işinı, t:rartu Krallığı tarafında�\ . .:i� . ·'' unına aran ola kunıb
mk kullanılın ı .
t· .ı rtu ı · -\�ur ara­
sında yapılan s:ı\'aslar. t 'r:.ınu iç·ı 1l . . 1 ır am ın topyekün ' r� k
l H. _) _z � bir : \ as anlamın��, <ı1nı.ınlı..,ıır.
'> 1 '
ti:m:ının .dı.sında ı\sur ordusu hi <� hır �:.ıın.ın bır ım Bır iki j..,.
.:n lan .. .:ışında
�-n l.ranu ilc kar...ıJa..,ma s:ın.smı elde
· d <..: _ . Asur
. ın<..:. m ıştır. ordusunun sdt•r güzcrg�ıhın·ı h-;-,lı
_

<:l ı ra ..,a\;�slar. ordunun g<.'<,tiği

_

k: lcl rde bir nıulıasara n: buna k:ırsı koyma ��..-kıin�l� � � hülgt:k·rdcki

<..:

� � gLiıs
. ı�lı. �tır. (ılızergah Ülcrindeki ob�ı diğer he­
d fl<.:._ı Asur ordusunun _ il :. rlı..·ın�..·si ik· ilgili olarak U\" 1 �
� ı _ halk toplulukları. haw;m sürüleri ,. 1 1
kı yıyccck dCJX)ları bik· lL"hlikcd :n uz·ık 1 - o ı.

deki kaleleri imha etıni.�. hul:ıbildiği g:: nin���� �

t - . e, �t:
ın \l .: brdır onu a
.ın ta�ınm

l tu
ı.� .S f.·t .hur.ordus ıı volu ü�ı.: � �
n ık doğanın olumsuzıuAunun 'r.ır­ �
t u'ya sağlad �� � bir :t\'antaj �onucunda , t\sur orc usı
� :)�-� �L);i · �� c
; r i ·�� ,ıyırn�a
� - zonında kıldığı sün.:yi doldu­
�
r::_ıra gerı_ doııım:k zorunda kalınısı ır. Asur ülkesi ilc t ' ıı1 l ı .ısılması gı:n:kli yüksek dağ ge­
� r.:
(_ıtleıının - _ kar _ıle k:ıpaı�ınası tchlikesi l'r::ırtu .
için her zaman \����.:� . �:� oln lU-;tur. .\sur ask'-:ri sı: fL·rlcrinin
b yu u n k;_ dar büyük olursa olsun. l l l . Tigkıt-Pileser'in -:")') 'ılı - p.. ı · l h._ ıs_ır;ı.sının dısınd:ı, :\sur
� � � �
��
ı d u u l ıç �ıır zanınn krallığın merkezine ,.e ba�kcme ula;m}k s: ��sını - ı .ı l_ı �.ı :
� � � ·• .. ._
� : k- ._ )- mamı ':o ıır. Bu ınuha­
s.ırad.ı bıle ruşpa uzun süre ku.�atnı:ı :ıltına alınnı ı:;;. fakaı. cle , ı ıln . ı n _ ıı _ ın olmamı ıır. \sur
:�� � �c. s _n �lkt ... .
·
orc_l �ısu sefer sırasında zor c oğrafı ko::;ulların kendini engcllcme ıl ı ırım .ıl ıl.ınbn.bkı bazı kale-
ı . .
lerı ınıha eımi�. ancak her zaman bir <·ok k•1 1<.'· l)U s.. ıIdınbrın dısımb . c k-.ı l ·.ı1)1-ıını ·
· Sonu�oıa
s ·...ıır. . .\...ur. l. .ır-
r
. . . . . ..
tu ya larılıının hıç bir düneminde ·son c brl , . \. .ı dunununa crisenlL'ınhtir. I IL·r /.aman kr ıllığın
.
sadece bir p:ırç<ısını imha ctınis ' · ··ı ı�nk• � �
o�ri :�.ı.
. cl��,
ınllf ıgcr pan;:al:ır kısa süretic ı·ıhrip . .• -·
o1·.ını \t: � .ı o1 an1a-
rı omırnıı� ve savunma sbtcnıinin idndcki rolünü o hölg - .• t ·k -ın�o1ın lı "ıır. .-hur ordu...umın
r k·:ı..: .
� �
bölgeyi terk etmesinin ardından hay,·:ın sürüleri ı·avhbrd-�� '·",,ı gt:rı gel mı"ıcr ,-e ekonomik ku-
t:o,·�•ıl ı�
.. · •
k ı 1·.ırını surdurnıege
·· - de, ·:ını cımblerdir. Tarlalar tt·kr::ı r sürülmü�. ckinkr ıekr:ır L"kilnıi" ,-ı: h�ı.-;:u vi�e
• •

�apı lnıı tır. Olasılıkla �sur _ ' tın sadeec ormanlar::ı ,·erdiği zar.ır kıs;ı sürede gidı.:rilcmeınbıir. l'r.ırtt; n­
� c
- .
ş,ını, k zonıııda k:ıldıgı bu zor doğayı kendi :ıskcri \'C ekonomik obrbrı :ı(ısın bn f.·ok i\·i kulla�a­
�
_ ııştır.
bılı _ Bel � ı_ de � ı:ınu'nun Yakındoğu ı:ırih sahnesindeki yüzyılkır süren ,-arlığının IL'n;cl nedeni.
:
dog<ıl _ çevreyı kendı çıkarlan yönünde kul bnın:ısındaki bu b:ıs:ırısıdır.

BÖLGELER ARASI YOllAR

ın&ı kunıl:ın lxığbntıl;ır. l'r::ırtu merkezi \'ÜnL·tiın

Uraı1u ycrlc�im merkezleri ,.c bölgeleri :ır::ıs
;nd;ı bu­
bir rok· sahip olmu�ıur. Yüksek tbğbrın ar.ı...
sistemini n sürekliliğ i \'C cıkinliğinde çok önemli mer­
kunıl;ın ili�kinin ıeınd unsurlarıdır. Kr:ıllık
lunan veya ycıpıbn gcçitlcr ,-c yoll:ır hölgdcr :ırasınd:ı
politikıbrı.
ı ile h:ı�l:ıyan gcni::;IL'IllL' \'C ropr:ık k;ız;ınnu
kezinin Van Gölü'nün doğu kıyısına ıa.-;ınm:ıs
kılııu�ıır \I.Ü. 9. vüzyıl ile
yol .wbckcsini n kunılm:ısını gerekli
Başkent ilc diğer bölgeler :ır::ısınd:ı bir _
kullanılını::-tır .\nc;ık
farklı }·örelcrine giden rc:-;iıli yolbr
başl:ıycın genişlemeye p:ır::ılel <>br::ı k kr.ıllığın
yapılıp hiıirildiğ ini öncrınc k de mümkün tk·�ildir. Farklı kr.ıll;ırın
bu yolların 9 . )'ÜZ}'ılcb bir kcrcde
ıhLınnın s;ıpıanıp u�·gu­
ıbr dikbtc :ılınar.ık yeni yol güzL'rg:
saltana ıbn sır.ısınd:ı olu�:ın rcni poliıik; ın yar.ırbnılnıı�.
.).!L'rcklidi r. Yolbnn _-.;<:çiıııind
. e genellikle doğal güzerg;ıhLırd;
ı
lam:ıy: koyulm u:;; olnı:ı.-;ı
rk·rL' gidilnıi:;;tir \nrak l'r.ınu­
e el emeği ik lxızı inş;ıi f:ı:ıliye
bazı nokr:ıb rd:ı bu güzerg:ıhl:ır ÜZL'rind
sınırlıdır.
;trkeolojik k:ınııl:ır bir lı:ıyli
lu nıimar l:ınn inş:ı cııiklcri roll:ır::ı :ıiı

,.L. güneydoğu ,_l{dnıL'

kınlir.
cclikli heddk -rinin b:ı:_-;md:ı doAu
Ur.:ıı1u y::ıyılıın politik:ısının ün k;t/Jil
ge(lllL'"i ik· h:ı�l;l\·;ın ıopı�ık
S::mluri oğlu i:;;p uini'ni n ı�ıhııa
ilerki sayf::ıbırda gürco..•Ainıiz gibi: h:ııı ir:ın \'L' güıwydekı \ lu.-.;ı. ...ir ttıp­
:ıskL•ri sderferin hedefi. Kuze�"
ın:ı giri�imlcri ve hun:ı bağlı ol:ır.ık ·k in•di hir ;ı_"kl'ri
nd:ı, İr.ın'd: ın l 'r:.tı1ll ÜZL'fille ,_l{L'khik·n
r::ıkl:ırıdır. ı\ I.Ö. 9. }'ÜZ}'ı/ sonl;ın tk·ğildir. t·ı�ımı'nuıı glilll'
\·i. l 'r.ırıu·nun
günL'}' ülkek•ri kin geçerli
KUZL'}' h;L[ı

IL'hlikt: yokıu r. t\nc:ık :ıynı durum ıd11ikl'\ e k:ır-ı

bu yündcn gdd1ik-n·k bir
br boyu ınlic:ı ddc L'ıtiği ,\sur ülkL·sidir. Bu llL'denk :ııı.ı l'r.ır
ytiZ)'II Gülll'YL' �idL"n yol hüıün diitl'f
IL'."i.siL'r ile ı;ıhkiın L'dilmbtir.
güneye giden doğ;ıl yol/;ır ;ı�kcri
8 9
 Kml Menua ilc bidiktc b:,layan batı
��
seferleri ve bu bölgede
ele geçirilen veya denetim al­
tımı alınan_ topmklarıı' v ılkclcrın varlıgı. merkezde
�
n bu yöne giden önemli
_ , d ın k bır yolun tesis edilmc­

� �
sını gereklı kılnıı�tır. \.ın m:ye dogru ılerleyen yol
,_ üzerindeki en önemli kalclt'rden
_ ilki .\!ura­
diye ayırımın y: kın olan Korzut Kaledir. Kr.ıllığın geç
larında Canbın 1 cpc Kalcsı ve �la ha kuzeyde Ayanıs Kalesi
dönemlerinde arnı yol üzerınde
Alakör yakın­
ve Amik Kale inş;ı cdilmi�tir
Körzüt Ka­
lesi' n i n önünde yollar farklı }'<'mlen.: ayrılır. Kale, yolların kavş
ak noktasında in�a cdilmi�ıir

d
. Bir vol
kuzeybatıya Erçi�'c doğ�ı döner ve Mabzgin ve Dulanık
üzerinden batıya doğnı ilcrlcr. 11. sar
uri
tarafından inşa edildiği önerilen V:ırto Kayalıdere civarından geçerek
Mu.ş Ovasına var..ın yol, Bingöl
Dağlarını aşan:ık Palu ve Elazığ'a doğru ilerlcr. Bingöl Dağları
üzerinde tespit edilen ve gcni.;;liği ge­
nellikle 5 metre civarında olan yolun iki yanında taş bloklarının nırlığı
sapıanmıştır <Resim 2). Yol gü­
zerg.ahı üzerinde yolu konıyan çeşitli Ur..ırtu kalelerinin ve köprülcrin inşa
edildiği bilinmektedir.

Körzüt Kalesi'nin önünden geçen yollardan bir diğeri kuzeye doğru ilerler. Keçikıran ve Oe­
liçay üzerinden Erçiş'e ilerleyen yol, buradan Aznavurıepe Kalesi'nin önünden Patnos·u a.şarak Tu­
t.ak'a ve buradan Eleşkirt ve Tahir Geçidi'ne varır. Kuzeydeki Er�.urum ,.e Er.ı:incan Bölgelt!rinc bu
yollcı varılmış olmalıdır. Körzüt'ıen kuzeydoğuya ilerleyen bir başka yol. .\lur.ıdiyc ,.c Çaldıran üzerin­
den Doğu Bayazıt'a ve Ağrı Dağı'nın eteklerine \"arır. Bu noktada yer alan Çilli Gcdiği, Urartu"nun
kuzey ülkelerine varmak için kullanılır. Çilli Gediği bu yolu Çıldır Ovası'na ve buradan Aras Vadisi
yoluyla Urarttı'nun çok önemli bir idari ve ekonomik merkezi durumunda olan Gökçc Göl bölgcsine
ulaştırır.

Yukarıda kısaca özetlencn yolların }'ılın her mevsiminde �ıçık olduğunu dü�i.inım�nıek gere­
�
�� �l. �
Kı� ay­
kir. Van'dan, Krallığın hemen her yönüne giden yollar kış aylan boyunca karl:ı k:ıplı o m:ılıd�r.
larında bazı önemli merkezler ar.ısındaki ilelişimin nasıl S.'lğl:ındığı bilinmenckıed. � _
ir. Oneı lı ı e ke�­

Resım 2 Bingöl Dağlan ·mu ılzt•riıtde l"mrtu yolu �· ��� � �

a lık bir d n n ıçin es �l ıg_ını d�­
_

�
ler ile başkent Tuşpa ar.ısında kış nedenirle tüm ilişkilerin birkaç .
, .
gereklidır. \;:ın G�lu nun bu ıleıı�ı ın s�g­
C 1nek zordur. B u iletişiıııin bir şekilde .sağlanmış olması
tu yolları gibi Tuşpa"dan başlar. işpuini tarafından inşa edildiği bir yazıt ile bilinen Zivistan Kale'nin i �
<;evr.e�ınde ın­
�
olmadığı bilinmemektedir. En azından goltın yakın
a�ı�·tsında
' , bir katkısının var olup

�; �;
'< a ed ileıı kaleler amsındaki
ı . Anc k ıı d
(Eimalı) doğusundan geçerek. Harami Gediği yoluyla Gürpinar Ova'sına varan yol, Hoşap'a doğru iletişimin sağlanmasında Van Gölü'min payı dusıınıılcbıl
���
,
� �� . . ..
. ın ı müze gelmeınıştır. Gune}'
kom;:.u t\sur un nt: m erde

�� ��
sım 1'ı 1Je1
�
ilerler. Yolun üzerinde d:ıha geç bir dönemde, I L Sarduri zamanında iıış::ı edilen Çavuşıepe Kalesi'nin lı �cy ı
ruma ait hiç bir y
.
� � :
; bı ın e i ne karsın. Ur.ırtulu krrıll:ırın bu yola baş vurm:ıın:ı
ları

�
diğer idari i�levlerinin yanında bu yolu koruma gibi bir amacı da olmalıdır. Urartu döneminde inşa ulaşımdan olabıldı ınce y,ır, ı lan lıgı )'
_ . � .
. e Ur.ı u ınırı·Mı ıçindeki göllerin bu amaçla kull:ınılm;:
ıınasmı an­

"� �: �
edildiği bilinen Ho:;;ap Kalesi'nin de aynı amaçlar ilc kurulduğu kesindir. Kalenin önünden geçen yol şaşırrıcıdır. Sanki bır ıabu ımışce.sın
(Resim 1) daha sonr.ı Çuh Gediği'ni aşar ve güneye doğnı i/erler. Bu nokıada Sakalıuran Deresi'nin �
enn
_
ınıı · 1 n Doğu \mdolu'nun zor
coğrafi ko�ulb­

güneybatısında kayalar.ı oyulmuş 1 5 metre uzunluğunda ve 4 metre genişliğindeki tünelin, bu gedi­

lamak mümkün değildir. Uranulu yöneıicı
� :�
, k:ırlı ikl;m� r.ığmen bölgeler ar.ısıncb
bir

����
kullanabılmele ı, �
rını kendi istekleri doğnılıu.sun�la k:ın:ıll:ır kur.ır.ık
y:ıp:ır göletler ,.e
ll}'gun o m.ı} ' t p ıkhn
� ��
ği a�ınak icin Crarttılar !arafından inşa edildiği önerilmiştir. Tuşpa'dan güneydoğuya ilerleyen bu yol eri. sul:ıınar :ı .
şekilde iletişim k u rabilmel .'
Türk, lı-.m
. ülkelere
_ n b·ışkenıe \'C buradan h:ı:-ka
\'C lr.ık sınırı yakınlannda yer alan ünlü Kclişin geçiciine varır. Kclişin geçidi yardımı ile ile malların ve nmde� uru� erı�
sulayab ilnıeleri, açılan yollar k:ıbul edilmelidir. Önce de
�
. . .
orne lt: '
•ri• ol·ır.ık
Asur ülkesine veya Batı iran topraklanna geçmek mümkündür. Kclişin geçidi yakınında ele geçen çift . dog;.1}"1 karsı b:ışansının
Ura u nun
zor <'e:·rede \·:ır kıl:ın. doğap
lerı,
dilli bir Crartu razıtı, i�puini"nin erken yıllarında bu bölgeye yapıığı askeri seferleri ve Musasir kenti­
gönder ilebılme
. , krırşı elde ettiği lxı�anbrıdır.
belinıiğ inıiz gibi; Urnrtu yu bu
ni ele geçiri�ini ve kent kinde bir Haleli tapınağı inşa ettiğini anlatır.

. IEll.Sü!te si iTESi
l\Jftft CNİ\
ATft
.- t Fak
MÜ
OJI BöLÜ
Gi.inümi.izl: kalan bpuini kalelerinin
Fcn - Edcbıyo
ARKEOL
konumları ve yazılı belgeler, başkent Tuşpa'dan bir baş­
ka yolun daha kuzeybatı Iran ülkesine
,.� Kitapl ığı Om.
No:
_ gittiğini kanıılamaktadır. işpuini'n in
inşa eıtiği Aşağı Anzaf K.a­
lesı :\1enua·nın yaptırdığı Yukarı Anzaf
Kalesi, Erçek üzerinden doğuya ilerleyen
_ bu yolun korun­
ması ıle gore,·len dirilıni:;; olmalıdır. Yol, ,\1ollahasan
_ 1-löyüğü yakınından geçerek Çaybaşı Deresi bo­
Y n<:a Kotur Vadisıne ula�ır.
� Erçek Gölü kıyısındaki Karagündüz
Hüyüğü'nde ele geçen Mcnua'ya aiı
bır yazıııa, Kuzeybatı Iran'daki Bar.sııa
ülkesine seferler düzenlendiği
yazılıdır.. Olasılıkla bu yazıı, se­
fer sonrasında gıızergah ıızer.ine
ko)•ıılmuştuı-. Uranu Kr.allığının
hütün evreleri boyunca kullanıld ığı
kesın olan bu guzcr.gah baska tali
yollada Uranu'nıın diğer
bölgelerine de bağlanmıştır.

10 ll
 URARTU TARİHİ
ERKEN TUNÇ ÇAG KÜLTÜR
Ü
Özellikle Dilkaya 1 lö)•ük O k·siın
3>. V:ı n Kale.si ! !üyük Ciksi
olojik kazılarda n, Ernis n: Al:ıcı m ıl \-ı.; Karagündüz'dckı ;ırke­
han gibi mezarlıklardan elde edilen
en iyi belgeleyen bulun tu yerleridir bilgiler, yörenin Tunc;.· Çağlarını
\'an Gölü 1 lanası'nın Erken Ttı n(.'
)'U renkli . <H.:kılı ve üzcrindc Çağ Külıürü'nü siyah n:ya ko­
k:ıbanm:ı y:ı da çizgi tekniği ilc yapılm
nak çöınlt:k türü simg<.:k:r. Bu (anak ı� lx:zemdcrin var olduğu bir ça­
çünılt:ği üreten in�anlar kare, dikdön
'"/.utıpri 0��/u Sarduri'niu ya:llı: /Jfiyt/A• km/. f:iiç"/t"i kral. dr'iuym�n -�r:tlı. �'airi t"i /J�e,\ ��i t a varlak planlı evlerde <>lllrın:ıkt:ı)•dıbr. gen ve bazı dunımt:ırda yu­
Ta� temel üzerine kerpktt:n yapılan
lt. c>"! olmawm A•ral. ballmr rubmn sm ·a�rmı l>:orkmr�rm1 l•ml. Ben lutıpn mn o�.:lu Scndu
� , � : kr � rın kulbn ılması , bu insanların Van Bölgı:s C\'lcrdc yu\':ırtak pl:.ınla­
. �ı. kral/m i'nc gelmeden önce göçd'>t: olduklannın
kmh. bıltıl;ı Imditm/tm baraç alnn l.!ml. Lutıpri oM/u Sarduri böyle çömlekler üzerinde güzlenı:n oyn :ı ve kanıtıdır. Çanak
.
l!Cmuşm:· Bu taşlan Atmunu ken­
�
ı bb:ınma bezemelerin de g(kebc san:uın
tinden !Wiirdim t ·e lm dıwan l_rapt)'l) inşa ettim . .. olan ahşap oym:ıcılığın t:ıklidi olduğu düsünü
lebilir. \'an Bölgesi'ndeki Erken Tunç Çağ
da önemli bir ycri
rindc ınadcndcn üretilmis c:-;crlcrc :ıit kanıt yerlc�mele­
yoktur. Bu eksiklik tüm Y:ıkındoğu·nun en
yen kaynağı ol:ın Ncnmıı ve Süplmn D:ığı'nd zengin obsid­
uk:ımbki bilgiler \)n Gölü H:n·zası'nd:ı yeni bir siy:ısi \'C :ıskcri güç an elde edilen ham maddı.:dcn üretilen obsidyc
ler ile giderilnıiştir. Yörenin Erken Tunf.- Çağ n alcı­

Y
olarak doğan Ur::ıııu kültürü temelde ha)•::ınt·ılığa ,.c hüyüklcr eır:.ıfınd
f\.r:ıllığı'nın kendi-.ine :ıiı ilk pzılı belgcsidir. \':ın Kalesi'nin kuzq nın alanları nda yapılan aki ta­
h:ııı ucunda. ı� l:ıdırburç düşlik yoğunlukı:ıki kunı tarıma day:ılı idi. Doğu
ol:ır:ık adl;ındınlan y;ıpının değisik yerlerinde;• :ılı ı kez tekr.ırlan:ı ' şulları olduğu gibi kabul cdilmis, sulama veya savunma :\n:ıdolu'nun zor iklim ko­
n:ın y�ızıı . Asur dılınde ka­ duvarl:ırı insısı gibi kollektif bir uğr:.ı�ı gerek­
k·mc :ılınmı�tır Y:ızııın bilinen ıarihi �I.Ö. 832 yıll:ırıdır.
. . . . . . ı\ I.Ö. 832 yılı bir anlamda Urar­ ıiren faaliyetlere henüz gc<.,:ilcmcınistir. Birkaç istisnanın
dı�ında bölgeler \'C haıı:ı yerle.�nıe yerleri :ır.ı­
lu'nun ıanhOnn� sı ç;ığlannın .sona erisinin ıarihıdır . sında kültürel ve ıicari iliskileri k:ınıtl:ıy:ıcak arkeolajik
. Bu t<ırihıc h:ı�kenıi Tuspa (bugünk ü bulgular nıe\·cuı değildir_ Erken Tun�,-- Çağ kül­
\'an f\;ılcsi) olar.ık ilan edilen kr:.ıllık. Y:ıkındoğu tarihini
üçyüz yıl:ı }'akın bir süre Asur Krallığı ile bir­ ılırününü n bölgeye Kafkas ötesinden gö<.,:il'rle geldiğine
liktc .-.ckillendiret·ck \'C bölgede :ılısıbgeldiğinde inanılır. Kühüıiin \'an Gölü l la\"Zası'nın p­
n biraz farklı bir uyg:ırlığın kurulmasına öncülük nında, tüm Doğu Anadolu'd:ı, Kuzcyh:ıtı İr:.ın·ın büyük bölümünde
n�kıir. .\I.Ö. 9. yüzyıl sonbrında A..-;ur dilinde edc­ . Kafk:ıs üıe.-;i ülkelerde ,-c haıı:ı
yazılmış bir kitabc ilc Yakındoğu'da ::ıskeri
:ıcıdan ki)Cn de \·arım·- diyen bu kr.ıllığı meydan ve kültüre l
., e hangi nl·tlt:nler bu insanlar a getiren h:ılkl:ır kimlerd i. nerede n nasıl
ı bir :-;irasi örgüt bünrcsinde toplmım:ıya gelmişlerdi
�ullard:ı ,·arlıklarını k:ınıtl:ıyabilcn l 'ranu-ö zorlamışıı? Bu zor coğrafi ko­
ncesi kültürler nelerdi? Ur.ıı1u :m.ışıırn
yüt.yıld:ın hı.:ri sonıl:ın ,.e ar:.ıstın lan bu ıı:ıların ın başladığı 19.
sanıların y;:ınıthırını kıs:ıc:ı da ols:ı irdelcı
m:klC yarar vardır.
BÖLGENİN ERKEN TARİHİ

. l'r.ırtu �r:.ıllı�ı-nın :ın:ı_ }"t:rle�

im abnı olan \'an Gölü l lavza
�XJigcnın yı.:rlc�ık tarıhınin :ı.ı.o. sı'nda yapıl an arkeolajik kazıbr,
gu kıyısındı. nıod�rn \':ın H:l\·a
5000 yıllarına kadar eskiye gittiğ
ini k:ınıtl:ıınıştır. Van Gölü'nün do­
. :ılanı sınırlan içinde ycr:ıl:ın Tilkit
nun ·fO. kıloım:tresın� _y�kın ep<: I löyüğü ve Van Erçiş karay
_ . Yılantaş llöyüğü. hm·zanın olu­
le�me yerlerınden ıkı..,ıd en eski kühü rü ile ilgili bilgi suna
ır. YOrede yerleşik düzene n ende r yer­
n.· re} e c��ınen olan ,'·e y:ığ�� gedlmcsi nin bu denl i ge<:ik
ın :ızlığından bynaklanan nıcsinin ı emel nede ni,
kı!�ı kena _ � _ r rızg.·,ının.
Kalkolııık donc . olum suz iklim ko�u lbrı olma
mden hem en önce bugü nkü lıdır. Van Gölü
�-c olu�u. ıarın_la �lvcrı-...,ız ,eviyesıııden 350 ıııe"e daha içeri
y:ığı�sı;. onamın kanıtıdır.
) ·' _ıl�ı n kısa :-.u_r�lı ar:ı�tırnıa 1899 yılınd an itibaren ­
f l:ı.r. Tilkitepe'de üç ana (c�iıli kazıcılar ıarafından
a anı kültür tabakasının varlığını
\ l v<: bu talxık:ıla
��-i:�i�� �l:!�).'�:::�Jpo�a . ! . ?:
� m) ? ·. _> in :· ı � a ta��h�����iğini gösıerıni�tir. III. ıabak:ıda bulunan <.; rdan en
al 111 " . · .ı d.ıkı ll.ıl.ıf 1-loyu gu nden elde l'dilcn vc anak çöın -
. <> n ca ak <"<>ınleklede l l:ıhf Kült ürü'n ün k·ır·ıktcristik
� (� � � aynı özel};k
. 1 � · , a\l.as; �k· Kuzc� r-.h.:zopot:ınıya kültürleri arası lıııı,ıır. ıiu duruııı bu erk�� dön�ııı­
)l _ � le,; gih<erdiği anl:ı,.
}>�_ı:1 1 l)Ir
� ı<�� �;�
ı � � .ın � 1� �.�1 11 v:ır ıg�_nı :-.c�gı lcnıekıedir. Tilkitı.: nda, ohsidycn alcı cndüsırisi
ne cb­
ı 1 eı pc'nin l l:ıl:ıf kültürünü
;;ı ;,��<�l;:;:�;:�� �;ı�,:ı�; ıl��>� �ıı j;'" yerlc,ıııe yerini n 11 . ıabak "'""'" orı:ıya izleyen v<:: M .Ö . 4 . bin-
; in en ü:-.nck tı · cm ı ....ı nıgclcyc n ve 1 çıkarılan, Mezopoıaııı-
ıcpe·n ıbaıd :ıd ını :ılan
· .. 1 i 1 · t·ı�.-h·ık-ı ��
. ·- l·k
tom c turu - ·- gm: - 1.�ılkuep
cnır.
• "111d.ı ' ın da g:ılı , bant hczeıncli ve genellik kültür ilc c:.::ığ:&ıstır. Tilki­
le .'ı:ıınan katkıl ı . bir t':ınak
1

ha�b rın:ı aıttir ·\ynı ı:ı hakada e kcramiği" olarak . . , adlandırıla n h_ll f.·an·ık .
ona}·a f.:ık-.ın sıy ah .ıç.kılı m:ıllar, b:ıt.ı • :oın 1c•kii..:.r, ı\11.0.3
<..·- . . bınyılı
· n
y:ıyın l:ırd:ı "' K:ır:ız keraın iği", bazı

12
13
 86/gesi ikiııci bin .ııl boyalılamıdmı bır örnek
Resim 4 - l..>ıızeyiııdt• Ilm Ka/('Si 1-/öytik
Re�;im 5 • ı'tw
ıtm Kalesi.,ıiıı

Filistin id�_rind�. karakterinelen fazlaca bir değişikliğe uğramaksızın varlık gösterebilmesi dikkat çe­ uğrasa da ikinci binyıl içlerinde varlığını sürdürebilıniştir. Van Bölge:si'nin ikinci binyıl bu boyalı çanak
çömlek kültürünün hangi yıllara kadar devam ettiği kesinlik kazanınamışıır. Batı iran'da kültür be­
kicidir. Kulti.irün Yakındoğu kültürleri içinde en geniş coğrafi alanda bulun;ıbilmesinin temel nede­ raberlerinde yeni bir çanak çömlek geleneği getiren halkların bu yöreye varı�ına kadar sürer. Tek
ni, .ola.�ılıkl� ı�_urriler olarak bilinen bir etnik topluluk tarafından yayılmış olabileceğidir. Bu öneri doğ­ renkli ve genellikle de gri olan kapların formları öncekilerden çok farklıdır. Arkeolajik kazıl:ırcbn el­
ru ıse ılcrkı )'UZ}'ıllarda lJmnu Kmllığı'nı oluşturan halk topluluklarından en önemlisi olan Hurrilcrin de edilen bulgular, Batı iran'a gelen yeni halkların bölgeye Demir Ç:ığl:ınnı da getirdiğini gö.stcrmiş­
bölgedeki varlıklarının ilk ipuçları ortaya çıkmaktadır. ıir. Bu olayın tarihi Urmi)'C Gölü l lavzası'nd<ı 1\I.Ö. 1400-1350 olarak kabul edilmektedir. Bu yıllardan
birkaç yüzyıl öncesinde bile Oı1:ı Anadolu'da yazılı kaynaklar gelişen tarihi, kültürel olaylan ve ticari olayla­
M.Ö. İKİNCİ BİNYU. KÜLTÜRÜ .
n açıklamaya başlamıştır Ancak ne Batı imn'da, ne ele Doğu An:tdolu'da y:ı�:ın:tn :ınb.ın:ı­
mevcut değil�
nıızda yardımcı olacak hiç bir yazılı kaynak yan.sınıas. _
l ir. Van Gölü H:ıvz:ı.sı ilc ilgili ı;ırthi olayb­
nn herhangi bir ülkenin yazılı kııynaklannabir döneme,�1.0 . 1274 )'ılında ol:ıcıkıır.
Bu luvz.anın ke�­
. �1:�· 3. binyılı izle�·en iki�ci bin�:ılda yörenin kühüründe köklü bir değişikliğin
g�. �1�n�..r- -��ı;ıl__�rdan elele�. edıl�n verıler J\1.0. 3. binyılın çanak çömlek özelliklerinin önemliolmadığı dine ait ilk yazılı belgesi ise çok daha geç ktır. bölümlin başında da bclimiğimiz gibi.
,\1.0

s_ur u �dugun�, ancak n��marıde daha basit ve daha az itina gösterilmiş evlerin yapıldığını göstermiş­ ölçüde 832 yılına kadar oııay:ı çıkm:ı şansı bulam:ıyaca
B
��ltü�n��� �����lg�sı �e �:e..yakın çevr�ine :ı.ı.ö. 2. binyılın başlarında, yörenin Erken Tunç Çağ bu -�ilke
i C) ecek \le kulturun karaktennde değişiklik yapabilecek önemli bir göçün olmadığını Kuzcybaıı iran'da Erken Demir Çağ'da (Demir Çağ 1) pşan:ın göç ol:ıyl:ın. .s:ıdecc ı: �g;ı.sını� ozel­
gösterir. inelo-Ari halk toplulukl:ırını getiren göç dcogr.ı
ile sınırlı kalmamıştır. imn'a ilk iranlıl:ın. )':ıniolduğu
likle Hazar Denizi'nin kuZC)•inden başlmnış konusunda öneriler \·ardır. Arnı kuzı.::rf:ıı _cbolgede­
n gcl�n
.sonuçl:ırından olına.sa bil� benzer n� yı:.on ıle
.\I.Ö. 2. binyılın başlanndan it'ba n van G .. 1 ..
u Havzası'�ın doğu ve kuzeydoğusunda yern- ki Doğu Anadolu topr::ıkl:ırı, :ı ynı g<X.:ünr. Bunun aksi duruımın d:! ı\1.0. 2. binyılın _ <.,'c)r�gınd� böl­
lan ülkelerde bir boyalı çan k .. .. .. bir göç dalgası ile cıkilenm iş olmalıdı
renkli astar veya a<.: ık dı.:veıü�ü ���1�l1��kbo�yuar����ard�_e���� ınay.�z V:ın Gölü ll:ıvzası'nd:ı y:ı�:ıy:ın m;t�ık yerlı .h�_lk
w 0

��- l �a.şl:� nıı�tır _(Resi �ı � 5). Kcraı�ıiklerini kahve gede gelişen siyasi olayları açıklamak zorl:ışırdveı. siyasi Butun
ivmelerinden oldukç.ı u7;ıkl:ı:;. ı:;.l.ı��lır.
n.'

omı.:trik ve naıuralbt motifler ilc .:ıüsle:'.en bu kl.. lıurun ��lerıc�ıne

. kıı �ı�ı ve sıyah boya ıle yapılmış ge­
Van Golu J-l;,ıvzası'nda da görülür. Yöre­ olarak ıanınılay<ıbileceğiıniz insanlar. kültürel
siy:ısi org:ıniza s)'Ond:ı gözlene n durgunl uk, .ınc:ık bolgl ')'C &L'­
de yürütülen ark<.:olojik kazılarda . k ı l���� n �.,� 1�1� boyaldara ait gli%cl örnekler, bir ikinci binyıl boyuncı kühürdc ki yeni h:ılkl:ırın bu lulkLırın _ olu:;.­
Van Gölü'nün gücü ile :ışıl:ıbilinirdi. Bölgede hi( de u�_un bır z.�m:ın :�-1-
ve

kuzeyinde Süphan Dağı'nın baıı <.:��kl:r�n�= Ien yeni bir halk hareketinin itici
\C

zı.:y araMırınalanrıda, üzeilikle mc?.ar bulunt�ı;u �=�ıyesın _

d �ıı (xı:'-700 nı�tre yukanlarda yapılan yü­ turmaya basl:ıdığı yeni siyasi kıpırda nnı:darın y:ızılı k:ıynakbr:.ı yansıması gibi rcrk':;.ım }crlcrın de \u­
0 k 1°�·1�·1 �-ı.k .ı
mezarlara ö�ü arnıaganı ol:ırak da koyan bu insanlar�n de _gol cvıyesı dcn bu kadar çömleklerini_r �lı�ıışıı.ı. Boyalı canak maınıstır. K�zeybatı ir.ın'd:ı kültürel etkinlik ler, J-l:ıtiav:ın Tepe ve H:ıs:ınlu bu :;..ınsı.ın >_01-; undu�. \n­
�ad_ık_la_n bilınıııeıncktcdir. Ancak yün� iklimi ve sc :il�� ıaıı-g . �ebc ın ını ta_ zı yük ekte ya­ rütüle�ı k:ızıl:ırdan elde edilen everilı:r ile bize sunu lurken, Doğu Anadolur:ı;tılı lx•lgck·rı dL' Kuzt:)
...
b.ııı
cc ıkısı olmalıdır. AraMırınalar ve eldenincdilı.: il. y � <� _Y< :;;�. � ..ncd��lerdeı s ı sade­ cak Doğu Anadolu ve özellikl V:ın Gölü ll:ıvı;ası'rl:ı ilgili bilgi
veren
n bul �ıla� :�
ve ın:anların o\·a seviyesi ycrl<.:şm<:Jerinden ka(,:ı:asını gcr-�klı kıl.ıcık o .' �- bı ı�ılda !'ore �ultu_ r lerını
� _ bı� tchlıkcnın varlığını tehdıı. eden imn için bulmak mümkün olmaını�ıır.
m�ın�<;.ıı_r Bu ınsanların göl scviye.<:ıindcki hö)•üklcrdc _ yaşanıamaları, Van Bölgesi'nin göster­
ıkıncı bınyıl kuturü üzerinde yeterince cıkili l·amamı� ve o
yogun ol.ırak
_

sonuçt:ı Erken Tunç Çağ kültürü değişime

14 15
 YAZILI KAYNAKLAR ve URARTU oloj ik veri yoktur. Ancık _Erke_n .Demir Çağ'a larihlencn Dilkara ve Kara ,un . d .. ,. ,
BEYLİKLER DÖNEMİ
nan kaplar !c_ırıısında bu �ur_ , e aıt o�ncklt:r hulunın.ımı�tır. lı � ınc�..a rlarında hulu­
Aksine mezarlarJ
k:ıhvc renk .� veya de\:�ıuyu renk lı olmak üzere lek rcnklidir. Bu dunıın ixay�ı lçık:ın k.ı �_l,ar. gcne.llıklc
\I.Ö. ikinci hinnlın �on çeyreğinde Hiıiı iınp:ıı:ııorluğu ,-c ı\lı�ır Kr.ıllığı ile hirlikıc Yakın· :ızınd;_ın ı\ 1 . 0� ı 2- J 1 yuz�ıllarda bu bölgede anık kullanıl madığını 'Ö'>lerm� , ,'c�ır.�.ınak �oınlcklcrı�. <.: n
do_ı1u'nun en p:üdü ded�·ıi ol:ın Asur Kr::ıl�ığı'nın)':ızılı IX:Igdcrindc. \':ın ��lu_ (l.'\TCsine askeri sef�r­ Boy. .ılı çana� ­
leklerın <.;ıktıgı ınez:ırlar ıle Dılk:ıya ve Karııgündüz ın<.:z.ırları arası�dak i ın����r farklıl \?lll
,'kl.'ı r. . ��ılıu�n
lcrin dülcnk·ndi{ıi dikl\:ıı \·dınc}-e lu::;br. ilki .\1.0. IT-ı } llınd:ı gL'r<,TkiL·::;ı ırılcn bu seferler, \'an B<>l­ diğer kol.l:�n �da da bazı temel dcgi�iınlcrin ya�ındığını göslernıcktedir. Balı İ ı�.
� D ınır Ç: g ı� hö l
�öi'ndL' y:ısınnı�ıy:ı h:ı�Lın:ın bir siy:ıs::ıl deği�iınin de ilk h:ıhercisi olurl:ır. v
geye gdışını �agla�an lx:nzer bır gö<,· d:ılg:ısı Van Gölü Havzası kin de � �<.:rlic�iı;. A�cak B� .­
gclen Ari ırkın aksınc. Van Bölgesi'ne Ari ol ın·ı}'·ın bir halk lopl _ u \ · - · _ndir. Bu .ılı lı<ın a
'C

Doğu Anadolu'ya varışlannın ıarihi ve gdi� y;)r�leri bilinınemc ����� �/t;ı�<, alkların
.
Rahıplı�imin IXI,,.ftmgu:mda l 'rumlri li!A•esi ayal.!ltmtll fheuden :l'Obanct!aş/1 l'e dtlşmcmllk
Gölü l l::ıvz:ısı'nın Erken Demir Çağlan'nın ha�langıç t'ırihinin de kc��·ın o m. �'1�1ırsız���ı !bır. anlamda h Van
rmYIII/J re A.,,·flrfl l't! _)'tke umnlara elk!1imiyukar�ra kakilramk
dua eJ/1111. ordumu barekete geçir­ n. . sı �� mınadır Ancak
yine de yazılı belgeler bize bu konuda bazı ipudarı �erebilınekledir A u � ; ı a ı" n : n
�hm f'(' �ıiçlii da[!. J.•ale/Nine doğm sefere çıkıuu. Ilim me, l 'adlmn. /Jm"f:!UII. Salua. 1-lcdilcl, Lulx1, Ni­ c�dri ülkesi üzeri �e ya_pıığı sefcrin k:ıyıtlannda, bu ülkeyi kendisinin �cy: �ab:s:n:n d:�
lıjxtbıi. Zingrm tllkelenıli. p,(içleri ile bidikte (bu) sekiz •
ti!J..i:ııfj'
e tbellim. Ellibir J..�llli11i ele geçin:lim. : ��:� d���
ral•ttm, mal/arıı111 bamç olarak el L'Oydum. Cruadri t'ill'i'Siuin t/imiim'i
!'iç g{i11de Tan n m As.sur'un lı �or olmasına aıı verıler var�.lıı·. 1\sur'ıın Uruadri üzerine yaptığı ilk sefer 1 274 ı:ırihli olduğuna göre.
·r�ı·al.!lrm öm/Jw di::e getirdim. Genç adamlan w seçlim t'i' benden kor/..•ma/cm tıe
bizmet vermeleri için goç ?la.yının r::ı hatlık.la ı 4 . yuzyılın s<�.nlar�na tarihlenınesi mümkündür. Bu dunını Kuzeybatı iran'da
alakoyrlu m. Da,�lll• bü{ı?,c.�)'e ödemeleri için ağtr t 'f!l'f!,iler l'Oydum. Tmm Assw
·'
u ldiçiimseyerek c/aba bel kı bmız chıha eskıye, olasılıkla M.O. l•ı. yüzyılın ba�lıırına kadar geriye gilmckıedir. Erken Demir
önce de bana a
l• rşı ayaNanan �tlçltl mılstabkem bir dağ kalesi o/rm !Irina L�ntini qj(mdilerim Tan­ Çağ'ın ba\ilartnda Van Gölü Havzası'nda başlayan bu h:ırekcılilik Asur Krallığının dikkalinden kaçma­
'
n Ass11r n• )'tice tmmlmw )'(lrdıım ile ele geçirclim. lrlbrip el/im t'e kelllill t izerine 'kudime· seıptim.
mıştır. Krallığın kuzey .sınırlarınd:ı oluşınay�ı ba�layan siyasi bir organit"...asyon yöreden elde edilehile­
Top!tult,Qun tozlanm ıwlec�k gtinlere ders olsun dı)•e As....;ur L�nfinin kapıst öm'inde bavaya smmr­
. cek çeşidi ekonomik çıkarlar için-bir engel teşkil edilebilirdi . Asur için orman ve ınııden ürünlerinin
dum. "
�ağl<ındığı Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu topraklarında, bir ba;;ka Anadolu siya�i gücü olan
I litil'in ele gözünün olması, Asur\ı ahernatif kaynaklar aramaya yönlenclirıniş olm:ılıclır. Çünkü bu yıl­
larda Anadolu'nun tartışmasız tek egemen gücü durumundaki Hitil İmp:ıraıorluğu'nd:ı 111. :\Jursilis ye­
rini lll. Hamısilis'c bıraknıı� ve I litil için çok parlak bir dönem başlamıştı. Bu alıcrnaıif bölgelerin ba­
A'iur kralı Ad:ıd-:'\irari'nin oğlu Salmanasar (!). Asur tahtını ıeslinı aldığı daha ilk yılda kuze­ şında Dicle ve Fıral vadileri ile erişiiebi len Van Gölü ve çevresi gelmektedir. Bu rörede oluşmaya baş­
yinde yt.'r.ıbn i.ilkdcre k:ır.;;ı bir askeri sefer düzenleme gereğini duynıuşıur. Her ne kadar yazilla ge­ layan bir siyasi örgütlenme Asurllı kr::ıllann emelleri için önemli bir engel olmalıdır. Bu engdin orta­
ccn ""lxma ka�t yalxmcılaştt, thişmtmllk yarattı " ıanımı, bu ülkelerin önceki A�ur kralları larafındaıı dan kalkması ve kuzey sınırlannda kendilerini lehdiı edebilecek bir başka gücün on:ıy:ı çıkması teh­
bilindiğini hana bdk.� de bazı askeri düzenlemeler yapıldığını ima etse de yazılı kaynaklara yan­ likesi, Asurlu kralları M.Ö. 13. yüzyılın başlarında harekete geçirmi� ve Unıadri ülkesine ve bu ülke­
sıy;m ilk A:.ur 'i. eft:ri .\1.0. ı z-., yılındaki bu seferdir. Yazıu:ı geçen Unıadri ülkesi, sekiz önemli böl­
n;•

deki halklar üzerine }'Ukancla anialılan askeri sefer düzenlenmi� olmalıdır.

g_eden \·e _dlibir kenueı� olu�m:ıktadır. ,\I .Ö . 13. }'ÜZyıb girildiği bu dönemde bile Van Gölü ve çevre­
sınde ��kıllenen çc�ııli _ bölge \·e kentlerden meydana gelen bir �iya!;i olu�unıun ilk adınıları görül­
ınektedır. Bu olusunnın Onderliğini. en azından bu ç�tğda. Uruadri ülkesi halkı ve yöneticileri yııp­ 1 274 yılındaki Asur �cferinin Van Gölü çevresindeki halkları
denetim :ı_ltın;ı almak aı�acın:ı
n:

makıadı�. �nc:�k bu yazma veya daha sonraki eliğer Asur yazıtlarında bu �iyasi birliğe önderlik eden ulaşıp ulaşmadığı ke�in değildir. Salman:ıs�tr'ın bu bölgeye saltanatı sır.ı.:sın<_ılır. l:.� bır. başka :ıske�ı St::��r
herhangı bır kı':iıden. hi�· söz edilınemekledir. I-INhalde Van Gölü'nün batı ve kuzeybatı bölgelerinde düzenlememiş olması aın:ıca ula�ıldığının bir göstergesi olarakve kabt�_l eclılel� Bır b:t�.k:ı ola:sılık ı�e­
u Ana.clolt� n�n egeme�
)�1sayı�n l�u h:ılklar. ..c<��l� nlu_�ıa yarı göçel_:e bir yaşıını tarzını beniın�eycrek varlıklarını sürclürnıeye Asur'un kuzeybatı komşusu ı Iili! ile sürdürdüğü Kuzey Suriye Guneydog goz a.rdı e�ıı­
.
ı
(alı.':in� kt.ıd .
_ bınyılda
. ırl:ı_r. ;\1.0. uçuncu Dogu Anadolu'y:ı geldikleri önerilen Hurrilerin dışında bu böl­ liği konusund aki ınücaddcsinc ağırlık verdiği ve kuzey ülkelerinden �-elecek ıehlıkeyı
�ed� ılk k_ez_ bır h:ılk l?pluluğumın adına rasllannıaktadır. "l'madri ı'i/kesi balkı '' eleırak tanımlay:ıca­ ğiclir. Vcın Gölü ve çevresi ilc ilgili bilgi veren ikinci Asur ,\y:ı�ılı belge:sı, ancak 1. S:ılmana:sar ın ogl_u
de }'ılına kad:ır otuz r.ıl bek.le�ı_ emız
gımız bu ınsanlar :\1.0. 9. yüzyılın onaları nda, yine Astırlu kr.ıllar tarafından "Umrtu ba!k1" olarak Tukulıi-N inuıta zamanmda karşıınız:ı çıkar. Bunun için A�ur �r::ı lı .\l ukul � �- � ın�ın._ ı
J.0.1 2•H

:ıdlandınbcaktır. gerekecektir. Assur kentinde bir sarııyın onarımını .�:>elg�ley �� ?ir :':ızma; Aş ıg ���ız . ��-kr::ı h
kendisini kainatın kralı. Asur'ıın kr::ılı. clüny:ının dortsonr:: bölge:sın ın kr::ı lı, \.u.k.ı�ı \C . :
ı sahan:uının bırı���- �ılın_d:� N:ı�_n_ulk_e�ı _ola-
ve tüm Nı.ı iri ülkeleri nin kr::ılı ol:ır::ık ı:ınıml:ıdıkt:ın:ınbım:ı kıadır. Yazııın N:ıırı ıle ılgıl_ı böhıınu .ı� nen
k 11 nd r h n bir bölgeye seferler düzenlediğini
DEMİR ÇAGLARIN GELİŞİ
önceki hiç bir kıa�m . bilmedt�i � tm� ��ag/�1�.
�. ���li�: ..;_,;� bir J'Oiun olmadt/!ı. patikalrmm benden cesareti� kt�rş�ma dtktldtle rr� :.ma�mt
Nain' t'ifl..•t:•simn 43 kralı
: . . t� ı:.tedılt:r.
�. 2.
:\1. binyıl_ın ikinci yarısında \'an Gölü ı ı:ıvzası'nda yaşanan çok güçlü bir küllürün var �;tlu ıı"ictlm ile g·ey·fim mağlup �rım oul�m1: �ı:'�'='� ıl�
.
�1..�:�d(����;:_ Oulcu·t, sava:ştım, onları
hamç re ormagm�la� �"trm� k�l) llkı� m
rıe

_
�ut y�:ıtı Iran'da da gorülen et li m. Oağlamı derin radılemu ce hendekl
bir boyalı çanak çömlek kühüriinün , bölgenin en karakl�­
_

� hu ..külıi.iril yaşayan i �sanlann göl �eviyesinden 500-600 metre yükseklik­ ni egemenliğim altlllti aldtm. Onları kr::ı ­
kurulu:;;u nu anl:ıtıın bir hıışk:ı r:ızıu:ı 1\:ırı tı�ke�ının '-f3
ıllkeleri
tcki }'<1\:�ıl:��:> n�ı �l���)ı:�ak ) ı::;adıkl�n�ı daha on<.·e de belinmi�lik
se/e rerdim. 'f't'im -
tendirdim. , Assur'd:ı kr�ıl:ı :ıil bir kenıin
.
çömlek ı J . Kuzeybatı ir.ın'cb boyalı çanak 11/keleıinin tm�w!m'ıı i�enll!ı�lık altma
aldım
J lına k:ı · ı düzenlenen sefer :ınl:ııılm:ıkl:i ve "Onların . �;ı
kültüri.i�ü� b
j i terıninoloji'> indc De(: ı�;};. a�e ����=�ı �:; �� cl: lg:ısı il� ona_:lan k:ılkuğı bilinmektedir. ira n arkeolo­
ı bakır zincırlerle sumkh�J'l'Tekyma!ad
.' �m .. ���!t
: t�nn,tt����� �� n:n�e � �
trmrı/r/1'1 ömlnde yemin e�ti_rdim. !-lamç
rına takttğım
l Nairi ii 1elerinin km/ları m boJ•unla
te bölgeye yeni bir çanak <.·ö�ılek ıele� � ;i ",e�rk� �nt . r.D�11 e, ı���� Ça�) olarak adl::ı n dınlan dönem ile birlik­
g6kyı'iziimlu ve )'el)ltlziiuı'i u .j,ılce
ıe
�
b.ı\ik·� } :ı �ı·ıı :�. ,k�
renk \'C gcreksı: form aosından ke�dincle�ı �n�e��· � m .ı lı ı<�nın,ık � lı v�. nıonok.�o��ı �lan bu gc:lenek, gerek )'iifulmlendirdiı;ı . clenil nckıcdir.
. ı Tukulıi-Ninun:ı 'ya :ı il olan l}'ı konın:ını:ıını� bır ı rı
:ılın:ıkı:ıdır. Buı.ı< ı ı ı . u
ın

<;oı nh: � kulıurunck - :n <.:ok farklıdır. Ke­ :ıki iilkde;:r" t:ınınıı yer .
r..ııniktcki. mimarideki ve ülü gömme •el · �k , ı. : . : ·ü lkesi ilc ili:;;k ili olarak "Yuk:ın Deniz'in kıyısınd
,

ı f.ırkl ılı kl:ır, :ore. . lnıı:;;ıır.

.
cdcn halklar ile a<:ıklanm ıMır. Genellik� ��:�a:Cı ������. ı. ku .ze. ın<. . en �e bir başk_a l�lge�en göç Deniz" ı:ınıını büyük ol:ısıkl:ı V:ın Gölü i<.;in kull:ını
h�ı _halkl:ı_rın , Batı J raıı'a gelen ilk iranlılar oldu •u <.l 'i·�u.�l � � bolgeye gel �� ıklenne � nan_ıl�ın
bırlıkte y<ırcnin Tunç Çağları 'nın lme.kt�� ve �bu _ ı��ılklann yoreye gclışl�rı ıle
erdi -•i ve f)cnı �/ ��·. .ıg b��la<. ıgı hılınnıekı�dir. Kuzeybatı Jrıın'­
da lx)y�ılı ('anak <.·üınlck geleneğine son v:ren
M ma

ve Dcnı� ,'� . !
ı ıı ın _ h ı .;ısını_ M���ayan ı_)u göç dal�:��
'iının bır henzcrı Doğu Anadolu ic;;i n de ge('<.:rli olmalıdırÇ. �_ııh. _ ı on _ . .::;�am _ .
l l<ı\1.ası nd:ı boyalı çanak (:ümlck k ül türünun ı · . .. . · ı . .
·· ıangı Ytıt:yıla k:ıd:ır .sürdüğlle<.: <.k _ lx:lııtııgıınız gıbı ; V�ın Golu
konu'>unda kesin bir arke-
17
16
 gc,ı�� n .r g\at-1)i_lı.::scr: yöreyi den(;.
�
NAİRİ ÜLKELERİ �n:ıdolu'd:ıki Kutmuhi ( Koınmagcnc) ülkesinin cgemcnli ;ini ele ' . .· .
�
� ını :ıhın�•. alına gayreılerinc birinci salıanat yılında da deva n et .ı�tır. S.ıltan.ıtın .
ın ıkı�cı yılında Aşağı
n '\:ıiri :ıdı. �l.Ö. 9. yüzyıb girerken ıünı Llruadri lilkc­
Z:ıp ve cıvarına seferler düzenleyen A-;ur kral . . �
k ıll ı k ıçındekı konumunu gliçlendırmış .

.
Asur kı:ılı ı:ır.ı(ınd:ın ilk kez kullanıb
Cı.ırtu kr.ıll:ırı ı_:ır:ıfınd:ın. <;ift dilli pzııl:ır
dışıncl:ı. hic:; bir i'.:ıınan
bir kez daha eski günlerini ya.-:.amasını sağlaı�ı tır � � ve Asur\ın

t:ınıını. �I.Ö. 15. yüzyılın on:ıl:ırınd:ın itib:ıreıı

:-;ini içt.•n .•n bir ıcriın halini :1bc:ıkıır. \':ın Gölü 'nün
kull:ınılm:ıv:ın '\.ıiri ülke:-;i n:y:ı ülkdcri
güney n� �i.ineyh:ııı yöreleri için kull:ınıln
uş �-o�r.ıfi bir ıcriındir. Bir h:ı�k:ı Asur y:ızılı k:ıyn:ığı
nd:ı ��ı­
Van Gol u �' C çevresinde güc,:lcııcn ve Asur için tehlike ar
Yaklaşık 130 yıllık bir aradan sonra \:airi i.ilkderi üzeri
;c� .d"·�
u c lc. nen. As. r askerı
.
.
cıı�ca · gu ı.:: kı � �-� du!;im.ının varlıgına ı�a·
.. .. �fcrl�ri.
_ kırk ol:ır:ık vcrılır: . � � . .. �
kez :'\:lin Olk<·. sını olu:;.tur:m kr:ılbnn .sayısı
.
iri adı ,·ine k:ın-;ınuz.:ı çık:ır. Anc:.ık bu
t'e )Jt/.!fm Deniz'in kıytsmda yer alan >e
tUI... lere gönderd iği zamw1 ..
··raml .As ..<:ur beni .\'airi 11/L•esine
ret eder. Tıglat-Pilescr'in salıanatının üçüncü yılında N �. " · � � ..
ile ilgili en eıraflı bilgileri verir. Prizm yazııı ola �k adlandırılan ve
ı a ınulkesıne .ırşı ( uzcnlı.::nen sefer bu b
tdkeleri elegeçirdim. 40 krali f�}'aNarmw kapandtrarak
olge
.'t. lni n• } itl'fm Deniz'in l.!l_rısmdaki
.\"a ın t"il/...>s .. .· .
" 1 umu
"
kralın ilk he� yılı faaliyeıleri vercn
,\ J.Ö. 1:3. yüzyılın ortal:ınnd:ı N:ıiri ülkelerine gösterdiği bu il­ '·endınc dızdıği övgülerle başlar ve ·ö le deva � , . ..
oulanu efi•mh,·i oldum_ ·· Asur kı.ılının a
Y·•ızıtın lh.incü Y�1 1X> kra1 ın .k
):oll�t�·d:m ve geçı� ııermeyen patikalardcm E/ama, Amadcma. Elbiş,
Şerc�:li. Tarbı�:,�( �:kab�ı� pc���
•

ginin temel nedeni. yöreye de,·:ım eden göçler

ve bu göçler ile güçlenmeye ve örgütlenmeye b.aşla­
m, lmhcma�. Elu!a, 1/aştcm:ıe,· Şabişara, Uhera, Miliacim
�
y:m l'nı:ıdri n� \';ıiri beylerinin ,·:ırlığıdır. i\":ıiri
adı aynen Uru:ıdri'de olduğu gibi bir coğrafi terimdir ni, Şu/iwızi. Nıılumaşe. Şe·e Da-;lt1;1
lnn, -onal�ı yuc(;� d ıg, savaş aralx1m içinde (i/er/erken) fill..'f! giizeldi ı·e geçi" zordu.
�ı.\_
ve bu ıopr:ıkbr üzerinde y:ış:ıy:ın halklar ".\'airi
ülkesi halk/rm " adını almışl:ırdır. Nairi halklarının � (bu �� t �� ış
ka�'!'�ll�o/�1 kend� m ye/ aç�ım. Dağların (lin'i.nii)olan Unmıi·ağaçlcmm )kesip ordumu� �
h:ıngi yöreden Yuk:ırı Deniz'in kıyıl:ırın:ı gelip ycrk
:ştikk·ri bilinrnemekıeclir. A)•nen Unıadri halkl:ırın­
mc-sı ıçn_t_ ku��ellı ko!
�
;m/er�
: �er;�
mşa eliim ve Fırat'z karşıya geçtim . . . " Asur kralı aynı y:ızıtt:ı daha onra
��;ı
da olduğu gibi kuzeyden gelmiş olı:ıbileceklcri her z:ıman
mümkündür. Ancak b:ızı yeni öneriler Na­
Tumnıe ulkcsı kralı ıle başlayıp Daiaeni ülkesi kralı ile sona eren 23 Nairi ülkesi kralının savaş ara'.
;
konunıc.b y:ı�:ıdıklan, ikinci binyılın sonu­
iri h:ılkl:ırıııın Gölün güneyinde. Asur ülkesine yakın bir
Ur::ırtu Krallığı'nın kunıluşun­ b�ıla r ı ve �rdu l � rını topladıklarını ve sava� vermek ve döğüşmek için kendisine doğnı ileriediklerini
n:ı doğru kuzeye h:ırekeı enikleri. Uru:ıclri \'C l lurri halkları ilc birlikıc
� _devan� ede.r: ··...Onlctra saldırdım ıY! geniş alau/ara yayı/mı ordu/amu. Ackıd'm
· · Ya ıı şoyl
l ılc�ırır. _.
d:ı önemli bir görev ihılendikleri doğnıltu.sundadır. �
J u mıgı � bu_ �el
_ gtbt, !Cibrip ettun.
�
: � Scn·aşçtlannm ölii bedeulerini dağ/amz yıiksekyerlenne lY! kemle-
_
111/lll e/rcifmacmı m Scwaşta !20scwaş ambast111 elegeçirclim. NairiliiJ..'f!lerinin 60kralımonayar­
. :
Tukulıi-.\'inun:ı'd:ın sonra gelen sekiz kral döneminde Asur gücünün Yakındoğu'daki etkisi­ dıma gel�nle�·/e bırlıkte mızrcıgımm ucunda Yukan Deniz 'e kadarsiirdiim ... .. İki ordu arasındaki 53•
nin a7�ıldığı gözlenir. Asur krallan. Babil \'C Elam ülkelerinde gdi�eıı obylar ve bu ülkelerin Asur'a ����ıa. D� ı.aenı kra�ı ohırak ad�:ın�ınlan Sieni'nin de mağlup edildiği ve esir alınar::ı k A"isur'a .. göıüri.ildü·
saldırıbn ile uğr::ı�mak dunnnuncia blırlar. Herhalde bu nedenle olmalıdır ki Tiglat-Pileser adlı yeni gu bıldırılnıektedır. Ancak Sıenı daha sonra bağı�lanarak ülkesine geri gönderilir. Bu davranı� A..'>ur
bir Asur kr.ı.lının saltınalına kadar L'nı:ıdri ,.e i\'airi i.ilkelcrine yapılan Asur seferleri yoktur. Bu dö­ kralının, Daiaeni ülkesi ile iyi geçinmek ar..::usunda olduğunun bir kanıtıdır. Böylece Asur kralı diğer
nem bir yüzyıldan d:ıh:ı uzun sürer. Bu uzun dönem sır::ısında V:ııı Gölü çevresinde ne tür siyasi ge­ Na iri beylerini Sieni'nin yardımı ile deneıinı altına almak istemiş olabilir.
li�mderin olduğunu bilmemiz mümkün değildir. Ancak göl etrafındaki farklı beyliklerin, Asur saldı·
nlan olmadığı bu dönemde güdenmiş \'C siyas:i olarak bir::ı z daha örgüılenmiş olması gerekir. Yöre­
Bu .savaş ve elde edilen galibiyet ikinci binyılın son yüzyılında A.sur Krallığı'nın Ur::ırtu ve Na­
ye Erken Demir Çağ'da gelmeye b:ıslayan bu halklar cevre koşullcırına ch:ıha iyi uyum sağlamaya baş­
lamış. hay\'�ncılı � \'C ���rımsal f:_�aliyeılerini \'C büyük ol:ısılıkla madencilik endüstrilerini geliştirmiş ol­
iri ülkeleri içindeki beylikler üzerinde kurduğu kesin i.istünlüğün kanıtıdır. Ancak seferin kayıtların·
dan elde edilecek ve Asur'un aleyhine gelişen bazı oluşumları da ortaya koyın:ıkı:ıdır. ı. Salın:ına::;ar
malıdırlar. : an Bolge.sı nde :-.ı.o. 12 yüzyıla ve bircız sonrasma ıarihlenen bir çok Erken Demir Çağ
.
döneminde sadece sekiz olan Unıadri ülkesi beyliklerinin sayısı bir hayli arıını.ş, Tumıne ve D:ıi:ıeni
�a ,-e basıt ı:ış s:ındık mez;ırının onay:ı cıknıı::;; olnı:ısı. bu örgütlenmenin ve ekonomik yapıdaki ge­
. _ gibi bir kral ıarafınd::ın yönetildiği beliı1ilen çok sayıd:ı beyliğin V:ın 13ölgesi'ndcki siy:ısi gelişmeler
lıs ınenın helınilcridir. l�öyüklcrin yakınında inşa edilen taş mezarlı:ır. yerleşik düzenin artık yöreye
içinde yerini aldığı gön:.ilmekıedir. Bölgedeki beyliklere Asur'un verdiği önem :ırımakıadır. Asur ya­
egemen ol_ınay.a b.a�ladıgını ve bunun sonucu tarımsal faaliyeılcrin ve ol:ısılıkla nüfusun arttığını gös­
zıılarında askeri seferler için gerekli ordu }'Ollarının hala ıunç k:ızmalarla :u;ılmak dunımund:ı oluşu
termekt��ır. Bırçok mezarın aile mezarı niteliğinde oluşu özellikle aile dayanışmasının ve belki de
:op�un� ıc ndeki i�hirlığinin belinil�ridir. Bazı Demir Çağ mezarlannda bulunan ve ölü armağanı oldu­ ve demirin Asur'da yoğun ol:ırak kullanılma isteği, bölgere verilen önemin b:ışlıc:ı nedenidir. \':ın
� Gölü'nun kuze}•indeki Bulanık Ov::ısı'nd:ı. ı\l:ılazgin yakınlarında Yonc:ılı'd:ı bulumın bir Asur yazııı
. t�ıl.ın
Tigl:ıı-Pilcser ile 23 N:ıiri kr:ılının arasındaki şavaşın nerede yapıldığını gö.sıerınckıcdir: "Tiglat·Pileser,
gu ınl . demır eşyaların varlıgı. ulaşılan gelişmişliğin en önemli kanıılandır. Demir endüstrisinin
\'e dı.::mırdeı� çeşitli :ı\eı vc :-;il:ıhları� üreıilnı�sinin ba�lanıası. yörenin ekonomik önemini olabildiğin­
�� gllçlı'i kral. kainatm krali. Asur'un kralr. dılnyrmm dö11 bölgesinin km/ı. 'limıme'rlen Daiaeui)'e ka­
dar Nairi tilkelerininfalibi. Bı'iyılk Deniz 'e kadar Kirhi'niufatibi. Na iri beyliklerinden oluş:ın birli­
a ��r nı� '.�. yö�ı.:: l al�larının siya::;al büıünleşınesinde önemli bir rol oynamı�ıır. Ancak şurası kesin- .
; �
ır kı. >u gdı�mı.:: gunı.::y koın.::;u Asur _un da dikkatinden kaçmanıı�tır.
ği mağlup eden Asur kmlı düşın:ını "Yukarı denize� kadar koval:ınuşıır. Aynı kr::ıl:ı :ıiı bir b:ışk:ı y:ızıt·

GÜÇLÜ BİR ASUR KRAIJ

ıa (Sebene Su y:ızıtı) daha önce "Yuk:ın deniz" ol:ır:ık :ıdl:tndırdığı \'an Gölü'nün ";'\/�ıiri Dımizr ola­
rak tanımianelığına ıanık ol:ıcağız. Bu }'ÜZyıkl:ı V:ın Gölü \�evresinde y:ış:ıy:ın dağınık hcylikler üzerin­
de siyasi cıkinin :ığırlıklı obr:ık N:ıiri beyliğinden geldiğini. Uru:ıclri beyliğinin etkisinin. en azınd:ın
�1.Ö. l l l S yılında Asur taht ına g�çcn 1 · Tıg1at·Pı. 1 es . ılk olarak An:ıdolu'ya Kafkaslar üzerin­
. bir dönem için, ikinci derecede k:ıldığını önermek mümkündür.
d�n geldiğin� in·ın ı\·· \l : -k, ' ll· lklarına kar$ı sdcrc çıkar. Bugün Elazığ civarına, Fır<ıt nehri kavsi içi­
er
�::; ;
� .

ne lokalizı.:: cdil:n ��- a

:-;
Pi\e cr'in. öncelik , : r� ; :
� � �
)��ı ���� ü� �e.ı_criı: i c�li yıldan ���i ellerinde ıuıa.n 20.000 Muşkil i Tiglaı­ TUMME ve DAİAENİ
rul ıc�ıcd. r. Ba .�ı �>ılım_ ��d:ıınbn, ı\luşki halkı ilc Frig halkı­
� ın aynı olduğunu iddia ederler. Di -,ı.::r ��: , � p ark : ol<:g �sı.:: . bu ıkı topluluk
: :. �- :ı
N;ı­
gm olm�dığını , Friglcrin Anadolu ' . b·nıd , · Mu�kık sınd:ıki ıopr::ıkbr:ı verilen c.·oğr::ıfi bir :ıddır.
masında hiç bir etnik ba­
ve " }ltkan deniz'in !..�ıyılmwdmi " ı\ lur::ıı
�
Uru:ıdri ülkesi V:ın Gölü'nün b:ıtı ve kuze}'b:ıtı
ni bdinırlı.::r. Olayın arkeoloj i 0..uı: iri ülkesinin sınırl:ırı "'/iunme 'r/eu Daiaeni)'e"
�
. .. :rın ısc dogud:ın, Kafk:ısya üzerinden girdikh:ri­ nt.•hrine b­
larında aynı bölgede askcri bir ;;::� �� �'ı· �:�'
a ka
�
�ann
n ı � ıl l ı�l:ıs ıı ,
�:ısının b:ı�lıc:ı nedeni ise M.Ö . 8. yüzyılın son­
�-"illf dar uz:ınm:ıkı:ıdır. Bu iki ülkenin konuımı konusund
:ı arkeologlar :ır:ısınd:ı önemli fikir :ıyrılıkbrı
yerlc"ti�ınck
m ad:ıml�ı r ı ·.; gi_ c,
r.ık _ adlandı_�ılmasıdır. lbzı bil� � : y:ızı_lı k:ıyn:ıklarında Muşkili Mita ola­ 'yi. Erzurum civ:ırıncbki K:ır::ısu'nun k:ırn:ı,ğın;ı
· � ın Mu::.kılı. ol:ır:ık mevcuttur. U:ızı bilim :ıd:ıml:ın Oai:ıeni
.
M O . 1 2. yu �;yıld:ı Alzi ,.c Punık
. � lıd.ıs '
. . . tanıınlannı:ısı, Friglcrin Tunıme için en uygun lok:ıli;.>;ısyonun d:ı_ \ ;ın Golu'nun
··ı k 1 n e
ı a :ın _
ı o istcmi"lcrdir. Bu görüşte olan bilim :ıdaınl:ırı dıkkıır..· ;ılııur:ık
mızt a �lu-;ki�cr yörcyc ayncn Un.��� �� � ı.:: ı: � _)' � � �
�� �
l:ıbilece�in i gö:-.tcrıncktcdir. Ancak kanı­ ettiğimiz Yonc:ılı y:ızıtının konuımı
i al ı i ·• .
fk.ıs·otcsındcn
. klızcyi olacağını önerıni::;lcrdir. Yuk:ınd:ı .sözünü .
go<: eelerek gelmişler ve Alzi ülke­ i, belki de doğnı ol:ır::ık. Bul:ınık-,\l.ıl.ız�ırı
sın� ycrl�şı_nı-:.lcr_dir Bu in..,anl:ırın Anadolu· . � n ,
�c:l�n
O\,bt·

bu görüşe k:ır�ı ileri sürülen bir öneri ise D:ıi:ıcni'y

ler ıle bır ıl hkı..,ınin olmadığı fikri. ;
kanımı :a. gcr,
·, d�ı�
. c gc ' d.ıh.ı
"c Sakaıya Nehri �ı�·annd:ı yerle� n Frig-
. ).:ıkındır. Mu�kı ülkesi ve Güneydoğu n:ı, Tumıne ülkesini de ı\luş Ov:ısı'nın güneyine }'t!rleşıirir.

19
 TunınK•'nin gt.·n�..·llikle \ ':ın Gölü'nün yakın (I..'Ht:·sindeki t� p� ıkl: � r ol:�bileceği kon ��sun�l:ıki
�end iıunı�ı 1\;ı�ın. b:ızı bilim :ıcbınl:ırı hu ülke i(in t:ını:ımL· ı� tk·�ı�ık bır co��-;ıfl koı�u_m oııerırler.
iJu önerin.� ı:ı;ön.:• Tunınıe Yukırı Z:ıp, A�ığı Zap ,.c .J;ıgh:ui lk\;ınduz
nchırlcnı ın :"ı�ıırl:ıdıgı :ıl:ın ıçınde oln�:ılı­
O,·:ısı�. nı ı<.:ınc :tlm:ıkt:ıdır. 1:_ncık 'ıon­
dır. Bu- :ıl�ın geıK•IIiklc l'rıniyc Gölü'nün güneyini -;yonun ��� de dognı obn�:�­
c:ılı , �ızıtı n: :\
\'C

:-.
....ur efcrlcıinin güzcrg;ıhl:ırı dikk:H<. ' :ılını�:ı l>t.ı lok:ılız:ı:
y:ıc:ı�ı göıiilür. Çünkü .-\!"ur kr:ılının ">;:ıiri scft.•rindc Fır:u ndı�ın_ı -'��-p �l-ır:.ıı ı�d�rı�ıın kol�ann�l:ı� �)ı �ı­
ni gt.•o iği bilinml'kll.•dir. Bu ı�t.•dcnle Re,·:ınduz m::ı�ı.n:� ul:ı�n�.ık ı�ıı� l ır:ıt ��-d�rını gı._.:�ınek- �Lın.ık:-.-ız­
dır K:ınımızcı Tuınme i(in en uygun ıopr:ıkl:ır :'\:ıırı ulkt.:sının guncy ve guney b.ttıl.ırı _ olın.ılıdır. Bu
101;r:ıkl:ır ist.· günt>ydc f\utımıhi (Komın:ıg�..·ne-Adıy:ıın:�n ci\·:ırı), .lxtt�d:ı Alzi (Ebz�ğ Bölg��i �.' kuze_yc.le
D:ıi:ıeni \'l' ol:ısılıkb doğucl:ı Kirlıi (Siiı1 ci\·:ırı) ile çcHılmckteydı. Kıs:ıc;·ı Unı:ıdrı N:11n ulkelcrınınve
coğrafi konumları :;;öyle özetlenebilir: llnı:ıdri ülkesi \':ın Gölü'nüı� kuzey ve kl.ız�ybatısınc.laki t�pr:ık­
l:ırdır. Bu :ıl:ınl:ır günümüzde T:ıl\':ın, ,\Iuş, Bingöl D:ığl:ı_rı . .ı\l:ıl:ızgırı._ Bul:ıı� k gıbı �enı ve .ık.:elerı kal�­
�um URARTU KRAlliGIN IN KURULUŞU
l:ır. \':ın Gölü'nün güner güncyb:ıtısınd�ı yer :ıbn Kıı·hı. l lubuşkı:ı ve
\"1.;' 1 mc den (Dıyarb:ıkır cı­
\·:ırı) ktıZL'}'deki D:ıi:ıeni ıopı.ıkl:ırın:ı bdar olan :ıl:ın ise N:ıiri ülkesi ol:ıı:ık t:ınıınlannı::ılıdır. Ane<tk
l'r:ırıu Krallığı'nın .sınırhırının gelişimine bağlı olarak ilerleyen yüzyıll:ırd:t Nairi ülkc:-;inin sınırları ve M.Ö. 8'58 tarihinde A.sur tahtına
konumu d:ı h:ızı değişiklikkrc uğr.ımışıır. ya başlanan .�sur �az_ılı kaynakları, Unıadrilll.veSalm:ına s:ır adlı yeni bir kralın geçbi ile kaleme alınma­
Nairi beyliklerinin .siyasal :ıskcri örgüılcnm :ıc:ı­
. verıneye de,·arn eder.
sı.n_dan <;ok onemlı bılgıler kralının rıllıkl:ırında Balawat kapısıeleriolarak
,.c
Asur
ı. ll
bılınen ahşap kapının tunçtan y:ıpılnıış hezcmeli kaplamala rının üzerinde, Yakındoğu'
,.c

yüzyıla k:td:ır olan uzun sürede, Unı<tdri ülkesi Asur

S:ılm:ınas:tr'ın .s:ılı:ınatınd:ın ,\I.Ö. lığın kunıluş hab<:ri verilir. ' i bir kral-
da vcn
yazılı bynaklarında s:ıdece bir kez geçer. Asur kr:ılı Asur-bel-k:ıl:ı. saltan:Hının (ı\I.Ö. 1074-1057) er­
ken döneminde nıadri ülkesine s:ıldırdığını hu ülkede 32 kenıi ele geçirdiğini belirtir. Assur-bcl­
l' n:

k:ıb'y:ı göre Khini dağlarının ,-e Samamma nehrinin gerisinde yer alan Unıatri ülkesi içindeki 32 ket­ ı\i.Ö. 1274 yılından bu ana kacl:ır geçen yaklaşık o.�OO yıl Uranu ı:ırihindc ·J3e)·liklcr Döne­
ten .sadece Zingun. 1. Salmanasar'ın k:ıyıtlanncb geçer. Aynı yazıtın bir başka bölümünde Asur-hel­ mi" olarak adlandırılır. Bu tanını M.Ö. 858 yıl ında kr.ıllıgın
kala'nın Himme B:ırgun kentlerini ele geçirdiği bilinmektedir. Bu kentler LSalmanasar t:ırafından
w lü ve çevresinde yaşay:ın akraba veya :ıkr:ıba olmayan I>C}'ikuruluşuna kadar olan dönemde Van Gö­
iklerin. zaman /..:ıman Asur tehlikesine kar­
L'nıadri ülkesi içinde gösterilt-'n !iekiz ülkeden ikisidir. Bu IJt:yliklcrin varlıklarını korumuş olmalan �ı güç birliği yaptıkları gerçeğinden ka}•n:ıkhınır. Aşağıda vereceğimiz cümlcde li.i nı l'r.ınu ıarihinde
\'an Gölü CC\'resindcki siy:ı.si oluşumun güçlenerek devam ettiğini gösterebilir. bir Urarıu kralının adının ilk kez geçtiğine tanık olunur: ..
. . . Huhuşkia t:lmı m•rıldmı. CrmtuluAra­
me 'nin krali /...>enlioltm Sugunia )•a ı·ardmı. Kenti mubasara ettim .
r li .. . Asur kr.ılı lll. Salnı:ıııasar -ı\lonolir yazıt� ol:ır.ık :ıdl:ındınl:tn \'C )'ine Di­
l'C ele p,eç:ir;lim Çok sayıda sam.ş­
çtstm ktltçtan geçi c m
l'nı:ıdri ,-c :'\:ıiri ülkeleri ilc ilgili bilgi veren kaynaklar Asur-IJt:l-k:ıla'nın saltanatından sonra yarbakır yakınındaki Kurklfcl:ın geldiği bilinen ve günümüzde British .\luscunı'd:ı saklanan yukında­
yeniden susar. Asur k:tyn:ıklanndaki bu suskunluğun başlıca nedeni Kuzey Suriye'ye yapılan Ar:ımi ki yazıtında, V:ın Gölü'nün güneyinde yer alan llubuşkia \'C i'\:ıiri ülkelerine .sefer­
gödcrinin yoğunluk kaz:ınmasıdır. Bu dönernde Asur için önemli sorunlar }':tr<ttan Aranıiler Güney­ "tabita geçfiği yı/"

doğu An:ıdolu'y:ı kadar ula�mışlardı. Asur yazılı kaynaklarında ilk kez 1. Tiglaı-Pileser tarafından ''Ah­ ler düzenlediğini anlatmakıadır. Bu y:ızıııa geçen Ur:ırıulu Ar:ıme. Ur.ırttı Kr.ıllığı'nın bilinen ilk kr.ı­
lıdır. Aynı ad Balaw;ıt tunc;; kapısı üzerindeki ı. b:ınd alı sırada yer :ılan beıiınlcmclcrin :ılı y:ızıl:ırınd:ı
lame :ırmay:ı� olarak söz edilen \'C güneyden, Arap çöllerinden geldiği bilint.::n bu kavimler, Kuzey Su­
riye \'C Güneydoğu Anadolu siyasal ve külrürel yapısı üzerinde önemli değişiklikler yapmışlar ve ivi .Ö. da vmdır: U l A
" rar u 'lu mme 'nin kellliSIIP,II a )'t
ni . . K:ıpı üzerindeki 13 tunç b:ınd iki bö­
elep,eçirdim

birinci binyılda Ur:ırıu'nun A.sur'a karşı oluşturduğu askeri ve siyasal lüme ayrılarak üzerlerine lll. Salnıan:ıs:ır'ın farklı yörelere düzenlediği :ıskeri :>eferler resiınlennıisıir.
Kent Devletlerinin kunılmasına önemli katkılarda bulunnıuşl:trdır. birliğin içinde yer alacak olan Bu bcıimlemelerin bazıların :ılı ında ol:tyı :ınl:ıt:ın kıs:ı y:ızıtl:ır v:ırdır. B:ılaw:ıt k:ıpı.sının ilk iki ve ye­
dinci lxındı Uraı1u üzerine yapıbn seferleri �ınlatın:ıkt:ıdır. Bu b:ınd üzcrindcki bir beıimlcmenin al­
tındaki yazıtıa. S:ılınan:ıs:ır'ın N:ıiri Denizi'nin kıyı.sın:ı y:ıkın bir k:ıplığ:ı bir k:ıb:ırtın:ısını r:ıptırdığı \'C
BİRİNCİ BİNYU.IN BAŞlNDA URUADRİ ve NAİRİ ÜLKELERİ t:ırırıl::ırına kurb:ınbr sunduğu )':ızılıdır. Kr.ılın yıllıkl:ırınd:ın elde edilen bilgilere gön.• S:ılman:ıs:ır. el­
de euiği h:ışarıl:ırd:ın sonr.ı \':ın Gölü kıyıl;ırına inmiş ,·e silahlarını bu � lü n sul:ırıntl:ı yık:ımı��ır:. Bu
ö

l:ruadri adı. UnıaıriJornıuyla yenidcn Asur yazılı ka)•n:ıklarınd::t kar�ıımz:ı çıktığı zaman Asur sahne ve kmlın kab:ırıın:ısının V:ın Gölü olduğu kesin ol:ın :\:ıiri Denizı'nin y:ıkınınl:.ınn<lıkı d.ıg . uze­
tahtında. ll .. Ad:ı�-:\irari _C.\1.0.91 1-891) hüküm sürınekteyd rine yontulınuş oluşu B:ıl:tw:ıt k:ıpısı üzerinde resinılenmiştir.
luım:. �ırhı 'e_ Za�ua i.ılkelerini ele geçirdiği ve Kumanc, i.,\Jehri Asur kralının kuzeye }'aptığı seferele Lu­
ve Uratri ülkelerini Z.:1ptettiği bilin­
mektcdır. I I .Adad-:\inari'nin aynı yıllıkbınnda Uruadri ülkesi yanında Nairi ülkesine de askeri seferler URARTULU ARAME ve BAŞKENT ARZAŞKUN
duzenlendiği lx:lirıilnı�-��ir. Ao.;ur kr.ılı bu seferinde Kirhi'den başka, günümüzd e Keban 3.-ın:ıjı'nın su-
• - ini de ele geçirdiğini �öylcnıekıcdir:
ları alıında k:ılan Alzı ulke!-> ın ü<.;üncü �:ılt:ııuı yılında
Kralın :ınn:ıllcrinden elde cııiğiıııiz bilgilere göre lll. S:ılnı:.ın:ıs:ır'ol:tn
bilinen ilk b:ışkenti t\rt.:ı�kun :�� d:� k:ır:-ı­
" Ve dôrcll1ncii kez ıVairi lUkelerine

�Izı (ı\I.Ö.856) Ur<ıı1Lı kr:ılı Ar:ııne ile birlikte hu kr:ıllığın

ka�·ı sefer� çıktım ı 'e Kirhi)•i ele
_ geçirdim . . . yiice dağları aştmı Nadhi ii/kesin

•
_

docqru
in keNI/erinifetbellim ve

l cı•n u Daiaeni tUJ.. esiııe

h
ulkesıııllt tıimımıi selden geri kcllan .
nin�� lll. S:ılman�ısar'ın tahta geçtiği yıla kadar bir
haralx• dummuna gelecek şekilele
Unıadri Na iri ülkdcrinden Asur
ellim a!Jt'ist ... "Bu ta­ ınız:ı (ık:ır:"Subme len � ldu . indim. Daioeni'1 �in J...��llfllll lmtum�)'l�·-ele
lm:­
�� ıi��k.:�fe�ahı.ı.�JZ �c��ıgı�ni�t � r. II. Tuk.ulti-Ninurıa·ya ( t>.I.Öve. 890-HS.O yazılı kayn::ıkların­ .
:ı it olan yıllıklarda kralın Na iri ül­
' d<''�. ���nld: m.
geçin/im . Keutleriui tabrip el/im. 1ıirrm'' baline p,etirdim at�:ile _)'(l_kıım . . . Oautell.
lu '/u Arame'niu J..•ra/i J..>eHii Arzaşk1m '1111 ymmw rardım. l mr/u lu Amme
�l
bemm _c�mumduı. !...::rJ.u
olarak s��- c����;:; d � bılınmekıedır. Bu yıllıklarda Nairi ülkesinden ilk kez "güçlü Nairi ülkeleri " fiCIIIItiSIZ
Sfll'fiŞtl . m� ı
saçtm silablanmdrm t'e sm·a�· yönlemlerinden korkmr1k kentin i ter!...•elti_ Addurı Oa�� � na
1 � -t m
:
iJ,Im'fl tı ·nu�mlı . ..Au·m�
.
kaçt1 O'nun f>eşinden dalJ.a t1nnm ulun. da{ �111 orta yerinde (Onunla) amm sız lnr
3400 sal'aşç1s1111 J.'lllçtan l!,l'('irdim . . . Amme bt�ı·atuu km armak iç�·n yalçm da,
1
m kenllerle birlikte Arza>:kmı J..'<.•ntiııi tab ip ettim. l'irrmeye c;el'irdun. aleş/e yaklun
na sık c>l�:f".ı�o.;������:��;,��a:1�(�;ın.ö_-� ı8H�-SS9_) 1 Aapı,,mm_ onum
_di�neı ine a t bir y:ızıııa Uru:ıdri ve özellikle Na iri adı­
ta.kı�l. ( ��. ı.nri �KI.) çok :
.

A'>ur-nasir-pal'in )•ıllıklarını i<.er� ,ıclury� _ Kua�.ıhlx:lını ::::

u:enue
/ı
j
immid tUJ..•tim /lolkmdm1 ba nları m cmıb oltıraJ.• bu pım11mllenn
1 .w ı
. klıgı gıbı :'\:ıın �l�:.ı ve
ı:ıpınağının .�iri�iııdc yer :ılan ve ll.
Unıadri ulkelerine çeşitli seferler
��>lle/erden olu>:ml dört
çim'/edim. d( ; _ J.. '
qe -!erini piramitlin etm indaki J..'tlzıl.!la m astım .rlr a,o: •un dt/ 11 t�ınldım

21
 Yazıuan da anl:ı:-.ılmakt;ıdır kı· llL S·ı. \m,ı, . .
n:ısar ın saltanatı ile birlikte y·ın· \l Ü 9
tasından itibaren llruadri :\· ıiri ve .. 1:. n ı ı nda kı \'�· ıl _ ct
�� � diğ r ; ı: b; r l�a��:·�>· ın
Aııık Van Gölü (,'c\'n.:simick ; 1-x:ylik .. � l�: r.: _�� _ ı et eı ınülkelerinin bir k a
kent seçtikl�ri :ınla:;; ılınaktadır. l'n.ıadri. ..���<:��� _ d �. � ��ı toplandığı vc h·ndilerine ·ida
,,:� � :1�/����
�l�un:ı.. g�lmı�lcrdir. Bu tarihıcn sonra .-hur kar::; ıs��:ı� �- g���ı_k� \_c �
dı er hcylik_lcr birlcşerck bir krallık du�.
. tc� hır lıdcrdcn
gıl. !?uyu k olasılıkla kcndi.sındcn kopya edilerek . ki\1 :nd��ıl . yoksun halkları de·
� � �ıı::;. hı� -� ıyası örgüt. bir a'>kcri güç kısa·
Gl bır �rallık bulacaktır. Böylece.: 1 27-ı yılından
n:ı ermı� ve HUraııu Krallık Dönt:mi" ha.';>lamıştır.
ı: . n<:ktıc
i sü ı olan l rartu Beyiiider Dönemi� dc so-

Ur.lllu Krallığı'nın bilinen ilk baskeminin cow rafı k > um u �en�

iz ke�i��ik k:ız:ınm:ımı.';itır. Bu
konuda �enclde iki farklı görü� \'ardır. Bu görüslerd n il�i � �,ı,-sk _ntın >_ �
:
l:ulanık cıv;� r� nda olduğudur. Diğer görü� ise Arzaşkun kcn :�� \.ın � � 9o1u nün kuzey batısında.
� Golu nun kuz�ydoğu \'t:ya doğu­
s�� na yerlcş_ıırır. Arza�kun\ın coğrafi konuımı ilc il •ili bazı i�1, Lcl,� . rı Asur kralı �ll. Salmana.sar'ın ücün­
�
cu yıl seferı kayıtlanndan elde edilebilir. i\sur kral vöre\·. <:' y.ıptıgı �<:ferdc
. �r.ılı bir kabanına�ını "Röf­
lerili ya11mdaki da,�/ara " koyduııtuğunu . b ·rrı·
ı ı� Bu· k.·ayıtlarda
�
gcçen ı·e holgL"yi tanımlamak ic:in kuiH
� .�
lanılan 'ünnate" sözcüğünün "göller" . �,o.. 1 . 1 : 1gcsı_ . anlamına geldiği kabul edilir. "Göller bölgesi·
�
ile aniatılmak istenilen }'Örenin V·ın G.öl · / �
< �:e 1 � �·. �a..ta�fından ins:ı edilen yapay bir baraj gö­
� ��
lü olan Keşiş Gölü çevrelı.:ri olın:;sı �:lpl �li� r : \ n - u ral;ın \ � _ As�ır k_r.ı! ının �
� � �;� ;�� �
k i c�� hiç görmediği '1enın.ıt krat<.:r gölü. '\'azik \' H a lı ı .. �� �:/�
�ralının bolgqı;-. gollcr . 1 1-
höl­
gesı adını verecek kadar büyük göller değildi Asur · < �� ın \'·,ın Böi
/
�-ıı· kr:ı n g �ı nde n.:ya bu bölgeye yakın
�
bir yerde kayıtianna geçirecek kadar ctkilı.:ndig�i ' 1dı' go\ :ınc.ık uıngol v:ıkınhrınd·ı nrdır \lod �n
.
·

B'ıngo"1 ıT1• a c�ıııı çev�e�indc yc �ılan çok sayıdaki bu göllerden almaktadır.· Asur �rdul·ır � n : k�. - �
neı�dcn �rı Unıa�ln _v� Nairi ül�ı.:_ı_:ri.. üzerine yaptıklan askeri scferlcrin güzerg;ıhb;ı d k;ı �:11 � � ;ı�
� ırsa_ A :':ışkun - k�ntını� Van Gol�ı �un batısında. olasılıkla Bingöl'un doğusund:ı bir verdc olına�ı
, ı lır. �mrtu nun ılk ba�kentının \'an Göli.i"ni.in batısında konunıl:ındırdm:ısı, l'r.ı�u·nun. lky­
��e:ılel�_
lıkler Donemındekı_ .ana ycrle�ını _ merkezle rinin y:ıyılımma da ll)'gundur

�ra_ııu Krallığı üzerine yöneltilen Asur :ıskeri seferleri 111. Salnı:ınas:ır'ın s:ılı:ın:ıtının }'t..>{İinci
-
��e o �t�eşı�.c� �ı � �a �ında c_la _ .s�lrnıl�ş�ı:�� Bu i� i- :ıs.�eri sererde Ur.ıııu Kr.ıllığı ilc ilgili olarak geçen coğ­
� -�-fi tl!ı ��l1. '-� atn ulkelendtr . N;ıın ulkclennı yoncten bir kral isminin olm:ıyıM bu lxoyliğin. kr.ıllığın
. H
ıçme bulunuyle entegre oldugunu göstenncktedir. llerhalde bu dönemde Llnı:ıdri !)(')'liğinin lideri ül­
keye egemendir. Çünkü S:ılm:ına�:ır'ın ı\I.Ö. 8-H yılındaki onbeşinci yıl s�.:f<:rinin k:ırıtl:ırınd:ı. Ur.ımı
tahtında hı:ı la Ar:ııne hüküm .sürmektedir: ... . . 'limibu11i {i//...>esinin geçitlerine girdim Fırat'ın. kayna,�ı· .. ��ılm:ıH
na kadar Urartl/ ll l Areone'nin !..•emt/erini taln·ip eltim. l'irr.me
ye <;el'irdim re ateş ile yakt mı
kr.ıli kab�ırtına­
nasar bu topraklarda D:ıi:ınu kr.ılı Asi:ı'dan vergi :ıldığını \'C tbia'nın kentinin orusın:ı Ar.ıme'nin yö­
k:ıd:ır
sını yaptırdığını beliııir. Y:wu:ı D:ıi:ınu ol:ır.ık verilcn D:ıi:ıeni ülkesinin bu t:ırihc
l'nı:ıdri ülke.... ine biıi­
netimi ahma girmediğini dü�ünmek zor ob:ı da y:ızıt böyle devam etmektedir.bir lider olar:ık dü:,-;ün-
yöresel
�ik olan bu ülkenin başınd:ıki Asi:ı'yı. Ar:ııne ile i�birliği içinde: -olan
nıek mümkündür .

YENİ BİR KRAL, YENİ BİR HANEDANLIK

(ıkınc:ıy:ı k:ıd:ır l'r.ırtu tıhunı Ar.ı­

Asur yazılı lx: lgderindc yeni bir l!r.ırnı kr.ıl :ıdı oıup
:ır'ın yirmiycdinri yıl .scferi k;ıyııl:ınnd:ı. yani
mc'nin i�gal l!Hiği bilinını.,•ktc<lir. 1hur 1\.r.ılı S:ılnı:ın:ı�
ı\ I.Ö. 832 yılında, }'Cni Ur:ıııu kralı k:ır�ıınız:
ı c..·ık:ır "Saftrmatımm 27. yılım/o sara� arahafmımı
: n•

ssı1r'ıı vrdularımı n başında

ıı komtıtaııı ('filrtan) Oaiau-A
/Ji t-Zo mm ı i ) e doliru ifededi. A11ımo��
•
oskerlerimi toplad1m: btl_)'t/1..• ordttllltt
P,i'\."itfenlli o�amk At)"tllllfl
Urm111 )•o km�·t sef(•re p,önderdim. sayıdoki asker/ennin
01111 uut_{Jiup t•tm<'ği ha­
'lu Sed11ri ordu mu n iled(:J'�"iui duydu t'e çok
• w
(J111 1 rat S11) m:brini gec,·ti. l'rartu

oLın ;ırkl:olorik wrilL'H

t e r11 k t'izert> baua l..'flrşı ilerledi. Onuu/rı stwoştım re

şmdmı. G'em�.. 01'1�)'1 sm·o�çılo nmll

('('SC'IIeri ile doldurdu m. n Bugün elimizde
gı/ct"i n e inandı. Sm•rış

orı:ıy:ı çıknğı ı\I.Ö. S.U yılın:ı k;ıdar l'r.ıııu kr.ıl­

re göre 1\I.Ö. S')S }'ılınd:ın. )'elli kı�ıl SL•duri'nin ;ıdının
' nin rüneııiği ni hcninı�L'lllL'k �erekl·cc kıir. Anc:ık :bur kr.ılııun :-.L·dııri'nin k:ı�.:ınn �ılt:ııuı
lığını Ar:ıınt::
)'ılınd:ı onunl:ı k:ırşıl:ı�ıığı. bir h:ı�k;ı :ml:ıtınıb \LÖ. R:U yılınd:ın
k:ır yıl üıKL' .x·dııri'niıı t·r.ırııı ıahtı·
n bir ,-L·�:ı bir k.ı<.; kr.ıl \;tr mıdır)
n:ı ge(tiği bilinınt::nll·kı�.,·dir. Bu iki kr:ıl :ıı�ı�ınd:ı :ıdı bize ula�llla\';t

23
 Bu s�r:-ın u � �esin yanıtı �imdilik yoktur. Ancak
;ısa··ıda ta metn.ını. t kra
�endısın� =ı �t ı l k y:ızııında �·duri'nin l xı ba '>ının adı \� ;, . . <:
� �. \ ere eğimiz ı ·rarıu·nun
um'<ı!ıa :-;r������ olı�ıayan Lutıpri'dir. Yazıtta adı geçen� Lutimcrid'ni�ıldır.ABu h:;ı :-.ozko_nusu yazıua krali bir
d:ı, 1 ubusı nın ogl � • olar:ık verilen l.apturi ilc aynı s.'>tır·�:ı�ır-pal c :ı_iı Asur )"ıllıklann­
��� _
tahtıı�d=� saltanat surduğ. ki�i ldu ·l.; . � z
u öncrilıni�tir. Ancak Asur kral ının . Lmıpn n ın._ Seelun'den önce _ l"rartu
lcrlc ılgılı olarak adı gcc,:cn I�ıpıuri'yi, Sarelurl'
_ a_ırı \c, Kutınuhı ulkcsınc yaptığı
nin babası Lut"ıprı
. olar.ık kabul edebilmek için daha faz-
s.efcr­
la ark<::o lojik ve fılolojik kannlar::ı ihtiy:ıç
\"ardır.

Bu konuda ki bir çok belirsizliğe kar�ın

1-.l Ö 832 , 1 d, n •tı. ır
<,:<:: k ler a n ı k sadece Asur yazılı kaynakla nndan d��il · f· ıkat}��� ı,u � lx : ı� U�nu I<Lrihi ilc ilgili ger­
! 1ı na a_ ıı�azıtlardan el�lc �'.l ı­
;; ��/��
nil nıcye ba�lanıı�tır: "Lulipri oM/u Sarclıtri'nin yazıt
ı:.hı;y;.ik kr l ,1
kesillill kralı, eşi olmuyan kral, halkın çoham. samştc; l..>o ıJ; g •
�� _ � :
m l, t un,ı aı m1 �rt�lı. ��am ul­
n rk a a :ı:tıprı_m �ı
i:
' ' oglu Sar.
Lutipri o > ı Sarı � !ı: /� .
dur�, krallar �raft, bt"itiin krallardım baraç alan kral,
Ahnwm kent lllden fielirdim ve lm btl'a n inşa ellim . .. Bu y:ızıı �':ın �m.t�m. B 1-t�/ �
. u a
' .):� ·:
t Kalesi nin ı <�Y:>,ıtı _uclınd,ı ını;. ı
: :
edilmiş ola n ve halk ara:-;ında "ı\l:ıdırbur<,� olarak ıdl ndırıl m bir }''lp n .. . d
·ı · ı n sı 6 , günü
.
m üzde yapının hemen yanına yapılan alabalık havuz�nun �!umsu; ki } � � . � . R� � )
.
c: •: � �� k l _­
�
k
n ı biliyoı:nıu_� gibi, a l t ke� ıckrarlanmı�tır. Ohısılıkla bir iskele \"e�·a
yakı�ınd�ki1�'>�ı ��: ����
çivı yazılı ya zı ı Uı<ırtu'nun bilinen ilk yazıl belgesidir ( esim
ırı�ı � ����
-:o). Ya­
yan tahkımlı yap� nın uzcrındeki
.
, ı R
zıtta kullanıbn dıl Asurcadı�. Uı<�nu'nun erken döne_ıninc aiı olan bir kaç yazıua Asur dilinin kullanıl­
mış olması . bu yıllard<�_ki ��sur külturünün etkisini gostermektedir. Ancak kral lspuini ile birlikte
artık
Uranuca olan yazıtl::ı r urctılmeyc başl:ınacaktır. Bazı sınır bölgelerine koyul:ın Asur-l'ranu cift dilli ya­
zıtlarının dışında Asurc::ı Uranu'da kull:mılm�ıyacaktır.

Salmanasar'ın 27. yı l ı .sefcri kaynlarmda Sedurl olarak adlandırıbn kr.ıl ,\ bdırburç yaznıncia
geçen Lutipri oğlu Sarduri"dir ( 1 . S:ırduri). Tuşpa'yı (\'an Kalesi) kmllığın yeni b:ı�kcnti ilan eden kral
- lmrtu Krallığı ·mn bilııw11 ilk ! fiZlll 1. Sarcluri, aynı zamanda yeni bir ha neda nlığı n kurucusu olarak da kabul t.-dilir. Bu in:ı nı::;ın tcmd ne­
deni Uranu'nun ilk y::ızılı belgesinin Van Kalesi'nde ele gcçirilişi. lxışkenıin gölün doğu.:.und:ıki bu ka­
Resmı ya::nlt /)(·{�<':'ı"i: .ıtadırlmrç

leye taşınması ve en önemlisi M:ıdırburc.: y:ızıtınd:ı Sarduri"nin b:ıb:ısının Ar.ımc ol:ır.ık gö.:.terilıncyi.şi­
dir. Başkentin Arzaşkun'd;ııı Tu::;p.a'ya (Hcsim 8) taşınınası büyük olasılıkl:ı str.ıtejiktir. Salın:ın:ıs:ır kar­
şısında tıldığı yenilgi sonunda kral S;ırduri bu tarihi k:ı r:ırı vererek . b:ışkcnıini ;\:-;ur tehlikesinden bi­
raz daha u za k la r::ı ve daha iyi korun:ıhilecek bir bölgeye taşıması çok doğaldır. B:ı şkenı i n ı:ışındığı bu
kaleele de ilk Ur:ıı1u y:ızıtının k:ılemc :ılınmış olm:ısı ve ı\ Jadırburç gibi :ını ts:ıl bir }·:ı pmı n üzerine
}·er­
b:ıb:ısı ol:ır.:ık Ara­
leştirilmesi obğan olarak kabul edilmelidir. Ancak ı\ ladırburç y:ızıt ınd:ı S:ırduri'nin
me'nin gösterilıneyişi ve babası Lutipri"nin kmli bir sıf:ıt:ı s:ıhip olmayışı ilginçtir n�· açıkl:tnması ge­
reklidir. Amme'nin tahtta geçecek bir varisinin olm:ıyışı :ıkl:ı gelebilecek
ilk y:ınıııır. Kr.:ıllığın kunıl­
duğu ilk }tı l l:ı rd:ı Ur::ırtu bü)•i.ik ol asıl ı kla l:>eyliklerin :ı ml: ırı nda :ınl:ış:ır:ık seçtikleri bir hey
ı:mıfınd:ın
Amıne'dcn sonm yo­
yönetilmekte idi. Herhalde kr:ıllığın ilk l ideri Unıadri beyliğinin heyi Ar:ı me idi.
n<::t im yine bir anlaşma sonucu Ar:ııııe'nin oğlu olm:ıy:ın bir h:ışkasın:ı, Luıipri
o�_lu s�ı�u �·ye \·eril­
.
nıiş olabilir. Bu durumd:ı Lutipri'nin krali bir iiıw:ı nn sahip olm:ısı _gerekmez. d_;ı • ı:ı nd�r�cı okıbılır.
Böyll' bır oncrı Ar:ı­
:ılındıgınd:ı d:ıh:ı � _
y;ı :��_ı m;ı ­
me'nin Salımın:ısar k:ırşısınd�ı sürekli yenilgiler aldığı dikk:ııe .
ı
Sarduri'nin, Uı<ırtu ' mın seçilen yeni kralı olduktan kıs:ı bir süre
sonr.ı d:ı b:ı�kl.·nıını l u ş . t
Tuşp:ı yöresine egı:�ı��n ��l:ın bcylı�ı� lı­
p

sı ve kendi h:ıned:ınlığının ıcıncilerini bur::ıd:ı :ıtm:ısı O'nun.

t:ıl�tını ��.;u�ed:ın d�gı�ıklıgı . )':tp.ır:ık zor­
degı ldı r. Aksn�e ��ı.rdurı_ n��ı nor:n:ıl �o�u.l l.ı r .ı lıı�-�·ı. b��
deri olduğunu d:ı gösterebi lir. Bu in:ınış, S:ırdur�·�ı i� Ur.ırt�ı
l:ı ele g<::<;_:irdiği şeklindeki in:ın ı� ilc çelişkili
_
�lt:�·�·�l_ı
iktidar değişikliği ilc değil, f:ık:ıt Ur::ınu
t:ı l ı tını zorla de ge(ırclıgı fıkrı k.ıbul (.:dıbc bıl�.· h�ı. .
sürdüğü k�·n e olm:ısı ç��� dah:ı :ı�_
H ı:ı_ y:_ı�ıı�dır. �.�<..k�c b�r ı�t��
ği n kendind en önceki kı�ı l ın hüküm � .ıcı- _� ��
�
de Ur:ırtu Kı�tllığı"n ı yünctcc ı:k bcylıgın de degışımı ıl� :.onuçl.ıı
dar değisikliği değil, belki
i ,bir cy:ı leuen çok b:ı�kcıu n yer:ıldıgı
lx)lgcde
ının d:ı yönetim ıı11.:rkt.•zindcn uz:ıkıak
ı
Ic bir ba�k:ıldır
r.
ger<;_:ekle�tirilınesi dah:ı :ıkl:ı y:ıkındı

N<"'-llll li KralfıRm l:ıa�l..'t.'llli 1/ı�HI Ilm

l•:rılesf

25
 YENİ BAŞKENT TUŞPA

Ba�k�nt Tu�pa, Sarduri ilc birlikte

insa edilen ·eni bir k .. .
.-,.ıldır.
ı nt d ı.:J.!:
ha erken� ıarıhlcnen Asur yazıtlarında d:ı v:ırdır.
8')6 _yılınd:ı bu kcnıtcn har.ı\· aldığını bildirir �
�LO.
��
Suha u;;x:'dc b :ılun_ın
�
. Bu kente aıt

:
bilgiler da­
..\sur ·azıılannda l l l . �alma­

� :� �� {t
n:ısf� r �
rılnı_ı�ıır V�
�-alık ın� �dılnıis bir kale olarak tanımlanır. Yönetim
. sur · az .
i :, l
n :ı __k<.: tın .ı h _ru�ıspa olara \"(.'­
� � �
facıl_ı_yetl�rı o n_eınlı olçudc :ı nnııs olmalıdır. Kalenin ic:.: .
indcki erkcnc t ·ri ctcn 'ı .ı
_ � �
ı.ı ın .ısı � c hu
-I bkdc ımar
h y.ıpılar, .\ladırburç
ve uzerındck ı yapıın ki tabesi bu yoğunla:?an ins:ıatların . -�
kanııbndır , 1 \
uzunlukları 4.'�
ıı ırcyc �·ar:an kin.:<;ta::;ınd:ın anıısal
� � bloklar ilc insa dı
ı _
�
� i�;::�� ��
-��ırlıkbırı ·ıO �ona ve
ı.:_�ım_ 9) . K:ıknın _ _ ­
zcybatısıncı bitışıktır ve dıkdörtgı.:n bir plana �ahiptir. Bazı kl
bilim :ıda mbrı ı·;r::ıfı . �
ın t.ıpın.ık olar::ı k nı­
yakın � i · 1 .ı.;r
� �1
tch::ndirilcn �ladırburc k:ınıınızGı talıkimli bir kuledir ve
, .ı ı.'.'ın.• k � enın· muh:ıs:ırası sır::ı ­
sında hayati öneme sahip olan su k;.ıyn:ıkl:ırını konım·ıkl·ı .. �1� 1 � ; �
� t�
: ) l: ı� ır :_ ızıt n u rınde belirtildiği gi­
bi; ı::ış bloklan Edn::nıit yakınlarındaki Alniunu taş ocak,l·ı r n . : :ı � �
t·t��� l 11�1� �) �lı.ı ı< ır. Bu oc:ıkla da ya­
_. .
pılan anı�tırmalar bitmiş vey:ı henüz tam:ıınlanmamı�' b,ir co ı·'ı:; 111.1 zt:menın
- k �- lm lunma�ını sagl:ımı -
�
�
tır.

. Tusı a ·ı ın ilk kı<_ılı � ırduı ·ı i n :ıltan ttı sır.ısınd::ı _geli n tarihi obyl:ır ilc ilgili fazla
· ; � . :
nı ız yoktur. 'ıenı ba:,.k<.;ntın \,ın
_ :
� �
Golu -� dogusunda
.nun
� � bir bilgi-
secılmc�ı. kr::ıllığın doğm·:ı �cfer di.izcnlcme�ini
büyük ölçüde kol:ıyla.ştırmı.ş olabilir. S:ırduri'nin ba�a geçisiyle birlikte L'mrtu Kr::ı llığı. Y:ıkın Oo!,ru'da
Asur ile boy ök;üşebih:n tek devlet dunınıuna gelmiştir. A.sur Kı<ıllığı kendi�i i<.:in ünemli bir tehlike
ol:ın bu gelişimi durdurmak için önemli gayretler .....ırfetmektedir. thur pzılı k:ıyn:ıkhırınd:ın elde et­
tiğimiz bilgilere göre; l l l . Salın:ın:ıs:ır saltanatının 3 1 . yılında ( ,\I.Ö. 82':" '26) A...,ur ordu..... unu. ordu ko­
ımıtanı Daian-Assur komuıasın<b l lubuşkia \·c I\lus:ı.sir ülkelerine k:ın;ı sefcrc yollar. \·an Gölü'nün
güneyinde yeralan l l ubu.şkia ülkesinden haraç :ıbn D:.ıian-As:;ur. ,\lus:ısir'i n.. •t6 .\!u...:ısir ülkesi ken­
tini ele geçirir. Asur ordusu 50 Ur:ırttı k:ılc:;ini y:ıkıp yıktıktan sonra Gilz:ınu üzerinden ülkc...ine geri
Re�·im 9 · lladtrlmrç: limtu 1\mllıjj,ı"ıun t•u erJ..v11 ,l'(lj)bt döner. Bu kayıtlard<ın d:ı :ırıl:ışılacağı gibi 1. Sarduri'nin s::ılıanatı sır::ı....ı nd:ı \':ın Gölü'nün güneyindeki
l lubuşkia ülkesinin büyük bir bölümü Urartu Kr:ıllığı'nın egemenliği :ıltınd:ıdır. l'r::ırtu egemenliği gü­
k:ıd:ır \-:ır­
neyde, Kelişin }'<!Zıt ının dikildiği Kclişin geçidinin cıvarınd::ıki ,\ lus:ısir ülke.....inin sınırl:ırın:ı
henüz l'r.ımı topr::ıkl:ırı
mıştır. Sözü edilen Asur metinleri l l l . S<ılın:ın:ı!-iar'ın son yıllarınd:ı. ı\ lus:ısir'in
ülkenin hemen kuzey :;ınırl:ırınd;ı ..l -rwtu kaleleri�

r
içinde yer alınadığını göstermektedir. AnGık bu
... . • /usasi 1
Sap�ıru(J'I C!lt' � ç r
nin iltşa edildiği" aş<ığıda verilen k:ıyıılardan d:ı :ınl:ışılı�l:ıkt:ıdır:
iiU..>esinin mt'istahkem
ı 46 kenti lle birlikte
mevkii o/tm Sapparia )•a l.�tii'ŞI sefere çıktı m. ,lfusasirlilem
e ı ­

dim Urartli/ulanil kalelerine kadar ı·ılnldlim . Elli (l'rmtu)

l..'i•ntim tabrip elfim. t'IIWU!)'(! ('et•mlım

� . .
t:e a eş ileyaktun. . . S:ırduri'nin gün�y cy;ıletlerind
e yüıiitmüş ol:ıbiltxcğ_i l_m cyl�·ınlcrin dı�ınd;ı nc
\c
ktedir. Ol:ısılıkl::ı T�ı.şp:ı kentının hu ılk k�dı h:ı:-kl.·nt
tür askeri faaliyetkrinin v:ır olduğu bilinmeme .
n:ı brşı kophilnıcsı konu.....und:ı l�a _ 7ı ı,.ıb.ıl.ır h�ırc:ımı�­
}'akın çevresini n konınınası v e Asur saldırıları �
\'C askeri r:ı_rısı ol:ı.sı\ıkl:ı
bu kr:ıl don�ınındc �k�lle�nıe­
ur (Resim 10) . Yeni kurtılan kr.ıllığın idari H.' dogu ulk ­
kr::ı l l�puıni _dbnemi��lt.·. özellik!� ��ınc� �
ye ba�bnııştır. Kendisin in rcrinc ı:ıhıı:ı ge(cn _ tcıncllcrc d.ı} .ı ·
S:ırdun'Jcn te...Jını .ılın.ın .... .ıgl.ıın
:ıskcri b:ı�arının bir nedeni.
leri üzerinde sağlanan
nan siyasi yapının varlığı olın:ılıdır.

KRAL İŞPUİNİ

27
26
 birinci yıl �cf(•rinde de N:ıiri ü �ke:-;�
i...ıennıi�ıir. ,\nlt .bur kr.ılının
:\:.ur kr:ılı ı:ır.ı !ı nd::n lu_r��unı1 nı:ık xı � nı nılınu� <dılile.:-. ıirilmiş) : ıl'ar :ılındıgı hı­
t · ı ü lkeden l \ ındunı,A:ı
ne k:ın;ı :-der duzı: n k.dıgı '� l >ı l· i ·
_
. · 1 11 • :m l:ıtıbn :->ı.:krdı.:.· hu ülh·dc hukü ın süren h i<.:
. kr.ıll:ır< . . ın ı.ır.ıı. .ı 1 tlıQı
..
Jinınekıedir. 'ain ülkı.:.•...ımk•kı
bir kr::ıl :ıdı H'Tilıneıni::-ıir.

f:ızl:ı değildir. Anc:ık kr::ılın g�ç ck�ncı�� i-

S.ıd�t • ... L
-.., pl1·ni'nin
t :ıdını ı:ı�ı\·:ın ,-:ızııbrın .-;ayı:.ı pek _
\ :ıdını ı:ı�ıpn bir çok y:ızııı bulmak muınkun _ dur.
. . ile ronınu.in u;pu:ı·nır ı cb
.

e ıt n l ı •
. '- y:ı�ın � kit:ıl)l:fer��lir. 3u
� ��:
ı n
�n :�
' ı._: < � k ��
��ı : 11_ d m ı ı:ı:-ı \·:ın , ·:ızııl:ır. dah:ı çok in�,.;� l'lliği kılderin �
l uın
çevre:-; i nd�.· de g�_· rıni�tir. \":ın'ın l., kılometre guııeyın�
d:ı ·" �ı dr l_t\ ::��-;k�nt Tu� x; nı n . ,-:ıkın
t
; �
� p ·
) .17�ıd:ı � . � b _ 1.. ) \\� : ) b r:. volu ü �l..'rindeki A�:ığı Anz:ıf ,-�_· P:ıtnos'ı:ırı çıkan yazıtim .s��dece bir
·

j
�( rı l
de ı ı, ı ı . ı . � _ b:ışbdıgı s:ı vun�
_uı�.
� ır k . - · _ıı ım ı:ı·.ı 1\ ·�ıler i i�puini 'nin h:ısh·rıı n: cj,·:ınnd:ı kunn:ıy:ı
. S<_ı� on l � .. ) .
k z ckı
k:ıç örn � � �� � �:,t:. . ._
_ _ bı ı-tr p .�ı <..ı ı ır. .Tu s ı, · ct rafı
r::
ı �cl:ı ki iın:ır f:ı :ıliyeılcrini n bir ü k:ück• ıa ın:ını la n ınasında n
ma �ısıeınının : ı · ·
_ ün ük :ı :-; keri seferlerinin de ha.:;; l:ı d ığını gör�
ı kr::ıl lşpuın _ ı_ n: og l u ,, l � �;:nu.ı nıı ttıp · k k· z..ının:ı ) :ı d
bir dönemimk•n sonr:ı k:ıle�ıı� �ı lın .ın bır
<.:ok y.. ı.� ııın l. ı og ll �\ �ı.>
mektc 'iz. bpuini'nin :;;ıh;ın:ııını ıı belli :� �
,--;onr:. . . . . V •

_ · , -
n :ıdbnnın da ,-enlc � ıgınL t:ınık olunuı. Uı,�ıtu �-ı � ıhı ��
mn'nı l ,-e ıxm dunınıl:trd:ı ıonınu imıspu:ı'nı
; kıedır. Ol:ısılıkl:ı y:ı�lı kral lşpuını. og­
de 'ıx ı �k:ı hir örneği olnı:ıy:ın hu daw::ını�ın neck•ni bilinnıenıe
siy:ısi ::ıod:� n ol�unbştırın�ık 'e ecr�� __ �� k:ıza d r n:ık
lu ;\ lc�u:l'yı t:ıhtı dc,·r::ılın:ıd:ın önce :ıskeri ,-c
_ _ _ � �
- An�··:� � ,1)111
:
donemıı�d �· f:ızbsı ıl� go- �n�u�ıur.
isteınbtir. nu eğitimin y;ır::ırbnnı l'r::ırtu Kr.ıllığı ,\ lenu:ı - kıe adı ge5en to­
dunım Jnu:-;pu::ı i(in gc(.'crli değildir. Bir be y::ızıııa
-
b:ıbası \'C buyukbab�ı�ı _ � c bırl ı
._
::ınlaşıldıgına gorc �lenu�ı ııın )1C­
nın, \lenu;ı'd:ın sonr:ı L ·r::ırtu ı:ıhıın:ı �ahip olamamıştır. Belgelerden .
durumu anklanıak elciekı verıler­
rine l'mrtu tahtına. ,·ine ,\ lenu:ı'nın oğlu ol::ın Argişıi ge<.;ıni�ıir. Bu
akl:ı g�len i �k öneridir. Ar­
le mümkün değildi�. Ancak inuşpu:ı'nın beklenmedik bir z:ım::ın�l:ı _��ünıü .
_ verı yoktur.
gi�ıi'nin t:ıhtı h:ıhası .\lenu:ı'nın ::ırL.u--;unun dışında, zorla ele geordıgıne :uı hıç bır

KELİŞİN YAZITI ve MUSASİR SEFERİ

bpuini'nin en üncmli eylemlerinin başında güney tilkclerine karşı giriştiği askeri serer gelir.
Kr.ıl ispuini'yc :ıit en önemli yazıılardan biri bu seferi ve :;onrasında gelişen olaylan a nlatan, bazı bö�
Itimleri okunmayacak durumda olan Kclişin y::ızıtıdır. Yazıı Türkiye, Irak ve İran sınırlarının birleştiği
noktada yer alan ünlü Kclişin Geçidi'nin yakınına dikilmiş bir çirt dilli sıeldir. Y:ızıı şöyle başlar: "Ar­
dini fAsurca fflrtifta .llusasir) kentine Tcmn /-Jaldi'nin arJ..�asmda p,eldikleri zmnmt Sarduri oğlu iş­
puiııi. }'llce km/. gılçlii kral. dı'iııJ•amıı kralı. Biainili ıUkesinin kralı (Asurca tarafta Nain), '! itşpa
keılliııiıı baJ..•imi :
işpui11i o[!Ju \femra Ttm n 1/aldi)'e bir tapumk i11�a elli/er. Yilksek yola bir stel
dikti/er. " Aniasılmaktadır ki:
/'e

Kr::ıl bpuini Yakın Doğu'nun en azından ı\I.Ö. 9. yüzyıldan beri önenı­

li bir kutsal kenti olduğu bilinen ,\Jusasir şehrini ele gccirıniştir. Ancak bu kentin askeri zor kullanıla­
r.ık ,·eya tahrip edildikten sonra ele geçirildiğine ait hi<.: bir ipucu yoktur. Aksine Urartu kralının ve
..
ordu�unun :-.ıus: ı <>ir'e gcli<:;i önemli bir merasim ilc kutlanmı� ve bu ol::ıy ııı anısına binlerce baş hay­
·
, an kurban edilıni::.tir: lşpuini tapmağ111111 ömlıule. Sarelurl oRlu işpuini ftannlara) mubteşem si­
lah/m: çok flx>siliJ baynmlar. hak1r kaplar. çok sayula kurbanlık baJ•t·anlar sundu: buıtlan Ttom
Ilaidi kapauwı ijmfne koydu l'e hayatlllllZlll neşesi ı·e bakimi o/tm
Tt�ıu·ı
lmrlx.m edilmek i�·iıı 1 . 1 12 lxJAa. 9.120 keçi, kuzu t't! 12.480 biiyı/k ke�·i !!,C:!irdi. . .. Kutlamalar Tanrı
1/aldi)'e t·erdi. O Oşpui110
.
Hal� i K�� bır anıtın dıkilme<>i. <>tandartların ve diğer adak cwalannın getirilmesi ilc sürmü�tür.
Yazı­
tın ıç rı ı�den anb::.ıldığı gibi .\lu<>asir'in. l 'rartu egemenliğine
� � gcrmcsi ncdcniylc yapılan kutlanıal:ır.
askcrı bır zafcrın _ son unda yapıbn zafer merasinılcrindcn çok
. dini bir scremonidir. işpuini'nin bu cbv­
r::���ı llranu dını ilc _ılgıli yaptığı düzenlemeler ve Uranu
� -_ toprakları kindeki farklı din ve tanrılar::ı vcr­
dıgı onem dıkk:ıtc alınırsa daha iyi anla�ılabilir. Asur Krallığı'nın
boyundurtığlı �ıltında y:ı�anıakta olan
�l�s�ıs�r ( Ardınil k ntinin .\l .Ö. 9. yuzyılın
.
sonlannda l'rartu'nun koruyuculuğunu kabul <.:tmesi önem�
�
\ıdır. l rartu·nun gun�;:yı.: dognı ilcrl<.:ınesin
in sonunında ı\lu�asir halkı Ur:ırı u'mın koruması ::ıltı nd:ı ol­
mayı ycglcmi::; olmalıdır. Bu toprakları
ele ge<.:irınek i<,_·in gütıc)'c doğru ilerlemekt e ol::ı n Urarlu kra­
lına kar�ı koyınaktansa O'nu bu kuL'>al
_ k<.:ntin koruyucusu olarak d:ıvct �..·tınişlcrdir. Büylc bir d:ıvr:ı­
ı::. .\hı'>a'>ır ko.:nıınıı ,-c Zl..·ngınliğinin yok
� � olmasını ı.:ngcllcdiği gibi llr:ı mı Kralı'na d:ı büyük bir onur
'<.:nllı-, olm:ıl ıd r- �iınk·r ·c has
. � � hayvanın kurban ı.:dilbi, 1 l:ıldi i(.'in �ınıts:ıl
de. unlu. \lu:-.a:-.ır
. · bir k:ıpı yapılması ve lx:lki
tapınagının 1·ann 1 la Idi'ye ithal_ cdilisi
bu ol:ıyı kutl:ım: ık i<.'indir.

29
28
 önemli bir belgcdir. Mchcrk:ıpı y:ızıtınd:ı .. l.rartu tan
� n � � ��
lar .� 1 � � ... l.rartu ülkesin<
�c kuı.san:ın hüıün tan­
URARTU'NUN DOGU SEFERLERİ ve ASUR KUALLIGI nları kapsayacı �ekilde, belki de ycnidcn düzcnh:nmi.
��
c c
i . , u
ilgili kı<;.
şıırmanın tr.:ımı Dini ile
ı mn ı �� ın cl � nc<:t.·ği gibi listede k utsanan tanrı �
:bur ülkc i n :-;
n ında
� �
b.ın kc�ıl_cn da�, ııchır \'C kcntkr de lx:linilmiştir.
ve �·ınrıç,ıl.ırın } anında kut
ı l S3yılan ,.c kur­
_ :-.<
l"r.ıııt ..nun hu tlt.'rt:'t.'L' �üneyde.
L' höyk·�int.• pkın bir konuınd:ıki bir kente t.:ge­ _ Ardini k
_ _ını ı l l?ır�ıktc ı_ ( � u ısır)
_ Kuınenu, ·ıu,pMn i) \C Ar­
mcn olın:ı:->ı. dogrud:ın :\:-;ur":ı ıncyclın
okunu ;ınl:ıınına �dınektedir. işpuini
hu niyetinde ciddi oldu­ �u �ıu
ı � bl� kuıs:ıl kentler idndc güMcrilmiş � � �
, 1 � . r � - k_o}:un_ kurhanı � \ ıle onur andı l­
ğunu Kuzc\hıt; ir.ın ıopr.ıkbrı üzerine
:->
düzt.•nlt.'diği :ısh·ri deri ile bir kt.·z
d:ıh:ı gösterm ek is tem i�­ ını�tı ı_. Ardı�ı nın bır ra rt u kenti ola r k ı\lcherkapı razuınc
L a rı
·cr alın,ı..,ı \C kurhan kc.sılınc}·c
ha::;­
\ n
:ıbn ,.c Erken Ttı �ıç Ç:ığlard:ı d:ı isk:ın edildiği bi­ laııına.sı. dogal � Jiarak bu kcntın Urarttı cgc.:mcnliğine t:.
de
; ir. \':ı n ·ın <ioğu su nd:ı k i Erçek Gölü ken:ırınd:ı rı:r � mcs�n)
ıgı tarı"htenÇ�onra
. n :.onra olmalıdır. 11u dunımda �le-
geçen bir y:ızıı. Jşpuini"ııi n doğu seleri
ile ilgili önemli bilgiler verir. hcrka pı yazıtı. lşpuini'nin ı\lusasir'i ele geçird"Y .
lim.•n K:ı r.ı�ü nd ü l küvündt.' de
yazılmış olmalıdır
ki bilgilerden bellidir: "fhikmeden Tmm
Yalı ıın hir ·l�puini-:ı.ı�nu;ı on:ık y:ızıu olduğu giriş kısmınd:ı
Haldi"ıt• Sarduri o��/u i�puini t'e iSJuiui
o�f!lu .\lenua bu yaz1fl dikti. Tmm 1-/aldi silabiarı ile salltl§fl

ı"il/...>ı>sini zapteli i. Ta un Na/di �iiç:hidllı: Tm m J-laldi kad=ır sürdü­ �t:

İ�puini'niıı oğlu Mcnua'nın lxı ha M ile ohn uzun .
'llill silab­ . k . lı ı�.cnılx:s . . .· nin
r.;llm . .iteı�"Ui kenliui de p,er.;irdi. Barşua
Y:ızıtı:ı ge(cn ı\ lei�ı:ı kentinin Kuzeybatı iı-:uı
ic;:lerinde bir k ent olduğu bilinmekte­
ğü A
ve ne zaman bittiği kesin değildir. n c:ık gendl ina�ı . � �ua ı � �� �:
. .sıo ).'� ınd.'ı l ra� u �ahtı a
/mı ,�iicJıldılr. tck başına egemen olduğu doğrultusund:ıdır. Bu tarihte l ıba İ . uini'n_ n.'? ı _ . �
ı .
.
_ �
rult u:u n �la ıahııan aynidığı kabul edilmektedir. Memı::ı'nın uzt�� süre� o :� ;;k��'r·�.
G ölü'nün güneyindeki ünlü l l<ısanlu yerlc;;ımesi i le ıa­
kc�dı
dir. ı l:ıttı b:ızı bilim :ıd:ıınlan bu kenıi l.J rıni yc �
s
� �cgı dog­
� ıllıgı , kt:nd ıs nc b:ı�­
de geçirildiği ve etı-:ırına llasmılu IV ka
··ı � . · k· . d_ırını.-:;tır. Babası ıle birlik­
-� ; :ıc� j�z��
,
nıml:ımak btcınişlerdir. l l:ıs:uılu kentinin ı\lenu:ı z:un:ınınd:ı ka h ıç bır Urarttı kralına n:ısip olmayaca k devlet yönetim· tec�
. �
lıntıbrını ı:ıhrip cdL•cck �ekilde sur duv:ırı çekilerek te Ura rt tı Kırallığı'nı sağlanı temeller üzerine otunınayı b·
ta h k i m edildikten sonra Unınulular tararındmı
�

rı r. ı ı nd ala çeşitli bey­

ha ı:ılı olnı:ıdığı düşünülebili r. Y:ızıu:ı geçen l3::ır;;;ua ü l ­
kull:ınıldığı dikk:ııe :llınır....:ı bu önerinin pek de
)'ÜZ}'ıll:ırd:ı Pcrs ül k esi ilc aynı anbımda k u l ­
likleri merkezi idarenin eırarında toplayabilmişler ve bu���� ��-�··-· _ır ıgı o_ \�ı.n,ı ;
_ ar �ı le Tallıg �; Y� �
�ı Eırklı yö-
kesi. A...u r k:ıyıtla nn d:ıki P:ırsu:ı i l e :ıyn ı dır. Dah:ı saımıki relerine başarılı askeri seferler di.izenle) -<
'Cbilnıi�lerdir 1\l Ö <lok uzuncu yuzyılın sonlarında l ranu KrJI-
geniş :ır:ıziyc veri len coğrafi bir a d dı r. K::ıra­
· • • •

bnıl:ıcık ol:ın Bar�u:ı. Lrıniye Gölifnün güneylerindeki • ._nde bl_ıl u d ıgu bu durum,
_
Iıgı- ,n ı n ıç yeni kral Menua"yı ülkesini imar.. ı \C
ordımıda !06 stn•aş ambası, 9. 1 74 sı"ivari, � � halkının ihtiyaçlarını karşı­
şöylt:> ,
�
gi.indüz ya7Hı scferlc ilgili obr
. ··. . .
lanıaya yonlendırnııştır. A�keri :ıınaçl_ı kalelerin inşaası yanında ülke ekonomisine çok olumlu katkı­
ık de ·a ın eder:

2. -o-ı pimde mrdı ·· Bu bilgiler l'r.ırtu ordusunun, ol<ısılıkb Asur"dan etkilenerek.

savaş arabalan
ı:ırcb bulunacak �>lan ve ta:.ınıs:_ıl raalıyetlerin an masına neden olacak büyük bir sul:ıma projesi uygu­
w sü\·arik·r ile don:uıldığını gö!\tcrınekted ir. Bu :ı
ynı z:ıın:ında ordu ic;iııde yap ıl a n organizasyonun da
l .ı nıaya ko)�ılnıuştllr. l �ugun bıle hala kullanılmakta olan \lenua kanalı ya d:ı yöresel adı ile Şamran
bir göst ergesidir. S:l\·a�ı denını eniren Liramı k ralları. bu ülkeden deve ve 1. 120 at d<ıhil çok sa­
kana l ı bu tur raalıyetlerın
65 : _ en çarpıcısı olanıdır.
yıda h:ıyY:\11 al:ır.ı� l"r.ırtu ülke!>inc geri getirmişlerdir. ilerk i yıllardaki askeri seferlerde de görülece­
ği gibi Kuzeybatı lr.:ın topr.ı k ları . gerek Asur ''e gerekse Ur.ımı ordusu i<;in at ihtiyac ı n ı n k arş
ı landığı
önemli bölgelerin h:ı�ında gelmektedir. Karagündüz y:ızıtı bize Urarıu'ııun Van Gölü ile Urnıiye Gö­ KUAL MENUA ve KUZEYBATI İRAN SEFEIU.ERİ
lü aı-Jsında kab.n geniş topı..ıkl:ınn Uranu ıaı..ırından denetim cıltına alındığını göstermektedir. Olcıyb­
nn Asur\ın aleyhine gelbıneye xı$b ı nası Asur"un bu konucl:ı önlem almasını gerektirmiş ve absılık­
l :ı
Kral Memıa'nın inş:ı ettiği k:ılelerin d ğı l ı mı dikkate alındığında kcndi.sinin izlemekte kır..ır­
layukarıda söz.üni.i ett iğimi z gibi \'. Şamsi-Adaci akı llı komutanı ı\ lutarris-Assur'tı, i;;puini'ye karşı as­
lı olduğu a skeri politikahır da :ıc:ıklıkl:t ort<ı)'a çıkma ktadır. Söz konU!>LI k:ılclcrin
başında \';ın'd:ın Ba­
kcn bir sderle görevlendirıniştir. in�a edilmi� olan A�:ığı Anz;ıf Kale­
tı iran'a giden askeri kamyolunun üzerindeki. İşpuini ı:ırafınd:ın
\'an-ı\lur.ıdiye yol :ıyrımınd:ıki KörLOt K:ıle ge­
si'nin karşısınchı kurulmuş olan. uka rı Anz:ıf Kalesi ve
Y
KUZEY SEFERLERİNİN BAŞlAMASI lir. Bu iki kale ı\ lenua "n ın doğu da ki Urnıiye Gölü Bölgesi'ne
\'C kuzcydc ErL.urunı n� i\·:ı n ı :ıskcri c n :
. iı.ın il",:lerinc ppıl:ın :ı�kt:ri scfcrlerin
sererleri planladığı hakkkında en önemli ipuc;larıcl
ı\l i ı n luap yııkınl:ınnd:ı bir k:ıy:ı f:ı.s:ı ıı üzerine y:ız­
ı r Kuzeybatı
< c
�r..ıl i�plıini'nin doğu dışında bazı seferler yaptığı da bilinmektedir. Van Gölü'nün kuzey ve : Kr.:ıl �lenua �u nları söyler: ·"Tmın Haldi "niıı
ve bu ü l kelerin ele geçirilişinin en önemli !:>elgesi
dınlan bir yazın ır. T;ı�tepe y:ızıtı ol:ır :ık bilinen kiı ıbede
ur a ,\/anti Iii·
.

inşa ettirdi: Meı�·w keuU11i ele p,eçirdi n• .

kuzeydogusuna )�pıl _
� n bu sererler ilt ilgili bilgiler, \'an'da bulunan c;.:irt yüzlü bir yazıı ile k cmı tlan ­ b ad n .
mı�tır. �� y:ızıt:ı g.ore hpuini , Ana�e. _tJıeru k i . Luş:ı ve Katart.:ı ülkelerine seferler düzenlemiştir: '"/II"ik­ i bımklfm. . . .\lemw der ki: .1/mUI l.1/...•esini ele �eçirdim
y(icelc1Ji ile i:11puini oğ/u ,l/eıma bu kaleyi
kesine egemen oldu. . . Buraya bazı p�ıwdeler
m de�' 1 mrı ll .ald�ve. Sarduri oğlu lşpuilı i ve işpuini oğlu .1/enua . .. I.uşa ve KatarZtl kabilelerini geri \'e Uşnuye Ü\':ıl:ırının bu ı:ırihte anı l"ı..ınu k egemen­
pı�skm1111 Alu.tşe, Bılylfk Kukunt . .. l "ilemki. LtıŞtl, Katarza {ilkelerine kculargilliler. Etiuku iilkeleri­
güneyind eki Solduz
S:ırgon':ı :ıiı .\,..,ur y:ızııl:ırında.
� : Yazınan Urıniye Gölü'nün
epe y:ızııınd:ı geçen ı\l ei�t:ı"n ı n ll.
�:all�rı_-�ulall 011/ara ya rdım etmek için yardımcı gıtçler gönderildi. . . .. Yazma geçen ü l kelerin liğinde olduğu :ı nlaş ı l nı:ı kt :ıdır. :ı�ı T
��-�� ·
..ık :u;ıklanan ı\ lis..<oi ile eşdeğer olduğu n: , lis....;i 'nin de l'r.ırtu \ yazı­
n b t sı�da_ r:r ldıkl ırı �.ıhatlık�a sö�·l �nel:i lir Bu )'?rtlerde ka zan ılan başarılar. bölge­
ı\lanne�ı Ül k esi'nin bir bölgesi ol:ıı
ı
görkemli olm:ıy; n k:ı­
. iştir. 1\nc:ık T:ışıepe"dc ele gL'\·cn pt.•k
� ı:.::���<"� �. � � ıı n n dikildiğ i T:ıştepc olduğu önerilm
d n :: � : elde edılmesını saglanıı�tır. lşpuini'nin kuzey bölgelerine yaptı­
bı n h r e_ b._ı� �ıgır ıcığını dü�ü ndü r ckıedir. nı �lei�ı:ı lx.· lki de Kuzeyb: ıtı l r::ı n � ın en

� ��
a
lı nıı lar. bu önerini n geçerli ol:ıınay:
_ 1 b :.dcr \'a ·d )
' ır ba<;ka )'_ azıı.ta da anlatılmaktadır. Bu ya zıuan elde edilen bilgilere gö­ ınd:ıki l l:ı.s:ınhı olabilir. Y:ı pıl:
ın k:ızıbr Demir Ç:ığ ll obr::ı k :ıdbndı­
� e Etiuki ü i ke�inde
. 1 • ��� �- .ımba�ı . �)ınlerce atlı ve I 5.760 piyade ganinıct ola m k alınmıştır. Bu se­
� ���: � � önemli merkezi ve kalesi duruım
ol:ır.ık ,\ I.Ö. 800 yıll:ırınd:ı . H:ıs:ınlu K:ıle.si'n
in l'r.ımı"l:ır ı:ır.:ıfından

� n_ı�:. <�1
rer ')ır.ı:-.ınd·ı d·k"t du u�u �<ı�dıgıınız aynı i(erikli bir başka İ puiıı i yazıtı ise Tuşpa-Utenıki gü-
rılan dönem in somınd:ı. y:ıkl:ı�ık
c ı ın:r
ı ··)(mmış )(ipı/mı ·· ı:ıhrip edecek
�ki_lde yeni bi� .su_r �lu�·arını�l ın­
zcrgat�ı üz�rin�c } t:r..ı an � ı-ı q
.' k m-l
� bır. h.ıyl ı fırklı ob. d:ı
ve k:ılenin t . r
:ın Bülgc�i'ncleki ı\lenu:ı k:ılclı_:rınden
ele gtçirllc liğini
l r.ır­
- oprakkale
yazıııdır. _ :
::;a edildiğ ini gösıermi�tir. in�:ı tekniği V
�
y:ıpıldıgı \C k nı ın bdlı bır �un.:
e
l
b ı duvarların Kı:ıl ı\lenu:ı ı:ıı-:ıfınd
:ııı kenti t:le geçirdikıen .sonr.ı
l esi'ndeki gL'r.ıı1u ',l(c l LL
' llliğill
. tbur 1-\ r.ılı ll .
URARTU DEVLET DiNİNİN KURULUŞU büyük ol:ısılıkıır. Urıni)'C Bö ne<k·nle
tehlike ilc k:ır�ıl:ı�m:ınıı�tır. Bu
tlıl:ır ı::ır:ırınd:ın kullanıldığı
seferine k:ıd:ır ciddi bir
S:ı rgon'un ı\I.Ö . 7 1 <ı yılınd:ıki :ı.skcri
lenden hir hayli ltzun ol ııı:ıl ıdır.
yörc<k ki Ur:ırıu h:ıkimiycti düşünü
i-.pui ni "n in gilstcrdiği askeri lxı�a rı l - ı r
Ura rtlı <levlcı vc_d�nı . .
ya pıs ı üz.erinde önemli d ü zenie­
e_'· r�ı n u ! evlet d ını bu k ra l zanı:mında şekillenmiş ve
·.
in ı:ırihi coğı:ıfr:ı�ı i�_L· ;ıy�ı biı_· t.ırı��m:
ıncler yapmasın:ı yardımcı olınu\ıur Ö;ellikı
l mn u dini ilc ilgili yazılı di.izcnlcın�..:icr
� ? ı kıyn:ıf:.ıtlır ,�sur
is )� : T:ışıepe y:ızıtınd:ı gcc;:cn \ı l:ın:ı ül�esin
ı· n t ır.
ı
\atan �:n ön�..:mli kaynak , t>.khcrka pı ·:ı�ıı :ıo . . . bı.ll�ın�
l :;;
, ın �a ı:n�e :ı lıı � ı�l ı t � r. Bu �<�nud:ı bizleri aydın­
yazıılarınd:ı ı\ l:ın ne:ı ol:ıı�ık n.:rilcn �l: ı n :ı lılkL·sini n Linniye Gölü'nün glııK'} ...... ıhıllerın�. .
·. �.ıkıı � ıopuk­
ulköi l_'rını)L' <.�ölu"nun ,l!tııw
·
lan bir ni'? ic,:indcki )"<ll.ıtıa ac.:ıklanın ı ıır <Re�iı l:ı 1 ıı c
� � � >: � n ve V ın d,.ıkı_ Z ımzıın Dagı nın eteklerine oyu­ . �h.:mı:ı"nın ele gcc,:irdiği ,\ l:ına
rde l �ırtlı \ ,ı zı ı l:ı rınd.ı ...ı.mı
. l:ır olduğu gend k:ıhul görmüş üncridir
Y.ızııt� J �arı_u_ ı:ın�·ıl:ır :ılen�in�c klıtsanan tüm ı:ın­
:-. :ı � 1
rı ' e_ ıanrı\ ala rı n adları , c bunlara un ul
lı. l ran u KrJI!arı·nın l."ranu to)rak hrı u. .
·
c· k ktır l.tnlık h.�)V.ml.tıın
� _ .
lıM�..:sı verılnıı<::otır. Mclıerkapı y:ızı- yindeki, günümü z Soltluz Ü\ ;ısı
ohıı:ılıdır. ı\ncık d:ıh;ı sonr.ıki düneınie
i� ıopı:ıkl:ırı i(,'illl..' :ılını� ,.c h i r.ıt
d:ılu . ·
��in1.. r-.el bır koııunı;ı L'n::-nıı ..ur
z erınde nasıl bır �devlet dini" y:ır.ıtm:ık istediklerine dair edilen ı\l:ın:ı ülkc.si d:ıh:ı gen \;uı K,ı k...ı'ndckı 1/orbor >a::ıt·
.
l:ırı"ntl:ı son:ı erdiğini bt•lintiğı
1
. Argi�ti'n in ;\l:ın:ı ülke:-.inin A...ur D:ığ
·
ı
;ı
30
 .. süı�ekli k:ıl:ıc:ık. bir ınikt:ır :ı�ker bır.ıkmı� edilmesinin nedeni budur. Yat.ıtta Tanrı Haleli'nin gücüyle Diaueh ·
. ·
lan bunu gösterınektcdir. Kr::ı l ı\lenu:ı'nın ı\lan;ı ülkc;-;ind(., lı. �sm
i u··ık . . ? elt g�çırıldığ
. . .
olm:ısı. yöre üzerindeki emellerini de ;ıçığ:ı koym:ıkı:ıdır B:ıtı lr:ın seferlerı �:ıdec�· g:ının�_eı. . e_� dt' _et­ Şaşil_u ·n� � zaptcdildiği yazılmakıcı ve Diauehi kralı Utupu � nın aya la_rmaı, krali kem
.

- ·uni'nin lcnu,ı
•

mek için düzenlenen h:ısit :ıskcri eylemler dt.•ğildir. Bu seferler lh�ıı1 u :ıskcrı \'e sıy:ıs:ıl gucunun Ku­ af dıledıgı ve Menua'nın vergi ve haı<ıç kar�ılığı kral � f� i- - j � kapanara�
dir: Birincisi Menua'nın, Utupur:,;;uni'yi ortadan kaldw � a�ı ��:�� � ::· ��l� f��e�d� 1�1 �ot�-one�lı­
�
zevlxuı ir::ın';ı yerle;;;mek istemesinin kesin kanıtıdır. Yörenin \':ın Bölgesi'ne kıy:ısl:ı s:ıhip olduğu cl:ı­
_

lu ' uygun iklim ko�ull:ın. d:ıh:ı doğubrd:ın gelen ı.x·lki de k:ıl:ı �: ın Asur \·e. �lr.ı �u ül�el�.rine_ ve bu izin vermesidir. Anlaşılnıaktadir ki; ,\1cnua'nın bu geniş zengin to� cı i a
� �ck / kı surmcsıne
rolb Kuzey Suriye Kent Dedetleri'ne t:ı�ındığı tic:ın yol �ın bu yorcdcn gcçı�ı. ix>lgenın ozcllıklc :ıt mak için h�nüz gücü yeterli dc_ğildir. ikinci önemli nokta, yöreye ya;�nk; k n
w

m�����ı v�ı�c::�;��
\'C

yı.:ti�tiriciliğindeki ünü bu cLn·r::ı nışın en önemli nedenlerı olınu"tur.
KUZEYE TEKRAR YÖNEUŞ
ı\lenu:ı'nın ilgi duyduğu bir h:ı.şk:ı yöre ise kuZC)' ve kuzeydoğu ülkeleridir. ı\·leııu:ı'ııın ku­
zeydoğucl:ı topr::ık k:ız:ınma girişimleri planlı bir eylem d:thilindL' yürütülmüştür. Bu ilgi Körzüt Kale
ve J>:unos )'3kınl:ırın:ı in�:ı ettirdiği Aznavuı1cpe 1\.:ılcsi ilc b:ı.şbmı� ve cbha sonra Ağrı Dağı etekle­
rindeki diğer k:ılelcr ile sürınü�ıür. B:ışkenı Tu�1xı'd:ın lxışby:ır::ık Körzüı ve Poınos yakınıncbıı iler­
Ieren yol, pl:ınl:ın:tn kuzey seferleri için konıın:ı altına :ılınını� ve seferler sırasıncb ihtiyaç duyulaccık
lojistik destek için Anzavunepe Kalesi inşa edilmiştir. Potnos'tın 3 kilometre kuzeydoğusunda, koni
şekilli bir yük:,ek ıepe üzerinde kurulan kale. klasik bir Llrartu kalesinden çok bir ikımıl üssünü an­
dırmaktadır. Tepenin üzerinde bpısı Süphan Dağı'na bakan ve l\lenua'ya :ı it yazıtbrın bulunduğu tcı­
pınak yer :ılm:ıkt:ıdır. Y:ızına Gökçe Göl yakınlannda konuınlandığını bildiğimiz Luhiuni ve Eriku:ıni
ülkelerinden söz edilıneyişi. k:ılenin bu ülkelerin fethinden önce y:ıpıldığuıı göstermektedir. Gökçe
Göl \'C çevresindeki topr:ıkl:mn egemenliği pbnbrı içinde, güzerg:ıh üzerinde yer alan Ağrı Dağı
t�d_ır: Sef�n_n sonunda elde edılen ahın ve gi.imü� gibi değerli madenler,��eri�'�
gırışıı�ılerının dışın�a �� ni�c� ıni de a�;,:ıklaınakıadır. Gelişmekte ve !;ınırlarınıi'.lbüyütmek
t:nua·nın toprak tazanma
kralhgın ahın ve guı�1�� �ıhı ekonomik değeri çok yüksek olan bu madeniere ihtiyacıte olan yeni b�r.
�rzunım yakın ındakı Zıvı � k:ı��lxısınd ele geçen bir başka yazma Şa�i\u kentinin ele geçirildiği kaçınılmazdır
zılmış olmasın.ı, karşın, Dıauehı Krallıgı'nın � ya­
Uranu egemenliğine geçme�i yine sağlanaınamıştır. i\le­
nua'nın oğlu Argişti döneminde, Diauehi'nin Urnnu·ya karşı ayaklanmı� oluşu bu dunımtın yeterli ka­
nıtıdır.
BATI'YA İLK ASKERİ SEFER
Urartu Krallığı'nın, Elazığ ve Fırat kavsi çevresindeki ülkelere ilgi duyması �lcnua ile baş­
lar. Urartu'nun �batı" yayılıını olarak adlandırılan bu seferler ile ilgili olar:ık \'an ve özellikle Palu ya·
zıtları bilgi sağlar. Yazıtlardan elde edilen verilere göre t.lenua·nın amacı, Meliteialhe (�laJa[ya) Kml­
lığı'nın egemenlik ahına alınmasıdır. Van yazııma göre ı\lenua Şurişhilini Tarhigamani kentlerini ele
geçirdikten sonm Hat i ve Alzi(ni) ülkelerine varınışıır. Palu kaya yazııı batı seferini şö}•le anlatır: "Tan­
\'C

eteklerindeki tarım arazilerinin de ele geçirilmesi olmalıydı. Körzüt K;ıle'den doğuya doğru giden yol Haleli si!ahlanyla sefere çıktı, Şebeteria kenti ii/kesin i, Huzana kentini ı-e Supmıi kelllim ele geçir­
üzerinde Mur::ıdiye ve Çaldıran K:ıleleri'nin inşa edilnıe�i belki de bu maç içindi. Bu kalelerin yakın di. Ha/di ve Haldi'uiu silabiarı gı'içhidiiı: Ilaidi 'nin gllcıl ile işpuini oğlu .llenua Şcbeteıia kenti ı'il­
rı

kesini, Huzana kellti t11keshıi. Supani kelltini fetbetti ı-e Hati ı'il/...>esine kadar gilli. . . Bu yazıtt Tmın
:-ı

çevrelerinde bulunan ve fı.lenu:ı'p �ıit obn yazıtlar bu öneriyi destekler dunımdadır. Daha kuzeyde
Ağrı Dağı'nın kuzey eteklerindeki Karakoyunlu Köyü'ne y:ıkın bir noktada ele geçen Taşburun yazı­ Haleli için dikti. Şebeteira kentinde Tanrı Haleli için bir tapmak inşa elli. ,lleliteialbe kenti kralımn
lı. l\lenua'nın kuze)' planları ile ilgili önemli bilgiler verir. Kral bu yazttında Tanrı Haleli'nin yüce gü­ ... " Yazııta geçen Şebeteria, 1-luzana Şup:ı(ni)'nin coğ­
bayatı m baraç vermek !...>oşulu ile bağışladı
rafi konumları konusunda fazlaca bir sorun yoktur. Şebe[eria'nın bugünkü P:ılu ve b:ıtısındaki top�
\'C

cü ile sefere çıktığını ve Erukuahi ülkesine geldiğini yazmakt:ıdır. Yazıt daha sonra şöyle devam eder:
" ... benden öuce hiç kimseuin sabipleuenıediği krali l...'f!nt Lubitmi)!i Tcmn Ilaidi işpuini oğlu Me­ raklar olduğu genellikle benimsenmiştir. Şupa(ni) ülkesinin ise antik çağın Sofene'si ile tanıınlanabi­
ntta)•ll tJ(!rdi. luhiuni)ıi ele geçirclim: Lubiımi kenti u i hamç ödemek L>oşıduyla bağtş!admı ... " Ağrı leceği konusunda görüş birliğine varılmıştır. Aynı görüş birliği, Palu yazıtındaki Huzana'nın bugünkü
Dağı eteklerinde yaşayan bu kabileleri idaresi altımı alan Menu:ı yörenin Juıkimiycıinin sürdürülebil­ Hozat (Ermeni ı-lozan) ile aynı olduğu komısund:ı da vardır.
mesi için kaleler inşa etıneği de ihmal etmeıni:?tir. Taşburun\ın 5 kilometre uz<ığında ele geçen ve
Ba:ı;bulak yazıtı olaf".ık adlandırılan yazılla, Memıa'nın buraya kendi adını taşıyan (Menualıilini/Me­
nua·nın keıui) krali bir saray ve kmli bir kale yaptırdığı belirtilmektedir. Yörede yaşayan Luhiuni, Eri­ Kral Menua'nın Van'd:ı bir kilisenin duvarlarında yapıın malzemesi olarak kull:ınıln�ış ol:ımk
�uahi �·e Eti�ı(ni�- beylik leri, yaklaşan Urartu tehlikesini farketmiş ve bu tehlikeye karşı bazı kaleler in­ bulunan bir yazıtta, batı seferleri ile bilgi bulmak mümkündür. Kralın yıllık�<ınnın. ?_irbır ?ölümUnü olu�­
ıurduğu düşünülen yazıtta, tarihi :ınlaşıl:ımayan ancak Asur ülkesine k:ıd:ır ı.ılerlcdıgı ..yıl�:ı. -���te ' �
şa etmışlerdır. Yorede bulunan ve Uranu yapıın karakteri tasınıayan bir çok kale bunlara :ıklı b:ızıl:ırını oldurdugu. bır
lı�ır ;\len�a dönemine!� Ur::ınu askeri egemenliğinin Gökçe Göl kıyıların:ı kadar vardığı örnek olma­ Alzi ülkelerine sefer düzenlediği ve bu ülkelerden 2 1 1 3 kişiri tutsak �
tedır. \':ın y:ızıtınd:ı ge<.�� ı:l­
dır. �cak daha sonmkı yıllarda. 11 . Rusa tarafından inşa edilecek olan Karınir-illur Kalesi'nde kesin değil­ kısmını asker olarak kullanılınak üzere orduya gönderdiği belinilınek � .
� k_:ıyııla:ı� : Alznık ·•­
b�n.�) � geçe� .\1:nua �azıtlı �şya�a�, . Menua'nın göl yakınlarında bir kent kurduğunun kanıtı (Teişe­ zi(ni) ülkesinin Hitit metinlerinde Alzi)•:ı, ı\lit:ınni metinlerinin Aişe ve _Erın � ı '"'_ ıçındı: k,ıl.ın
��
.t�pr�·�:r
� � - Menuanın
& nı!e_> hr.
olarak rak geçtiği ve bumsının d:ı Fır::ıt Nehri'nin El:ızığ civarında oluşturdugu k.ı\
_ lşpuını ıle onak krallıklan döneminde kaleme
babası
olduğu bilinmektedir. l\lenua'nın. Ur:ırtu'nun b:ııısınd:ıış k:ıl:ın ve yaz ayları .dışında g�ncl�ık ��- .ı .ır
ya ı�ta: G��ç: Göl ���·ar_ı �da konu 1 land ı kabul edilen Uiteruki, Luşa,aldıkları Van'da buluıı­
Kaetarza ve Etiuki ül­ ile :ıyrılın bu uzak ülk�lerde�ı �ge;ıcnlı� �'t�ı � ;ı���
- ::!r��� . se�erler duzenlendıgı bılınmektedır.
� � ��
Bu ulkelerdcn elde kaplı geçit vermeye n yüksek Bingöl D:ığları
n rı ı ç
b\�lerc� kad � n ve erkek tutsak yörenin önemini ve Ur.:ınuedilen yüzlerce at, toplam 34 bin sı­ erı:ı
ne derece olumlu sonuç verdiği kesin değildir. An_c::_:ıırık krcılı� Şebe: u l'���� �� �ı� nı��ı ı\l���;ı'nın bu
�ırynıvekra kr.ılhırının amacını acıklaınakt<ıclır.
tapınak yaptırdığı ve çeşitli k:ıy:ı Y�•_:-.ıtla ıtı P�� : �··�' ������� 11 n� ı : � ; kuz�):b:ııısınd:ıki ı­
.. arkdonemme
1-�� �n�m,
ait olan ve Van'ın kuzeyinde bir köyde bulunan bir başka yazıila yöreye veri­
uzey �eferleri
: � 1 i on etr
uğraşında önemli başarılar dde et� ı�ı- k:� u ı ' c . ıl_ıı�eciyi bu "ey;ıleıinM vöncticisi ol:ır.ık ;ıt:ımı� olu­
lt
� ��rı�e .yapılan �f<:!r�e 66içinsavaş
hazırlanan ordunun sayısına da yam;ımı�tır. Uitenıki , Luşa ve Kı:ıtaıt.a
arabası, ğın'da bulunan bir y:ızıtı:ı Menu:ı l.ııı:ını �.ıcll\· ı '1' " · ch ilk ke� bir s":ıhı� :ıdı k:ın;ıınız:ı çık-
ar oneı�ın k��ullar� �ıkkate alındığında birbinlerce süvari ve 15.760 piyade görev al ınıştır. Bu rakcım-
şu dık . kat ç�k n ek t -_ 1'ır. 3' · Urartu Y'lZıtıııcb . kr:ı d1arının dışın ·
hayli yCıksektir ve kuzey yörelerinin ele geçirilmesinde­ ""
e c bö1ıgeyc . , .' ı·ık " e)':ılet v:ılisnLu EN.NAı\1) ünv:ınını ;ılm:ıkt:ıdır.
:ı •

kı k· lıgının ıfadesıdır.
anır
� � · bır
mak ta ·ve ıııınıa ·
·

.'.ıı.ın.ın
-
öv:ırıncl:ıki ülkelı..:ri egemenlik :ılun:ı ;tlnuk istt:'
ERZURUM CİVARINDA BİR KRAL Mem�:ı' nın _ı \ l�lıtc�:ı.\·h� �� l•._ılat�,.ı;z ��·�ll :�>ıi rve
i �

e'clen Ort:ı Anaclolu'y:ı ve Ur:ırtu iilkc.siı�den. Akdc­

ul ke:;. n.ı n, Kt
. •

yişinin . neden ı, _ı: ıelı.teı:ı �he

LlK: DİAUEHİ
� l bu ülkelerin zengin bakır ve eleınır m:ıc!�nle­
Kör.t.üt, Aznavunepe niz'c gıclen yol uzcnnd� yer. .ılın. , �.�ıdıı.. ;,�un •:;nındab:ışınc l:ı gdınekıeclir. Elazığ y:ıkın�;ırınd:ıkıı_nn;ı �l.ı­
'� ank� 1e ( 1 a�ınl.�r) oltıyhı kuzeye giden yol Ur::ınu kr:ılı ı\ole­ rine sahip oluşu Menu:ı yı scfcre ��e�cl·ı�en), etk�n lcrin
nua'yı Ert.unıın yöresine ula�;ırAğr 11 .1
ı �\�e A�c.ı_ k Ert.urum Y<��e�ınd�� 1 ı'nun do-us uncbk i Si\':ın ı\l:ıdcn 'ck•ki dcnıır yat.ıkl.
tahınininden daha güçlü 1 . . knı ı rıne \
�

e.�· �: ' ' llı ol­

-·

den ve Ergani'deki b:ıkır . . .. c

s:ıh�pti. Bölgenin Asur Kr.ıllıf!ı i<.:in de ont'ıt.
> •

yaşayan Diauchi Kr:ıllığı, Menu:ı'nın

c�
� �a�ıra �� dayanma gun� ne sahipti. l l:ı�anble ve Delibaba ;mısın- s:ıhip olmak Ur::ınu ekononu:--ı ��ın b.u),\l .� ·��eın . . e•ı vöre ·e y:ıpıl:ın :ıskeri :-;cferlerden ;ıntı�ılnı.ıkt.ıdır.
.·

da, Yay\ na� ınevkiind<:: b�;���: .

n enua ya aıt bır. yazıu�ı. Dı:ıuehi ülkcsinck:n Mgüçlü ülke" ol:ırak söz duğu Asur kr::ı lı 1. S:ılın:ın:ıs:ır doncının: l� :����·����'z� ng iı; liklerin pnı�ır:ı. Kuzey Surin··nın \ t' or:.ıd.ın
J\•lalatya yöresine egemen olın:ık. elde eclı
· ·

32 33
 A kdeniz �ünya��_nın ve belki de daha batıdaki ülkeler . , , k tıcare . yollarını
. �1.0. _s. yuzyıl boyunca Yunan ile y.ıpıla
, . tın
c.ıku. istan ve Et . (ıı_a_ly bılccc Liranu·ya aça­
deı� eserlerı kapsayan tıcaret , büyük oranda n.ı � a �) __ıle gc�çckk:�ıırilcn ve çoğunlukla ma­
�ogu Akdeniz kıyılarındaki Al-Mina ve Tarsus :ı>i kc ��;����c
Şu i A ulkclcrı �c � lalatya yoluyla erişilebilcn
gıden Orta Anadolu yolu ilc yapıhıhilmi�tir. En in bir . Kay�n v� Gordion uzerınden hauya
r._ıc_n�ıa tarım�ıl verimliliği :ınırmak için b:ırnjl!, .su\am� id· � �:7tyım _ ıle gor vc �l:ı
a �rı, _ c IY.ı �·:ın büyük mimar
!>ını ıınar �tmı� bunların yanında başarılı doğu, kuze ve .
•
• k�l�lc� _n: yollar ınşa cdert=k ülke­
_J.ırını genışleımış ve bundan da önemlisi gelişen , b. aı_ı seferlerı duzenle�crc� kr.ıllığın toprnk­
kral�ı- n
.

elen _elde :uiği alım, gi.iınü;;, bakır ve dt!mir gibi m�dc�baz��tı������!rı� nveekonomık gucü farklı yöreler­
ret ıle saglamayı başarmıştır. Urrınu Krallığı Mcnua"nın şan _
: _batı dunyasıyla yapılan tica­
nında en önemli askeri güç olduğunu kannlamıştır. ı salt.ına ıı ıle Yakındo ğu'da A!iur"un ya-

KRAL I. ARGİŞrt DÖNEMİ

Menua'nın askeri ve imar faaliyetleri ile dolu salıanatı, u�·�u �rallıg , - ·

ı nın__başarı grafiğinin
bir sonraki kml Menua oğlu Argişti döneminde daha , da yu.. k . 1 s:. n' · saglamı.ş.tır. Oyle görulınekte­
dir ki; büyükbabası ve babası ile .adı. bir kaç krali yazıua yer a"'�ıanmeogu ı ı nuşpua, � lenua'dan son ba­
şa. g���ne şan�ını elde ed�memıştır. . lşpuini ve l\lenua ' •

tarafından taht için \"aris gösterilen \"C bu :ma

'

1� �gı_t� �en_ \elıhat prens Inuşpua, yerini Argişti'ye bırakmak

önce de 1�­
_
dunnnuncia kalmıştır.
lırtıl?ıgı gıbı� �rens Urartu taht.ı�a geçmeden hayatını }'ilirmiş olabilir. Van Kalesi'ninDaha güney uçurumun­
. yazdıntığı ve �Horhor
dak ı anıt�a� .��y� �1ezar�nı_n gırışıne Yazıılan ol:ırak bilinen (Resim l2) yıllıkla­
rında belı�tıgı gıbı; A�ış:ı · babadan blan yere, yani tafıw Tanrı Haleli'nin emri ile çıkmıştır. Bu if:ı­
M

ded� sa�kı ta �rıların ı�tegı. _ıle gerçekl�şen olağan dışı bir }'argı vardır. !kiki de Argi�ti ağaberi inuş­
. benaraf ederek bu unvanı almıştır. Belki de bu nedenle }'ıllıklarının girişinde ken­
p�� �ı bır şekılde
� ısını anca k Ma�ı.rb�ırç..yazı�ında gör�l�ğ?ınüz ümtanlar dizisi ile şerenendirme gereğini duyınuşnır:
Menu� �glı� A �-gışlı, yu�e __tım !-/aldı ıçın bu yazılı tesis elli. Ttm Haldrmn yüceliği ile Jleml(l oğ·
_ n n

lu Argışll, guçlu_ kral, buyıik kral, Biaiuili ii/kesin in kralı. krallar kralı, 1itşfXt J...>enlinin yöneticisi... ··

I. Argişıi'nin (M.Ö. 786-764) "Horhor Yazıtlar(ndan ve Van'da bulunan diğer yazıtından el-
de edilen bilgiler ile saltanatının ilk 15 yılındaki askeri eylemlerini içeren yıllıklarını oluşıurın:ık ınüm- \,·
künclür. Bu kayıtlardan anlaşıldığı gibi 1 . Argişti saltanatının daha ikinci yılında kuzey ülkeleri üze­
rindeki emellerini ortaya koymuştur. \Babası Menua'nın. Diauehi ülkesindeki egemenlik uğraşlarının
yeterince olumlu sonuç vermediğini bilen yeni km!, bu sorun:ı son vermek niyctindedir: ··...ilrgişti
rdımw tekrar
topladım ve Diauehi tilkesine (ve) Ditmebi kralı .1/annudubi)>e karşı stifere çıktmı. "
şöyle der: 1-/tlkmeden yiice Tmm Haldi)'e. . . (muzcifferolmak için) yall'ardım. O yılda o
L'ranu kralı yö­
rede yer alan ve Diauehi kı:ılının önderliğindeki bir çok kabileye karşı ba�ırılı !>av:ışl:ır \"erdikten son-
ra kuzeydoğuya, yani Gökçe Göl çevresine yönelmiş ve buradaki Uitenıhi ülkesine ::><ıldınnı�tır. Bu
bölgeden elde edilen ganiınetin listesi Argişti'nin seferden ne aınaçl:ıdığının k:ınııı gibidir: ··. .. 19.255
erkek çocuk, 10.140 cem/ı sıwaşÇI. 23.280 kadm, topkim 52.675 kişü•t o yıl tutsak aldım. &ızılanm
katiettim baztinn m canlı olnmk götlirdt"im. 1.104 m ve 35.015 bllyiik boynuzlu IY.! 1.829 kliçiik boy­
tek yıl içinde baştır-
nuzlu sığ m (iill..>eme) ftlşıdmı. . . Argişti der ki; bt"itfiu btminn Tmm Ha/di için bir
dmı ·•. Argişti'nin uyguladığı gibi; bir bölgt.:de sonın çık:ın:ın halkların p�;ıdıkl:ırı topr:ıkl:ırd:ın sökü­
lerek başka bir bölgeye )'Crleştirilınesi, Ur.ımı krallarının ı\lenu:ı döneminden itib:ıren b:ı�nırdukb· d:ın
rı bir yönteındir. Toplu nüfus akt:ırımı ol:ır:ık t:ınıml:ınabilecek bu uygubm:ı}'ı Ur:ınu kr:ıtl:ırı, Asur" :ır:ıkb·
örnek :ılınış olm:ılıdırl:ır. Böyle bir uygubınanın temel nedenleri Ur:ırtu merkezi gücünebirka�ı bölgere t:ı­
nan ıoplulukbrı cez:ılanclırm:ık y:ı d:ı bu halkları sorun yar:ıınuy:ıc:ık merkeze y:ıkın
şım:ıktır. i�puini ve oğlu r.ıcmı:ı'nın, Anaşe kentinden canlı olarak taşıdığı binlerce ki�i \'Cı:ı�ın:ın d:ıh:ı son·
rak i yıllard.-ı, M.Ö.785 de, Uitcruhi ülkesindeki :ıy:ıklanm:ıyı bastırmak için bu bölgeden top­
)'apılınasınd:ı bir
lam 52.675 kişi, bu tür toplu nüfus :ıkt:ırıınbnna örnektir. Toplu nüfus :ıkı:ırımınınk:ıyn:ıkl:ırın(_
b:ı�k;:ı amaç ise, d:ıh:ı önce de bclirııiğiıniz gibi, orduyu büyütmekdir. Ur:ırtu y:ızılınedeni b bir­
\:ok ülkeden :ılın:ın tutsaklar :ır:ısınd:ı erkek çocukl:ınn büyük bir yer tuıın:ısının :ılın;ın c.h-.ırler_udur. Llr:.ır-
tu Kr:ıllığı'nın sınırl:ırı içinde in�:ı edilen yeni b:ızı kentlere bir başkı '
bölgt.. l
"< en gettnl-
llorhor Yazııfan_
ıniş ve yerlcşıirilmiştir. En güzel örneğini ı. Argişıi döneminde Erepuni kcntindL' gördü�lıınüz bu tür
\'mı Ktlfesf"rule 1 11�/şl/
yıllıklan nüfus :ıktarımı bölgedeki siy:ısi düzeni s:ığl:ımak :ıçısınd:ın önemli idi.

35
 KUZEYDE YİNELENEN KARIŞlKLIKLAR

:sinc.: k:ır"uı kral ,\l:ınnudubi'nin

Er/.tınım yöresinin güçlü kr.ıllığı Di:ıudıi"nin ın:ığlup t..•dilıııı.
Jı:ıy:uının. :ığır n:rgi n:: har.ıd:u brşılığın<lı ob:ı bile. b:ığı�bnm:ı.'>ı
.
dikk:ıı (Ckmckıedir. Son d t..•rı :cc
l'r.ıı1u sınırbn içiııt..• k:ıtılm:ıın:ısının ncdt..··
zengin doğal b}·n:ıklar.ı :-:ıhip kuzey ülkelerinin doğnıd:ın
ı\IL'nu:ı ·n ı n h:ııı ülkeleri krall:ırı için
. \-;ılı�ıığı idari :-;isıeınh: ilgilidir.
ni ol;ı...;ılıkb L'r::ı nu'nun kurnu\·:ı
ik Llr.ırtu'y:ı h:ığl:uıdıklarıııı gör­
uygul:ıdığı bu yünıt..•mlc. :--d'er y:ıpıl:ın yöre kr:ılbrının :ınl:ı�ın:ıbr
mckte\·iz. Büvlcce de geçirilen yön ·de çok s:ıyıcb llr:ımı :ıskerini (k:v:ımlı ol:ır.ık bır::ı knı:ık gerekme­
...
geçerli ol:un:ıpcığı çok kıs:ı sürede
vecekıi. Anc:;k bu ıx>litibnın en :wnd:ın Di:nıehi Kr.ıllığı idn
�nav:ı çık:ıc:ıktır. Er.wrum n: d:ıha kuzeydeki Doğu K:ıı.ıdcniz D:ığbn'nın güney }':tnı:ı(l:ırı Uı.ır­

•• , Ur.ı.rt ı K <tllı ı·nın Argi� � ik· u l:ı tığı güce

tu'n�ın ihıiy:.ıç duyduğu altın ,.e gümüş ın:ıdcnlcri :ıçısmd:ın olclukç:ı zengindir. Argişti'nin, kuzeyden
� � � � elele
ve edilen geniş ıoprakl:ır:ı kar�ın. b:ızı yöre4
gelen lxızı gö( d:ılg;ıl:ırını durdur.ıhilmenin y:ıııınd:ı. yön.:.•yı..: s�.:.·fer y:ıpın:ık arZllsunun eliğer bir temel � �
� .

l e ı de J ı :onı ı�- ��.- lı ı: bır zaman _

. ı -
!mmeını ';itır. �ıenua'nın Kuzeybatı Iran'da elde ettiği lxıs;ırılar yörenin
nedeni hu zenginlikler olmalıdır Ah ın postu aı.uRık için :ıynı bölgelere gelen :ıl ın peşindeki Argo­ bn · . do e ıı sessız
� .
.
k.ılnı.ı.sını
.
s:ıgl:ımıs. : _
� � ozcllıklc bu yıl arda Asur\ın kinde bulunduğu zor günlerde.
naıl:ır gibi. ı. Argi�ıi de yörenin bu zenginliğinden lı:ıbcrd:ır olm:ılıdır. Nitekim Di:ıuehi kr.ılının b:ı­ � �

ğışl:ınnmsı için ödenen h:ır.ıç bunu kanııl:ım:ıkı:ıdır: ... .. 41 miıw safaltm. 37 mhw gı'imllş. 10.000
� r::ıı1L ıçın pek fazl:ı >nın y:ıratman ı�tır. Aı :ık Argı.şti'nin yıllıkları kralın �ılı:ın:ıtının
�� : �� ilerleyen yıi­

zij :
mma baku: / .000 binek atı. 300 btlyiik boynuzlu ,,· , u 10.000 J...•oyuu l'l' aynca. . . saf alim, 10.000
Lırıı� d,
_
ı du runnın dı..:gışınektc oldugunu gostcrnıckıedir. Argi':'ti'nin salı:ın:ıtının
(M.0.781) uzun zam:ından beri herhangi bir sonın ilc karsılasılm:ıyan Batı
altıncı \'ılında
:
mina baJ..'ll: . . . boğa. IOO sığ11: 500 l.'f')'/1/l. 300 bil tek atı . . " Di:ıuehi kı.ılıncbn elde edilen har.ıçlar ara­
ir:ın'<.bUr:ınu ıçı: sınd:ın
rahatsızlık veren olaylar ba;l:ıınıstır .. . Bu tarihten itib:ıren ..,ekiz yıl boyuncı L:r:ınu ordu..,u Hatı iran'da­
sınd:ıdır. l'r:ınu y:ızııl:ınnd:ıki "ınin:ı··nın k:ıç gı.ıın olduğu kc:;in değildir. ı\I.Ö. 9-- yüzyıldan kalan
ki Barşua ve �'�na ülkek:riı e k:ır.-;.ı sefere gidecektir. Kr:.ılın altıncı n: yedinci yıl -.cferlcri aynı cüm4
ağırlıkl:ırdan :ınla�ıldığına göre A.-.ur \'C B:ıhil'de ı "şekel" ı '60 "mina "ya (±8.333 graın).l "mina" ı '60 . � 7mm llcı_ldı st/ab/arı ıle sc.fere
. �
60 mina
Ic ıle başlar: - _ r.;ıkll l"e
Asur'ım ymıda.şltım11 ele J.:C:(;/rdi. · Sekiz yıl ho­
·t:ılente-(500±-ıO gr.ım) e;;iııir. olan 1 ı:ılcnı, yaklaşık olaı.ık 30 kilogranıdır. Bu durunıda Ar­
_
yunaı kaleme alın:ın bUtun sefer k:ıyıtl:ırınd:ı B:ı�u:ı ,.e .\lana ülkesine ppılan _,cferlcr süreidi ol:ı4
rak zikredilmişıir. Ilk kez K:ıı.ıgündüz y:ızııı ile k:ın;ımı:t.<ı çık:ın B:ı�u;-ı ülkesinin ı. Argbıi dönemin­
gbti sadece bir tt."k seft.>rden. diğer ganimetierin yanındn, 20 k ilogr.ıın saf altın, 18 kilo gümüş ve ; _
ıon bakır elde eınıbtir.
deki tarihi coğr.ıfyası. Uramnıun Batı ir.ın içlerindeki egemenliğinin ...ınırları ac,T-;ından öncınlidir. j�4
puini'nin sözünü eııiği B:ır�u:ı ülkesi. önceki bölümlerde de belinildiği gibi. l'rıniyc Gölü'nün güne}
1 . Argbıi'nin kuzey ülkelerinde gelişen siyasi ol:ıylar.ı kıs:ı sürede <;özüm bulduğunu söyle­ kıyılanndan başlaın:ıkta ve günc'}'e doğru ilerlenıektedir. ;\lana ülke�i de bu coğr.ıfı :ıl:ın içinde d:ıha
<;ok Urmiyc Gölü ci\'arınd:ıki ov:ıl:ır.ı ,·erilen :ıd olmalıdır. Ancak dokuzuncu yıl kıyıtlarınd�ı cb be4
i
mek mümkün değildir. Salt::ınatının hemen ü�;.·üncü yılında (ı\I.Ö. 784783) Gökçe Göl ve civarındaki
kahileler üzerine yapılması zorunlu olan sefer bunu k:ınııl:ınıakıadır. Savaş verilen kabileler arasında liı1tiği gibi; kral güneyde ran içlerine kadar ilerlemiş \'C
bunu RAsur Dağl:ırın;ı k:ıd:ır gitıiınR cümlesi
Kuaraıni. Ul � u7 l n.
..a. ' ı:ı ni . •\ luzun.ı ve irkiuni vardır. Yörenin en güçlü ülkesi Eıiu(ni) bu seferle ele ge­ ile ifade etmiştir. Argişti ;.. ı:ına ve Ban;ua ülkelerinin sadece her yıl r:ıpıl:ıcık askeri sı:.ofcrler ik· dene4
çirilmiştir. Yörede sorun yaratan kabilelerden binlereesi ıuıs:ık
alınmış ve Urartu ülkesine gönderilmiş­ tim altına alını.ım:ıy:ıc:ığı bilincindedir. Özellikle onbirinci s:ılt:ın:ıt yılınd:ııı itibaren askeri :>efcrlcrin
_ Kayıılardan :ınlaşılmakt:ıdır ki: Argişti kuzey lilkderindcki
tır. ayakbnnıahın başarı ile basıırıııı� ve bu yanında, yöredeki kendine h:ığlı halklar ve sürekli k:ıl:ıc:ık askerler idn kcnıler. k:ıldcr vıl:ınıa sis4 \'C
.
toprakları bır d:ıh:ı yitirmemek üzere Ur<mu Kr:ıllığı'nın sınırlan içine katmıştır. tenıleri inşa etmeye b:ışl:ımı�tır. Bu duruın:ı ı..:n güzel örnek Argişıihinili :ıdlı bir kentin kunılu�u ve bu
kentin su ihtiyacı için Az:ı nehrinden su getiren k:ın:ıll:ırın inş:ı.sıdır.

Argi!:ili' ıin !ördüncü saltanat yılı. kralı. uzun zamandır Ura mı yazıtlarında karşımıza çıknıa4
}a. n ço� farklı �)If� r�-�reyc' l�atıya götürecektic "Tanrı Ha/di silahlan ile sefere çtklı ve Hale t'ilkesiui ve
KUZEYBATI İRAN'DA YENİ ÖRGÜTLENMELER
. 1-1��:11�� nuı ���_l..>esmı
�ı-u/ . e/e ge�irdi. .
. . . cü ı ılesi ile başlayan )'ıllıklarda devamla, bu topraklarda yer
�
alan dıger k m �e _ ulk�lerın . ınaglup edıldıgı _ . . :ınlatılmakta ve ı\lalatya zir\'C!'indeki L'r.ınu·ya bn;ı
�ıy:ıkb­
� (Melitcialhe) Krallığı'nın bazı B.arşua ve 1\lan:ı ülkelerindeki toplulukl:ırın. ku"\'etinin
� �_
g�sterılen
k ml rmc _ ınlı�anıahadan söz edilmektedir. Ancak bu lxığı:;;l amanın bedeli büyüktür. ı . Ar­ olmalıdır. Doğ:ıl ol:ır.ık yörenin h:ılkl:ırını l'r.ınu'y:ı k:tN
güçler eyle­
rıs� � bınyıldan kalan
ıkı :• .
bir gelenekle hala Haıc ülkesi (lliıit ülkesi) olar.ı.k adlandırılan bu
toprak­
n:ıbilıneleri için destek :ıldıkl:ırı
me yönlendiren Asur gücüdür. B:ı�u:ı ülk�.:.·:sinin bir
bölümünü n: ı\Lın:ı ülke....inin t:ın�amını L'r:ırtu'y:.ı
ca llı �dam. �8..0-ı7 ka ın olmak zere toplam 29.284 kişiyi tutsak
� �� � �� �:��
9 � _ hu la n�:m �ı�.
· � �98 . do.f:n.ıd:ın s:ıldırnu gucunti kt.· �dınde
: � alınış, bırakmak zon.ınd:ı k:ıl:ın Asur. bu yıll:ırd;ı Llr.ırtu'y;ı
ı
6.600\i
?
�i --� � k gc ırdıkt..:n sonra, kalanları bır baska b
örgütlcycrck Bölgede
her geçen gun glic:;hi hir ....ıy.ı
· . ....i . \,ır­
�
ola'>ılı \a
� olgcye ta�ınııştır. Bu insanlardan
��Jiı� l�şincı saltanat yılında üı .ö:782) inşa edilen Gökçe Göl yakınındaki Erepuni kenıi4
yöre lıalkl:ırını :ır:ıkl:ınm:ıl:ırını s:ığl:ınıı�tır.
lık olma yolunda ilerleyen 1\lcdlcrin de L!r.ırıu i�g:ılini
_
pek do.sıç:ı k:ın;ıl:ıdıgı !'i>yl:ncı�K'Z· . B<>:Igt'}'C
De4
e �nu � ı lbrının yıllıkl:ırınd:ı l l l . S.ılm.ın:ı.....ır <.l:ın sonr: ı
�:n��a ��������·;t:���� � � ra l � rı �ı� genel siy:aseı lerine U}'gun olanı k b u insanlar için Gökçe Göl cı­
::sı�ı : n ' -e sulu tarım arazılcrı
. _ y:ıpılmı�tır. Bu durum kral
m ir Çağlarl:ı birlikte gelınt:}'e h:ı�l:ıy:ı n. :ıncık
bu
:hur kr.
k:ıyn:ıkl:ırd:ı genellikle Rır. ı k ülkelerin \
, !cd leri". Rdoğunuı
�
_ _ �lc ­
guçlu �
Aras :'\ehrikı ; ��� �� � �
.;sındak K �
.
ıv nda l ul nan ır
� _
�
Argişti'ye ait olan ve çok sık sözü edilen ı\ ledlcr
dlcr" gibi tınıınl:ırl:ı :ınılını�l:ırdır. Anc:ık � �
g�n lmc�ı�dır
kayıtlarını ; � � � � � · ) .�·az_ı�ıa :ıçıkc:ı �linilnıişıir. Kral dördüncü yıl leri" ve "Bikni D:ığl:ı nnın sınırınd:ıki ır.ık ;..ıı..:
ın ılkd�rı uzc­ -
\y.ı arısından
lıklan ( i<>� leli) 1<=,k 1 ı.r yı1 ıçı11de
? . .
i ş ıld
e .ş
oyle ·
bıtırır : . lt��m
. . Ilald ı nin adına ben bu kabra ma l l- ki: ı\ledlcr :ıı1 ık Ur.ınu için ·uzak ülkelerin"
h:ılkl:ırı dc.f:ildir. 13u t:ıriluen so�r:ı B;t� ı !
ı Uı:ırtu \'C Asur yöneticile ri. \
ı ledlerı dı..: dıkk.ıte
� �
.ılmık duru-
rindc geli�tirilccck her türlü poliıik:ıd:
başcırdım. ..

mundadırlar.
'c civa ında e.n ıa ile ba�lay:ın iskan politik:ılar
Bu ıopra����cl�:J�
, �ı
�
: n gt�v_ e�lıg_
�1
. ı._ ı �
ı Argi�ti zamanınd a sürmüştür.
ın olan önemi, yeni kalcleriıı in�a:;ını ve buralarda
!".ik konuın\andırıl·ıcı t�k
�
: ���ı�1\'1� �; � � � ��
sürekli ola­ ATLI KAVİMLER TEHLİKESİ
n ı
i� :�:
lt:rini \'e ımıden :t�n,gin'ı ı �ükç�
� ıı ı g rc li
� mıstır.
l
Göl etrafındaki tarını :ır:.ızi­
durumuna r lın i
�� � �
ı a :ılın,ı� ,ım.ı ıyl ı tcsı� edılen eyal t, k ız y
geti i bı r. Yo-•uıı kar , -, ol:ı� kı� �.ıyl�.ırı . ı üzerinde gdi�ı:.:n obyl:� r:ı ' "-' bu . yör�
·d�'ki l'ı�ı u
ınt:rkezi

g·ardıın ıı����l/:iı,
.
�
. �
� ülkelerinin
. Gücünü büyük oı:ınd:ı ll:tıı ir:uı ıopı:ıkl:ır . ·-.ı mk: ıı.:kr:ı :,'lı.:,·4 �
ık�
nd.ı merkez ıle ıletısınıının kesilmesi
ı \·ı..:ren Ar�i�ıi. kuzeyde Gokçc Gol _ll<ılgı:.
l.ı.":" 1.!-:1 gı
du �muııd:ı bile h:ı�kem Tu�pa
.
_ .
v:ırlığının sürekliliği için gerekli uğr:ı�l:ır.
l � llr:uıu yılında (ı\1.0. �--ı) z:ım:ın ;tyırnıı:-ıır.
'nın
kendine ye chi lecek ht;
n ı z SC\.ıye e ıhııyacı ın
kerı açıdan \ür � �
e ·:ılct eri l urulm,ısı
(:lac::ı
� �kilde, ekonomik ve :ıs­
e
len n ol:ı)•l:ır:ı :ınc:ık onü(üncii s;ılt;ın:u
'ı;ı:tııl:ırd.ın
olınu�lur. Km\ın \I.Ü. 7831.,82
. ) .
Kr::ıllıgı nın devamı için önemli
be�ın<.:ı yıl �efen k:ıyııl:ırında bölgedek
�
}·ılına .
. tarıhknen
i isk:ın politi4
37
36
 Urartu ordu�unuıı Malatya ve civarında, .
:ebc k:ıviındir. 1 . Argiş_ı i Etiu(ni) ülkesi­
görülıneye b:ışl:ın:ın yeni bir gö<,seferinin ·l , l·
daha ge ..'ın ı,mı �le n y G �l e doRu Anadolu ve Ku·
hi: �on.ınun bynağı bölgedt:geçirdiğin c.b Işkigulu ülkesine zey Su�iye'dck! devletler üzerinde ça ı�t �• ve ���
kurmaya l ı ı l
ne yapıığı bu ülkeyi dır.
n� de i bir kez c h:ı beliııtiği sadecek:ıyıtl:ırın
b
Ur:ırtu için değil. :ınc:ık tü_ı_n Urarttı ıle Asur u kaçınılmazolar:ık � n nd, __ xı.ş� r l olduğu bu g�rişimler,
k
ge�rmiştir r� o du �ı .
karı;ıı kar:ı;ıra ı ıı
i r _ <? 7?3_yılında
ekıcdir. ı\-1.0.
ıeriıni d:ıha �nr::ıki yıll:ırcb Ku ..cy Suriye'de
bd:ır gini_ğini yazmakıa işkigulu
Yakındoğu için önemli probleml er y:ıı:ı.t:ıcık ol:ın lskitlerin bölgedek i v:ırlığını belgelcın savaşa tutuı;ıınuşlardır.
ki; yenilgi ve başarısızlık kr l kayıtlara hiç bir zaman � :��
Bu sava.ş
.ı i
ilc ilgili olarak Asur kay ,
,.
ı;la : "1 hıç ·
�
bır bılgı yok�ur. Görülmek tedir
-akta�ır.
1. binyılın sonund:ı Güney Rusya hozkırbrı
ncl:ı ya":ıy:ın hu ":Hiı kavimler- cb"ıha da güneye inerck � savaşın galip tarafı
?�lu Asur kralı Assumiran:vi mağlup eltim. ı� l;azıı
�-nc�k
Gökçe Göl \"C civ:ınnd:ı )'tın _edinmek :ırzusuncbdırlar. U ra n ,
�-. . .Adac�uirari'�l!�'
u bu fırsatı kaçırmamış ve galibiyelini b�' ıu�an'
Van'd<ı �z ı d
l cr n c �bcdılc.ştirmiı;ıtir:
a�� t .ı �raıtu nun Asur Kra\lı­
L'r3rtu"mın egemenlik tesis etmek isKxlikleri
yazıtlardan biridir llubu:C��1ır ırl rur, ye y zı
.. ..
bi lxışk:ı y:ızıtt:ı da :ıdl:m geçen I;;kigulu halkbrı, ilerki yıl­
ba
r k
� lı_ kayn_aklarda
Arpaçay'ın kıyısındaki K�ınlıca'da bulun:ın gını ınaglup ettıgını cnder
, k � z ı�a� tı ın yo­
fa:ıliyetleri ile ilgili faz­ ıfade eden . _111 . S d ı
larda sık obr.ık ka�ıını7.a çık:ıc:ıktır. Argsonı: işıi'nin ondokuzuncu yılıncbn sonr.ıki
ı.ki yıll��brı hiç bir z:ıımın t:ımanılanaınanııştır. Arıcık İ�­ .. giim->ş.in battığı deniz "' olarak adlandırılan Akdeniz'in ve I �·:ıılacak A d� � e n
la bir bilgirniz yoktur. Kr.ılın bu yıld:ın l m
u _ı açmıştır. Yunaııbtan ve Etnırya'daki bazı mezarlarda onay çık 1 ,
a,
�
_a_n Ur:ırtu eserlerının buralar­
Akdcni;.:· kıyılarınci k" 1
ı\1.0. 768'de. ErL.unını yöresindeki Diauehi ülkesinin
kigulu ülkesine yapıbn seferden altılluyılsı sonr.ı, c Diauehi
r.ı b kmlı olan Utupurşini 'ye karşı ne tür önlemler dakı varlık neck:ni, Uranu'mın Doğu a ı nzı. k cnı crı ıhracat limanı olarak kullan-
tekr.ı.r :ıy:ıklandığı anl:ışılm:ıkt:ıdır. h:ıkkında bilgimiz yoktur. Dimıelıi ülkesinden Urartu metinlerin­ ınasına bağlanabilir.
alındığı ya d:ı Diau kralının sonu
dıi
de bir cblı:ı söz edilmemesi. bu kr.ıllığın doğıı.ıd:ııı Ur:ırıu ıopr:ıklanıı:ı kıtıldığını ve sorunun bütü­ ZİRVEDE BİR KRALLIK
nüyle lı:ılledildiğini gösterir.
ARGİŞTİ OGLU SARDURİ Batı'�lan__nıuzaf�er ola_rak dönen ll. Sarduri eylemlerini dogu ülkeleri üzerinde yogunla�tırmış,
Mana ve Babılu__ ulkel�rıne, bır günc�c _23 k:ıleyi e�e geçirecek kadar başarılı seferler düzenlenmiştir.
hava tapıııağının nişleri içinde ve Aynı yıl kuzey u lkelerınden gelen bır ısyan haben 11. Sarduri"yi kuzeye yönlendirir. Etiu(ni) ve Liki
\'an Kalesi"nin kuzey eıeklerinde inşa edilmiş olan bir :ıçıksonnı başa geçen kr:ılın faaliyetle­ ülkc�eri ve bu ülkelerde�yer alan kentler �·akılıp yıkılarak tahrip edilir. Yöredeki bazı yerel krallar ağır
\'an·ın çeşitli noktalannda bulunan çivi yazılı belgeler. Argişti'dcn
rini :ınlaunaktadır. Argişti oğlu Sarduri (ll) de bu yazıtlarda kendisini aynen lxıbasıııın ünvaniarı ile ıa­ vergı ve haraçlar karşılıgında bağışlanır. Ilgili kayıtlarda Etiu(ni) bölgesinde çok sayıda krallıktan ve
·
nıtınaktadır: 'Hiikmeden Tamı I-la/di için Argişti oğlu Sardım bu yaziiı dikti. Tanrı Naldinin gl"icii ile knıli kenııen söz edilmektedir. Anla�ılınaktadır ki: yörede var olan \'Cya bölgeye yeni göçen kabile­

Argişti oğlu Sardmı", p,iiçlıi kral. yiice kral. dünyamil kralr, Bitlinili {i/J...>esinin kralr, krallar kraft, 'fitş­
ler, Urarttı egemenliğinden hoşnut değillerdir. llu nedenle Uranu·ya ka�ı hir birlik olu:;;tur.ırak isyan
etmişlerdir. Sarduri'nin yöreden aldığı haraç listesi bu isyanda hiç de başarılı olmadıklarının kamlıdır
pa l...>eutinin bakimi... " Kr:ıl Sarduri adına bir yenilik olarak "dünyanın kralı'' ünvanını eklemiştir. As­
" . . 3.500 çocuk, binlerce kadm, 4.000 stwaşçı. . .8.525 büyük boynuzlu sığır. 18.000 kliçlik boynuzlu
lında bu ünvaniarı alması için her türlü neden vardır. Asur Krallığı içinde bulunduğu zor günlerden s1ğır. . ·· Yazıtın ilerleyen satırlarında sefer yapılan üç ülkeden alınan h:ıraçl:ınn ınikıarı. eğer aba nı !·
hala kurtulam:ınu"ıır. llu nedenle Uranu için Sarduri'nin ilk yıllarında güneyden gelebilecek ivedi bir ınanıış ise, şaşınacak kadar aı1ar. Bu kez Il. Sardurive listesini 12.735 erkek çocuk. -ı6.000 kadın, 1 2.000
ıel_1like yoktur. l :ıba Argişti, Erzurum ve Gökçe Göl çevresindeki ayaklanmaları bastırmış, Kuzeyba­
l
savaşçı. 2.500 at, 23.335 büyük boynuzlu hayvanda boyutunu 58.100 küçük boynuzlu h:ırvan ile tamamlar. Ak­
tı lran'a. k:ılcler ve garnizonlar kumrak bu ülkeyi denetim altına almıştır. Sarduri için yapılacak en gü­ tarılan insan sayısının fazlalığı yöredeki isy:ının ve Sarduri'nin bu isyana nasıl hoşgörü­
;.:el faalıyetler, Çavuştepe veya Kayalıdere gibi yeni kaleler inşa etmek, sefer yapacak ve ganinıct cl­
de edecek yeni ülkeler bulınaktı. Uzun yıllardan beri Fırat Nehri kavsi içlerine ve ötesine seferler dCı­ süz yaklaştığını gösternıcktcclir. Ele geçen hayvan sı ise. yörenin göçclX!liğe ve harv�ıncılığa d:ı­
sayı
z��le�memiş oluşu II. Sarduri"yi tekrar Mbatı" seferlerine çıkmaya yönlcndirnıiş olmalıdır. Salıanatının
y<ılı ekonomik yapısı ile ilgili bilgi verir.
bırı�cı_ yıl_ı�_da Malatya Krallığı üzerine yaptığı seferiıı ganinıet listesi "batı''ya yönelmesinin haklı bel­
gesı nıtelıgın�edir: "· · �0.408 at, 132 katu: J2.321 inek, 9.036 boğa. toplam 21.357 bı"iyı"ik boynuz­ 1 1. Sarduri M.Ö. 750 yılından
hemen sonra Doğu Karadeniz Dağları civ:ırındaki Kulha (Kol­
ltt lıayı;cm. J).467 kuçuk boynuzlu hayvan, 2. 1 14 sauaş silabı, 1.332 yay , 4 7.970 ok, 1.022. 133 öl­
�
his) ve M.Ö.746 yılından sonr:ı d:ıılhi kralı tekr::ır Güneydoğu Anadolu ülkelerin de askeri e le �ler ri ir.
y n c �� ş

ç�k arJ>f:l, �J 1 akarki �arap. . . 7.079 miHa bakır, 336 llltsak. . . " Batı'ya y;ıpılan askeri sefer eıranı şe­ Ur:ırtu kralı. Ga ı:�nte� ın �
z

ele geçirir. Ku�n:ıh:ılhı . A:ı:u r ıneıınler

Güneyeloğu Anadolu'da Kuın:ıh: olan Kuşt:ışpili'yi ınağlup eden .
_ ın�ekı
�ıld Koınurh:ın veya lzoli yazıtı olarak bileneıı bir kaya kitabesinde anlatılır. Şu anda Fırm nehri üze­
t kilometre kuzeydoğusundakiKoınına ıı:ılpa ve ita kentlerini�'örede
U
n el e
edı le n gaı�ııneı __ �derece zcn­
gene'si ilc aynıdır. d so
rınde _ku_�lınuş olan Kar.ıkaya Baraj Gölü sulan altında yatmakıa olan yazıL, Uranu Krallığı'nın en ba­ Kummuhu ve Klasik Ç:ığ"ın ödediğ _
t ıia dık�ıgı � a ıt _oı_ınak ünv:ını�ı �a kor:ımaktadır. Yazııta "Şt1şu 'wm oğlu /!ilamda, Melitealbelilerin
800 mın:ı guınu�. 3.�. �d�t
i vergi arasında 40 mina saf alıın.
l .S35 bakır k:ıse vardır. Asur kr.ıll;ır
· z
(, _falatJa) ul�'t>smm kralı, Argıştı- mn. oglu Sarduri'11i11 öuılnde baş eğdi... Argişti oğlu Sarduri ilerie­ gindir. Kuşwşpili'nin Sarduri"yc ı�ıı� cl:ı uzu� yıll:ır altın veg��lUŞ gı­
dı Sardun �oy/e der: Fırat durgımdu.Oradcm luırşıya geçen biç bir kral yoktu. Ben Tanrı 1-/a/di')'e
giysi. 2.000 bakır kalkan ve ettikle ri Kumah:ılhi'nin Uranu denetımınde olu.şu. A:.ur ekono
.nu� nc
ı \1.�­
bi kıymetli madenieri elde ve Kuzey Sun·
��';:,::;:n� �111l 1"'!':/an_ 7�i��)'a, Şivi11i)ıe dua ettim. istekte bulımdımı. Taurılar beni dinle;li­ Yörenin elde ıutul:ıbın ilınesi am:ı Güneydoğu An:
oyl:ı ��o lu
1 1 � kı 0������de askerlelı"m i_u a�·�sm�a ktuşıya geçtim. . . Sauaştan dönerken 1-/i­
nılan önemli bir cJ;ırbedir.
ye'deki devletler ile iyi ili�kiler kurma
yı başar. II.Sarduri bu dunımunu uzun urc konıy:ım�unı�ıır.
s

/a�tda'
r "·�'� kr��: i ';;11�: :;:;� Şaş'_Jı nwh�scıra ettun. labkım edilmiş bu J.ıenli savaşarak ale/un ... Sar­
du i şö le der: eri . . ı\.lelıtea muhas�ıra ec�ilsin. Hilamda geldi, öuı"imde ayak/cmma İDEN KURULUŞU
kajxt11�t ve �� �
l' rt )• ş 1 Z;,,; !JJt:,::
' �::,�� ste�ı.
�m; Merhamet gosterdım. Alt gı"imı"iş ue ..�yalan gcmimetr o/araJ.• ASU R OTORİTESİ' NİN YEN
u a ta'f�;:'�; O ;:�: ����?.:S b;;;��dın�. H�zcmi,
lmraarril Ycmrabi, 7�un�işki, \\'lasini, Mcminui, A uşi, qul­
m, c

r li, uer � i �"d!ı d�kuz� kc�ley�. o ulkeden f�ymp �endi topraklarıma

kallım .. denmektedir. izoli }zıunın i 1�:1ı_�:�t��mı �n�en '111_ ıa*�l�lı�ın,ı -g�re; ���ı s_�ferın en onemli aımıcı Mcli­
masa hile yörenin egemcn ı·M,.
:
1ea\he (Malatya) ülke:-.inin geme n k li � �'__alınal:ılını.::s- ıdır. M.ıLnya lllımıyle Unımı topraklann:ı katıl­
:x �� � n����d : � ıe_mlı, � � la�: elde edilmi*tir.
k . Sarelurl'nin 1
anıda' n yalvarı:::;\arın:ı l ı : r ı
ba a ı Unıı1u kralı
� �l�m,ı �ı
!i­
l nı
Ur.ı ıtu'�u sınır bülgclerindcki
. � la : r n :-;a� e� n_ l
�e �o �c�e . _ l e g::ı ı nıe ler_ abrak ayrılması
\1clıtealh(:: kentini doğrudan idaresi
n a � u: � ı�ı
krallıklam , gt l.ı cl sıy.ıı;ctı Ur:ır­
n,ı lı kt �
y,ınsı�ır. Anlaşıldıgı kadarıyla
gc :.ı\l k a r t:rdıtu hakimiyeline •irmcın
lu,
k ıl ı ahı a. n::ı_ .ı ı _k_.ıçınmı\ıtır. Melıtealhc gibi diğer
: ılan ıkılı amhı�nıal:ırla �� ni g e
bazı uç böl­
b�ğ
\'ergıyc l:ın:ı i ap
mk siyasi hağım�lık lt �� ;ı_ ı�. u
merk�:zh:rındcn bir hayli Ul.::ıkta olan
a ı 'ı� ın ı�ı
l iy uğratılan
So� cı�ı ele gccırılen_ ve
Uramı
krallık ağır
ana yerlc;ı:iın
b
ub l ö ge erde .
s.ıyıd:ı Ur:ınu as
luluk onadan kalkmı�tır.
<<>k c
k rı bırakın:ı gibi bir zorun-
39
lardaki zenginiikierin yeniden Asur'a akması na bağl ı olduğun.u :ın l:ı m ı�tır: Du . amaçla hanatının R�ısa dönemine ıarihlc:ncn yazııla 1
sa
rın bir hayli sınırlı olması bu kra ın
yılınd:ı, ,\ I.Ö. 74Jde. ordusunu harekete geçiren kral. Kuzey Sun ye ye gırer. Uranu .kn�lı S;:� r­ n ılan tarıhı olaylan tanı olarak anla ma nı ızı cngclleme . ..sal�anatı sırasında yaş.a­
.
üçüncü ktcdir. 1 . Rusa' a · ı en . on<:mlı. y�zıı arın b�ın­
duri. yörenin Kent Oevleılı.::ri ile ol uşnırduğ ko:ılisyonun b:ışınd:ı As ur k r::ılı ı ı beklemektedı r. Koalıs­ da, Revandu � O�ası' nd:ı n Uşnuyc Onısı' na giden yol �
u �
��
üzerinde di lı \ş� �lan çıft . .
yoncb Arp:td kr:ı l ı Agusi'nin oğlu �l:ıti-ilu. ,\ ldi ıe:ı lhc
(ı\lal:lly�ı � �.r::ı lı �ulu � n c l ı , _�u�l � nı kr::l lı Tarl1llhı­ Top7..ava stelı gelır. Hasara uğramı
� yazıtta: Sarduri oğlu Rusa'nın Ard'nı. k dıllı (Uranu-Asur)
L1rikh Karg:ımı\i'lı Pısırıs ve S:ırn :ıllı ( Zıncırlı) Pan:ını mu var­ sir) k ·alı Urzana 'nın, Rusa·ya ba�vurd n�ı (��lır ı_ncı ınde Mu\<1-
r::ı , Kuımıh:ılhi krnlı Ku�ı:ışpil i. Que kralı � uğu ve Rusa'nın, Uo.ana'nın or u�u �ılc ılgılı
� . �
yapt ıgı anlatılmaktadır. Bu i�bi rliği nin anısına olacak 1 . 1 . . bazı duzcnlcmeler
dır. Bu ko:1lisyon. l'r::ı nu'nun Asu r':ı k:ırşı uyguladığı
kenı devletleri ı:ır::ıfınd:.ın bu politik:ının nasıl beniınsendiğin
poliıik:ıbrın ubştığı haş:ınnı.n ve söz konusu
in gerçek bir kanıııdır. Iki o rdu arasında­ zana, eyaletin ba�ına yönetici ola r::ık aıa �nı ı:;; .
tır A:ur
k
;��i��� � :: ��::��k� kcmi
� �e A�di � i kralı Lr­
. kı r--.ı. ına t pr::ıkbrın­
d.a c:&�ınenliği ele geçirme girişimlerine bağlı olarak Uranu d,
ı
K
ki S:t\':ı.ş. Kuın:ıh:ılhi'nin bir kenti ol:ın Halp:ı'd:ı (l l:ılfctD
.
gerçekleşir. Açık meydan savaşlarında usta

ol:ın :\sur ordusu. 11. S:ırduri'nin yöneı ıiği onak gücü renilgiye uğr::u ır. Bu kez yıl iık
iara övgü dol u . ınıfaklar bu rada k erel r allar ıle A:;ur
?
a karşı çe­
denemektı;:dir. Bu inifaklar idndc Ardini
kral U .
şıtlı
k'ıı ı .a7 � a As r yanda�ı olmu:;; vc
yıl111dtt Urmtu 'lu Sarduri bana kar­ Rusa'ya karş ı düşmanlık heslcmi�. kimi zaman ise Uran ·m �
�.
n �
� �� �: � �.
..
sözler y:ızm:ık sır::ısı Tigl:ıt-Pileser'e aıtir: ... Saltanatımm liçthtct'i
Bu olay da böyle bir siyasetin :sonucu olmalıdır. Mam toprakla; a o ınd ka mı� r.
;;1 a)•akltmdı: (Atpnd1r) ılfuti-i/u. .1/elid '/i Sulu mal. Curgum 'lu
Tarbultlrtl. Kummuh11 'lu Kuştaşpili
ın ı
Asl� r. k�yıt,hı rında "�ı'im ı\�a1ı ne�1 '11ı11 (Ma na) kralı " ola k be,lin;len 1�za,
� �)����� � \
· r � n h: o u
� i iJ
t'iç mıne gılı•eudiler. . . Tm mm Assur·uu gı'icı'ine ı•eyiiceli�in� umarak
onlarla s�waştım . . . BOyt'ik bö­
�
��· Zı� ırtu lu Metattı ve Uıs.dıs'lı Bagbartu , Urartu yanlısı bir siyaset sürdürmektedir.
; � ��� �� � � :
Asu ·u' � �n � r a a �
lt/lmfınl Dağkow . mm w ı•adtlenm onların cesetfen ıle doldurdum . . . Sar­
. .

L
_

snm·1 okm Bu olaylar çok de­

krltçtmı geçirdim. uçurınnlt
gıl, bır kaç �' ıl onra Batı lran'da, Yakındoğu'nun iki süper
du ri cmm11 kıll1armak için bir gece rakti. . . O//...'C!sini11 Fırat t'izerinc/eki köpn'iyı'i geçerek
� gücü arasında y:ı.:;;anacak olan sıcak gün-
ktıçtı t'C birdaba hiç gönl111nedi. . · M.Ö.743 yılıncl�ı Asu r\ın elde eni ği bu ba;;arı m
. · eyvelerini vermek­
.
lenn habercılerı olarak karşımıza çıkmaktadır.

te gecikınedi. Seferden sonr::ı Akdeniz kıyılarındaki kenılerdeıı vergi alınabilmesi, Lübnan Dağlan ve
.
Anı:ımıs Dağl:ırı'nın zenginliklerinin tekrar Asur'�ı akınası bunun önemli kanı ıl a ndı r
GÖKÇE GÖL CİVARINDA GELiŞEN OlAYLAR

m. TİGIAT·PİLESER ve TUŞPA'NIN MUDASARASI 1. Rusa'y<ı ait önemli yazıılardan ikisi kuzey ülkelerinde, yani Gökçe Göl civarında onaya çık­
mıştır. Gökçe Göl kıyısıncbki Kel:ıgrnn'da bulu na n aynı adlı yazıt ı. Rusa'nın gölün her iki yakasında
Tiglat-Pileser'in. H:ılpa'da Uranu
''e pndaşların<ı kar�ı elde ettiği başarı, Urartu'mın Ku zey çok sayıda kralı sadece bir gün içinde dize getirdiğini elinmek ->dir: �. . G61ıin bu )'aktısındtl ce di­
b K .
Suriye Kenı De,·lctlcri üzerindeki siyasi etkisini önemli ölçüde azaltınışı ı. Ancak Asur knılı l l l . Tiglaı­ ğer yakasmda 23 kralı tek bir yıl içinde ele geçirdim. Kadm ı-e erl,.>ekleri Billinili ii l..'i'Sine tt�şıdım . i
Pileser, bu g:ı libiyeı ile yetinmek niyetinde değildi. Kral, Uraı1u'ya kendi ana yerleşim alanlarında çok Tanrı Teişebtı için krali bir l..>efll inşa ellim ıoe adım ·rrmn Tc•işeba 'mn kenti' I..'Oydum. Aynı bölgede
daha ağır bir darbe vurmak niyeıindedir. Asur ynzılı kaynaklarından anlnşı ldığına göre Tigbt-Pileser Kamo Köyü (Tsovinar) yakınında bulunan bir başk:ı Rusa yazııında cl::ı bölgedeki Uelikuhi kr::ılının
bu fırsatı ,\I.Ö.735 yılında yakalayar::ık bu kez Unırtu Krall ığı 'nın başkentine doğnı sefere çıknıışur. mağlup edildiği ve eyaleti yönetmesi için bir valinin burada görevlerdirildiği yazılm:ıkt:ıdı r. Söz konu­
Asur ordu:ı:u Uranu toprakları içinde aldığı bir çok başarıdan sonra Urartu'nun başkenti Tuşpa'ya sal­ su ülkenin Sarduri tarafından da ele geçirilmi� olması. yöreele h:ıreketlcnen Rgöçebe ka,·imler- tehli­
dım ve kenti ınuha:;ara altına alır :
..
. . . O'mt kendi kellli 7iımşpa 'da (7itşpa) mubasara altma aldım kesinin bir beliı1isi olar::ı k beninısencbilir. Burada ise Tanrı 1-!:ıldi için bir -ııaldi kapı.:.( ve bir -Tanrı
(kapallı m) ı-e (l..>eutiu) kapıs111111 öm'inde çok sayıda askeriu i kıltçltlu geçirdim. Krali bir surelim i yap­ 1 laleli kenti'' inşa edilmiştir. Bölgede yoğun inşaat faaliyetlerinin gerçeklc�ıirilmc.:.i, yörede ba� göstt!­
Iırarak Turuşpa 'mn öullue c/iklim . .
.. olmalıdır.
Uranu'ya saldır::ın Asur ordulan karşısında Uraı1u kra llann ın en ren ayaklanmalan deneıitn altına almak için
güçlü si lahı olan zaman bu kez de Uraı1u başkentinin ele geçirilmesini önler. Kentin güçlü sur duvar­
ları ve savunma :ı:istemi Tuşpa'nın. Asur ordularının eline geçmesini engeller. Ancak Tiglat-Pileser Tuş­
pa cıvarındaki diğer yerleşmeleri yerle bir eder. Fakat yaklaşan kış nedeniyle olmalıdır ki; Tuşpa'nın
ASUR'DA GÜÇLÜ BİR KRAL: II. SARGüN
ınuhasar::ısını kaldırır ve Asur'a geri döner. Sarduri'nin l l l . Tiglat-Pileser karşısında son on yılda aldı­
ğı bu iki önemli yenilgi sadece kişisel olarak Sarduri'yi değil , Yakındoğu'daki Urarıu gücünü de s:ars­ M.Ö. 721 yı lında V. S:ılmanas:ır'ın yerine Asur tahtına çıkan ll. S::ırgon.
üçüncü .yıl sc�eri� in
gdiştiğini göstcr nektedı r ı\1.0. 19
ı .
ınıs olmalıdır. �!erkezi otoritenin sarsılmasıyla bazı uç boyla rındaki ülkeler Urartu
egemenliğinden Mannca ülkesi üzerine yönelıilıncsi. bu ülkede önemli ol:ıylann . \ �l:ın ,\ l:ın­
kopmaya ba�lar. L:ranu tahtına yeni bir kralın bu tari h lerde geçmesinde de bu yenil ginin payı büyü k yılında iki Mannea kent i ol:ın Su:ındahul ve Durkukb"nın As�� kr.ı lı _Sargon ın y:ınd:ı.:;;ı .
�
oln�alıdı . Umnu Kmllığı bir kralın saltanat dönemi içinde hem zirveyi
yakalamış, hem de bu zirveden nea'lı (�lana'lı) ıanzu'ya k arşı ay:ıkl:ındıkl:ırı görülür. Yöı:ede
eıkılı oldugu anl:ışıl:ın v: �ıedlı bır prens
e ·
.ını. :.ınl::ıy:ın l:ın­
aş gıya ınıneye başlanııştır. Yakındoğu'nun bir çok krallığında
. olduğu gibi bu kaderi yaşa ma k Urar­ olan Zikinu'lu Meıaııi de is}•:ıncılann :ırk:ısınd:ı }'er alır.
Isyancılar il e b:ış edem �
eceg
lu da IL Sardurı. ye k ısınet olmuştur.
�
on yoreye ku�ıını:ıd: kul­
zu, Asur knllı Sargen'dan y:ırdım isıcr. l3u isteği karşılı ksız bır:ıkm:ıy:ı n S:ırg ·
lanılacak silalıbrl:ı donatılmış bir ordu gönderir ve isy:ıncı
kentleri ele geçirerek � a�ıp yı kar. l r.ı�u
kralı Rusa ·nın y:ırdıınbrın:ı k:ır�ın isyancı h:ılk yöreden
alınar::ı k Kuzey Suriyc·rc::. Sl�nılür. l:ı�n�ı ul­ �
ll. Sarduri'nin tahtı bır-.ıkmasında Tuşpa muha�arasının ve bir anlamda yenilgisinin payı
ol­ ke.sindeki bu ön lem ler yöre h:ıl kın ın Asur':ı k:ırşı
ay:ıkbnınasını cngdlcınez. M.O. 1� yılınd.ı lr::ı �u
n�uş �nudur bı. li nı�emektedir. Anc-.:ı.k M.Ö . 735 yılında Ur::ırtu ıahtında
yeni bir kr::ll ın hüküm sürme­
Rus:ı ve Zikinu'lu ı\leıaııi'nin desteklediği
bir b:ı�k:ı isyan gelişir. ı\ l:ınm:::ı'nıncycnı_kr::ılı ve ı:ınw
sı 73-, ıl ı_ yenı. lg.ıs ıle ilgili görülebilir. Biainili ülkesinin yen i
� �
· ı. rJurı _ ogl u Rusa dır (I .
S.
efendisi ve Tu�pa kentinin yeni hnkimi
kralı
,
giiJi Asur'un ya ncbş ı ol:ın Az:ı, isy:ınd:1 öldürülc
rek cesedi Urıni}•e .�ölü 'nün gün ydo� �
. .
u un� ıkı
� .
���
Rusa). Rusa, babası veya büyükbabası gibi yüreye egemen ve güçlü bir kral­
D <
uş ağın ! atılır. Bu yeni gelişındere karşı cb Asur
ord ��s�� m�� �.epkısı :ını '��. ��� .?lur 1�) .ıncıl�.ır ıç -
lı� dc\ ır almamı�tı. Aksine baba.:.ı Sarduri'nin
A:;ur kralı lll . Tigl:ı t-P i leser karşısında aldığı yenilgiler, yak:ıl:ın:ıı .ık Aza'nın y
öldunıldugu yerde derı.sı >:uz.ulu.� S.ırgon
. :� :;
o � i­
� :
-ra ul nun ınırlarında yer alan
.� . bir çok bölgenin Asur'a yitirilmcsine neden olmuştur.
de yer :ılan Uisdis'li Bagbanu
a)..ı:ıhtı �l:ı c,:ık:ınır. Anc:ık .bır s��� .:-�>,ı����
k
�. �� cc l!Uıgı lxı arı larını Kuzeybatı iran'da da sürdürmek
� � ı­
� Asur kı.ılı batı- lcn Aza'nın yerine kardeşi Ullusumı'yu. ı\ l:ınne:ı (ı\ l:ın n
� yılınd:ı. Ul �us��ı�u ���ın ı) ı � } . Ü ı: ı \ıt­a
ve U�ıı1u egemenliğini bu ülkeden bütü­ nu, Asur':ı sı rı c;,:evircrek Uı.ınu Kr::ılı lhıı;: ı ilc :ı nbşı . ı\'1.0. ? 1) rd·ı·�' g n k:· nı , -k 1 cl . i
��r�� ������ f� 1
ı zu ı��hı idi: n.u ::ıınaçla �1ana ve Bar�ua'd:ıki yöresel
�- � �� pn.:n.sll.;!
bır �o.;orun �ın��erl r ba�t:ı ( lmak üzere "atlı kavim/er" tehl i
r lama k :ını:ıcıyl:ı çok s:ıyıcbki l :ın e: kentini Rusa y:ı g:ın�ım:t
ol:ı � ı k v � .
� � � ���
bir çok k:ılc ve kcntı ele geçın�rek dl.ı �.ı.:nı . bır . ·ı.:� ' : . . 1·, � · ı-
lir
ı 1•·ı k nd
� � ��111 .�
, ilc çc�itli ittifaklar yapıl­ � n ı
.
kesi idi. Sade­ ine te Jki •österen S:ırgon, yöredeki
cc Uranu i<.:i d - il
� \���;� �:�
yük tariiKi l lcrc o . �' • ı
, . u
11 1�07. �
� �
ıç n bır cl k ıı h:
f a � � ��J�rcilı.:: ri olan Kimmederin faaliyeıleri b�! - rehine ev i r Sargem 13:ıtı İr::m'd:ıki Uı�ırtu egemenl
� � iği ni \'C bu yöre lıderlt:rı uzcrınde _ı �tkısın� - � 7 �;
_ ·ı ,t\ın >ıle. gırec<::k boy�t�a ıdı . Butun bunların yanında A:sur tahtına M.O. ­
: :ıliyeı g tcr n ' � � �;� �� : l�����:ı :> �
mcn o�:ıd:m . k:ıldırın;ık :ıııı:ıcıncbdır. llr:ııı u ıopr::ıkbrı .iç. �. f �. :-o� ıni�"
ı
721 )·ılında g•c�t: l } i t.:: nt.:: kl ı kral ll. S::ırgon,
C . ind , � lu­
Rusa ıçın gı;:n.:ek bir k:ıbustu .
i Asur'lu c:ısusl:ır, Kinımcr_ l er'in Ur.ınu ı�ın buyuk . � l�� ı
herih'in yöncııiğ
su nu m:ığlu p ettiğini S:ırgon':ı bildirirlcr. btihh:ır:ıı
tcşk�l:ııl:ırın; n t.ı�ı· liC : . ,ı - \��.� ;�·� ği
ohn .\-.ur �izli
)i "L'it.·r y:ıpın;.:-tır
Kımmer ere .ın;ı ı · �·ırı · ı · r
servisinin r:ıporl:ınnd:ın :ınl:ışıldığı gibi: Ur::ınu'lu Rus:ı,

41
40
 Scfcrin Kimınerlerin d:ıha yoğun ol:ırak y:ı�:ıdıkbn kuzey ülkelcrinı: k:ır�ı yapildığı genellikle inanı­ lan mı, çok sayıda alfarum
. . .
bu ünerinin <.loğnılu�unu �orguby:ıc:ık
fl'im orduı:abımı Asur'a gönderdim.
te hareket eden 1\lusa�ırli l"rt.. ana'd:ın intikam almak bteğini Sar�•on'un Lrartu k�alı ıle bırlık­
i:ın öneridir. Ancak son yıllarda on:ıy:ı çık:ın kıs:ı bir ınckıup.,\lrmn�a
ıoe

�suu�en � rmtu lofnaklam'�' Yukarı Z:ıp"ı ve �:ırp dağları büyük güçlükler ilc a�an Sargenkes· ._ın�ı·�r. 1/ � ned�nlc_ K_ırhı ulkcsindcki
·

niteliktedir. Asur':ı gönderilen ınektupr:ı "Kimme1iergUtiler. ti!J.. .' �

K:ıfk:ıs�·:ı_d:ın .. lr:.ın ı<.;lc�ın_c k:ı�:ır ılerlcını�­ . tine girer. Musa�ir bütünüyle tahrip edilir. Urt.. ana'nın kızlar k ı c \'� 1 ;� :crası
gor c� m ıle \lusasir kcn­
irdi/er " if:ıdöi v:trdır. Obsılıkl:ı Kiınınerler bu ı:ırihlerde
)

fer ,.c bur.ıd:ın Cr.ınlı üzerine yüriimi .işlerdir. Ur.ınu ordusu Uası ulke�ınde yenılgıyc ugraınış,
csır :ılınmış _v� Ur.ırtu kr::ılı ru"­
hüvi.ik or:ınd:ı ı:ıhrip c..-xlilmiş. ordu koınuı:ını ,.c cy:ıletlerdeki iki ,·:ıli
l�:ı.d:ıı: b�ışken�rc b�� ı_sy:�n başlaı�ıı;; ve
p:ı';·:ı geri çekilmek dunıınund:ı k:ılınıştır. Rus..-ı, Tuşıxı'y:ı v:ırı.
l3:ı�kı.: : :: v,-ır.ın kr.ıl. ısy.ıncı komlll.ınl.ırı.
ntıc.: _ _
bu durum Vr.ırtu kr.ılını dah:ı d:ı zor dunıınd:ı hır.ıkmışıır.
:ıy:ıklanm:ıy:ı k:ıtıl:ın yirmi yüksek ıneımını ve lOO :ıskeri id:ıın ettirnıış. :l)'akl:ınm:ıyı lxıstırmıştır
SARGüN'UN SEKİZİNCi SEFERİ ve URARTU
Ur.ınu ülkesinde gelişen bu olaylar Asur kr::ılı Il. Smgon'un. Mannca i.ilkesindı;:ki Uraı1u var­
. Asur\ın �ı�ır b�yla­
lığını ort:ıdan k:ıldırınası için kaçınlmayacak bir fırs:ıtın doğımı�ına_ neden oldugelınenıcsının
rınd::ıki ülkeleri denetim altına :ılması ve burabrdan Ur.ırtu'y:ı hıç bır yardımın s:ıglan­
nıa.sı bu fırsatı dah:ı d:ı değerli kılınışm. 1\I.Ö. 71-i yılının Du'uzu ayında (geç llaziran) Asur ordusu.
başında 11. S::ırgon olmak üzere Mannca toprakbrındaki . Ur:ırtu hedefleı:ine saldırıya ge\·er. 13i.l im dün­
yasında "S:ırgon'tın Sekizinci Scfert obrak bilinen sefer sır ısınd:ı gelışcn olaylar ve tabletı kaleme
alan Asur'lu katip Nabu-şallinı-şunu tarafından :ıktanbn gözlemler. sefer sonund:ı Sargon tarafından
"Jaurılanu babası Assur'"a sunulan bir mekrupıa etraflı olarak anl:ıtılır. Astırlu katip sadece sefer sıra­
sında yapıbn savaşları. kalelerin ınuhasarasını ve ele geçirilen ülkeleri vermekle yerinınenıiş, güzer­
gah üzerindeki bir çok ülkenin coğrafi yapısı, bitki ve hayvan örtüsü, sulama ve tarınısal faaliyetleri.
ülkelerde inşa edilen bazı kalderin inşaa teknikleri ve mimari özelliklerini de vermiştir. Yazıuan an­
laşıldığına göre Sargon. ordusunu topl:ıdıktan sonra askeri kampını hazırlamış ve Kalalı kentinden
hareket etmiştir. Yukarı ,.e Aşağı Zap nchirierini geçen Sargoıı. günümüzün Süleymaniye yöresi ile
tanımlanabilecek Zaınua ülkesine girer. l3u noktada seferin amacı yörenin güçlü liderlerinden olan
:\1annea'lı Ulusunu'dan geçmiş yılların intikamını almaktı: ". . .(Uiusumt) Asur kralmm geçmiş yıliann
iutikamım almak steğiuiıı
i (belllfz) geçmediğini'" bilmektedir. Mannca Bölgesi'nde ilerleyen Asur or­
dusu ve Sargon. Ulusunu ve krallığın başkenti izunu'dan gelen yaşlılar tarafından karşılanır. Amaç
Sargen'dan af dileınektir. Ağır vergiler ve haraçlar karşılığında eski düşman affedilir. Asur ordusu Par�
sua ülkesine cloğnı ilerlcr. Yöredeki Namri, Sangibutu ve Bit�Adini valileri ve Medler, Sargon'un inti­
karnından kurtulmak için kendisine ağır vergiler öderler. Unırttı egemenliğini Kuzeybatı iran'dan kal­
�rd�ı si.irgüne gönderilir. Daha sonraki bölümlerde sö�ünü ed�c��i�� �-; g�
ı l . kl�ts�. ı"�:a�da�ı ha::;k:ı_ülkc�crc
us
edilir ve tapınak hazinesi Aslırlu memurlar tarafından tek tek say;la � t ı ıl·ı �sırAtapı�aRı �agma
ı
şınır. Konmhad kabcırtınası üzerinde bu yağın·ı olayı çok ç-ırpıcı l;i�şe��d . \�ır ulkc_..,ınc ta·
Musas�r:�ıcn elde ��ilcn. g:ınin�ct, antik kaym;klarda yağın� edilen en :cn�i:�:� .� .�1 �
. �:; �:���7��i�i�·
. .
Musasır �-n el.� .?eçır�lı�ıe�ı scfc�ın son aşaması idi ve bu noktadan sonra Sargon .. . .gılıvmce
du na dond�� - s.�kızın,:_ı s_cfı;:rın Urartu egemenliğinin Kuzeybatı
içinde )'ıtr·
iran'dan ıaın:ıınıyle atıldığını sÖyle­
mek pek munıkun degıldır. Ancak bu egemenlik önemli ölçüde Asur lchinı;: cl değiştirmiştir
KRAL
I. RUSA'NIN SONU ve YENİ II. ARGİŞrt
Sekizinci scfcrin kaylllarında gı;:çen bir çok yer ve kentin konumlandırılması ilc ilgili ileri sü­
rülen farklı öneriler, Asur ordusunun K:ılah"tan ha�layarak sefer lx>yunca izlediği yol komı'>tında da
değişik öncrilerin yapılınasına neden olmuştur. Özellikle Uau:;;, Uişe. Ulhu. Arm::ırili. 1-!ubu::;ki:ı ve :\lu­
sasir"in konumlandırılınasına bağlı olarak seferin, Urnıiye Gölü'nün doğusunu vı.:: \'an Göli.i"ni.in IYJ­
tısını da içine alan geniş ıopmklar içinde farklı güzergahlar izlediği öncrilıni:;;tir. Bütün önerilerde or­
tak olan en önemli nokta, Sargon\ın Ur.ınu Krallığının başkenti Tuşpa"ya k:ıd:ır gelmcdiği ve bu kcn�
te saidırmadan seferini tamanıbdığıdır. Uramı kralı Rusa'nın akibeti de kesin olar.ık bilinmemekte·
dir. Seferin kayHiannda Rusa'nın mağlubiyet haberi üzerine hastalandığı bildirilirken. aynı yılın yıllık­
larında 'Rusa 'mn bmdi demir ktmtast ile kendini kıtfbinden bir domuzgibi bıçaklmlı re yaştmmw
son verdi"" denilmektedir. Rusa'nın Sargon karşısında aldığı bu yenilgi veya Kirnınerler ka�ı.'iınd:ıki
başarısızlığı nedeni ile yaşamına son verdiği düşünülebilir. Kesin olan dunım �udur ki: M.Ö. -ı.. yı·
lı 1. Rusa'nın Unımı tahtındaki son yılıdır. Bu tarihte yeni bir kr::ıl Rusa oğlu Argi�ti (JJ), Uranu tahtın·
da hüküm sürmeye lxı�byacaktır.
1 1 . Argişti dönemine ait yazılı belgeler bir hayli sınırlıdır. A.sur kayıtlarında d:ı bu kr.ıl il<:! ilgi­
li fazla referans yoktur. l l . S:ırgon'a cıit olan bir yazıtt:ı, yeni kr.ılın Güneydoğu Anadolu ve Kuz�y Su­
riye topnıkl:ınndaki kent devletlerini kendi yanımı çekmek için uğr.ış verd!ği_ bu cyl�ı�ııt,<t�<:ıf:ık ! de \�:ı�
kr.ılı !\lutalluın ile IL r�r?ı�tı :ır.ısındakı A�ur
,.ı.::

zı başanlar elde ettiği bcliıtilınektedir. Kununuhu

dırmak kararlığında olan Sargon, Urartu hakimiyetinde olan tı.'lissi'ye hareket eder. Çeşitli anlaşma metinlerine şöyle yansımıştır: "...Kımmmbu iil/..•(.>sinin kralı. giiuabkar !-leklı ttıtl_ı ,\lutallum. . . L rm1/l k�a­
ve vergiler karışlığında bu ülkeye de merhamet gösterilir. Anlaşılnıaktadir ki: Sargon, Uramı ordusu lı Argişti'lıin gt'icOııe g t'it;euerek ... y ı llı k t•ergı)'l l't! barcuJ �t­
ile kar.;;ı karşıya gelmeden önce Urartu yandaşı bütün beylikleri kendi tarafına çekmek veya Uraı-­ Babil'de olduğu ı\1.0. 709 yılınd:ı y:ı�ılmı:;. �Im.��
O 'ııımla birlikyaparak ödemesi ge :,
n (ödemeyi) durdurdu ... " Bu iıtif:ıkın Asur kmlının
tıe

tu'ya yardım ed�nıez duruma getirmek istemektedir. Urartu'nun egemen olduğu Zikurtu seferin bu br ''gtx,:t.'!X! km·�t� ıle�� ıl�ı­
a�ınasındaki önemli hedefidir. Sargon, Zikunu'lu ı\letatti'yi Rusa ile karşılaşmadan önce hertaraf et­ sı gerekmektedir. 11. Argişti'yi s:ılt:ınatı boyunca uğraşııran en önemlinol:ıy_ �dıp U�ırtu ıo_pr:ık�.ırı .'\�n����
mek gereğini duymuş ve "sou zamanlarda köttl kararlar uereu ve Ursa (Rusa) ile birleşen " Metatti'ye lidir. Bu dönem "göçebe kavim/erin " K:ıfk:ıs öıesindek.i bozkırla�<hı tı�ı
geçerek Batıya Frigy<ı .üzerine giuiği dönemdir . Bu bvıınler ı\1.0. 68'. )'_ ."ı Gordıon ken. } ·�
ılınd
saldırını�tır. Ancak �letatti, ordusunu alarak yöreden uzaklaşnıış ve belki de Urartu ordusu ilc birlcş­
ma edeı� Kimınerlerdir Argişıi M.Ö. 707 yılınd:ı Kiınıne rl�� i.le �ıva:;. mı:;. ':. :ı} �en . ���ı lxı�; �:':� � ;'
mek üzere dağlara sığınmıştır. Sekizinci seferin en önemli aşaması, Asur ordusunun Manne:ı'nın bir .
Argıştı nın Kımınerle r b�ı�ı� d.t .ıldıg � ' c. l� ·
'?lge.si olan l."işdit.>"e ilerlemesi ile başlar. Urarttı ordusu ve yandaşları, olasılıkla Urıniye Gölü'nün Kinınıerler kar.ıısında yenilmekteıı kurtul:ınıanuştır. sürmesine engel �l:un:_ınuşıı�: Kr:ılı� '�u�1>:�:;. . ..ırı.,ın -�
l
gtineydoğusunda konuınianan Uauş Dağı'nda Asur ordusumı beklemektc idiler. iki ordu anısındaki Ar i ti'nin Urartu ı:ıhtınd:ı 22 )'ll dah:ı !>alt:ınatb:ıııya, 'nun ıçlerıne yondn�dc.:. r� t::tkı� olım�� ı
"saı:aş çok mhşi ve korkunç oldu . .. Sargon'a göre; " ... ova dtfşmtm kaulan ile Ki�ı�ıerlerin bölge topr.ıkl:ırı içinden gc<:;erek ı ll. Anadolu Argi:_;ti"ye ait obn_ r�ltınıepc K:ılc�ı _r�n.ıd-�>lu ıç.
ıur Eı.tincan ı:ıkınları nda inş:ı edilen ve ol:ısılıkl:
kanlan ile �wıki bir e bise gibi boytmdı. ,. Urartu kralı !?usa ... . hayalım kurtarmak
� en Kinunerlerden kon.ını�ı:ık ı�·ın y:_ı ı?ıl�nı�.. �l:ıl�ı� ır.e \�ımı��
doldu, toprttk diişmau

sn� ı le eli.'. bir kısraga binip ordusımım başmdan kaçtı. "

� . için savaş araba­
Yazıuaki bu aşağılamalcıra karşın Rusa'nın lerinden bir ) ün geri döneceği düşünülf:ırklı yörelerinde im:ır f�ı:; lıy�)tle���,������.:�._�����:�\ h:ı�ı�cGn.'
akıbetı k�:'>ın olarak bilinmemektedir. Aynı yazıtta Rusa için tehlikesinden �nııtulan Argi�ti, kr.ıllığın
". . .benim gı'içlii silahiarımm gfin"iltfisfin­ lü'nün kuzeyindeki �3rı:,:iş ��:ıkınl:ı �ı�ı�:ı . '.)ulun:ın,.:�:��ı ;':��::::�· :ık���:nt:ış��':ın �rgiştihi�il i :ı�llı , bir kentin
dt.!nilnıektcdir. Olasıdır ki; Uauş Dağı'nda su kanalları y:ıptırdı�ını go�tc.:::_r��ıc.kt� �lıı.. ıkt n ' ı
Er ·is adı i\rgi�tinin kurdu�u bu kentten gü·
�en urktu krali kenti Tuşpa )•ı lerkelli ve dağlara kaçtı"

����:1; ��u����g�nl�a� �n�a �lı�a�ı�ı ��-n� ordusunu �c yandaşl:ırıı�ı _n�.ağlup etmişti:. ı uş galil�iyetin· de yine bu bölgede ınş:ı edıl<�ıg�nı .Y'ızın_.n�:�.:c.;ıı�...O .·:ı�ılıkl:ı
_ı-e

� ��� � bır kararla yuzımu. Urarlu topraklanna çevırır ve batıya dogruU�ılerlenıegc baş­ �ı. Argı�tı c�on� mı _ :
iilen l n z; k:ılelcrin d:ığılıınl:ırı dikk:HL' :ıl ını..lı�ınd:ı
lar. Koıur Cay _vadı'>ınden Armarili i.]lkesin<:! giren Sargon, bu yöredeki bir (Ok Urarttı kalesini yağma­ nüınüze dek gelın��tir. . � e ·i's��li>i g<:'rülnıcktedir. B:;u ir:uül:ı t\rdebil'tkn tı:ız;ır
la: ve cl<:! geç_ırir. S:f�rin. ilerleyen bölümlerind<:! Sargoıı\ın ... yay, kalkan ue mızrak ile donatı/mı� Uraıtu sınırl:ırının ozcllıklc �log�ı<�:' ����,.h:ııı) lı �:��� �,· e�ckı�;rindeki S:ı r:ıb'ı:ı bulunan iki y;ızıt l':-ınu ".ı�
-�avaşma� ıçın cwtı!mış 1.000 cesur ve vahşi sfiuarisi " ilc yün.�nin tüm ülkderi için kutsal olan Mu­
Denizi'ne giden yol y:ıkınl:ııınd.ı �: .s·." ·'�: ı �ı:�iıı� t�ın ' "ızıt h rd:ın biri :ıynen �öykdir: '"Tmm llaldi nll. l.Igu­·
g dı ının k
• r �Ard. nı!
;�; . k a� k�_nıi�<: ! s:ı�dırına� kararını aldığı görülür. Ancak bu k:ır.ırın :ılının:ısında. Sargon\ın .se­ nırl:ınnın bu )�örclcr� k_
: ıd:ı_r d � u..ll... �u � - · t• ;. !).; n� .;!dım. l'"ulu. Bıuıu ii/l.:elerini l4C ,ıwçırdım lli
ve

�f��� ��Y���:��:c�� C.���t�t;·kt::la�ıg� .hed�� taın olarak gcrçekle�tircınediğinin izleri vardır. Asur kralının ct'i ile Nusa oglu Argıştt söylet� Adm
omdmı gen dom/�um.
� .�
' J..u.. Gituha(ni) Tui..."'IU ıll/...•eJerim ::aptt'I/Wt Ru-
c ndı ıfadesı bunu hatırlatnıaktadır: .. . .kalbimdeki acıyla him sıwaş aral:m- Ntt uebrim: kadar i/erledim.
·

43
42
 tu.m(ui! kelltini aldı m /:'le J!.e<;irdiRim ,.ilkeleri hamca -
111deu r11şa ettim. adım Arp,i�ü-irdu ( 1 1. _t . .nı_n ı•assal lxıgla
kenti) ko}'dımı 8 - . . ıjgıf�n 1. _kaleleri ye-
dım Zorltı ele J!.t•çird
{izere. Ilaidi'in gt'icl"i ile
.. . -· . r rJ.ıl� ı
� �ml. l:l'r '11 UI �mlı, krallar kral; Tuş{Xı ��,'/: :ııı ;ıcu�ııi p,&termek
_'J U

dcr yazıılardan biri üzeri �:�� ��-�/ <� ın, �

}

. \ �ı)an bır �ahıs adına ra'>tlanması /y:u.ıi :ı /� '--- Krala

- ait tn­
dir: . Rusa o�lu ArgNti biroku onu ılgı ckıcı-
dar 950 loi..>Ot (476'metrc!J jiu·iaı'ı , "'rm ı o mnm ömi1ulen Batu'mm oı1'>>/u /."�pıtı·,,,. .11m �
� <.:
.�ıbÇL>sine lw-
r
n:
rma

II. RUSA ve KRALLIGIN YENİDEN DOGU

ŞU
Uı<_ırtu kmllan içind� en :ız. t.lcnua kadar ..
. .. .
gıştı nın Y rı e, olasılıkla M.Ö . 685 yılında tahta
:e�� .�
a ı f a lıy .
�.ılt:rınc �ncm vcrcn bir h:ı�ka kral Ar­
: � _
.

. l, :-.a <�ır Ru�_ a ya aıt

�

_ : kaya veya :-.tel yazııla­

n ço k degıldır. Ancak Ura mı kazılarında orta a �ı an .
_ tu n_ kı_ tabletl�r bu k�alm dönemine
aıt _ I3u dur ıın l l . Rusa ile birlikt e Urartu h l ro
_ ıır.
�
; � � :�7 �. �
rasine
hc
_ l
l i y<��ı�nl:ı �:klının .
getırildiğinin kanı­
tıdı�· l l . ��u a nın saltcın:ıtı .sırasında yaşanılan tarihi
· �
1
� ;:ı���:
olavl rı , lgel� . re lay ar.ık açıkl:ımak
-
du �ça gu �tu r. Bu �c nudaki tek belge, bu kitabın baskı ,� � e <_ �� ol­
� haz g _
} ·1� .ı) larında Ayanıs'ta hu­
luıun �usı 1.apınagı nın <;cphcsindc ortaya çıkartılan v
_

_1
� �}�'�::ı ���
_

henü · , 99? l.ın ı:; _ıo �la � 6 �etre t zun­

luktak_ı ya_zıtın dışında. Adilccvaz'da de geçen yazıttır. Yazıt ) : � k ı 1 �
· zıu unı � lgcsmdc {\an:ın
� uzeyı� bır k �nt kurduğu anlatılınakta ve dü�ınan ülkeleri olarak .tanı ,_ _ n :\lu::-kı. H:ı e \"e Halıtu
ul �elerınden ınsanların getirtilerek. belki de, bu yöreye yerleştirildi - ind ;' �
� ·:- ;ct �
z ıl _
_ ektedır. Y:ızıt Ro­
sa nın uyguladığı iskan politikalarını da �rgilemektedir. A\ nı kr;:1
'
etrafında inşa edilen düzenli, ızgaı.ı pl:ınlı Mdış kentler- ı'ı.' Rus..ı,'�ın· � sk
�a �
fı d u ıı �azı bld��n
�� � �� � ��� _
· ro ti , . na hız.met ıçın
yapılmıştır. Van Gölünün kuze}•inde Zernaki Tepe" ki ızgam k.
, planiı kent de •\lu::- ·ı. 1-!:ıte ve 1-!:.ılitu ül-
. .. . .
k e1erı nc ı�
1 en a k nI·.ı n bu goçmeıı ler ıçın �·apılmış olabilir. Yazma adı geçen ülkelere ba::;arılı askeri se­
_ __
f��1�rı_ n �apıldıgı kesındır _ ı luşk _ v e
Halıtu ülkelerinin konumları IL Ru.sa'nın ne kadar �batıy:ı- ilerle­
: � �
�iıgıı ı_ n kannıdırltl!", . �luş ı t lkesı <!aha _ nce de belinildiği gibi. Fır.:ıt �ehri'nin kavisinin hemen b:ıtı­
: . � � : �
sınd.ıkı to �:.ı � lardı ı. . Halını ulkesının
_ _ Dogu Karadeniz'in iç kısımları olduğu önerilmiş i.se de bunu des­
·Je�c �l guçlu_ delıllerden
��k _ yoksumız. 1-\;ılitu ülkesi olasılıkla ı\ lu�ki ülkesine kuzeyde kom.:;;u olan bir
·e ıd ı.
ulk

Urartu topmklarında gelişen olayları bir nebze de olsa, krallığın f:ırklı bölgelerinde vürilrü­
len yapıın faaliyetlerini dikkate al:ır:ık anlam;ık mümkündür. IL lhı.sa kendisinden önce \"C}';t .sonm
hiç bir kralın başammadığı sayıdil kale inşa etmiştir. Bu kalelerio bir kısmına da kendi :ıdını vermek­
tc çok kararlı olmuştur. Rusa·nın iıwı ettiğini epigrafik delillerle bildiğimiz k:ıleler şunlardır: Gökçe
(Rus:ı-i L'nı­
Göl yakınındaki Karmir-Blur (Tei:;;eb:ınD. Kuzeybatı ir.ın'd:ı Akçay kenarındaki B:ıst;ım
Tur). Van-Toprakkale (Qilbani Dağı önündeki Rus:ıhinili), Adileevaz Kef K:ılc.si \"C Ayanı.s K:ılesi (Ei­
im.·elendiğinde en
duru Dağı önündeki nus:ıhinili) (Resim 1,�). Yuk:ırıd:ı söz edilen k:ılelcrin d:ığılımı
sistemini gü,:Jendirınek için
:ız üç tanesinin başkent Tuşpa'nın y:ıkın çevresinde ve başkentin s:ınının:ı
Tu�pa"nın s:ıvunmasın:ı \'erdiği önemi n;• muhtemel bir
y:ıptırıldığı görülür. Bu durum. kı.ılın h:ışkent
ınu Kr::ıllığı'nın en önemli iki
tehlikenin varlığını ort:t}':l koyar. B:ı.st:ım ve K:ırmir-Biur Kalderi ise L"r::
üzerinde yer :ılmaktadır.
eyaJet merkezi içinde ve ··:ıılı k;ı\"iınlcr" tehlikesinin ol:ısı geliş yönü

bu büyük kalderin in�;ı;ısı

Şimdilik sayıbn lxşi bu bın \e hepsi çok görkemli. iyi pl:ınl:ınmı�
. Gerek mimaride n.! gcrek:.-e s:ın:ııın di­
için önemli mikıard:ı ın:ıli bir gücün \·ar olın:ı.sı k:ıçınılımızdır
··renidcn doğuş·· ı
olar:: k :ıdl:mdırıl:ın bu k:ılkınnı:ı h:unlcsi i�·in
ğer dallarında gözlenen ve ı:ıı�ıfınuzc:ı
h:ıb:ısının uzun yıllar s:ıltan:tt sürınü� olm:ısın:ı
devlet kasasının dolu olm:ı�ı gereklidir. l l . Ru.s:ı'nın
sır::ısınd:ıki lxış:ırısızlıkl: ır dikk:ıte :ılın:ıı.ık düşün­
karşın çok zengin bir h:ızinc devrcttiğini. s:ılr:ın:ııı
boyuncı devam eden bu ekonomik vc siy:ıs:ıl gücü
mek zordur. 13u dunımd:ı l l . Rus:ı tüın s:ılt:ın:ıu
yok­
f:ırklı kılan nedir? .. Bu konuda hiç bir y:ızılı bt.•lge
nereden elde ctıni�tir ve O'nu di{tcr kr:ıll:ırd:ın
ne YC
ey:ılctlcrde gcrçekle�tirilıni� yeni bir n:rgilcndirı
tur. Ancak bürokr::ıside yapılan �k:ğişiklikler,
b:ı�ırının
k:ıvimlere k:ırşı uygul:ıdığı :ıkıkı poliıibbr bu
vergi toplaımı yöntemi ve Rus:ı'nın gö<;ebc \':tzılı
bir ittifakın \·:ır obbilcccğini gü.. stt.·rt.·n b:ızı
sırl:ın olın:ılıdır. Gö<;cbe k:ıviınlcr ilc Rus:ı :u�ısınd:ı u�ıl­
o e hubn:ın \·e ÜZL 'rindc
belgeler vardır. Bunl:ırdan ı.:n öncınlbi T pr:ıkk:ık·'d
/$_1.!,igultı lnttlı·nm
.Ilmw yazılıdır Bu b­
!,!U
o[ ı"i/J..•esinegilliftiyıl
ll. Rtt.>>(t ·ıwı Aywıh 1\a/(.,.; yapım kllrıiJ<"i ·\�ur
fu Saga·dumu·tflr"ı u Arp,ı�o;fi "ıtiu Rustı 'uııı J..>euliuden gö�ll.·rıııt.·ktt.
� lir.
gdi:;;cn bazı iıtif:ıkl:ırın \·;ır oldu�u
yıtl:ır bize g<:x_-dX! k:l\·imlcr ilc Ru:-;:ı :ıı�ısınd:ı

45
 kralı Esarh:ıddon\ın Şupria Bölgesi'nde ımıhıemcl bir Ur
.:ırtu-K�ınıne� onak s:ıldınsıncb�l k.o��•na� ı cb
. . na cb ra�ıbnmaktadır. Bu sonuncu lhısa'nın bu
bölgede hüküm süren hir .rren. -·
, s olması mumk
..
, Uranu k ra1 ını da goz
kavımlcr ıle z:ım:ın zaman ış�ırl ıgı u;;ınde
ardı
t iindür
bu i�birliği için bir ip ucu niıdiğindedir. 11. Rus�ı gX;cbe . . Ancak yınc d<: IV. Rusa olarak adlandırılan bir baı;; k-ı
etmek mümkün de-
alıında y:ış:ınuş olın:ılıdır. Qı�d:ış ��:-;ur t
��-: �l:ırının Kımmer ve lsk.ıılerc kar­ ğ.ildir.
ol�l da bu büyük ıehdiıin . .
ın k�ınıııd � r. l l . Rusa doneınınde
�� verdiği s:ıva�l:ır. aynı ıehlikenin L'r.:ırtu için de geçerlı ol:ıhılccegın .
Asur n� l'r.ırtu ar.ı: :-;ında gerçekleşen ikili diploımııik VE SON
görüşmeler, bu ortak duşınan ın korkusundan
byn:ıklannu�ıır. Göçebe k�ıYimlerin y:ınınd:ı iran içlerinde
gücün.�in 7irvesine çıkmış olan �ledler'�n
:

u kırıl� Rustl ttmn/an mm gucu w c/uy­

M.O. 6yi yılında 11. Rusa .dı�l��naıık
tehdiıleri de bu y:ı kınbşm:ının bir diğer nedenidir. Olasılıkla
bir heyeti A:-;urh:ınipal'ın s,;ırayına yoll:unıştır: "O zammı
�!rm: � M. . _7· �üz�ılıı� son�ılarında iı.ın'da Medler yörenin rek
�
.
.. p
.>
başmetimi11deu /...orkıu. A stii
. . egemen gücü dunımuna gelmi.şler.
erı m bem selrmılamalan ııe A rbela da( ba­
baş:ı geçen ll � · .sarduri döneminde
l� lgede y�ş.ı�ın l�kıılerı de ıçlerıne
rış yapmak) iÇill gö1;de1rii. . Benzer bir !�eyet l l.' Husa·d�� n sonra .
du t'C? bellilll karşı J.'Orulamaz
. _< alarak Asur kralları için gerçek bir tehlike olmu::;lardır. �led
İs­
. .
kı� ve Babıl guçlerınden oluşan ortak bir ordu M.Ö . 612 yılında Ninivc kentine
. . saldırmış ve ele g�çir­
yoll3rı aı ınnıış�ır. Butun bu gayretler sa­ n�ştır. Bu yı.ı:ı�ı: sadec� bı� kaç yıl sonr.ı Ya�ınd��u'nun süper gü�ü olan
de A.sur'a gönderilıni� ve Asur ile iyi ilişkıler ıesıs eımcnın . Asur Krnllığı bir daha geri
. ölümcül tehlikenin boyutları­ .
dece Uraıl�ı'nun değil aynı zamanda Asur kı ılbrının cb çevrelerindeki gdmemek uzere ort,ıd.ı� k.ıl�mı�tır. Ur.:ırtu Krallıgı nın bu ortak güçten eıkik
:ndiği konusunda yazı­
. askeri ve idari yönden cılışılmamış reformlar gerçekleştirmek isteme­ lı kayn�kh�ra �ansıyc�.n hı.r verı yoktur. Ancak hu krallığın da so� yıllarını yaı;;adığı bellidir.
nı sergik:mekıedir ll. Hus:ı'nın Urnnu'nun
.
sinin temel nedeni etr.:ıfını s;ıran bu tehlikeden kurtulabilmek olm�ılıdır. yıkılı�� .ıle ılgılı l�azı on.crıle� .vc�rdır. Bunl�rdan ilki, Krallığın M.O. 609 ıarihinden sonrtı Mcdlerin
egı.::­
nıenl.ıgıne geçmış ol<� bıl�ce�ıdır. Van Göh.i çevresinde yapılan kazılarda, Medlerin bu bölgelerde yer­

AYANIS KALESi ve II. RUSA'NIN SALTANAT TARİHLERİ

leşnıış olduklarına aıt hıç bır yazılı ve arkeolajik belgenin ele geçmemiş oluşu bu öneriyi şüphe ile
değerlendirmemiz gerektiğini gösıcrmekıedir. Çavuştepe ve Karmir-Blur kazılarında İskit .silah ve
eserlerinin bulunması Urarttı Krallığı'nın bu kavim tarafından yıktidığı önerisinin yapılınasını S<ığlamı.ş­
ıı.Husa'nın salıanalının lxı.şlaclığı tarih gibi salıanatının sona erdiği ıarih de kesin bir sonuca tır. Yakındoğu'nun en güçlü siya�i ve askeri örgütü olan Asur'un ortadan kalkmasından sonra bölge­
ulaşaınamı�tır. Rusa ile ilgili bu bilinmezlikler kendinden sonra gelen veya geldiği bazı bilim adaın­ nin tarihi olaylan büyük oranda Isk it ve Medler tarafından yönlendirilmiştir. Yazılı kaynaklarda Urar­
ları tarafından önerilen son dört kral için de aynıdır. Konu ile ilgili yazılı kaynaklann yokluğunda baş­ tu Krallığı'ndan son söz edilişlerden biri yine bu kavimler ile ilgilidir. t-.I .Ö. 609'a tarihleneo Babil kro­
\'llrulabilecek arkeolajik veriler de yeterli bilgi vermekten uzaktır. M.Ö. 645 yılı Rusa'nın tahtı bırak­ niklerinde İskit'lerin "Urartu topraklarına kadarH ileriediği belirtilıniştir. Aynı kaynaklar M.Ö. 608-607
mak durumunda kaldığına genel olarak inanılan tarihtir. Ancak bu tarihin özellikle Bastanı Kalesi'nde yıllarında Yukarı Dicle vadisindeki Urarttı topraklarının d.'l ele geçirildiğini yaznr. Bu bilgiler L:ranu
ortaya çıkan bazı arkeolajik veriler ışığında daha erkene, olasılıkla da ı\ LÖ. 650 yıllarına kadar geri­ Krallığı'nın en azından bu tarihe kadar varlığını sürdürdüğünü kanıtlamaktadır. Ur.ınu ile;: ilgili t:n son
ye çekilmesi eğilimi de vardır. Eğer durum böyle ise Il. Rusa, Basıam Kalesi henüz yirmi yaşında iken bilgiler Eski Ahit'ıe geçer. Yeremya (Jeremiah), kral Zedekiah'ın dördüncü yılında, ,\I.Ö. 594, Urartu,
tahttan ayrılmak durumunda kalmıştır. Son yıllarda Ayanıs Kalesi'nden elde edilen dencirokronolojik Mannea, iskit ve Medlerin, Babil üzerine saidırmasını ister. Urarttı adı bu tarihten sonra Yakındoğu
.
(ağaç halkaları ile ıarihleme yöntemi) sonuçlar bu konuda kesin sayılabilecek bazı sonuçlar vermiş­ yazılı kcıynaklannda bir daha görülnıemek üzere ortadan kalkacaktır Yakındoğu tarihinde üstlendiği
tir. Ayanıs't::ın elde edilen veriler. kalenin inşaası için gerekli ağaç kesiminin M.Ö. 655 yılında başla­ önemli rolü tamamlayan Urartu Krallığı'na son darbe, artık bölgede ıek askeri güç durumuna gelmiş
. .
dığını, yoğun ağaç kesiminin 653 ve 652 yıllarında sürdüğünü ve kalenin M.Ö.651 yılında tamamlan­ olan, Medler tarafından vurulımış olabilir Med kralı K}'aksares ile Lid}'a kr :ılı Aly:ınes arasında Kızı­
dığını gösıermiştir. Bu durumda l l . Rusa'ya ait olan en geç tarihli kale Ayanıs olmalıdır. Kaleele yapı­ lırmak yakınıncb yapıbn ve Herodat ıarafından da anialılan s.:waşa giden ı\<led ordularının. yolları üze­
eğer
lan kazılar en az iki yapıın evresinin var olduğunu, yangın ile tahrip olan kalenin bu yangından son­ rindeki Uraıtu Krallığı'nı ı'vi.Ö. 590 yılında ortadan kalclırınış olabilecekleri mümkündür. Ancak
gerçekleşnıi.ş ise
r:ı onanlarcık ıekr.ır belli bir süre kullanıldığını göstermiştir. ikinci kullanını evresinin ne kadar sürdü­ kazılarını yürüttüğümüz A}'<ınıs K:1lesi'indeki yangın Medterin saldırısının sonunda
bir iskelete rast�anılmamış·
ğü kesin olmamakla beraber en az 4 veya 5 yıl sürmüş olabileceği düşünülmektedir. Bu durunıda Aya­ ortada aydınlatılımısı gerekli sanılar vardır. Neden Ayanıs Kalesi içinde hiç .
. karşı koyın:ıksızm du�mana ı�s­
nıs Kalesi i\I Ö.645 yıllarına kadar varlığını kanımuş olabilir (Resim 14). Bu yıllarda nedeni belli ol­ ur ve neden kale yağma edilmemiştir? Kalenin nlllhasarası sırasında,
Kaleele ele geçen çok sayıda değerli siLah ve eşyı.ıl:ır nedt:n duş­
mayan büyük bir yangın ile kale tamamen tahrip olmuş ve belki de bir daha Urartular tarafından yer· \im edileliğine inanmak doğru mudur?
B:ıstaın veya Ay:ınıs Kalesi'�de neden
leşilıneıniştir. Ayanıs Kalesi'nin, I l . Husa'nın 34. salıanat yılında tamanılandığı kabul edilirse ve kale­ man ıarafından ycığmalanınaınışıır? Ve bunlardan en önemlisi ..
. bulunrular yoktur? Bu bılınıneyen lenn }.ınıtlan
nin en az 5 yıl kullanıldığı varsayılırsa, Uranu kralının tahuan inişi veya saltanatının sona erişi için ıı Rusa döneminden sonr ıy:ı wrilılenen arkeolajik
. ierin yanıılan ise gelecek yıllarcb yapı­
önerilen ,\ 1.0. 645 yılı pek de hatalı olmamalıdır. Ayanıs Kalesi'nde aıtaya çıkanılan tapınak yazılı Ru­ U�ı rtu Kr:ıllığı'nın sona erişini ele aydınl:ırac:ıktır. Bilinmeyen
sa'nın askeri eylemleri ile ilgili bilgi verınekıedir. Bu yazıtın yayınlanması bir çok konuyu aydınlata­ lacak arkeotojik kazılarda saklıdır.
caktır.

ll. �usa'dan sonra U�rtu Krallığı'nın başına kimlerin ne kadar süre ile geçtiği konusu uzun
yıllardan ben tanı.şılmaktadır. Oyle görülmekrcdir ki; eldeki arkeolajik ve epigrafik verilerin böyle kal­
ma�ı durumunda daha da tartışılacaktır. Asur yazılı kaynaklarında bir Ur:ırtu kralı hakkındaki son re­

d��1 k� rde� i mesajlan yollayan Uranu kralı iştar-du ri (Sarduri) o zanum Jann/ann
ferans lll. Sarduri'ye aittir. Asur kralı Asurbanipal'e ait olan bir yazma: .. Babama krali babasr
��
tarafın­

�
bana bahşet­
(ve) dedi ki: !!fendimi, kralı­
.
trgı yuce gucu. uydu ... bcma haberciler gönderdi. . . bmıa haberyolladı
mı kutlarım.. . Kuzey eyaletlerindeki Arin-Berd'tc bulunan
sa'nın kendisini "gı'i çlıl kral, bı'iyı'ik kral, Tuşpa kenlinin bakimf"
bazı eserler üzerinde Erimena oğlu Ru­
olmak tanınıladığına ranı k olunmak­
��d�r. Bu du�um�a 1� ' Rusa'dan sonra krali bir ünvana
.
onerınek mumkundur. . Ancak lll. sahip ikinci kişinin de 111. Rusa olabileceğini

���:�: ;;; � Rusa'nın babası olar.:ık gösıerilen Erimena'nın krali bir ünvanının
y · e�� isinin h iç bir zaman �raıtu ta�tımı geçmediğinin
kanııı olar.:ık benimsenmiştir. Bu
•• • w_
.
�rartu
• _ usa nın, . .
sınırları ıçınde gelışen çalkanıı ve kavgalar sır:ısında ıahtı zorla ele gc-
c;ır�ıgı v�ya bır ba.şka bolgede krallığını ilan ettiği dü�ünülebilir.
I I I . Rusa'nın Urartu'nun son kralı olw
duguna ınanılınasına kar::;ın, Karmir-Blur'da bulunan iki mühür
baskısı üzerinde �Rusa oğlu Rusa� adı-

47
46
 KALELER ve SUR DUVARLARI

aldı­
r.utu :-ıskeri ıniın:uisi l�üy? k o� ı�d.a_ k �ıll��ın aıa yerleşim ��ı.� nlan ve e�emen�ik altına

U
_ � - _
ğı topraklarda inşa edılnıış çeşıtlı buyuklukıekı ve plandakı k.ılelerden ıbarenır. Urnnu ege­
.
menlik sahası içinde inşa edilen kaleler. temelde askeri bir üs, halkın gerektiğinde sığma­
kar­
cağı bir yer, Uranulu asker ve yöneticilerin yaşadığı bir mekanlar topluluğu olınasıııa
ın. bazı farklı işlev ve bu işieve bağlı olarak gelişen bir plana sahiptirler. Unırtu'nun mer­
ve baş­
kez yerleşim :ılanı olarak nitelenebilecek Van Gölü Havzası'nd<ı inşa edilen kaleler, bu havzayı
kent Tuşpa'yı koruyan öncelikli amaçlarının yanında, bölgenin doğal zenginliklerinin krallık yönetici­
leri tarafından ıopbnmasında da görev almış olmalıdırlar. Van Gölü Havz.1sı"ndan uzaklaştıkca inşa

edilen bir çok kaleler. bütün bu işlevlerinin yanında farklı bölgelere düzenlenen askeri seferlerde gö­
rev alan birer iknıal üssü ve garnizon niteliğini de taşımaktadırlar.

İşlevleri dikkate alınarak çok genel bir sınıflandırma yapılması durumunda Urartu kaleleri bir
kaç grupta toplanabilir. Yöresel idari merkez olarak kullanılan kaleler, genellikle verinıli bir tarımsal
ovanın bir kenarında ve dağların bu ovaya uzanan burunları üzerinde inşa edilmişlerdir. Bu kaleler
yeraldıkları bölgenin yönetilnıesine hizmet ettikleri gibi bölgede var olan çeşitli zenginiikierin toplan­
ması ve başkente gönderilmesi için de kullanılmışlardır. Bu tür yerleşme yerlerinin etrafı çok güçlü
sur duvarları ile çevrilmiş olduğu gibi içlerinde yönetim binaları, dini yapılar ve yöneticilerin oturduk­
ları saraylar da vardır. Sur duvarları içindeki yapıların büyük bölümünün bodnını katları yöreden, ola­
sılıkla vergi veya haraç olarak toplanan hububatın, şarabın veya diğer malzemelerin depolanınasına
yarayan büyük boyutlu küpler ile doludur. Yöre halkından toplanan bu zenginiikierin bir bölümü
daha sonra krallık merkezine gönderilmiş olmalıdır. Ancak kale içinde depolanan yiyecek ve içecek­
lerin gerektiğinde kale dışında yaşayan Urartulu veya yöre halkına dağıtıldıkları da bilinmektedir. Yö­
resel idari merkez olarak kullanılan birçok kalenin eteklerinde veya yakın çevresinde, kale içinde otu­
ramayan halkın yaşadıklan .;dış kentler"' de vardır. Bu tCır kalelere en güzel örnekler kral Menua dö­
nemine C"-.1.Ö.9. yüzyılın sonu) tarihleneo Yukarı Anzaf Kalesi, II.Sarduri'nin (M.Ö.8. yüzyılın ortası)
Van'ın Gürpinar OvaM'nda inşa ettirdiği Çavuştepe Kalesi, Batı iran'da I I . Rusa'nın (M.Ö.7. yüzyılın or­
tası) eseri olan Bastam Kale::;i veya yine aynı kral tarafından yaptırılan Gökçe Göl yakınındaki Karmir­
Biur ve Van Gölü'nün doğu kıyısındaki Ayanıs Kaleleri"dir. Yöresel idari merkez olan kalelerin bir ço­
ğunun içinde Urartu kral veya krallarına ait yazıılarıo bulunmuş oluşu dikkat \'ekicidir.

Başkent Tu�pa'dan krallığın farklı yönlerine giden askeri ve ticari yolların üzerinde inşa edi­
len kaleler, plan �<::ması açı)jından çok büyük bir fark lılık güstcrmenıcsinc karşın, boyut olarak ilk ör­
neklcrc��n \�iraz daha küçükH.irl<::r. Yine Urartu askeri mimarisinin geleneklerine bağlı olarak bir dağ
burnu uzcrıne kurulan ve etrafı güdü sur duvarları ile çevrili
olan kaleler, Urartu Krallığı'nın kuruluş
yıllarında özdlikle kuzey ve batıya yapılan seferler sırasında
ünemli görevler üstlennıişlerdir. Bu ka­
lderden . bazıla�ı k .ıllığın erken dönemlerinde birer
. � askeri ikm:ıl üssü görevini görmüş ve daha son­
:.ı da !'on:nın_
ıdarı merkezi durumuna gelmi�lcrdir. P:ıtııos yakınındaki Mcmıa kalesi Aznavuı1epc,
� uwa d_�n k�zere gi�e_n ve �1enua'nın ve oğlu kral
Argi�ti'nin kuzey ülkelerini ele geçinnede önem­
l ı bır gor�v uMlcnmı:-,;tır. Da_ha sonra bu kale Patnos
Q,·ası'nııı idare merkezi durumuna gelmiştir.
\ .an_dan,
Ozalp yoluyl:ı Batı Iran'a giden <,�ok önemli bir ticaret ve askeri
yolu gözetle)•en Aşağı ve Yu-
49
48
 k.m .\nnf K:ıkkıi dt.' ;ıynı göre,·i üstlenmişlerdir (Resim 1 ')-16). Ancak �I.Ö. 9. yüzyılın sonunda kral
.
i�plıini d<lnt.>minde inş:ı edilen A�:ığı Anz:ıf K:ılesi. Yuk:ırı Aıız:ıfın inş:ı edilıncsi ..ilc bu işlı.:vini büyük
()r:ında Yiıirmiş olm:ılıdır. Tic:ıri yollar ÜZl.'rinde kunıl:ın kalderin boywl:ın M.O. 8. yüzyılla birlikte
�
küı;lılml � n: dikdörtgen bir pbn:ı k:ıvuşımı�ıur. An:ıdolu'nun Türk dünemlerinde görülen t<ıhkimli
kerY:ın:-<ır:n-br ik belki de :ı ynı işieve s:ılıip obn bu k:ıtder. tic�ın�ı yoll:ırı üzerinde belli mesafelerde
�
y:ı pılım:;>b r lır. El:lzığ':ı gick'n \'L' Bingöl D:ığl:u:ı üzerinclt: r:ıhaılıkb görülebikıı Urarlu t icaret yolu üze­
rinck•ki Zulümtepe (Resim 17) ,.e Kuzeylxııı lr::ın'd:ı. T:ıştcpe'nin 5 kilometre güneyindeki Tepe Do­
:.;oğ \'e Ş:ıhpur'un 1 2 kilometre b:ıt ısındaki K:ıfir K:ı lc bu tür kaldere en güzel örnekleri teşkil ederler.

l' r..ı rtu :ın:ı ycrkşiın :ıl:ını obn \':ın Gölü l lavzası'nda görülınemcsine karşın özellikle Kuzey­
b:ııı t r:ın'd:ı k:ırşımız:ı çık:ın b:ızı k:ıleler. geniş :ıl::ınlar üzerine ve ulaşılması zor alanlarda kunılınuş­
l:ırdır. Bu bleler içinde genellikle icbri ve dini yapılar inşa edilmemiştir. Varolan yapılar da k:ık:nin
:ı rka du,·arı boyunca geri çekilerek önde halkın toplanmasına yaray�ıcık geniş al::ı nlar elele edilmiştir.
Bu tür kalelcre en güzel örnekler Kuzeybatı ir.:ın'cl:ı bulunabilir. Özellikle K:ıtc Sanıncl, Kale Kamana
''e Yılan Kar::ı Kaleleri bu türe örnektir. Van Gölü l lavz�ısı'nda yer alan kaleler çoğu kez idari bir mer­
kez Yep g�unizon niteliklerinin yanında, halkın bir tehlike sırasında sığındı k ları kaleler olma özelli­
ğini krallığın her döneminde konınıuşlardır. 13u nedenle Uranulu halkın y::ışaclığı Urarıu egemenlik
:sahalarında sadece halkın sığınmasına dönük k:ılelerin yapıını gerekli görülmemiştir.

Ur::ırtuların Van Gölü kıyılarında inşa ettikleri bir çok kalenin varlığına karşın bunların bir li­
man kalesi olup olmadıkları bilinmemektedir. 1-faııa Ura11tılann Van, Urmiye veya Gökçe Göl'den La­
şıma icin yararlandıkları da kesin değildir. Çağdaş Asur kabartınalarıncla bu komıcb bir çok verinin
var olmasına karşın, Urarttıların bu konuda bize ulaşan henüz ne bir betiınteınesi, ne de bir yazılı kay­
nağı \'ardır. Ancak göl kenarlarında inşa edilen Van K:ılesi ve Amik Kale (Hesiın 18- 19) gibi bazı ka­
lelerin birer liman kalesi olmanıaları için hiç bir neden yoktur. Van Kalesi'nin kuzeybatı ucunda inşa
edilen Madırburç'un (Sarclurburcu). önerilenin aksine Lapınaktan çok, whkimli bir iskele olma olası­
lığı bir hayli yüksektir. Aynı şekilde Van'ın 40 kilometre kuzeyinde, gölün hemen kıyısında inşa eeli­
Resim 1 7 · Batı ticaret yolu üzen'mlekt bir k1ıle: Zuliimtepe

len Amik Kale'nin de bu amaçla kullanılması olasıdır. Gölün kuzeyinde Erçiş yakınlarında inşa edilen
\'e çok uzun yıllardan beri Van Gölü'nün sulan ;_ıhıncla olan Urartu kalesinin de (Argiştihinili) bir li­
man kenti olması mümkündür. Ancak bu konueieı yazılı kaynaklar ve betimlemeler olmaksızın kesin
bir yargıya varmak mümkün değildir. Uzaydan çekilen fotograflarclan elele eelilen veriler, Ayanıs Ka­
Jesi'nin göle bugünkünden çok daha yakın olduğunu, olasılıkla kalenin göl kıyısındaki bir kay;;ılığın
üzerine kurulduğunu göstermektedir.

YER SEÇİMİ

Umrtu kalelerinin işlevleri ne olursa olsun yer seçimlerinde izlenen bazı temel kurallar var­
dır. Kalelerin her şeyden önce düşınan tamfınclan kolay ele geçirilıneınesi temel amaç olduğundan,
dağların ovalar.ı uzanan bunmları üzerinde inşa edilmeleri kumlı yaygındır. Ancak çeşitli yönlere gi­
den ticari, askeri ve ınaden yollarını korumak amacıyla yapılan bazı kalelerin her zaman yüksek dağ
burunları üzerinde inşa edilınt:leri, koruma amacına hizmene sakıncalar yaratabil irdi. Özellikle Aşağı
Anz�f \'t: Bingöl Dağları'ndaki Zulüm Tepe kaleleri, korumakla görevli olduğu yolun hemen kıyısın­
dakı akak bir H::pe üzerine kurulnıuşlardır. Kuzeybalı iran'da da böyle kalelerin varlığı bilinmektedir.

KALELER ve SU GEREKSİNMESİ

Kalelerin inşa cdilcccği alanların akarsu veya tatlı su kaynaklarına yakın olma
gereği yer sc­
<.iminı. ctkıleycn diğ�r bir husuMur. Bu konudaki bir diğer etken ise
kale için ::;eçilen tepenin kayalık
'JI!Tia!-.ıdır Bu ge tklılik Urarttı kalt'ltrinin etrafını <:cviren sur duvarlarının
� ana kaya üzerine açılan ta�
H:ım:l �· atakları uzerinc murtulmasından kaynaklanmaktadır. Kalderin
i�levlcri de yer seçimlerinde
�
rmtmh dcrtctdc etkilı olnı u.,.tur. Van Gölü Havzası'nda
. . . yer alan tarınısal arazileri sulamak, her zaman
Rı-sim f,<.,' \(lll (,(.i/ıl'm/11 do,Qu kı_ı•ısmtlal:ı .lmı.l.• A:.ıl<'
d( ,�l kaynaklar ıle ımi
�ıkun ol;:ınıamı�tır. Muradiye Ovası, Van Ovası veya Gürpinar Ov<ısı gibi Urar­
lu halkının tarımsal faalıyet\crııı i yürüuüğü gen i� ovalarda ise
yılın her mevsimi düzenli akan, sulanı:ı-

51
50
 ya clvcri�li nehirlcr de fazla dc.:ğil (lir. Bu olumsuzluk l"ranu krallarının t:rken dönemdt:n itibaren ya·
pay güleller ve sulama tl:si.sleri in�<1 etmekrini gt:rckli kılmı�tır. Görkemli bir (,"Ok l'rartu kalc.sinin
eteklerinde yer alan 0\'alar. yakın <:evredc in�a edilen baraj \'e bu barajlardaki suyu ovaya taşıyan ka·
nallar yardımıyla sulanmı�tır. Kürzi.it Kale <:ivarında kral Memıa tarafından in�a ettirilen Süphan Bara·
jı. Yukarı ve A�ağı Anzaf Kaleleri (Resim 2 1 ) yakınındaki Yukarı Anzaf Barajı, kalderin ününde:: u/.a·
nan tarımsal arazileri slılanıak aına<.:ıyb inşa edilıni�lcrdir. Ooğanın oluın....uzluklarını olabildiğince or·
taelan kaldırmak ve tarınısal \·erimi artırmak amacıyla in�a edilen barajlar (Çizim 1-2) krallığın geç dö­
nemlerinde de uygulannıı�tır. Özellikle l l . Husa zamanında \'C Toprakkale'nin ve \'an Ovası'nın su ih·
tiyacı için yapıkın Kc�i.o; Göl Barajı ve Sihke Barajı bu çabalara verilcbilecek en iyi örneklerdir. Crar·
ı u Krallığı'nın Doğu Anadolu gihi zor bir <.:oğrafi hü\gı.:dc..· ,·arlığını bir kaç yüzyıl sürdürchilmcsi. mcr-

L;j+ı++wi;;;;;J m.
5 ıo ı5 20

... , .
. (,oft , . l lmrt11 &my
/(-:.·ts�: 1\rım�tl� lı J< 95 ) ı ında /JoJ)./1 ,ı mu/olu Uü{�<'.�llı"de
l ' ' 111�110 Soım�"/an Toplrmtısı /1. 160. Res.7)
Sultililli SiSII'/11111111 IIIY/�1111 1110·'.1· ',111� �����;�.
Çizim 1 - /Jir l mı111 .\11/wıw
n•
• .

52
 1
.��-
..-<

Resim 20 - .\lurad�)'e yakw/mında Körzı'il Kale

. . ,...
c l.

....._

Rl'sim 22 - /.Jatı imıtf/(1 lkısftlm Kaft�·ı

/((.,./m 21 A�ı,ılı Anzaf Kale.\/.11(/C' .\lll" tlıwarlmı

;;
54
 <:
kt.·zı ntnri t t;ır:.ı fınd:ııı in�:t edikn bu tür büyük projeler ile �t.'r(cklc�chilıni�ıir. Kı�ıll:ınn çok cb razl:ı
olnuy;ııı y�ızılı k:ıyn;ıkbrınd:ı h:ı r::ı j. :-;ul:ınıa tesisi. lxığ n.-' bahçeleri inş:ı etmeleri ile en az ka lderin in­
sı:ııbrı ;ı d:t r ö\· ndü lcri ilinmekted ir.
k ü k b

urıms:ı l :ır.ı.zilerin kcnarbrınd:ı i ıış:ı edilen büyük x)y ı l

l u u kı k e r sırt la rın ı ene l ikle
l g l
S:ınınnt:l. :ı çısınd:ı n önem l i hi ��n·:_mı:ıj n �)ll
Bü\· ük
bir ıepeyc
22)
y:ı ra t:.ı d uru m . ı\l�ırad.iye }akı ı­
veya Ka l e ısmaıl
brındald Körzüt K:ık'de ( Jksiın 20) n::ya Kuzeyb�ı tı Iran dak ı B:ısta
)�:ısbmı::-l:ırdır. _ :
ı n ( Rcsım � Ag:ı

k:1kkrinde göıi.ikhilir.

SUR DUVARlARI

Planı n� özel :ım:ıcı ne olursa olsun Urarttı k:ı leleri . :ı na kayaya :ıçıbıı sur temel yuvaları üze­
rine oıuı:tnı ı; � ıenıd ve bu ıcınci üzerinde yükselen kerpic bir bedenden meydana gelmiştir. Günü­
nıüzde konın�n birçok kalede ta" ıcınciler belli bir yüksekliğc kadar görülcbilirsc de kerpiç kısım
hakkınd� yeterli bilgimiz yoktur. Urnrtu sur duvarlanncl::ı uygulanan )'apı ın yönıcnıl�ri. taş bloklarının
ıx utları
)\' ,-e estetikleri en erken dönemden başby:ı n bir ge\i"inı içindedir. Krallığın lşpuini ve ı\lenua
;
gil i erken kı.ı.lları döneminde büyük boyutlu taş bloklar az bir i�çiliklc yanıularak duvarlarda kulla­
nılnıı�lardır. Bazı duruml:ırcla yükseklikleri 1 . 0 metreyi bulan t:ış bloklan be" veya daha fazla kenara
sahiptir n� bloklar birbirlerine sıkıca oturnıazlar. Kr ıllığın erken dönemindeki bu tür kaleler obısılık­
.
b mümkün obn en kısa z:ıın:ında bitirilmek istenmiştir. Van-Öz.a lp karayolunun kıyısınclaki Aşağı An­
zaf ,-eya Edremit yakınınd: ı ki Zi,·ist:ın Kale anıtsal taşlarla yapılan kalelcrc en güzel örneklerdir. Kral­
lığın kral ,\tenua ile sağlanı bir siyasi ve askeri zemine oturabilmesi bu dönemde ve sonrasında in�a
edilen kalelerin eMetiğine de y:ınsımış olmalıdır. ı\I.Ö. 9 . yüzyılın sonunda ve S. yüzyılın başında inşa
edilen kalelerin temellerinde kullanılan taş bloklan itina ile işlennıi\itir. Özellikle ı\lenua'nın yaptırdı­
ğı Paıno:; ci\·arındaki Aznavurıepe. ı\luradiye yakınlannda yeralan Körzüı Kalesi (Resim 23), Yukarı
Anzaf veya L'rJrtu ana yerleşim <tbnından uzakta, Kuzeybatı iran'daki Kahıık�ır Kalesi (Resim 24) ile
birlikte Llrartu askeri mimarisinde ··klasik yöntem'' olarak ad\:ındırılabilen bir taş yönteminin belirdi·
ğini söylemek mümkündür. Taş bloklarının daha küçük st.:(ildiği ve dıştan bakıldığında kareye yakın
bir görünüme :;ahip oldukları gözlenir. Taş bloklan arasında hiç bir boşluk yoktur ve blokların dış
yüzleri hafifçe dışa doğru bonıbeleclir. Bu özellik Meııua'dan itibaren kr�ıllığın son yıllarında yapılan
kaldere kadar varlığını sürdürecektir.

CEPHE MİMARİSİ

.\1.Ö. 8. yüzyılın ortalarında I L Sarduri i le yoğunla�an cephcyc daha fazhı önem verme gele­
neği �ur ?�\"ar\arıncla yeni bir yöntemin oııaya cıkmasına neden olmu:;ı;lllr. Kalelerio gi rişlerinin �'C ön
cephelerının di ğı.:r cephelerden estetik olarak farklı ya ı lma la rı dü�üncesi, U ra
p n u 'da bir ön cephe nıi­
marisınin ge\i�nıesini sağlamıştır. Çavuştepc Uçkale'de (Resim 25) ilk örneğini
�aha ıtınalı n� farklı taş mal zeme i le yapı ınası daha sonraki yı la rda özellikle I L Rusa tarafından yo·
cep hen i n
gördüğümüz
l l
gun o arak uyg�lannııştır. Adileevaz Kef Kalesi ve özellikle Ayanıs
l 26)
lı ta�_ malzenıenın (andczit) ve son derece itinalı bir taş i�çiliğiııin
Kalesi ( Resim ön cepheele fark­

nemınd�n ben_ kullanılmakta olan

kullanıldığı rnek erd ir. Menua dü·
ö l
bombeli
taş blokları ( ru:;tika), da aba ıt ıb ra , IL
yükseklikleri biraz k
Ru a dönem! mimarisini siıngeleyici dunınıa gelmiş
s ve gerek kalclcriıı ün cephelerinde gerekse t<ıpı·
naklarda yogun kullanım bulınustur mesinı 27-28).

57
56
 Ne�im 26 - llymııs Kalesi güne
y sur dumrlan

KULELER

kez düzgü n :ır:ılarla. :ıncak gerekli ol-

Kalelcrin etrafını çe v iren sur duvarları üzerinde çoğu
edilıni�tir (Resim 29). L' r:ırtu nıimarbrı. �ır.ı­
büyü k bir p:ıencğc s:ıhipıi. Gc.:.•lcnck­
dugu z::ıınan istenilen her köşede veya yerde kuleler inşa
_

ziyi �n rasyonel şekilde kullanmak ve �ekillendirınek açısıncl�ın

' b b n:•
n ıcrkc­
uğu duruınbrd:ı hi<.: bir s:ıkıııc:ı dunılma(b
edi lecek k:ıle \'C kimlt:ki ya pı Lı�ın ağ
leşmış mimari öğeler ve uygulaınnl:ır gerekli old
ml ıj
clilnıiş arazinin yapısı. konumu ve topogr:ıfya.sı . inş.a
nın gcrcktirdiği hü­
ı kin �:ıbit bir ölçü roktur. Sa nın ma
e risaliıli olar:ık inş:ı edilmi::olt.·rtlir.
.\I.Ö.
işlevselliği için kullanılnıı�ıır. Ku le (ıkıntılar . yü zn l ı n or­
\
:--
s;ınııı m:ıyı koLıyb,ıır.ın
yüklükt e ve derinlik te yapılan kuleler köşelerd

k idn l xı '\ unı bn hir h:ı:'­

an daha (Ok kull:ınıl m:ıy:ı b:ışb ıı:ı n risalitli kulderin y:ınınd;ı
tahınnd itibaren
ktedir. S:ınınm:ıyı kol:ıyb::-ıı rın:ı
kurt dişi biçimli ku telerin \·:ı rl ığ ı d:ı bilinme
ümüz hendekkrdir. \...ur
1\::ıle.si"nde \·e Çanıştept•'de gördüğ
ka yöntem ise en güzel örneklerini \"an r.
\·cri k:rc göre bu h endek ieri n id .su ile doldunılıını�tu
yazılı k:ıyna klannd :ın elde cdiiL'n

KALE KAPll.ARl

i • :ı ğl;ını r. \ncı k Ç;n u�h ..'iX' ürnc.:.·�indc oldu­

giri� an ıı:->:ıl bir k:ıpı lt. �
bpı _,ur lht\ :ı n nlbn dı::-.ın 1;ıkınıı
ığı k:ılder de \":ı rd ır. Anıtsal
Ur.:ırtu k:ı lcl crinde k:ıleyc
.: �ir i::- hu kıpı ı.xL
u

bpı mb.sın:ı ub...ıınr. K.ılnı

y:ıpısın ın olın:ıd
ğu gibi anıt:;:ıl k:ıpı
nılur. Bir k:ıpı gL'(idi bizi
: ı l ı r. Arkı..:olojik \ erilı.:r. k.ılc
gc(idi }':ırdıınıyl:ı y ı p
pan iki kule ı:ır:ı fınd:ın olu�ıu �iri lt:nnin
... ıf-•
,ul\ı....ıl
sı ve :ı rk:ısı nd :ı ki ikiıKi bir k:ıpı
rrni�ıir. Bu durum \I .Ü 9 \'ÜZ\
l'
ılın on.ı,ııu t.ırihk•ıH.'tl \
kanaı lı ahş:ıp bir k:ıpı ilı.: üıtüld
Oğünü gö:->tı..: i.ı;ı..•nı•
ri k(mu .ıLın ıtıl.ı\\.11 1\..ıpı'ı
c.:.·��..·rler üzcrinLk·ki rı..•,imk
n:ıs:ır" ııı l 'ı-:ırıu üzerine r:ı pt ığ ı ;ı�kcri :-'cfcık �tır
Asu r kmlı 1 1 1 . S:ılnı:ı rdcn .ınJ.ı-..ılnu..,u
ııik H-rikr d�..· ' ırdır
l!ı-:ııtu \·;ı ;ıiı ı:ı� ,.L' ın:ı(kll
.�ibi ı );ı zı blclt.·rden
dek i bcıiınleındcrdcn ve\·:ı

?'
�- ·· .
(Çizim :)). Bu konud:ı Ar�ını.s
· ddc.:.· edilen -..(Hnuı .ırk�.-·ı.1k

Hı'\t/11 25 r;aı·u�/('/J<' ff,;kale surları

59
58
Resim 2 7 - Ruslifm/ı sur duran. Aytmıs Kull-sl

Resım 28 - Ruslikalı durar Aymm wpwak l<'mdi

61
60
 Çı::im � ropmi:Jmle"de lıttlwum tum.; Jmhmtma

KERPİÇ BEDEN

Unııtu sur temel duvarla n nın üzerinde kerpiç sur bedeni yükselir Doğu Anadolu gibi br \'e
yağıııunı bol ol:ın bir coğr:ın bölgede kerpiç beden çok az korunarak günümüze kad:ır gcl<.:hilınistir
Aşağı Anzaf, Patnos Aznavurtepe ve Ay:ınıs K:ıleleri'nden elde edilen n:riler. tı� ıeınd il� kcrpiç kı:-.�
mı birleştirmek için yassı ta� pl:ıkal:ınn kullanıldığını gösh.:rmbtir. T:ış temelin en üst sır::ısı bütün ka·
lınlığı boyunca boyutlan k:ılcden kaleye değişen yassı taş pl:ık:ıl:ırl:ı k:ıplanını\ltır. Tast�ın kcrpic.:c ge­
çişte ah.ş<ıp hatıliann kullmı ı ldığın:ı :ıit bir veri yoktur. Ancak birçok l'r::ırtu kak· \·cy:ı t:ıhkiınli y:ıpı he­
timlemesinde sur du ,·:ırlarıııın üst kısıınl:ırında :ıhş:ıp lı:ıtılların kulbnıklı�ı gö�tcrilmi�tir. .\dikc,·�ız
Kef Kalesinde bulunan ve �u :ımb Ank:ır:ı Anadolu Medcniyclleri .\lüzesi'nde scrgilcnc..•n tı:-o blxırt­
m.;ı , Topr.ıkkale'de bulun:ın tunç kab:ırım:ı veya birçok tunç kemer ,-c :ıd;ık k·,·h;ısı üzerinde yef'..ıl:ın
beıimlenıeler, K:ırmir-l3lur ve Ç:ıvuşıcpe Kaleleri'nde ortaya (ıkırtılan arkeolojih. n: ilcr. cn ;ızınd:ın r
bazı Urarttı ka lelerinin kerpiç du,·arl:ırı üzerinde ··kör penn�rderin" {Resim .30 ) \:ıroldugunu ort:ıy:ı
koymuştur. işlevsel bir özelliği ol ınay�ın bu pencercler. kerpi<: sur dtl\-;ınnın monoıonluğunu ortJtbn
kaldıran birer dekoratif cleın:ın olarak ku l b nılnııştır. Kerpi( sur bedeni dt·nd:ınder ile :-oona erıni�ti . r
Yukanda sözi.'ı edikn birçok Llı:ıı1u eseri üzerinde dendanelerin h:ıs:ını:ıklı pir:ıınit ':'•.:klintle oldukb-
n görülebilınckıcdir.

Urartu kaldcrinin cır:ıfını .;;c,·ircn sur duvarlarının yüksı.:klikkri ile ilgili :ırkcolojik bnııLır
gi.'ınünıüze gclıncnıiştir. Ay:ınıs K:ılcsi'ndc orı:ıy:ı <;:ı karııbn kerpi( l x:d1.:n :ıncıh. ).0 m•.:tre\·c bd:ır kl}­
runabilınesine k:ırşın, şimdiye dek k:ızıl:ır ilc elde edilen en yük�ek kerpiç o; ur du ' :ı ndır. Buıu kır-ın
bazı Asur yazılı kaynakl:ın bu konud:ı ycıı.:rincc bilgi \'erıııektedir. A:-our kı.ı\ı IL S;ırgon\ın l·r.ırtu UZt'
rine di."ızcnlediği sekizinci sdCriıı kayıt l:ın nd:ı. LTr:ırtu �ur dtı\'artınnın yüksL·klikk·rinin 120 tipku lkL'ı
piç yüksekliği ) olduğu bclirıilıniştir. ll r:ı rt u kalderinden L'ltk b
edilen kt·rpi,krin hnyuı rı �c.'nL·kk' hu·
yük f:ırk\ı\ıkl:ır göstı.:rım.•z. Bir(ok k:ı\cden <..' lde c..•dilen veriler bir l · r:ıı1u kerpiı.:inin ll. l .; nwın.• k.ı hnlı·
ğınd:ı olduğunu k:ınııbnu�tır. Bu duruınd:ı ıa� ıcınci üzerinde yeratın kcrpiç hedc.·nin yük..,d,l i_�i ,,k
15.0 ıncıreye k:ıd:ır okını� olın:ılıdır. Bu yüksckliğc t:ı� tL'ınd kısmı tblıil tk_l!ildir. l�cndl il-..k .:. () \ L'

62 63
 lxı z_ı durumlarda 7.0 mı.:.·tn.:yi bulan tas IL:nıel ilc birlikte l:ranu sur duvarhırın yükseklikleri 20.0 mt:t­
reyı bulmaktadır. Duvarların bu yüksı.: kliğe kadar çıkmasının askeri amadarın yanında bir ha.,ka
dı.:.•ni da ı�ı vardır. Kalelcr�n i_n�:ı c< ilı�ck istcn ikleri tepeler çoğu kez bk: ilinde yer alması
� � ?
ne­

Kalınlıgı her zaman <i.O metreyi bulan. birçok durumda da bu

gerekli
yapıla � ıçın yeterlı. alana sahıp dcgıldır.
_
ölçüyü rahatlıkla a:-;an Mır duv:ırları aı..ı.sındaki engebeli alan. topr.ık ve moloz ilc doldunılmakıa ve
düzle�ıirilnıektcdir. Elde edilen bu düz alan. üzerine de ihtiyaç duyulan yapılar yapılmaktadır Cavu'j·
tepe (Resim 3 1 ) ve Ay:ınıs Kalclcri flksim 32> bu dunımu kanıtlayan iki ünemli örnektir.

Kaleler bir tepenin etrarınm güçlü sur duvarları ilc çevrilmesinden ibaret olmayıp. idcrindc
üstlendiği göreve göre belli oranda rarklılık gösteren yapıların yer aldığı hirı.:r merkezdir. Bu merkez­
lerde kale yöneticilerinin Olurtluğu sivil amaçlı yapılardan . tapınaklara ve <;ı.::-;itli yönetim ve toplantı
binalarma kadar cok cc�itli plan ve karakterde yapılar yer almaktadır. Özellikle bir bölgenin veya eya­
Jetin yönetim merkezi durumundaki birçok kalede, bu yarılanı ek olarak c.:ok miktarda hububat ve
içeceğin clepolanabilcccği depo yapılan da vardır. Kale içindeki yapıların birbiri ilc olan bağlantıları.
mekanlar arasındaki ilişkiler, atık su ve kanalizasyon gibi alt yapı tesisll:ri. yapıların bodnım kadarı­
nın veya bazı mekanların <k:polanıa amaçlı olarak kullanılabilmesi ve hatta kcılc icinele akan bir su
sisteminin kurulabilmesi tamamıyle bir mühendislik ve planına i:;iinin sonucudur (Resim 33>. Bu ne­
denle Urarıu kalelerinin belli ıarihten sonrcı, olasılıkla ı\lenua ile birlikte. daha üneeden çizilen n:::ya
tasarlanan planlara göre inşa edildiklerine inanmak gereklidir. Birçok Uranu kalesinde olduğu gibi
Ayanıs Kalesi'nde de boylan 2.5 metreyi bulan anıt'ial küplerin bodnını katiarına konulduktan ronra
üzerlerine yapıların inşa edildiği gerçektir. Ayanıs Kalesi"nde ortaya ("ıkartıl:ın. anıtsal kale kapısı ha­
riç, hiç bir kapı bu küplerin sığahileceği büyüklükte değildir. Bu durum büyük olasılıkla küplerin b­
le içinde imal edildiğini ve eldeki plana göre yapıların ah kc:ıılarına yt:rlc�ıirildiklerini n: daha sonra
da üzerlerine yine eldeki plana göre mekanların yapıldığını göstermektedir. Yapıların ve mekanların
kendi aralarınd:.ıki karınaşık bağlantıları ancak bir plan doğn.ılıusunda basarılabilecek niteliktedir. .\le­
zopoıamya'daki bazı örneklerin dışında, arkeolojik kazılardan kale ve�'a kent plan �rını içeren lg�­
� �
.
lcrin gün ışığına çıkmaması, olcısılıkla, bu planların alısap veya deri gıbı yok obbılır malzeme uzen·
ne çizilmesinden kaynaklanımıktadır.

Rc'!>ım j / - )"ukan Kalc•dc•ıl Ç'tWII}Il'fX' Aşti�/ Kale

6;
64
 TAPINAKlAR

��
r•ıılu ı ı i ııari.sini su cllıvarl< rı ndan sonra en çarpıcı

U
�
� : � örnckk:rinin ba�ında Urartu lapınak­
l., ı.ı g���� _ Konu _ _ ccşıt _
ıl� ı lgılı
� _lı _ yayınlarda "Uranu tapınağı'' terimi genellikle kare planlı
belinilmelidir ki u :ınu .sa�
k.ın ..:. cdl.ılı kule� lıplı_ yapılar ıçın kullanılmı�tır. Ancak hemen
natıncla farklı planlara .sahip üç tür tapınak vardır. Uu tapınaklarda r
n ilk gruba g n k
. . .. .
planlı ve ccllalı örneklerden şimdiye kadar 8 rane ortaya çıkartılmış
olmasına �a �:� di
�
:�
ıkı turc. aıı sadec bırer
� �
�
_ örnek vardır. 1997 kazı sezonunda Ayanıs Kalesi'nde gün ı:;;ığına çıkartı
pı �a bu �_ayıyı 9 ::ı çı armışıır. Kule tipli Urartu tapınakianna ait örnekler kronolojik
i
an a­�
sıra ile şöyledir:
�
Elımızdc ı kan ıılara g rc ��n:wunepe. Kört:üt ve Yukarı Anzaf Kalelerinde inşa edilen
_ � tapınaklar kral
ı\l:_n � a clon�mıne _ Y<�nı M.O. 9. yüzyılın sonlarına aittir. Bu tapınaklardan hangisinin daha önce yapıl­
� �.
dıgı ıse esı � degıldır. Ancak Menua tapınakları için Anzavunepe. Körtüt ve Yukarı Anzaf şeklinde
k ronoloıık. bır sır.alaına yapmak mümkündür. l l . Sarduri tarafından in�a ettirilen Sardurihinili Kale­
.
� 5
sı'n e Çavuşt�pe) biri Tanrı Haldi'ye. diğeri Meherkapı tanrılar liMesinde 19. sırada yeralan Tanrı ir­
ınuşını y: (Hesı �ıı }� ) ait ol �n�ık üzer iki tapınak vardır. Aşağı ve Yukarı Kalelerde yeralan wpınaklar­
�
�
.
�
clan şag� �ıl� dekı Irmu�ını tapınag: ll. Sarduri'ye ait bir }�ızıı ile donaıılmı�tır. Kral JI.Sarduri'ye ait
. :
oldugu duşunulen Kayalıdere tapınagının yazıli yoktur. M.O. 8. yüZ}'tiın ikinci yarısına. olasılıkla 11.
Argişti dönemine tarihlenebilen Erzincan yakınlarındaki Alııntepe tapınağı avlusunun etrafındaki -su­
ttınlu g<ıl.erisi ile farklıdır (Çizinı 4). l l . Rusa döneminde inşa edilen Topr.ıkkale (Çiziın 5) ve Ayanıs
tapınaklan M.O. _ _ 7. yüzyılın ikinci çcğreğine tarihienider (Resim 35-36-37). Bastam (Rusa-i Unı-Tur)
ve Werachram'cl.a aynı döneme ait iki tapınağın var olduğu önerilmiştir.

Standarı planlı veya kule tipli olarak adlandırıbn klasik Urarttı tapınakları. her zaman kare
bir plana ve kare bir cellaya sahiptir. Çeşitli örneklerde farklılıklar göstermesine ka�ın tapınakların
ölçüleri 13.80 ile 10.00 metre. cell::ının boyutları ise 5.30 ile 4.50 metre arasında değişmektedir. Bu öl­
çüler ile tapınaklar köşelerinde ris:ılitlcri (köşe kulesi) olan çok kalın ciLI\-arlara sahip birer yapıdır.
Kare cellaya üç kademcli bir kapı geçidi ve bunu takip eden dar bir koridor ile girilir. Koridenın eel­
la ile birleştiği nokwda, cella içine açılan olasılıkla iki kanaılı ahşap bir kapı olmalıdır. Cdla içinde
.
tanrı heykelinin yerleştirildiği bir heykcl kaidesi yer.ılır. Hemen tüm L'r ırıu t:ıpııı:ıklarınııı önlerinde
dini merasimlerin yapıldığı açık bir avlu vardır. Altıntepe'de olduğu gibi bazı örneklerde bu avlunun
etrafı sütunltı bir galeri ile çevrilmiştir. Tapınak kapısının karşısında ycr.:ıl:ın \'C
en güzel örneğini Ça­
mcrasimlerin
vuştepe Aşağı Tapınak (İrnıuşini Tapınağı) ve Altımepe'de gördüğümüz platform. dini
yönlendirilmesi için kullanılmış olmalıdır.

KULE TİPLİ TAPINAKLAR ve REKONSTRÜKSİYON

temelleri gdcbilmi\'·
Kule tipli Urarıu ı:ıpınakl:ırından günümüze sadece bu t:ıpın:ıkl:ınn t:ı�
Aş;ığı t;ıpınak \'t.' _\\':ı­
rir. Çoğu örnekte kireç t:ışı ancak bazı dunınıbrcl:ı baz.ılt/andezit (Ç:ıvuştL'pe
yapı \-ardır. GünümüZ<.' uLı:;;.­
u il� ilgili brkh
nıs) taşı da kullanıl:ımk in�a edilen t:ış temeller üzerinde kerpiç bir üst
maymı bu üst y:ıpının nasıl olduğu konusu ise Uramı tapınaklarının rekon:-;trübiHm
bazı öncrilerin y:ıpılmasın:ı neden olmuştur. Bu öneriler gcnei<k. · Asm kı-:ıh �
l. S:��on t.ır.ıtın�.._ı.� n '.1.0
_
y:ıpılını�tır. 13üyuk lx)lumü gt..'\"t.'rlılıi!ııll \ i·
k:ıh:ırtııU-"1 tlbr.ık .ıdl.ııh.hn!.m
7 1 -ı yılıncb yağnı:ı edilen ı\lusa.sir t:ıpın;ığı dikk:ıtc :ı lınaı.ık
tirmiş olmasına karşın bu öncriiL'r. II.S:ırgon':ı ait olan ve Kor.s:ıb;ıd

66
67
 o

o -� .. .......

o
1 .l
o

/
o___s.n

(,.'ı:::ım ı- ·llllllf<1N.' hlJIIIIll}j.l tt Oı:gıtç, Altlllfl'{X' .Ilimarlık :lwtlmı f'(! Dut'llr Rt•.,·imil•ıl. Aııkttra. 1966. Let•AJ Resim 3·J - /rmıı:şini tapuwfiı. Çm·uşi<1Jf.' rlşağı Kale

( mı 5- TrJfmıkkall' 1/ufdi tapmaf!ıımı ytlzpfımızm lxt,,ıwlakı dumm u (\{m /.JJt.ıt, .\1.\

l mı1ıtm lll1: Jts 7i-ails iu tbe
J.i�bt of \eu· f:.Xawaııtm.\. 1.\tmılm/. 1966, Ne�. 7J
69
68
 Resim 36 - Toprakkale /-/aldi fti/JIIItlj},ı 3 -r -
Rı'!>·im A_ı·m11s S/1$1 rapma,Qı

eser üzerinde betimlenen tapınağın (Çizim 36) bir Uraı1lı tapınağı olarak benimsenmesinden kaynak­
lanmaktadır. Sargen'un kayıtlarına göre ıVIusasir kentinde kendisinin t.a hrip euiği tapınak Tanrı Hal­
di'ye arınağan edilmişti. Ancak tapınağın UrartLılar taıJfınclan yapıldığı kesin değildir. Tapınak nasıl
erişildiği belli olmayan yüksek bir platform üzerine oturmaktadır. Bugüne kadar kazılan hiç bir Urar­
lu tapıriağı bu şekilde bir platformun üzerinde durıııamaktadır. Aksine tapınak, önündeki açık avlu­
dan kolayca erişilebilen ve bazan bir veya iki basamakla varılan bir koridor ve kapıya sahiptir. Musa­
sir tapınağı kesinlikle kule tipli bir bina değildir. Aksine tapınak alçak bir yapıdır. Tapınağın içine gi­
riş üzerinde ücgen bir mimari öğenin yeraldığı bir kapı ile sağlanmıştır. Kapının iki yanında serbest
duran iki paye, payelerin iki yanında üzerlerinde kalkanların asılı durduğu duvara yapışık iki çift pa­
ye vardır. Platform üzerinde, kapının iki yanındaki serbest payelerio önünde iki mızrak, iki kapı bek­
çisi ve Sargon\ın tapınağın yağmasını anlattığı sekizinci seferin kayıtlannda Sarduri oğlu işpuini tanı­
fından döküldüğü yazılı olan, bir inek ve bir buzağı heykeli vardır. Tapınağın önünde üç ayaklar üze­
rinde duran iki tunç kaz an ve tapınağın çatısında bir mızıJk yer almaktadır. Korsabad kabaıııııasın­
da tapınakla ilgili olarak betimlenen herşey, mimari dışında Urartu ögelericlir. Yüksek bir platform
üzerinde ak-ak bir yapı olarak betimlenen tapınak ise kesinlikle Ura nu tapınağı değildir. Asurlu sanat­
cının hi<.: bir değbiklik yapmadan betimleyerek bize aktardığı bu tapınak, bir Musasir tapınağıdır ve
Musasir kentinin UıJrtuların eline geçtiği işpuini döneminden önce inşa cdilınişıir. Tapınak üzerinde
gürükn ve hizi tapınağın bir Uraııu yapısı olduğuna yönlendiren öğeler ise tamamıyle taşınabilir ele­
manlar olup kemin llıJmıhır tarafından ele geçirilmesinden sonra, bir başka deyişle, Musasir tapımı­
ğının Tanrı Ilaidi'ye adanınası ile birlikte tapınak üzerine koyulmuşlardır. Bu nedenle Urartu tapına­
ğının kökeni veya rckonstrüksiyonu ile ilgili yapılacak her türlü tartışma Musasir t<ıpınağından bağım­
sız olarak yapılmalıdır.

·ranu
t kule tipli tapınaklarının ne tür çatı ile öıtüldüğüne ait arkeolajik belgeler yoktur. An­
uı.k Iran'daki Zencian-i Süleyman veya Ka'bah'-i Zardu�t gibi Ahaıncııid kule tapınakları dikkate :alı­
c�-\im and ı:.' !ıl', Lt.ıı�t.bıı. 1'�·- .:,.1v
Çizim 6 _ Arin-IJ�·rrl E..J:ı 1:1\fmlll J:c:/11
plam rJJ 11. /'ioiiVlM•ii, l mrtu.- '/l>t• A:lll,.t..'<lom
nırsa Lranu tapınaklarının da alçak bir pimmidal çatı ile ürtüldüğü söylcnı.;bilir. Tapınak duvarların­
da penn:rc olmaması büyük olasılıktıc Cellaya ı�ık :-;adı.;cc kapının a<,:ılması durumunda girebilirciL

71
l 'rartu
Yuk4trıda "-ayılan C"m.:llikl<:ri ilc kule tipli tapınaklarının Doğu Anadolu'y�ı n<ı!'>ıl ve nereden gel-

70
dıl:!ı k�.:... in dl'�ildir_ t ·ı-:ırtu'd:ı in":ı l.:dikn en erken ku k tipi i t:ıpııı:ığın gdi�mi� �ekli ile karşımıza (ı­ Un:ıı1u ıniıııari�ine n� n.xlcn_ ve n:.ısıl geldiği bilinmemektedir.
tip bir ta ınak Planı da Lranu )3
kı;ın;ı dıkkıt ' l'lllll.'k gl'rl.·klidir. Bu durum P�ıınos Azn;ıvuı1epc"deki t:ıpın:ığın mim:ıri gcli�iınini M.Ö. komşu olan hıç bır_ u_ lke mınıarisinde yoktur Urarttı dini ın · aBu . .
miş olan bu tapınak planının Urartu'nun kuz�y e�alctlcrind�� r·L�;. �de h"ıj h�� ;.a �an �cleneklc':>t:me­
9. ,-üznlın -.onuıı:ı g�·lıncdcn t:ıın:ınıl:ınıış olduğunu gösterir. Böyle bir minwri gelişim il;;i n ise uzun ,wcT ı'
·
�
.

i
bır. -.ür�· gereklidir. l·ı-:n1u Bcylikll'r dönl.:ınindcn ı\ I.Ö. 9. yüzyı b k:ıd:ır bu gdi�inıin gerçeklc�ehilccc­ Urarlu'd � ol ar a aya gctırtılcn veya hu­
dü�ünülebilir. Standart planlı Urartu tapınakl·ırından çok farklıpo"ıanugu
rad�ı an önce yaşayan ve Uranulu olmay·m bir halk
ta�fın an lıyglılanmı.'> oldugu
ği ,·ctcriı;c�..· uzun hir düncın ,·:ıı·dır. Ancak Uı-:ıı1u h:ılkının bu erken dönemde. bu tip yapı br in�a et­
lu olmayan halkların �u�us aktanını yoluyla yoğun olarak yerleştirildikleri
• son ı kt_ tapınak pl anının. Crartu·
;ikicrinc dair hir bir kanıt yoktur. Yakındoğu p:ınteonuna Llr�ıı1u h�ıned:mlığının }':ır:ıtısı olanı k giren
.
.

�ıı 1Utl�lmanı.alıdır So� ıkı �lan şcması Ur rt.u s� nırl r çinde bir kez bile ıekrarlan bölge içinde bulunduğu
Tanrı ı Lı Idi gibi t ·r.ımı ı�ıpın:ığı d:ı merkezi otoritenin herh:ıngi bir prototipi olmaksızın getirdiği bir : � ��� mamıs ve kule tipli
Ur.ırtu
upın:ık pbıı'ı d:ı obbilir. �t.ındart
-
mamıştır.
, t.ıpın.ık planının Uranu dını ınımarısı ıçin gelenckle�mesinc olumsuz hiç hir etkisi ol­
_

KÖKEN SORUNU
Kuzey Suriye'de J\ I.Ö. birinci binin lxışl:ırıncb K:ırgamış kentinde inşa eelilen dikdörtgen
pbnlı t:-ıpınağın Llr:ıı1u kule t:ıpınaklanna köken teşkil (.XI�bilccc�i g� rü � ü ��c tartışnıalıdır. Urmtu 1<1-
pın:ık ıniın:ırisinde ikinci örnek olarak brşımız:ı çıkan t-\rın-Bcr�l d � k � dıkdo�tgcn planl.ı tapınak, �u­
brıda SÖZÜ edilen Karg:ıınış tapınağı ile çok yakın bir plana sahıptıc rapınagın koşelennde __ kule tıp­
li l'r::ı nu wpın:ıkbrınd:ı gördüğümüz risalitler yoktur. T<.ıpınağın eeltası diğer Urarlu tapın:o�kl�ırıı� ın a�­
sine dikdörtgen pbnlıdır. Arin-Bercl t:ıpın:ığının k:ılede bulunan yazıtlar yardımıyla 1. Argıştı donemı­ _
ne t;ı rihlendiği , e Tanrı h·arş:ı·ya acbndığı bilinmektedir. K:arg:ınıış tapınağı I laherciler Duv::ırı'nın km­
::-ıısınd:ı. Kalxınnulı L'zun Du,·arı·n bir bölümünü sınırladığı kuts;;ı] alan i':incle yer :almaktadır. Tapımı­
ğın ölcüleri 13.0 X ı 1 .80 metredir. K:argamış tapınağı ı\I.Ö. 900 yıllan civarında kral Katll\vaş �arafın­
dan kentin Fının:ı Tanrısı'na :ıdanınıştır. Ancak tapınağın yer::ı ldığı kutsal alanın daha erken tanhlene­
bileceği konusund:ı ,-crilcr \"ardır. Kargaınış tapınağı ile Ur::ı ıtu Arin-Berd tapınağı arasındaki plan ben­
zerliği� t:ranu kule tipli tapınaklarının kökeninin M.Ö. birinci binyıl Kuzey Suriye sanatında olabile­
ceği \onusunda öncrileriıı yapılmasımı neden olmuştlır. Karg�ımış planına sahip tek Uraıtu tapınağı­
nın. Aznavunepe. Körzüt \'C Yukarı Anzaf gibi bir çok Unutu kule tipli tapınağından sonnı inşa eelil­
mis olması bu benzerlik icin başka nedenler araınaımzı gerekli kılmaktadır.
l'raı1u kralı ı . Argi�ti'nin s::ıltanatıııın 5 . yılında (ı\l.Ö.782) Gökçe Göl civarında yapurclığı ye­
ni bir kente lr(e)puni adını verdiği ve bu kente Hatc ve Supani ülkelerinden, birinci ve ikinci yıl se­
ferlerinin sonunda, gctintiği binlerce göçmeni yerleştircliği bilinmektedir. Arin-Bcrd'te (Çiziın 6) yapı­
lan arkeolojik kazılar bu kenıin, ı . Argişti'nin inşa ettirdiği Ir(e)puni kenti olduğunu ve kent için yap­
· - Ura �u'da dini ınerasiınlerin gerçek\eştirilcliği bir başka tapınak türü de açıkhava tapınakları
veya dıger bır tanıınla açıkhava kutsal alanlarıdır. En güzel ve gelişmiş örneğini Van Kalesi'nin kuzey
eteklerinde gördüğCımüz açıkhava tapınağı, Argişti oğlu IL Sarduri tarafından inşa t:dilıniştir. Yöre hal·
kı arasında "Analı-kız" olarak adlandırılan alanda ele geçmiş olan çivi yazılı wş bloklar, ıı. Sarduri"ye
ait en önemli yazıılan oluşturur. Alanın güney fasadı üzerine oyulan iki anıtsal niş ve bu nişlcrin önün·
deki anakayaya oyulmuş düz alan, kutsal alanın temel öğelerini oluştunır. Güney fasad boyunca do­
ğu-balı doğnıltusunda uzanan platformlar ve batıda kayaya oyulan kurban kanalları, kut-;al alanı ta·
mamlayan diğer öğelerdir. Platformlar merasim sırasında kesilen hayvanl;ırın bazı parçalarının ranrıya
sunulması için kullanılmıştır. Kurban kanlarının veya libasyon sıvısının aktığı kanalların boyurları bu
alanda yoğun bir kullanımın varlığına işaret eder. Analı-Kız açıkhava kutsal alanında yılın hangi mev­
siminde ve hangi amaçla merasim yapıldığı bilinmemektedir. Ancak alanın bir açık hava kutsal alanı
oluşu, yeni yılın gelişini kutbmak amacıyla bazı merasiınlerin yapıldığını gösterebilir.
Analı-Kız kUtsal alanına benzeyen bir başka alan Çavuştepe Yukarı Kale'de ortaya çıkmıştır.
Burada da anakaya işlenerek elde edilen düz bir kaya fasadı ve bu fasadın önünde yine kayaya oyul­
muş geniş bir düz alan vardır. t\ncak Analı·Kız'daki n işleri btır.ıda bulmak ınün�k�n . değildir. Benzer
amaçlı bir başk::ı kutsal alan Elazığ K:ıleköy k<ızılarında gl"ın ışığına çıkarılmıştır. lkı nışten oluşan kut­
sal alan Ona Demir Çağ'a aittir. Kalenin bir dönem Uranular tarafından kulbnılınış olmasın:ı k:ırşın
nişlerin de Urarıu yapımı olduğu kesin değildir.
Altıntepe'de bulunan kutsal alcın, açıkhava kutsal alanl<ırı iç�_ndc ö_neı�ıli bir yere sakut �1iptir. �'�i­
olan Alıınıepe � ., l . ı ­
marisi kadar l)lırada gerçekleştirilen libc:ısyon kurbanı açısındmı da oncnılı 1 1
ı_
.ı .

tırılan dikdöngen planlı tapınağın da aynı kral tarafından. bir Luwi tanrısı olan ivarşa'ya ithaf edildi­ nı, ı. No'lu mezara bitişik olarak bulunmuştur. 7.75 metre genişliğinde v� .7_0_ n� ��
et uzun lt�gund�
_ uz�nn
ği bilinmektedir. ı\lchcrkapı tanrılar listesinde adı geçmeyen bu tanrının M.Ö. S.yüzyılın başlannda yakın bı r n o ı·• : -
-�� el n
!-Iate \"C Supani ülkelerinelen Gökce Göl civarına getirtilen göçmenler ile Uranu topr.ıklarında kursan­ olan alanın üstü açıktır. Açıkhava kutsal alanının kuzey duvarına"e stell rın . _ � ? � � �� �
de durdukları anlaşıbn boylan 2.30 ıneırcyi bul:ın döı1 adet stel � ık� nc.ı.s�nı� on�n� c:_ �ıpı
. şeklınde bır lıb.ı�}On .sun.ıgı \:;ır-
O.SO metre olan bir benzeri
maya haslandığı kesindir. Bu nedenle Uranu tapınak mimarisindeki tek dikdöngen planlı örnek olan Ayanıs ·P:ıyeli Saloncla� bulunan cl:ııre
Arin·Berd J\·ar�a tapınağı. .\l.Ö.8.yüzyılın başlarında Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anaclolu'dan. savaş dır.
ganimeti olamk alınan sava.:;çı ve yakınlarının. Uranu'nun bir uç bölgesine yerleştirilmesi ile bu top­
raklara gelmi�tir. Doğu Luwi halkı olarak bilinen bu insanlar, beraberlerinde ı Iate ve Supani ülkele­
rinden getirdikleri kültürü yeni ycrleştikleri kuzey ülkelerinele uygulama şansını kazanmışlar, sonuç­
ta kendi ı.apınaklarını in�a edebiimiş ve kendi tanrıianna tapın::ıbilmişlerdir. Kanımızca Arin-Berd ta­
pınağının Lranu �ınırları içinde tek örnek olarak kalması bu şekilde açıklanmalıclır.

ı·ranu tapınak mimarisinde gördüğümüz üçüncü cleği�ik örnek ilk iki tapınak planından ta­
mamen farklıdır. Yine tck örnek olarak kar:;;ıımza okan bu plan, inşa edildiği yöreele kule tipli gele­
neklc�nıh l ·ra nu tapınaklarından etkilennıeden ortaya çıkını;;; olmalıdır. Bir önceki örnekte olduğu gi­
bi hu tapınak da 1. Arghti dünı.:ınin<.: ait olan Arin-lkrd kı.:ntinde, sitadelin ortasında inşa edilıni�tir.
Tapınak önde altı::-ıardan iki .'>ıra sütuna sahip bir portiko, portikonun ark:ısıncb ölçüleri 40 X 8 nıet­
rcyc ula�an in<:c uwn bir mekan ve bu mekana Jxığlı biri C(.: lla olan iki ocbdan m(.:ydamı gelmiştir.
C(.:'lla (Jiar-.ik tanınılanahilccck odanın ortasında kare planlı bir platform vardır. Ph.ıtfornı toprakıan ya­
pılrnı� n· üzt·ri tas ilc kaplannıı�tır. Kule tipli Uraı1u tapınaklan ilc plan .;:;cnı�ısı açısından ıck benzer­
liği Wpmagın ()nündeki a(:ık :ıvludur. Tapınak avlusunda sütunltı ga\crilcrin varolduğu kule tipli Unır­
tu t�pın:ıkhırı <;avu.,tcpc Yukarı Tapınak ve Altıntepc'c.lc gürülehilir. Arin-Bcrcl süıunlu tapınağınlll

73
72
 SARAYLAR

r.:ıı1u mim:ırisindt: kule tipi i tapın�ı kbnıı dışıncb st:ınd:ırt bir plan şcnı:ısına sahip yapılar
n.�ya F'P' kompleksleri bulmak olduk(a zordur. 1 !emen her llrartu k:ılesı ıçınele ınş�ı edı­

U len s:mıyb rı n da st:mdart bir plan gösterınediği gözlenir. Kalenin inşa edildiği fmklı yöre­
lerde ,·eya aynı bölge içi nde yeralan ka lelerde farklı plandaki uygulamalara ait örneklerin
S3\'ı.sı bir hayl idi r. ı !atta daha da ileri gidilerek söylenebilir ki: plan .şeınası <ıçısından birbi­
ri ile avnı ol;n iki saray gösterilebilmesi olanaksızdır. Bu durum. sarayın inşasının aynı kralın saltana­
tı dön�nıine rastbsa bile aynıdır.

Ur..ırtu ınim:ırlığı içinde saray olarak nitelendirilebilecek ya pıların sayıları bir hayli fazladır.
Bugüne kadar kazısı yapılmış hemen bütün Urartu kaleleri içinde bir saray yapısı bulmak mümkün­
dür. Kra llığın erken dönenılerinden başlamak üzere inşa edilmiş sarayla rı n en erkeni Başkent Tuş­
pa'da (Van Kalesi) yer almalıdır. Ancak kalenin Uraıuı .
dönemi nelen sonmki yoğun kullanımı. buı :ıda­
ki erken saray yapıları ile ilgi l i f:ızla bilgi bırakmamışı ır. Van Kalesi'nde sitadel surlannııı içinele (gü­
neyinde) kazılan annsal ı:ış bloklarının bir saraya ait olması gereklidir. Kalenin batı yönünde yapıbın
çalışmalar. bu bölümde olasılıkla kral 1 . Argişti'ye ait bir "Yeni Sarayın·· var olduğunu göstermiştir. S<ı­
dece ana kaya üzerindeki ıaş yataklanndan izlenebilen saraya ait duvar ka lıntıla rı günümüze kadar
ul aşmanıı :?tır. Kazısı yürütülmekte olan Yukarı Anzaf Kalesi'nde ortaya çıkartılan tapınak ile bağlantı­
lı bir saray yapısının var olması da mümkündür. Ancak bu ya pıların phınhırı şimelilik belli değildi r .

24 7.5 metre ölçü l e rinde bir dik­

Patnos yakınlarında inşa edilen G iriktepe sara yı. şimdil ik en erkene ıarihlenen ve planı bili­
nen yapılar arasındadır. Doğu-batı doğrultusunda inşa edilen samy, x

dörtgendir \"C içinde catıyı taşıyan sütunlar vardır. Kuzeyde yeralan bir koridor, ana mekanı mutfak
olaı.ık kullanılan mekanlardan ayırır. Sütunlu salonun du va rl a rı ndaki iki basamaklı nişler duvarları
sü sler. Sarayın bahçesinde ortaya çıka rt ılan Uranu kuyusu içinelen �I.Ö. erken 8. yüzyıla ait önemli
huluntular elde cdi lmi�ti r.

1. Argi�ti tarafından insa edildiğini belimiğimiz Arin-Bcrd'teki (Erepuni ) saray. gelişmiş bir
plana sahip olması açısından önemlidir. Saray, ivarşa tapınağının etrafında, tapınak ile bağlantılı ola­
rak in�a cdilmi:?tir. Saray, bağımsız farklı mekanlardan ve bu mekanhın birbirine bağlayan koridorlar­
dan, avlulardan meydana g<:lnıiştir. ivarşa tapınağının önündeki avlunun aıkısında inşa eelilen üç me­
ı
kan ilc gec,:ilcıı nişli odanın taht odas olduğu tahmin edilmektedir. Benzer n işlerin Giriktepe'clc de ol­
duğuna dikkat edilmelidir. Aynı kral dönemine tarih\cncn Arnı<ıvir-13\ur'daki (Argiştihinili ) saray da
bağlantıları avlular ve koridorlar ile sağlanan farklı mekan topluluklarından oluşur. Kalenin Uraı1u
Krallığı"nın sonuna kadar kullanılmış olması. farklı zamanlarda yeni <;k\cıne\erin yapılımısını gerekli
�ılı:n�-,ur Bu nedenle saray planı da bu geli�nıeye bağlı olarak büyümüş ve h iç bir standartiaşma be­
lırtısı g<)stcremcmi-,ıir

74
 l"r:111u kılderi içinde in"a edilen s:ır:ıylann k:ılcniıı. kurulduğu tepenin lopognıfik yapı:-;ıııa
YEDİNCİ YÜZYIL SARAYLARı
bağlı olar.ık pbnl:ındığı \"l' öııcdikli :ıın:ıcın :.ı r::ıziyi en r::ısyont.•l şekilde kullanmak olduğuna �ıit hir
(Ok örnek \':trdır. YcrlcşııK' yerinin cır::ıfını (C\'ircn sur clu,·:ırl:ırının ve tcr:ısl:ırın yardımıyla elde edi
ın �I.Ö. 7. yüzyılın ilk yarısında ı ı. Rusa tarafından in�a cdik·n Adik<..:
� (�ı.zıın 7), Ba...ıa. ın veya Ayanıs gibı_ kalelerdeki saraylar 1· · K
lerı ;ıl;ın içinde kun.ı l: s:ır:ıy \'C diğer yapıl:ır. topogr::ıfik y:ıpı \'e elde edilen inş:ıaı ab nma bağlı ola­
\"aZ Kcf K
rak y:ıpılınışbrdır. 13u nedenle l 'r::ıııu yerleşim sah:ısı i(indeki hin,·�.k s:ır.ıy vey:ı yapının . fonksiyon­
ları benzer olsa da . �ır.ı7i pl:ınl:ırı dcğişiktir. Gürpın:ır Ü\'ası"nd:ı ı\1.0. 8 . yüzyılın ilk yarısında kr.ıl 1 1 .
l3�u

� :
ben�eıl _ k_ yoktur. Adı_ kc az Kd Kalesı ik:
_ ın arasında bile plan
Ayanıs Kalesi arasında varolan bazı
ac,
:ısınd ::::� �����
e

� paralelliklcrc kar . · b
Sarduri tarafından inşa edilen s:ır:ıy d a b u anbyış i l c pl:ınl:ınnııştır. Tepenin kayalık b i r kütle oluşu.
benzerlıkler bu aldcr ıle Karnıir-Bltır veya
Bastanı ara.sında yoktur. Yapıın yöntemi
�� �
kulla�ı ·a
sarayın inş:ısıncb by:ılann yer yer oyul:ır::.ı k kull:ınılın:ıl:ınnı gerektirnıiştir. K:ılenin hat ısınd::ı inşa edi­
_
len sarayın zemin k:ıtınd:ı k:ıy:ıl:ır::.ı O)ı.ıl:ın ,·ey:ı yap:ıy ol:ır::ık yapı !:ın payeler v:ırdır. Iki katlı olduğu
pıııı nıalzenıdcrı veya g�nel uygulamalar ort<
kalenın _ topograf
t k olmasına rağmen, plan .')eınalarının
ik yapısından k<ıynaklannıaktadır. Karnıir-Ol
k
ur"da saray ve diğer birçok a 1 k ı
�
far lı olmalan cr
·
r� �ı ����
_
;:�rk� c�u�arına çekılerek ·

� �
ikinci k:H:ı çık:ııı ınc.::rdi,·cnlcrden :ıııl:ışıbn ..-:ıı-;:ıyın su ihtiyacı. yine k:ıy:ıl:ır:ı oyulan s::ırnıçhır ile sağ­ yapılnıı�tır. !lu du nı m Ayanis veya Kcf
�
Kalesinde tamamen fa lı r.
l:ınınıştır (Resim _1..'0. Saı. y ile ıapın:ık aı ısınd:ı \':ırol:ın uzun koridorlar bu iki yapıyı birbirine bağl:ır.
ı . kal de s ı� duvarları ara.sı_�da . .
e de edılen
::ı
arcızinin büyük bölümü inşaat için kullanılmış
� �
tır. Bastam Ka­
da yapılan teraslar üzeri de yüksel­
lesı- �de se sanıy �cyı.ı d ıge� bırçok y�ı�ı, dik tc:penin yamadarın
Ancak t:ıpın:ık. geniş :ı\'lusu ve çekirdek t:ıpın::ıkt:m koıxınlnıış ın g ı zin y:ıpıl:ın ilc tck başına duran
:
n
�: �
ı ek[ dı_ ı . Son�H _ ıı ı a
_t:ı
,; _ çl _ ı_r .ıynı olsa bı �c fa k -' topografik
� � � r� alanlarda bu topog fyaya bağlı farklı plan
ra
7.
bir yapıdır. Arin-Bercl. Altıntepe veya Çavuştepe tapınakları. s:ıray y:ıpıl:ırın:ı b:ığlı veya içlerinde ya­ _
�enıal,ı ı-ı o�1aya çık ıbılnıışt ır. Ancak M.O.
pılmış gibi görülmelerine karşın, serbest duı-:ı n birer y:ıpı olın:ı özelliklerini hi<: bir zaman yitirnıeıniş­ yuzyıl saray yapıhırının bodruın katları, yükseklikleri

lerdir. iki yapı türünün birbirleriyle olan nıck:ıns.a l b:ığl:ıntılan Uralll'daki dini nıerasiınlerin karakte­
zaman 2.:.'nıetreyı
�
�� __
(en yuzlercc anıı:-;al depo küpleri ile doldun.ılmuştur (Resim 39). Sarayların
çok

rinden gelmiş olmalıdır. K:-ılelcrin içindeki birçok yapının kendilerine ait işlevlerinin yanında bazı din­
� �
şasında o ıce, kale ıçı ıdc veya dogrudan �
in­
oldukları yerde üretilip pişirilcrek yerleştirilen anıts."11 küp­

ı
sel işlevleri de \'ard r. Bu dinsel işlevler ıner::.ısiııılerin bütünlüğü açısından tapınHk yapılan ile bağlın­
ler hcrturlu
__
_ malzemenın �
depolanmasında ve halka veya diğer kentlere dağıtılınasında kullanılmıştır.
M.0.7. yüzyıldaki vergilendirme, vergi toplaımı ve krallık içinde uygulanan ekonomik sisteme bağlı
tılı kılınmış olm:ılıdır.
olarak kale içindeki yapıların lxxirum katlarından depolama mekanları olar-ak yararlanılmıştır. Buna
ait en güzel örnekler kuzeyde Kanııir-Blur ve Ura u ana yerleşim sahası içinde Ayanıs Kaleleridir.
rı
Altıntepe"de. olasılıkla .\I.Ö. 8. yüzyılın ikinci yarısına ıarihlenen. 1. k:.ıua oııaya çıkaılılan sa­
ray ile tapınağın arasındaki mekansal bağlantılar. yapının bir ıapımık-sar::.ıy olduğu tahminini sağlamış­
tır. Tepenin düz.le�ıirilmesi ile elde edilen alan üzerinde. tapınak kompleksinin merkezini oluşturacak
şekilde inşa edilen tapınak-saray. bu özelliği ile Arin-Der<l"ıeki sar::ıyı :ınımsatır. Tapınağın batısında
yeralan üç oda birbirine birer kapı ile bağlanmış ve bir ıwluya ::ıçılınaktadırlar. Bu odaların balısına
düzensiz olarak eklenen koridor ,.e diğer odalar da sarayın hizmet mekanları olmalıdırlar. Saray için­
de yeralan odaların du\'arları renkli du\'ar resimleri ile süslennıişıir.

Çi:tim 7 ll. RtHtt"mll l"mrtu "11Je KiiiP,dom

�tm aıul irs A/1. l.mulm. 1%7. Re.\ 6.1J
l-«•11/i Karmir-11/ur H..
\kt Tdwlxmi ff>io/l"fll�kii /J./1., of

77
76
 SÜTUNLU SALONLAR: APADANALAR

� �
r rtu'da örııekl ri çok az olına!lına karşın, apadamı tipli yapılar ik: ilgili hilim s
ft:

U
el tarıı�malar
_
surcgdmcktedır.
p<ıd:.ıııa yapılarının böyle bir önt:ım:: sahip olmasının tı:mcl nt:deni, Al­
ltntepe'cle Tah�in Ozgüç tarafından ortaya çıkartılan ve tapınak-sarayın bir holumü . . . üzerine
.
in�a edilen yapıdır. Apadana tip\ i yapılara Urartu mimarisinde iki örnekte ra'>tlanır. Bunlar­
dan ilki ve önemlisi Altıntepe apadanasıdır. Ahıntcpe"nin l l . yapı katında inşa edilmiş olan
apadana, tapınak avlu duvarının bir bölümünü tahrip ederek yapılını�ur. Bu nedenk: apadananın
Urartulara değil, obsılıkla Ahamcnidlere ait olabileceği ile ilgili öneriler de y:ıpılmı:,;tır. Yapı içten
44 .0X25.30 metre ölçülerinde dikdörtgen bir plana sahiptir ve çatısı 1 .50 metre çapında üç dizi halin­
de 18 sütun tarafından ta:;;ı nınaktadır. Yapının aydınlatılması çaııy:ı yakın yerlere açılan pencereler ile
olmuştur. Yapının girişinde sütuıılu bir avlu ve avlunun batısında bir dizi küçük odalar ,·ardır. Arke­
olajik veriler, yapının �I.Ö. 7. yüzyılın ikinci yarısına ait olabileceğini göstt:rmi�ıir

Altıntepe'den daha erkene ıarihlcnen Aras vadisindeki Argiştihinili (Arma\"ir-Blurl kentinde,

kral ı . Argişti tarafından ı\I.Ö. 8. yüzyılın ilk yarısında yaptırılan �aray içindeki bir salonun çaıısı sü

/. -:.:ı
�

1 �
aınlar tarafından ıaşınımıktadır. iki dizi halinde yirmi sütunun yeraldığı bu salon Uramı'dakı_ ikincı

. �-�
apadana tipli yapıdır. Süıunlu salonun batısında beş adet dikdörtgen planlı mekan vardır Doğucb ise

..t,.. - �
\ __,.....
salon boyunca uzuna n ince uz<ımın bir oda yer alır.

. ·<,.,�.- �

j
1
1
{

\
' '•

/((..,lll/ 1'1 .-ınuu,· Ka/e:;i 'Ilde· rf<'/J<I t.•ı1J1ll'ri n· da{:llllll t.wıwllm7

79

78
��� y;ı �ılın�ı ın ı a l�ınıaktadır. . Eski l r::ın dilinde çok direkli ç:ıdır anbnıın:ı gelen :qxıdana sözcüğü, Y:ı­
Yuk:ırıd: k i iki örnekte bu luııabilen ortak miın�ıri özellikler, :ıpad:ına ı ipl i yapının tanıınının
� .
� � � .
_
kıntlogu nıım.ırı:-.ınde Çll ı::ıı sutunbr tarafından t:ı\iınaıı toplantı vey:ı k:ıbul salonlarına verilen acidır
Yapının planı. girişin yer aldığı yön veya y�ıpıııın tek b:ışına ya da bir yapı kompleksi içindeki varlı�

bul n::y:ı t�pbntı i�l�,· n� lön k fonksiyomı. niıeleyici özelliklerdir. Altıntepe apadanasının ortay:ı çı­
ğı �1pacLma olma özelliklerini eıkileınez. Yapının ç:ıtısının sütunl:ır taı-:.ıfıncbn taşınmış olması ve ka­
� ��
kartıl �usı ıl� bu y�ıpı tıpının kokenı. hakkıncia k ı_ tartışmalar cb başlamıştır. Apadananın Yakındoğu ıni­
�

� �
ı ı:ır ıg nda ılk kez Llr.:ı ubr tarafından inşa edildiği ve bu mimari türlin bir Urarttı buluşu olduğu öne­
� �
nlmıştır. Ancak çatısı sutunbr tar.:ıfından taşınan toplantı salonbrına Ur:.ırtu örneklerinden, en az 400- KENT ve KONUT MİMARLIGI
500 yıl önce hem An:ıdolu'd:ı. hem de Kuzeybatı Ir::ı n topraklarında r::ı stlaınak mümkündür. ı litit mi­
marlığının öneınl i örneklerinden biri olan Büyükkale D Yapısı, llitit İnıpar.ıtorluk Çağına tarihlenmek­
.
tedir. Kuzeyhall Iran'da Urmiye Gölü'nün güneyinde, Robeı1 Dyson tar::ı fından oı1aya çıkanılan J la­
s:ınlu Kalesi'nde bulun:ın sütunlu bir yapı tüıii. Yakındoğu'daki apadanaların ilk örn'ekleri olmalıdır.
Hasanlu )'t:rle�ıne yerinin Demir Çağ 1 olarak adlanclırıl:ın ve ı\•I.Ö. 1450- 1 100 yıllarına tarilılenen V.
y:ıpı k:ıtında, içinde sütunl::trın yer aldığı yapılar bulunmuştur. Bu yapılar gelişmelerini sürdü rerek a _
? � :ı üzyılı aşkın bir zamandan beri süregelen Un:ırtu uygarlığı ile ilgili kazıh:ır, birkaç istisnanın

Y
�
111 yerleşme .rcrinin emir Ç�ğ ı katında (M.Ö. 1 100-800) çatısı sütunlar wrafından taşınan topla ı
salonbrı halıne �e mışlerdır. ligılı
� . _ yayıı larda Yanmış Yapılar (Resim c ışında ge ıelliklc d��ği<�.rın �v� lara uz nan burunları üzerindeki kalelerde gtrçe;:kltşirilmi�­
: 40) ol::ırak adlandırılan bu )'apı­ �
� nıcrkezı
tır. Kalelenn
_ yonctınıın denetıminde ve belli askeri. ekonomik veya krali amaçlara
lar. daha sonr:1kı ruzyıll:ırda Kuzeybatı Ira.n'daki mimari gelişimini sürdünnüş ve M.Ö. 9. yüzyılda Or­
ta Zag�oslar k i Bab�-Can ve G�di � Tepe gibi yerleşme yerlerinde uygulanmışlardır. Aynı tür yapıla­
�� bağlı olarak inşa edilmeleri, planlarında bazı standartları getirmiş ve tümüyle yönetici sını­

Ca � epe'de, daha sonr::ı ki yüzyıllarda ise çok daha gelişmiş şek­

�
_ Nuşın-ı fın ihtiyaç ve politikalarına göre şekillenmelerini gerekli kılmı�tır. �lüstahkeın yerle�me yer­
rın ı\1.0. 6. yuzyıld:ıkı varlı�ı
l ı· ı· _e Paz�_rgad:ıe. Persepolı� ve Susa gıbı Ahamenid yerleşmelerinde sürmüştür. Ura nu Krallığ'ının
� leri içinele sivil halkın yaşama şansının olmayışı. planlarının gelişmesine :;ivil halkın katkısını da en az
. düzeye indirıniştir. Kaleler içinde basiı halk kitlelerinin konutlarına hiç bir 7.aınıın yer \'Crilmemiş. sa­
tı.t.O. 9. yuzyılın sonundan ıtıbaren kral Menua ile yüıiiuüğü Kuzeybatı iran seferlerinin külrürel bir
s�n;cu olarak b ı yapı tüıii de Zagros halklarından ödünç alınmış ve Armavir-Blur veya Altıntepe gi­
dece bir tehlike sırasında buralara sığınmaianna izin verilmiştir. Dunırn böyle olunGı si\'il halk ya ka­

bı Uı: rtu kalelennde kullanılmıştır. Orta Zagros halklarının ortak mimari geleneği olarak yüzyıllar bo­
� lelerin uygun olan eteklerinde veya kalenin hakim olduğu yakın cevrede vey:ıhut herhangi bir kale

yu .�ur�ı� a �a analarının yaratıcısı Urartu mimarları olmasa da, Uranulu mimarlar bu yapı türünün
� ile bağlantısı olmayan ıarım veycı hayv.a ncılık alanlarına yakın yerlerde oturmuşlardır. Basit halkın

tı.t.O. bınncı bınyılın başlarından Ahaınenidlere taşınınasında önemli bir rol oynaınışlardır. oturduğu alanı özgürce seçme şansının olup olmadığı bilinmenıekıedir. Krali oıoriıenin Crarru yerle­
şim alanı içinde bağ, b�ıhçc ve sulama sistemleri ile ilgili alt yapı tesblerini kurduğu dikkate alınırsa.
.
bu alanlara dönük iskanı da yöneticilerin planlaınış olduğu dü�ünülehilir L'mnu Krallığı içindeki halk­
ların iskan özgürlüklerinin ıartışılabilmesi için yanıtlanması gerekli önemli bir sonı \·ardır: Crarru'cb
kişilerin kendilerine ait toprcıkları var mıdır? Toprak edinme ve}1a kullanma özgürlüğünlin bulunma­
ması durumunda özgür bir isktın hakkının da olmadığı beninısenındidir. Bu dunımda kent n:!ya kör­
lerin planlannın aıtaya çıkıp gelişınesinde krallık tarafından önerilen Ixızı ön koşullar var olmalıdır.
dönemi­
Urartu yazılı kaynakbn sadece iki kez krala ait olmayan topraklardan söz eder. Kral ı\ lenu::ı
ve bahçeler yapıır­
ne ait olan bir ytızıtw Mcmıa'nın kızı Tariria için, Şamran Kanalı }'akınlarında lxığ
kaynaklananık Taririahinili adının verildiği yazılıdır. Diğer }':IZHta i.se
dığı ve bunlara kızının adından
oğlu l�pilini'nin bahçesine b­
)'azıt Ur.:ınu'da kralların dı.şınd: cb
Rusa oğlu Argişti (IL Argişti} bir oku Gilur:ıni ormanlarından Batu'nun
ı mal
dar 950 lokoı (450-500 metre) fırlattığını y-azmaktadır. Bu iki
. bunu lxısit h:ılk ı::ıbak:ısın:ı kıd:ır yay­
ve mülk sahibi ol:ın kişilerin varlığını gösterınekıedir Ancak
gınlaşrırmanın ne k<ıdar mümkün olduğu şimdilik bilinmemek tedir. l lerh:ılde halk ıoplulukbn kr.:ı ­ !
de ah y::ıpıl:ırı belli ölçüde ı:unaınbnını<:. ar:.ızı­
lığın kendilerine kullanmak için tahsis ettiği ve belki
lerde gerekli üretimi gerçekleştirmekte ve üretilen
malların belli bir bölümünü nı�r ezi otoriteye ,·�
r­ �
.
. uz:ıklard:ık i t:ırım :ır:ızılerının y:ıkın çe,·resın­
gi olarak vermekte idi Si}rasi güç tarafınd<ın kalelerden
nedeni bu olmalıdır.
de çok sayıdaki sulama barajının inşa edilme

eteklerinde birçok �,-in )ir :.ır:ıy:ı �elın_

� csi ile olu
Uraı1lı yerleşim sahası içindeki b:ızı kılerin - .
�
kunıl.ı � 'e h.ı l�
güneydo_gu ko:;.esı �de
şan küçük kentlerin varlığı bilinmek tedir. Muracliye
Körzüt Kalesi.
Ov:ısı'ııın
cıeklerin dt.• bır dış ken ı ı n � :•.r oldu,gu e� e ­ �
anısınd�ı zengibar Kalesi olarak da bilinen . . __ _ - un _ _ ıl \h.:mı.ı
kr
k i kalelerden biridir. K:ıl�nin yakın c;.:evrcsind
e bulunan y:ızııl:trın y:ırdıını ıll.' Korzu_t
. : \t' ku­
bilinmektl.'dir K:ılenin �uneyt ogu
ın: kt: .Iır. Bır kısın�
�
döneminde olasılık b ı\II.Ö. 9 yüzyılın sonunda
bir
in�n edildiği
:ıla na y:ıyıl:m bir ":ı�:ığı kent" bul ıı �� � H �t·­
hckt:ırlık

_
zey eıekleri� de y;ıkb\iık 8-9
üstündt.·n bile görült.•c:t.•k k.ıd.ır . .ıçıkt �r- K� m ı, ın·
·
�
duv:ırlar t:ı ın:ı ı�ıen t;ı� ı n .in.�.ı _t.·di lı � ��-
niş teraslar üze ine kuru !:ın kentin planbrı. toprak
deki evleri oluştlıı<ın 1 .0 metre kalınlığınd:ıki
ı.
��,ıntk \t
nı ı K�·rı_ı:�"\ ı•:; �•
yoktur. Ancak kerıJıÇ ın:ılzt.•ınt:
nın z.ıın.m
;;-l:ı rdır. "ı ULt.'Hit.'n .ılg.ıl.ın
·

ır d:ır ve düzensiz ol:ır:.ık y;ıpılını

l
malzemesi olar:ık kull:ınıldığın:ı :ıit bir iz
mı;;- H' l nu t.ı dtı
' ' .;
Ieceğiıı i de uııuıın: ım:ık gereklid ir. Sok:ıkl:
ızın. gdi�t.·n ihtiyoıcı �ört.• �l·kıllt.•n _ t\,ıil''1 _11111 l'{l'�
gün olnıay:ın bir pbın:ı k:ıvu�muşıur. Kr:ıl ı\lemı:ı
dığı kadarıyla kent belli bir pbn:ı bağlı k:ılınaks
ı:ır.ıfıncbn in�;ı t.•dikn Yuk:ırı \nnl

sı
so
k-rinde de bu ç:ı,ğ:ı ı
: it ü ne m l i s:ıyıl:ıbikcck büyüklüktc bir :ı��ı,ğı kent v:ırdır. V:ın Öz�ılp ka r::ı yolu nu ıı

edilen �� :;;.�ığı k en t ı ı I lck u rl ı k hir �ıl:ını k apl:ı nı:ı k ı:ıdı r. A�ağı kentin eır::ıfı bütünüyle bir duvar ilc ccv­
\-:.ıı..ınırHlı ycr::ı b n k al e. den iz sev iyes inden L99S metre yük sekt cd ir. K�ılcııiıı güney yamacında in�a
rilcrck kon.ınu �ı hııu :ılınnu�tır. Böylece kale dı�ınd:ı y:ı �:ı ma k t:ı ol:ın halkın d:ı savunm:ısı bir or:ı n­
d:ı gen:e k le�t iril ın ist i r. Yuk�ırı Anz:ıf K:ıksi'nde dcv�ını eden k:ızı l :ır henüz :ı $:ığı kent ile ilgili bilgi n·r·
nıemiştir. Bu :ıL ı n ın k:ızılm:ısı ,-e hiliııı düny:ı.s ın:ı sunulm�ı:;ı llr::ı n u s i v il ıniın:ırlığı :ı(:ısınd:ın önemli
ob Gı kıı r.

\":ın Ho�ap k:ır::ıyolu üzerindeki Ç:ını�ıepe K:ılcsi'nc sadece bir kilometre uz:ıklıkt:ıki Eski
:\orgüh K:ık•si. Erek D:ığı nın Gürpinar Ü\':ısı'n:ı uzanan :ıl<.;�ık bir burnu üzcrinde k uru l muştu r. K�ılc­
nin doğu. güneydoğu ,.c kuzeydoğu etek leri nde ya k laşı k 20 he kt:ı rl ı k bir ala n:ı yayılını$ bi r :ı$:ığı kent
,·ardır. Yerle�nıc yerinin on:ısıncbn :ıkan bir dere, :ı la nı ikiye ayırır. Kent içindeki yapıların tümü ka­
lınlıkl:ırı 1 .0 metreyi hul:ın taş duva rla r ile inş:ı edilmişlerdir. Körzül'te olduğu gibi ke r piç malzeıneye
bur.ıd:ı cb r::ıstl:ınılm:ıını$1!1'. Ke nti n v:ır olan bir plana göre gdiştiğini gösteren lı iç bir ipucu yoktur.
Plan düzensizdir ve gcli�i güzel gelişıııiştir. Ancak b:ız ı �ıbnl:ırcl:ı daha düzgün bir plan gösteren ::ınıt­
s:ıl y:ı pıl:ırın ,-arlığı görülebilir. Bu yapıl:ırd:ın birinin ök:üsü 30.0 X 22.0 metre olarak ölÇülehi l nıek h:­
dir.

Kr.ıllığın dah:ı erken bir dönem i ne ait olan yukarıdaki örneklerin clışınchı bazı s i v il yerleşme
:ıl:ınl:ınnın ,·arlığı gün ı�ığına çıkarılmıştır. Gökçe Göl yakınındaki K::ırnıir-131ur kazıları kalenin yakı­
nında. büyüklüğü 30 hek t:ırı hubn bir aşağı kentin v:ırlığını kanıtlamıştır. Yaznlar ile ll. Rusa'nın ese­
ri olduğu bilinen kent düzgün cadele ve sokaklar ile yapı aclal:ırına ay rı l mıştı r. 9.0 metre genişliğinde­
ki an:ı cadele kuzey·güney doğn.ıhusunda uzanınakt:ı ve bu ca cldeyi 5.0 metreden daha geniş en az
.
iki sokak dik obr.ık kesmekte \'C sonucra ızgaı ı planlı bir kent planının oluşmasını sağlamaktadır.
Resim -il- Zunald Tit)(!de ızwım pirm/ı ke111 Imfımılan
Cadele ve sok:ıkl:ır ar::ısınd:ı oluşan adaların içine evler t:ış kull:ınılarak inşa edilmiştir. Karmir·Biur'da·
ki k:ızılar. ızgat::ı plan l ı bu kentin inşaasından öneeye ta ri h lenc n ba zı evlerin ya pı lelığı n ı göstermiştir.
Daha erken bir dönemde y:ıpılan bu evler ızgara plana uymaınaktadır. tir. Yörede yapıbn ar:ıştırnıab:ır kentin inşa tarihi ile ilgili kesin bir sonuc vernıcnıi�tir. Çeşitli ı::ırihler·
de yapıığıınız yüzey araştırnı�ılarıııda topl::ınan az sayıdaki örnekler kırmızı perdahlı Urarttı keramiği­
ııe a itti r. Ancak bu ke ra ın i k l e rde n kesin tarih elele etmek mümkün değildir. Zcrnaki Tepe'nin yakın­
ll. Rusa tamfından inşa edilen bir başka kaleele de aşağı kent uygulamasını görmek müm­ la n nda bu lu na n b ir kaç yaz ıtta I l . Argişti"nin bu yörede inşa ettirdiği bazı kentlerden ve sulama ka·
kündür. Yapını yazıtı ile ll. Rusa 'n ın önemli bir mimari başarısı olduğu kanıtlanan Ayanıs Kalesi'nin nallarından söz edilmektedir. Söz konusu yazıtlarda kurulduğu söylenen Argişıihinili kenti günümüz
güney yamaçlarındaki aşağı kem, eliğer örneklerden daha az ge n işlikte k i bir alana yayılmıştır. Ancak E rçiş olmalıdır. Ancık bu imar faaliyeıleri içinde Zernaki Tepe'nin de in�a edilmi:;; alınası mümkün·
kalenin doğusund�ıki Güney Tepe'nin yamaçlarında varlığı sapıanan dış kentin onlarca hektarlık bir dü r.
alanı kapladığı düşünülmektedir. Kalenin güney eteklerindeki kent çok düzgün duvarlardan ve du­
varlar arasında kalan doğu·batı yönünde en az bir, güney-kuzey yönünde ise üç sokaktan oluşmak­
Bazı bili m �ıdanıları kentin hiç bir za ma n bitirileınediğini ve tam anlamı ile hiç bir zaman is·
tadır. Arazinin eğiminden doğan problemi azaltmak amacıyla yapılan doğu-batı duvarlarının kalınlık­
kana açılamaclığını iddia etmişlerdir. 1-l:ıua bir grup bilim adamı bu kentin bir r::ı rtu kenti olmadı�_,. U
lan 2.0 metreye yakla�maktadır. Ana kaya üzerine oturan duvarlar ancak 0.50 ınet reye kadar koruna­ Tepe'de ele gc<;en \'C Roma D<r
nı olasıl ı k la bir Ah::ıınenid kenti ol:ıbileceğini önermişlerdir. Zernaki
bilmi�tir. lzgara planın oluşturduğu adalar içinde taş duvarları olan dikdöngen planlı evler vardır. Bu­
�
n mi'ne ait olduğu düşüııl'ılen b:ızı ::ırkeolojik ma l zemede n dolayı kentin bir Roımı_ yerl_e:;;ınesi ?l:ıbi·
nun dışında Ayanıs Kalesi'nin doğusundaki yaınaçta yapılan arazi çalışmaları ve uzay fotogranarı bu
!eceği ele düşünülmüştür. Bu önerilerin tümü dikkate alınmalıdır. Ancık Aha ıı_en ıdl� rın _b� yo:ede _
alanda cok geniş bir dı:;; kentin olduğunu ve bu kentin teraslamahır yapılar.ı.k yaınaca kumlduğunu
böylesi ne düzgün planlı ve 8·10 bin kişinin yaşayabiledği bir kent i n�a eı nıc erı ıçın ı<; bır �
::ıı-yas� ne� �
bağlı uygu l:ı nıa la n yoktur. K:ıldi ki: Ahamenidlerin Van Göl u çenesınde uzun surdı
göstermiştir. Özellikle kuzey·güney yönünde uzanan düzgün duvarlar bu kısımda da ızgara planlı bir
denleri ve bun<ı
•
kent inşa edildiğini hatırlaunaktadır. Bu konudaki nihai sonudar bu alanda yapılacak kazılar ve nıag­
iskanını gösterecek arkeoloj ik kalıntı da yokllır.
notoınetre calışmaları ilc saptanaca.ktır. Nitekim 1 997 kazı sezonundaki araştırmalar ve kazılar düzgün

ı\lerkezi bir otoritenin denetimi altıncl:ı inşa edilen bu tür st:ın(brt pl:ınlı kentl e reden=:y:ı
dikdörtgen planlı evlerin varlığını kanıllamıştır.
(biu
�
küçük boyu tl u yerleşme :ıl:ınlann�ı daha önce .le l�lirttiğiıniz gi!)i u �� :
ı ı u k_:ı ıeıe :in i � .�ı�·l � nc:..�c �·e:
Lranu kent mimarisinde ızgara plana verilebilecek en güzel örnek, Erçiş'in birkaç k i lometre s
_
_ ) � ) ,
nıı.:: . �t.'n
L r.ı�u nun
Ozellıkle Ay :ın ı K<_ı le ı n ı ıı gu n c ı nd ı.:: k ı � rl ,
ya yakın c,:cvrelcrinclc r:ıstl:ını:ık mümkündür. �
.
�
kuz<::yind�, Erciş·Patnos karayolunun yakınındaki Zernaki Tepe yerleşme
niş bir alana yayılan kent, birbirini dik kesen 7 . 0 metrelik cadddcr ve
yeridir (Resim 4 1 ). Çok ge· içindeki evler pl:ın açısından Zcrnaki Tepe ilc büyük bir benzerlık ıc,:ınded� r. Bu ned�nk: :;;oekdd� gel ı:;-nı ı:;- ız·
�
5.0 metre genişliğindeki sok::ık· erken dönenılerinde düzensiz ol:ır:ık gdişen kent planianna bakar::ık__ Ur:ırtu d:ı hu
ardan oluşmaktadır. Sokak ve caddelerin kcsi�mesiyle ortaya çıkan düzgün dikdöı1gen
yapı ada la n gara pb nlı ke nı lcri n obnı:ıy:ıc:ığını ileri sli rınc k kanımızca :ll:ılıd �r. � <J_
zd li k�c Il. Ru.::ı �lo�L·ı:lı"_de �:r:
.
ıçı nde, pla nla rı \'(,: büyükl ükl ük leri aynı olan evler in�a edilnıi:o>tir. Bir yapı ıd:ırı r:ıpı:-ıın�l:ı. ��n�l .
�ı�.ı. .
t.:lı!llit:
dor H<:: ikıye ayrılnı ıs ve her iki bölüm<:: aynı ölçüde iki ev inşa edi l mi�t ir. Evler öneınl ı c:..k•gı:;-ı k lı. k_kr
çeklcşt iri lc n askeri ve kültürel röm:s:ı n:; kapsaınında Ur::ırıu unun
L
adası ince uzu n bir kori­

\L'J'!!1 tt>p�.mu -� ı=:

k are bir oda, iki adet iskan politikasında, isk:ın JX>liıikasın:ı b:ığlı obr::ı k kent pl:ı ncıl ığımb
olımı�tur,
metre , iç duvarları I .O met­
dikdörtgen (xla ve iki dar odadan olu:,;maktadır. Evlerin dı:oo duvarlan 1.50
ürün dağıı ı ın ı nd:ı gL·rçcklı.:�cn bu dc.:.·�i�ikl ikk·r kenı plancı lığın:ı (b y:ı n:-
Kale planhırıncl:ı ve k:ılelcrin i.btlcndiği görevlerde. :ır::ızi kulbnıınınd:ı. ol.ı:;ılı�l.ı
re k alınl ığındadır. Bu durumu ile Zernaki Tepe'deki kentin 1 0.000 ki:,;iy i barındırabileceği önerilmiş· ı ıııı�tır. l·: k· gl'(tnk'n tı rk_•l.ı ul­
k wplului'>.L l n ,
kdercl cn getirik•n ve uıı ekonomik ge l işim i ne ön�mli k.ıtkıl:ırd.ı huhm.ın h.ı l
l l r:: rı u ' n
ı

83
82
 � ? ı kdo rt_g:cn hıı pl.ın.ı s.ı h ı p _ot� n �\ın
yi.� "n<�� ) ��pı\a.� k�ı zı,cb_ o�ay;ı çıka. ı (Çizim R) işçil ik bakımından önt
uwn luğu 20.0 metreyi , gcn isli�i i:-.e 10.0
C\"
·ckil<:rdcn o\duk("a faklıdır
metreyi a':?makıadı r F\
�n�le _h ı �· avl �ı _ a r � :ıd � : ık� · .
�

dı �d( :rtgL·n ,'n�kanda� meydana gdnıi.':>tir.

_
cdılnııştır. Bc� cı pl.ın�l,ı_ hır_ h.ı. k.ı
Arka duvar kavisli olarak i n,<;�
�
�-�

�
�L�nınu��u ı_ (�ı.zını ?).". ( ,ıyınılı en gıbı
� L�\ \an ın 26 kılometre kuzeydoğu'>undaki
. . .
G övdck KC)yü· ndc hu­
ıt ın:.ıl ı l�ır ı�ç ı l ı_� lı: orukn du\"arbrın kalınhğı 1 . 50 nıı:treyi
on aviulu olan eYin avlusunun arasında
iki mekan ,-ardır. Daha
bulmaktadır. Ölçü ler önc·cki evden biraz da­
_ _
ha kuçuktur On aviulu evlere _bır başka <>rnek Van'ın 5-ı
:. kilometre güneyindeki Ağaçlık Köyi.i"nde bu­

1 ? 6 ınc.: r�dır.
I nnıuştu r. on aviu lu olan cnn avlusunun arka.sında iki
u \":ı r a l ı n l ı k :ı rı 2.0 meı n yi bulmaktadır. Arka
L �
�
oda \"ardır ( Çizim lO>. E\"in boyutları 25 0X
·
? t O _
� : .
duvar ka,·isli olarak planlanmı�tır. Gi­
yınılı ve Govelek evicnnden onemli _ farkı e\·in avlu köşelerinde Basıanı'da ve Armavir"dc
olduğu gi-
bi risali lcri n var olmasıdır.
t

Yukarıdaki örneklerden anla::;ı laca�ı gib� Lranu konutlan gc.:nc l lıntlar

. ı la ön aviulu ev ti pini
y
yansıtmaktadır. Ancak erken dünenı evleri ıle M.O. 7. üzyılda in::;a y edilen evler ar:.ısında özellikle bo­
yut ve oda say ı b n
ac.�ısından belirgin farklılıklar vardır. Dı::; kentl c rdc.:k i evler bir ön plana sıkı sı kıya
bağlı olarak in�a c:dilnıh;iler, işçilik ve malzemclcri daha ilina ile :-;cçilnıi�tir. Kalderin eteklerinde plan­
lanmış kentler içinde yer alan düzgün dikdörtgen planlı ev\er. genellikle bu kılderi in� euirtn ıı. Ru­ :.ı
sa dönemine ta ri h le nnıekt di r. Bu evlerin erkenc tarihleneo ün aviu l u ,.c iki cxl:ılı Urartu evlerinden
c

1
geliştiği ni söylemek mümkündür. Erkcne tarih lenen evler daha az itina ve daha serbest bir plan ile
ü reti l m i.şlerdir. Bu i lc evlerin arka duvarları ka,·isl i şekilde yapıbbilnıi�tir Ön aviulu C\-ler
ı\l.Ö. 2. bi nyıl ı n başında . üzeilikle Kühepe-Kaneş'de la"dan itibaren kullanım alanı bul­
scrlx:sti
O 5 Om
.
L------L--�
Anadolu'da
nıu.şlarclır. Aynı pla na sahip evlerin l litit mimarisinde de var olduğu Al işar \"C Alacahöyük kazıbn ile

Çi:::ım X (lırimlı de of1tl)'fl <;ıkm1ılmı /)ir erplm11 ( Tariımı T· \ .:X•ıogııı, 1 lm 116(�esimle l·mnu Araştırmalan
ka n ıtl anmıştır. Bir Anadolu geleneği olan ön aviulu evlerin l"r.ınu·ya l l iı iı ülkesinden gelip gelmedi­

(//}: J\011111 .\fimarlığı·� Aııadolu .ttmştırmalmı /\'- \'. 1976 197Z Res. 2)
ği bilinmemektedir. Ur.ırtu"nun erken dönenılerinden itibaren Kuzey Suriye \"C G üneydoğu Anado­
lu"daki Geç I l itil Kent Devletleri ile olan siyasi ve kültürel ilişkileri hu etk i ni n olası bynağı olarak ka­
bul edilebilir. Urartu k ra ll a rın ı n özellikle ! Iate Olitil) ve Supa n i ülkelerinden aldıkları binlerce sa\"aş
Zernaki Tepe ve Aya nıs gibi planlanınış. ah yapısı gerçekleşıirilnıiş kentlere yerleştirilmiş olmalıdır.
esirini, yeni inşa eliirdikleri kc nı lc rdc iskan ettikleri bilinmektedir. Söz konusu pbnın bu zoraki güc­
Kaldı ki; Ayanıs Kalesi'nden çıkan yazıtlarda fa rklı ülkelerden getirilen insanların inşa edilen kentte
yerleşıirildiği açıkça ifade edilmektedir. M . Ö . 7. yüzyılın ilk yansıncl�ı Urartu'da gözlenen yeniden clo­
menler ile Urartu nıiınari�inc geldiği kolaylıkla önerilebilir. Ancak ön :ı vlu lu evlerin siyasi oıorite ı::ı­
rafından pla ııla nnıa nıış kırsa l a lan larda ki yerleşmelerde de ort:ıya çı knıı� olması. bu c\· planının ba­
ğuşun nedenlerinden biri belki bu uygula m alar politikasındaki bu farklı ya kl aşıınla rclır.
ve iskan bir göstergesi ol:.ıbilir.
ğımsız obmk U ra rl u 'd a <b geli�ebilcccğinin

Uranu kaJelerin eteklerinde veya yakın çevresinde kurulmuş olan kentlerde ortaya çıkanılan
örnekler. L'rartu konut mimarisi ile ilgili önemli bilgiler vermesine karşın. bu konuda bir genelleme­
ye gidecek yoğunlukta değildir. Karmir-Blur. Ayanıs ve Zernaki Tepe"de bulunan konutlar merkezi
otoritenin planlamasıyla yapılırken ortak bazı özellikleri sergilemektedirler. llalbuki Urarru'nun kırsal
ke�iminde. krali kalıpların dışında üretilen konutlar daha basit bir plana sahiptir. İlgili yayınlarda Kar­
mir-Blur kazılarında oruıya çıkan konutların üç farklı planda oldukları belirtilmiştir. ilk gruba giren ev­
ler iki ,·eya üc odalı ve bir ön avlusu olanlardır. ikinci grup ortada merkezi bir salon ve bu salona
bağlı odalardan oluşmaktadır. Salonun üzeri sütunlar ile taşınan düz bir dam ile kapatılmıştır. Son
grup ise tek odalı ve ön aviulu evlerdir. Evlerin tümü taş temel üzerine kerpiç malzeme ile inşa edil­
miştir. ArmaYir'de kazılan bir ev yukarıda anlatılan örneklerden çok büyfık ve fa rklıdır. Yaklaşık 450
m� büyüklüğündeki ev kinele altı oda vardır. Odalar dikdöngen bir merkezi salonun eır..ıfında yer al­
maktadır. Aynı yerle�me yerinde ortaya çıkanılan dikdöngen planlı ev, iki sütun içeren merkezi bir
mekanın etmfında sıralanmış cok �ayıda büyüklü küçüklü odalardan oluşmaktadır. Ancak önemli bir
fark dış duvarlar üzerinde payandaların ve köşelerde rbalitlerin varlığıdır. Sözkonusu evin tahkimi i bir
yapı olduğu görülmektedir. Dikdöngen planlı ve köşelerinde rbalitleri olan bir başka konut Kuzey­
batı iran'daki BaMaın'da gün ışığına çıkarılmıştır. 44.0 metre uzunluğunda ve 26.0 metre genişliğinde
olan ev, beş ana oda ve daha küçük eliğer odalardan meydana gelmiştir. Bastanı evi de Karnıir-Blur
evleri gibi l l . Rusa dönemine tarilılcnmektedir. ll. Rusa'nın .saltanatı içinde yapıldığı kesin olan Aya­
nıs Kalc�i gün<:: y evl eri dc plan açı�ı ndan öncekilerden ünemli faklılıklar göstcrmcz.

Van Güli.i l la n.ası"nda yürütülen ba zı ara�urınalar ınünferit bazı noktalarda Urartu komıtları­
na ait C)rnı.:k\ı.:r venni�tir. Ancak bu evler Karmir-Biur, Bastam veya Ayanı� Kaleleri'nin etrafında inşa
edilıniı; olan eder gibi görkemli değild ir. Van'ın 68 kilometre güneydoğusunda yer alan G iyiml i Kö-

85
84
 MEZAR MİMARLIGI

�
ili ıısel a kcoloji kazılar yoluyla ortaya çıkan veriler,

B
� � llrartu'da ıemddc iki ayiı tarzda ölü
_
gonı ııc ın varlıgını kanıtlamı�tır. Yakmadan ve yakarak
� � yapılan gönıülı:r ol:ırJk nitdeyehi­
leccgıın _ ız bu gelenekler, birbirinden
farklı mimari plan ve karakterdeki me?.arbr içine ..-a­
pılınışlardır. Ancak yakarak veya yakmadan yapılan gönıüler için
fmklı bir mezar mimarisi
- gelisnıenıiş, aynı karakterde ve plandaki me7..:'1rlar icinele hcr iki tart göınünün
.. de yapılabil­
· ·
_ _
dıgı gozlenmışrır. Ilatın bazı durumlarda aynı mez.'lr içinde yakma ve inhuınasyonun :ıynı anda uvgu­
lanclığı görülmüştür. Urartu'daki ölü gömme geleneklerinde \-e buna hağlı olarak mezar nıimaril�rin­
de gözlenen phın ve iş\:ilik farklılıklannın, temelde birkaç önemli nedeni \·ardır. Cranu Kı.ıllığı"nı olus­

o�
, ----------��--------�1 � 9m turan insanların birden fazla etnik kimliğe sahip olması bunun ilk nedenidir. Farklı etnik yapıdaki in­
sanların kendilerine özgü gelenekleri uygulanıaları doğaldır. Aynı mezarlık abnl:ırında \"C hana :ımı

(.,ı.::ım () c,l.ı-l'lek eı·ı fJlırlwıı T-1 &>ıgin ··ıtm /Jölgesuıtle lrw1ıı Araştırmaları
1lııadolu Araştırmaları /1'-1: 1976 - 1977. Res. 3)
(If) : Km1111 Mimarflğı"" mezarlar içinde yak<! rak ve yakmadan yapılan göınülerin nedeni, etnik farklılık \"e buna bağlı olan
lenek farklılığı olmalıdır. Bu geleneklerin bir bölümü Erken Demir Çağ \"e öncesinde \'an Gölü Ha\·­
ge­
zası'nda yaşayan ve daha sonra krallığın kurulmasıyla Urartu halkları içinde yer :ıbn toplulukların ge­
leneklerinden gelmektedir. Aynı veya farklı halk topluluğu içinde farklı uygulamalann \·;ırlığı ise ta­
mamen ekonomik gerekçelere dayalıdır. Zengin mezarı ile f:ıkir mezarı ar.ısıııd:ı i�çilik \"C ölü amu­
ğanı zenginliği açısından her zanwıı önemli farklar gelişıniştir. �ıez:ır mimarisinde gözlenen çeşitlilik­
.
lerio eliğer bir önemli nedeni, yöneten veycı yönetilen sınıfbı ı ait olmakl:ı ilgilidir. Kr:.ıl sül:ılesinden
gelen kişilerin veya üst yönetime cı it yönetici ve yakınlarının ınez:ırl:ırı her zaman yönetilenlerden da­
ha görkemli ve üstün işçilikte yapılmış. daha zengin ve (eşitli ölü arm:ığ:ınl:ırı ile ödüllendirilıni�tir.

MEZAR TÜRLERİ

\·eya oyulan ınez;ırbr. birkıç ;ın:ı b�ı�­

Yukanda belirtilen nedenlere bağlı olarak inşa edilen
:ıdlandırıl:ı bir grup ıncz:ı �. heın y;ıkn�;ı
lık altında toplanabilmektedir. 13asiı ıopı.ık mezarlar obı.ık �
k;ine :ıçıl:ın bır <.,·uku ı.ı yerlc tırılcn olulcnn
_ �
ve hem de yakmadan gönıi.iler i<:in kullanılmıştır. Topr:ık
etrafında ta\i
Güzel brnc.:kleriı i \'an·d.ı _ D lk.ı) �
_ l ım.•z.;._ ı rhk .ıl.ı·
�
veya kerpi(ten )'apılmış bir cilıv:ır yokıtır. � �
K:ılesi"nin doğusunetıkı ıne� � ı lık .ı .ı ll.ı m.ı .ı hulm.ık
nı nda, Van Kalesi J löyük'te. K:ılecik ve Ayan ıs . -�
�
�_.ml.ınnd.ı
çekmiş dunnnda (hockcrl ycrlc"ıırıkn oluk·rın _
mümkündür. Genellikle :ıy:ıklanııı karnın:ı
basit ölü arımığanl:ırı bulmak mümkündür.

k
mez:trl:ır � pr:ık i(,'İllL' :u.:ıl:� n hir (l� u�ın
o �
et ıhnııı
Diğer bir f:ırklı grup ol:ın basiı ı:ış s:ındık
ortuhııl.:"ın�lı.:n :
Blllgv•ı nd..: ı...L · �··
_ ı�lt: \ l. n.ı
bir vcy:ı birden t:ı�l:� s:ı l t:ı�ı ılt:
1 1 ) . Ç:ını�tepe \'C Gıyıınlı de. ı:r�:urum
ı:- ışlar ile çcvn..:lcnıncsi ve ıncz:ırın üzerinin �

k nıez:ırl:ırın boyuıbn dc�i�ıııt..•k

_
ıt.:dır. O.t-\ll lllt'!l'\.' ık ı. V
_.
gelmistir. Van Bölgesi'nde Dilk:ı}':ı (Çizinı
_
lllL'Irt..• i L' O.t-\0 nıt..·trt.• .ır.ı ...ınd.ıdır Pıl�o..t·
�:ı s:ıhip mcı:ırl:ınn gcnişlikleri dc O. SO
�
e'de bulumın basit ı:ış �andı
� 0�----�5�----�Dm
ç:ıtı v� l l:ırmanıcp
nıcırc :ırasınd:ı uzunlu,i'
}':ı örneğinde olduğu gibi ülüll:rc bir
pl:ıtfornı üzt..•rine koyuLın ;ırnı:ıg:ınbr
..u. u ı
n lı ıu ..ı r u
].. , ·/c·ıı 1 u/Illi . t.�o\/d• ('/"/11111 /{'lll('/ fJirllll f"/ltrlıml r 1 .\"el'ill. \{m JJ()/j.!,t·.•iltde l mrlll
�rtl)llfiiUI/(tn f/J) J\mml \lmıarlt�t· AnadfJ/u Am�ltnıwlan n·
(1;..1111 /(1
ı: 1976 1977. Re.�.D

87
86
 MEZAR MİMARLIGI

� � �
�
ili ııscl a kcoloji kazılar yoluyla ortaya

B
çıkan veriler, Urartu'da temelde iki ayıll'ı
. tarzda ölü.
gom ııeııın varlıgını kanıtlaıııı�ur. Yakmada
n ve yakarak yapılan gömüler olarak nitdevch
plan n: karakterdeki mez
. . i­
lecegıınız bu gelenekler. birbirinden farklı mimari

ri
arlar için� va­

:
pılınışlarclır. Ancak yakarak veya yakmadan
yapılan gönıüler kin farklı bir mct..
ar miına 'ii
·-· geli�m enıiş, aynı karakterde ve plandaki ıne:z.arlar içinde
� �
her iki tan gönıünün de yapılahil­
.. .
clıgı �ozl�n��ıışı_�r.
-�
�
ı ımta baz du ın_ı_ar _a aynı mezar içinde yakımı ve inhunıasyomın
.. aynı anda uygu­
landıgı gorulnıuştur. Uramı dakı olu goınme geleneklerinde ve buna
bağlı olarak mezm nıimarilcrin­
de gözlenen plan ve i�çilik farklılıklannın, temelde birkaç önemli nedeni vardır.

' --------�
o� s________ �19m
Urartu Kı.ıllığı"nı oluş�
turan insanların birden fazla etnik kiml iğe sahip olması bunun ilk nedenidir. Farklı etnik yapıdaki in­
sanların kendilerine özgü gelenekleri uygulanıaları doğaldır. Aynı mezarlık abnl:ırında \"C hana a\"nı
<,..ı:;ım 9 - Grlrdel: ('/"i ( J"arlımı 1 -ı · .kl'giıı ·ı (m /Jôl�c'$iıtde l"rarttl Araştırmalan (1/) Konut ,1/imarlığı" mezarlar içinde yakarak ve yakmadan yapılan göınülerin nedeni. etnik farklılık ve buna bağlı olan e­ g
.-ıııado/11 .·!raştırma/arı /\'-\: 1976 - 1977, Res. J) .
lenek farklılığı olmalıdır. Bu geleneklerin bir bölümü Erken Demir Ç:ığ , e öncesinde \"an Gölü Ha\"­
zası'nda yaşayan ve daha sonra krallığın kurulnı:ısıyla Urarıu halkları içinde yer alan toplulukların ge­
leneklerinden gelmektedir. Aynı veya farklı halk topluluğu içinde farklı uygulamaların ,·:ırlığı ise ta­
mamen ekonomik gerekçelere dayalıclır. Zengin mezarı ile fakir mezarı aı.ısınd:ı i.şçilik ,.c ölü �•rma­
ğanı zenginliği açısından her zaman önemli farklar gelişıniştir. ı\lezar mimarisinde gözlenen çeşidilik­
lerin diğer bir önemli nedeni, yöneten veya yönetilen sınınam ait olmakl:ı ilgilidir. Kı.ıl süble.sinden
gelen kişilerin veya üst yönetime ait yönetici ve yakınlarının ıncz:ırl:ırı her zaman yönetilenlerden da­
ha görkemli ve üstün işçilikıe yapılmış. daha zengin ve çetiitli ölü armağanları ilc ödüllcndirilıni�tir.

MEZAR TÜRLERİ

t' n
oyul:ın ınez:ırbr. birkaç :ın�ı h�•�­
�
Yuk<! nda beliıtilen nedenlere b:ığlı olarak in.ş:ı edilen veya
! ık altında toplanabilmektedir. .
Basit ıopr :ık nıez.arbr olar:ık :ıdl:ındırıl:ı bir grup nezar. �
_lı ı__)·_:_ıkn�:ı
�
�
bır -ukuı.ı � e�lc�ıırıkn olule�n
Güzel rnı:klcri ı i \".ın'd:ı Dılk.ı�.ı ml.'7.-ırlık .ıl .ı
içine :ıçıl:ın
ve hem de y<ı knı:ıcbıı gönıi.iler i<:in kullanılmıştır. Toprak
� -
� _
·� � � �
etrafında tati veya kcrpiçten y:ıpılnuş bir duv:ır yokıtır.
dogu!>und:ık ı nK ı lık .ı :ıııl.ı m.ı.ı bulııı.ık
nında, Van Kalesi Höyük'te. Kalecik ve Ay:ınıs Kalesi'nin .olulcnn
_
_ �_.ınl.ınn�.Lı
dunnnda (hockcr) � ı:rleştırılcn
nıünıki.indür. Genellikle :ır::ıkl:ınnı karnın:ı (Ckıniş
basit ölü :ınnağanl:ırı bulmak mümkündür.

� � � �
opı.ık içine ��·ıl: n - )ir �o.·l ku ın �.·ı�.ıtının
ım:HI.ııu
Diğer bir ı�ırklı grup ol:ın b:ısit t:ış s:ıııdık mez:ırl:ır � �
1•1 + ı r ilc çcvrclcnıncsi ve mezarın üzerinin bir vey:ı
ı ı ), Ç:ınıştcpc n:: Giyiınli"d: · Erzunın� Bol�l':-t
birdt.:n l:ızb s;ı\ tı�ı ıle ortulııı�·.-.ımk ıı
_ �· ���
�: �ı ı lişıir. V:ın Bülgcsi"nclc Dilkaya (Çiziın
ı ıd�·_, ...
� . O.:S{) fl\LIR ık .· \. ;
�
,
.ır.ı.-.ınd.ıdır. Pı � -t­
s:ındık ınez:ırl:ırın boyuıLın (. L'gı�nıektL"tiır.
0�-----5�----�Um genişlikleri de O. SO ıııt..·trL' ı t..' OBO nıctn.•
�
:atı ve l l:ırm:ıntepe'de bulun:ın ba:-;it t:ı�
� metre arasında uzunluğa s:ıhip nıez:ırl:ırın
uı l ı
:- nı m
ı ...
ı ur.
f,ı;;ım 111 Ar ' 1' 1 ıılıl/ı ı:.:_ıl\/tl.•
i.iZL'rine koyuLın :ırın:ı�:ın Lır
<'1 111111 lemdJlfwu Oluhall T 1 .l<'l'iıı, \im JJıHJW'tııd
ya örneğinde olduğu gibi ölülere bir pl:ıtforııı

llnNırmalan fiiJ. 1\l,l/ll/ .lJiımır/ı�ıM. Aıuulolu e l rm111

llm�tırmaları ll'_ 1'. 1976 1977, /(('s.·1J

86 87
 KÜP MEZARlAR

<:· ind,.
S n yıllard a Uranu ycrlc�im salıa:-oı i ..
�� .. e yunıt -- ulcn :-oı�tcm atik kazılar. l:rarıu .. 1ü
t�ırzlanna kup nıcz.arlar" olarak yeni bir u gu l·,ı _
-· .

! l armantepe ve Suçatı kazılarından ddc

� n_ı
ı ·· ccl"lcn � rıler, olulcr
ayı � ha cklcıni�tir. Özell
-
�
in dik ya da bükülcrek k· -ı 1 � ı_
7 �
ikit Van K·� .s t���
t
:
ıııülclüğünü güstcrnıiştir. Van Kalt.si 1 oyu -- � · _
tck ı r e ı , göınüdcn daha c · �
cnn ı ıoyı.ı�.
_ç
ınc_ go-
�� kc rkenc ı'ı rilıl lt
ınel bir küpi.."ın ağzı boyun hiz•
..
·ıs ındı
·
•ıı k ınlarak ıçme ölu . 1 _ • . nmcM muhte-
. .. .. · · "· yer e� tırılıniş ve ölünün üzeri iki
kırık kü
� arçası � le onulnıi.."ıştür. Olü armağanı olarak hL;lunan eşyalar
. .
._ _ kup mezarın M ö · · .
_ · ııv y -- . . 1a <ııt. oldu-
P
··ı··
-
gunu gosterıııektcdir. Suçatı küp m ez.ırını
,. . uzyı
n ıçınde de bir tunç kemer . . o u armaganı olarak de geçmiş-
.
tır.

ı�
KAYA MEZARIARI

..
Urarlu mezar geleneği içinde en öneml"ı
}
ı ,ı �
ıtsal kaya mezarları alır. Gem:llikk: Lrartu ycr-
Jeşim alanı içindeki önemli kalelerin inşa ed"ld" ' ı � ·�
� ,ı �a ık�a�. oyularak yapılan kaya mezarları. yöne­
tici üst sınıfın veya doğrudan krali sülaleye -ı ı
•.
_ ı �
ın omuldüklcri
� ; �: mez� rl�rdır. Bu tür anıt:;al kaya
mezariarın a ait en güzel örnekleri .ba ; kent u
Palu'da veya Erzurum Unıud um Tepe'de bulm
n .. '
k
'.. � �
c v 11 .�a ınl� rındakı Kayalıderc'dc CÇizim 1 2).
�E
ri ne, gizleın e ihtiyacı d uyulmaksızın yapılan kayaı
�
Z4- a U
:: � � � � �
ır csı:� 42_). Kayalıkların görülür yerle­
l a ı ı � ş oda me7..ar geleneğinin
kayalar içine oyulan biçimidir. Mezarlar, içinde varolan odaların· , ı ın ı �or ;.
_ _
� çok � :ıı � ve tek odalı
kaya mezarları olarak iki alt gruba ayrılırlar. Çok oda lı kay;:ı ın�z.< r an o
.
��
-- z�llıkle kralı
- ,ımadı olarak
planlanmış ve Van Kalesi'nin güney dik yamac llıd-a Jır 1 kaç U r.ırtu. _
kralı _
ıçın uygu\anını�t r B·ı ·kent
ı
Tuşpa 'd � yer al;uı ve kral Menua'ya ait olduğu varsayılan Neft Kuyu. Doğu Odaları veya ı. Arg; i'nin �
erken donem faalıyetlerının kaleme alındığı yıllıkların da yer aldığı Büyük Horhor Mağ·ır:: h (� ·
Ç"ı=ım ll • Dilimya ım·=1ırlık almıwda ba.•il wş samlık mezar 43) bu türe ait en gelişmiş örneklerdir (Çiziın 13). Bu örneklerde giris ve giriş önündeki ;,ı:,\r�;m �:��
lıkle bellı ed � lnıış ve Urartu miımırisinin diğer örneklerinde de var olan cephe mimarisi bu ınezariar·
�
da da g ne lı �le uygulanmıştır. Çok ocl�l � kaya nıez..1.�� olmasına kar;;ın anıtsal ve dışarıdan :ılgılanan
�
cephelcıe s ıhıp olmayan mezarlar da bılınnıektedir. üzeilikle Varto yakınlarındaki Kayalıdert!' A me­
.
zar� veya '� n'da Kadenıbastı mevkiindeki mezar (Resim 44) bu türe ait örneklerdir. Kadembastı kaya
:
olan bağl:ıntıları ve at��ak tavanı taşıyor
��ıcza rı �� ızını 14) odaların planları, bu odabrın ana salon ile
<;"Ok farklıdır.
_
ızlenınıını veren ana kayadan oyulmuş, düzensiz sütünları ile diğer kaya nıezarlarınd:ın

yer ab.n. bir kapı ile girilir. Kayaya

Anıtsal kaya nıez..'l.rlarına, genellikle mezarın ekseninde
olmalıdır. Bir çok ıncz:ırın giri�inin
oyulan kapı açıklığı ahşap veya tunç kapı kanatları ile kapaıılını:;;
w�ıyan dikmeler içindir. Giri� k:ıpısın·
iki yanında bulunan kayaya oyulmuş söve yuvaları bu kapıları
mez�ırın temel planını oluşturur. Argbti me·
dan sonra ana salon ve bu salona bağlı bir çok yan ocla
a olduğu gibi; bu yan odalardan biri alt�ı doğru
zan, Palu'da ı No. lu mezar ve Kay:ılıdere A mezarınd eski gömü­
Bu çukurbrdıı kurb:ın kemiklerinin vey:ı
genişleyen derin bir çukur şeklinde oyulmuştur. :ı oldu­
ktedir. Van Kalesi'ndeki Neft Kuyu ıncz.arınd
lere ait insan kemiklerinin depolandığı önerilme belli döneml erinde.:! ,-e­
r beşik ronoz şeklinde biçiınlen dirilmişıir. Ana salon yılın
ğu gibi bazı satonla olın:ılıdır. Ölü­
de yapılan merasimler için kullanılmış
ya mezar sahip ya da sı:ıhiplerinin ölüm günlerin s:ılon içinde gt!'rçeklc�ü­
tannlara arınağanlar sunma olayı bu
ye ve olasılıkla bu merasimler yoluyla yeni pn oclıbnn i bn�
ölülere aiı olın:ılıdır. Gerektiğinde
rilıniştir. Yan odalar mezar içindeki farklı ,tt!'nnekte­
nıez.1rl arının farklı zııımınb rd:ı yeni gömüler için kullanıldığını gö..
edileb ilmesi anıtsal kaya ir. \'an K:ılesi'ndc.:!ki :\dt
hın içinde, duv:ırla rdıı köşeli veya kenıerli nişler dikkat çekicid
dir. Kaya nıezar ııişleri. Kayalıdere A ına:ınmlı
3ey:ızıt't.aki mezar içinde köşeli
Kuyu, ı. Argişti , P:ılu l ll veya Doğu 1 ine y:ır:ıyan nişlerin bir kıs­
Ölü :ırnıağanlannın yerleştirilmes
be kenıerli nişleri bulmak nıünıki.indür. obr:.ık hi( bir
sığac:ığ ı büyi.ikl üktedi r. K:ıya mezarları içinde doğ:ıl
mı hücre şeklinde ve bir ölünün Anc:ık b:ızı by:ı ına;ırLı­
ıtmo Kayalıd<·rı· n yoktur . Mezar doğrud an :ın:ı kay:ı kütlesi içine oyulmuştur.
taşıyıcı elenı:ı içinde \'arobn korni�k-·r. wnoz­
( IJUrll(')'. CA _ .ı ı öğelt:r ilginçtir. Özellikle :ına s:ılon
(;izim 12

nnda varol:ın s;ılıtc mimari taşıyıc t;ı�ıyıcı eknı;ml:ırı obn ı;ı:_-. \'l'\ J tuğ­
Fınt kavm ofH
kaya tm•zan
bu mez:ır nıiımırisinin. gerçek
lar ve sözde kemerler Urcırtu'daki � Asur ocb ını.:'zarLınnd.ı (ıu
ığınııı önenıli kanıılarıdır. Ç:ığd:ı
xcnı·at/fms tm ı�ı­
la odı:ı nıezarlıırd:ın esinlenerek y:ıpıld ir.
thl' f -mrtiaii Cittu/1'1 •!1

nbırın kulbın ılnıası cıkinin bu ülkeden geldiğini göstcrnıckıed

şıyıcı elenı:ı
Kavalıden· ·� A11atolitıll Slıulit''

16, JIJ{}(J!

89
88
 i-----S M

(,'izim 13 - Ilan Kalesrm/e 1.

Argı��fi kaya mezan (Se1ı;11 \'.
"L'mrtu Oda-.\lezar ,\fimarisiniıı
K6keııi Ozen·ıre Bazt G6zlemler".
(Ed.) Anadolu
İ i 1987.
A Çilinsıroğlu
Demir Çağlan zm r.

Nt�·im 12 J:'r:::11111111 yalmmula ( -,1111dlllll 1i1JI.' J.:(l.nı me::t1n

f�ı::ım 11 \(m l'ilrem/1

ral·mklnttdu 1\ademl)(,l.\/l ktlya
mezun

91
90
 An: � :ı yaya oyulan tck oci<ılı mczarl·ırın �
�. h ' r k ıs �
.- ı ı toprak uzcrind ..
büyük bir bolumi.ı toprak altına yapılnııMır . ; a1
en gürülcbilmc:-.inc karşın
.
d roıno� ilc girilir. Bazı du n.ıml:.mla drom�Jsla r i �� :�
yapıl ın
: \ . � kaya mez_arlanna kuyu bi<;imli bir
�
c i
� ol
��� n ).0 m�ı rcyc varan uzunlukta ki bu tü re giren ınc ırl �ınn ;� ���l�-•ıklen
� r_ı _ mcr ıvt:nlcr
.�
l.O ıle LO metre arasında de­
� vardır 2.0 mctrc­

�
_ ..
klc. . 1 .5 - 1 . �e c ara�ında olmalıdır
� � �� � � �
�·�nıcktcdır_. Bu boyutlardaki mezarların yükseklikleri cncl
ı\lezarların ü zerie ri bir çok durumda sal taşları ile örtü
l - i � ır. ,ıl ta�l.ırı ıle ortulmeyen ve doğruda�
• �:

an:ı kay�ı<bn oyu larak yapılan ıneza rh rın tav·ın\·ı n �ı mcr � k�i � dedir. \
� ���� � �
i · le v� ır. __"lışl�rın
� , l �:t.ar ()(h sı içinde
duvarlar boyunca �ckilcr ve sayıları ik veya l;çü · - �
� • ibi ·�d ' k.dort�e�_ veya k�ıncrlı o�arak yapıl­
en az bır t� nc.sı mt::t.arın
arka duva�ına açılmış ve anıtsal kaya mez;ırlarında oldu V• �
� �
mışlardır. Içlerinde nişler olan tck odalı mezarlara en gü ·el 0rne kkr Dedelı. Kalecık
ve -\dılccvaz mc-
zar\arında görülebilir.

Tck odalı oda mezarların bir bölümü gem�llikle Unrtu kılele • · · ınşa
rının · · - · kayalıklara
. edıldıgı
·

oyulnıu�tur. Bu tür mezarların giriş cephcleri özcll'k\

�1a k ı" Aly.ar �c a Dogu
e vurgu \·.
·ınmıştır. Bostankaya Kalesi'nin ·ak nın
� Bc�azıt k a a n ezarında olduğu gibi mezarlar bir kabartma il� süsltn � ;
- 1

: ı
-
V
� � ti �
_
� :�
�
zuruı ı Ov,ısın.ı egemen bır tepe uzcnndeki kalenin kayalık güney dik yamacına oyulmuş ola c
d u n , l._epe k:ıya mezarı tek odalı o: ma.sıııa karşın, diğerlerinden bell i bir plan farklılığı gösterir. Ta\·a­
� ­

n � St\ r� ıonozlu olan odanın açıldıgı geniş ve önü açık olan salona ovadan kayaya oyulmuş bir mer­
�
c ıven ıle çıkılır. Bu açık salonun tavanı semerdam şeklinde biçimlendirilmiş ve kornişlerlc bcı � · ._
��r. T k �!alı kaya mezarlan içinde bi� çok durumda görülen, ölünCın yatırıldığı platformlar
� t:�:�·�
_
1 e pe dek_ı_ mezar odasında da vardır. Ozellikle Elazığ yöresinde sık rastlanan bu tür mezarlar da ula­
şılması _gw:,: kaya fas ar ia rına oyulmuşhırdır. Elazığ yöresindeki Tanrıverıniş, Gökbden. Kördemlik ve
J-lacıselı tek ochı lı seki li me�ırlar için tipik örneklerdir.

TAŞ ODA MEZARLAR

Re:;ım -13 • '- A rgşti'nin
i ktl.J'fl mezmı Horhor ,\!ağamsı. ıtm Kalesi
Urartu kalelerinin kurulduğu ıepeler her zaman kay:ı mezarı inşa etmek konusunda yeterin­
zorunluluğu \·ar
ce elverişli değildir. Arazi yapısının uygun olmadığı, ancak oda mezar inşa etmek.
oda mezarların en c:.ı rpıcı üç
olan bazı yerlerde oda mezarlar taştan örülmüştür. Taştan inşa edilmiş
(Çiziııı 15-16). Altıntepe mezarla­
örneği Erzincan yakınlanndaki Altıntepe'de gün ışığına çıkarılmı�tır
yükseklikte inşa edilmişlerdir. Altınıe­
n tepenin gü neyeloğu sırtlarında, ova seviyesinelen 40.0 metre
genişliğinde bir çukuıı..ın içine insı edilmiş�
odadan oluşan mezar dikdörtgen pb nlıdır. TJ�
pe I No.lu mezarı 9.0 metre uzunluğunda ve 4.50 metre
tir. Birbirine kısa koridorlada bağlanan üç dikdöngen
a olduğu gibi duvarlarda. taş blokları içine ni��
b;:ın\ar sıkıştırılmış toprakıır. Diğer Ur:ırtu mezarlarınd
aynı eksen
üç odadan meydana gelmesine karşın. odalar
ler yapılmıştır. Altıntepe lll No. lu mezarı da
yonnılnıuş t:ış
u birinci O<.b
ile bağlanan ıne7.::ı r odaları. usta bir i�ilikle
üzerinde değildir. Birbirine yine koridorlar

tunç kemer. at _ ey�

ve ölü armağanlarının bir çoğunun bulunduğ
bloklann dan yapılmıştır. Ana girişin açıldığı h
sayıda niş vardır. Ölü armağanları ar.ısın<b
hariç eliğer iki ·oda nın duvarlannda çok önemlidi r. lkin­
k:ızan özelliklt.!
mobilyalar ve büyük bir tunç
kelcikler i ve at koşunı ıakınılan , çeşitli
bcşik şeklinde biçimlendirilmiş­
teknı.: biçimindedir ve k:ıprıkl:ırı
ci odada ele gL:çen iki adet ıaş lahiı ı
edilmiştir. Tek cxblı nıez.;ır:
tir. Altıntepe'deki l l l No.lu nıei'�ar,
birinci mezarın güneybatısına inşa
metre olan bir ciromos ile girilir. ı\lez:ır duv�ırbrı için(.' çok
�ıyı ;ı �
uzunluğ u 2.40 metre enişliği 0.90
pe ıncz:ındır \"C uzunlu�u
bir başka taş oda ıncz�ır. Tanıkte
niş yapılm ışıır. Droıııos yarclınıı ile girilen rındaki t\�ınıı�lı me7:ın t:ı:_-.ı:ın
_
or:ıl­
6.30 metreyi yüksekliği ise 3.0 metrey
i bulm:ıkwdır. Poınos yakınla
�-o­
nıüş tck odası ve ı . SO metre
ki dronıo su ve Potnos -Adikevaz b �ıyolu uz�nndekı
uzunluğunda _
�uzd or-
na kbey ve G:ıvurkale mezarl
örülnıüş tek odal:ırı ıle bu ıunın
arı yine dronıosbrı ve ıaşı:ın

nekleridir.

Hesim 11 Vutı Edremit yakm/armda Kadem/Jaslı kaya �����zaıı

93
92
 (..ı::ım 1; . ::
. 1/tlltlt'/}(' ı . \o./11 w� cN.Ia m e ar fO::gılt; L ,lflllıhtx• ll 1/e::miw: g6mıl mezan r F Işık ·-şırinlikiıle
Çizim 1 7 - Şirinlıkitfe_rııkma

!Apo JJitiiiSI ıoe Fildişi Es(•r/er. ;lnJ:am. 1969. R('$ -IJ l:"üıe ımhekmm umrwıscbe Bttrg
til/d /k>tJIXICbl/111�1!1/ Z/1 den
Feistle11kmalem eint.os
.•ch6pfen.scbe Bergıufks
Osta11etolines . &lleleıı 51. 1987,
Res. 6t't·IJJ

'
t
�
ı
•
1

AlfllıleJx• � \fJ./11 ta� uda meztır f()z�-:ıtç ·r rlfiiiii<'/Jf! 1/_ . JJill.:mYı nw::tuiık alam
.\fl.'zarlar, lkJN.J /Jııw�>ı ı-e
Çizim 18 - 1fış ()(kı ım•::ar
(.,üım 16
Fildi:ji :il>erfer.
l rlnkam 1%9, N!',.,-. /H)

95
94
 YAKMA GELENEGİ

. . .. U�ırt�ı-�\a gt�zlcı�c� !ark\ mezar nıiı narilcrinin,

.. � : mc z:.ı rı n ait olduğu halk topluluğ nun farklı
olu goınınc gd � n�.:.: k�crım
_ · b.ıglı ol.ır:ak
._ _
gd ı�mı:::- olması çok doğaldır Yukarıda da I"X:liruigimil. u
_ gibi ay­
nı h�ıl � toplulugu �<:n d...·kı _
farklı ckonoı_ııık
lılık go.sı� r�ııcktcd ır. l:n nıasra�sız gömü tarzı basit toprak ve basit ta':'i
� . yapıdaki ki�ilcrc ait mezarlar
kalite ve mimari aı.:ıdan fak­
bir �ı rı�c ıç ınc koyulması ve boyl cc Dilkaya'da
mczarlardır. Ölü.lcrin yakılarak
_ � olduğu gibi doğrudan ıopr::ığa veya Iğdır mc:r.arların­
dakı gıbı kaya yarıkiar ına veya bır çok durunıda
her tür mezar içinde nır olabilen
ni�ler içine koyui­
ınalan da yaygın ve masranı olmayan bir uygula ma şeklidir.
Yakma göınünün genellikle fakir halk
ta­
bakası tarafıncbn beniınscndiği önerileri yaygındır.
Yakınanın Urarıu toprakla rında ya�ayan bir halk
topluluğunun ölü gömme geleneği olabileciği, etnik
olarak adlandıramaya<.:ağımız hu halkın yakıla­
r;ık gömüldüğü varsayımlar <ı rasındadır. Urartu mezar tiplerinin hemen hepsinde yakma gömü
neğinin uygulandığı bilinmektedir. l latta Van Kalesi'nin güneydoğu
gtle­
ucunda in�a edilen bir kaya me­
zarı içinde, yan duvarlarda yer alan nişler icine urnelerin oturabilmesi
için açılmı� 78 ack:t delik \·ar­
dır. Aynı tür urne koyımı yerleri Atahindi, Şirinlikale (Çizim 17) ve Döncrta� mezarlarında da görüle­
bir. Kaya mezarı inşasının ekonomik bazı güçlükleri beraberinde gelireceği gerçeği
dikkate alınırsa
yakınanın sadece fakiriere ait olmadığı önerilebilir. Dilkaya mezarlık alanı nda aynı oda mez.:ır
içinde
_
, _,.

inhuınasyon ve krcmasyon uygulaına.sının aynı anda var olduğu kanıtlanmıştır. Bir oda mezarın içine
gömülen kişilerin aynı aileye ait o\ınası olasılığı, aynı aileden farklı ins.1nb.ırın farklı sekilde gömüle­
bildiklerini göstermektedir. Bu durum ise kimlerin neden yakıldığı konusundaki önerileri daha da kar­
maşık duruma getirmektedir.

D İLKAYA ve KARAGÜNDÜZ MEZARLARl

Çizim 19· 1Jromosl11 IliŞ smulık mezar. Eri,•eıı Demir Çağ. Difkaya.
Yı:ı knıa geleneğinin Van Bölgesi'ndeki erken örnekleri Dilkaya ve özellikle Karagündüz ka­
zılarından sağlanabilıniştir (Çiziın 18�20). 13u iki yerleşme yerinele ortaya \'� geç �rken De­ çıkanıla�
mir Çağ'a wrihlenen (olasılıkla ı\ I.Ö . mez::ırlar içind� yakın:ı go� nnılere aıt bn.ıtl�r
1 1 - J O.yüzyıl) oda
bulunmuştur. Aynı mezarlık alanlarında ortaya çıkan v�ri�e�. �ra�nı'dakı t::ıs :.a dık ve d�oın�s!u \ C) �
.
droınossuz oda mezar mimarisin in, Van Bölgesinde \
ı 1.0. ı k ıncı bınrıl sonlarıııcl.ı� uygul.ın,ın
. Er�en �ı.-:.
mir Çağ ölü gömme geleneklerine dayandığını göstermiştir. Dilkaya ınezarlı.k ::ılan.ı�ı.da o�a) ·� çı�.ın
ve yanında bulunan demir bir saç iğncsi ile Erken Demir Ç:ığın son brı n:ı �::ırıl�
��nd gı san�Lın .ı�,::..ı��
� _ .k·:1���·:. �;
d ık mezar, daha sonraki döncmdeki Uranu taş sandık ınezarbrının erkcı� orıı��ı.
ol.ıı.ı� _­
kar. Mezar içinde, yeni ölülerin koyulması ile mez a rı n arka �lo�nı ıtık:� . :.� kız. . .. ..
d.ı foru
duv:ırın::ı _ · .

isieleıleri n b i r yenisi için :ırk aya itilme g el cn - Lra�u mez.ırl.ırın

cgı . d .ı
�) v Genş y·ıkınınch ki Dılk-ın
dır �lez·ı r içindeki eski
·
lür. Erçck Gölü yakınındaki Karagüneıüz (Resını •n
-•
l ık .ı lJn .ınn-
· mez:ır ·
·

"� ) bu •ge1enegın - · �� rtu K �·ı ilı k öncesi dönemde

� '
da ortaya çıkartıbn çok s ıyıdaki oda n�cz:ır (��e.sinı
: r:.ı

yaygın bir kullanım alanı bulduğunu gostcrnııştır.

- rkl " ı �O ile 2.30

. . metre arasında dcği�cn mez;.ırbr. topr.ığ.ı
Uzunlukla n 3. 30
.
ıl� -ı ._?�: gt::· �.�\'.. u7- rıı\ ��-
-

orul u ı
mctn..• ci\:ırımb olnu.,ı ge­
�

iç i
'Üksekliklcrinin 2.50
. i
ı.l� ı: � : �� k l :ır
ıı i e l ne b:ı yönde bir d m
k r
açıhı n çu u lar n ta şl:ır )
:ılır. Oroınos i!t•. �w­
rekmektcclir.
.� .
bırıı de � c
y �ızl�r.ın � ;
t ro cn- yer
v ı
zar odası arasındak ı clıkıne du ı .ı � s.ıl . ı,
Dar
.:
�c�·ı bldırıl� r:ık ;nez:ıı.ı f:ırklı z:ıın:ııı!:ml:t güınme y;ıpn�:ıkemum-
- ı:ıb:ını ıncnr zt.•ıninimkn yu k-- ktır
-
. ııı z.ıı , ·1anne1·.ı ı·ıoıııosuıı
kOn olımı.ştur. Dilkaya ve K:ır:ıgun
duz c
c
.,'l' d:ır:ıLtr:ık üıii lnıü�tür. K.ır:t­
Du v:ı rla r düzgün olııı:ıy:ın blo k t \' uc.
. .. . ·kı�.:• goı .. ·düğüınüz duvar . . 1 k ı. nı� c\.ı· h.- ı �onr.: ıki l' r:ırıu ıııt.•z:ırl.ırınd.ı
. ..ı . l.. . hn 'tık·- ırı}•a doğru h:ıfif<
) ·ı<:ınc · -

ı ı ı , .· 1 ·ı ' nen Llr::ırtu

gündüz ıııczarl:ırınd:ı bır oınt: ıncz:ııbrınd:ı oklugu 1-!.thı k:ıp.ık ı.ı,...
c
w • •

yaygın ol:ırak kullanıl:ıc:t� tır. D.�� �· :ır\a �. � . � ��.:�:�� �� · �·e lı:ı sonr:ı ıopr:ıkL ı k.ıpLınn�ı�tır ()ı\k.ı�._ı \:,
·· .

b z ı ı u t ı s d:ı
lan v:ırclır. K;ı p:ı k t :ı� rı ıl: .�m: . � �� :. �;· � bult� n:ııı <.;:ın:t k <;önık•klcrin fornıl.ırı. l r.ııı u ,Kr.ıllık.l�
Kar:ıgünclüz mez:ırl :ınnd:ı olu :ırı�ı:ıg.� ı� ı-� ı . . \'· e ( ,!:! ıtll't.ırbn "' ''ll lllı.
ık gs
nemi ç' :ıııak çömlekleri ilc y:ı kı n ılı�kı
•
ıc,:ı�ck<.�ır. .ııı Böl . e i FrkL n D mir�,.·ok:ıgl'it.
• u

K�ılı i ri.\'ndt.:ki bir 'tlt.'h. H' U\ �ul.uıı.ınuı

l:ırdan çık:ın escrlerin ll r:ı rıu � Ic hcn �erl ı kl� � , ,lt���;üıi� !l(� ' :ı r:mnusı gt.·rt.•ktiS.:ıni �{'ı-.h.:nnı:-ıır
· ı
kaynağının V:ın Gölü \ 1 1;1 'i'.:ı:-;ı nın ı\ I.O. l l . Jlll) 1 L
Çizını L() KumP,ımdıu K .\ll.'zan J:'rke11 IJemir ÇtıP, ( S<•tı/11
V- Ktwaklı E Kazı Soııuçfan 7'oJılamısı XIII. 1.347, Hes.5)

97
96
 ÖLÜ GÖMME GELENEKLERİ

ı ı r il i a � ır ın ç k arkc�ıo1jik kazılardan
�;:��ı:�;���i �. b�•�-���.ı "�·ıı,kı• rııo1_ı. n mczarar
�:�;i�. liı ���:�;ı����� :d<ı� ������� ,·e bu m� -

U
���:� ����\:r�
z ı l,ınn " şa �chl:hgı ��,c�arh� alanındaki veriler. kazılarda bulunan çe�iıli bctiınli adak e:­
: :
. .

;
. . · - ·

y.ı ·�- ı__ vc�_a

. kc:ncr ııııgfcr, _muhur gıbı ki�iscl e�yalar üzerinde yer alan helinılcım:lcr. Cr.ı.r­
ltı o�u goınnıe geleneklerı : konusundaki kaynaklarıınızdır. LTrartu mezarlannın ver aldı-ı
.
mezarlık alanl�nn�a, kay:•. mezarlannın iderinde veya önlerinde yapılan tapınınalar önemli hir ·cr t�­
tar. Yukanda d.ı_behrıılchgı gı_bı son yıllarda özellikle Van Kamgündüz, \'an Kale>i Höyük. Dilka;., Hö­
y�ık v� A)a�ıs K.ıle,lerındc_ yunıt�ılcn arkeolajik kazılar. ölü gömme gdcncklcri ile ilgili bir çok Yeri­
nı� gu_n_ ı�ıgına
'. çık.uıılnıasını saglamı�tır. llu kazılardan elde edilen arkcolojik Ycrilcr. Cr.:ırtu mezar
ın���ıarı_sının _E�k�n ?emir Çağ id��i�e kadar ttıkip edilebileceğini. L"raııu Krallık döneminde gördüğü­
��ıuz bır �o� . o�u �oınme �elenegınııı, aynen mezar inşaasında da olduğu gibi. Krallık döneminden
oneeye gmıgını goslerıniştır.

·15·
Resim Kamgii11dı'iz Olla mf!zan, Er/..'l!ıı Demir Çağ som1
ÖLÜ YEMEGİ

basit t:ış mezar. dro­

Ölünün gönıüleceği mezarın türü ne olursa olsun (b:ısit toprak mezar.
�ıı.ısında dini bir merasim yapıl­
moslu veya cln?nıossuz {){b mezar veya anHsal kaya mezarı) gönıü
n yapıldığı bilinmeıneklcdir. Ancak b:ızı
mış olmalıdır. Olü ile ilgili kendi evinde ne gibi bir mera.sinıiiçine koyularak bir :ırah:ı üstünde nıez:.ır­
mühür baskılan üzerindeki heıimlcmeler, ölünün bir ıabut
gelirilen ölüler için yapıl:ıc:ık en önemli nıe­
lık alanına getirildiğini göstermektedir. Mezarlık alanına yapılınası mümkün obn dua ,·eya l�lpınnubr
rasiın ·'ölü yemeği" nıer:ısin ıidir. Ölü yemeğin den önce
nin ölünün mcz:.ır.ı koyulm:ı�ımbn sonra. ancJk
maalesef yazılı kaynaklara yansım:ıınışıır. Ölü yemeği a mezarın kapak ıa.;;ı ile "ey:ı wpr:ıkb öıtülnıt."­
yemeklerden ölüye sunulabilınesini sağlamak amacıyl ndüz mczarbrınd:ın elde edilen wrilcr. ölü w­
Kar:ıgü
sinden önce yapıldığı önerilebilir. Özellikle Van tür h:ıv­
koyulduğumınu göstcrmi.;;ıir. Ölüler iı.;in hangi
ıneğinin bir bölümünün kapl:ır içinde mez:ır.ı nıcvcunur. Bu k:ılxırtın:ıbrdan ı.:dinilen n:rikre !!ön•
kurban edildiğ ine :ıil bir çok kabartm a
vanları n iı.;indt• mi
edilmiştir. Kurbanlık lı:ıy\·;ınLırın mc.:.·z:ırlık abnı r. .-\ncık
kurbanlık için özellikle boğa ve keçi tercih ık :ılanlan nd<ı kurb:ın suıı;ıkb rı hulunnuını�tı
kesilclikleri kesin değildir. K:ızısı yapıbn mezarl kurb;ın·
an ile gerçekltŞirilebilmc�i mümkündür. Köikn
bu işlemin pekala taşınabilir kurb:ın sunakl ol:ınık .sunulduğu mümkündür. l l:ıy\':lnın bl:ın I:X:llüm­
lık hayv:ınhırın bir bölüm ünün ı:ınnl:ı ı.ı :ıd:ık \'L' tıh.ıkLır kin­
pişirilcrek yenildiği. bir kısmının {Lı ç:ın:ık
lerinin nıer:ısinıc k:ıul:ın ki�ilt.:: r t:ır:ıfındanolar:ık k:ınııl:ınınıştır. \':ın Dilk:ıy;ı ını.:z:ırhk :ıl:ınınd:ı (.)ıt:ıu
de ölünü n yaııın:ı konulduğu urkco lojik ldığı güzlcnmi�tir.
ıncz:ırl:ırın taş düşeli bir �ı \:ın ic.:indt.• yer :ı
1 çıkarulan geç Erken Demir Ç:ı� ve llr:ırıu l:ır bu t:ış dö:;;d i :ıl:ın üz.ı.:rinl' kunılımı�tur. T.ı::- di.'l�t'li l'lı
lar VL' y:ıknı:ı ınez:ır
' Basit taş s:ındık mezar lık .ıl.ınınd.ı pı
. ıirilıniş olın:ılıdır. Kurbanlık h:ıy\ ;ınl:ırın ıııcz:ır
alcında merasim ve ölü ziy:ıfcıi gen ;ckleş li kanıtla r \'�ırdır. Fbzığ t\.ık•kü\ . \',ııı t\.ır.t.)-!Üil
_?J dığın:ı :ı it önem
şirildiğine ve ölü ziy:ıfL'ti ol:ır.ık d:ığıııl ort:ıy:ı (ık:ırııl:ın tıb:ını tl� d<�di :ıLının i(inı.k. kurhın ı.·•.
düz ve V:ın Dilk:ıy:ı ıncz:ırlık :ıl:ınl:ırınd:ı ün ol:ın 0<.-:ıklar n• t;ındırbr hulunıııu�ıur t\.ıkk�.,, H' Pıı'�...ı
nin pişirilnıe.sinch.: kull:ınıldığı (Ok mümkdir. Ol:ısılıkl:ır. bu hölgı.:h..·rdl.' FrkL'Il Tun�o: (.ıi:l.ın.Lı �.·�ı.·nı...ıı
'

,�..,-:.:··.·1'f":_;�_Jit�.�.�.,. ya örneklerinde oc:ıkbr :ıtn:ılı :;;cklindcck·unıı obn :ıın:ılı hic,:imli o�o:;ıkbr. ınc..-.ırl.ırııı ill'ıll�oıı ' ınuı..b
ol:ın Erken Tr:ınsk:ılkısr:ı gek·nl.·ğinin
.

.
�

/(('\Illi ·i6 Diflwl·(/ ·\1•(Zarlık Alam nda lnrotltt nwzm: l:rl..'l•l/ /)(!mir ÇaR 501111
99
98
 Resim 18- t\IJ(ı/ı-Kız kurlxm kmwl/an l't' ıı;şler

Resim 17- 11. Sarduri 'ııiıı kulsal alaın A11alı-Kız

ıoı

100
 n• kc(i gibi ı ı:ıyv:ınl:ıra :ı it keı ıi kr de ülü ye­ � �
� �
lıulunımı�tur. \kz:ırlık :ıl:uıl:ırınd:ın elde L'clilen koyun _ _ _

� �
)'L'IllCklcnn t:ı ınl:ır.ı ,·cy:ı olulere .sunu ma­
�
�inden :ırt:ı k:ılanbr olmalıdır. Ölü yemekleri .sır.ı.sınd:ı
nıd
� •
.sın b .sunu nu .:ıbrının kullanılıp kull:ınılnı:ıdığ ını bilemiyoruz. An<.::ık hı · '-"<>
.
llr:: ı1 �
. tunç k ınc n c­
�ı '
. _ _ :
m:ı.s:ıl:ırd:ı gerrekk�t ırıldıgı go_n.ılıncktedır <Çızıın
,·:ı adak kdı:ı:-;ı üzerinde ölü ziyafetlerinin h<:>ylc
Jn. F;ırklı türdeki l "r.ınu ınez:ırl:ırınd:ın çık:ın ın:ıs:ı
k:ılıııııl:ırı h:ılkt:ın ki�ilerin gömülmesi sır.ı.sında

�b sumı ın:ı.s::ıl:lnnın kull:ınıldığınıııın k:ınıtıdır. Atn:ılı �eklindeki

oc:ıkl:ırd:ı pi�irikn. t<ıı� rıl::ır::ı :-;u nulan
hölüınü de ölükr ic:..· in :ıyrılır. Olü ziyaieti sı­
. _
n� mcr::ı.sime kıtıl:ınl:ır t�ır.ıfınd:ın yenilen yemekten bir
, ·e küpelikler içinde. gitlc<.·cği h
dij :r dünyadaki y:ı�:ımında kul­
r..ı.smd:ı içilcn �:ır:ıp wy:ı suyun cl:ı testi
l:ınılnı:ık o zeR'. öhiye :ırm:ığ:ın edildiği bilinmekted
ir.

YAKMA MERASİMİ

Ölünün y:ıkılnı:ı.sı duruınun<b d:ı :ıynı tür ıner:ısiın ve ı:ıpınmanın yapılıp yapılmadığı kesin
değildir. l'rııclerin y:ınınd:ı n:y:ı icindc hayvan kemiklerinin hulu nın�ıınış olması farklı bir tapınma
şekline i�:ıret edebilir. Arkeolajik k:ızılar ölülerin nıez�ırlık :ıl:tııl:ın içinde yakıldığını ve yakılan kcınik­
lerin topl:ınar.ık ··kırnı:ı ı:ı�l:ırı" ik küçük ıxırç:ıl:ır haline getirildiklerini göstermiştir. Küçülıülen ke­
mikler \C küller bir urncnin içine konubr:ık mezarlık al:ının:ı günıülmüştür. Urnclerin üzerieri bir ve­
y:ı birden Lızhı ç:ınak vey;ı kasc ilc örtülınüştür (Çizim 22). Bu duruma ait güzel örnekler Van Ayanıs
Kalesi ,.e Dilkaya bzıbrınd:ın elde edilmiştir. Kalenin doğu.sundaki yamacıa yürütülen mezarlık ka­
zılarında bir urnenin üzerinde düz durunıda bir kase ve k:ı:-;eyi ters konu\ur:ık öncn ikinci bir kasc
bulunmu�tur. Düz duran ka.senin icinele ölüye sunulan ölü yemeğinin ,.m olduğu rahatlıkla önerile­
bilir. Bu durumd:ı y;ıkımı merasimlerinde de ölü yemeği merasiminin yapıldığı düşünülebilir. Urnele­
rin içinden elde edilen mühür. küpe. yüzük. fibula gibi ki�iscl eşyalar ölü arnıağanları hakkında bil­
gi n:�rirler. L'rne içine konulamayacak k:ıdar büyük olan kemer ve miğfer gibi eşyalar ise katLanarak
,·eya ezilerek urnenin hemen yanına bırakılmıştır. Yakma gömülerin. bir öneriye göre, ekonomik ola­
Çizım 22 DiiJwra n.• t1ym11s kazılanıula hulmum ağt:/(ln Imse ıle ôrtıilii umder.
rak daha düşük düzeydeki insanlara ait olduğu düşünülürse nıerasiııılerin çok gelişmiş ve zengin ol­
madığı önerilebilir. Ancak bazı oda ,.e anıtsal kaya ıııezarl:ırında gözlcdiğimiz yakma göınüler için du­
rum aynı olmamalıdır.

LİBASYON: SIVI KURBAN MERASİMİ

ı7--i8--i9) gerçekleştirilen
ı\lez:ırlık alanlarında ,·eya Van Kalesi'ndeki Analı-Kız ya da Çavuştepe'deki gibi bazı açık ha­
va kutsal alanlannda (Resim bir başka ıapınımı şekli, sıvı kurban (iibasyon)
nıerasimidir. Kurhan kanı. �arap ve su kullanılarak yapılan libasyonlar. her türlü dini törenlerde ve ölü
gömme merasinıleri sımsında ulgulanmış olmalıdır. Kutsal alanlarda libasyon merasiminin yapılelığına
dair en güzel örnek Altıntepe kazılan ile ortaya çıkınışllr. Altıntepe oda mezarlarının kuzeydoğusun­
da. birinci nıezam bitişik durumdaki açıkhava kutsal alanında, taş ka ide üzerinde yükselen dört adet
stel ele gecmhtir. Stellerin birinin önünde, çapı 0.50 metre olan !aş bir sunak dikkat çekicidir. Altın­
ı�� stell �ri önünde tannlar ve ölüler için sıvı kurban memsimi yapıldığı kesindir (Çizim 23). Stcller
_
onunde lıha�yon yapıldığına ait çok önemli bir huluıııu bir ınühi.."ır baskısıdır. Mühür baskısı üzerinde

t' mı Ll ranu tımç l.'t!nıeri ıizeriıule ölii )"."IIIL'Ri n· lihas;m1

kurlxuu ( .\lerbm1 R. ( J:dilörJ, 1:mıtu-A
11ır 1

1111.' Fir.;l B. C /:"., jemslllem, 1991, 227 Ue"·· 6.3) . lllınlttX' O(tl.•hm"tl J..•ıtl.v:tl almıımlıt /ıllıt/.'.ll!ll
·'te l•
..!3
Metalıl'orkill�
(.t•ııter m the m Mlllemıiımı
, <,:i::im

103
102
 1·

1
.:.

105

104
 hir pbtform üzcıine dikil ıni;> üç std, .st elierin kar�ısınd:.� i:-;e ı�_ir -�i�� v� · ön�i�_de_ l.iiJ�_ı.sy�)�l �ıv �� ını� ko­
nı lduğu tek kulplu bir bp dunn:ıkt:ıdır. Anl:ı\'ıldıgına gore ımılllı � u zl:ıı n�ı;_k ı kı� ı. uç ��d_ onunde
- , ta n­
.
�bı:ı liiı:ı:-;yon \':ıpm:ıkıadır. Stelleriıı ne ıür bir t:ınrıs:ıl olguyu !'illllgeledıgı k.esın degıldır AnGI�. ':.1-
ııntepc'de dört.' öz:ılp yakınındaki Yeşil:ılıç kuıs:ıl al:ınınd:ı Ü\'lü � r.u p�a r ��:ılıııde .' adetal� ve ınuhuı_·
lnskısı üzerinde üç adet resmedilen !'i!cllerin Ur.ıntı ı:ınn b r alemının ılk uç vcy�ı dort .tanrısını, y.a nı
,.;ı;ırı-ll:ıldi. Tei�eh:ı \'e Şuini'yi , dördüncüsünün ise ı\ lehcr Kapı listesindeki dördüncü T anrı l lutuni'yi
n�y�ı h:ı�ı:ın nç:a Anıhani 'yi :-;imgdediği düşünülebilir.

Sıeller önünde lih:ısyoıı y:ıpıldığına :ı it önemli bir başk:ı kanıt, Melıer Kapı y::ızıtıncb bir sı­
MADEN işçiLiG-i
.
�ır , e bir konı n ile oııurl:ındır ılan Ye bir H:ıldi Kapısı olduğu bilinen Yeşibılıç'ıaki kaya n işinden el­
de edilir (Re�inı ')0). öz:ılp'ın güneyinde, deniz seviyesinelen 2.5�ı6 metre yükseklikteki Nazarabad
Dağı'n ın y:ıınacın:ı oyulan niş içinele işpuini-ı\lt•nu:ı oı1:ık salı;ın:ıt dönemine ait bir �azıt yer alır. Ka­
y:ı nişinin önünde farklı yönele iki sıra halinde. dikdöı1gen k<ıya ayLıklan vardır (Resını 5�). Bu oyuk­
brın . Haldi Kapısı önündeki libasyon stcllerini dikmek için kullanıldık b n açıktır. 1 kıldı kapılannın
önüne vey:ı bu kapıl:ırın yer ::ı ldığı kutsal alanların içine stellerin dikildiğine ait bir başka arkeolojik
k:ınıı. \'an Gölı:.i'nün kuzeydoğusundaki Karahan'da bulunan sıellerdir. Kanıh:ın stelleri nin birinin üze­
rinde. S::ırduri oğlu işpuini'nin Tanrı H:ıldi için ll:ıldi kentinde bir Ilaidi kapısı yaptırdığı ve aynı kent­
te Tanrı L'a için bir kutsal steller (alanı) inşa ettiği belinilınektedir. Sözkonusu stellerin ne tür bir kut­
sal yapıyı tamamladığı kesin olmanıakla birlikte Altıntepe mezarlannın önünde gördüğümüz gibi bir DEMİR
JibaS\·on kutsal alanı içinde yer alınış olmalıdır. Aynı yörede bultıııaıı ve Menua tarafından dikildiği
beli�ilcn bir başka yazıııa MTanrı Şuini için işpuini oğlu Menua bu stel i dikti; işpuini oğlu ı\lenua ve raıtu egemenlik sahası içinele yapılan arkeolojik kazılarda çeşitli madenierden yapılmı� çok

U
ı\lenua oğlu inuşpua'ya Tanrı Ştı in i'den yaşam, sevinç ve yücelik ihsan edilsin'' denilmektedir. Uranu sayıda eser oı1aya çıkarılmıştır. Genellikle demir. bakır, altın ve güınü� gibi madenierden
yazılı kaynaklarında ı\leher Kapı veya Yeşilalıç gibi Haleli kapılarına libasyon yapıldığı h.cıkkında da veya tunçıan üretilen bu eserlerin sergiledikleri çe�it li l ik ve üstün teknoloji. L'ranu Kra .• llı­
bazı bilgiler ınevcuııur. ı\luradiye yakınlarındaki Köşk köyünde ele geçen ve Memm tarafından elik­ ğı'nın bir madeıı i�lenıe ve üretme merkezi olabileceği önerilerinin rapılınasını sağbnıı�ıır
.
ıirildiği belirtilen bir stel üzerinde ·· . . Haldi kapısına ve stellerin önüne şarap libasyonu yapılmalıdır. .. " ! lana daha da ileri gidilerek, Urartu Krallığı'nın i\I.Ö.9. yuzyıld:ın .. itibaren Yakındoğu -. ıya­ .

emri ynılnııştır. Bu bilgiler libasyon sıvısı içinde şarabın da var olduğunu kanıtlama ktadır. Arkealejik
ve epigrafik veriler. c..ınlı hayvan kurbanının yanında (Resim 52), Ur.:ırtu dinsel inanışlannda stellerin,
sıellerin oluşturduğu kutsal alanların ve bu sıeller önünde sıvı libasyon ınerasiıııi yapmanın önemli
bir yeri olduğunu göstermiştir.
setincle söz salıibi olabilmesi, Urarıu'nun demir ımıdenciliğindeki başarısına bağlannı ı:;;tır. L'rartu as­
keri seferlerinin gerçekleştirilmesinde ve ülkenin savunmasında önemli rol ü.sılenen k:ılelerin. ekono­
minin temelini oluştur.:ı n ı.a nıııın gerekleri olan baraj (Resim 53-5·4), sulam:ı kanalı (�esim 5S>__hağ n�·
balıçelerin inşaasında gösterilen başarının demir aleı ve silahiara bağlı olduğunu clü�unmek nıu�ıki.ın­
.

dür. Demirin tunç silalılar karşısındaki tartı�ılımız üstünlüğü. olasılıkb Uruadri'nin en erken donem­
lerinden beri Asurlu kralların Uruadri ve Nairi ülkeleri üzerine seft:r yapmasını özendirıni�tir. A...� r �m­
lı ı. Salmanasar döneminde başlayan ve kendisinden sonraki birçok Asur kralı t�ı ra fınd.ı � sUrdu�ul� n
LİBASYON STEllERİNİN KÖKENİ
:ır o�.ın de.mır \ :•­
askeri seferleri n nedenlerinelen biri ve belki de en önemlisi. Van Gölü Hıınası'nd�ı \ .
Steller önünde gerçekleştirilen sıvı kurban törenlerinin Umrnı'ya nereden geldiği kesin de­ \-�ırlıgın:ı ı: ıı �e:-.ın
ıaklarıclır. Arkeolojik kazıl:ır ı\I .Ö. 13. yüzyılda bu yörede demir sibl�. \'ey;:_ı :ıletlcrın _
ğildir. Yeşilalıç örnekleri Uranu·da en erkeııe ıarihlenen libasyon stelleridir. Üzerinde yazıt olan eliğe r unda Erııis (Unselı) __ r:ıkınlann�a :1)._1 ( � k.ır ­
bazı stellerin Urartu egemenlik sahası içinde farklı bölgelere dikilcliği bilinmektedir. Ancak genellikle
kanıtlar verıneıııiştir. Anc:ık Van Gölü'nün kuzeydoğus
tılan ve bir çoğu Erken Demir Çağ'a ıarilılenen bazı nıez.arl:ır i(iııde (Ok s.ıy
ıda elen ., ]:ı \\_
� �
�� ; \ e ���­
askeri faaliyetleri belgeleyen bu tür yazıt-steller önünde herhangi bir eserleri n. kesi� ı olnı:ıı n:ı . .ı " r .
le; bulunmu ştur. Kesinlikle Uı.ırtu öncesine :ıit ol:ın bu demir
� ·ı� .'ı- · i- ıtı
memsinı yapılıp yapılınadığı bi­
2. binyılın sonlarına ıarihlencl irilnıeıen· 1ı:ıta1 ı o1 maııniıdır . Erken Denur Çagın sonl:ınml �� d
linmemektedir. Urmiye Gölü'nün güneyinde yer alan ve kral Memıa ıararından, saltanatının ilk yılla­ . �nur
. 1 ·k· k·ı
.
rında de gecirilerek Urartu topraklarına katılan Hasanlu yerleşim yerinde benzer stellere - . 1 :ır::·ı k kulhnıldıkhrııl'l ·ııt xı� .ı . mı1·.ır. Ü·lk- ı •1)".1 n� K-ır:ıgündüz
ait örnekler ve süs c�yalarının mezar arın:ıganı
. • �

bulunınu�ıur. Hasanl u Kalesi'nin etrafına bir sur duvarı çekilerek Urartular ..

kazılanndan da ��'!:ı ya - �·ık ınışıır �:ını_nıı �ca . V. ::;•ı G �10 'v1 1,;1 \:z:ı sı'nch }"'"'ıyan (t:'itli herlikler t:ır:.ıfınd.ın
0

tarafından kullanılınaya
.
�� 1\I� . · ; d bi�plın t;:ı�brınd:ı :-.i\ ;1:-.:ıl
E�k�_n l?cmir Ç:ıg c b bıl ın:� c�e�m r. ı�ı.ıc����� :f:.�
ba.')laması ile Ye�ilal�ç kutsal alanının ve olasılıkla yakınındaki Ur.:ırtu kalesinin ıl bL be l kl in Ö rin ı ;
inşaası aynı tarihlere
ras�laınaktadır. Batı l rJn Demir Çağ l l'ye tarihlenen 1-!asanlu'claki yanmış . :ırılı \'� büyük boyutlu nı:ıdenciliğin y:ıpıbbilını:-.inın
yapıların önündeki taş dö­ bır orgutlcn nıeye k:ıv�ı?nı,ı:-�. ���. g� lı�n� .
ı · T� oc:ıkt�ın çık:ırt ılm:ısı. ZL. ll!-!inle�tirilme.;i , ı�kııt.,·t.•k
�lı avl�d� yen lan ve yukarıda sözü edilen döı1lü slellerin ve bunlarla
tenıci ko�ulbrınclıın bın de o ıgL�tkı�ı�� �c•.i : \I�ıclcnin '
k ner1'i elde edilmesi �gibi yoğun c nH.:k isteyt.•n hu ı�k r:. ·
� ilgili tapınmaların Urai1Lı'yu et­ rk ı
yapma ge le neğini n , M.Ö. l l . binyıl
kıledığı �usüni.ılehılir. Olasılıkla st<:! dikme ve önlerinde libasyon
Anadolu sunda t:rken örnekleri var olmasına kar�ın, Uranu·ya, atölyelerc taşınınası ve orm:ıııl:ııın kl:sıll:ıc
diğer bir çok kültürel öğc ilc birlikte, li bir organizasyon ilc baş:ırılııı ış olın:ılıdı r.
Kuzeybatı Ir.ı.n 'daıı geldiğini önermek mümkündür.
niLl_rtl.ı k.ııı
. . e, -Arın:1ıvir -13lur. B:ı�t:ını . Topr:.ıkk:ık. K:ınnir-Blu� n: �on
Ç:ıvu �,te• p<:.. K,ı ),..ılı u1.:� 1 · eri ·n s·ıyısız demir buluntunun \ ;ırlıgın;ı k.ı�ın. l r:.ırtu , ,ı
l:ııı Ay:ınis gibi Ur::ı.rı u k:ılck.:nnc �eı� �:.� �ı ���ın -�şy:ı n..· y:ı si Lıhl :ırd:ın çok ;ız ,öz ı..'lk·r ı ı.ııı._ı dt.•nıınıı
mı dt· �t.·..;ını_ıç ...ııun
t
zılı kayn:ık b n demırden ve)'· -�k: �ıı.ı�c
Il .�.'ıı�duri'nin Qullı:ı kr:ılının tlt:ınir mOhüni
vergi vey.ı har:ı<: olarak :ılındıgı_n.ı ·'.�'.' . .· }'l t b nnd:ı U r::ıı1u topı:ıkl:ınntbn dde cdıkn dçııur \t'\..
dışınd:ı, hi\' bir k:ıyıt yokı ur. _Asur >:'':ı lı.; .' ı l'!kt''ın..kr1 ..ı..
k ı l: k 1 t\r: .
r U ıı u :ıllık Döı ıııi kn ı
w m ü Kt ' '\.ıın
demir c�y:ıl:ır i!� i ��-ili . ' l:ı �l.:ı . l_:ı,� b� bı.l.�\ � ı :(_� ; : �
. sonu ) z;ııı ı;ın ııu k:ıt l.ır g�..-·ri �iıııtt.·ktt."\.l ı r P.ı h.ı ... lnr.ı
I I . Asurn;ı�irp:ıl (ı\IÖ. ��_.q.;.;;•n .'.ıın.ıııl.ınn,f.ı �L.ı
ılıı
1 lt:�t (�. ? - ı) � �-�._· '·110
ıt- ı : ı 1. . .
ın ir elde cdılclıgı l . l .ıgl•.

ki yıll:ırd:ı I I .Tukulıı-N ı�u rı � ı <_ı: l. � . �9� ğ c ı..• ;\

dildi i hilin ın kı dir. I.Ö ikiı i bi
- K m ılm ...:ıııl.ırıı.l.ı lll\' ı tr.ı
ülkesinden h:ıı:u; ol:ı�ık ���.ın.ıı .������ d:.:ı..· i i obn demir t.':-\·�ı tırın . 1\. ı:ıllık l )ı.lnt.·ııu nd�· hu d� � n 1 '
ülü :ı rm:ığ:ını, ol :ıı-;ık ko n.tl.tk k. , d , r
107
106
 &•sim 55 - _\feıwa·ıım ıifsmıell•re ,gt-çeıı c�·l·ıi· Şammn Krmalı
tif(liği ,-e rok bol ve ucuz olarak sağlanan demirin veya demir eserlerin yazılı kaynaklarda artık

Rl>:�im 53 - Topmkkafe 'llill doğummlakı Sıhl.'t• lxımp

ver alnıasının hi( bir önemi kalmadığı gerçektir. Ancak bu durum demir nıaclenciliğinin değerinin yiı­
�iği anlamına alınmamalıd ır. Aksine özellikle ı\l.Ö. 7. yüzyılda clcnıirclcıı yapılan eşya ve silahların
sayısı olabildiğince anmış. çoğu kez demir ve tunç bir arada kullanılarak kazan, kazan kapakları, kılıç,
.sadak, ok ve mızrak uçları. k<ılkan veya ıııiğferler, kapı kollan ve tuıanıaklan, kapı sürgüleri, kanal
başlı veya kab::ıralı çi\·iler gibi akla gelen her şey ürctilıni�tir. Van Ayan ıs kazılan yukandaki eseriere
ait çok zengin örnekler vermiştir. Demirin doğa koşullarına tunç kadar dayanıklı olmaması, k<ızılar­
daıı cıkan hircok demir eserin ınnınanıayacak kadar tahrip olmasına neden olmuştur. Pasianma ve
bunun sonucu gercekle:-;en eleformasyon bu eseriere gereken önemin verilmesini engellemiştir. 13u
nedenle kazılardan kayıtb:ıra geçen demir eserlerin sayısı, Uranu'daki gercek kullanım yoğunluğunu
yansıtmamaktadır. Ayanıs Kalesi'nde Payeli Salonun (Resim 56-57) sadece bir köşeşinele bir kazı
sezonu icinele 1 SO'dcn fazla demir mızrak ucunun bulunması. demirin Urartu'daki kullanım yoğun­
luğu ile ilgili bilgi Ycrmektedir. Van Gölü Havzası ve civarında zengin demir yataklarının var olduğu
son yıllarda yörede yapılan arasıırınalar ile kanıtlanmı�ıır. Özel likle Bingöl, Tunceli, Elazığ ve Mal.m­
ya gibi l"rartu ana yerle�im alanlarının batısında veya Divriği, Erzincan ve Erzurum gibi kuzey ül­
kek:rinde ,.c Diyarbakır. Siin. Bitlis. Van ve ! !akkari gibi kentlerde saptanan eski demir oc�ıkları Urar­
ıu döneminde yoğun bir kullanıının kanıtları olarak alınmalıdır. Bu yörelerde saptanan yataklar
ci\'annda bulunan demir curufları. çanak çömlek buluntular ve ütlemc boru lan Urartu demir maden­
ciliğinin en sağlam kanıtlarıdır.

BAKJR VE TUNÇ

Lra � u'da madendcn üretilen c�yalar içinde en çok ek: gc(enk:r bakır veya tunçtan üretilen
<:..,erJcrdir <Cızim 2/ı). Tunç veya bakır e:;;ya lar doğal whrihata karşı deıııire oranla daha dayanıklı ol­
duklarında . kazıla da daha lx>l bulunmu�lar ve kazıcıların dikkatini daha
\<:ya tun<. ı':>l ıınıcsı. ':>Ckillcndirilmcsi ve üzerine yazı yazılması daha kolay
� � fazla çekmişlerdir. Bakır
�_ olduğundan çeşitli sanat
c�rlerınde, suslcmc demanlarında veya birçok adak c�yasında llr:ırtulu u:-.ıalar tarafından tercih edil­
ıı ı ';ılcrdir_ 1� ranu beylikler döneminden itibaren l.'raı1u'da yoğun kullanını
� bulmuş olan bakır vt: tuııc,
bırt<,k A'>ur kr�tlıııın yazıtlarında Lrartu'dan alınan hara<.: listesinde de
�ınurta l�ın<ıııından ıtih;
geçer. Asur kralı II.Tukulti­
.
r n hın.:ok Asur kr;ı\ı :'\airi, l l uhu�kia ve )upri;ı gibi ül kelerden bakır ve Lunç­
�
�
ı.ın ><.�pılıııı• ııı..ılzemt:lerı ulkclcrinc götürdüklerini yazar. Van Gölü l lavzası'ndaki lx:yl iklerin bir
109
108
. '

:t
' 1 �\-·�):-_' ı �'
,
,

••
. '
.. ·"-
r..,.
.
--.. ·
.

t
. .-
Resim 57 · Demir mızrak uçları. Aymııs Kalesi M. O . .., yıizyıl

\
�
•-'
,. ıl' �

Id.• l.:lllp/11. _ıt>�l«l ır/��� rrr. ıl u�

58 '/i•k lm/plu m.; Çi:::im .! 1

56 - Pcı_wll Saloıı
Re�;im lt�lı, w
Resim Ayanı.s Kalesi

lll
ııo
 Resim 60- Mobi(ra Parçası

ayağı, Hw Müzesi
Resim 61 - Keçi ayağı biçik/i mtiSlı
Van Müzesi

Resim 62 • 1iwç ok uç/an Resim 63 - Işlemeli tunç g6,gılslıik. Resım 64 - Tımçtmı üretilmiş
Aymııs Kalesi \.'tm Mıizesi çeş/111 mutftık eşyakm.
\(m .llıi::esi

Re�;im 65- 1'(

. .-hıı•ı.ı.• A.1J.:�ı
Resim 66 - 11 Ru."'ı ym:ıtlı _ıtıpı ada�· cli..J:kn
m Mıizt>sifld('
tunç birzit

112 113
ölü ;mn;lğ;lllı ol:ır.:ık konacak bd:ır değerli ol:ın
. �
demir C\iy:ıl::ınn Kr :ıl lık Dönemi'nde bu de erlcrini GÜMÜŞ VE ALTIN
yiıirdiği . çok bol ve ucuz olaı.ık sağlanan demirin veya
_
demır eserlerın �
. yazılı kayn ı larcla bırleşnıe�
�
_ .
şmıştır. Bu gelışıneye tunç yapımı ıçın gereklı kala?'
leri ile ıxıkır ,·e özellikle tunç işçiliği zirveye ul::ı
k:ıtk ıy �
a, da � �� kola ulaşma �lanakları da etkı­
Gümüş ve altının Urarttı Sanatı'nın farklı
m;ıdenine. güçlü siyasi ve askeri bir örgütlenmenin
�
�� � �. da 11 arı�da yaygın ol rak kullanıldığı ç�itli
li olınu�tur. Lır:ırtu'nun b!:ıyı nereden bulduğu - � - �al �-rı ve�a � �lt:mc:: elamanlarının yapımın�
� kazılar-
�
dan çıkan birçok eşya ilc kanıtlanmıştır Gt:nelrk
kesin degıldır. M. O. 13. yuzyı a t�rıhlenen ve Teli al­
��
__ eş
.
de ;o mın:ı kalay alınclıgı soylenı�esıne karşın,
_ da kullanıldığı bilinen altın ve bir çok şyanın
l
� �
aıt hıç l�ır kanıt y�ktur. Urart� g�reklı kalayı olası­
Rinulfıan ele geçen bir ynılı belgede Na iri i.i lkesin_ � �re � ıgı gu uşe aıt bı gıler Ura rtu yazılı kaynakla
. var olduğun::ı
_ da verilmektedir. Krallığın erken dönemlerinde k
o·ıaue 1ıı· k ralından vergı. o arak altın ve gümüş
� _
l Menua nın Erturum yoresınd . rın­
�
madeninin
�
�airi topı ıkbnnda k:ıl:ıy e egemt:nl ik süren
aldığı bilinmektedir. Aynı krallıktan ı. Ar i ti'nin
_ .
�altanat ılınd , : ı krall ı�ın tamamıyla Urartu'ya
ile elde eunış ır Krallıgın kuruldugu ılk y ıllard� k� zey­
lı kb ir.ın'dan n�ya Afg:ınistan'dan ticaret yolu _ _ � ikinc·
�! �
_
belkı dogud:ın gelen ve kalay ucaretı ıçın de
�
h<ıtı İnın'a yapılan askeri seferlerin nedenleri arasında � � � bağlanmasından önce, önemli mikta ct ··mü v
� E�­
altın teını n edıl ı ı de bılı _ rnekt
kullanıbn yoll:ıra egemen olmak düşüncesi de vardı. _ _ ı � � �dir. Urartu'nun ihtiyacı olan altın ve gümüşün bir bölümü n
runı .�e cıva :. ��bı kuzey ulkclcrınden elele edilmesi şaşınıcı değildir. Doğu Anadolu'da günümüzde
��
de . bı ı en gumuş v a ltın yata ları � �)U
ı\I.Ö. ı.
bölged y r alan Oltuçay, Artvin ve Baybun gibi yerleşme
binyılcl:.ı büyük oranda Urartu egemenlik sahası içinele kalan Doğu Anadolu, bakır _� _ _ .
l�rı cıv,ırındac\ır. Gunıuşh,ıcı . � � yer­
koy, Nıksar ve Guınuşhane ise zengin gümüş yatakları ile ünlüdür.
ve U �� nu yazılı kaynakları krali ı� Özel�
m:ıdeni açısından oldukça zengin bir yöredir. Modern araştırınalar lık�e kral Menu a z ma ında başlayan ve nu taki eden birkaç
ğın birçok yöresindeki bakır kaynakları ile ilgili yeterli bilgi vermektedir. Ozellikl�.Erzurum, Erzincan,
kral döneminde de süren kuzey ve
�
_ seferlerı � .� ? �
kuzeydogu
taşım �ktaydı. Batıda ıse Malalya ve civarından altın ve gümüş sağlandığı 11. Sarduri'nin
� uney Kafkasya ve cıvarındakı altın ve gümüş yataklarına ulaşmak amacını
8. yüzyılın başın� da
Baybun ve Çoruh vadisi Uramı'nuıı bakır elde ettiği bölgelerin başında gelir. M.O. _ yazıtlarında
Bingöl, Tunceli, .
d:ı bu yörede y:ışayan Oiauehi kralından 10.000 mina bakır alındığı bilinmektedir. belırtılınektedır. Uranu kralı Melitealhe kralı Hilaruda'dan, bağışlanınası karşılığında,
�
haraç olarak al�
Elazığ, Adıyanı:ın ve ı\lalatya bölgesi bakır yönünden zengin olan bir b<��ka yöredir. Kral II.Sarduri tıı � ve gü �ü ? al ığını bildirınekredir. Güneydoğu Anadolu'daki Kumahalhi kralı Kuştaşpili de aynen
döneminde bu yörede yaşayan Kunıalıalhi kralı Kuştaşpili'den sadece M.O. 74; yılı seferinde, 40 nıi� H ılanıda gıbı bagışlanmış, ancak bunun karşılığını altın ve gümüşten oluşan ağır bir vergi ile ödemek
na saf altın \'C SOO mina günıüşün yanında, 2.000 bakır kalkan ve 1535 bakır kazan vergi olarak alın­ zorunda kalmıştır. Bu iki kraldan elde edilen altın ve gümüş günümüzde de varlığı bilinen Keban.
ınışu. Malatya ve Kahta kentleri civarındaki kaynaklardan elde edilmiş olmalıdır.

Urartu ınaden sanatında bakır ve runcun ne derece yoğun olarak kullanıldığının en güzel ka­
nıtı Musasir (Ardini) kentinin yağınası sırasında ele geçirilen eserlerin listesinde görülebilir. Günümüz­
de Louvre ı\lüzesi'nde saklanan ve Asur kralı II.Sargon'un M.Ö.714 yılında Urarru üzerine yaptığı se­
ferin, kralın baş katibi Harmakki'nin oğlu Nabu�şalliın-şunu'nun kaleme aldığı kayıtlarını içeren tab­
leue, Musasir kentindeki Haleli tapınağından elde edilen ganiıneıin listesi vardır. Daha önce de belirt­
tiğimiz gibi; aynı yağma olayı ve elde edilen eserlerin sayılması ve tanılması Korsabad kabartması
olarak bilinen ve yine ll. Sargon'a air bir kabartma üzerinde ele gösterilmiştir. l l . Sargen Haleli tapına�
ğı olarak adlandırılan tapınaktan binlerce bakır eşyanın yanında, 108 ron tunç külçe ele geçirmiştic
Aşağıdaki rakamlar Musasir tapınağına armağan olarak sunulan ve Asur kralı tarafından ele geçirilen
eşyalar ve Uranu"daki yoğun bakır ve tunç eşya üretimi ile ilgili çarpıcı fikir vermektedir.
Urartu'da altın ve gümüşten üretilmiş eşyaların çeşitliliğini ve yoğun kullanımını görebilmek
için II.Sargon'un sekizinci sefer kayıtlarına bakmak yeterlidir. Asur kralı Sargon·un memurlan ve su�
bayları tarafından yapılan sayımda 34 talent 18 mina altın (y.o. L030 kilogram) ve 167 talem 2.5 mina
gümüşü (y.o. 4.91 1 kilogram) saf olarak ele geçirilmiştir. Ağırlığı 5 talenı 11 mina olan (y.o. 165 ki­
logram) ve merkezlerinden aslan başları çıkan altı altın kalkan ı\lusasir Haldi tapınağının dU\'arla­
rını süslenıekteydi. Bu dönemde Yakındoğu'da kullanılan ağırlık ölçüsü 1 ralenr y.o. 30 kilogram idi
ve mina bir talentin 1/60 ağırlığına eşitti. Kayıtlardan anlaşılmaktadir ki tapınağın kapı kanatlarını ru­
tan sürgü lerden, tanrıça forımındaki anahtarlara, kama ve kılıçlara, meyve sepetlerinden mühür ve yü·
züklere kadar bir çok eşya altından yapılmıştır. Aynı çeşitlilik gümüş için de geçerlidir. Söz konusu
yazıtlar tapınakta güml"ış nıızraklar, yaylar ve kazanlar, vazolar, kaplar ve meyve sepetlerinin de Asur

• 25.212 tunç kalkan, miğfer, silah

• 1541 tunç mızrak, mızr-ak ucu
• 305.412 tunç kılıç. ckdanlık ve ok
• &J7 tunç kazan, su testisi, çeşitli forında kaplar
• ·ı tunç tapınak kapı bekçisi heykeli
• 1 tunç heykel
• 1 tunç boğa, I inek ve yavrusu heykeli
• 1 tunç Rusa heykeli - iki atı ile birlikte,

Yukarı Anzaf, Çavuştepe, Karmir�Biur, Toprakkale ve son yıllarda yürütülen Ayanıs gibi fark­
lı dönemlere aiı kalderin kazılarında ortaya çıkan tunç eserlerin sayılan ancak yüzlerle ifade edilebil­
�
mekted r CHesim 58�66). Kazısı yapılan birçok Urartu Kalesi'nin bir saldırı ve bunu takip eden bir
yağma ıle sona erdiği dikkate alınırsa, kazılarda bulunan demir, tunç ve özellikle gümüş ve altın gibi
�
<::�yalan �·c�k daha fazla olması gerekir. Ayanıs'ta ancak küçük bir bölümü ortaya çıkartılan "payeli
t.al<mun ıcındcn, 1997 yılına kadar, 5 miğfer, 3 kalkan, 3 sadak, 2 kazan, 2 kılıç ve yüzlerce mızrak
__
utu ve dıgcr lunç t:s<:rlt:r tuncuıı Uranu'daki yoğun kullaıııınına ait güzel bir örnektir.

(.ı:/m 25 _ fktlml'fll lmpt.>t t"l::erllttk• o�bur tv- l'm1111fll

l1Sh'rit•r ( lkrl.•<ll" R. ffi.Jı/cır l nı•
'l.t!ı·m. ft)f.)J J..'ı"' ItH
".. .ft'nt.
Ct•l/f(•r i11 tlıt' Fıı-:<t .ltıl/(w nium IJ.C.f

115
1 14
 Üzcrind� farklı bc ıııcl rin vc h zı durumda bir yazıtın
�� : da yeraldığı birçok miğfer tunçtan
. K I � ıgıı.1 �;.ır��� yo clerındc
:·,ıpı�nı?tır. _ �
yurUtüh::n bir çok kazıda hczcıncli \"C yazıtlı örnekler günümü­
.� lmı�tır. O. ':llıklc
ze k ı. cl:r ul.�, �<ıh
�
. - � � �avuştepc, Karınir-131ur ve Ayanıs kazılanndan (Rcsim 6'7") çıkan bir­
ç_?k nııgfer uzcrınd� bu nııgfcrlerın, tanrı l- laldi'ye sunulan birer adak
c�yası olduğu bilinmektedir. Bu
tur a�a k e�ya\arı dıgw �! a�;:ık eşyaları ile birlikte aynı mekanlardan elde
edilmişlerdir. Ayanıs'da bulu­
na � ıç .ıçe �. � t nç nııg:crıı c\c ge iği :ılan demir miğferlerin veya diğe tu
� � w �� � n<.; adak eşyalarının bulun­
d��lı " payelı s.ılondur
_ Mıgferlcr uzerınde, alt kenar boyunca uzanan ıki hane\ arasında bunların Ar­
w Rusa ( II) tar fından T ıırı Haleli'ye armağan
gış� ı oglu
. _ � � olarak sunulduğu yazılıdır. .\liğferler çeşitli me­
rası m sahnelerı ıle betıınlennıiştır.

Resim 67- ll. Ruso )'tl ait bir
tu/ak miğ{e1i. Aymus Kalesi
kralının eline geçtiğini yazınaktadır. Sadece bir tapınakta ele geçen bu sayıda ve ağırlıktaki ahın ve
gümüş e •a bu ınadenin Uraıtu'da yoğun kullanım bulduğunun önemli bir kanıtıdır. Ayanıs kazısın­
da oııaya okan çok sayıdaki ahın süsleme elemanları ve altın kaplamalı bir çok eşya, bu kullanırnın
M.Ö. 7. yüzyılın onalarındaki izleri olarak değerlendirilmelidir.
MİGFERLER
Tunç, bakır veya demir gibi çeşitli madenierden üretilen eşyalar arasında miğferler, kalkan­
lar. sadaklar. kılıdar ve mızraklar gibi askeri rechizat veya silahlar ön sırada yer a lırlar. Uraıtu kazıla­
rında onaya ç·ıkaı ılan birçok miğfer farklı dönemlere ait olmalarına karşın form açısından büyük bir
ı
çeşitlilik gö!ilermezler. Birkaç istisnanın dışında Uraııu miğferleri konik bir biçime sahiptir. Bazı özel
koleksiyonlarda veya müzelerde bulunan ve kaynağı kesin olmayacak şekilde bu müzelere gelen bir
iki örnek sorguçlu miğfer olarak adlandırılabilir. Asur kralı l l l . Salmanasar'a ait Balawar kapısı üzerin­
de sorgudu miğfer giyen Uranu askerlerinin betimlendiği bilinmektedir (Çizim 25). Aynı kabartma
üzerinde Asurlu askerler konik miğferler giymekıedirler. M.Ö.9. yüzyılın ortalarındaki Urarttı kralı Ara­
me'nin askerlerinin sorguçlu miğferler kullandıklarını düşünmek mümkündür. Ancak Urartu kazıları
bu tipe ait hemen hiç bir örnek vermemiştir. Bu durum Aslırlu sanatçının sorguçlu ıniğferi Urartulu
askerlerin simgeleyici bir özelliği olarak da kullandığım gösterebilir.
Üzerinde yazıt ve betimleme bulunan bir çok ıniğferin adak eşyası olduğu öncrilmi�tir. :\liğ­
fer üzerindeki sahneler genelde iki bölümden oluşur: ı\ll iğferin iki yanından cıkmak :ılın kısmına doğ­
ru içiçe yaylar şeklinde uzanan ve uçlarında aslan, boğa veya kaz veya ördck (Ayanıs örneği) başla­
rı olan ınotiner ve bu moriner arasına yerleştirilmiş merasim sahneleri. Miğferler üzerinde gözlenen
savaş arabası ve süvarilerin yer aldığı savaş sahneleri veya bir veya birkaç kut!ial ağacın iki yanında
tannlara tapınma sahneleri, araba veya atla yapılan çeşitli av sahneleri kalkan veya kemerler üzerin­
de bulunabilen diğer sahnelerden pek farklı değildir. Urartu l:>etim sanatında gözlenen gelenekselleş­
miş bezerne öğeleri büyük bir değişiklik göstermeksizin hemen tüm tunç eserler üzerinde gözlenebi­
lir. Ayanıs Kalesi'nden çıkan tunç miğfer üzerindeki, merkezi bir kutsal ağaç w bu ağacın iki yanın­
da tapınanlardan oluşan ana sahnenin dışında tüm kemeri çepeçevre ::;aran hay\"an ınmiflerinin boğa .
aslan veya karta! gibi Urartu'da çok yaygın olarak kullanılan motifler değil. fakat t;wuk hetinılemesi
olması değişik bir uygulama olarak karşımıza çıkar. Tavuk motiflerinin Urartu dininde bir anlamının
olduğu bilinmemektedir. l lerhalde bu moıiflerin kullanılması adağın sahibi kral Rusa'nın. pek de alı­
şılmamış bir davranışı olmalıdır.
Urartu miğferleri üzerinde gözlenen bir başka bezeme ınotifi genel olar..ık �şimşek" olduğu­
na inanılan nıotiflerclir. Miğferin önünde, sivri tepesinden alın kısmına cloğnı. ucu hay\'an başlı veya
hayvan başı olmaksızın uzcman kabartmanın hemen altında uygulanan şimşek ı�ı.otifinin anla�ı·..fırtı­
Lze ­
na tanrısının simgesi veya hayvan boynuzu olduğu şeklindeki önerilere karşın. . �ılınm�nıektedır. , �
gerek form \ �
lerindeki irhaf yazıtları ile farklı dönemlere tarihlendiğini bildiğimiz Ur..ı rtu nııgferlen. _ �
�omı _:ı k�ıd:.ırk�
gerekse bezenıe olarak büyük bir farklılık göstermezler. . Krallığın � n b�ışl:.ı.�gıc�nc���n
���ıgfe_rın uze�.ın�ek� ..bezeın�
dönemde gözlenen en önemli farklılık, erken döneme tarıhlenen bırçok
oz llıkle ı\1.0. .. . ) uz�-��� t.ı­
.
!erin arkadan döğnıe ve önden çizme yöntemi ile yapılmaların:ı karşın, �
rihlenenlerin daha çok önden çizilerek yapılmış olmalarıdır. ı\ lot
if rep�rtU\ arında \'C �u�leme �g: l�­
diğer bır çok bezcmelı L r.ırtu e�} ı· l.ı­
rinde gözlenen önemli bir değişiklik yoktur. Aslında bu dlınını
n için de geçerlidir.
KALKANLAR
kull:ınıl:ın iki :ıyrı �n.ıp k:ıyn:ı� \_:ı�-
nnın sınıflandırılımısı ve tanımlanmasında
Urartu kalkmıh b e rc�ınedılcn l.r:ırtu u .1!--
. aıt • oı·ın Asur k-ı . ·ırtın·ıhrı üzerind
• ' •
dır. Bu kaynaklardan ilki, farklı t:ırıhlere
<

(ıkırtıl:ın k:ılk:ın bnn ken-

·
_ e ı , k U rt ı k-ızıs:n�l·ı ort•t)"'l
·
kerlerin raşıdı�ı . kalkan�ırdı_r: ?iğer ��'f .
��ı ) ı ����� bi;'iıı�ın;;ına gc;·çeği d�ıh:ı i;· i y:ıtsH:tGık gibi görü­
Uranu Krallığı'nın �l.Ö. 9. yüzyılın sonlarında askeri donanım yönünden belli bir standarda dileridir. Her ıkı k:ıyna� ı dı� : � t�- �l:ı.:- ) �
:ıskerlere :til ol:ır:ık veya Ur:ırtu yapıLırınnl du,·:ır­
kavuştuğu gözlenir. Çağdaş Asur, Babil ve Suriye örneklerinde olduğu gibi Uranulu askerler de ben­ 0
lebilir. Ancak Asur k::ıb,ır�.n�.ıl..� ı ı uzcıın�1e,· l" r:.ırıulur.:ı rıu malı olduk larına inanı bn k:ıl bnLırın orne k k....
te l n g ı l kl U
zer huni şekilli konik miğferleri kullanmaya başlar\ar. Bu uygulaımı krallığın sonuna kadar büyük bir lan üzerine asılı ol; ır:ık � :; � ı ,� ."� c -�� � �sıncb. hiç bir Ur:ırı u k:ızı.sınd:ı oıı:ıy:ı (ıknu ını"ur_ Bu
o
ı c
değh;im gö.,H::rmeksizin devanı eder. Bu formda yapılan miğferlerde yaygın olarak kullanılan nıalzew ri, 1997 Ayanıs k�ızısıncl,_ı . oı1.1 ) .1 ç ı �.����l · i.i du� _
i özön ne al:ır.ık y:ıpılnı:ılıdır. Llr.ıııuLır:ı .ı it ol _ U<.' t11�<.·�1�·
n
mc demir ve tunçtur. Demir özellikle M.Ö. 8. yüzyılın sonu ve 7. yüzyılda yoğun kullanım bulmuş­ konudaki her dcgerl�ndıı n�e l�u g:r�c�
tur. Bu Lür miğferler iki parçanın birbirine perçinlenmcsi ile elde edilmişlerdir ve üzerlerinele herhanw en erken kalk:ın betımlenıelcn . , A�uı kr: ;� lll . Salman as:ır':ı :ıiı ol:ın B:ıl:m :ll k:ıpısı üzcnnd gonılur
. U r tı üzerine y:ıpıığı sdcrl<.'ri hctimlı..·\<.'11 k.ıb.ınm.ı­
_ 1
gi bır bczcme yoktur. Demir escrlerin bir çoğunun pasianmış oluşu, varolan olası bezemeleri de or­ Asur kralının s:ılt:ın:ıtını n c_ � ken �� ıll:ırın.\''· �i �·� o�:ı tb n k:ıb:ırık b l k...:ınbr t.ı ...ırl:ır. l"r.ınulu .ı..;kcrk�rn
k� k
tadan kaldırmı) olabilir. lar üzerinde Urarttı :ısk�rlerı cllc nnd� ç 1 . l"kte kü<;ük kılkınl·ır onb nn l�r:ırtuhı .ı-.J...crlt•r �)ı..ıu,:.:ll
ı l
on:n.ı �,· ık.�rt�Lın
k-
giydikleri �r?uç�u miğfer ve k�s:ı tu � � ,
g zt �n k:ıb:ınkl:ır: Çl:;-iıli lı r:ınu k.IIILınnd.ı
; ��
n u n siıngcsıdır. K:ılk:ınları n ort.ı l.ı rı nc ·�. ı:ın ..umbo'" l·· ır olıır· ılıdır ( Rl·siııı {),'n. \ncı k �,·.ıpl.ır "'"'·' � u·
v yazı ı 1ar1a .. t
Ur ır ı m·ılı olduk l:ırı kesın o
e-
cıer<;ck örnekleri �imdi)'L' dek d<.· '
�l Çım·ıni�ıir
çu�k· oıan ı)U ıur. k�ıık-ı;
· · ı l·ınn
'

117
116
 ��.mı ile ilgili bir başka Asur kahartınası, Asur
. - kralı 11 · S,ırgon
· , . un. sekizincı o.,cferi sonunda
yagma ettıgı Musasır kentini resimleyen K . b- dy k:b rt a ı�ır.
.

nın ön cephesi ortalarından aslan başların��s; k� a �a��ırs ıle Kahartma uzerıncieki f la Idi ıapınağ.ı­
V

1
rin.e asılı duran bu kalkanlar ile ilgili bilgiler �e;;�in ka .'x:.z�nmiştir. Duvarlar ve payeler üze­
y��tmnı ıçcr:n yazıtlarda da vardır. Hatta tab­
leti kaleme :ılan yazıcı, bu kalkanların altından ya�ıldık rını_ ve a�ı�lıklar
logram (5 talcnt,12 mina) geldiğini yazınakt dı � ının yakla:,;ık olarak 2S ki­
k : l rın sol
şü�heliclir. Son yıllarda Ayanıs kazısında orta;a �.ıka�ıla� l;i� aok ı nçıci alt�ndan . yapılmış olabik:ct!ği
sı ıle kaplanmıştır. Musasir kalkanlarını n da bütünü le altı nda� d�gıl, �� . malz.�m� ınce bır altın tabaka­
tunc uzcrıne altın kaplama ola­
rak yapılmış olduklarını önermek mümkündür. O�asında bir asl�n proı�mu
Uranu kazısından ele geçınemişti . Bu durum bu k'ı�abın. Y Y ' _t �ıazırlandıgı aylarda k�l�.anlar hiç bır
olan
1997 kazılarında ele geçen aslan başlı kalkan' ile d .ş ışt r � .
� yunıtülen Ayanıs
. 9 yüzyılın. �rtalarında Asur'da yay­
gın olarak kullanılan bu lip kalkanların çağdaş Ku�� ı� � 'ı K�· c t Devl tl e·rı sanatında da kullanıldı­
ğı bilinmektedir. Kargamış, Zinciri i ve Sakçagözü ka�a�����arı �a ı : · l nların
betiınlendikleri ve bu örneklerin Asur örneklerinden daha cski�e ta ���e��:��;r�li ���k�=��;

_ U�ırtu kalkanları ile ilgili yapılacak bir sınıflandırma, kazılardan ortaya çıkını� olan gc::rçek
nıalz�meler ıle _Yapılmak durumundadır. Uranu yayılun sahası içinde yürütülen Ahımepe. Kavalıdere.
�a�mır-Biur, Arın-Berd: Toprakkale ve Ayanıs gibi birçok Ur.mu kalesinde çok sayıda kalkan· gün ışı­
?'�a çıkanılmıştır (Resıın 69) . Bu kalkanlar dekoratif adak kalkanları ve bezernesiz kalkanlar olarak
ıkı ayrı grupta toplanabilir. Çapları 60 cm. ile 100 cm. arasında değişen adak kalkanları üzerinde. bant­
lar a:asına yerleştirilmiş birbirini takip eden aslan ve boğa motifleri vardır. Hayvanlar her zaman si­
ınetrık ve kalkanın merkezine doğru yürür durumda resiınlenıniştir. Aslan veya boğalar kalkan üze­
ri��eki içiçe halkaların üzerine basınakladıdar ve sadece bir yönden bakıldığında düz olarak görüle­
bılırler. Bu nedenle nıotiflerin düz olarak algılanabilnıesi için kalkanların bir yönde asılı olmalan \·e­
ya durmaları gereklidir. Asılımı yönü değişmesi durumunda hayvaniann simetrisi de bozulur. Farklı
Resim 68 - Tmm Teşeba
i motijli kalktm umbosu, Vaıı Mılzesi
dönemlere ait olan bu tip dekoratif kalkanlar üzerindeki bezeıneler birkaç küçük detayın dışında hep
aynıdır. Farklılık gösteren motifler hayvan dizileri arasında yeralan çeşitli geometrik bezetneler \'C to­
murcuk ınolifleridir. Dekoratif kalkanlar genellikle onu yapuran ve ıanrıya adak eden krala ait bir
adak yazltına sahiptir. Adak edilen tanrı hemen her zaman Tanrı H:.ı ldi'dir.
.
Diğer grup kalkanlar ise öncekiler ile aynı boyutlarda ve forında olmasına k:ır�ın üzerlerin­
An­
de bezeıne olmayanlardır. Bu tür kalkanların savaşlarda kullanıldıklarını önermek mümkündür.
kaç kalbn bulun­
cak Ayanıs kazılarından ortaya çıkartılan ve çapları 0.80 metre civarında olan bir -:-0). Bu neden­
(Resim
dukları "payeli salonun" payeleri üzerinde büyük nınç çiviler ile asılınakta idi
değildir. KalkanLınn kenan
le duvarları süsleyen adak kalkanlarının üzerinde bezeme olm;ısı da şan olnulıdır. Diğer bir çok
boyunca çevrelenen demir çubuk, kalkanı sağlamlaştırmak için kullanılmış
Tutanıaklar iki \'C)':! üç perçin ile bl­
örnek gibi Ayanıs kalkanlarının içlerinde üç adet tut.amak vardır.
diğerinin ise omuza ;ısmak ic_·in kul­
kana tutturu lmuştur. Tutaınaklardan ikisinin kalkanı ıaşımak için, kalkanlarının cb :ırkı yüzleri kılın
Ur.ırtu
lanıldığı önerilmiştir. Ayanıs örneklerinde olduğu gibi diğer
bir çuval veya hasır ile kaplanmış olmalıdır.
vep demir unılx�bnn gön gihi yı..lk
Birçok Uranu kazısınd;ı on:ıy.ı çıkan koni biçimli tunç önerilmiştir. Bu ıı� blbnbr d.ı he­
da yer :ı ldığı
olabilen malzemelerden yapılan kalkanl:ırııı onalarınırtın:ıl:ınııd:ı gösterildiği gibi hoylt.· kılkınl.ır.Lııt
kab:
nüz bulunamamıştır. Ancak unıbol:ırın bazı Asur ıe :ıc.-ısıncbn llr:ırtu k:ılbnbrını. tum:wı n.• �tlll­
olduğu bilinmektedir. Bu durunıcb kull:ınıl:m m:ılzen. ndür.
ınüınkü
den olmak üzere iki ayrı grupta topl:ıınak cl:ı

Rt:slm 69 - 'fimç lwlkau, ll
d(Jnemi, Aym11s Kalt•sf
llustı
SADAKIAR: OKDANLIKIAR
\'� O,· lO ın�·trt.' 1,;:ıpınd.ı bir tüp ll�l:�fl����- �;,
Ttın\: levh:ıbrın yakl:ı.şık 0.70 metre uzunluğunt�:ı bır yuzu dt.·n .ı IL' k.ıp.ı�ılını�ıır· ":•�Lı�ı_l .ı. •• ;.. �.
elde edilen s:ıd:ıkl: ı�·ın :ıçık �bn
. ıle: k:ıpbnmı�ur. lkı. m:t.ı \ t. r.ıl.ın bırır h. ;...ı \ ın.
şekilde k:ııl:ınnıası ile ı�e. den
ını bazı örnekl erde ıuııç, bazı örnc:kl crdc: : \nı-uın:.ı.f\ '
oınuzcl:ı ı:ı�ının:ı�ın:ı ,·;ıı"thııın olınıı�ııır Rı
mı ik sadağa b:ığl:ınan bir k:ıyı�, s:ıd:ığın

1 19

118
 Resim 72 • llezeml'iı lullç keml'rpmv�ı. lfm .1/1/ze:;i
Resim 70 • Kalktmlann paye/ere asıldığı
sadağın ağız ken .a rı boyu nca demir bir çubuk kullanılmış ve sadak
lımç çiııiler

ir. Çeşitli L·rartu ka­

zıla:ın?an �lde edılen_ buluntuhır, sadakların genelde aynı forında güçlendirilmişt
}'apılmış olmalarına karşın adak
nıeı ��ınılerınde ve savaşlarda kullanılmış olduklarını gösterir. Adak eşyası olarak kullanılan birçok sa­
dak u�enııcle ba�cl �c ıı h�ılind çe itl � l ı i ın�cmcler ve adağın sahibine ait yazırlar v:ırdır. l3czenıdcr
_

�
nelde allı veya y.ıy,ı .ıskerlerın� �_ _ � __ _
yunıyu�unu veya allı savaş arabalarının geçişini beıiınler. Bandlar :ıra­
ge­
sıncla yeralan zig zag ve wnıurcuk motifleri dizisi sahneleri birbirinden ayırır. Bu l:x:tiınlenıelcr diğer
tunç Uranu eserleri üzerinde görülenlerden stil olarak farklı değildir. Karınir-Biur kazılarından çıkan
18 sadaktan beşi üzerinde, bunları adayan 1. Argişti ve l l . Sarduri"ye ::ıit ithaf yazıdan görülebilir. Be­
zemesiz ve adak yazıtsız kalkanlarda olduğu gibi üzerinde bezcıne veya yazıt olmayan sadakların d:ı
yapıların çeşitli yerlerine asıldıklan bilinmektedir. Ayanıs kazılan bezenıesiz sadakların (Resim -n di­
ğer silahlar ile birlikte payeleriıı üst kısınılarına asıldıkimını k:ınıılaınıştır.
KEMERLER

Urartu ımıden sanatında levh:ı tunçt:ın üretilmiş kemerlcr. sayısal açıdan önemli bir gnıbu
oluştunırlar. Bunun başlıca nedeni kemerierin hemen her sınıftan insanların ıne�ırlanmb ölü ;ımı:ı­
ğanı olarak buluııınasıdır. Bu gelenek inl1tıınasyon mez:ırbr i<,:in olduğu kadar krcmasyon nıez:ırl:ır
için de geçerlidir. Van Dilkay:ı mez:ulık alanında ortaya çık:ırtıbn ve ekonomik yönden hiç de güı,; lü
güzknıni�tir. \y­
olmayan ins:ınlara ait obn urnelerin y:ı nınd:ı. btl:ınnuş dunımd:ı kemerierin varlığıAltıntept.' .

nı şekilde katlanmış kcnıcrlcrin çok daha zengin kişilere ait oldukl:ırı kesin obn ll K'Z;trLı­
nndaki kaz<ın içinde bulunımış olduğu biliııım::ktcdir. Ur:ıııu topluımınun f:ırklı giyim t•konoınik güı.."t.' s..ı­
Ur:ırnı
hip kesimlerinin kemer kullanma :ılı�k:ınlığı dikk:tt çekicidir. Bu dunıın k:ıdar ıntxlısınd:ı ke­
1..1k l"r.ır­
nıerin yerini her zaman konıduğunu göstcrınckıcdir. Nitekim günümüze k:ırşıınız:ı (ıktıf!ıhirı.,g\lrülür.
gddJilıni..;
iu beıimlcmesindc, tlınç kemerierin t:lbise}'i ıaın:ıınlay:ın bir unsur obr.ık
71 - M.O. 7. yıtzyıltı Ur.ıııu S:ınatı'ncb kullanım :u;ı:->ından iki tür kemer olın:ılıdır. •Bunbrd:ın ilki n)iı.un kull.ı·
uzunlu�und:ı ()l,ın hu kt.•n�t..·r
n.•
Resim
alt tunç sadok, Ayams Kaif.'Si
nıın bulımı� ol:ını bclc bağlan:ın kcıncrlcrdir. Genellikle 1 .0-l .·ı ınetrı..Di�ı..·r tür kl·ın�;.•rkr i c ,ı.:cndl i!.. ll'
ler, clbisl:nin vcy:ı b:ızı duruınl:ırcl:ı nı:ınıonun üzerine b:ı�l:ınnu�tır. ....

120 121
 sol oımızd:ın s:ığ kalçay:ı doğnı ç:ıpr::ı z ol:ır:ık uz:ın�ın. omuzd:ı kuş:.ınıl:ın keıncrler�ir. Bt� tür kemer­ tilleri veya bunların bir kaçının birleşmesi ilc yapılmış dikdön
ierin uzunlukl:ırına ait en önemli k:ınıt. Ç:ıvuştepe"uzundc bir :ısker ı:ı.r:ıfınd:ın kulbnıldıgı kes��ı olan L_S3 kutsal agaç ya da kutsal hayvanı üzerinde ayakıa dumn tanrı �en bir tı1a� . ıçındc ·
. lan vcya galar,
kemericnn at koşunıu olar..ık de�ıl, f:�_kat ın· len�ış�'it�r. Bır kaçOO.ornck­
�

metre uzunluğundaki örnektir. ç:ıvu�ıepe örneği otiflcr X:tım

•

te panolar içinde aslan avı sahnesinin lx:timle

.

ndiği ·
1)!T nı �·ktc·dr ��nı�rler_
çağrıştı r. u �. �mc·r c_r _ıçı� onerıleUZ�
şekli ne olur�:ı_ ��s�ııı gencll,ık,le tu n� k�­
s:ınl:ır ta�r:ıfından kull:ııııldığının önemli kanıtıdır. Kull:.ı_nımuzun tifler, stili�Hik açıdan göçebe kavimler de rınde yeralan mo­
merlerin ark:ı yüzleri deri ile k:ıpbnınıştır. Deri. kt:ınenn ve yan kcn.ııl.ıı� b?yunc.:ı .:�çılıııı:;; dc­
ve per�ın ıle keınere tuttu�­ sanatı üzerinde göçebe sanat etkilerinsanatını
in başladıg-ı M.;. 8�. yuzyı
. lın ıkıncı yarısı vebılccek tarih, Uranu
likler ile kcınere tuttunılnıuşttır. Kemerierin iki kısa keıı:ınnd:ıı ye�ılan
saglanııştır. B::ızı dt.ırumlarcla kenıe�ı� olabilir. 7. yüzyılın başları
laıı ha\kal:ır, keıneıin olasılıkl:ı bir kaywıı ile bele b:ığbnınasın . Kemer tok:ıl��rı �enellıkle kanatları nı.. ıkı
iki ucunu birtestirmek için bir kemer tokası da kull:ıııılmıştır levha metalden uı:etıl�n kemer t�kaları �ız�­ Kemer bezeıne alanının çeşitli bitki motifleri, rozetlcr, tomurcuk ve sarınall
yana açmış ka�a\ betinıleınesi şeklindedir. Döküm veyah:ıyv:ınlar �ırasındakı mucadele betınılennııştır. nokta gnıpları y�ı . d.:ı palmet motifl�r·i ile bağlanm ar veya birbirine
rinde bazı dunınıbrda çeşitli hayvan motifleri veya bu . bolunen
keıı_ı�r grubuna (n�tır. �u şekıl�e ış S-şekilli dallar ile bölünelüğü kemerle r bir başka
· alanlar içine kutsal hayvanı üzerinde ayakta duran tanrılar.
çeşı�lı l�a.yvan ınotıflerı, fant�stı� yaratıklar, palınet veya rezetler ve kutsal
Tüm Ur.ırtu kemerlerinin üzerieri çeşitli savaş ar..ıbaları, süvariler vey:ı yay��_lar, avianan iıı­ ağaçlar ycr\e�tirilmiştir. Ke­
�ıenn ıkı ucunda yemlan dıkdongen bir pano içinde ise bu motiflerden biri veya birkaçı yer alabi­
s:ınl�ır, hayvanlar. geometrik motifler veya bitki nıoti�e.ri ilc bezenı_niştir (Resiı� 72). Uzerinde betiın­ lır.
lenıe olmayan kemer yoktur. Beıinılenıeler genelde ıkı far�\ ı teknı_kre ya�ılmışı_ır. _Yaygın olan beze­ _
me tekniği arkadan vurımı yönıenıidir. Dah:1 az kullanıbn onden çızıne yontemı.. bırço� durunıda tek Bai'..ı kemerierin tüm yüzeyinin birbirini takip eden ve ah alta yerleştirilmiş a�\an. boğa. ka­
başına veya arkadan \'urma tekniği ile birlikte uygulanmıştır. Arkadan _v�ırn�a yontenıınde �e. keın�r natlı at veya aslanlar, akrep veya yılan kuynıklu aslanlar, kanatlı veya kanatsız
üzerine beıinılenmek istenen nıotifler, önce sivri bir madeni kalemle çızılnıış olmalıdır. Çeşıtlı ınotıf­ fantastik
lerin konturları ve gerekli deıaybr bu şekilde yapılmıştır. ya avcılar ile tamamen dolu olduğu gözlenmiştir. Bu tür kemerlerde kemer yüzeyi hiç biryaratıklar ve­
şekilde pa­
nolara aynlnıaınıştır. Motifler biraz da sıkıcı olarak defalarca tekrarlanmıştır. Kemerler üzerinde yera­
lan bir çok motif, Kelermes veya Ziwiye'de bulunan göçebe sanat örneklerine çok benzemektedir.
Urarttı tunç kemerleri üzerinde beıimleııen sahneler veya motifler oldukça zengin bir reper­ Son iki gnıba giren kemerler üzerindeki ınotiflcrin daha az itimılı bir işçilik ile i.iretilclikleri ve arka­
tU\'ar göstermesine karşın, kronolojik açıdan kesin gnıplar oluşturmazlar. Sadece kemerler üzerinde dan vurımı yönteminin yanında, önden çizme tekniğinin daha ağır bastığı gözlenebilir. Kesin olma­
değil fakat diğer bezeıneli Ur.ıı1Lı eserleri üzerinde de bezeme ögesi olarak çok yaygın kullanılan as­ nıakla birlikte bu tür kemerierin M.Ö. 8. yüzyılın sonlarından itibaren Urarttı'da üretildiklerini öner­
lan, boğa ve kanatlı fantastik yamtıklar gibi motifler, olasılıkla uzun yıllar süren tutucu bir krali mo· mek mümkündür. Sekizinci yüzyılın ortalarından beri üretilen bir başka grup kemer, bezerne açısın­
danın etkisinde veya zorlanıasında. krallığın tüm zamanlan boyunca çok büyük bir stilistik farklılaş· dan diğer türlerden bir hayli farklıdır. Bu örnekler üzerinde sadece nokta, tarnurcuk mmifı. sarmal Ye­
maya uğrumadan kullanılmışlardır. Bu nedenle tarihleme denemeleri yapılırken bu morillerin katkıla­ ya ziz zag dizileri yer alır. Bir iki örnekte karşımıza çıkan ithaf }'azıtları tarihierne açı.sından önemli­
rı düşük düzeyde kalmaktadır. Motifle"rin oluşturduğu sahneler, salınelerin anlatım düzeni ve motifle­ dir.
rio kemer üzerindeki konumlan kronolojik bir tasnif için başvunılması daha yararlı olan unsurlardır.
Bu kriterler dikkate alınarak yapılacak bir tasnifte, en erkene tarilılenen kemerierin üzerindeki beze­
menin sürekli anlatımı içeren sahnelerden oluştuğunu gözleınek mümkündür. Bu tür kemerlerde ke­ Yukarıda sözü edilen gruplara ait tüm kemerler farklı görünse de bez�melerin kon.usu �çı­
merin tüm yüzeyini oluştumn betiınleme alanı, birbirine paralel iki sıra kabanma çizgi ile dört veya sından ortak bir özelliğe sahiptir. Bu örneklerde, belki ilk gnıp hariç, anlatılan bır olay veya ı�len�l�n
üç şeride ayrılmıştır. Sahneler bu şeritler üzerinde resmedilmiştir. Belli bir hareket içeren sahneler ge­ bir konu yoktur. Amaç kemer yüzeyini günün sevilen moda motifleri ve�·a kutsan�nku�: tanrı mot_ı�e:ı ı�.e
nellikle geçit halindeki süvariler, savaş ambaları, ellerinde çeşitli silahlar wşıyan yaya askerler, kutsal süslemektir. Kemer üzerindeki çeşitli tanrı veya kutsal hayvan ınotin�rinın, kenıe�ı . ın:�n k�ş�yı ��
ağaçların iki yanında tapınan kanatlı fantastik yaratıklar veya insanlardan oluşmaktadır. Hareket ke­ tülüklerden korumuş olduğuna inanmak da mümkündür. Amaç bu�rdır. bı_le olsa. �ı�t�fler bır�ı�l-�n ıle.�l��­
merin tam ortasından, belirli bir mekan ile bağlantılı olmaksızın ve nerede başlayıp nerede bittiği be­ kilendirilmeden tek başlarına ve durağan bir şekilde resnıedil��i�l ve g�n�!' ��rratıvızıın en du:;ıu � �\ı}.�­
dedir. Bu durum Uranu beıinıleıne sanatının önemli bir özellıgıdır _ � ı� -m-u ı e
. k?n���ıl
lirtilıneksizin başlayarak iki dar kenara doğru devam etmektedir. Sahnelerin zemini kemeri şeririere
ayır.:�n kabartma çizgilerdir. Bu zemin sözkonusu kemerler üzerindeki tek mekansal kavramdır. Sürek­ büyük bir farklılık österir. Ancak bir grup Urartu kemeri. yuk:ırıda belırttıgunı z o_�e��ı_�er �ı � �ı_.ıma-
-
men rers. cıuşnıe · . kte�·rı . Genislikle� n daha dar olan kemerler uzerınde dını me-
li anlatım tarzında resmedilen kemerler üzerinde durağan ınotiflere rastlamak çok zordur. Bezeıne . ri önceki tüm gruplarda sı veya bazı kişilere sunulan ziyafet obyl:ın
bantları amsında savaş arabaları ile yapılan boğa veya aslan avı sahnelerinin yeraldığı kemerler de bu rasiınler, bu merasimler için zıyafe�.s��sı � ın h·ızırhnına · gör,meyc pek ·ılısın:ıdığınıız koııul�ır anl:uılm:ık ­
gruba girmelidir. Ancak bu örneklerde av sahneleri amsında yeı.ılan ve sahnenin hareketliliğini gibi daha önceki gruplar üz�rinde �ı um em�1�d�bir mekındmı ��c;•a al:ıncbn başl:ıın:ıkıa ve h;ıre­
duran veya sekıeye uğrat;:ın çeşitli ınotiner vardır. Rozet, p:ılınet veya çeşitli geometrik veya bitki dur­
mo­ tadır. Anlatım narrativ l"ıslup ılkelerıne uygulı� o�1�k . . en ;Jir �ok kemer üzerinde \':tr ol:ın kıle be­
tifleri sürekli anlatımı sekıeye uğratır. Kemerin bantlara ayrılarak bezeıne alanlannın oluşturulduğ ket çeşitli konu ve kişilcrle_devaı�� eıın������ c�ı'���. tig:�ernıekted ir. Kemerler üzerinde boğ�ı. :ısbn,
ve bu alanlar içinde kemer tokasma doğru hareket eden asker veya savaş arabalarının betimlendiğiu timlemeleri, olayın yer:ıldıgı ı�ıe��ı�.1�·' ibi ıelenek! motiflerinin y;ınınd:ı. d_;ıh;ı ilkel
kemerlerden hiç birisi bir yazıt ile donatılmamıştır. Bu nedenle bu uslubun ne zaman başladığı ve ne k��atl_� l_�ayvanlar :.e ıo��urcuk � �:h:�har:ketli ve ikonogr:ıUr.ırtu
ızıle lleşmiş
fik ol:ır :ık çok daha zengin figurl�� \;l.r­
i'.a. mana kadar devam ettiğini kesin hatlarıyla ortaya koymak bir hayli gi.."ıçtür. Ancak benzer motifle­ gıbı gonılen, ama oneekı lerden çok d kesime :ıit olm:ıyan kı�ılcnn
. büyük olasılık_ l a kr:ıl . ,.ı .1 ,·· t"c"lcre
ı veya zengin
�in yer aldığı ve �.zerlerinde 1. Argişti veya ll. Sarduri'ye ait ithaf yazıılan olan diğer eserler yardımı dır Bu kemerler � �I�Y�·r:;�l7�.ıl�lerinin etr:ıfınd:ı y:ışay:ın halkın dinsel \:c bd­
ıle bu grubun M.O. 8. yüzyılın başlarından itibaren kullanıldığı önerilebilir. llarekeılerin rozeıler ve­ üreııiği ve kullandığı kemerlerdır. Ol.ısılı . ı;otiflerinin islenisi açısından d:ı farklılık gu.-;tcnr
ki de günlük uğr:ı*h�nnı b,.etiı�ısy l���� l��� k,;�����c�'ıe��
ya geometrik motifler ilc bölünelüğü av salıneli
olması gerekmektedir. kemerierin ise, önceki gnıptan belki biraz daha geç Motifler daha çok çagdaş _ a k
K _df aha e ı r e zlenen öndeı� <,:iz:ne ve nokı:ıl:ıın:ı r?ntcnıi ik Y:t·
kcıne� _l erın . 'on .. �· �ki nı Jlar gibi üretildikleri kesin bir z;un:ın diliım olnı.uıı.ılıdır
pılmıştır. 13u tür bir veya birk:ıç gnıp kemer Ürt"tilnu� ıır. l"r:.ıııu -.tl'·
Krallığın hemen ��.er donenı.ıı�d�-fge _ır - � n�Jl:!r:ım · aitıe aynı ı:ırzcl:ıki bir <;ok motifin Eırklı_z;ınu�brı..�.ı ıtıl­ , .ı·
. Lranu �unç kemerlerinde önemli bir Jeıne sanatında gozleneıı_ıasılıkla stılıstık � k·n.�. kL. IIe--�mı
çi�ı vt!ya fa�ı.a��ık yaratıklar ile yt!r değiştirereba�ka grubu ah alta yerleştirilmiş .:ıslan, boğa, dağ ke-
k betimlenmiş rozetler, kutsal ağaçlar, çiçek motifleri, pılın:ısını sağlanı u o ış r. ı �t: 1) ekolunun :ıristokr.u br :ır.ısıntb
����ı:t�ı·ı /'.�ı�� l;ygulanın:ısı. Ur:ınu süslcme �:ın:ıtı rt.•ı)t:rtU\.IO_nıı\...lı
d e!-!ı�ıklı gt.· u�r.
p-almct _mot�flcrı_ Vt!�a kanatlı güneş kur�ları içeren maksızın be�imsennı�sı ve bum 1nn;sıu/ geknt.•kk•nnt'_ı�.ı�lı ı.ı_
kı'>mı çıft <:ızgı ıle uç veya döıt �cride ayrılmı:; bir,kemerler oluşturur. Bu gruba giren kemerierin bir
yeterince gelışnıeınesıne neden Ancak krali ckollerdcn (Ok kendi otın h.tll l)�t kn kul
\

rJhırak kullanılmıştır. Bazı durumlarda kemerin; iki böli.."ımünde ise bezemc :,ıl<ını tüm kemer yüzeyi
ucunda tek veya çift çizgi, nokta veya sarımıl ıno- rak kemer vey:ı diğer eşyala n .
.�
uıt:tcn, , �, ı,
. ı lk 1)tı •serlerd
ı.:. e f:ırklı f;ık:ıt ken<. li:-; inin
lanabiin ı iştir.
123
122
 �
l� nt�si , d�rt ���leı r:rçin i e� kazanın :.ığ _z. k na rını n ahına tuuun
ı lxJ ·nuzlud
: v�, .'ıgız-burun yoresı plastik olarak i.şlcnıniş. alın elikdört •<:n ola k 1· . . ur. Yu_
� � ılmustur. Boğa ba..,lar
KAZAl'ILAR . ı, �a�l
v_a rl� k . gozlc _ ır
- :a
nlııııştıı:. Alın uzerın �ekı _:a<.;lar sarmallar ilc bit<:r. Topra ı l dı­
�
� � /� � ı':�
- bo" ;:ı c
karsın kaşlar, gözkr ve saçla rdaki d<:t<l eklc ii... ��
kkale"de de gcçcn i
ıunç vq�;ı lxı kı_rc�:ı n }'ap� lı�1 �\) �ü y�i � ���utlu \ at_la n ıle Altıntepe ornegı�� lx:ıızcnıesine
l 'r:ırtu ınetıl i�çiliği içinde çok önemli bir yeri � <.:izgik
. : boğ:ı. � i ren n:! gnffon gıbı cklentıkıı- oLmtu.ı c� len­ _ _ �
lırtıl nıştır. _ur n �ı sınırlcırı ıçınd buh.ınan eliğer boğa eklenti } ar · iı
�:�z:� n ı:u -���� \ w'ız kcırırbnnd:ı k ız:ını süsleyeıı _ � Guş ı Koy . u_ , ııcle leri l"rmiy<: Gölü"nün gün
y.l>at
nn kökeni . üretim bölgele ri vey:ı yayılış al�ıı_1 ları uzun SL� ren
_
- �� < y ı
� . c ı kıyı-.ııı­
_
ı ılı k.ız.ınl.u �
·.:d �-crili� Fklcntili k:ızanl:ı
dak ı � _ � � �or�dekı Karmir-Blur kazıla rında clc g<:çmişıir. l ler iki grup ekiemi
... 1 1.· 1 ·nrıbr.ı. neden o lnıusı u r. Benzer eklentılı kazanların l ıcı l
_
1 "]' de alın yı �e :ılı:;tagcldıgı gıbı dıkdongen olarak hiçimlt:ndirilmis,
­ ele
; � ��
·

n� güı ünıü;;:dc de.:.· dt.•,·:ıı�� �·�1� n __J eletaylar ön<:mli ölçüde "ıtil
� ·: �� .. � � � ; � . U _ .' . izc edile­
e g ç- n si rart u deı� iz:ışın ticırcıinin sonucu olarak be- rek verılmıştır
,·-ı gihı An·ıdolu dı�ıncb k ı ),Izı u l: er
ı ı�
· 1Joy ı1 ı tunç veya
._

· ·. . , 1 - · n." bu ı icırcı i n boyut ları konusunda cb ıartışımıbn lxışlaınıışıır. l3uyu . .. k

� �
�: � � � � �
�� ;� �1 1 1 ;ı )ılmı� l 'r:ıııu k:ız:ınbrının ,-:-ırlığı ile ilgili ü c ��n:ı k:ıyna � ��
� �·�ırdı_ ':· B_� nl.<ırc <ın ılkı _ _u � n"u �e:
.

- l Urarlu �ınırları dı:;tında bulunan

lx>ğa ekiemilerinin sayısı pek razla değildir. Bu buluntul
:
,�1 Asur ü'n: i mi obn çeşiıli eserler üzerindeki k:ız:ı.ıı bctınılenı_e �erıdır. Bıı d��eı _ � . v�ıı, o�el�ık �
gı ı p
en önemlisi J\11 . 0.725-700 yıllarına tarihlenen Gorclion'clak i Büyük TümülOs'te arı n

su r •;ızılı k:ıyn;ıkl:ırıncb geçen ve Asurlul:ır tarafından �� �

� ı. : ırı
g x le n k�ı �. anl�ı ıl.� '.lgılı yazılı b�l�el��ı
: üzerindedir. Boğa başltınnın üzerinde olasılıkla kazanın taşınması için kullanılmış
bulunan bir kazanın
dir. c/çüncü veri topluluğu ise. Uramı egemenlik sahası ıçınele veya Uıa � t �ı. sın_ııLıı ı dışında _ kazıLtr �l � dır. Alın Urartu'cb btılunan örneklcrin aksine üçgen olarak bkiınlenclir
bir halka eldiği var­
ı
e e geçen k: � z ııı ' .ey:1 k·ız-ın eklentileridir Bazı Urartu tunç kemerlerı uzerı ncle resmedılen çeşıtlı ilmiştir. Corelion örneğinin bir
Uraıtu üretimi olup olmadığı hala tartışınalıdır. Çok sayıda boğa eklentisi Urartu sınırlarından bir h
_ :t s. ınd.., · ı,,··ıı•ı"ik lx>yuılu kaz·
· � ıcr !>l
• veııa k:ıı)ların kullanıldıkları bilinmektedir. Asur. k ra - av­
:lmaçlı mer.ısını f • ı • ı�
li uzakta, Yuııanistan'cb gün ışığına çıkarılmıştır. Yunanistan örnekleri genell ikle bir halka deliğin�.
lı 1 1 . Sargon"tın ı\lusasir kentinin yağmasını resinıleyen _ K�rs�ıbad �-<ıbar� n���ı u �e�·ınde d.e l l� ldı wpı­
.. .
kısa boynuzlanı ve yuvarlak alına sahiptir. Bazı bilim adamları Gordion"d:ı ve bazı batı merkezlerin­
nağıııııı önünde iki :ıdeı büyük boyutlu kazan resıı�_edılnı_ıştı_r. Bu ornek k:ıza �ıLııın uraı tt� t.ı �J� u ı kla �
_
de bulunan boğa eklentilerinin Urartu üretimi olduğunu ve bu yerleşme yerlerine Crartu ilc hatı dün­
_ y.ıkınl.ııında
,
rının önünde dini bir :ınıaç için de kullanıldığının onemit bır kanıtıdır. Nıtekıın
Vaıto _� ı yası arasında varolan !icaret yoluyla gittiğini savunmaktadırlar. Bir grup bilim adamı be Corelion ,.e
Km·alıdere"de on�ıya çık:ııııl:ın tapınak avlusunda ve ı::ı pınağın giriş kapısının h�ı�ıen ka �şısında uç Yunanisran'da ele geçen kazanların ve boğa eklenti lerinin yerel üretimler olduğunu . ancak boğa ek­
3,-�klı bir kazanın ,·:ırolduğu kanıtlanmıştır. Kazanların depolaımı aıııa�ı dışında dmı nıerasııı� lerde de lentisi fikrinin doğu kökenli olduğunu öne rmişlerd i r. �ladeni veya pişnıiş toprak büyük boyutlu kap­
k�ıllanıldığına ait bir '"eri. Erzincan pkınlarında kazılan Altın_ı�pe'de ele geçmiştir. Altınte�e ele �Jul�­ Iann ağız kenarlanna boğa başlarının yerleştirilme geleneği Anadolu"d�ı .\ I . Ö. 2. binyılın başlarından
nan ,.e 300 litre kapasiteli üç ayaklı \'C dön boğa başı ekleııtılı kazan burada yer alan mezarlar ıle ıl­ itibaren kullanılmıştır. üç ayak üzerinde duran büyük kazanların Anadolu'daki erken örnekleri de Ka­
gilidir. neş Kanını'un Il. karına kadar geri gitmektedir. Burada bulunan bir mühür b:ıskısı ü zeri nde üç ayak­
lı bir kazan betimlenınişıir. Kapların ağız kenarlarını süsleyen benzc.:r boğa ,·cra ku� başları Ilk Tunç
1 1 . Sa rgoıı"tın kayıthırı ı\lusasir"de ele geçirilen gan i ınct arasında "el rafları yabani ökiiz, as­ Çağ'ın son evresinde Kıbrıs'ta da görülebilmektedir.
lan ı·e ejder baş1 ile siisleueu 12 giimiiş kazandan ·· bahseınıektedir. Burada tanı �nlana n şü_phesiz ���
gümüş kazanlardır. Ayrıca yüzlerce küçük ve büyük tunç kazanların ganıınet lıstesıne . geçtıgı
lentili
uranu üretimi olan boğa eklentileri ve eklentili kazanların. bir Uranu buluşu �lup ol�1adığı
bilinnıekıeclir. Büyük boyutlu kazanların tapınaklardaki kullanını amacı ilc ilgili en açıklayıcı bilgileri tanışınal ıdır. 13ilinen en erken ıarihli Ura nu eklentili kazanı sekizinci �·ü �yı l ın s�mın:ı t:ı:ıhlc�le.�J�lın k
_ ....�� n�.ı tt<,; .ı. } ��
� �
yine I l . Sargoıı"tın sekizinci sefer kayıtiannda bulmak ınünıkünclür. Sargoıı tapınakta yağma ettiği ga­ ı . r:ıp_ın:ıgın__ :ııtu
tedir. Kayalıdere kazanının eklentilere sahip olduğu bilinıncnıekted �
nimetin listesinde ··1u11ç kapakları ile birlikte içi 50 ölçek su alabilen bı"iytlk bir kazandan ve Urarlu önerilen bu kazanın eklentili olması dunınıuncla bı le wrıhı ��.0. 8. > UZ) ılı�. ort��J.
_
_ .
üzerinde durduğu
kralına aiJ o/au. Haleli'nin öınfnde kurban sunmak için kullt111ılan ve içi kene ta rihlenen eklcntılı k:ızanl:ı rı n gun ı�ı_?ı-
rı n d an gcrı e giclenıez Elimizeleki örneklerden daha er
kurban Jörenine ait şarap
ile dolu olan 80 liıre kapasiteli bt"iytfk kapaklı kazanda11·· söz etmektedir. Bu tanımlardan anlaşılınak­
·

ö
-- ' bu geleneg1in Uranu·ya başka bir kültür b ı lge�inden. ola:-.ılıkla da Ku�
y ,
na çık artıı amaın.ısı cıun.ımun ch
.. . , . · kr:ı � Ku�t.
tadır ki kazanlar dini nıerasiınlerin bir aşamasında gerçekleştirilen sıvı kurban ilc (libasyon) ilgilidir.
. , SUrt.),e'de11 geldig
ze) �i fikri değerini yiıirıneyecekıır. Kumah.ılh
. . ı. ulkı;:!>ı -- . ·ıspili gibi bazı Kuze\
Suriye Kent Devletlerı krallcırının, Uranu .),.'.1 1_ıa ıç �-1a�k. 1 . 535 ka tarihi ve kime �ı it olduğu önem
zan verdıgı h:ıtırl:ınm:ı lıdır. Bu nok.-
Tunçran \"C pi�miş topraktan yapılmış büyük boyutlu kapların çeşitli yapılar icinele libasyon amaçlı .
�
olarak kullanıldıkları Ayanıs Kalesi kazılarında ortaya çıkarılmıştır. Ayanıs Kalesi'nde '·payel i salonda"
bulunan tahrip olmuş tunc kazanın. hemen yanında yeralan kireç taşı libasyon sunağı ve kanallan ile
tacla Musasir tapınağının önünde_ �·.crab:l ıkı · · �'- �� kl k-ız ·ının
\'?Ö �, ;.. ) ; l ın:ı wri hlen ekıedi r. AnGık tJpın:ık
ın
dini bir işlevi yerine getirdiği kesindir. taşımaktadır. Bu ka ban n tı ı\lusa�ır__111
� ı. . ı one ��f�:� : �
ıar ı
:
u � � ��a�ılınış ol:ıbilir. H:ıu:ı ı:ıpın:ığı� bir l"_r.mu _ ı: ı­
�
ve tapınakran :ılına n �şy_.ı .ı r _d.ı h- ,\ lus:ısir T;ınrı.:-;ı B:ıgb:ı nu d.ın .ılı­
� -·
sonra
pınağı olmacl ıgı . kent ın lş�.uını_ t._ ı.r:ı fı n�hn
_

narak, Urartu Ta n rısı Haklı ye ıtlı.ı f d l li i bi n

ele
�
eçirilınesinden
mekteclir. Obsılıkla t:ıpın:ık önündeki k;ız:ınbr l�pu­
s
l'ranu egemenlik sahası içinde yürütülen bazı kazılar, Asur yazılı kaynaklarında anlatılan ve­
�ıs. � ızer Surire \'C A ur dahil ıi.im ko ..;u ulkder ın h:ıl �l.ın r.ır.ı­
ya A'iur H:! LJranu lx:timlemelerinde gösterilen büyük boyutlu kazan lar n gün ışığına çıkmasını sağla­
ı
�
ini'nin fethinden ö ne cl� �':ırdı . �':us: � f\� �
� s
nle ı\İus:ısir g:ıniınet liste inde Wzü edilen I_Jır(ok ın.�!
fından saygı gören bır d ını nıerk�z�l ı. · ın e· d :t ;a :ırm:ığ:ııı ol:ı r:ık sunulımı sıu. Y:ıAnı:ı lı...t.. e...ı. _ı�d�.kı
.
mıştır. Karınir-Biur"da bulunan 1 .68 metre çapı ndak i ve 700 litre kapasiteli iki tunc_: kazan ve Allıntc­
ı.ı r,ı fı nd.ı t ı Jın
pe'de; anıt'ial mezarın gi rişin de ortaya çı kan 300 litre kapasiteli, boğa cklcııtili tu n<_: kazan uzun yıllar­ bu kent yöneticileri ve h:ılkl:ırı
l ' olma ı�ı·· ülkeler bu :ırnuğ�ınLınn �eldı�ı �1-
dan lx:ri bilinen örneklerdir. Son yıllarda yü rütü len Ayanıs
Kalesi kazıları, biri ''paye li salonda" diğe­ Tabal, Ura nu, Kirhi, A_sLır ve ··ad!tı:·�u ya� ·m1 ı� � ·i e l·r.ı rtdl: ·y:ı g(.. k•n bazı kühlırd ö_ �clt•r <._,ı_.ıhıl ı
;; ; ; �t � �
ri ise kalenin batısındaki '·deıx> ınekanlarında� olmak üzere iki tunc_: kazanın oıtaya çıkmasını sağhı­ kelerclir. ıVIusasir ken_ı ı_ n _
ı n t ı ıg
\� < �J� . .ııl: �
n ı ı
Eklentili veya eklent �� ı� k:ı�z.ı ı l.ı : � ·· l ı sıı:ı:skla
� � ri •
nçönünde yer :ı lın:ısı bu üJkkrdt•n hı_ri ın� h
.
dı r ılınınt:
mı�tır. ·· Payeli sal onda ·· 4 '\o.lu payenin yanında bulunan, ağız.
kenan dt:ıııir çubuk ile güçlendirilmiş �� � ir"den geldiği doğrultusund:ı y�ıpıbn h;ızı t�nt.·rılt_.� n �-�� o�­
tahrip olınu� tunç_· kap<ığın bu kai"-<ına ait olması gereklidir. Tunç levhalardan yapılan kazanların do­ \ ın
nıektedir. Tanrı J l:ıl clı nın llr: ıı t�ı } .ı _ ı • nıt l ı rı �k:ı zı l:ı rd: çı kacık yeni y;ızılı \"<.' ;ırkl·olo ık !"lt::lt:t:.k r
Bu :-.onıl.u.ıı ) a
t
ğal nedenl er ilc tahrip olın<ı �<ın sları çok fazlad ır. Ağız kenarlan cluğu cb unutu lınam: ılıdır.
:
demir ç;ubuklar ile güçlendirilmiş ol­
l'.ia da )':crlcşm<: yerlerinde kullanılan birçok Urartu
tunç veya bakır kaz.;ınınm tahribat nedeniyle bize ile verilebilecckt ir.
ula..,madığı ke�in di r m.....ın ' u
. n (..·kknıik·rdcn diğt..'ri .:-;i rcnkrd i�·· :" i n•nk�r
Ur:ırtu Sa n:ıtı " nd:ı y ıy,g
: ı . n ol ı k k ılhnıh
r�\..
k ı �.
s ku · nı k u f;ınt:ı:-;tik y;ır.ıııkLı rdır t(ıt ıın .:!(l· .:!_:-. ı r...t uı '""
; l
kı_
ı �����.
: tı-.- : . li;Kı�ü \ ,ı pılıı ı:-- h.ılk.ı!.ır..ı
l
Alt ıntcpt· i)rncgmde olduğu gibi bazı tunç ka ;.-..an lan n ağız kenarlan çeşitli hayvan başbrı ile curlu, k<ıdın vcy:ı erkek ba�lı . ;( ğ ı
n :
sı r ı l ·rin bi o u k:ız ını ıın ık ıı
��
su.;lt-rıınhıir. Boga, '>ircn. a...,lan '"eya griron başı olarak sekiilendirilen
b u i lavel er "kazan eklentilcri''
rın ağı z ken:ı r ın:ı monte edı l en �· uıt:•rc t r.ı ı u
olnuk t l�t:'"ll�,_.,;
(ılarak adlandırılını-.ıır K;ızaıı ck lcm i leri ieindc en yaygın
kulbnılan boğa ve �i re n eklcntilcridir. Grir­ �:ı z:�n br :\n�:�ı�:ıl:�·�i;ı
tirler. S i ren ekl ent i! i
on d.ı. 'ı .
� ın
l . 1 · b"r (<;ğu Topr:ık
.
kıh.:\lc
< l i �)i y ı. 1)�.;•\11. Pıoon. Dd():-., R\Xilı:-- 'l' \tın-ı �r.ı . t.ı
\J. \

:ı
f(Jil t·k k·nt ileri i-.t· d lıa t·ok Ltnıl)'<ı ve Yunanistan'da ele
gconiştir. Altıntepe'de bu l u n a n kazanın ağız nırl:ın iç;indc ve Gordı un.

.. di,kiiın ycmtt·mi ilc yo.ıpılını�. T-hi<.:imli bi r pl:ık:ı ü zcri

kı·narınd. : ııc ycrlc�tirilnıiş olan dört boğ:ı ek-
125

124
 ise Pr:ıem.·ste \'C Vctuloni�ı·cıa de geçmiştir. Siren eklenti ve eklentili kızanlannın Yunanistan'a ve İtal­
Fl'cb Etnıry:ı ınez:ırbnn:ı k:ıcbr geniş bir coğrafi �ıbn içinele ele geçmiş olması. Yakındoğu'nun çok
önemli bir m:ıden işleme merkezi clunıımınd:ı olan Ur::ı rtu ülkesi ile batı dünyası arasında varolan ti­
caretin sonucu obr:ık benimsenmiştir. Söz konusu ticıretin Ur.ırtu Kr::ı llığı"nın farklı dönemlerinele Al­
�lin:ı \" C Tarsus gibi Doğu Akdeniz veya Tr:ıbzon gibi Doğu K:ır::.ıdeniz linıaııl::ırından veya Gordi0n
üzerinden giden kar:ıyolu ile gerçekleştiği bilinmekıcdir. Siren eklentilerinin sahip olduğu sıilistik
özelliklerin. Kuzey Suri)'e pbstik s�ın:ıtı ile obn benzerlikleri. sirenierin kökeni ve kaynağı ile ilgili
obr:ık Kuzer Suriye'nin de önerilmesine neden olmuştur. l3azı bilim adamları Gordion'da bulunan si­
renlerin bu ülkede üretildiklerini. batıda bulunan diğer sirenierin ise Kuzey Suriye ımılı olduklarını
önerirler. Bu örnekler ile Topr:ıkkale'de bulunan Ur..ırtu eklentileri ::ırasında varolan bazı stilistik fark­
lılıkl:ır ve K::ırgamış, Zincidi gibi Kuzey Suriye Kem Devletleri plastik eserlerindeki benzerlikler yuka­
rıdaki fikri desıeklenıektedir. Ancak Kuzey Suriye k:ızıl:ırında hiç bir siren ekiemisinin ele geçmemiş
olması gerçeğini de unuımamak gereklidir. Birçok siren eklentisi üzerinde gözlenen Uraıttı stilistik
özel liklerinin kayn:ığı. obsılık la Urartu ve bazı Kuzey Suriye Kent Devletleri arasında kunılan ticari
işbirliği ve bunun sonucu olaı.ık oluşan ortak üretim mölyelerinden kaynaklanabilir. Siren eklentile­
rinin ve siren eklentili k::ız.1nların kökeni neresi olursa olsun, Urartu ırıetal ustalarının ve batı ile Urar­
tu ve Kuzey Suriye aı.ısıncla gerçekleştirilen ticaretin bu malların geniş bir alana yayılmasında ve çok
Çizım 26 - limr mz
geniş bir kullanım alanı bulmasındaki payı yadsınamaz. J mılrırın ağız l..'l.·ıwrl{/mtclakı
. -'ll"l'll d!lı·ıuılen r.ı�t-rhm· lt f/�lllıirJ.
Umrtu-A Metalll'orkillg Cemer ili the First .ılıllemıium
/J.C.E. jemsnrlem. 1991. 2JO. Res. B la-8.2)

Karmir-Blur'da bulunan bir aslan eklentisi, Urartu'da boğa ve siren eklentilerinin dışındaki
tek örnektir. Üzerinde Umrtu kralı ll. Sarduri'ye ait bir yazıt bulunan aslan eklentisinin bir kazanı süs­
lediği konusunda kesin kanıt yoktur. Etnırya'da bulunan ve üzerinde siren ve grifon eklentileri ile bir­
likte aslan eklentilerinin de yeraldığı kazan, Karınir-Bltır örneğinin de bir kazanı süslediğini hatırlat­
maktadır. Aslan eklentisinin önemli özelliği, üzerindeki yazıt ile M.Ö. 8. yüzyılın ortalarına tarihlen­
miş olmasıdır. Boğa veya siren eklentileri de dahil olmak üzere bu kadar eskiye giden bir ekiemi Ur.ır­
ru kazılarında henüz bulunmamıştır. Bu örnek aslında, bulunan tüm eklentilerin tarihinden ele eskielir
ve Urarttı ınaden sanatında eklentili kazan geleneğinin öncesini göstermesi bakımından önemlidir.

Çizim 27 - Kmwtlı (•k/emi/er:Sireliler (Pıotrol"skıı B.JJ.. l'mrtll 7be Kıngdom of

\"/w mu/ if.( Art. londm. 1967. Hc>s 62)

First.Jtı/1(>1/llillm IJ.CE._I('Jl/:\ll((•m. 1991. .!.W.

A't:s ,.,•_; ll
Ç.i"::.ll/1 ..!8 hm·J< .
Atmtıflı .•in·11 d.'!t•nfill'n f f.lfer
reılıi<"'J, l nutu· l u.·r,ıillt•li.:oı.ı:. <nı:,

127
126
 MÜCEVHER SANATI

u r::ı nu·Kr.ıllığı'na :ıit çeşitli yerleşme yerlerinde yapıbn bilimsel kazılarda veya yasal ol ma-
yan kaç:ık kazılard:ı ortaya çıkan ve özellikle �ılı ın ve gümüşten yapıl�nış takılar, �u sa na­
un gelişnıi�lik düzeyini ortaya koyacak niteliktedir. Ele geçen esericnn yanında, ozellıkle _
Resim 73- Aslan lxışlı kıifX•, altlll
Vwı Mıizesı
Resim 74
\tm .\lıi zt'S
f-layı·(m başlı altm iğıie.
i
Rto:;ım 75 - Tımç ij!,ueler
..
Hm .\lılz
ı�i

A:-;ur yazılı k:ıyn_:ıkl:_ırın� yansıyan _ahın ve gümüş__süs_ eşyal�r_ıı�ıı� ce�itl il iği _ de ��ikkaı ç�ki­
cidir. Alıı n gumuş gıbı kıynıellı madenierden ureıılen e�y.ıl.ıı ın. kalelerın duşınan
\'C _ ı,ıra­
fından yağımıları
.
�ıı.ı.sında ganinıeı olarnk alınıp götürülmesi. bir çoğumın yok olmasına neden ol­
mut)tur. l·ı.ı.rıu'd:ı mücevher sanatına ait en erken örnekler Menua tarafından yapt ı rılan Paınos yakın­
lanndaki Giriktepe Sarayı'ndan ele geçmiştir. ı\I.Ö. 9. yüzyıl ın sonuna vey::ı 8. yüz�ıl ın başına tarihle­
neo sarayda bulunan eserlerin teknik açıdan bir hayli gelişmiş oldukları gözlenir. Uçgen granülasyon
tekniği ile üretilen küpelerin ve granülasyon ile bezenmiş nar biçinıl i küpelerin yakın benzerleri, Ba­
tı iraıı"da yapılan ı\larlik kazıbnnda da ortaya çıkarılmıştır. � larlik Tepe'nin bir çok buluntusu ile Gi­
rik Tepe bulunıulan arasındaki yakın benzerlik bir kültürel etk ilen nıeyi göstermek tedir. Marlik Te­
pe'nin. Giriktepe'den daha erkene ıarihlencliği dikkate alınırsa bu etkilenınenin doğudan geldiği öne­
rilebilir.
Altıntepe'de ve Karnıir-Biur'da yapılan kazılar da Urartu mücevher sanalı ile ilgili bazı bulun­
tular \'Crıniştir. Alııntepe"de özellikle mezarlar icinele ölülerin yanında vcy<ı mezar ele geçen
dışında
78 -
kisi.sel süs e�yal:arıarn.sınd.a boncuklar, altın bilezik ve düğmeler sayılabilir. Karmir-Biur kazılarında
Rt>:;llll l(m_l/ü::ı':!iı ·mlt•
altından sandal biçimli küpeler. altın ve gümüşten yapılan m�ıd::ılyonlar, altın küpe ve bilezikler ele Resim 76 - Tunç bill•zikler Rt•siln 77- tlltm L'O{I'<'.
ıtm Mılzesi altm bir L.'O/n.• unı
Vmı Mılzesi
geçen buluntular arasındadır. Sandal biçiınli küpelerin olasılıkla Kuzey Suriye yoluyla Fenike'den gel­
mi� olması mümkündür. Bu tür örnekler Fenike sanatında bol miktarda bulunmuştur. Günümüzde
\'an �lüzesi"nde saklanan altından yapılmış bir çok süs eşyası, Umııu mücevher sanatının ulaştığı se­
,·iyeyi sergilemektcdir (Resim 73-80). Özellikle altından aslan başlı küpe, hayvan başlı iğneler, çeşitli
forında yaka Ye saç iğneleri dikkat cekicidir. Altın. gümüş veya tunçtan yapılmış ve uçları aslan, bo­
ğa veya yılan hasları ile tamamlanan bilezikler ve çeşitli kolye ve küpeler, Urarıu'cla bol miktarda ele
gccen takılar arasındadır. \'an �lüzesi'nde sergilenmekte olan ve bilim dünyasında iyi bilinen altın as­
lan ba�lı demir bik:zik bu sanatın en güzel örneklerindcndir. Altın süslcnıe elemanlarının kişisel
ıakı
olarak kullanılınasının yanında çeşitli elbiseleri, kıymetli mobilyaları ve hatta duvar bezemelerini de
süsledikleri bilinnıı.;ktcdir. Ayanıs kazılarından cıkan onlarca altın ve tunç üzerine altın ka l mı p aı tek­
niği ilc yapılmıs rozctler bunu göstermektedir (Resim 81). Urarlu madencilik sancıtının genel geliş­
� isliğine paralel olarak altın ve gümü�ten yapılan süs c:;;yaları da
l. rartu'nun kuzı::y l)()lgdcrinde var olduğu bilinen zengin altın ve gümüş madenieri bu gelişnıişliğe
yüksek bir i�çiliği sergilerler.
çok
<m�ınlı katkılarda lxılunmuş olmalıdır. Kazılarda bulunan bazı takılann aynılannın Asur
�
krallarını
l tu� lcyen kabarınıalar üzı:: rinde kral tarafından kullanılnıı� olması, Uraını mücevher
kılcrınin , 1 · artu sınırlarını a�tığını kanıtlaınaktadır.
sanatının et­
r
/..'ı�t/11 SI .l1'lm n.ı.::,-tltT.
80 . llt�ınm lxı�lı aflıu-dı•mll" hlliiL' A'.-d,-,.1
Resim 79 _ Smulai /Jiçımli altm
Rıo:;im
lnlezil.·. li'm.lll"i::ıo:;ı
kıiJX'. Vmı .ltfizesi

129
128
 ÇANAK ÇÖMLEK

���t' :� :; al arıı�ın b�şladığı y:izyılımızın

U
ç lı
başından buyana
ı �ı ı � .ıı.ı � , ıpıl.ın bır çok dcgerlcndirıne ve önerilcrin, , Urartu çanak çömkk :-;anatı ile
__ � son yıllarda
Van Gölü Havzası'nd
yurutulen bılımsel kazı ve araştırma a
·
lar sonucunda önemli şekilde değişikliğ
�
çınılmaz olm ış ur. Erken önerilere
e - s. k�_
����� �·
�
� veri sağlayan kazı veya araştırmalar,
Karı e}a
Topr.ıkka e gıbı .bazı yerleşme yerlerinin
_ dışında, bir ''cya iki sezonluk kısa kazı
.
n ve a çok sınırlı }'Uzey a ış ır a arının
y � dönemle­

��
� n:ı �
sonuçlarına bağlı kalınarak yapılmış ve çoğu
kez de değer­
lendırnıelerd� zorlaına a gıdılnıı ır. Sınırlı

���
� malzeme ile varılan .sonuçlar. L'rartu ana yerleşim
alanla­
nndan çok uzakla k ı çanak ço ııl k gelenekleri ile karşılaşıırılmış ,.e
� � öncrilcre bu �kilde destek
_
arannııştır. Halbukı o ellıkle

��
�son yırını yılda Van Bölgesi'nde yürütülen yüzey araştırınaları
��
da oı1aya çı a ılan bınler�e ın ı lz ·
,.e kazılar­
· Ur:.ı t çanak çömlek geleneğinin öncüsünOn L'rartu ana yer­
� � ��
farklı malzeme grupları kin vö­
_ .
leşını sahası ıçınde �ranabıleccgını gostermıştır. Bu geleneğin kökleri.

Resim 82 - Kaide/i, çift kulplu kırmızı açkılı kap, Ayımıs Kalesi

renin Erken Tunç Çağları'na veya ikinci bin yıllarına kadar geri gidebilmektcdir.
Du dunım �adece ç._
nak çömleğin hamuru veya rengi için değil, fakat aynı zamanda formları için de
geçerlidir.

Urartu çanak çöıııleği, bazı ycıyınlarda genelde iki grup altında toplanmıştır. Bunlardan ilk
grubu daha erkene tarihlencliği önerilen boy.-ılı çanak çömlekler oluşturur. Ur::ırtu'cb tck renkli kcra­
nıiklerden önce var olduğu önerilen bu tür ile ilgili bilgilerimiz, Van Kalesi ve Kalecik gibi birkac l'rar­
tu kalesinde bulunduğu söylenen mallardır. Bu keramik türü üzerinde boya ile yapılan geometrik
motifler vardır. Formlar genellikle şişkin kanıılı kaplardır. Çeşitli yayınlarda sözü edilen bu ker::ı. mik
ıürünün, Uraı1u öncesi katlardan ele geçtiği belirtilmiştir. Ancak ar::ışıırm:ılar göstermiştir ki: l"ı
J rtu �a­
natında M.Ö. ?.yüzyılda göriilen sınırlı örneklerin dışında yaygın bir kullanım 3l:uıı bulmuş boyalı ç
ı­
nak çömlek geleneği yoktur. Son yıllarda Van Kalesi'nde, Dilkaya liö}'üğü Orta Demir Ç:ığ katında \·e
Van Kalesi t-löyük'te y<ıpılan arkeolajik kazılard:ı. bir iki örneğin dışında. boyalı k;ıp p�ırç-.L"ı bulun­
mamıştır. Aslında farklı dönemlere t.arihlenen hiç bir Urartu kazı�ında boyalı ç:ınak çömlek hulumu­
lar birkaç istisnanın dışında, ele geçıneıııiştir. 1997 yılında dokuzuncu sezonu ıaın:ımlanan ve binler­
ce keraınik buluntunun k<ıyıtlara geçirildiği Ayanıs kazısında veya kazı�ı t;ını:ım\;ın;ın Dilk:..ıya·d�ı .
Urartu olarak önerilebilecek hiç bir boya lı parça yoktur. Bu durum V:ın Bölgesi'nde sürdürülen diğer
kale kazılarında da aynıdır.

gı..:lcıK·kleri ar.ısıntb bır bo­

kc.::r::ı mik geleneğine
Urartu, bo)ıalı çınak çömlek geleneğinden çok. tck renkli (moııokronı)

bulunduğu bildiril n \"C �;ı

sahiptir. Elde edilen veriler şunu göstermektedir ki; Ur::ırtu çanak çömlek
yı:ılı türden söz eııııck ıaın:ınııylc h:ıt:ılıdır. Ur::ırtu kalelerinin b:ızıl:ırınd:ı
� �
Bölgc�i·nin ikinci l iıı _ıl hoy.ıh çu .ık
� � �
yüzyılda kullanım gö n ü� ol:ın dcH:tlıyu .ı:-.ı.ırl ı \C .
ragündüz gibi bazı kazıbrd:ı :ız da olsa de ge4)·en boy:ılıl:ır. V:ın
_ ı�ı z

üçgenler ol:ın k:ı · n:.' ıl ı k br. bır l r.ırtu �t'­

�I.Ö. 7. rı
�ı.:.
çömlek geleneğine �it örm:klerdir. .

� :
t x
k
kenarlannda geometrik desenler ve özellikle içi taralı
leneğinclen çok Kuzeyb:ıtı ir::ın e ki inde }'apılmış ve
? ·
:
··
obr:ık ;ıdl.mdınl.ın
.sergılcncn H.' ııpık l ı ı nu k.ıp
y:ıyınl:ır :ı · ıri:ıng �
toın
t s \\; ·
rı.. _
l.ınn. ,,.
: r. m
�
örneklerdir. Günümüzde Anadolu 'nun c:eşiıli ınüzclerinde
·
bir usı:ı t ı ıfı bn ü ıik ıı . .u1o..·.ık un.·t !dı·
u �.'
�
ı:-�·ıhkk
r�·
örnek Apnı.s Kık:-.i nc.: tlZ�u
hip bazı boyalı k:ıpbr d:ı Ur:ıı1u sınırları i(inde herh:ıngi
. _
·
� t·rımk
· bır
�·� �
ı u yı..•rk�nıt.'
ği yöre dışına ıaşnı:ıy:ın örneklerdir. Bu duruma en güzel _
buhın.ını.ın:ı:-.ı .
ıiir (C� ıtlı z l ı ı ı lb ı l r:ın u -. ıııırl.ır_. ı,ııı..k.
c ı;
bir
ıilen taş kapl:ırdır. Bu k:ıpl:ırın benzeri bugün i<;iıı hi<:
Rı-sim 83 - Kırmızı uçkılı )YJIICtl af.:ızlı r _ '1 .
Belli bir kale i<:in c::ılış:ın bir u:;t:ınııı ürünü ol:ın bu
li'Sliler
o
dece nit olduğu k:ılcyc özgü bir m:ıl ol:ır:ık bulın:ık mümkündür.

131
130
 Resim 86 - Dt>tY!ttlyii renkli depolama kabı_ Ayams Kalesi

Ue.\im H'i Ayaklı kmlt•h. 1Ct// \lı'iZl'.\i

133
132
 KIRMIZI AÇKIU KERAMİK ı�ıa �üpcükleri . _va rdı r. � h zı ka lel rde c:le geçen çok
iyi perdalılı siyah kaplar (Resim R7) için
kon u�ud�ır. Yogun
.
cı bır d u ru m soz :
_: yanılu­
yangın geçirmiş mekanlarda bulunan siyah
renkli ka
l'r.u1lı kı:r::ı miği obrak niıelcyebi leceği miz örnekler. ·_
·_kırı_�ıı �ı açkılı Uran�ı keraı_ı,ıiği '' ola�ık ları aslında
_ yangın geçırı�ıış kırmızı perdal
ılı kaplarclır. ı\lalzcmenin değerlendirilmc:si · \ann bazı­
a- Y
ı ı ı o"rt ·?'a çık.ın ıap�n.�k­
:ıd bndı nbn r�ııı:ık (ömle kkrd i r (Resim 82). Ur.ıı1ll s:ı ı�:u ıııd:ı on_nı �u- o�mad�
nıhıcı olan bu dunınıa dıkkat etmek gerekmektedir. 3ç�<>ından

ı rctıhl ı u.n� ı tL� ç.'� n.ık

l:ır n.•v:ı i lk kt.:•z Urarttı ı:ın rıb r a leminde r::ısıbdığımı � �_a nn l l:ıldı _ gı�J• . .._k ırını � ı� e
_

� laı. K.ı p foı nı l.ı rı ��� oz�llı � lt:: k.ıbın

__ _
d
:ı DEPOLAMA KÜPLERİ
bu ker:ımik ıüıii Ur:.ı r:u �ana� ı ı?ı bır sınıge u­
kez Urartul:ır ile gorulıneye h
<;önık._ i de Doğu An:ıdolu'd:ı ilk

üzeri nf bir kıh�ı k gibi �:ır.:ııı k:ılın asıarı ile ı:ının:ın ���
nı�nundadır. · f\ırnıı�ı renkli a:-;tarın ınewl kapları taklit etmek �c.;·i n ku l lanıld ı� ı un:�·ı l ı�ıı�t ır. Ka ı?l a ı ıa­
: �

ımını i ·i elenmis k i l n�· haz ı du ru ınb rda ince kum katkısı ıle Jıazırlaı_�nıış�ı�. K.ıpl,ıı genellık�le lıı ın­
Urartu kalcle:indc yürütülen kazılarda bol miktarda bulunan
.. .
kuplerı, Unı rt u
çok büyük boyutlu depolama
keramık sanatının çok çarpıcı ürünleri arasındadır. Kale
bnma(iaıı önce :ı:;t :ırla n mış n� aç kı bn nı ış ve olasılık b
bir deri veya gLı clc rı ıle cılalanııııştır. ı· ınn la ı içinde yeralan
ın�ıdan son r:ı :ıçk ıb ıı:ın bpl:ı nıı varlığı da bilinmektedir. Kırınızı perdalıl _ı k_�ı �J i t_ı nn_ f�-' mla ı � n-d a �Jıı
_
_ �� rın bodrum katianna yc rle�tirilen küplerin boyları değişiklik göstermesine kar:;;ın 2. anıtsal yapıla­
ı 5 metreye vara­
u ı et ı � ııı ı şt ı ı . �ncak Uı.ır­
b ilnıek ıed i r (Resim 88 ve Çizinı 29). Karın çapları 1 . 5 me
tre, ağız çapları 0.75 merreye ulaşan bu küp­
!it:ıııdarth:mı:ı yoktur. I l cmen her çeşit formda kırmızı perdahiı �ç kıl ı kcnınıık
-

l ı tek ku lpl u testılcr ( R ım �3), c�e­

ler içinde, kaleele yaşayan insanların veya bir muhasara sırasında
kaleye sığınmak dunımunda kalan
tu nıadcıı işçil iği nele metal örneklerine sıkç:ı rastlanan yonc:ı agız _ �� kişilerin ihtiyacı olan yiyecek ve içecekler saklanmıştır. Eyalet
rin ,-eya alcak k:ıseler. keskin profilli veya S-şekil�i wbaklar, � ulps �ız �ılçak
�Jo:u_ıı �u kup _
�ukl�ı �Rcsı..ı� merkezi dunımundaki bazı kalelerde
-
veya mınyaıuı _ k._ı p la ı , � ı ı nı ı zı peı bu küpler, halktan toplanan verginin depolanınası için de kullanılmıştır. Küplerin üzerinde kapasite­
8<�). ay.-ıklı k:ıdchler (Resim 85). yuvarlak geniş agızlı depo ku Jie rı
� _ lerini gösteren çivi yazılı veya h ierogl i f yazılar vardır. Urartu keraınik\erinin
� aksine büyük depolama
dalılı teknikte yapıbn b:ızı b plard ı r. Kaplar üzerinde herh�ıngı bır bczcme eleı_nanı genellıkle �okı�ıı .
Kulplu olan bazı testi ,·eya diğer kapların kulplannın gövcle ile birleştiği y:rlerıncle veya kulp uzenn �
küpleri üzerinde yaygın olarak be nıeze kullanıldığı bilinmektedir. Genellikle boyun
altında ve gövde
üzerindeki halat moti nerin i n dışında omuz ü zeri ne yapılmış üçgen şekilli kabanma veya gö<;ük
üç­
de genellikle sivri bir kalem ile kazmarak yapılan çeşitli bitkisel, geonıetrık veya �ı y �e)� yıl�� ız gı�Jı
_
_ � - genler, bezeıne unsuru olarak ku llanıl mı şlardır. Kanımızca tüm omuz boyunca uygulanan bu kaban­
işaretler mevcuttur. Bu işaretierin m : lanıı tanı olarak bilinnıeıneklc b irlı �te , kabın uretıldıgı - atolyenın
,.e,·a ust:ının damgası olabileceği düşünülebilir. Birçok Uraııu k�ıhının dıp kısmına veya da ha az ola­
ma ve göçük üçgenler, ki..'ıpe dayanıklılık ve sağlaml ık kazandırmıştır. Küplerin dayanıklıklannı artır­

rak gö\'Clc üzerine, ka p henüz ıslak ike n vu ru la n da mga la r da keramiklerin üretim merkezleri veya
mak, ihtiva ettiği yiyecek veya içeceği daha iyi muhafaza edebilmek ve içlerindeki maddelere daha
kolay erişebilmek amacıyla karınlarının biraz ü stleri ne kadar toprağa gömüldükleri kazılarla ortaya
üretim ustalan ile ilgili olmalıdır.
çıka rtıl ını şt ı r (Resim 84). Ayanıs, Bastam veya Karnıir-B\ur gibi birçok kaledeki nıagazinler i�in�e
bulunan bu küplerin olasılıkla kul la n ılacaklan mekanlar içinde. bina henüz tamamlanmadan uretıl­ _

Kı rm ızı perdalı l ı Ur::ııtu keramiği , birçok Urarıu kalesinde ortaya çıkmış olmasına karşın, ge­ diklerini ve fınnlandıkhırını önermek mümkündür. Bu dunını Uranulu mimarın kalelerini önceden

nis kullanım alanını Van Gölü l lavzası'nda bulmuştur. Genellikle kale kazılanndan elde eel ilen bu tü­ çizilmiş bir plana bağlı olaı<ık cışaınalı şekil de inşa ettiğinin önemli bir kanıtıdır. ir çok Urartu �
re ait örnekler. krallığın merkezinden uzaklaştıkça azalır ve kalitesi düşer. Elazığ Bölgesi'nde veya Kalesi'nde olduğu gibi son yıllarda kcı zı lan Ayanıs Kalesi'nde de depo mekanlarına aıt kapıların her

Kuzeybatı birçok yerleşme yerinde bulunan mallar kalite açısından çok fa rklıdır. Kırmızı per­
iran'da zaman depo küplerinin boyutlarından küçük oldu kla rı saptanmıştır.

dalılı Uranu Keraıniği, büyük oranda Uranulu olan sınıfın yoğun olarak kullandığı bi r çanak çömlek
keraıniği daha az kullan­ Unırtu kenımik sanatında gözlenen çanak çömlek çeşitlerinin bazılarını
ve bunlara ait f��n-
mümkündür. Kırmızı açkılı çanak �oın­
türüdi.ir. Olasıkla fakir halk veya Uranulu olmayan farklı yöre lıalkl.an, bu
·
..
mışlardır. Sözkonusu kenımiğin yoğun olarak k ul lanı ld ığı yerleşme yerlerinde Uraıtlı dilini konuşan,
.
Van s·oı gesı" 'ndcki Uıcırtu öncesi )'Crleşınelerde bulmak
1a k-.ıdar g>e • gı'd> n benzerlerı var­
1 aıı
1•
L'ranulu halkın yaşadığını önermek mümkündür. Bu keramik türüne Uraıttı halkını simgelemesinclcn
•
.ıklerın ı\1.0. 3. Jınyı
leğin d ışında kalan kaba ve siyah renkli kera m
kaynakbnılarak, "Biainili keramiği" adının veri l mesi de önerilmiştir. Kra llığ ın farklı yörelerinde ege­
�_ l : 'd i\1 Ö ? b' -
dır. U ra rttı 'da yaygın olarak kullanıla_n kes_k i n profıll� kase ve .;an;,��-�:ır �ı;ı �:���� ���:� ���u ;y �
ö
� · l ­
�ay�g�bı 11�1 1r k ;ch n elde edilen çanak çömlek r­
menlik altına alınan yöre ha l k la rı ise daha önceden bildikleri ve kullandıklan çanak çöm l e k t ürle ri n i _
yıla tarilılenen mezarlardan elde edılınıştır. g�� Erke� _
De b ı
kullanınaya devam etmiş olmalıdı rlar. �� � �
ler Dönemi'ne ıarihlcneıı Karagündüz ver� 1
nekleri, Uranu Krallık Döne d ı l� � ı n b ç n u m ;n dnci.ileri ol:ır.ık gösterilebilir. Haı­
t � d� :�
m i ' n e k l a
S..1 ; ; ı zer örnekleri bu mezarlardan ddc edii­
.
GÜNLÜK KULLANIM KAPlARI �
ta kırmızı perdalılı kapların bi l� , k .l ıtesı_ c��l .
-
y
nde� t;ı m�mi le
:ıçısınd:ın bneınlı be��
���� e� i ni Vı ı Bölgesi'nin erken kültürleri
miştir. Bu neclen le: Urc�mı :-ın.ı k �o�ı�le� J
ü nce;inde •iz. Anc:ık kap forıniarı
_
_ ı_ı ��-� .
soyu tlaya rak ı nce leme nın Jı.ııa c ıgı � � Uranu Kr:ıllık Sanatı'nın bir diğer sı_��cle ıcı y
Kazısı yapılan bircok kaleele en çok ele geçen keramik türü, k ı rm ızı açkılı keramikler değil­ zerlikler olmasına �:.ı rşın. ku nıız� :ıç,kı�ı r.ı u Kerami . l yelcrin ürettiği bir -s ı r.ı kcr.ınug
U : y
be
_ ı obr.ık
dir. Aksine farklı renklerde ve biciın lerdc yapılan ve daha çok günlük işlerde veya çeşitli katı ve sı­ ıtıb.ıren. " Iki de krali atö
ögesi olarcı k Krcıllıgın başıncb n
vı maddeleri depolamakta kullanılan malların oranı, kırmızı açkılı ma l la ra oranla çok daha fazladır. yoğun kullanım bulmuştu r.
t: i
Gt:nellikle devetüyü , ka lı v reng , kiremit veya siyah renkli olan günlük kullanını veya depolaımı k ap­
larında ortak özellik, az miktarda ince kum katkıya sahip hamurlarıdır. Kapların üzerinde hemen her
�.aman a.star ve: açkı bulmak mümkündür. Bezeme genellikle yoktur (Resi ıTı 86). Bu t üre giren kapla­
rın dipk:rinde veya lx>yun altlarında da çömlekçi atölyesine veya çöınlekçiye ait çeşitli işaretler bul­
ma k mümkündür. Bu ha ret ler aynen kırmızı perdalılı kaplarda olduğu gibi bazı durumlarda kazıımı,
bazı lıallcrd<.: i'><:: ba�k ı yöntemi i lc yapılnıışlardır. Ka p formhın geniş bir yelpaze sergiler. İnce u zu n ,
aka k boyu nlu ve düz dipli depolama küpleri, keskin veya S-profili i kase veya
lı büyüklüktc n: ka l itedek i pi�irıne kapları yaygın ku ll anı m bu lmu ş günlük
ç�ınaklar, ıabaklar, fark­

Bı.ı g.ruha giren �iyah renkli ve açkılı kaplar

kap forınia rı arasındadır.
bazı Ura rı u kalelerinde bol miktarda ele geçmiştir. Özel­
lik\(: Cavu..ıcpl· Vt: Karmir-Biur gibi yerle�me yerlerinde
bulunan siyah kapların bazıları üzerin de bc­
/.(·ınc de hulmak mümkündür. Daha kaba bir hamuru
obn kapbrda, kum ve saman katkısı gözlene­
hılir Iyi hir fırınlanıara sahip olan kap forıniarı arasında derin ka:;el e r, geni�
ağızlı kaplar ve dcpola-

134
 HEYKEL ve KABARTMA SAN
ATI

ra �u sanaı ı nda üç boyutlu insan veya

hayvan heykcllerinin sayısı son derece
azdır. Günü­

U
n uzdc Gurcısl<ln
__ _ Müzesi'nde saklanan ve Van'dan götürüldü
� ğü bilinen bir insan hevkeli­
n ı n dış ında, normal boyda bir başka taş veya
tunç heykcl bilinıncmekıcdir. Sözü edil�n ta�
heykelın _ başı ve ayak kısmı eksik olmasına
karşın, konınan yüksekliği
. metrt!dir. Hey­ 1 .28
kcl, sakallı ayakta duran bir kişiyi beıimlemekıedir.
Arkeolajik kazılardan hemen hiç bir
heykelin gün ışığına çıkartılanıaması, Urartu'da böyle eserlerin
ürelilmediği \·eya çok az üretildiği an­
lamına gelmemelidir. 13azı Asur yazılı kaynakları ve betimlemeleri, tunçtan
üretilen bü;iik boyutlu
heykellerin varlığını göstermiştir. Il.
Sargon·nun Musasir'in yağınası ilc ilgili \'erdiği bilgilerde .. ka­
ide/eri de tunçtan dökme olan ve kapı/tm m komyem dött btlyük heyi..Y!Ii. kutsal ala m 111 nç dökme ola,
Urarlu kraft İşpueni'nin oğlu İştardwt'nin krali yılceliğini simgeleyen bir adet dua eden heykeli...sol
eli kutsama pozımda o/tm tmın eliademi giyen kutsal alemı ile birlikte 60 ta/elli tunç ağırlığındaki

88 • DefXJ kiipıi. Aymııs Kalesi Urarlu kraft Argişti'nin beykelini; iizen'nde kendi mağmr yazlll 'iki atı m bir arahacım ile ellerim
Urarlu krallığını kazaudı' kazmmış o/mı, kwsal çevresi ile birlikte tunçttm dökme Rusa t ·e iki siim11-
ce
Resim

si ve arahacısuun beyke/ini. . . " diğer zcnginliklerle birlikte alıp götürdüğünü söylemektedir. Asur krJ­
Iı bu bilgiler ile yetinmeyerek tapınağın önünde duran tanrı ve hayvan hcykellerini, tapınağın pğma­
sını betinıleyen kabartma üzerine de resinıleıniştir. Kabarumıda tapınağın giri� kapısının önündeki
platforın üzerinde, payelerin hemen önünde duran iki tapınak bekçisi hcykdi hemen göze çarpmak­
tadır. Aynı kaba rtma üzerinde Asurlu askerlerin konik bir miğfer giymiş bir Ur.ımı insan he�·kelini
baltatarla parçaladıkları resnıedilmiştir. Bu veriler Urartu'da tunç heyke lerin. krallığın erk�n d�ne ­ � �
lerinden itibaren birçok Urarıu kralı döneminde üreıildiği gö.stermekıedır. Ancak ın:ı cnı eserl��
n � e­ �
niden dökülmek üzere yağımı edildikleri gerçeğini de unuunamak gere li ��- S�ırgon
un ,\ lu a�ır ı:ıpı­
�
��
bırçok mad�nı c:.en_ bu
nağından veya diğer Asur krallarının farklı Ura rttı kalelerinden ele geçırdıgı
şekilde yok euiğinden şü p he edilnıenıelidir.

ANlTSAL HAYVAN HEYKELLERİ

plaıformund:ı y:�vrus�ı�u eın ir �k c � m � ?tın ��

bir in
Korsabad kabarınıası üzerinde tapınağın . t�
heykeli ele elikkati çeknıektedir. Küçük
boyutlu, tunç ve altın
_
gıbı <,:cşıılı ın:ıdt.!nlc�d�n uretılen
.
kclcikler bazı Urartu bzıl:ırınd:ın bilinmek
tedir. Ancak Korsab:ıd k:tb:ırtına:.ı �d�
,
ı �onı lt.: n no �t b�
ııı
.
ı .. "' k .. , ··
ı ı� ki Ur.:ırtu lrıyv·uı heykcllerı ) :tkın �ı ll.ır.ı k·ıt.ır ı
�utlard.aki v�y� n�rı�uıl ı
�
� �"-" _
lınnıeınekte ıd ı. Vtın ın ,eva� çe!> ı y
ı; �:�.ı yt: ı � ı ı� ı�c�ıa ��c � el m e ' ı ı:ı ı uı� m�
zml ı k :ıl:ınının C i\";;rırH. .b oruy:ı ı.;ı­
.

. ki G:ırihin Tcr)(' dc hulun:ın ;ın­

30 ) ve
Ahkö ' rakınında
·
··ı
kaı1ılan bir aslan proıomu (Ç ı zıın ,,
� �
\ . ' 1 ' -ı ·ıil: s·ı ı · ı J·ırı nch · ınııs· ıl h;t\'\";ın hcykdk·rinin \ ,ır­
n
;�
b·ı •lı

deziı taşından yapılmış ü � aslan pr ıoı�1�1: l � �� �� �� ; � � � . k bir t.ı::- bk)...

·

t:ı n i n b şı :ı ı l:ıın�n t:ıl;rip olı;nı�tur. Tc

lığını kanıtlam ışıır. G cvaş
·.
r ise . 1 00
mı.:ırı.:dir .\,J.ııun n·lt'k­
bulun.ın
�
�.s -� kli - metre. genişlii{i
ğuııdan yonnılan asi:�� �����-o n�-�ın �ı�_.yu ��
�� : �
., 5
lun;ın lx·tiınkınt.''ındl.'
ir:: le�ie süslenmi�tir. Yine birc,:ok
7

ri Urartu s.anaııncb gordugun�uz \'� ıl

k
la bir Kuzey Suriyı..• ı..•tki:•i obr.ık. b
ut'"-'':'"k �k
1 M.
d g
görülen kulaktan boyuna_ o � . �-. � � ı u ı ı
� �� k;
.
·
ı ·ı
�
olasılık
d hL l ın:ın e günüı ıüzd
v ı t· \":lll \ tün·�i'ndt• �t·rwkn'-·ıı U\
v.ardır. Alaköy yakınınd:ıkı G:ırıbın r t:ı ' ' ıar::ıfınd:ın
.ı\

. kı ık ı r
� h kı rı b r.ık t;ıhrip t•dılını\'ıı
r ı ılt \llC[
_
rı ;ıslan heykcl veya protoımın:ı :ııı �)l?v�J,ul.
· :- . .j, 1
i .· t nıli . (.;t'\:1� ôrıtt.i ni n .ıı..
gınc c o,.ın )tr ,\:-; .u pro o
S.:.
Çizim 29 /Jıiyllk /)(�}'llt/u re yüksekliğinde ve 0.71 nıı.:trl' gcnışlı
• ...in�· H.'k':...

depolama klifJı"i

137
136
 Çizim 30- Gemş tillllsal aslan beyi..'Cii (Sevi1� V. An
l 'rartimı Uoıı form Geıraş. Van, Nimel Ozgı'ıç Armağan

-=--=�50-cm. k a.
KitaiJI. tl n ar 1993 Res.!)

t,ızım _j/ Adıkl-ıaz Kalxırtma�ı_ Kut:>tıl bayı·mıı bof),a

I\flfJtii11110SI.
uu·rmdı· /ann Teiwha ( Hunıt''· C.A.-I.awsmı G.J< Rt'Sim b'9 tldi/n'l'liZ
\illl .llll::.•"''

f\ at Adiltt•ıtız 011 /.tık.! Vmı, cmd a Rock

Hf-1111ft,rm !IX! Kura.�u 1/('ar Wrecık· AtlllltJfıcm
1 rur11an /<l'IU

Studies H. /985. Res2) 139

138
 ADİLCEVAZ KABARTMASI

B:ızı yapıların ana girişlerinin iki y:ınında vey:ı h:ızı nıck:ı nbrın ��uv:ır veya payele riniı� süs­
lennıcsiııdc
_
kab:ırt:ıın:-ılı ıaş blokl:ırının d�ı kull:ınıldığı b;1inm�ktcdır. B�ı tur kalxırtm:ıların en bılınen _

n: güzel örneklerinden biri. bugün \':� n �l ü�esi 'nin haı��·�s ı nd(' scr�ıl�:1�ı��k�e o�·"� �� ya�ııı ı:ı ��la
..AdilcC\':lZ Kab;ı rtın:ı.sı " obı:ık bilinendır ( Resını 89 ve Ç ızı nı 3 1 ). �:dıl�c.:;v.ız d'ı Oı �-.ıç�g d� ctı _ı�k.m
görmüş bir k:llede devşinne ın:ılz�n�e obrak k�ıll:ıııı�:ın ı:ı� �ı l ok br� �ız�nı�ck:_ bır bog:ı :ıze rın�le :�y�ı k­
.
_
ta duı.tn Ta nrı Teişeb:-ı hetiınlennııştır. Tmm sag :ıy:ıgını baganın b.��ı�ı.ı. �ol .ıyagını
dır. Teişeba 'ni n başında. tepesinde çift volütlu bir güneş �ursu "�- ıkı y::ıı1ıı��a ���ynuz olan sılındınk
.sııtına ba�ı�u�t�­
bir başlık vardır. Ayak bileklerine kadar uzanan ve kısa bır tun ık u �en ne �ı� ıl� ıgı :anla*ılaı
_ _ .
� ımınto ve
.
runik son derece zengin çeşitli geometrik motiOer ve rezetler ıle suslenınıştır. f<ınrının sag tan:ıfında­
ki kılıcın kabz.1sı görülebilmektedir. Teişeba sol elinde bir k:ıse. s:ığ elinde ise bir mızrak ucu vey<ı
bir bitki ıaşımakıadır. Tanrının önünde ve arkasında b:ı lık kılçığı şeklinde taranan ağaçlardan oluşan
birer kutsal ağaç ''ardır. En :ız altı taş bloğundan oluşan kabarumının yüksekliği 3.5 metreyi bulmak­
tadır. Bü)iik
olasılıkla bu bloklar aynı özellikleri taşıy::ın diğer bir k::ıb::ıı1ına
ile anıtsal bir kapının iki
yanında karşılıklı durmakta idi. Adileevaz kabartmasının Kef Kal�si olduğu
özgün kullanını yerinin
kabul edilmesi dunıınunda tarihinin de kaleyi inşa ettiği bilinen ll. Rusa döneminden (JV\.0.685-645)
olması gereklidir.

Çizım 32 · Adılct•ıtız KefKalesi

Adileevaz Kef Kalesi'nde bulunan ve günümüzele Ankara Anadolu Uygarlıkhırı Müzesi'nde
sergilenen bir diğer taş kabartma üzerinde bir kale betiınleınesi ve kalenin kuleleri arasında karşılık­ kalxmmtbl tiz rimle Tmın fltıldi
e
lı olarak resiııılenen iki tanrı ınotifinclen oluşnıakıaclır (Çiziın 32). Adileevaz Kef Kalesi içindeki bazı
mekanlarda yeral:.ııı payeleri (Resim 90) süslecliği önerilen kabartnıacla, gözetleıne kulelerinin arasın­
da ağızlarında tavşan taşıyan kartaHar ve kaıtalların arasında bitki nıotiOerinclcn oluşmuş birer kutsal
ağaç vardır. Kulelerin alt kısımlarında içe dönük kenarlanı sahip pedest�ıller üzerinde, Adileevaz Ka­
bartınasındaki kutsal ağacı oluşıumn balık kılçığı taralı ağaç ıııotiOcrinin aynı vardır. 1996 yılı Ayanıs
Kalesi kazılarında ,;Payeli Salona·· girişi sağlayan bir kapının iki yanında su mennerinden yapılan iki
adet yuvarlak kesitli, iç bükey kenarlı pedesıal gün ışığına çıkartılmıştır. Ayanıs pedestallerinin orta­
lanndaki delikler olasılıkla ah�ap malzeme üzerine boya ile yapılan ağaç morinerinin durması için
kullanılmıştır. Pedestal üzerinde duran ağaç metineri Asur sanatında da vardır. Kabartma üzerinde kar­
şılıklı dumn tanrı kutsal hayvanı aslanın üzerinde betiınlcnnıiştir. Bu tanrı Ilaidi olmalıdır. Haleli ba­
şındaki haslık ve üzerindeki ıunik ve manto ile bir önceki kabartmanın tCım özellikleri taşır. Ancak bu
örnekteki önemli fark tanrının kanatlı olarak betimlenıniş olmasıdır. Bir elinde kase, diğerinde bitki
veya mızrak ucu ıa�ımakta olan tanrının elbisesi geometrik motifler ile bütünüyle bezenmiştir. Bu ka­
bartınanın da kaleyi in�a ettiren kral ll. Rusa tarafından yaptırılıııış olması kesindir. Sözü edilen anıt­
sal kabartmaların M.Ö. 7. yüzyıldan öneeye giden bir örneği henüz gün ışığına çıkmamıştır. Öyle gö­
rülmektedir ki; bu tür kabartmalı anıtsal taş süslenıc elemanları, Uraı1u sanatında l l . Rusa ile yaşanan
rön<;:sansın bir üründür.

SAVAŞ ARABASI KABARTMASI

Kum ta�ı bir blok üzerine heliınlenıniş savaş nıot fi , olasılıkla

arabası i örneklcrin­
Adileevaz
dc:n daha c:rkc:ne tarih\ennıektedir.
Taş plaka
üzerinde içinde olm y
sl'ırücüsü a an bir s.avaş arabası ve
arabayı çekenatların ayaklarının altında yerde yatan iki düşman Mızrakla
betimlcnnıi:;;ı ir (Resim
91).
yar.:�lanmış veya öldürülınü:;; olan düşman motifi daha sonr.oıki bir kullanımd::ı kaldırılmıştır.
kazınarak
'cj'Kall'si ll Ru.v.t ı/iillt'llll
An(a konturlar açıkGı bellidir. Arabanın kasası
k
len nı ştir. Atiar­ Rc•.•im cxı .ıdıkenı:: A
kü<.-'Ük ve i düngc d ve
dk n ir altı ispitli küçük ıekcrlek­
k·re �alı plir. Arabanın oku
i lx}y n uru tomtırcuk
da �(·nı YlJktur Savas arabası
clips ::;cklindtdir ve u d k motifleri ile süs i
üzerinde strgilenen bu ve diğer bir
çok stilistik Uraıtu sanatına
özellik
141
140
 bnn;ı tırihlcıımelidir. S:ıvaş :ır.1b:ısının T:ınn H:ıldi"yc :ıiı olduğu ve 1laleli'yi simgelediği önerilni.iştir.
Kuzey Suriye kültür bölgesinden gelmiş olın:ılıdır. K:ıh:.ırtııı:ı bu özellikleri ile M.Ö. 8. yüzyılın baş­

8. yüz)'ılcbn soıır.ıki h:ızı yazıLI:ır '"Tmuı 1-/aldi arabası (ı>eya silabı J ile
Bu öneri için gösterilen kanıt !:ırın b:ışınd:ı bir c;.:ok Ur.ırtu kr.ıli yazıtın ın ilk cümlesindeki bir :ınbtım
öncdikle ı\I.Ö.
ıi/J...>eletini ele geçirdi. . . ·· diye lxışl:ıın:ıkt:ıdır. Bu y:ızıtbrd:ı geçen �şu ri'" sözcl"ığünün
1!dnıckıcdir.
sm·a.,.;n çıktı l'l' .

Ay:ınıs K:ılcsi'ndc ort:ıy:ı çıkartıbn tunç kılı(' (veya ınızr::ı k) (Resim 92-93) üzerindeki Il. Rusa'ya ait
-;ıı.ılxı" ol:ır.ık çevrilmesi yukarıdaki önerinin y:ıpılın:ısını s:ığl:ınııştır. Ancık 1996 kazı sezonunda

yazıt ··şun·· sözcüğünün kılıç vey:ı mızrak veya genel anl:ııncl:ı sil:ıh olduğunu k:ınıtlaınıştır. Ayanıs'te
bulunan kılıç/nıızr.ık. T:ınrı I laidi'nin s:ıv:ışa :ırabası ile değil f:ık:ıı '"silahları ile çıkıp ülkeleri ele geçir­
diğini" göstcrıncktedir. Ancak V:ın ı\lüzesi"ncle sergilenen sürücüsüz ve savaşçısız arabanın Tanrı Ilai­
di'yi vey:ı bir b:ışk:ı Ur::ırtu tanrısını simgelediğini beniınsemek pek hatalı olmamalıdır.

Hl>sim 92 - ll. HuStl yazıılı merasim kılıcı 1 m:zmğı, Ayaım

Kal�-1

143
142
 plastik olarak isle ınıistir. Özellikle bir kahın ağız kı�nıını oluşturan boğa
ba�ı. Lranu sanatının diğer
plastık vt.·ya yarı plastik boğa başları ilc yakın henzerlik
�
_
bir çok dalında gorlikn
gösterir. Ilayvan şe­
killi bir ha.'jka ürn1.: k. olasılıkla hır kahın kulhu olan boğa biçiınli pı.ırçadır. Baş ve
eserin üzerinde n.: sırtında derin oyuklarla belirtilmiş süslcmt.:lcr vardır. Boyun üzerindeki
ayakları eksik olan
delik ayrı
olarak yapılan basın gövdeyc oıurtulduğunu gösıcrnıcktcdir. Ayanıs'da ele geçen \'C şimdiye
kadar
başka Urarttı yerlesınek·rindc.: n çok �ıt. bildiğimiz hu sanat, şimdilik l l . Rusa'nın eseri olan Ayanıs
Kalesi'ne özgü ibi görülmektedir. Kaplar üzerinde kullanılan tüm motiflcrin kaynağının t:rarıu oluşu
TAŞ KAPlAR
�
bezemeleri yapan ustanın d:ı Uranulu olmasını gcrektirınekıedir. Ayanıs dışındaki üc örneğin de tl.
Rw;a tarafından yaptırıldıAı hilinL·n K:.ırnıir-Blur ve Toprakkale'den elde edilmesi hu sanatın bu kralın
dönemine, yani �·kÖ. 7. yüzyılın ilk yarı�ına tarihlcncbilcceğini göMcrmcktcdir.

.an. c1·ı 11 rı ülkenin1 genelin

bulaınaını�.
e yayılan bir uygulama alanı
r.ı rtu s:ın:uıncb lxızı .s .H . :ı
� �! �� ;� . . ' · ı ·m l:ınnııştır. B u sanat dal-

U
�xı�ı yerl n r le ınırlı k l ı k uygu
belli bir döı_ı�md� l�ll
Ianna en ıyı orm:klc::r ı.t\)
. . . :
kapl r J :;�: � i :
ler ir. Ura� , �anatında taştan üretilen
kapla­

� �
r.: <;t 1 � ı·ı 7: . Çesitli türdeki taşlardan üretilen
bazı eser­
ra A)·:ınıs k:ızılan na d�k pek a 1 a ann

krin ,·:ulı ına karşın Lr ırtu

�
.
k ; .
p .. et imi hiç bir dönemde yaygın
bir sanat
.
�:
S ıtı n
;· ı�� � �
��
rd n iki tanesi Karmir-Blur'da bir
tanesi de

�r�ı� �: � b �
u.., ır. �· nı _ dışı�da � ·
kolu haline gelnıen ı � � � iki
ı
:ırınır- � u k rini iri in ka�ağı üzerinde bir kutsal ağacın
Toprakk<ıle'den de geçnııştır: �
üzerinde bir kanatlı güneş kursu vardır.
� �
)·: ınınd kart:l l ba�lı . k:ı :ıılı ı ı fanı�stı ���: � :. ;
. ' tı . v a-·ıcın
, � �

� � �� � ; ��
� formu bir ka­
. ıu ir zincirle çevrelennıiştir. Kabın
s�
. lim
enın et�f3 ı ı _nok .ılı
sc>di': Diğe ör�
ır � ı
,
�
fle
;
kutudur Ka ak üzerinde plastik bir aslan
nıotifı , yan kenarda

�� ; �;' =�� : ir k
m 't:r. ,\totiflerde i bazı farklılıklar dikkate
alınarak eserin, Karmir-Biur'da

�� �� ��s:::� � ;
� �
, s l a ın: karşın, l' nu eseri
olmadığı önerilmişti': Toprakkale bulunan ve
�
tredir ve sadec� ır kısmı korunabılmıştır. Kabın
kırmızı bır taş­

tan yapıldığı belirtilen kabın ağız çapı 5.0 _sanıinı�

_ışlenınışıır.
ağız kenan üzerinde u1 ..anını� bir boğa motıfı plastık olarak

AYANIS TAŞ KAP EKOLU

Ayanıs kazılarının başladığı 1989

yılına kadar sadec_e bir kaç örnek ile temsil _edi le� taş ka�­
_
ların sayısı. bu kazıdan çıkan onlarca örnek ile daha iyi değerlendirilme şan�ına erışnııştır. Kalenın
maruz kaldığı yoğun yangın nedeniyle büyük kısmı parçalanan kaplar, bir tür volkanik kayaçıan ya­
pılınışlardır. Söz konusu yangın kapların farklı renklere sahip olmasına neden olmuştur. Kapların bo­
yutları oldukça küçüktür. Ağız çapları 3.0 cm ile 13.0 cm arasında değişmektedir. Bu ölçüler taş kap­
ların günlük kullanımdan çok, parfünı kutusu veya süs e yası gibi, özel amaçlar için kullanıldığını
göstermektedir. Kaplar üzerinde yer alan farklı türdeki motifler keskin bir kalem ve burgu ile yapıl­
mışlardır. Kalem ,-e burgu izleri bir çok örnekte rahatlıkla görülebilir. Kaplar üzerine uygulanan nıo­
tifler oldukça zengindir. Bezenıeler genelde geometrik, bitki ve hayvan motiflerinden meydana gelir.
Geometrik motifler arasında üçgenler dörtgenler, zig zaglar ve daireler ağırlıktadır. Bu motiflerin bi­
ri ya da bir kaçı aynı kap üzerine uygulanabilmektedir. Bezerne alanı genellikle kabın tüm yüzeyi­
dir. Derin oyuklarla yapılmış köşeleri yuvarlatılnıış kanat süsü motifleri taş kaplar üzerinde yaygın ola­
rak kullanılmı�tır. Bazı kapların üzerinde üçgen, daire ve damla motifi ayrı ayrı bezemc elemanı ola­
ra.k kullanılırken, bazılarının üzerinde danıla motiflerinin yanında Jale motifini andıran süslemelcr be­
raber kullanılmıştır. Taş kaplar üzerinde bezeme elemanı olarak kullanılan nıotifler, Urartu sanatında­
ki farklı e�rlcrde yaygın olarak bulunabilir. Moliflerin kaynağı yabancı
değildir. Ayanıs taş kaplarının
büyük bir bölümü üzerind� Uranu tunç kemerlerinde görmeye
alı�tığımız bitki nıotifleri, rezetler ve
tomurcuk motifleri yer alır. Derin oyulmuş geometrik nıotiflerin
içierinin ahşap, yarı değerli taş, al­
tın veya tunç ile doldurtılduğuna ait izler vardır. Aslan ve
boğa gibi hayvan motifleri, kaplar üzerine

145

144
 ALTINTEPE FİLDİŞİ İŞÇİLİGİ

lt ıntepe t:.q�ınak �ı lanında ve mezarlannda ortaya çık<ırtıl:.ın aslan heykdltri, grifon morine­
. . A3��
. (Çızıııı oynı::ı h�r geyık kabartması ve fildişi kakma insan yüzleri, Uraıto'daki
fildişi sanatına ait
çok e ndc r ornekl�rdı�. Altıntepe tapıııağının galerisinde ve girişe çok yakın bir konumda ortaya çı­
rı

k:ınıla n kalçabrı uzcrıne �tu��m.ış aslan hcykelciği (Çizim 3-0 sadeec 10.0 santimew: yük-;ekliğ.inde­
FİLDİŞİ SANATI dır. Aslan başını sola çcvırnıış ve bırlar dunıında tasvir edilmiştir. Yüzde ürkütücü bir anlam vardır
Aç ık ağızcla�i. cli�le�: . huru� kırışıklıklan, k.ı.rışıklıkların iki yanındaki palnıeı motifi şeklindeki çizgile�
ve badem bıçımlı gazler aslanın başında gozlenen önemli stilistik özelliklerdir. Aslan heykclciğinin ah
kısmında yeralan bir delik fıldişi eserin bir başka eşyayı süsleım:k amacıyla kullanıldığını göstermek­
tedir.

Göl civarındaki Karınir-�luı k�ı-
. \'an'da Toprakkale ve Gökçe
rlincı· n \·akınıııdakiı A. lıfılını dtepı�ı" ·eeser nı alanı bulaınamış bır s�ınat �
eserlerın :::zlıgına karşın, 1 Jazı
Tapınağın aynı noktasıııd�ı ele geçen bir başka fildişi aslcın heykelciği. öncekinden farklı bir
pozda, karnı üzerine yatmış ve ön pençeleri ileri uzatıl mış durumda şekillendirilıniştir. Yüzdeki ifade
önceki aslan da olduğu gibi ürkütücüdi.ir. Gözler badem biçinıli , burun kınşıklıkları yine palmel ıno­
tifı şeklinde yapılmıştır. Aslan olasıklıkla üç ayaklı bir sehpanın ayakları süslemekte idi. Aslanlar ile

E
zılannd:ı bulunan xı:tı
·
ler de• Ur:: ı
• nu'd:ı
' l'"l'&ın kullanı . _
. aynı alanda ele geçen kakına tekniğindeki iki fıldişi insan Yüzü, alın boyunca uzanan ince kaşlara \·e
dalının ·ürünleridir. Arkeol ojik kazılard an elde edilen fıldişi
ra badem şekilli ç·ekik gözlere sahiptir. Göz bebekleri kakma olamk yapılmıştır. Bu eserlerin dışında bir
kutsal ağaç ıııotifı, çeşitli heykelciklere ait parçalar, süslenıe eleınanları ve güneş kursları Altıntepe'de
arm�ıga n �larak koyul �u­
Asur ı
y: zılı kaynak ları fildişind en üretilen bir çok eserin tapınak la
anlatan As�� kralı ll. Saıgon,_ �enue . n v� _ı-ı.ıl�
ğunu :ınbtnıakt:ıdır. ı\lusasir kentinin ya�ı�1�sı�1ıkapla�ı, fil��şı araba, 1?9 fıldı�ı asa, fıld�şı . k�
_ gün ışığına çıkartılan diğer fıldişi eserlerclir.
di tapın:ığından fıldişi heykeller, sebzelikler, fildışı ıçkı
ra
k i _kayıtlard ��ı fıldı­
nıalar. sehzelikler, kanıalar ve fildişi k:ıkma l ııişanlar aldıgını soylenıe ktedır. l3u
ile çelişmesinin başlıca nedeni, Musasır Tapın�_gı na_ a.r­
şi eserlerin kazılarda bulunan eserlerin sayısı maktadır. �olg�sının
nıağan olarak sunulan tüm eserlerin Urartu üretimi olmamasından kaynaklan -
önemli bir kutsal kenti durumundaki �lusasir kenıindeki Haldi Tapınağı'n
a sadece Urartu ulkesınden
değil. diğer bir çok komşu ülkelerden arınağanlar gönderilmiş olmalıdır. Bu nedenle
kentten yağı:ıa
edilen \·e Asur"a taşınan bir çok fıldişi eşyanın, bu komşu ülkelere ait olması kuvvetle ınuhteınelclır.
TOPRAKKALE FİLDİŞİ ESERLERİ

Toprakkale'de bulunaıı fildişinden çıplak bir kadın heykelciği önemli ölçüde tahrip olması­
na karşın, saç modeli. baş giysisi ve gözler hakkında bilgi verir. Kadının başında rozetlerle süslenmiş
bir başlık yer. alır. Saçlar bir çok Urartu betimlemesinde görüldüğü gibi bukleler halinde onıuzlara
sarkınaktadır Ayakta c!uran kadın, Mezopotamya sanatında yaygın olarak görüldüğü gibi, iki elleriy­
le göğüslerini tUlınaktadır. Toprakkale'de bulunan ayakta duran ikinci fildişi figür bir erkek motifidir.
Eserin ön kısmı çok tahrip olmuşıur. Saçlar dalgalı hatlarla ve bir saç bandı ile omuzlara doğru u za­
nır. Figür ayak bileklerine kadar uzanan bir giysiye sahiptir.
. �- Yu�a�ıya kaldırdığı elleriyle bir nesneyi taşıyan karta! başlı griffon, Toprakkale'de bulunan
bır dığer fild ışı eserdir. Çift kanatlı olarak gösterilen karta! başlı adam uzun bir elbise giymektedir. Ba­
şın arkasında, yakın örneklerini Kuzey Suriye sanatında bulabileceğimiz iki ucu kıvrık bir çift bukle
�muza uzanm:ktadır. Fil�i�inden yapılmış benzer üç kuşbaşlı adam, Al�ı ntepe kazılarında ortaya çı-
aıtılmıştı�·-
. DıgerSaglam olan ıkı kuşbaşlı adam elilerinde bereketlilik seınbolu (olasılıkla kozalak) taşınıak­
�r ar
��u�er kulaktan ellerinde ise bakraç vardır. Ağız açık ve ağız içindeki dil görülmektedir. İki ucu kıvnk
zu bo�una sarknıaktadır. Üzerlerinde ayak bilikierine kadar uzanan bir ınanto ve ıııan­
nun altında k_ısa bır tu�i� vardır. Kuşbaşlı insanlar
�ra� �gem� lık sahası ıçınde bulunan fıldişi eserlerin en aynen Toprakkale 'de olduğu gibi kanatlıclırlar.
�ı � e Su�iye -�e��le��:ri �ana�ında çok yaygın bir kullanımı
güzel örneklerin i oluşturan kuşbaşlı insan
�:���- ��ıt��a�!t��� ):ı ı�� .�g�ent
�� �
olduğu bilinmek­
tu'ya geldiğini önerme ı e s
� ; ılıstı k oge ıle bırlikte bu motifınde, bu kültür bölgesinden Urar-
n ü_

147
146
 DİL VE YAZI

rartu Krallığı'nı kuran insanların ki�ııler oldu��� hakkında baş''urulımısı k�ıçını�m�� olan iki

U
önemli konu vardır. Bunlardan ılk _ ı ve daha oneıniısı bu halkın konu�tugu dı! \C)3, dıller
diğeri ise tanrılar aleminin oluşuımı ve bu oluşumdaki olası bölgesel . etkilcrdir. ınu _K· ra�­.
lığına .a it yazılı belgelerin sayısı her geçen gün biraz dalı� artnıas_ına karşın. buUr. sayı hıc bır
zaman I litil ve Asur yazılı kaynaklarının ulaştığı binieric ıfade edılen r--Jka �ıla_r� kanı�ama­ ·
mı tır. Bugün Urartu'daki bu sayı herhalde ci00-450 civarında olmalıdır. �u be_lg�lerı� ı�ı�dt:_ sadece
ş
22 tanesi kil ıableııir. Diğerleri genellikle kaya fasatiarına yazılmış olan e çeşıtlı kralı kı - ılerın �k�
ı.·ı veya ı· mar faaI')'Ctlerini
ı anlatan kaya yazıtları veya taş sıeller uzerınc k.ızınnıı� � fctıh \C)a:. )apı k :
, bel erıc· rır. Beli"ı bir gr p y�ızıt ise k<.ızısı yapılmış Uramı k·a1e1erın· dek"·ı çe""tli
t.ı u ..,.ı in�aatları anlatan vazıt·
!ardır. Urartu yazıtimının yer ldı w � 1 1 k ın ı · ıne gnıbu hemen her Ur:ımı kr:ılı tarafından tanrı·
· • · •

a ..
�
lma sunulmuş kalkan, sacl�ık, mıg· �Jır r ve)<t�· ıtç �b��J · d·ık eserleridir Mühür veya mühür baskılan
üzerinde yer alan yazıılar ıse, 5o� o�ıenı \ " t.ırı � ·F� � l �ı �r���rmiş otınalar;na karşın, !>ayıca bir hayli az­
-

�
Çizlm .H . Fildişi as/mı heykelciği. Altwtepe (Özgı"lç T, Alt utejX' ll ,\/ezarlm:
dır. Sözü edilen bu yazılların tuınu. Krallı�ı� kt :·ui��ş şanıasındaki
seıfer. Aııkam. 1969. lll-s. 39·40)
� a
bir ikisi hariç, Ur:ırtu dilinde ve çi·
�

vi yazısı i ıe k·atenıe a1 ınıııı.stır : k bılıneıı ı·ık yazı

_ ..· Knllığın ' V·ın Katcsi"nin kuzeybatı köşe·
,_ i ı belgesı. ohn
Depo IJ(ucw ı'C' Fildişı E
. . '

sinde inşa eelilen Madrıburç uzerıııcle ı Lutıprı . . Y

ogIu S·'ırduri"ye (1. Sarduri) ait y:ızıt Asurcadır.
FİLDİŞİ SANATININ KÖKENi
. hangı. d"Jlerin
ı .. konuşulduğu yanıtbınası bir hayli zor bir ser
Bu kadar ge�ış. ı�.ı�. c��wrafi <ıh ın y·ıyılan
Uraını egemenlik sahası .ıçınde . de )'eni ele
Ahıntepe, Karnıir Blur ve Toprakkale'de ortaya çıkartılan fildişi eserlerin Kuzey Suriye Kent rudur. geçirilmiş bir çok bölge hat-
<ındığı elilin ve hatta yazının ,·:ır o_ıınam���ı do-.
ve b unyesın ...
De\'letleri sanatıyla olan benzerlikleri yadsınaınaz. Aslan heykelcikle stilist ik açıdan en yakın ben­ k ının yer ldığı bir sıyası orguııe. )'Oneıılen kı.şı·ıerin kull
' '.. ' '. � '

zerleri, Sakçagözi.i'nde bulunan aslan heykclleri ve kabartmalarıdır. rinin ğal değildir. Urartu Krcıllığı'nın kunılıııasın_da '· G T 1-l'ıvzası'ndain�ınbrın
n
. .
Tunç Çağlardan lx.·rı yaşa�.ı� b.ı­
run kırışıklıkları bu benzerliğin en önemli ögeleridir. Aynı benzerliklerAçık ağız, dişler ve özellikle bu­
zı yöre halklarının. kuzt!y�len__Erkc� Deııı�r__<.\ı :��a �� c ;e gelen bu oluşt_ımcb bır şe·
Toprakka alınırsa, bu ins;ınl:ırın dillcrı�in de �r.ı�­
\'C
le ve Ahıntepe'dc ele
geçen, elleri yukarıya kaldırılmış famastik yaratıklarda da gözlenebilir. Sakçagöz kilde görev almış l lurrilerıı; oneınlı _ro�leı u�tl? ��nd·i-ig dfk�aıeAncak resmi kayıtl:ırın dt''·!�tı� r��ını_ dı­
lık sınırları içinde farklı yogunlukta ku\,ınılnı.ıl,ı rı gereklidir.
üzerindeki ku�ba�lı fanta�tik yaratıklar ellerinde bir nesne taşımamakla Urartu fildişleri ü wş kabanınaları
da benzer motif Karatepe, Karganıış ve Zincidi gibi diğer Kuzey Suriye Kent nden ayrılırsa
li olar.ık kabul edilen Uraı1u dilinde y:ız� lını � ol ll ırrice dışında.
. diğer diller ik ilgılı bılgı �iın �· -
e
lir. L.:ranu'da onaya çıkanılan fildişi eserler ile M.Ö. I. binyıl Kuzey Suriye Devletlerinde bulunabi· ıııeyişinıizin başlıe<ı nedenidir. Olasıdır kı: 1�1�:���.-i d::�
y nehir , e kentk•r gibi bir çok c?ğr::ıfı_ ısııml
.
1 ıı. Bu �unınıuıı avdınlığ:ı k�ını�tunıbbılıne�ın
benzerlik fildi.si eserlerin Urartu'y dışarıdan ithal edildiği önerisinin sanatı arasındaki bu yakın ın tt'"k
di�i hammaddesinin Kuzey Suriye'a de bol olarak
yapılınasına neden olmuştur. Fil­ küçük grupların k·onuştugtı dillerin· yansıması ,,ırc
V

ı le de tablet butınakw yatın:ık t:ı 1 ır.

· . Irk
· (
buluna
duğu varsayımını yaratmı�lır. Urartu fildişi sanatı ile Kuzey Suriye bilmes i, ithal edilen ülkenin Kuzey Suriye ol­ yolu. daha fazla yazılı kaynak ve. oze •

eserlerin doğnıdan ithal edildiği sonucu doğurmaz. Sanatın sanatı arasındaki bu benzerlikler
zerlikler bu iki kültür bölgesi arasındaki bir kühürel alışvediğer bir <;·ok clalınd�ı da var olan bu ben­
rişin sonucu olmalıdır. M.Ö. 8. yüzyılda URARTU DİLİNİN YAPISI
Kuzey Suriye ve Güney
türel etkileşimin kaynağıdoğu Anadolu toprakları üzerinde kurula n Uraıllı �iyasal egemenliği bu kül­ . ıı Iili iıL•r .;cydL·n
1)ır.ı ktı >ı ya ıt d:ı ktıll:ını l:ın U 1 ( . , . . �. . ' d npılı hır
i i l·
Bı·r .çok. Urarttı, kr:ıl c>
üıll't' l m
olmal ıdır. iki
Suriye'de;:n Uranu'ya gelmesini kolaylaşlırınıştır. l ülke yönet icileri arasın daki ilişkiler bu sanat dalının Kuzey
nıensu
ın bıze
ın
"
. . . k .� .-ı
. p (i i\ dir. Ur:ı ugdı l ı lur ç e gı Ji biti
rı
z br
. .
· .;kcn (:ıglutın:HI\ ) u�.ı ı . '
r. u

:-. .• . · . !ır '\oınin;ıtit ol 'ı �t:n.:

.
,
sanat dalı�ı geli�ıirmek için Kuzey Suriye'den fildisilaua daha da ileri gidilerek Urartu krallarının bu
dildir. Ergatir y:ıpıd<ı cü n�lc t��-g��. -f� ;Co :sı .k ı
H: .
Avrupa dil <ıılcsıne . m.ı
.._

i li (tnnsitiD ise cümlenın ozm

·

ol.ın
ları ın -�1.0 8. yüzyıl !-Iate ve Supani ülkele fiil edilgen ol:ı ı k c..-c�·rı:l� �. L It�ı_ıTı�.;·ıırkunıif
tu :Iili ohjL''i
ustaları getirtliklcri bile önerilebilir. Urartu knıl· .. s

ken özne b�r c� .(�l���s) .' l.c Jl�>;,\�ni .: geçmlişli�dcki

t
e'>ırı� ar--asında bu sanatdaı uygu bu üzdli�
r:
ı

o
rinden alıp, Ur.ırtu ülkesine '
layan u:-;
azı�dan Alımtepe c:-;erlerinin buradaki bir yerel t alar bile olma lıdır.
götürdükle
Ahıntepe'de bulunan fildişi rihabinle rce savaş bıı e ı ın.ı I cüm lelerde i c� �
tümlee de hıç k . . z: . . . "ır.;ıl:ı_.ıınlmış. :ınc:ık en dıkk � t� r L·r iAin l urri ili ik �_ll
f il e i gı : n :·:�'· ��:�:� \ 1 d

leri dikkate atın:ır:ık bır <.:?_k dı\ ılt: ı�·ı gün.: Llr. ı1lı dili ik• l lum dıl .ır.ı:--ıııt_l..ıki ' ;ıkl ·r.ınlıkıtu. .ın.ı-kız .ı r.ı
ınınaddesi en
duğu önerilıniştir. K_in_ıi ıl ıı�� ;_ı�ıl_:_ı ı���;r
dı'>ı c*rlerın ortaya oktığ atöly edc üretil dikle rinin önemli bir göstergesidir. Fil· . c.:: .( q,:t:
di linin tıu
.

ı
alınm.a bu sanat dalının .\1.0. ı �arnıir-Blur, Ahıntepe ve Toprakkale gibi ı · ;ı
R. yüzyılın sonu ve . 1 1 l; tiilinin doğrucia ı� l l urrin:dı..•n rl:�n,c:--ı . ı
b ı
. ı ndaki y;ıkınlık gibıdır. Bu on ı r: 1
kalelerin inşa tarihleri dikkate
()nap �·ıkar. 7. yüzyılın ilk yarısmda ı�:tlll.'rli �in ll'tlK'i tll.,ı...-.
' ·l ınckıcdir. Iki dil :ı ı:--ınt .ı ı )l\
ı..:
yaygın olarak kulilanıldığı : ın : ın n ..ı gı..: r.
�icenin ge<_· bir
•
diy:ılek ıi oldugu l ı ı
149
148
 ; �
ı ı . BL� i �1:ınış:ı gi ­
ın y ı ";ıın ı" olın:ı�ı iıı;ı ncıd _ _·
ve ölü gömme_ elene �lcrin l ki yakınlık bu öneri
� �: için dayanak noktaMdır. l!ranu Kuhunı .. .. . . ..
de ı ı urri ha l kın _ - . nde. gozlc­
<\I.Ö. 1. binyılda \'an �olu
. .
1lun.
ı ı hılımsd- nen bazı yenı ogclcrı .. .
·

Ç( H �
ırrilcr t;ır.ı fı ııd:m kurul
ınu"ıur. Anc ık bu �nerın � ve d ıger komtiu kültürlerden fa ki ku
. • ' �.

�� �
.. ..
:·I un. . lırl:ırı a<.ıklayabilme şansımız,
. ,
ni.
ı . h inyıld:ı ı ıurri kültür bölgesı �lc_ILıg_un_u n ka­
h
re t'r":ı nu Kr.ıllığı hı � ı ı_
u rrı k ı l ı _ ı .'
r. � � �-�� �ln � ·
\ t:

lu · Tı ı nın,-
-
, I ancak Urartu Kr.ıllığı'nın kunılu�u nun bir tek halk
- tına m,_ı l cc
topl ıl g ��:
· lı , ınemesı: durumunda vardır
ağırlık kazanah ilnK'-"' ı( !ı. \ ,_m (. ,�>_ .. :ı
_ ı
\ .Ö.
j' ;ı Jıl:ın si
:·al'ın:ıtik k:ızı n: :ır "ı ı rına la r. ık �ncı bınyı_lda
ıl ukı hu ho ��de. · . 1 . .
nııh nına...,1 g�rckmektcd ı r. 1 l . h 1 .. 1 11.1 111sı . \'a n Gölü J l :ıvzası nın l lu rrıler
1 1 ır
-� ·
ı k
böl�edc ,·;ı � olduAtı öm:rill'n l lurri külı � r ızler
20 � \; ���· A
nı
. 0. ·' )ll } ı l
�_ b:ı Lıı � ıılıdır. Yöredeki , .. , .. . . . .. 1
varlığı k:ızılar ve
1 ·· ı
taı.ı fından isk;ın Cl ı lı-· t : . .0/� . \1 Ö 1 binyıla ait Erken Tr::ınsk:ıfk:ı�y:ı Ku wru nun JU )() -
· , ıiı bır , a ı \
, 1
l·ı gı m • . ı r,.; \ ın ·
��
--

ınn_ 1 " '

)iizey ar:ı�tırı��;ıl:ırı ilc k.ınıı � � geldiğ i öneril nıi�tir. Bu önerin in �loğ­ HİEROGLİF YAZI
.. ) 1 . . 1 ı. �· ı· ndc.:, )'Oğunluk k:ız:ııı:ın bir llurri toplulugun­
·1�urri
· h�ı lkbn ilc
geye n: bu kultürtın y._ıyı klıgı .�t.:
. dı -r l � geı�r�
c l� :ınc:ık :ı.ı.o. -· ) lll)ı
;,_ıluğu dunımund:ı hill'. hölg� �
ır. Urarıu'd:ı 5ivi -�azısının �anında onun kadar tercih edilmemi� olmasına rağmen, hicroglif ya­
cbn söz etmek mümkün obhıl
�ınıı� da kullanılclıgı bılınnıc ktedı�. '. licroglif yazı veya işaretler genelde bir kaç ayrı malzeme gnıhu
.

HURRi ve URARTU Dİl

uzerınde kullanılmışlardır. Hıeroglıf ışaretler arasında ağaç, dal, yaprak gibi bitki betimlemeleri; yıldız,
lE
Rİ
güneş, ay, gibi gök ci�inıleri; insan vucudunun çeşitli uzuvlarını bctimlcycn işaretler; farklı hayvanlar
veya bunlara ait uzuvlar; kap, bardak. çanak, yaba, masa gibi çeşitli e�yalar sayılabilir. Bugün bile an­
ili k i cle ·ec_ inde oldu­
l 'r::ınu dili ik• Hurrice :ır::ısıncl:ıki
benzerliğin ıcyzc-ycğcn :ırasınd:ıki � _ � �� lamı tanı olaı.ık anhışılanıayan çeşitli resimsel işaretierin büyük boyutlu depolama küplerinin üzerin­
Hurrice ile Uı.ınu dilleri :ık r:.ıl.xıdıı:. Anca � �
ı_ ı �J� rbıı ınci�n uzuı�
_ �1�1 de yer aldığı bir çok Urartu kale kazılanndan bilinmektedir. Depolama küpleri ve bazı kulplu testile­
-u d:ı ,-a�ı)·ılmı�tır. Bu in;u11�1 göre
l:ı . :ıyrılnı ış \'C kendı gel ��n�el� : bıı bırınclen � J.ı� - ı ıl�sız
.3.
r
:ı.ı.ö
nı
�ıl br önce. belki de . binyıl son rı ncl:ı
gibi i lurnce
_ de er at ıf J r k:u ıktere � hıp_ıır. Yı n
. _
. .
··
zne
rin kulp altlarında yer alan işaretierin bazılan kap pişirilmedcn yapılını�ıır. Bazı iş�ıretler ise kab111
�lar.ık s.1ğbını;;;brdır. t 'r:.ırtu dilinde olduğu � . � � � � � � üzerine sonradan sivri uçlu bir kalem ile çizilmiştir. Çavu�tepe. Bastam, K�ıyalıdere. Karınir-Biur ve
, �esı � nzeıdır ve
formdadır. Her ıkı dı! ın k � lııne h.ızı :
belirli hir ekle beliı1ilmi� ,.e fiil ımul:ıka edilgen .
son olarak Ay:mıs kazılarından, üzerlerinde çeşitli hieroglif i*aretler olan depolama küpleri gün ışığı­
şahı:-. isiınlcrindc cinsiyet bvr:.mu söz konusu değildir.
ller iki dildeki çe � ıın r de bırbırıne � ben­ na çıkarılmıştır. Ayanıs Kalesi'nde "Payeli Salon-da bulunan ve libasyon şarabının veya sıvıs111111 sak­
�� 5�
yanında Kafkasya dıllen ıle ele benzerlıgı nın ol­
zerdir. t:ranu dilinin ı ıurrice ile olan yakın ilişkisinin landığı küpün üzerinde de bu tip işaretler vardır (Çizim 35). Ayanıs Kalesi'nin depo yapıları içinde or­
açısından önemli �akı � l ıklar varc�ır. taya çıkanılan yüzlerce depolama küpünün üzerinde çok dunıı nda hem çivi yazısı. hem de hieroglif
du-u bilinen bir gerçektir. ller iki dil ar:ısında yapı ve oluşum . .
r:
c nu dili ile ilgili ubtiıbn bu sonuçlam karşın. bu dilin Hurri
dili veya Kaskasya dıll�rı ıl e olan ılı�­
.
edilecek yen epıgrafik verı­
yazı beraber kullanılmıştır. Bu dunını krali bir kale içinde bile iki yazı türünün hitap eniği bazı insan­
kbi tam :ınlamıyb açıklanamamı�ur. Önümüzdeki yıllarda bölgeden elde Iann var olabileceğini kanıtlanıaktaclır. Aynı şekilde Altıntepe'de bulunan ve üzerinde "kalenin valisi­
ler. sorunun aydınlaulınasına önemli katkılarda bulunacaktır. ne aittir· ölçek 2 ten1si '' yazılı tunç: kap hieroglif yazılı kaplaıcı önemli örnektir.

HURRİ-URARTU İllŞKİSİ

Urartu dili ile l lurri dili ar.ısında gözlenen ilişkinin kaynağı chı bilim adamları arasında tanış­
ınalara neden olmuştur. Urartu dilinin Htırricenin geç bir cliyalckti olduğuna inananlar, Uranulann
:ı.ı.ö. 9. yüzyılda yeniden tarih sahnesine çıkan llurri halkı olduğunu savunurlar. Bu inanışa göre
:ı.ı.ö. 2. binyılda
Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Mezopotamya'da yaşayan l lurri halklarının kurduğu
Hurri Devleti'nin (Mit:ınniler) ikinci binin ikinci yarısında yıkılmasıyla bazı l lurri topluluklan Van Gö­
lü çevresinde yerleşmiş ve Uranu Krallığı 'nın kumlmasına önayak olmuştur. Bu öneriye karşı ileri sü­
rülen bir başka i�anış. llurri halkları ile Uranu halkının f\l.Ö. 3. binyıl içinde birbirinden ayrıldıkları
.
\'e LI"'Jnularll1 M.O. 9. yüzyılda Doğu Anadolu'ya göç ettikleri doğrultusundadır. Bu inanışa göre Urar­
ıular, Hurri\er ilc akrabadır ancak, aynı halk topluluğuna mensup değillerdir. Bu fikrin karşısındaki
her ön :ride; Hurrilerin . Mitanni Krallığı'nın yıkılışından sonra yazı sistemlerini ıaınaıniyle ununukla­
.
rını ve '� yıl soni"'J yenıden ve Asur civi yazısını kullanai"'J k Van Gölü l lavzası'nda yazılı kaynak üret­
meye başladıklarını kabul etmek durumundayız.

,. . Cra nu 1_1alkı ile 1 lurri halkı arasında bir yakınlığın

m z
� �
����1 un
� ��
r ger kt ır. Ur;:ı nu Krallığı'nın
- degıklır.
. Bunun kabul
doğrudan ı-ıurriler tarafından kmulcluğunu
ve hatta bir akrabalığın olduğu yadsına­
kabul etmek pek
edilmesi dunınıuncla Urartu panıeonunda baş
sırayı alan Tanrı I la!­
' n ı n du �ın�ı �ıc klanamaz . Aym �ekilde
içinde gözlenen ve ı luıTi ekolu olmadığı ke-
�ın o!·an bır (.Ok ogcnın
. � . Uranu sanatı
1 etmek r:k k0 ay olmaz Unı ı u dini ve yazısında
.
de varlığını · .. a1 1 � saptanan
Hurri özelliklerinin kaynalını bu
1opra , ar · , �
ki da a ramak gereklıdır. .
ik 1 /
�. alk toplulugunun Anadolu, ;ya
.
.
goç etmeden önce yaşadıkları
- fiı 1)O
.. 1geyı pay!.ı�an bu ak ıba topluluklar, uzun bır
.
Olasılıkla aynı ��gra .
süre önce birbirlerinden ayrılmı:>lar v . f �
c ark lı zamanl.ırd. _
_ı ve farklı cografi
dürerek �z konusu bu 1 .. 1 1 de
.
bölgelerele varlıklarını sl"ır­
l"ranu Kral\ ğı'nın .kunılu JO �; �; l u an siyasi ve kül ürel oluşumlara
s t katkılarda bulunmuşlardır.
� su � � ��;��:� �u � kları ı ın �ne�� i bir r_ol ihaleıı
.0

l ü Ha\"i'.ası · nın ı:rken Tun . ��ıclerinin yanında, Van Gö­

� a lıa . � olasılıkla
� M.O bınyıld::ı
kafkasya·da n veya Batı iran'dan .
aı-.Z���� ��� . bolgeye, belki de yine Tnı ns­
Çizim 35 .•! >•" ''''·� A'a/t'$
2. . 11•ıt kllptl
lılııı1'
bwmglifışan:tlı
e
ii/OII "tltl bu/mum tl:eri
yıl kültürü ile { ·mnu kül; ürü
. 1 kları ıın da pay i�kar i Pm�.Ji S
� � edilmemelidir. Üçüncü ve ikinci bin-
yıll.
ırd..ı onay.ı çıkanılan çanak
çömlek form benzerlik leri

151
150
 BUDİN LEVHASI
'
Hicroglif iş.. 1rcılerın yer ;ı klıgı dıger ·- bir nnlzeınc grubu tuıı<; :ıd:ık cşy:ılandır. Van ı\lüzesi ndc
1· ' hctiınlendiği :ıdak levhası (Resim
�

'.
. · (ıe T:ını·ı l·+ıldi. n: ohsılıkl:ı k:ırı�ı Anı J.ıııi nin 96)
1
.

�;ıkbn;ın n� U zenn - � ... ..

ı � �udi n Ledı:ısı ·· ol:ıı.ık :ıdlandırıl:ın e:-;er. bu tıpe en gu �e or-
· ··
\'C bir özel kolleksıyondı bul�ın.�ı
� le' lıa::;ı u-
\: rinde ·aı:ır ,-:ızi\'etı e bir boğ:ı üzerindeki ıahtıa oturan bır ı::ın­
nekleri oluştururlar. Budın .
. ��. ır. S·ı h � � içinde yer :ı !:ın tü ın tanrı ve kişilerin ve har ­
n ,-e t:ınnv:ı takdim edilen kişiler bcıın · ı 1enını � DİN
_ � ,. • rrt misıir. Uı-ıı1u lnlkı ·mısında bilinen bu mitc­
ıa çocuk l�tinılcmcsiııin :ıdl:ırı hieroglıf ) : zı ı e �ı
� rıs:ı � -�bül�ri ile �ıııhsı ·ıbilı u::kteclir. l lieroglif y�ızılar
i �
sun bhr:.ım:ınbrının kimler olduğu. :� ne�
� � ��:
. ı� �ı . ' ' 1 krali es rl�r" k ıdar k;:ıliteli olan bu iki lcvha
� ;
bu konuda hiç bir fikir \'Crıneınekıcdır. .
.. • 1 k ı' 1ııe ı ·:-ızıhr Ur.ırtlı KrJ,, ıgı w'7' ....� · �(,",. IJlI ) · · ' ı k�ıll·tn·ın bir grubun olduğunun önem-
. .
L� zerınce · l'f nın ıçın
� � )
' ' IZ;)
...
lı kanıııdırl_ır. �ı ıl ,.ır j · b'uiull'ln b:ızı mi.ihür ve özellikle mühür haskıları üzerinde de hıeroglıf ış�ı ret­
•
... .
. . .. 1 . .
]ere i.lstlam:ıkKmuınkunc�_ � :1 uı.. D··unga mu "" ht"lr b·ıskıl:"ın üzerindeki böyle örnekler. Van Ayan ıs K�ılesı ve
.
•

Bast:-ıın kazılarında hulunmuşıur.

ranu Krallığı'na aiı çok sınırlı sayıdak

i yazılı kaynaklar, ı\I.Ö. ı . binyılın
ilk yarısında Doğu

U
HİEROGLİF YAZININ KÖKENİ Anadolu ve komşu ülkeler icin önemli
bir askeri güç durumuna erişebilen
ile ilgili pek fazla bilgi vcrmezler. Çağdaş Urartu·nun dini
Asur'un ve iran'ın veya M Ö. 2 binyıl
lu'sunun tek hakimi Hitit İnıporatorluğu'nu . . Anado­
l-lieroglif y:ızının L'r:ırtu'da ne zaman kullanılmaya başladı�ı, bu yazı türünü n çivi yazısından n dini. dini inanışları \'C uygulamaları veya
_ _ mi­
önce bu bölgede \·:u olup olmadığı bilinmemektedir. Olasıdır kı; çıvı yazısınm krallıgın _ . tolojileri konusunda oldukçtı fazla bilgimiz
resını yazısı olmasına kar�ın. L'rartu için bu bilgilerden yok­
olarak benimsenmesinden önce \"C sonra hieroglif yazı basit halk arasmda kullanılmıştır. Ancak bu sunuz. Ur.mu yazılı kaynaklarında tanrılar için
ıapınak veya kutsal alanlarda yapılmış olan dini
merJ­
önerilere ait hiç bir kanıtımız yoktur. Kaldı ki lıieroglif yazıya aiı en erken örnekler de Uraı1lı'da şinı­ siınlere, tannlar aleminin oluşumuna veya tanrılar
ile krallar. rahipler veya halk :ırnsındaki iliskilere
dilik ,\I.Ö. 8. ylizyılın ilk yarısından eskiye gitınemektedir. Urartu hieroglif yazısının, Hitit hieoro ışık tutacak hemen hiç bir belge yoktur. Sayıları Ayanıs Kalesi '
nde bulunan son iki tableıle birlikte an­
şlifı
ile belirli bir benzerliğinin olduğu çok uzun zamandır bilinmektedir. Hatta Urartu'cla cak 22'yi bulan Ura nu tabletleri, bu konulara hiç değinnıeınişle
hieroglifinin Im­ rdir. Krallığın farklı )'Örelerinde ortaya
paratorluk Devri Hitit Geleneği'nden herhangi bir dil bağlılığı olmaksızın çıkartılan anıtsal kaya yazula rı ise, tamamen ilgili kralın fetihleri ve h:ış:ırıbrı
ortaya çıktığı önerilmiştir. ile ilgilidir. Kalelerde bu­
Bu konudaki bir başka görüş ise bu benzerliğin Ilitir İmparatorluğ lunan birçok taş yazıı ise, daha çok o yerleşme yerinde yürüıülen imar faaliyetlerini veya
u'nun yıkılışından sonra onaya kaleler çev­
çıkan Geç Hitit Kent Devletleri ar:ıcılığı ile �I.Ö. 8. yüzyılda resinde gerçekleştirilen meyve b;ıhçelerL bağlar. sulama kanallcırı ve tesisleri ile ilgili bilgi verirle . Söz
Uraıw ' ya geldiği şeklindedir. M.Ö. 8 yüz­ �
yıl ile birlikte Urartu Krallan'nın batıya ve bu kapsamda konusu yazttiarın içeriklerinin daha ç:ok dünyevi işlerle ilgili olmaları ve birkaç yazırın dı ın a ın v
Geç l-l it it Kent Devletleri' ne karşı gösterdik­ � � � �
leri ilgi, bu ülkelere askeri seferler düzenlenmesini dini davranışlan konu �ılan yazıılann olmaması ilginçıir. Bu durum genelde nıerkeziyeı :ı bır yonetı­
gerekli kılmıştır. Bu askeri başarılar sonunda � -
yöre­
den elde edilen çok sayıdaki halkın Uranu sınırlan
içine taşmclığı ve buralarda iskan edildiği me sahip olan Ur.:ııtu'cltı eline ve tannlara verilen önemin Yakın Doğu'da görın y :ılı�tı ımızda� d ı­
bilinen � � � �
konulardır. Geç Hitit Kent Devletleri ile olan ha az olduğunu şeklinde yorumlanmamalıdır. Birçok Urartu _ yazııı. T:ınrı ��ıldı nın ::ıdı ıle lxışlar \ e .ı
bu ilişkiler sonunda ortaya çıkan kültürel
ve olasılıkla Hate ve Supani ülkelerinden eı.kilenın eler . . .
zer bir yazı sisıeminin başlamasına
Uraıtu'ya getirilen tutsaklar, Urartu'cla
Hitit hierogli fine ben­
birkaç ranrının adının geçtiği bir hınetlenıc bölümü ile biter. lnş;.ı edılen
.
�utun tapına �l:.ır. aleler. s�­ �
yardımcı olmuşlardır. Urartu' da M.Ö. h na tesisleri bağ ve bcıhçeler genelde Tanrı 1-laldi. bazı dunımlarda dıgcr t:ınrılar ı�ı� ) -_ıpıırılnııs­
tarihlenen örnekler bulunnıadıkça, 8 yüzyıld an daha erkene � .

�; �
hierogl if yazının Uranu' ya dışanel ı ı�. �ir ok U�ırtu yazıımda en ;ız bir tanrının adının geçmiş olıKısın:ı ve kmllı�ı� çe�ıılı �· orele nd
:
yiıirmeyecektir. Urartu egemenlik an geldiği önerisi geçerli liğini _ �
sahası içinele ortaya çıkacak daha
çok sayıda ki hieroglif yazıtlı bel­
basta ı ıaldi olmak üzere wnnl:ır.ı tapımıklar. s.amylar, kaleler ve kutsal ;:ılanbr ıns:ı �
? !ılını� o 1
'< �ı � ın.ı
ge ve bulunıular bu konuyu _
kesin sonuca ulaştıracaktır. ka sın. Umıtu Tannbn'nm ikonogı.ıfilerinin yazıtlara yansıımıınış olması :ı:ı�ırtıcıcl •�· L r.ı rtu K -ı ıgı nı�
; . : . ! .;
sını�lan içinde yaşayan halkların elini inanı�lan ve dav:an �şl�ı �ı \'C onuçı:ı �a � rıb � � kono .s fı ��
.
�� : � � ; �Ö-
� 1
\. masındaki payları cb çok :ız ı''Tınnıekıecrı ·. Obsıdır kı· clını ınan ış1:ır ve c .n ranıs1,ırın. > :� .
. .
ncıilenler tmafından fa�klı ne anl; rcl �ı f k'l l çı nie de uyguhnnnsı bu bilgi ek.;ikli[!iınizin ıc:mel
�� :� / � �
� . � � �
:ı
� ın � \ }' g iştirilen ı�ınn�::ı
" ikonoi:r. ıfiler kr.ıli ynıtLın.b
kaynağınıclır. Halk arasıncl.ı y.ır :ıııl.ın
. _.1 h·ılk y:ızıp gt'(irilemed(.:'tı ::;;.ı -
yer bulamamış, büyük olasılıkla okuımı yazma!iı o1llldyan • b·.ı.sı . ·ırasında
• '

dece dilden dile akı;:ınlnııştır.

MEHER KAPI KAYA NİŞİ ve YAZlTI

z·mzim l)·ığı"nın göle b:ık:ın eıc:klt'rindd.:i bir h.Jy:ı

V::ın'cla, Toprcıkkalc ' ı�in� de ı ��:ı cd � :��. ���-· :
.: ·
:ı llanclırıl:;n-- y:ızıı .· Llr.ırtu ı:ınrıl:ır :ıl�·nıiyle!l�ılı
nişi içinele yer alan ve Mehcı K .. q�ı )·' z_ı.tı o ' -��)�
bilgiler veren tek k<ıyn:ıktıı ( Resım ı . ı\ leher K:ıpı yerel h:ılk ı:ı r.ıfınd:ın "kör k:ı_�ı. : . h .ı :- ın.t_
·
önemli bır
1 )ı O yüksekliğindı.:.·. 1.-o mt.•tı'l.;' _L!l.'nı::-lı,!-!ınd<..
kapısı " veya "yalancı kapı" ol:ır::ık :ıdl:ındınl:ı � � •ı._ ��;;.:�1�ı
x t.' :oo;ın:ın ıopbnı -9 ı.um \ l'
. . . . 1 .. . n:ın y ızıtt.ı, . . ı ını On..umb kuı .
kaya nişiclir. N ışı n ıçııı( e ık ı" kez ıekrarl:ı.
. . .. 1 . . ,
-...ı� ı . .
ın ' <..'nJını ...
- tıı
k ıriYın celilecek h:n·":ınl:ırın nır ":n H
tanrıçanın :ıdı ve bu ıanrı ve �:ınr��:ı.1:ır ı� ıı \ 9
.
� .ö. . . ınh ı l '
1
: ;
gll i s ui ı i dir
" ı ve y :;on t.
(t.�yr<..·�ın<..' �
•·
yüz ılın k lt l�o.
Yazıı ı kaleme ;ılchı1an kral Saıchın nın � . . ' '� .
n �. nı m h ! kub:d s:ıyıl:ın d.ı_L!. _L!tll H ..kullll n
ıedir. Listede kutsan:ın t:mn ve t:ı �ınç:ıl.ırı t·f..
Ur:ıını·cı:ı
l·l·ıldi T do;eh
�,:. � � ; ı \"t.' :::uini :ılııı:ıı..ı . ıdır. Bu udunu�
ı ını :
kurlxınl ar :ıdanını�ıır. L isıcnin ilk i. ı( ��r:· � _ ; � � �
� i ıc.:. t.' ,.<..· ri kn kurh.ın ltk h,ı\\ ,lll -....1\ ı "ı • )­
!.ını ı . li i in is
l:ırı birçok y:ızıtt:ı hirlikıc gcı;:ınektcdıı.

152 153
 bnnd:ı 1 la kirnin sib!ıın �ı.
l tıidi'n in gençliğinL', ı ı �ı ı" �9.
ğa \'t' 3-.ı
Ardin i kenti t an rısın a
koru ııd ur. Bunun y:ııııncLı li:-;tenin :ı ll :-;ıı.ı ı lıg ı n:ı . I laidi'n in glit:üılL·. l l:ıldi'n ·ıO. Kunıt.:nı.ı kenti tanrı
y;ı�l ılığmı . 1 Lı ld i ' nin �;1\ :ı�c
in upın�ı k
ı ı. ı
:ktcdir. 6 ho,g:ı H' 12 koyun t ı ıın Te .şt.:lx 'v:
sına
eli'nin eri�kinliğiııe. l l:ı ldi 'nin
h
� i
<.b k ur a n J,:e:-;ikli ği bilinım ı ı ı . Tu�pa kenti tanrısına
h
lann:ı. \ l' l l:ıldi k:ıpıl:ır ın:ı
unrıl:ı r için bu �:;yıl:ır
boğa \'C B
n Şuini'ye kurh:ın cdilınektedir. DiğL'I' 42. I l a i di h·nıi tanrısına
cü sır::ıcbl\i 1 lutuini 2 ...ığır
koyun Oçü ndi
_
:-; ı r:ı d :ı i T:ın
. \e dört koyun . d:ılı:ı .'iOnr:ı gelen ı�ın­
Lı 1 :-.ığır \·e ı koyun ile onurlan
az:ıl:lr::ı k de\·:ım eder_ Orneğin dürchin 43. Art_;un iuinu kenti tanrısına
n Tu rani 1 sığır il\i !\oyun \L' :ılııncı sıı.ıd:ıki t:ınrı 44. Ha l el i ' n i n dcist.:sinc
dırılnıı�tır. Tanrı

bir kut.s:ıl :ıbn ın y:ıpılclığ ı y:ı zıt Lı rd:ın

hilinnıektcdir. ·yedin­
l la'y:-ı kut .'i.-ıl lilxısyon stdkri ilc sOslcnıııi�
ık lı:ıy\ :ın s:ıyı.sııu s:ı h i pt ir . Listenin ilk 63 Gın­ '-15. Şuba
n.ıh:ı ni . 1 l u b:ı \'L' Tu�pc:ı ilk
ci sı r.ıd:ı k i ı:ınn '\:ll:ıini'<.lir \'C Lı ik .:ıyn ı .s�ıyıd:ı kurb:ınl sır:ıl:ın alırlar. Bu ta nrH;,'a­
nsı c::r� k unnl:ırdı r. T:ın ·l(':ıl:ır ı
:-;ır:: l:ı ııı:ısıncb A 46. I laidi kapılarına
l:ınn lıste ha� ıncLı k ı ılk uç erkek cınrının konsort b rı (etiiL'ri)
c �
_ oldukl:ın çok muhtcınd clir. ı\ lchcrkapı 47. Eı:icl i �: kt.:nti t an rı Tci::;;eha kapısına
ır ı rdı r:
nn 1�1111 listesinin ,-crilnıcsindc y�ı r: v� .
kenti tanrı Şivini kapısın"
}'azıtımb :ıdl:ın hu lu n:ı n t:ııın ,-c t:ınnç:ıla 48. Uışını -
49. Elia
sığır . .1 ı koyun )
ı . 1 /:ıkli ( 17 50. 1 -laldi'nin arniesinc
2. TCitiCh:ı (6 sığır. J 2 koyun) 5 1 . 1 l a Idi'nin gücüne
5. Ş iuin i 8
(-ı sığır. koyun) 52. Tanrı I laidi'nin susilerine
t. H unıin i (2 sığır. �ı koyun) 53. Talapura
S. Tur:ın i (1 s ığ ı r. 2 koyun ) 54. Kilibani
6 . Lı ( 2 .sığır. t koyu n) 55. Ülkeler tanrısına
-:-_ .\:1bini ( 2 sığı r. ı koyu n ) 56. Sınırlar tanrısına
R Şc:-huti 57. Göl l er (denizler) tanrısına
9. -\rsimeb 58. Atlıananatı tan rısı na
10. Anapş�ı 59 ..... ta n rısı na
1l. Di eduani 60. İLANİ Gaınruti
12. Şiel:ırdi
13. 1 !:ı Idi'nin sil :ı h l:ı rı n:ı
6 1 . Haleli'nin niriblc'sine
62. Nişi kentindeki Tanrı Ua kapıs ına
1 -.ı . Athini
1).
63. Dağlara
Kuı.:r:ı
16.
64. Anılxı ini
Elipri
J7. T:ırr::ıini
65. H u ba

18. Acbnıta
66. Tuşpea
19. i nmısini
67. Aui
20. i LU :ıl uşe un.ıliliue şiuali
(1 sığır. 2 koyun) 68. Aia
69. Sareli
2 1 . Al:ıptu�ini
70. Şi nuia rd i
71. i pha ri
22. Erina
23. Şiniri
72. Banşia
2-ı. L'nin:ı
25. Ai ra ni i 73. Silia
26. Zuzu ına r 74. Ara
u

27. Har�t
75. Aclia
28. Araza
76. Uia
29. Ziquni 77. Ainau
30. Ura 78. A rd i
31 Arşibedini 79. inuamıu
32. Anıi
33. Hald i'nin geneliğine kesileceğini
a yer abn tannla r için ne kad:ır kurban
ki l
34. Hald i ' n in <:: ri.:-; n iği ne ı\llehcrkapı yazıtı, Urartu panıeonund için veya ne kadar sıklıkıa kcsileceğini venneınekıe­
karşın , bu sayıla rın hangi merasim pld:ı mı ke­
35. 1 \aldi'niıı yaşlılığına belirtınesi ne günde mi, bir haftada ını, bir ayda
mı. yoks:ı bir
dir. Kesilen kurbanların (Resim 94) bir sığır ve 300'dcn f:ızl:ı korun kur­
sileceği bilinmemektedir. Mehe rk
36. I laidi'nin �<tvaşcılığına a p ı ıannl.-ı r listesi nde toplan ı 105
Kı<ı llığı'ncb her�ün bu
�ıyı­
37. Tei�eba'nın !>avaşçılığına özellikle hayvancılığ�ı dayalı Uı<ıı'tu
banı gerekli görülmüştür. Ekonomisi klar y:ırarabilirdi. ı\'lehcrkapı list�e·sinde
\'l'rilen kurb.mhk
38. Artuar:.ı� ek ekon omid e olum suzlu
da kurban kesm

154 155
 l

Nesim 95 · Jimç asla11

beyl.ci;J
.•l'l i, Va11 Müzesi

' ...

156 157
 1"" ' " " ' " ıl.ırın ııı. l ı.ı
· >kc·nttı• ı .ıpıl. ııı ıııer.
�>ıııılerık ını yrıhı
ı�ıcr.ısım�L"�lk·kı '"� tn. ... ıüııı ı·r.ırıu ülke>ınde
�. u n luk k u ıh.ın " 1\ ıl.m�ı
· ·. . ıyıl.ı r mı <ıl(lu,ı:'{u R<'l'\ekbtirikwk
·
hılın tllL'Illl..'ktedir.

:
� \ l'flllL'kt�·n �;ok, _l ısı�·�k
Kanı mızc ı \h:hL-rbp
ı kurhan li tcsi bir �
k
) Lırın ı h ·kı ıanrı br iön yapılacık 1lll'rasimk
t_�_lınnıL.'k.h:dı r. ı .ın rı ! rd�,·k
.. _ Lı ldı \ L'Y<� i kurb· ınl ı s
�
dıj:(�·r tınrıl ar ı('ın bir
IL dır \ nL.ık lxllı hır yıktı br ıner;ı..,inı )<� pıldıA
,'
"'·1) ılan Ualu makul hır dU
�.ı n rı 1 1., ı n hLTgun dını lllLTa..,ını _ ı hili ı meme �
ZL'YL' ınd1ılı r
yapılnıayacaAına giire.
bir yıkla ke..ilen
. .ha)-..-�m

TANRı HALDİ

Yakın D< ığu kü h ü rk· rindL·

YL'r i bir tanrın ın ortaya <,. ıknıa..,ı
mak i..,tL·nn ıı..,tır_ 1 _ ra n u t;ınrıb � · yenı bir halk topltduğu ile
açıklan ­
kez Lr..ı rtul;ır i lt: hi rl ı kı�· <,:ıkar D.dı�ı
r ;tlenıın ın h�ı-:-ı durum undak
i ı ıaldi de. Y�ıkın Doğu kültür
..,:ıhncs ine ilk
da bazı tartı�nıal;ır gl'IL..,t i r i l nı i t i r
iinn· hi<; bir
:;. . :
kültürde ra st lamadı�ı n111 ı Ld
ı l ı ld i ' ni n . 1 Tr:ı nu· n u n gün<.'yi
. d i' ni n kökeni h:ıkkın­
nde yL·ralan kuıs:ı l \lusasir (Ardini
:ıktadır. .\lu ..;ı...
) ken­
.
tinden l'rarıu'p gL· kl iğı iinl'ri..,ın in
gL·n,:L·ğı ne kadar yan..,ıuı(.( ı t�ırtı-:.ılm
puini tar.ıfmd;ı n l'IL· J.\L'(,'irılnıL'..,intk·n . i r kentinin kral i�­
..,onr;ı 'Eınn I laidi iç ın bir t;ıpınak

ı
l l . Sargon da söz et nis ve t�ıpınak hazinL"...,
y;ı pt ı rı l mı� ol du�u bilinmekte­
dir. .\lusasir'dl'ki tapınakt an .\.,ur kr.ılı
ülke..,ine götürnılbtü 1 Çizinı ;\6>. Bir cok
l rartu askeri sekr ka yıt l arında ilk cümle tanrı
ini yaf,(mal:ıy�rak
ı la ld i'ıı in si­
b h larını ku;-anarak ordunun ha ...ınd:ı ..,eflore
lannda bu tanım yoktur \L.' hunun )'LTi i1L'
uktığı hdirtilnıi-, ıir. Ancak i..,puın i' nın \rdini .
Tmm ll,lldi 'ııiıı ôniinde. .-lrdini kelll/11<' Retdikleri ztmıcm
..,eferi kayıt­

bir Ilaidi tapma[!.t inşa el/ı m .

' <"i.uııl esi vardır_ Bu tanını diğer bir \·ok kentin ;ık...,ine
\rdini (.\lusasir)
kentinin silahlı bir eylc.:nı yolu ik l'iL' gl'<; i ril nıediği n i n k:ınıtıdır.
Kral kentı: vardıktan sonra bi nlerce
da H;ın ı)ı nın nedı:ni belli değil­
hayYanı kurhan ı:clilınderi i<,·in t�ıpırıa,ğa n:rnıi::;tir. l 'r::ımı kralının bu
dir. S�ırduri hanccbnlığllllll bu kelltll'Jl geld iği Önerisi bir anlık d ikkatl' alını
rsa. l spu ıni ' ni n b;:ıb;:ı )'Uf­
ciunu uzun yı l la rda n sonr�ı .t:ipn.·ı eu ig i H' hu ziyaret için bir upınak yap ırdığı \'L' sayı�ız kurl
nı.:�lı.ıycue
� �anlar
�
kestirdiği de öneri il'hı l i r. Kı:ntL' ,·arı::;t�ı hL·rh;ınfti bır sa\·a�ın o nuyı�ı. bu ! ı� rı dı:...tekkyıo
.
bile kabul edilebilir. Ancak bir ha::;ka önL" ri de �n az }'U ka n dakı kadar !-:eçerlı olrnalıdı . ���u��� nı_n Ar­
ı
d i n i kentini s;n·:ı�nıadan L"lc gı:çirnıL·si, bu kentin ku tsa l bir kent olnıas nd ın n; Ardını lı )'oneııcı_ ve :
�

Çi.zim 3 7 - Girim/i adak feu/)(lst

lizennde Tan-n 1-faft:/i
158 15 9
 rJ ı-�pl�rin l�u- yıll_arda g�cündı..:n cok �ey kaybc
k�ı� ı g uç ol.ır,ık scçınesındcn de gelebilir. Şu tıni::.;, Asur't , . e U�a_rtu .yu ısıcyc
ın 1 �c�ın .
rek konıyucu as­
veya bu ·ek"\ı
�
,

�cnt�e"�. �rartu krallarının tapınaklar ve diğer tür geçı�ılcn veya inşa edilen bir çok
ha şi rl k< �-ı��� ,ılıy tlcrı ya tı ları
puın nı_ıı .' cKaldı kı;� lşpuin � bilinm ektedir Kral
��
oncnıl_ı ku lt ınc rkczlcrinden biri olduğu biline -�"' �uog-,,ıldır.
� _ ele Ardini kentine çeşitli yapılar inşa\ ct· ���-�
i'nin yöresinin en
n cı ını
tcıncsı ve hatıa zorlaması kadar doğal bir ·cy y:)�tur. . e, �ırtu baş tanrısı I laidi'nin kulSanmaMnı is­
y;:ı başlanan Tanrı I laidi kühü ile yöreye u:,ırıu ınanar �o_n�ı<;t,ı_ bu kmsal kent ve bu kentte kut•m' nma-
şısının daınoa
�d-. ki·�ı ı dan Arct·ını. kentinin baş
tanrısının Bavbartu oldu bılınm . . ' � s� d-_a vu n.ı 1 ımı� olacaktı. Yazılı kay�
ktedır
! ışı ıle bu tanrı Uraıtu baş tanrı� ıııın konso;ı ( _ v .ı· g�u unac gelmı: �ann Haldi'nin Ardini'ye ge�
·
•
w•
.

olması Uranu Devlet dinine uygLı ıı clcgı ) �:n:n �tır. Çünkü bir kenuc iki baş
· �

�z�ld�e�
�

tanrının . . ır ·ıcen
e, Bağbanu'nun Ardini kentinin ha� tanrısı olm� ·ı a ık a a . .urartu p�nteonuna �eldi�
.. ır. Ha l dı nı Mus.as·
�ı .onerı_�ınd
• • ·

.
V ·

ını d�n ?nce inşa edilmiş bir I laidi tapınağının yoklugv unda, )'\sıka�ıdakı \ � -��z: ı�lusasır kentinde l�pu­
· onerıyc kuşkuyla olm;:ısa bile
temkınlı yaklaşmak gerekecektir· T·ınrı HalcJ ı· ·nın k utsa1 1ıayvanı aslandır (R<:.:...sım 9�? v� Çızım . .
çok Uraıtu bctinılcnıesindc J laldi, bir l lurri geleneği olarak kuts� . 37). Bir
•

. i hayvanı_aslan uzerınde
• ·

rur vaziyelle bctiınlenmiştir (Resim 96) Sav-ışia rda o dtınu n' cn onunde .. ayakta du­
elınde bir kılıç veya mızrak�
la ilerleyen ve Urartu'ya zaferler kaza�dı�ı� . 1 laldı"dır. � l l a· ldı. l>u nedenle her şeyde oncc .. askcr b'ır
tanrıdır. 13u nedenle kendisine adanan eşyalar içinde silahlar birinci sırayı alnıakı.adı�.
-
•

TANRI TEİŞEBA ve ŞUİNİ

Urartu panteonunda ikinci sırayı işgal eden Tanrı Teişeba, Hurri kökenli bir tanrıdır. ı\I.Ö.
.
bınyılda Anadolu'da baş tanrı olan Teşup ile aynı olmalıdır. llana Mehcr Kapı yazıtıncia ı.anrıçalar
2.
ara_:mıd� ?'er �ıla� 1-lupa da, bu tanrının eşi olan Hurri panteonundaki Hepat olmalıdır. Hurrilerde ol­
dugu gıbı Urartu da da Teişeba'nın kutsal hayvanı boğadır. Bazı anıtsal taş kabanmalar ve bir çok tunç
eser üzerinde, boğa üstünde ayakta duran tanrı Teişeba'dır. Urartu Krallığı'nın olu�umunda görev alan
halk toplulukları içinde Hurrilerin de var olduğu konusunda çok önemli bir kanıt olan Teişeba bir sa�
vaşçı tanrıdır. Listenin 37. sırasında belirtilen iki sığır ve dört koyun Tanrı Teişeba'nın savaşçılıgına
kurban edilmektedir.

Meher Kapı yazıtırıda dört boğa ve sekiz koyun ilc mükafatlandırılan Tanrı. Urartu pante­
onunda üçüncü sırayı alan Tanrı Şuini'dir. Olasılıkla Güneş Tanrısı olan ŞuinL Asur tanrısı Ş�ım::ış'ın
ideogranıı ile yazılnıaktadır. Bu tanrının kutsal simgesinin güneş kursu olduğu önerilmiştir . Ancak gü­
.
neş kursunun diğer bazı tanrılar ile birlikte de betiınlennıiş olduğu unuıulnıaımılıdır ı\lehcrkapı ran�
nlar listesindeki ilk üç tanrı Ura mı panteonunda "tanrısal üçlüyü'' meydana getirir ve birçok Uranu
kaya nişinin. içi�
yazıtıncia birlikte geçer. Tapınak girişlerinin ve Mcherkapı veya Ycşilalıç gibi bir çok kon.sorttınun
Şuini'nin
çe üç kademeden Oluşmasının bu üçlüğü simgelediği düşünülınektedir. Tanrı gereklidir. Tuşpea'nın
olması
listede 66. sırada yer alan ve bir sığır ve bir koyun kurban edilen Tuşpea dir. Aynı şeki�de_ k_UL.s:ıl şa�
aynı zamanda başkent Tuşpa'nın da koruyucu ı:ınnçası olduğu bilinmekte
daki kanaılı k:.ıdın eklentılerının de hu
rap veya Jibasyon sıvısını taşıyan ekieniili kazanl:tnn kenarların
tanrıçayı simgeled iği düşünülm ektedir.

bir çoğunun adı s:ıdcce bu.. List� yardımı ile

Meherkapı listesinele adı geçen diğer tanrıların ıne. f:ırklı ımılzcıncler uzennde d� gt:<_·­
a ait olabile cek bir çok betiınle
isınen bilinınekıedir. Bu tannlar dışınd:ı kendis i ic:;in ı:ıpın:_ık y:�p�ırıl:ın .s<:ıdecc �J�r t�ın�
I laidi ve Teişeb :ı'nııı
(R�siın !00) inşa edılen ık_ı _rapı�akt:ıı�- ���
mistir (Resim 97�99) . Tanrı T.ın­
tepe K:ılesi 'nde
�ardır. Gürpı nar Ovası' ndaki Çavuş
e yer :ıl:ını ise Tanrı lrnıuşinryc :ıdanıı ııştır. l:ınn lı:ıııu,ını Jı,ıeck
ikinci si ve Aşağı Kale'd . :'lı >ır:'"'"'·'
rı

ı ıaldi'y e, h.ı) lı
koyun kurban eelılınekıed ır Lısıenın bır
d· d r • e kendisine bir sığır ve iki dan ı ir k lu u
rı

ı i ş:' i k
y�� ����a i�u:ııi; bir tanrıya ı ı . Sarelu ri taraf n kb ı_ �annıap1rnıu�ın
ı
ı mak. · �ı . s· .-��
ı t:�i�������h�::;ı ���� �����l��ı � 5�;;�
. ı· ·
)ır durum dur. Olasılı tınm;�ıb·
·

. · ı n ır·ır' n ı·ınrısı idi Uraını p:ınıconuntLı ıann

�

, ı., çıki,-ınnın:;ı .ı zor

·

daı . klın
gen'un sekizinci sefer kayıtl:ırında !?ı r \·;ırc.lır. Li�tt"(.k lıunl.ı­
c · \'L'
�

ıı�- . o�' ��ı �hğ kc n; ve kuıs:ıl k:ıpıl:ı

rın dışında kutsanan ve k�ırb:� �
ı -�esıl�n
k� oİdt;�:, emri yayınl:ınnuşur. örneğin "\n.hnı l.\hı�ı
da belli s<ıyıl:ırda kur b.ın ke:; ıl � ne ::; ın i:� g �re . 1 \' kı ' .a , Güller t:ınrı�ın�ı. �ınırbr t�ınn.,ın.ı . d.ı,).:
tanrısın<�, _ı ı.ı c ı . pıl·ırın
sir) kenti ı:.ınrısına, Kuınemı kcnıı sına gıbı.
ra

l:ıra ve Nişi kenti ndeki tanrı U:ı kapı

160 ıGı
 Meherbpı yazıli l 'raı1u tanrılar listesini verınesinin y:ınıncb. kral_lığın ülke sınırlan içinele uy­
guladığı din politikasını açıklanıası ::H,;ısından cb önemli bir y:ızıuır. Kr:.ıl l�puini ile ha�byan yayılını­
cı siyasetin belki de gereği olaı.ık. ele geçirilen tüm ülke tanrı ve tanrıça b n. Uraı1u panteamında yer
_
bulabilıniştir. H:ıkli ve Tei:jelxı gibi kr.ıllığı olu:jturan remel eınık toplulukbnn tanrılannın yanında da­
ha küçük kentlerin n:� daha az nüfus yoğunluğuna sahip toplulukların t�111rıbrı, Urarttı resmi devlet
dini içine alınmış ve ı\lelıerk:ıpı resmi bildirisi ile kuts:.ınıp saygı duyulımılan garamilenıniştir. Bu du­
rum ele geçirilen ülkeler halklcınnın elini inanı� ve uygulanwbrında önemli ölçüde geniş bir özgürlü­
ğe sahip olduğunu göstermektedir. Ölü göınıne geleneklerinele gözlenen çeşitlilik, aynı mezarlık ala­
nı içindeki aynı ,·ey:ı f:ırklı nıezarbrcbki değişik tapınma şekilleri ele bu dinsel özgürlüğün sonucu ol­
malıdır. Çok [ırklı kültür bölgelerinin ve farklı etnik yapıcbki toplulukların bir ar:ıya getirilmesi yo­
luyla şekillenen ve büyüyen Urarttı Kr.:ıllığı'nın bu başansıncb toplulukl:ıra verilen dinsel özgürlüğün
payı büyük olmuştur. Ancak bu özgürlük, panteanun tartışmasız tek egemen tanrısı olan Haleli'nin
ülkenin hemen her yöresinde kutsanmasını engellenıemiştir. Olasılıkla, kule tipli Uraını tapın�ıklan�
�

nın planında olduğu gibi. Urartu Kr.:ıllığı'nı kuran yönerici hanedanlığın yaranığı ve ülkede kutsanma­
sını emrerriği Tanrı Hııldi'nin, ülkenin her köşesinde saygı görmesini bizzat kr:ılların kendileri sağla­
�
mış!ardır. Ur:ı u Krallığı'nın kurulmasından önce ve �� kılmasından sonra Tanrı !-laleli ile ilgili hiç
bir
efsanenın _ ve ıkoııografınin
olmayışı dikkat çekicidir. Oııümüzcleki yıllarda yapılacak arkeolajik kazı­

-s ve davranısla-
-s
larda bulunacak yazılı kaynnkbr gerek Urarnı panreonu ve gerekse Urartu dini inarus
rı ile ilgili bilgilerimizi artıracaktır üınidindeyiz.

162
163
 Meherk::ıpı yazılı t ıı";.ıı 1u ı:mnbr listesini n:�rıncsinin y�ınında,
�
kr.ıl.lığın ü l e sınırlan icinele uy­
. .
l�puını ıle başlayan yayılıın­
guladığı din politik:ısını :ıçıkbnıa .... ı açısından cLı önemli bir }':1Zıttır. Kı";.ıl
_ m ülke t:ınrı ve tannç:ıl::ırı. L l r.ırru panteonum.b ye
cı siyasetin belki ek gereği obr::ık. ele geçirilen tti r
bulabilmiştir. ı-ı::ıldi n� Tci�dxı gibi kmllığı oluşlUr.ııı temel <:t nik toplulukların t::ınrılannın yanında cb­
ha küci.i k kentlerin \'e dah:ı az nüfus yoğunluğun::ı sahip toplulukların t::ınrıbrı. UrJnu resmi devlet
dini içine ::ılınnıı� ve ,\kherk::ıpı resmi bildirisi ile kuts:ınıp s:ıygı duyulmaları g:ır::ıntilenıııiştir. Ru du­
rum ele geçirilen ülkeler halklarının dini inanış n� uygul:.ınıal:ırıncb önemli ölçüde geniş bir özgürlü­
ğe sahip olduğunu göstermektedir. Ölü göııııne geleneklerinele gözlenen çeşitlilik. aynı mezarlık ab­
nı içindeki ::ıynı veya f:.1rklı mez:ırl:ırd::ı ki değişik tapınma şekilleri de bu dinsel özgürlüğün sonucu ol­
malıdır. Çok farklı kültür bölgelerinin ,·e farkl ı etnik yapıdaki ıopluluklann bir <uaya getirilmesi yo­
luyliı şekillenen ve büyüyen llramı Krallığı'nın bu b::ış�ınsıncl:ı toplulukbra verilen elinsel özgürlüğün
payı büyük olmuştur. Anc::ık bu özgürlük. panıeonun t:ıı1ışnı::ısız ıek egemen tanrısı olan 1-:hı ldi'nin,
ülkenin hemen her yöresinde kuıs�ınnıasını eııgellenıeıniştir. Olasılıkla, kule lipli Uranu tapınakla n­
nın planında olduğu gibi. Urartu Krallığı'nı kur:ııı yönetici hanedanlığın y::ıranığı ve ü l keele kutsanma
­
sını emreniği Tanrı J- laldi'nin, ülkenin her köşesinde saygı görmesini bizz�ıt kral l::ı n n kendileri
sağla­
nuşlardır. Urartu Krallığı'nın kurulmasından önce ve ) kılnıasından sonra Tanl'l J-falcli
� ile ilgili hiç bir
:
efsanenin ve ikonogr:ıfınin olmayışı dikkat çekicidir. Onünıüzcleki yıllarda yapılacak arkeolojik kazı­
la�d� b l�n c k ·a ıl kaynaklar gerek Uranu p:ınteonu \'C gerekse
. � � � � � � Uraı1lı elini inanış ve davranışla­
rı ıle ılgılı bılgılennıızı artıracaktır ümidindeyiz.

Nesilll 100 - (,'ı/ıfJtlutryakuwula Ç(u•uştepı.• ;,:aksi

162
163
 Biscioııe, R . , lkt·t·ııı ı ·rar
ıian Dıscov� rks in Artnl'n
_
ia: The C<>lumbariunı
' �
of Frt'\ ,ın"", _ _ Mıcenc _
Studı ı ed Egt. o-Anatolici .3· ı , 199 ı
· ıı -
1 3�
Boysal Y , �Anz<.ıvur"da Dcfinccilcrin .\!eydan
a Çıkardığı Lrartu
Fst•rlcri · , Bellct<.:n 25. 1 % 1 . 199-
212
Burncy, C.A. �.l :rartian Fortr<.:scs and Towns in the
\"an Region'", Anaıo\ian
Studıes ", 19o", 37-'i3.
KAYNAKlAR Burney. C.A.-L<.ıw�on G.R.. "l 'rartian
lklicfs at Adilcc\·az on L-ıkc Van and
RcKk lklicf from the Karasu ncar
Bin.:cik'". Anatolian
Studies R. 19'iH, 21 I - 2 1 H.

Burney, C.A., "Measured Plan.-; of Uranian Fortreses'' Anaıniian Studi<.:s

10, 1 960, 177-196.
Burney, C.A.. "A First Scason or Excavaıions on the Lrani:ın Cit::ıckl of

Adonız '\ .. Hi.-;ıorie d'Arnıt'nic. Paris. 1 9·i6. Kayalıden:'" Anatelian Studies 16. 1966, )5-1 ı ı.
�ur::ırtu ı\ ledeniyeıi-. Anadolu ..ı, 19�9. 69---. Burııey, C.A., "Urartbn Irrigation Works'". Anawlian Studies
Akurgal E. .
22, 1972, 179-186.
l "r:::ııüi.sclıe und ahir:::ınische Kunstzetren. Ankara. 1 968.
Burney ,C.A. - David Lang, The Peoples of the ı lills:Anciem t\r::ı raı :ınd
Akurgal E. .

Akurgal E.. Hani •

n: Hitit Cygarlıkbn, iznıir. 1995.
Caucasus, londra. 19-:-1.
�raınos Yakınıntb Anzavtmcpe'de Bulunan Uranu Tapınağı
Kitabeleri'" Anadolu. S. 1960. 99- 158.
Balkan K., Calnıeyer P.-Ursula Seic\1, "Ein fri.i hurart;:ıisclıc Sicgesdarstdlung", Anarolian
Studies 33. 1983. 1 03- 1 h
n�

"Three Urartiaıı Tonıbs al Palu in Turkey , t\rchaologische

Balkan K., '"Patnos·ıa Keşfedilen L'r::.ırtu Tapın:ığı ve Ur:::ı n u Sarayı··,
Charlesworth M.,
Alatürk Konfer:::ı nsbrı 1963. Ank3r.l. 196-ı.
ı\ lineilungen aus lr:ın 1 3 . 1980. 9 1 -97.

Balkan K., ··LTr:::ırtuların Kökeni ve Dilleri··. I3elk:ten '-18. 1984, 5 1 3·52 1 .

Çil ingiroğlu A., "Sargon\ın Sekizinci Sereri ve Bazı Öncrik.:r'". An::ıdolu

Barneu R.D., ·The Exeavation o f the British �1useuııı a t Toprak Kale, near Amştırnı"ları IV-V, 1976/7. 235-269.
\'an". lr:ıq 12. 1950, 1-43.
Çilingiroğlu A., "The Second Millenniuın P<ıinıecl Poueıy Tradition in
Barnen ltD., "Furthcr Ru.ssian Excav3tions in Arıııcnia ( 1949-1953)", Iraq the Lcıkc Van Basin'', Anatolian Studies 3·i, I 98' ı. '1)-49.

2 1 . 19'i9, 1 -19.
Çilingiroğlu A., Ur::ınu ve Kuzer Suriye: Si)'asal ve Kültürel İli�kilcr.

Barneıt ltD., '"The Uranian Ceınetry at lgdyr"· Anatolian Studies 1 3, i znıi r, 198�
1 963. 1 53-198. Çilingiroğlu A., (Editör). Anaıoliaıı lron Ages 1, iznıir, 1987
Barneu R.D., "The Hieroglyhic \"X'riting of Uranu··, 1 bns Gustav Güterboch ,;Bir Urartu Kemer Parçası Üzerindeki Ziyafet S:ıhnesi··.
Çilingiroğlu A.,
on the Occasion of his 65th Binday. Ed. K. Bine\ v.d .. Erol Atalay i\lenıorial. Arkeoloji Dergisi üzel Sayı.
istanbul, 19--ı. (Ed.I-L� Ialay), 1 5-20. İzmir. 199 1 .
Belli 0., �Doğu Anadolu Bölgesinde Antik Demir l\tetalurjisinin Anaıolian lron Ages 2. Oxford, 199
1.
Çil ingiroğlu A.-0. French(Editör).
Aı-Jştırılınası", Araştırma Sonuçları Toplantısı, Fortress of
from the Uranian
3. 1985. 365-3�8. Çiliııgiroğlu A., "Occorcıted Stone Ve:-;scls
A)'anıs", Tel Aviv 2 1/ 1 , 1994. 68-76.
Belli 0.,
"Uranian Danıs and Anifici�ıl Lakes Recemly Discovered in
ian lron Ages 3, Ankara. 1 99�ı.
E:ıstern Anatolia.. Tel Aviv 2 1 , 1994, 77-1 16. Çilingiroğlu A.-D. l'rench(Ecliıör), Anatol
Eid�ru"': Tl�c U rc� nian
Belli 0., "Rusah inili in Front of Mounı
Doğu Anadolu'da Urartu Sulama
Kanallar ı, istanbu l, 1997. Çilingiroğlu A.-M. Salvin i, _ ı
ıVIiccnei ed Egco-Anatolıc
'"1995 Yıl �nda Doğu Anadolu Bölgesi'nde
Forırcss of Ayanıs, Studi
Belli O.,
Uraıtu Baraj ve 35. 1995, l l 1 - 1 24.
Sulama Sıstemin in Araştırılması'',
xıv Arasıırma Sonuçla n 1994
Urarıu Tarihi, Bornov::ı,
Times up to the Enel of the Urmrian
Toplantısı ll, Ankara, 1997, Çilingiroğlu A.,
1 39-169 .
Benedict \Xf.C., "Uranian and Hurrian s", journa Çilingiroğlu A.. Van (From Ancient
Socieıy 80, 1960. 100-10
l of the Anıeric an Orienta l 1995.
Kingdonı), istanbul,
Tapınma Yerleri . ı ı. Ç:tnıb
4. cl
,
Benedict \'VC.,
� �
"'The Urarıia -Assyr an lnscrip
tion of Kelish in"', journa l Çilingiroğlu A.,
;Unın u'cb T::ıpınımı ve
ıda).
or the Amencan Onem al Arnıağan Kitabı (I3ask
Society 8 1 , 1 96 1 , 359-38
5.
Bilgiç E. ,� Ögün B., "Adilcevaz Kcf Kalesi Kazıla
n�, Türk Arkeoloji Dergisi
2 1 ' 1974, 31-35.

165
164
 Hisöone . R . · ık�·<:nı ı �an ian Dısn)\'c.:.·rics
in .\rnıenia: The Colunıhariuın
of ı:rl'\'a n· . Studı .\lın·ncı_ ed Egı..:c
H\ natol iö 5 ı . 199-ı . ı ı �
o.
1 5';

�
Anz:ı\'l r'da lkfinl'ölt:rin \kydan Ç
a ıkardığı ı 'ranu
. lklktl.'n ıı:;, 1961. 199· 2 1 2
.
Esl·rll'rı'

Burney, C -\., t 'r;.ınian Fonn:sc.:.·s and Towns i n thl'

\'an Rl'Rion", An;Holian
Studil.'s 7. 19.:;;, .f'.')l
KAYNAKlAR Burncy. C.A.-L:ıwsoıı (; .Jt, · ı ·ra n ian Rdids at -\dikt..:
\'az on Lakı..: Van and
Rod.: lklid from the Karasu nc.:.·ar Birı..:
d k . ı\naıokın
Studies H. 19SR, 2 1 1 ·2 1 H.

Burnt'y, C.A . . "\lc:ısured Plans of tıranian Fonrl'scs . An:ııolian Studics

10, 1960, 177-196.

Burncy, C.A . . "A Fi rst Season of Excavaıions on the l·r:ınian Citadel of

l listorie d'.-\rnıı2-nie. P�ıris. 1 9·t6. Kayalıdcn..'· . Anarolian Sıudics 16. 1966, )). ı 1 1
Adonız :\_,
Hl.r:.ınu \lec.kniyeıi". Anadolu 4. 19.:;9, 69-77. Burney, C.A., "llr.ınian Irrigation \X.'orks' . Anatolbn Studi<.:s
Akurıpl F .
22. 1972. P9-IR6.
rr:.uüisc ht' und ahir.uıisdıe Kun�tzetren. An k ara . 1968.
Akurg:tl E .
Hitit l'y�prlıkbn. i zıni r. 199.:;
Burney .C.A. - David l..ang, The Pcoples of the Hills:Anciı..:nt Ar:ır:.ıt and
Akurg:ıl E..
ll;mi n:-
c�ıtıGISU.'>, Londra. 19'1.

· Paınos YakınımLı Anzanı ııeıx'de Bulun;m U1 1rtu Tap ınağı

.
B:ılk:tn K . Calmeyer P.-Ursula Seidl. "Ein frühur:.ınaisdıe Sicgcsdarsıellung· . Anatolian
,.e Kitaheleri· Anadolu. ), 1960. 99-1'58. Studies 33. 1983. 1 03- 1 1 ı.
ı ııu T;ı p ııı ağı n: l'rartu S:ı rayı··, "Three Ur::ınian Tonıh� at Palu ın Turkc(. ·\rchaologischc
B:tlk:ın K.. ·p;ıınosb Ke�fedilen l'r. Charleswonh ı\1.,
.\tatürk Konfe1.1nsbn 1%3. Anbr.ı. 1 96·i . ı\litt<.:ilungcn :ıus lr.ı n 13. 1980. 9 1 -97.

Balkan K . "l'ranubrın Kökeni ,-e Dilleri". Belleıen -ı8. 198-ı, ) 1 3-52 1 . "S:ırgon'uıı Sekizinci Scferi ve rkızı Öncrilt.:r-. An:ıdolu
Çilingiroğlu A.,
·The F:xc;:ı,·:ıtion o f the British �luseuın a t Topr.ık Kale, near Ara�ıırnıaları IV-V. 1 97617. 235-269.
Barneu ltD . .
\ ,ın· . lr.ıq 12. 1950. 1-�3. "The Second ı\lillcnniunı Painted Pottery Tradition in
Çilingiroğlu A . .
Barnen R. D.. Funlıer Russi;ın ExC'J\·;ttions in Arınenia 0 9·i9- 1 953)", Iraq ıhe L::ıkc Van Basin", Anaıoli:ın Sıudics }ı. 198·ı. i5-i9.

11 . 1919. 1 - 1 9 . Çilingiroğlu A. • Ur.ırnı ve Kuzey Suriye: Siyasal ve Kültürel ili::;kiler.

B::ırııett R.l)., iznıir, 198-ı

The l'mnıan Cenıcıry aı lgdyr". Anaıolian Studies 13,
1963. 1 ';3-198. Çiling iroğlu A., (Editör). An:ııolian Jron Ages 1 . iznıir. 19R'7
Barneu R.D . . ·nıe l l il.:'roglylıic \X'riıing of L'ranu·. Hans Gusıav Güterboclı "Bir Urartu Kemer P;ırç.ısı Üzerindeki Zi�·afct Sahnesi·.
Çilingiroğlu A .. _
on ılıe Occasion of his 65th Biııday. Ed. K. Bitıci v.d., Erol Aıalay ı\lemori:ıl. Arkeoloji Derg i si Ozel Sayı.
Istanbul. 19--L (Ed. l l . ,\l:ılayl. 1 5-20. İzmir. 1991.
Belli 0 .. Doğu Anadolu Bölgesinde Antik Demir Meıalurjisinin Anaıolian Iron Ages 2. Oxford. 199
1.
Çilingiroğlu A.-0. French(Editör).
Ara::.ıırılması-. Araşıırnıa Sonuçları Toplantısı, n Fonre,;s of
\'essels from the L"r.ıni:ı
3. 1985. 365-rs. Çilingiroğlu A . , ""Dccomted Stone

Belli 0..
68-'76.
Ayan ıs· . Tel Aviv 2 1 1. 199--t.
-ı·r.ıni:m Dams and Anificial Lakes Reccntly Discovered
Ages 3. Ankar:ı. 1 99- ı.
. ıch( Editör), A ıı atol ia n lron
in
�
ı\lounı Eiclunı": The ur: rtiaıı
Ea�tern Anatolia". Tel Avi\- 2 1 , 199·i . 77�1 Çilingiroğlu A.-0. ' l r·....·ı
ı
16.
Belli 0. . Çilingiroğlu A.-ı\1. s-.ı v
. .

;Hcss of Ay:ı nıs. Sıudi ı\ licenei ed Egeo�Anaıo

HRus:ıhinili in Front of .
��
Doğu Anadolu'da Crartu Sulama Kanallar
,
ı, istanbul, 1 997 . lıc.-ı
Belli 0., ��
H l995 Yı nda Doğu Anadolu 13ülgcsi'n
de Uraı1u Bamj ve 3? , 199? . l l 1 - l l•ı.
�
.
Ur.ınu T ıri hi . Bornova.
Sulama Sısteminin Am�tırılması", XIV
Araştırma Sonuçları I99·ı
Toplantısı ll, Ankara. 1 99-. 139-16
9. Çil i ııg i roğlu A.,
Uranian
s up ro the Enel of ı he
Bencdict \X'.C., ·l'r:.ınian �ı nd Hurrians". journal Çilingiroğlu A . . V:ın (From Ancicnı Time
Socıcty 80. 1960. 100-1
of the American Oriental 1995.
. Kingclonı). iswnbul.
nıa ve T:ıpın ına Yerleri .
04. · l l . Ç:ımi1CI
Benedict W.C., 'The L ran iaı
� -A�syrian lnscription Çilingiroğlu A, " Ur.ınu'd:ı T:ıpın
of Ke\ishin", journal .
of the Anıcrıcan Orienıal Arnı:ığ:ın Kiıabı (B:ıskıda)
Soc icty 8 1 , 1961, 359-385.
Adileevaz Kef Kalesi Kazıla
rı'' ' Türk Arkeoloji Dcrgbi
Bilgiç E..- Ögün B ..
2 1 . 1974. 31-3).

165
164
 Lı s ı,�ıpl;ır"
· ı ·rat1 lı d:ı .\1 Bi l iııı..•n
Bir S;ın;n D�ılı: Bczcım:li
1- lu\in P., 'kw { · ranian ln�cnpıion
(i]ingiroğlu \ , - , An·.ıtoı·ıan
. s from Adilc.:cva7"
\n:ıd(lltı \r;ıstırın:ıbrı :\1\ ·
!9l)(l, I H.�· 19ı:; Stuclil'S 9. 19)9. 1 H9-19
).
l �ı k c . .
ngcn in dcr uranaisdıcn
( \ . 1-:r;L'n \rın;ıp_:ın h:itıh
ı).
"Tisdıc und Tisdıcb rstcllu
J;ır:--. in \ :ın ;ımi Fl;ızıA
DL'rin Z., The ı r;ıı1i:ın Crcın;ıtion
Kun.'ıt . Bcllctcn 19'. 19R6.
ı 1 3-· H1.
. Fn:nch ( Fd.) \n:ıtolı an I n m
\ltL.,l'lllll� . \_ CilingiroAlu-D. I ş ı k F. .
1 99�.
"Şirınl ikalc. Eiııc unhckannte
martabche Burg und
� �
\t(L'-" .t \nl\;ır;ı. ı9-62. lk( lxıdı ungı.:n l.tı dı.:n Fclsdc
nkmalcrn cincs
ı ·r.ııtu und Tı:m-.bukı-,ıı.·n.
. Berlin. Jl)()J Sl.:hopfl'nsdıc Bcrgvolks Ü.'ıt<ına
Di;ıkomı\ 1 .\ 1. . toliens". lkllctl'll

d l -r•.ıı1 ;1 ist:h. \lünih. l lJ- 1

') l , 1987, 197-'>33.
i)i;ıkonm 1 \1 . l lurri ...çlı tııı

··.-.;ınifit·cs in thL' Ciı\· of Tehch;ı - l . igh ts on tl ll' Social

johntion E., "t�rartia ı ınnucnce l 'pon Iranian
DiakonO\ 1 .\L.
Architccturc in the First
ı li:--.tory nf l ra rı u ... ,\rch:ıologisdll' _\ fit tc i l ungl'll :ı us lr;ın
Mıllcnnı� um IlC.". Mar:.,yas 17, 1 97-ı-7'), 2 1-3R.

2·!. 1991. Kellner, 1 1-.J .,( Editör). l lrmtu: Ein wiedcrc!l

ldecktt:r Rivale Assyriens.
Münih, 1976.
to l lr::ırtian
Di;ıkonm 1 .\1 �.ılm:ı-. .\1. 1\.;ıshbi . {;eogr;ıphiul �;lllK'.'i According
Tl':\b. \\'ıcsh;llkn. 1 9H l . Kellner, 1 1-J . , Gürtdblechc au.s lJraıtu, Stuttgan. 1 99 1 .

Die neuncn ura rt:ıi sclıcn ln:-dırihl'n ;nıs Körzüt · . l st�ııı l ıu l c r Kencbll T. , "Uranian Art in Boston: Two Bronzc Odts and ��
k
Dinrol \.,
.\lıttl·ilungt.>n 2C1. 1 9-6. 1 9-:\0. ı\lirror", Boston \
ı luseunı 1 3u l :li n 7). 19'7, 26·55.

Dinçol .\. · Frsin 1\.;ı\ ;ık\ı . \'an Hölge.... indc Yeni ı·rartu Y;ızıtbrı. htınhul. 1 9-R. K i n g L\'\1. , Bronzc Hclids from the Gmes of Shalınaııeser. Londra, 1915.

Dinrol A.· Er�in 1\.;n ;ık lı. "1\.J r;ılun Köyünde Bulunan i)ürt Yl'lli t ·r..ı ııu Kleiss Wl.. "Zur Rckoııstruktion des urartaischcn Tempeb", lstanbuler
Y;ızııı" . \ıudolu Arastırnıabn 6. 19-R ı- ı.). Mittciluııgcn 1 3 - 1 ı. 1%3-6-ı, I - l ı.

Eic.:hlcr �-. {;(iltl'L Genicn und \lisdıwı:sen in der ur:ırt�ıischen lüıııst. Kleis.s W., "Urarıai.schc Platze in lranisch-Azerbaidj�ın". Jstanhulcr
1krlin. l9R ı . ı\littcilu ngcn IR. 1968. 1 --'--14.

Erzcn ..-\ .. � 19'19· 1 96 1 Yılları ArasıneLI Y:ıpıb n Topı:ıkk:ık Kleiss \Y./.- l l . l lauptmann, Topographisclıc Karte von Urartu, Berlin. 1976.
b
Ara....tırrn�ıbrı" Türk Tarih Kongrl'si Te liğ leri . 'i;lı-6 1 .
Klciss \Y/., I3a�tcını/Rusa-i-URU.TUH: 13cschreiburg der
\nk:ıı�ı. 1%- uraıtaisclı en und nıittelalterlichen Ruinen. Berlin. 1977.
Erzen \ .. Ciiyiınli O lırk:ıni.s) . .\natolian Studies 2,1. ı<rJ . .3--39.
..
Kleiss \V/. , "B::ı.stanı and the East of Uranu", Atti eki Primo Simposio
Erzt.>n ,\., "Giyimli Bronz Defincsi \'C Giyimli K:vısı", lkl lett:n lnlcrmızionalc di Ane Annena. 1975, 395-· ı02.

.�K. 19- <. 1 9 1 - 2 1 :\ .

Kleiss \'\/. ,(Editör), c
13astaın 1 : Ausgrabungcn in den ur<ı rtaisclı n Anlagcn.

"Cını:-tcpc Yuk:ın b le \·e Topr�ı kkalc 19-6 Dönemi

Frzen A.. 1 972-975, Berlin, 1979.

Kleiss Wl.,
1\.;ızıbrı". Anadolu Ar�ıstırnıaları ı-), 1 9:ı6-..., 7 . J -59. ,;Bastanı. An Uranian Citadel Conıplex of the Sevenılı
Erzcn .\.. C.ını st cpc 1 . AnkJr.ı . 19-R Cen tury B. C.", Anıerican journal of Arehacology 84, 1980,
299-30·1.
Frankd D. .
The Andenı 1\ingdom of l'r.ınu. Londra . 1 9-9.

�e
··oarstellungeıı uraıtaischer Archiıektur . Arclıaologische
The \\- ı ı r Supply Sysıeın �ıt Tuspa<t'r.ın u l" .\\'orld Mitteilungcıı aus ıran ıs, 1982. 53-77.
G:ırbrecht G .. Kleiss \V. .

Arehacology ll. 19-9-�·W. 306-3 1 2 .

Goetzc. A. "Zur Kdisdıin-Stele. . Zcitschrift Kleiss \\!. . (Editör). Bastaın Il, Berl in, 1988.
für Assvrio
)_ 1930. 99-1 28.
logie
Kleiss W.,
' hen Teınpcls". l.sıanbuler
"Zur Hekonsıruktion des uranaisc

"\'a n Di l ka ·a i skel etl erinin Paleo:ı

1.
�
Güler E . . i\·litteilu ngen 39. 1989. 265-27
losehrihen ( 1 ve 11), Graz,
mropolojik incc le nnıe�i .. ,
Arastırıııa Sonudan Topl antısı
"f , 19H6, 369-3HO. Konig F.W.. ı ıandbuch eler chaldischen

"R-�p ·csentati ms of t 'ranian

�
Guntcr A . . 1955- 1 957
�
Aı<.:h ıtenure ın ıhc Assyrian
and \'\'l'sl Iranian Fortre�s
.
;Die Ausgrabungen von
Kirsopp und Silva Uı ��
in den
.
lklief'·. l r:ın. 20, 1982. 103- Korfnıann ıVI., und ın
1 1 2. Burgfelsen von Van( l uşpa)
jahrcn 1938 und 1939 anı
�
Hamilton lt\\'..
"The Dec mHed Bronz ·
e Strip from Gushc hi " , An::no
Studı_ es h. 196S. ı
0.
K�ılecik", Beriytus 25,
1977, J73-20
li�ın
l -) 1 .
Hauptın:ınn ı ı_,
������ _
�rn Ex pa sioı o f -r:ııtu
� � � Kozbe G., "Van Dilby�ı Höyüğü
Erken Transkafkasya
ıa Sonuçları Toplantısı.
533-554.
L� ) . Studı .\lıceneı ed Egco
a s Seen from 1'\or�untepe Kenınıiği", VII.A raşıırn
-Anat olici Ankara, 1 990.
2<. 1%< , 287-298.
Hernnann 1 1-\\'. .
1972. 292-297.
Kro\1, S.,
ın'', Arclı.ıeology 25.
e
, 1ane1 .. J�ı1lrbud ı des
"Lraıtu und G r i dı "Excavations at 13.-ıst<ı
t!n Berlin . 1976.
Dcuı.sdıcn in Iran,
K ral i , S.,
. Festo ngen
Keranıik ur�ırt<ıi.schcr
. 1
A.ıc·1 l:ıo ogıschen lnstiıuts 8
1 . 1966. -9- 1 -ı l .
logya ve
1938", Türk Tarih Arkco
e \'·.
ı n �, ıuseum
llulin P..
.
Hafri yat.
.. , Anaıo lian Stud ies
·r:.llti an Sıonc i n t h ·va n'da Yapıl an
B. 1 9)R. 2.3)-244.
"l
Lake K.,
1940. 179- 1 9 1
Etnogr:ı fya Dergisi 4.

166
167
 1 l l 2. Berlin . 1 9 1 0- J <)j
l. Özgen F .. l ·rartian Chariot Hcco
Ldınunn- ıtıupı C \l.nH..'nicn ein.'t und jct7t nsidcred ll.Archae
· . ologital
l·.vıdc
Lc.::dnc L D..
n<:c. 9th·7th Cenıuries
Fi�hıh Cımr �ıign ' . ,\lmın tıin: aml IlC:. Anaıolica
,:ıy.... in the Ardı�ıenlog
.., , • on·,
. r l l , 19H ı , 9 1 . ! ) ı
y of Gre.uc
,.� Özgüç :-.J .•
;,�:ımb: F�.
L�
·
..•.,nj'X)Iami:ı Fd. L. D. Le,·in�
\lı The Decoratcd Bron
zc Strip and Pl;ıqucs
from
1:�..,- ı-,ı Ahıntcpt."". \l;ınsel'e
T C.Young. .\tılihu. 19..,-. Armağan . Ankar.ı 197·1,
Özgüç T,
&ı 7-RS6.
Loon. '' '\ .
in the Light of '\e\\
l r:ırti.ın \rt: lt.s [)istincı ın: Tr:ıit.s Altıntcpc. Mima rlık Anıtla

Fxcl\·:ııion:o.. ı.... unbul. 1966.

\'311 n ve Ouvar Resimleri
·
Ankar;.ı, 19()().

Özgüç T .
,·:ı n l.oon. .\ 1 '\ .
�ıt Q:ıl:ııg:ıh . lr.ın··.
'Th . ln.,cription of lshpuini �ınci �lt.:mı;ı Altınt epe ll. \lezarlar.

/ou n:ıl of '\e:ır E:ıstern Sıutlıö 3-ı. 19-).

;
DefX> Binası ve Fildi!;;i
201-20-. E.scrlcr.
Ankar.ı. 19()9.

y;ın loon. :\ 1 '\ . :'TIR' Pl:ıcc.:.· of l'rartu in the First �lillcnnium 13. C. Tr:ıde". Özgüç T, ''jcwcllcry, Gold Vmivc Plaque
s and a Silver Beit from
lr.ıq .19. 19"". 219-23 1 . Altıııtepc", Anatolian Studic�
33. 1983. 3.3·37.
Tomhs" . Ir::ıq 18. 19'16. 1'10-167. Pallottino M.,
Maxwell-llyslop 1\.R . . -l ·r:ırtıan Bronzc� in Ftıı.ısGın "Ura nu . Grcccc and Etruria",
, East and Wcst 9. 19·58, 29·52.
Rcli:f·. Pccorella P. E . .
,\l:ı;..:wdl-1--fy:-;lop 1\.R. ."An l·r:ırtian Areher on the Zinjirli Ch�ıriot "In frontino uraneo del regno di
Mcnua·-. Studi Mkcnci cd
Bullcıin of Institute of Arehacology 2. 19)9. (n-66. Egco - Anatolici 22, 1980. 191- 199.

.\l:ıxwell-Hy:-.lop J\.R .. \\C:o.tcrn Asiatic Jewellery c.3000-6 1 2 B. C .. Londr.ı, 1 9 7 1 .
.\l:ıyer \\ . hS:ırgons Fcldzu,g gegen Uı.ırtu-'7'1-ı ,·.Ciu.Eine nıilitarhb
ıori:-.che \\'ürdigung". ?'ılitteilungen der Deutschcn
Pecorellc P.E.-M.Salvini," Rcseırchcs in the Region bctwccn the Zagros
ı lountains and Urnıia Lake-. Pcrsica 10, 19H2. 1 -35.
\
Pecorelle P.E.-M.Salvini. Tra lo Zagros c I'Urmia. Roma. 19&4

Piotrovskii l3. B ..
Oricıııgcselbcluft 1 1 2. 1 980. 1 3-33.
I l regno di Van : Uı.ırtu . Roma. 1966.
�ledn.:.dskıya, ı . '\ , "\\'ho Destroyed H�ısanlu !\?". Iran 26. 1988. l - l S.
Piotrovskii B. B.,
A.
Uı.ırtu: The Kingdonı of Van and iıs Art. Londı.ı. 1967.

Piotrovskii B. 13.,
.\lelikislwili G. L'ı.ın.skie klinoobraznye nadpisi. ,\ loskm·a. 1960.
Ur.ırttı. Geneva. 1%9.

"Ur trttı Dini", Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi DcrRisi

.\lerlı:ıv R . . <Editör). L'ı.ınu-A ,\lctalworking Center in the Fir:·;t ı\lillcnniunı .
Piotrovskii B. 13.,
B.C.E. Jerus:ılem. 1991.
23, ı %5. 37-49.
!\luscardb O. \\'.. "The Oriental Origin of Siren Couldron Attachıncnıs··.
Rieınschneider M . , Das Heich anı Ararat. Leipzig, 1966.
llcxpcria 3 1 . 1%2. 3 1--329.

ı\lusc:ıre\la O. W..
Rigg H. A . . "Sargon's "Eighth Military Campaign", journal of American
"1 Lısan\u in the :'\1inth Cenıury B.C. and it:-;
Oricntal Socieıy 62. 1942. 130-138.
Rdations with Other Cultural Cemers of the Near
Ea.st". American journal of Arehacology 75, 197 1 . 263-266. Roos P., "Waıer-Mills in Urartu", East and \'\1est 38. 1988. 1 1 -32.

,\!u.scarella O. \X'. . "Qalatgah: an l'rartian Site in Xorthwestcrn Iran" . Russell ll. F., "Shalm�ı neser·s Campaign to Ur.ırtu in 856 IlC. and ıhe
Expc>dıtıon 1 3 . 1 9 - ı . +H9. Jlisıorical Geor.ıphy of Eastern Anaıolia According to

,\fuscırella O. \'1:'.• The location of L'lhu and L'isc in Sargon

Assyrian Sources". Anaıolian Studies 3·1, 19&t. ı -1 -201.

Salvini ı\1. .
II's Eighth
Campaign. - , ., B.C:. journal of Field MAssyrian and Ur.ırtean Wriıten Sources for Ur::ırti:ın
Arclıaeology
13. 1986. "6-ı-ı-5. llistory··, Suıner ·ı2. 1986. 155-159.

"\aumann R.. MBemerkungen zu urartaischen

Tenıpe \n", l.stanbuler Salvini M . , "Le panıht:on de I 'Urartu eı le fondemem
�
e l'eıaı-. Studi
antıco.
,\Jin�i\ungen 18. 1 968. 45-57. cpigmfıci e liguistici sul Vicino Orienıe
Kylander C.. MRcınarks an the Uranian Acro
6, 1989. 79-89.
polb at Zernak i Tepe",
Orienıalia Suecana 1 + 1 5 .
1%5-66, l ·ı l -154. " Ein Beitmg zur hurritisch-uranaischen Morphologie".

Oganesjan K . L..
Salvini M . ,
Qrienıalia 59, 1990, 243-250.
:
Erebooni. Erivan. 19'3.
s Shrincs of ıhe ıcl:�c...
Öğün ll., Van'da Uranu Sulama tesisle Salvini M . , "Rcncctions about ıhe Ur.ırtia
ri ve Sulama (Semiraınis) . Ankara, 1993. )43-)48.
Kanalı. Ankara, 1970 Niıneı Özgüç Arnıağan Kitabı

Öğün 13 . ,
"Die uranaischen Grabe
.
Salvini ı'\11., "Una dcdica di Işpuini c
�
ı\liua a dio Ua", Studi Mednc
i ed

Patnos" X. Kla�ik Arkeo

r in der Gege nd von Adilee 8.
vaz und Egeo _ Amııolici 3 1 , 1 993. 143-1<J
loji Kongresi, Ankar a, 1978.
?
. 1995.
6 1 -67. r dcr Urartiier. Darnıst:ıdt.
Öğün ll.,
" ie ur-.ınrtaischen Palast Salvini ı\•1. , Geschichıe und Kulıu
e und die Bes:ınungsbr.ıu
L ranaer-, Palast und chc der n in Ur.ırtu ". Archaologisdıe
"Torschüzcnde Genie
Özgen ı:..
1-lüue, 1982, 2 17-23 Seidl U.,
6. 7, 197<ı. 1 1- 1 19.
Ml'mrtian Chariot Reco Miııeilungun aus ıran. ..
nsidered 1. Rcprt!St.!n an Kıt;ıhı.
Evıdence. 9th-7th Ccm tational uren . Ninıet Özgüç Arınağ
"Ur:ırtaischc IJ:ıuskulpt
10. 1983, ll 1 - 1 3 1 .
urics B.C." , Anatolica Seidl U.,
Ank:ır.:ı, 1 993. S57-5
6ı.

169
168
 .. K. , . t.lcz:ın ve llr:ıı1lıbrd r
k
:ı Ölü Ya kma A dı at.:oloRy 32, 1979.
· ,ı n
Sevin V., :: . ı 8 . ! 980, 1 5
Bıı ';3�55.
"\'an K:ı sinclen
c
1 - 1 66.
lu Arıştırın·.ı l ·.ıı
,
Zinıansky P..

ı r
Geleneği". An:ıdo E(·ology :ı nd Empir : The

. · -·n�,. Yep ·ni K:ıtk b . Aıudolu Ch icago, 1 98) .

.. Stnıcture of the Uranian

··L ııu :-ııez;ır ı\lını .

Statc ,

Sc,·in \'..
. .ııısı

�� ır
.
. 329·.3.. ,0.
:
ın�ı brı 10. 1986 Zimansky P., "Uranian Gcography and
Ar. ı
:r
.. . Sargon's Eighth Campaign",

"l r:ırtu Od,.ı - ı\ le��

llzerın� B�ı ı
r ı
.Journal of Near EaMt:rn Studies
·ır ı\ linı ı isini n Kökeni
) An:ı dolu Dcnı ı Çagl.. u. .
g
---
.
Gözlcnıkr··. AÇ
. �
•i9, 1990, 1-21 .

l
Sed n V.. .
l
J[
Archaco ogi.st
ııo
. u (Fd .
ılıng Zinıansky P.. "An Urania n Ozynıandias.. . Biblica
izınir. ıwr . .35-5'5.
Two Rcgıons of V.m ..ın
'iR. 1995, 9 ı -1 00 .
.
1 ::-.
,.he Ol u
. . d
... · y Berwecn the

1988. )..:�-)')1
(
. ·ı H iglnn Zinıansky P.,
.
"Uraıtian Material Cu!turc as Statc As
samblagc: An

. . -.
Elazığ". Antiquity 62. Anoınaly in the Archaeology of Enıpirc", Bulleıin of llıe
"
.. ..
. . ' \'an" Nimet Ozguç
· Aı nıdg.m
Lıon from Gev··ıs Anıerican School of Oriental Research 299, 1995. 1 03- 1 1 5.
"An uı�ırtı�ın
Sevin V.,
7.
Kit::ı hı, Ankara. 1993. '565-56
.
from Palu", Tel Avıv
Sevin V.. "Three Ur.ı r1ian Rock-Cuı Tonıhs
2 1 . 199;. SR-76.

Sevin V.- E. K:l\·:ıklı.

Van Kaı:ıgündüz.
Bir Erken Demir Ç::ığ Nekropolü:
bı:uıbul. 1996.

Sevin \'.- O. Belli. "Yesi\alıç Ur.ırtu Kutsal Abnı \"!.:' Kalesi , Anadolu
A ra;tırnı:ılan ·ıS. 19"7'6---. 36--409.

�ı ıurri:ın and LTr:ııtiaıı :ıs Caucasian �uıguages... Anmıa\ of

Arnıenian Linguistics 13. 1992. 1-)0.
Sıeiner G..

Slronach D. B.. "l'rartian and Aclıae nıeniaıı To,ver Teınples·· Journal of Near
E:ı stern Studies 26. 1%'. 278-288.

Tarhan T.. ·The Stn.ıcture of of the Urartian Slate . Anadolu

Ar.:ıştırnıabrı 9. 1983. 295-3 10.

Tarhan T., "'Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazılan· , Kazı Sonuçlan
Toplantısı 1 0 (ll, 1988, 369-428.

Tarhan T.. "'An Urartiaıı Intramural 'Pithoi Burial" from the Mount of
\':ın Kalesi ... lstanbuler t-.litteilungen 43, 1993, 279-282 .
..
Tarhan T.. Hecent Excavationts aı the Uranian Capital Tushpa'',
Tel Aviv 2 1 . 199-i. 22-57.

Tarhan T.- V. Sevin, ··urartu Tapınak Kapıları ile Anıt<;a\ Kaya Nişleri Arasındaki
Bağlantı·. Belieren 39. 1 975, 389-4 1 2.

Tarhan T.- V. Sevin . ··van Bölgesinde Urartu Araştırmaları(!): Askeri ve

Sivil Mimariye Ait Yeni Gözlemler'·, Anadolu Araştırmalan
IV-V. 1976-1977. 273-347.
Tarhan T.- \'. Sevin , ··van Bölgesinde Urartu Araştırınala rı(ll): Konut
ı
M inıar\ ğı'" . Anadolu Araştırmalan IV�V, 1976�1977,
348-366.
Taşyürek O . A., ö
Adana B lge Müzesincieki Urartu Kemerleri, Ankara, 1975.

Thrureau- Dangi n F.. U ne reLıtion de la huitieme canıpagne de Sargon, Paris,

1912.

Ussishkin D., "On the A rchilectural Origin of the U ra rtian Standart

Temples" . Tel Aviv 21, 1994, 144-155.

\Vartke R-I3., Toprakkale. Untersuchungen zu den Metallobjekten im

vordeıasiatischen Museunı zu Berlin, Berlin, 1 990.
Wanke R-13., Uranu : das Reich am Arar.:ıt,
Mainz, 1993.
Yıldırım R., Urartu iğneleri, Ankara, 1989.

Zimansky P.. kBones and Bul\ae: An Enignıa

from Bastam , Iran'',

171
170
 E
· Afl
T U

l'amı•13!0: :Ar�d
Nor.Arros

H U B U

O� km
oıc�k 1 2000 000
u R