Siyer Yayınları: 89

Siyer: 64

Eser Adı
Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidi.n Döneminde

Asker i Teşkilat

Yazar
Prof. Dr. Mustafa Zeki Terzi

Editör
Muhammed Ali Alioğlu

Kapak & İç Tasarım

Mücahit Ak

Baskı & Cilt

Ali Laçin-Barış Matbaa Mücellit
Davutpaşa Cd. Güven San. Sit. C Blok No: 291

Topkapı/ Zeytinburnu, İstanbul

Tel: O 2 1 2 567 1 1 00

Sertifika No: 33160

1. Baskı: Nisan 2017

ISBN: 978-605-9283-93-9

.... SiYER
��YAYINLARI
Bağlar Mh. 24. Sk. No: 10/A Güneşli Bağcılar/İstanbul
Tel & Fax: (0212) 544 76 96- (0212) 544 58 46 Gsm: (0554) 930 07 04
•

Sertifika No: 22574

www.siyerkitap.com 1 satıs@siyeryayinlari.com
Hz. Peygamber ve Huleta-yi Raşidin Döneminde

Askeri Teşkilat
------
-- ---------�
-- ---�-----

Prof. Dr. Mustafa Zeki Terzi

•u•siYER
��YAYINLARI
 İTHAF

Bu çalışmamı ilk hocam olan ve tahsil hayatımın

her kademesinde beni maddi ve manevi destekleyen
merhum babam Terzioğlu Ahmet Hafız'a, beni
sevgisiyle besleyip büyüten merhume annem Zehra
Terzi ye ve ilmi hayatımda bana her zaman destek
olan muhtereme zevcem Naciye Terzi ye ithaf
ediyorum.
 İÇİNDEKİLER

Kısaltmalar . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . . . . . . . . . ..
. . . . . . . . . . . .. . . ... ... .. . . 8
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

İkinci Baskının Önsözü . . . . .. . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . .... . . .

. . . . . 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Önsöz . . .
. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ..
. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .... . ... ..... . . .. 1 1
. . . . . . . . . . . . . . . . .

GİRİŞ······························································································ 15
İslamiyetten Önce Araplarda Askerlik ve Ordu İle İlgili İşler . . . . . . . . . . . 15
Ukab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Nedve . . . . . . . . . . . ...... . . . . .
. . . . . . . . . . . ... . . .
. . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Sedane ve Hicabe . . . . . . . . ... . . .. . ... .. . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Kubbe/Tahtı Revan ve A'.inne/Atın Dizginleri . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Hz. Peygamber Dönemine Dini-Siyasi-Askeri
Açıdan Genel Bir Bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Hulefa-yi Raşidin Dönemine Dini-Siyasi-Askeri
Açıdan Genel Bir Bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Birinci Bölüm
ORDUNUN KURULUŞU/37
Askerlik Hizmeti ve Görevi . . . . .... .. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 39
Gönüllü Askerlik . . . . . . ... . .. .. . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 39
Zorunlu veya Ücretli Nizami Askerlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . 42
Askere Alma . . . . . . . . . . ..... . . . . . .. . ... .. . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . 52
Askere Alınacak Adaylarda Aranan Şartlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . 53
Askerlikten Muaf Tutma . . . . ... . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . 55
Askerlikten Terhis ve İzne Ayırma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Askeri Merkezler . . ... .. . . . . .. .. . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 57

İkinci Bölüm
ORDUNUN YÖNETİMİ/63
Kumandanlık . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. . .. . .. . . .. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Kumandanlann Seçimi ve Atanması . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Kumandan Adaylannda Aranan Şartlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Kumandanlann Yetki ve Sorumluluklan . . . ....... .... .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Ordu Hazırlama Yetkisi . . . . .. . . . . . .... ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Disiplin Sağlama Yetkisi . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Zaferin Tahakkukunu Mümkün Kılan Bir Yol ve
Yöntemi Uygulama Yetkisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Ordunun Sınıflan . . .. . . . . .. . .. .. . . ... . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Hz. Peyğamber Dönemi Ordulannda Sınıflar . ... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Hulefa-yi Raşidin Dönemi Ordulannda Sınıflar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Rutbeler ve Üniformalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
 Hz. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
______________
___.._ _____

Hz. Peygamber Dönemi Ordulannda Rütbeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 .

Raşid Halifeler Dönemi Ordulannda Rütbeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 . .

Ünifarmalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
. .

Askerlerin Ücretleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
. . .

Askeri Eğitim ve Öğretim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1 .

Askerlerin Eğitimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1
.

Kumandanlann Eğitim v e Öğretimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

. ..

Genel Olarak Moral Eğitimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

. .

Resmigeçit ve Teftiş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
. .

Üçüncü Bölüm
ORDUNUN MUHAREBE HARE KAT!
(STRATEJİ VE TAKTİKLER}/97
Kıta İntikalleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 O 1
Bedir'e İntikal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 02
Mekke'ye İntikal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 07
.

Kadisiye'ye İntikal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 09
..

İntikal Esnasında Kumandanın Görevleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 3

Taarruzl/İleri Harekat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 6
Savunma Harekatı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 8
Geri Harekat . . . . . . . .-.......................................................................... 1 2 1
Muharebede Uygulanan Taktikler
(Taktik Harekat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 23
Ordunun Muharebe Düzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 48
Beşli Düzen . ............................. . ................. ......... ..................... 1 48
Saf Düzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 49
Tabur Düzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 52
Genel ve Ortak Harp Prensipleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 53
.

Kitle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 53
Kuvvet Tasarrufu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 5 5
.

Kuvvetlerin Dağıtımı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 5 6
. . . . .

Baskın . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 57
. .

Taarruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 58
. . . . . ..

Manevra . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 60
Emniyet . .................. . . . ............. . ............... ................. ........ ....... 1 6 1
Komuta Birliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 64
Hedef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 66
.
.

Basitlik . . ..... ................ . ............. . . ............. . . .. ...... . . ...... . . .. ... .... . ... 1 6 7
 İçindeki ler
---·----------------·----------------·---

Dördüncü Bölüm
HZ. PEYGAMBER VE RAŞİD HALİFELER
DÖNEMİNDE SAVAŞ VE BARIŞ/169
Kavramsal Çerçeve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 7 1
Savaş mı? Barış mı?; Savaşın Sebepleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 72
Savaş Hukuku ve Ahlakı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 87

Beşinci Bölüm
DENİZ KUVVETLERİ/195
Kuruluş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 9 7
Rütbeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Limanlar, Tersaneler ve Gemiler. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

Altıncı Bölüm
ORDUNUN DONATIMl/209
Bayrak ve Sancaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1
Ordunun Lojistiği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 3
Deve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 2 1 4
At . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 6
Yiyecek ve İçecek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 7
Ordunun Çeşitli Silahlan ....... . ... . . . .. ............. ..... . ... ..... ....... ......... . ... 220
Uzak ve Yakın Mesafe Atıcı Silahlan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Kesici Silahlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
Dürtücü Silahlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Vurucu Silahlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Koruıyucu Silah, Araç. Ve Gereçler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Sonuç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 1
Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 7
Dizin 25 3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

E KLER/267
EK- 1 Hz. Peygamber Döneminde İslam Ordularının
Katıldığı Savaşlar/Seriyye ve Gazveler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

EK-2 Hulefa-yi Raşidin Döneminde İslam Ordularının

Katıldığı Savaşlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 70

EK-3 Hz. Peygamber (sas) ve Hulefa-yi Raşidin Dönemi

Fetih Haritası. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

EK-4 Hz. Peygamber (sas) ve Hulefa-yi Raşidin Dönemi

Savaş Araç Gereçleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 7 4
 Kısaltmalar

A . g.e. : Adı geçen eser

(as) : Aleyhisselam
A.Ü.FD. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
A.y : Aynı yer
b . (İbn) : İbni (Oğlu)
Bak. (bak. .bkz . ) : Bakınız
c. : Cilt
Ç. : Çoğulu
Çev. (çev) : Çeviren
E . Ü . İ .F D . : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
Fig. : Figür
H. (h.) :·Hicri
Hz . : Hazreti
M . (m.) : Miladi
Md. (md. ) : Maddesi
M l f (mlf.) : Müellif
M.Ö. : Milattan önce
M.S. : Milattan sonra
ö. : Ölümü
p. : Page (Sayfa)
pp. : Sayfalar
s. : Sayfa
SS. : Sayfalar
Sy (S. ) : Sayı
Thk. (thk.) : Tahkik (Tenkitli Neşir)
Y.Y : Yüz Yıl
 İkinci Baskının Önsözü

u çalışmamızın birinci baskısının üzerinden tam yirmi altı

B sene geçtikten sonra ancak ikinci baskıyı yayına hazırlamak
nasip oldu . Bu gecikmenin ihmalden başka bir sebebi de bulun­
muyor.

Bu arada askeri teşkilat alanında, "Emevilerde Kara Ordusu

Teşkilatı" isimli bir makale telif ettiğimi, aynca Diyanet İslam An­
siklopedisi'ne maddeler, kitaplara bölümler ve sempozyumlara
bildiriler yazdığımı da ifade edeyim.

"Hz. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teş­

kilat" isimli bu çalışmamızın bu baskısı yeniden gözden geçiril­
miş ve ilave bölümlerle genişletilmiş ikinci baskıdır. Bu ikinci
baskıya ; Giriş kısmında, "Hulefa-yi Raşidin Dönemine Dini Siyasi
ve Askeri Açıdan Genel Bir Bakış" isimli bir küçük bölüm ekle­
dik. Aynca çalışmamıza, "Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Dö­
neminde Savaş ve Banş" ile "Deniz Kuvvetleri" başlıklan altında
iki bağım-sız bölüm daha ilave ettik.

Yukanda ifade ettiğimiz gibi ,bağımsız bölümlerden biri "Hz.

Peygamber ve Raşid Halifeler Döneminde Savaş ve Banş" adını
verdiğimiz dördüncü bölümdür. Bu bölümde İslam'ın savaş ve
barış anlayışı ve bu dönemdeki tatbi-katı incelenmiştir.
 Hz. Peyga mber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşki lat

İlave ettiğimiz iknci bölüm ise , "Deniz Kuvvetleri" adını ver­

diğimiz beşinci bölümdür. Bu bölümde , İslam deniz gücünün
kuruluşu , ilgili dönemde-ki yönetimi ve donatımı araştırılmıştır

Birinci baskıda da ifade ettiğimiz gibi bu çalışma bir seriyye­

ler, gazveler ve fetihler tarihi olmayıp , ilgili dönemde ortaya çı­
kan askeri harekatı; yani seriyyeleri, gazveleri ve fetihleri gerçek­
leştiren ordulann teşkilat yapısı-nı/organizasyonunu/örgütle(n)
me biçimini araştırmayı ve incelemeyi amaçlayan bir çalışmadır.
Bunu kamil manada başardığımı iddia edemeyeceğimi burada
belirtmek isterim. Ancak bu çalışmamla, ilim ve araştırma dün­
yasına bir katkıda bulunabilmişsem kendimi bahtiyar sayacağım.
Konunun olgunlaş-masını değerli meslektaşlanmın yapıcı ve
uyancı tenkitlerine bırakıyorum

Rızasına ulaştıran işleri yapmaya muvaffak kılmasını Yüce Al­

lah'tan (cc) , niyaz ederim.

"Elhamdülillah" sözü kapsamında; evren genelinde ve " . . kim­

.

den gelip, kime gittiğine bakmaksızın . " vakıası bağlamında ; hal ve

. .

lisan sözüyle ifade edilen bütün hamdleri/övgüleri hak eden ve

bunlara layık olan yegane Mahmud Mevla-yı Müteal'ime hamd
eder ve O'nun"Sevgili Rasül'üne ; al'ine ve ashab'ına salat ve selam
olsun" derim.

Trabzon, 27 Ramazan 1437102 Temmuz 2016

Prof. Dr. Mustafa Zeki Terzi
 Önsöz

slam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi sahasını araştırma ala-

I nım olarak seçtiğim zaman; bu müesseseler içerisinde ilgi ala­
nım daha çok İslami dönemlerin askeri teşkilatlan olmuştu . Bu
amaçla ilk olarak 1 98 1 - 1 986 yıllan arasında Abbasi Devleti'nin
askeri teşkilatını "Abbasiler Döneminde Askeri Teşkilat" adıyla
doktora tezi olarak çalıştım. Doktora tezime çalışırken de konuya
Hz. Peygamber döneminden başlamanın daha yararlı ve uygun
olacağı-nı düşünerek, Hz . Peygamber (as)ve müteakip iki döne­
mi de kısmen araştırmış ve tezimin giriş kısmına ana hatlarıyla
özet olarak almıştım. Daha sonra tez danışmanım olan Prof. Dr.
Hüseyin Gazi Yurdaydın ile yaptığımız konuşma-larda hocamız,
Hz. Peygamber Dönemi'nden başlamak üzere Klasik İslami Dö­
nemin Askeri Teşkilatını araştırmamın yararlı olacağı ve Abbasi­
ler'den önceki dönemlerin de bu şekilde tamamlanmış olacağı
üzerinde duruyordu . Bu mütalaalarla ve aynca Türkiye'de özel­
likle Üniversite'lerimizin ilgili bölümle-rinde bu konunun bu
formatta çalışılmadığını da görerek Hz. Peygamber ve Hulefa-yi
Raşidln Dönemi Askeri Teşkilatını, teşkilat yapısı içerisine gi­
re-bilecek bütün boyutlarıyla araştırmaya başladım ve neticede
bu çalışma ortaya çıktı. Bundan sonra da Emeviler Döneminde
Askeri Teşkilat'ı araştırmayı düşünüyorum
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döne minde Askeri Teş kilat

Bu araştırma bir giriş, dört bölüm ve bir sonuçtan oluşmakta­

dır. Girişte , cahiliye döneminde Araplarda, özellikle İslamiyet'in
doğduğu Hicaz bölgesinde ordu ve askerlikle ilgili işler; Hz. Pey­
gamber'in (as) Mekke'deki faaliyetleri; Medine'ye hicretle burada
ortaya çıkan siyasi teşkilatlanma ve bunun askeri yönü ; Hz. Pey­
gamber'in askeri seferlere başlaması; Hz. Peygamber ve Hulefa-yi
Raşidin Dönemi'nde ülke savunmasının, savaş ve barışın( cihad)
anlamı ve Hz.Peygamber'i bu fa�liyetlere iten dini-manevi ve
siyasi-idari sebepler üze-rinde kısaca durulmuştur. Bu girişten
sonra konu/ilgili dönemin askeri teş-kilat yapısı; kuruluş, yöne­
tim, muharebe harekatı ve donatımı olmak üzere dört ana bölüm
içerisinde incelenmiştir:

"Ordunun Kuruluşu" adını verdiğimiz birinci bölümde , or­

duda askeri hizmetin statüsü tespit edilmeye çalışılmış; askere
alma , izine ayırma ve terhis işlemlerinin nasıl ve ne şekilde yü­
rütüldüğü ; askeri üs ve kışlaların kuruluşu ve fonksiyonları araş­
tırılmıştır.

"Ordunun Yönetimi" adını verdiğimiz ikinci bölümde, ku­

mandanların seçimi ve atanması ile yetki ve sorumlulukları; or­
dunun hizmet sınıfları; rütbe ve üniformalar; ücretler; askeri eği­
tim ve öğretim tetkik edilmiştir.

"Ordunun Muharebe Harekatı" adını verdiğimiz üçüncü bö­

lümde, zafe-re ulaşmada veya mağlubiyete uğramada çok önemli
rol oynayan askeri strateji ve taktikler ile harp prensipleri araş­
tırılmıştır. Bu dönemde vuku bulan muha-rebelerin incelenmesi
neticesinde ortaya önemli sayıda strateji, taktik ve ta'bie uygula­
ması çıkmıştır. Araştırmamızın en hacimli ve en önemli bölümü
de bu bölümdür. Ancak şunu hemen belirtelim ki, teşkilat yapısı
,biri diğerini ta-mamlayan bölümlerin/unsurların oluşturduğu
bir bütündür. Ordunu başsnsı ise , ayn ayn kısımlarında değil ,
 Önsöz

fakat bu kısımlann bütün içersinde uyumlu ve koordineli çalış­

ması neticesinde gerçekleşir.

"Ordunun Donatımı" adını verdiğimiz dördüncü bölümde ,

lojistik destek; bayrak ve sancaklar ile muharebede kullanılan si­
lah, araç ve gereçler araştml-mıştır.

Araştırma konumu hazırlamayı planladığımda, hiçbir şekil­

de Hz. Pey-gamber ve Hulefa-yi Raşidin Dönemi'ndeki savaşla­
nn tarihini yazmayı düşünmedim. Bu bakımdan ortaya çıkan bu
çalışmanın bir seriyyeler, gazveler ve fetihler tarihi değil; aksine
ilgili dönemde ortaya çıkan bu askeri harekatı; yani seriyyeleri,
gazveleri ve fetihleri gerçekleştiren ordulann teşkilat yapısı-nın/
organizasyonunun/örgütle(n)mesinin tarihi niteliğini taşıdığını
burada belirtmek isterim. Bunu kamil manada başardığımı iddia
etmiyorum. Ancak bu çalışmamla , ilim ve araştırma dünyasına
bir katkıda bulunabilmişsem kendimi mesut ve bahtiyar sayaca­
ğım. Konunun olgunlaşmasını ise değerli hocalanmın ve meslek­
taşlanmın yapıcı ve uyancı tenkitlerine bırakıyorum

Eserin dizgi ve baskısında gösterdiği dikkat ve titizlikten do­

layı Sönmez Matbaa ve Yayınevi sahibi ve mürettibi Latif Çal­
gın'a , baskı teknisyeni Hakan Firidin'e ve matbaanın diğer ça­
lışanlanna, İndeks'in hazırlanmasında yardımcı olan Araştırma
Görevlilerimiz sevgili Yılmaz Can ve Mustafa Köylü'ye teşekkür
etmek istiyorum.

Yüce Allah'tan, nzasına ulaştıran işleri yapmaya muvaffak kıl­

masını niyaz eder, "Peygamber'ine salat ve selam olsun" derim" .

Samsun.24 Kasım 1 989

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Zeki Terzi
 GİRİŞ

İslamiyetten Önce Ara plarda

Askerlik ve Ordu İ le İ lg i l i İşler
İslamiyet'ten önce Araplar genel olarak badiyede/çölde be­
devi hayatı yaşadıkları için askeri sefer ve muharebelerinde belirli
bir nizam ve intizama tabi hareket etmiyorlardı. [ıJ Arap kabileleri
arasında bir savaş, silahlı bir çatışma durumu ortaya çıktığında
kabile mensupları; atlılar ve yayalar olmak üzere ok, mızrak/kar­
gı , kalkan ve kılıç gibi dönemin vurucu silahlarıyla donanmış
olarak muharebeye çıkarlardı . Ancak Güney Arabistan'da hü­
küm sürmüş olan Himyerliler (M . Ö . 1 1 5 -M . S. 52 5 ) , Kuzey Ara­
bistan'da hüküm sürmüş olan Nabatlılar (M . Ö . IV yy-M . S . 1 06) ,
Gassanlılar (M .II.yy-M . 6 1 3) , ve Hireliler (M . 2 68-M .633) gibi
medeni , halkının önemli bir nüfusu şehirlerde yerleşik/hadari
hayat yaşayan devletlerin/krallıkların/hükümdarlıkların askeri
nizam ve teşkilatlarının varlığından söz edilebilir. Gassanlılar'ın;
biri du-ştr (duşer), diğeri şehba adlarıyla bilinen iki düzenli as­
keri birliklerinin varlığından haberdanzY1 M . 529 yılında Bizans
İmparatoru justinianos'un (M.527-565), il. Haris b. Cebele'yi
(takriben M . 529-569 arası) , Lahmi rakibi III . Münzir b. Mau's­
Sema'yı (ö . M . 5 54) mağlup etmesinin bir mükafatı olarak Suri­
ye'deki bütün Arap kabilelerinin/topluluklarının başkanı (emir,

[l] Emin, Ahmed, Fecru'l- İslam , Beyrut , 1 969, s.9

[2 ] Zeydan, Corci , Medeniyet-i İslamiye Tarihi, Çev. Zeki Meğamiz, Dersaa­
det, 1 328, l, 1 40-4 1 ; Avn, Abdurrauf, el-Fennu'l-Harbi fi Sadri'l- İslam ,
Mısır, 1 96 1 , s.44
 Hz. Peyga mber ve Hulefa -yi Raşidin Dö neminde Askeri Teşkilat

melik, şeyh, reis) tayin edip ona , bizzat kendisinin sahip olduğu
İmparator ünvanının hemen yanında en yüksek mevki ve rütbe
olan Patricius (Bıtnk) ve Phylarch (Filark) ünvanlannı tevcih etti­
ği; fakat Araplar'ın onu , sadece Melik (Kral) ünvanı ile anmakla
yetindikleri bilinmektedir. 1 11

İslam'dan önce/cahiliye döneminde Araplar, yukanda da be­

lirttiğimiz gibi ; gerek çölde (badiye) gerekse şehirlerde (medine,
ç.müdün) kabile birlikleri halinde yaşadıklan için, her kabilenin
komutanlığını o kabilenin başkanı olan kişi (Şeyh) elinde bulun­
duruyordu . Her hangi bir savaş durumu ortaya çıkınca , kabile
sancağı veya bayrağı (liva', raye), yaşlılık, sağlam görüşlülük, yiğit­
lik, kahramanlık, atılganlık, cömertlik, fedakarlık ve benzeri liyakat
vas1flannın kendinde çokça bulunmasından dolayı , daha çok te­
varüs yoluyla, bazen de seçimle iş başma gelen kabile başkanına
veya gıyabında ona vekalet eden, hazır olduğunda ise sağ yanm­
da oturan naibine teslim ediliyordu _ 141

İslamiyet zuhur ettiği sırada Kureyş kabilesinin egemen ol­

duğu Mekke'de bayrak veya sancak; sancağı muhafaza etme ve
açıp taşıma hakkı hangi aileye ait ise , onun uhdesinde bulunu­
yordu. Bundan hareketle biz, sancağın muhafa-zası ve muharebe
esnasında taşınmasının (kıydde/komutanlık), başka bir kabile­
ye geçmeyecek şekilde , Kureyş kabilesinin sopları/aile birlikleri
arasın-da tevarüs yolu ile intikal ettiğini söyleyebiliriz. Sancağı
muhafaza eden ve taşıyan kişi/komutan da, aynı aile birliği veya
soptan olup , sop içerisinde kumandanlık şartlarını haiz olanlar
arasından, seçimle bu hakkı elde eden birisi idi . İslamiyet ise ku­
mandanlığı , belirli şahıslara veya belirli bir kabileye tahsis edil­
miş bir hak olarak görmemiştir.

[3] Hitti, Philip K. , Siyası ve Kültürel İs l a m Tarihi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul,
1 980, I, 1 22 ; Emin, s. 1 9-20
[4 ] Avn, s . 75
 Giriş
--·---------- - - - - - - - - ·---- ----- --------------- ·---

Araştırmamızın ilgili bahsinde de belirteceğimiz gibi, Hz.

Peygamber (sas) en üst seviyede komutan (el-Kaidü'l-A'la) idi.
Savaşa bizzat katıldığı zamanlarda, kuvvetlerini doğrudan komu­
ta ediyor, bilfiil katılmadığı muhaberelere ise , yaşlı veya genç,
hür veya köle olduğuna bakmaksızın, kumandanlık için uygun
ve layık gördüğü birisini bu vazifeye getiriyordu . Mesela , Bedir
Gazvesi'nde (2/624) 20 yaşında olmasına rağmen Muhacirler'in
bayrağını Hz. Ali'ye (hl . 3 5-40/65 6-66 1 ) vermişti. 1 "1 Hamrau'l-E­
sed (3/625) ve Hayber (7/628) gazvelerinde de orduda daha yaşlı
sahabl askerler olmasına rağmen, Muhacirler'in bayrağım yine
Hz. Ali'ye vermişti . 1 61 Usame b. Zeyd b. Harise'yi (ö. 54/674) ko­
mutan tayin ettiği zaman da , münafıklann dedikodularına rağ­
men, aynı şekilde hareket etmişti. Bununla ilgili olarak münafık­
lar şöyle demişlerdi:

"Muhacir ve Ensar'm ileri gelen şahıslannın/kumandanlan­

nm bulunduğu bir orduya bir köleyi kumandan yaptı. "

Hz . Peygamber bu sözlere çok kızmış ve şunlan söylemişti:

"Siz onu bu işe layık görmüyorsunuz. Siz bundan önce, onun ba­
basının Mu'te ordusu kumandanlığına da itiraz etmiştiniz. Halbu ki o
da, babası Zeyd b. Harise de (ö. 81 629) kumandnlığa layık ve bu işin
üstesinden gelebilecek kabiliyette kişilerdir. "171
Bundan dolayı Resülullah (sas) , yine ilgili bahsinde belir­
teceğimiz gibi; kumandanlıkta zeka, orduyu iyi idare edebilme
(hüsnü hıyadeti'l-cünd) şartını yaş şartından üstün tutmuştu . Raşid
Halifeler de aynı şekilde hareket etmişler ve harp sanatı, bilgisi ,
becerisi ve tekniği (el-hibratü'l-harbiyye) şartını diğerlerine ter­
cih etmişlerdi. Hz. Ebü Bekir ( 1 1- 1 3/632-634) bütün tenkitlere
rağmen Resülullah'ın (sas) vefatının hemen akabinde, Usame'yi

[5] ibn Seyyidi'n-Nas, Uyanu'l-Eser, Beyrut, Tarihsiz, I, 246

[6] İbn Seyyidi'n-Nas, II, 38
[7] İbnü'l-Es1r, cl-Kô.mil fi't-Tdrih, Beyrut , 1 965 , II , 1 53
 Hz. Peygamber ve Hulefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşkilat
----------------------- -----------------
-. ------------+---

kumandanlıktan azletmeyip yerinde bırakmıştı. ısı Suriye'ye sevk

ettiği ordulardan birine, aralarında daha yaşlı sahabiler olmasına
rağmen Yezid b. Ebü Süfyan'ı (ö. 1 8/639) kumandan tayin etmiş;
bu konudaki eleştirilere aldırış etmemişti.

İslamiyet'in zuhurundan önce Mekke'de Şehir Cumhuriyeti

diyebileceğimiz bir siyasi-dini yapılanmadan söz edilebilir. Mek­
ke'nin idaresi ve Ka'be ile ilgili görevleri içine alan ve İslamiyet'in
ortaya çıkışı esnasında da varlığını sürdüren bu yapılanma içeri­
sinde yer alan dini-idari-askeri işler Kureyş kabilesinin on ailesi­
nin/sopunun elinde bulunuyordu . Bunlardan ordu ve askerlikle
ilgili olanlarını şöylece sıralayabiliriz :

Ukab
Bu vazife bayraktarlık/sancaktarlık veya bunun muhafızlığı
vazifesidir. Kureyş'in Ukab (Kartal) adını verdiği bir bayrağı veya
sancağı vardı. Buna liva' da denirdi. Bu vazifeyi elinde bulundu­
ran kimse , bir harp ilanı halinde Uhab'ı çıkarırdı. Şayet bir ko­
mutan üzerinde mutabakata varılırsa Ukab ona teslim edilirdi.
Aksi halde, Ukdb'ın muhafızı yani saklanması ile görevli olan kişi
ancak onu taşıyabilirdi . Bu görev kıyade adıyla da anılırdı. Kusay
zamanında ihdas edilen bu görev, daha sonra Abdüddaroğulla­
rın'a tevdi edilmişti. Askeri mahiyeti olan bu görevi İslamiyet'in
zuhuru sırasında Ebü Süfyan Sahr b. Harb b. Ümeyye (ö . 3 1/65 1 )
elinde bulunduruyordu . Onun Hz. Peygamber'e karşı Kureyş'in
sevk ettiği orduları komuta ettiğini biliyoruz. 19 1

Nedve
Kureyş'in Daru'n-Nedve adını verdiği bir Parlamento Binası
vardı. Burada toplanan kurula/heyete Nedve denilirdi. Parlamento

[8] İbnü'l-Es1r, II, 1 6 1

[ 9] İbn Abdi Rabbih, el-Ikdü'l-Fend, Kahire, 1 95 2 , III, 3 1 4 ; Hamıdullah, İs­
lam Peygamberi, Çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1 980, II, 892 ; Çağatay, İslam
Ôncesi Arap Tarihi, Ankara, 1 982, s. 1 20
 Giriş
---�-·----------__.....____-

mahiyetindeki bu istişari kurula Mekke'nin kırk yaşını doldur­

muş bütün insanlan katılma hakkına sahipti. Fakat bütün bu
gibi kimseler her zaman bu haklannı kullanmışa benzememek­
tedirler. Daha çok, az bir miktar şahsiyetle ve Kureyş'in aile/sop
başkanlan ve ileri gelen mümtaz kişileriyle yetiniliyordu. Burada
kararlar oy çokluğu ile değil daha ziyade , içlerinden en zekisinin
ve en iyi konuşanının, düşüncelerini ve görüşünü ötekilere inan­
dırması suretiyle alınırdı. Kureyş kabilesinin

a) bütün nikah merasimleri ve

b) savaş işleri burada görüşülür;

c) harp bayrağını kendilerine tevdi etmek suretiyle askeri seferle­

rin komutanlan burada tayin edilir;

d) erginlik çağına gelmiş kızlara Daru'n-Nedve Başkanı'nın eliyle

burada gömlek giydirilirdi.

Savaş işlerinin görüşüldüğü yer olması bakımından askerlik­

le de ilgisi olan bu görev İslamiyet'in ortaya çıktığı sıralarda yine
Abdüddaroğullan'nın elinde idi. Kaynakta Nedve'nin yanında bir
de Meşura görevinden bahsedilmektedir ki; bu danışma (şura)
anlamındadır. Bu vazifeyi elinde bulunduran Benli Esed'den Ye­
zid b . Zem'atü'bnü'l-Esved idi. Acaba bu ikisi (nedve ve meşüra)
iki dereceli veya iki meclisli bir parlamentoya mı delalet ediyor.
Bunu bilemiyoruz . 1 1 01

Sedane ve Hicabe
Bu görev Ma'bed'in/Ka'be'nin kendisi ve kapısının muhafızlı­
ğı vazifesi idi. Bu vazifeyi de Abdüddaroğullan yürütüyordu .
İslamiyet'in zuhuru sırasında ise bu görev Osman b. Talha'nın

[ 1 0] İbn Abdi Rabbih, A.y. ; Ham1dullah, a.g.e., l l , 893 , 897-98; Çağatay,

s. 1 2 0
 Hz. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

idaresinde idi. Bu zat parlamento binasının muhafızlığını da yapı­

yordu . rııı
Kubbeffahtırevan ve A'inne/Atın Dizginleri:
Bu da askerlikle ilgili bir görevdir. Bir askeri sefer düzenlenir­
ken özellikle süvari kıtalan komutanının emrine tahsis edilen ödeme­
lerin toplanması amacına yönelik, tamamen askeri bir imtiyaz olarak
tarif edilmektedir. Tahtırevan /Kubbe toprak üzerine konur ve
herkes bir askeri seferi techiz/donatmak için üzerine düşen payı
nakit olarak getirirdi. Dizginlere /A:inneye gelince bu da, bu va­
zifeyi deruhte eden kimsenin, o harp esnasında Kureyşliler'in süvari
kıtalan komutanı olması şeklinde anlaşılabilir. İslam'ın zuhuru sı­
rasında bu vazife Bem1 Mahzüm'dan Halid b. Velid'in (ö . 2 1/642)
idaresinde idi. Aynca seferberlik tazminatını (hülvanü'l-beşer) tesbit
vazifesi de vardı ki, bu vazifeyi Benü Haşim yürütüyordu . rııı

Askeri mahiyeti olan bu vazife ve işlerin dışında diğer dini-

idari işler ise şunlardan ibaretti:
1 ) Sikaye (hacılara su verme/sulama) ,

2) İmare (mabedin avlusunda hacılara nezaret etme) ,

3) Rifade (vergileri toplama) ,

4) Eşnak (tediye edilecek zarar-ziyanı tesbit ve ödeme) ,

5) Sefare (tam yetkili siyasi temsil) ,

6) Eysar (kahin olarak oklara başvurma) ,

7) Hüküme (tahkim, para cezasına hükmetme?) ,

8) Emval-i Muhacere (mukaddes eşya) . 1 1 31

(11] İbn Abdi Rabbih, A.y. ; Hamldullah, a.g.e., il, 893-94, 90 1 ; Çağatay,
s. 1 1 7
(12] İbn Abdi Rabbih, A.y. ; Hamldullah, a.g.e., I l , 893 , 904-95 , 9 1 1; Çağatay,
s. 1 2 2
(13] İbn Abdi Rabbih, lll, 3 1 4 vd. ; Hamldullah, a.g.e., Il, 892-94, 898, 9 1 0-
.
11
 Giriş

Hz. Peygamber Dönemi n e

Di n i-Siyasi-Askeri Açıdan Genel Bir Bakış
Resülüllah Hz. Muhamm� d (sas) doğduğu ve hayatının yak­
laşık elli üç yılını geçirdiği Mekke'de kırk yaşında iken (M . 6 1 0)
ilahi vahye mazhar oldu . Tebliği ve öğretilmesi Allah tarafından
kendisine vazife olarak verilen bu vahyin ihtiva ettiği hükümleri
ve risalet görevi çerçevesinde her fırsatta duyurmaya ve anlatma­
ya başladı. ıı4ı Karşılaştığı her türlü zulüm, baskı, yıldırma , kor­
kutma ve karşı koymalara rağmen Mekke'de yaklaşık on üç yıl
Peygamberlik vazifesini yerine getirdi . 1 151 Hz. Peygamber (sas) ,
önce ailesinden başlamak suretiyle yakın akrabasına, sonra men­
subu bulunduğu Kureyş kabilesine , daha son ra da diğer Arap
kabilelerine ve nihayet bütün insanlara risaletini duyuruyordu .
Zira o bütün insanlara (kaffeten li'n-nas) mübeşşir/müjdeleyici,
ikaz edici/uyancı ve münzir/sakındıncı olarak gönderilmişti. 1 1 6 1
Bu dönemde Mekke'de onun sahip olduğu veya onu destekle­
yen ne bir siyasi teşkilatı, ne de bir askeri kuvveti vardı. Bunun
yanında bir Şehir Cumhuriyeti yapısında olduğunu söyleyebilece­
ğimiz Mekke'nin idaresi; Hz. Peygamber'in de mensubu bulun­
duğu Kureyş'in elinde idi. Kureyş'in, dini-siyasi-iktisadi-içtimai
sebeplerle , Hz. Peygamber (sas) ve ona tabi olanlara karşı uygula­
dığı tüm baskı, yıldırma ve caydırma çabalanna rağmen, onun bu
davetine "Evet!" diyerek kendisine katılanlann sayısı gün geçtikçe
artıyordu . O da yakaladığı her fırsat ve imkanı kullanarak daveti­
ni yaymaya ve daha geniş kitlelere ulaşmaya çalışıyordu.

Hz . Peygamber (sas) , risaletinin Mekke döneminde icra olunan

eski müşrik/putperest bir hac mevsiminde , Arap Yanmadası'nın

[ 1 4] Yasin 6/24, Hicr 1 5/94; İbn İshak, Siratü İbn İshak, Konya, 1 98 1 , s. 1 09 ,
2 14- 1 5 ; İbn Hişam, es-Siratü'n-Nebeviyye, Mısır, 1 936, l , 1 6 7 , 249 , 269-
80
[ 1 5] ibn İshak, s. 1 35-50, 2 1 5- 1 9 ; İ b n Hişam, l , 308- 1 0 , 339-43 , 380-83
[ 1 6] Sebe' 34/28
 Hz . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

çeşitli bölgelerinden Ka'be'yi ziyarete gelen cahiliye/şirk döne­

mi hacı adaylannın konakladıklan yerlere giderek anlan ziyaret
ediyor; kendisini onlara takdim ediyor; anlan yeni dine davet
ediyor ve bu vesileyle Mekke'nin dışında yeni bir merkez, bir
benimsenme/yayılma/tutunma alanı ve bir melce'/sığınılacak yer
anyordu . Bu ziyaretler esnasında Medine'li bir grup insan onun
çağnsına ilgi duydular ve onunla Akabe mevkiinde buluştular.
Kısa süren karşılıklı fikir teatisinden/alışverişinden sonra İslam'ı
kabul ettiklerini kendisine bildirdiler. Sayılan altı kişi olan bu
yeni Müslüman grup Resülullah'a (sas) şöyle demişlerdi:

"Halkımız iç ihtilaf ve mücadeleler sebebiyle paramparça olmuş

durumdadır. Muhtemeldir ki, senin de aracılığınla Yüce Allah bu du­
rumdan bizi çıkanp kurtaracaktır. Hepimiz bu yolda çalışacağız ve
halkımızı senin bizi davet ettiğin ve bizim de kabul etmiş bulunduğu­
muz şeye çağıracağız. Umanz ki, Yüce Allah anlan senin etrafında
toplar. "1 1 71

Hz. Peygamber'in (sas) huzurunda, onun kendilerine sundu­

ğu İslamiyet'i, özellikle gönüllerinde yatan saf ve temiz sebep ,
duygu ve düşünceler kabul eden Medine'li bu ilk muhtediler, mem­
leketlerine dönüp kabilelerini yeni dine davet ettikleri zaman,
birçok kimse onlann bu çağnsına olumlu karşılık verdi. Allah
Resulü Muhammed (sas) ve duyurduğu İslam Dini artık Medi­
ne'de günün konusu haline gelmişti. İbn Hişam'ın bildirdiğine
göre, nerede ise Medine'de Resülullah'tan (sas) bahsedilmeyen
hiçbir ev kalmamıştı. ı1sı

Ertesi yılın mükerrer hac mevsiminde, bu defa on ikisi erkek

birisi kadın olmak üzere on üç Medine'li Müslüman Mekke'de yine
Akabe mevkiinde Allah Rasülü (sas) ile görüşüp kendisine bağ­
lılıklannı/bey'atlerini bildirdiler. Bunlar arasında bulunan Ubade

[ 1 7] İbn Hişam, Il, 73

[ 18] İbn Hişam, I l , 75-6
 Giriş
_ _....__________________
.__ .----------------�-----

b. Samit (ö .34/654) bu bey'atle ilgili olarak daha sonraki zaman­

larda şunları söylemiştir:

"Ben de Akabe bey'atinde bulunanlar arasında idim. Resalullah'a,

1) Yüce Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmamak,

2) hırsızlık yapmamak,
3) zina etmemek,
4) çocuklanmızı öldürmemek,
5) yalan dolanlarla aramızda hiç kimseye iftirada bulunmamak
ve
6) hiçbir iyi hareketinde (ma'ruj) muhalefet ve itaatsizlikte bulun­
mamak üzere , ona bey'at ettik " . 1 1 9 1 Bey'at tamamlandıktan sonra,
gayet samimi ve gayretli oldukları için Hz.Peygamber'e (sas) şu
teklifte bulundular:

"Ey Allah'ın Rasulü. Şayet sen bize izin verirsen biz Mina'ya gi­
der, burada toplanan münkir ve müşrikleri hemen yann sabah kılıçtan
geçiririz. "

Resülullah (sas) bu teklife şöyle cevap verdi:

"Allah bana bunu emretmedi" . ı 2 oı

Hz. Peygamber (sas) bu bey'atten bu sadakat/bağlılık yemi­
ninden sonra onların dikkatlerini şu hususa çekmiştir:

"Bu yemininizi tutacak olursanız mükafatınız cennet olacaktır;

şayet bunu herhangi bir şekilde bozacak olursanız, cezanızı verecek
olan da Allah'tır; sizi affedecek olan da Allah'tır.
Hz . Peygamber (sas) , İslam'ı öğretmek ve yaymak için Mus'ab
b. Umeyr'i (ö. 3/625) bu grupla beraber Medine'ye gönderdi. 1 2 1 1

[ 1 9] İbn Hişam, Ay.

[20] İbn Hanbel, Müsned, Beyrut, Tarihsiz, Ill, 462
[2 1 ] İbn Hişam, I I , 76
 H z. Peyga mber ve H ulefa-yi Raşid in Döneminde Askeri Teşkila t

Bu bey'at'ten bir yıl sonra bu sefer, yetmiş biri erkek, ikisi

kadın olmak üzere toplam yetmiş üç Medine'li Müslüman yine
Akabe'de, Hz. Peygamber'le (sas) buluştular; O'na bağlılıklarını
bildirdiler ve kendisini Medine'ye davet ettiler. Emanlan altında
bulunan zevcelerini ve çocuklannı nasıl koruyorlarsa, kendisini de
öyle koruyacaklanna dair Allah Rasulü'ne bey'at ettiler.122 1 Onlara bu
sözlerinin, bu sadakat yeminlerinin bütün bir dünya ile bir sava­
şa tutuşmak anlamına geldiği hatırlatıldığında, verdikleri kararda
asla bir sarsıntı geçirmediler ve bir tereddüt de göstermediler. 123 1
İçlerinden biri Hz. Peygamber'e (sas) şu soruyu yöneltti:
"Ey Allah'ın Rasulü. Bölgemizde yaşayan Yahudilerle bizim ara­
mızda bir ittifak var. Biz bu ittifakı bozacağız. Şayet biz böyle yapıp
da sonradan, Allah'ın sana zafer nasip etmesi üzerine acaba sen, bizi
terk edip (Mekke'ye) kendi hemşehrilerinin arasına dönüp gitmeyecek
(gider) misin? ".
Hz. Peygamber bu söze tebessümle mukabele etti ve şu ce-
vabı verdi:
"Sizin kanınız benim kanımdır.
Sizin affınız benim afjımdır.
Ben size iltihak edip katılıyorum;
Siz de bana iltihak edip katılıyorsunuz.
Siz kiminle çatışıp savaşırsanız,
Ben de onunla çatışıp savaşınm.
Siz kiminle sulh yaparsanız,
Ben de onunla sulh yapanm." 1 241

Bey'at ve konuşmalar bu şekilde tamamlandıktan sonra Hz .

Peygamber'in (sas) talebi üzerine aralanndan bazı isimleri, Medi­
ne'de kendilerine başkanlık yapmak üzere seçip ona bildirdiler. O
[22] İbn Hişam, 11, 84-5
[23] İbn Hişam, 11, 88-9
[24] İbn Hişam, 11, 85
 Giriş

da bu isimlerden, Hazreçliler'in dokuz sopu için dokuz başkan

(nakib), Evsliler'in üç sopu için ise üç başkan (nakib) olmak üzere
onüç başkan ve bir de bunlar arasından birini başkanlar başkanı/
nakibu'n-nukabd' olarak tayin ve tespit etti.12 5 1

Akabe bey'atlerinden sonra İslamiyet Medine'de daha süratli

bir şekilde yayıldı. İhtida edip Müslüman olanların sayısı gün
geçtikçe artıyordu . Bundan sonra Medineli Müslümanlar Hz .
Peygamber (sas) ve ashabını bir an önce kendi yurtlarında ve
kendi aralarnida görmek istiyorlardı. Medine'de İslam için böyle
müsait bir ortanı belirince , Hz. Peygamber (sas) de sahabilerine ,
Kureyş'in zulmünden kurtulup dinlerini rahatça yaşayabilmeleri
için Medine'ye hicret etmelerini emretti. Müslümanlar da Pey­
gamber'lerinin bu emrine uyarak gruplar halinde Medine'ye göç
etmeye başladılar. Daha sonra da Resülullah (sas) yakın arkadaşı
Hz. Ebü Bekir'le birlikte Medine'ye hicret etti. 1 26 1

Risalet'in Mekke Dönemi'nde , her ne kadar Hz. Peygamber'in

(sas) dayandığı siyasi bir otorite bulunmuyor ve talim ettiği din,
iktidarı elinde tutanlar üzerinde siyasi, sosyal ve ekonomik alan­
da henüz etkili olamıyorsa da, bu din genel olarak sosyal alanı
ilgilendiren hükümler ihtiva ediyordu . Resülullah'ın Peygamber­
liği'nin henüz ilk yıllarında onun öğretiminin ana konulan ara­
sında , fert ve toplum hayatını ilgilendiren hususlann yer aldığı açık
bir şekilde görülür.

Kaynağı ne olursa olsun, her türlü şirke asla yer vermeyen

halis bir tevhid inancının telkinini, ibadetler ve a'mal-i saliha
denilen iyi ve güzel iş, hareket ve davranışların öğretilmesi ta­
kip ediyordu . Daha ilk vahiylerde ; imandan hemen sonra, insan
davranışlarına yön verip , onları belirli bir disiplin içerisinde dü­
zene koyan, ahlaki olgunlaşmayı sağlayan, eğitim ve öğretimin

[25] İbn Hişam, i l , 86 vd.

[26] Bu konuda daha fazla bilgi için bak . , İbn Hişam, ll, 1 1 2- 1 34
 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
_.____________________________________......_

vasıtalarını belirleyen ve toplum hayatı ile ilgili sosyal muhtevalı

ayetlere ve bunlar ışığında Nebevi telkinleri görürüz. 1271

Hicret esnasında Medine'de Araplar ve Yahudiler vardı. Bun­

lar kendi mahallelerinde kabile birlikleri halinde yaşıyorlardı.
İktisadi hayata daha çok Yahudiler hakimdi. Hatta burada Şe­
hir-Devlet statüsü bile yoktu . Gerek Araplar ve gerekse Yahudiler
arasında her bir kabile , müstakil bir hukuki birlik teşkil ediyor ve
bizzat kendi başkanları dışında başka hiçbir siyasi otorite tanımı­
yorlardı. Farklı kabilelerin üzerinde müşterek bir emretme gücü
bulunmuyordu . Yazılı bir hukuk sistemleri ve buna bağlı olarak
oluşturulmuş yazılı kanunları da yoktu . ı2sı

Hz. Peygamber'in (sas) , hicretten sonra Medine'de , bir Şe­

hir-Devleti yapısı oluşturmak için gereken tedbirleri aldığını
görmekteyiz. Bu durumda; gerek Resülullah'ın gerekse ona tabi
olanların karşılıklı hak ve vecibelerinin tayin edilip gösterilme­
si icap etmekteydi. Şehirde yaşayan Arap olsun, Yahudi olsun,
gayr-i müslimlerle de anlaşmak ve bir uyum içine girmek gerek­
mekteydi. Aynı zamanda adliye , eğitim, maliye , askerlik, din vs.
alanlarında birtakım müesseseler ihdas edip kurmak suretiyle
toplum hayatını teşkilatlandırmak lazım gelmekteydi. ı 29ı

"Nitekim Hz. Peygamber (sas) müslüman sahabileriyle olduğu ka­

dar gayr-i müslim Medineliler'le de durumu istişare etti. Sonunda ta­
raflar, bir Şehir-Devleti yapısı ortaya çıkarma hususunda anlaşmaya
vardılar. Bu devletin anayasası yazılı bir biçimde tespit edilip ortaya
kondu. Bu anayasanın birinci maddesi, bir İslam topluluğu, daha açık
bir ifadeyle dini olduğu kadar aynı zamanda siyası bir topluluk da
[27] 'Alak 9611 -5 , Duha 93/1 - 1 1 ; Halebl, İnsanü'l-Uyun f ı Sireti'l-Emin ve'l­
Me'mun, Beyrut, 1 980, I, 453-54; Hamldullah, a.g.e., I, 2 0 1-02
[28] Hamldullah, a.g.e., I , 20 1 -02
[29] Hamıdullah, a.g.e., I , 204; Aynca bak. Yurdaydın, Devlet ve Din Halifelik
ve Laiklik, A.Ü . İ . FD. , Ankara, 1 983, XXVI, s. 1 75 ; Cahe n, Llslam, Paris,
.

1 970, I, 15- 1 7.
 Giriş

meydana getirme gayesine yönelikti. Yine aynı maddede bu camianın

Mekke'den hicret eden Muhacirler'le Medineli Müslümanlar/Ensar ve
bu beledi iktidann merkezileştirlmesini kabul edip aynı zamanda bir
harp durumunda Müslümanlar'la birlikte saldırgana karşı savaşacak­
lanna nza gösteren Gayr-i Müslim Topluluklar'dan teşekkül edeceği
de belirtilmekteydi. Anayasaya göre, bir harp hali ortaya çıktığında
kendisini meydana getiren bütün insan kümeleri!unsurlan haklarda
eşitlik esasına bağlıdırlar (Md. 1 5, 18, 19). Yani askeri hizmet tam bir
eşitlik altında herkes için mecburidir. Anayasa, vatan savunması ve iç
emniyet konulannda sulhün bölünüp birbirlerinden aynlamaz bir şey
olduğunu (Md. 1 7), o sırada yegane düşman olan Mekkeli Kureşyli­
ler'in, ister canlanna ister mallanna, Gayr-i Müslimler'in, bu arada
bilhassa Müslümanlar'ın herhangi bir himaye ve eman hakkı verme­
lerinin yasaklandığını beyan ve ifade etmektedir. " 1301

Anayasanın Yahudiler'le ilgili bölümü bir müdafaa savaşı es­

nasında yükümlü bulunulan vazifelerle başlamaktadır. "Yahudi­
ler Mü'minler gibi müşterek muharipliği devam ettirdikleri müddetçe
(kendilerine düşen harp) masraflannı karşılamak mecburiyetindedir­
ler (Md. 2 4 ; yani Yahudiler'le ilgili bölümün 1 . Maddesi)Y 1 1 Bu
"

duruma bakarak, Müslümanlar'ın o günlerde, sadece dışandan ge­

lecek bir saldın ve tecavüzden değil, fakat aynı zamanda Medineli
Yahudiler'in bu saldırgana karşı besleyebilecekleri yakınlık ve sempa­
tiden de endişeli olduklannı düşünmek doğru olacaktır. Yahudiler'in
bu anayasa kapsamına alınmalan, Müslümanlar'ın Medine'de
kuvvet kazanmalannı sağlayan Bedir Zaferi'nden sonra, 2/ 634
yılında vuku bulduğu anlaşılmaktadır. mı

"Hz. Peygamber (sas) böylece idare eden ve edilenin vazife ve yet­

kilerini gösteren ve Medine ovasında (Cevfu Medine) federal ve hatta

[30] İbn Hişam, II, 1 4 7-48 ; Hamidullah, a.g.e. , 1, 207-209

[3 1 ] İbn Hişam, 11, 1 48; Hamidullah, a.g.e. , 1 , 2 1 2
[32] Bak . , Hamidullah, a.g.e . , 1, 2 1 1 -2 1 2
 Hz. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

konfederal bir şehir-devleti tesis ve teşkil eden açık ve kesin bir yazılı
vesikayı ilan etmiş oldu. Bu vesikada, içtimai sigorta, adli-kazai idare,
yabancılarla münasebetler, devletin müdafaası ve merkezi idarenin
çeşitli vazife ve yetkileri gösterilmiştir. Keza fertler arasında ortaya
çıkan anlaşmazlıklarda Hz. Peygamber'in kati ve nihai karar hakkı
olduğu esas bu yazıda yer almıştı (Md. 23) . "13 31

Hz. Peygamber (sas) , yukarıda bahsettiğimiz ve daha çok

askeri yükümlülükler getiren maddelerine işaret ettiğimiz Şe­
hir-Devlet yapısındaki teşkilatlanmayı tamamladıktan sonra,
Mekke-Suriye kervan yolu üzerindeki Arap kabileleri ile anlaş­
malar yapmak üzere harekete geçmiştir. Tarafsızlık ve saldırmaz­
lık hükümleri taşıyan bu anlaşmalardan ilk ikisi BenQ Damra ile,
üçüncüsü ise Müdlicliler'le yapılmıştır. 13 4 1

Hz. Peygamber'in (sas) düzenlemiş olduğu ilk askeri seferler

hicretin birinci yılında (M . 622) başlamıştır. "Seriyye" adı veri­
len bu ilk seferlere Hz. Peygamber (sas) bizzat iştirak etmemiştir.
Mekkeli Muhacir Müslümanlar'dan oluşan bu birliklerin kuman­
danları da yine aynı zümreye mensup kişiler arasından seçilmiş­
tir. İlk seriyyelerin asker sayısı on iki ile altmış nefer arasında
değişmektedir. Bu ilk seriyyeler Kureyş'e ait ticaret kervanlannı Oru
Kureyş) vurmak amacıyla sevk edilmişlerdir. 13 51 Seriyye harekatını,
Hz. Peygamber'in (sas) bilfiil kumandan olarak katıldığı "gazve­
ler" takip etmiştir. Hicretin ikinci yılında (M. 623) başlayan bu ilk
gazvelerde asker sayısı 200 civarındadır. Bu ilk gazvelerde de, yu­
karıda aynca bahsettiğimiz gibi, kervan yolu üzerindeki Arap kabi­
leleri ile saldırmazlık anlaşmalan imzalanmıştır. Bu şekilde ortaya
çıkan bu ilk asken seferlerin, Hz. Peygamber'in ordulannın çekirdek

[33] İbn Hişam, A.y. , ; Hamidullah, a.g.e. , 1, 208-09

[34] İbn Hişam, ll, 24 1 , 249 ; İbn Sa'd , et-Tabakatü'l-Kübrô., Tarihsiz, ll, 8- 1 0;
Hamidullah, a.g. e., 1, 286
[35] Yakıdi, Kitô.bu'l-Meğô.zf, Kahire 1 965 baskısından ofset, Beyrut, 1 984, 1,
9- 1 1 , 1 3-8; İbn Hişam, II, 241 , 2 4 5 , 248, 25 1 -56
 Giriş
--------------------· -----------------------·--...... -

yapısını teşkil ettiğini söyleyebiliriz. Bu ordu gittikçe büyüyecek,

gelişecek ve giderek teşkilatlı bir yapıya ulaşacaktır.

Hulefa-yi Raşidin Dönemine Dini-Siyasi-Askeri

Açıdan Genel Bir Bakış
Hulefa-yi Raşidln Dönemi; Allah Rasulü nün (as) ahirete ir­ '

tihalinden sonra O'nun yerine, O'nun kurduğu İslam Dev let 'ini
idare etmek üzere , Seçim (Bey'at/Bt'at) yoluyla Hilafet makamına
getirilen Hz. Ebu Bekir ile başlar. Müslümanlar arasında Hilafet
müzakereleri ve münakaşaları/tartışmalan; Rasulüllah'ın (as) ve­
fatının hemen akabinde başlamış 13 61 ve Hz. Ebu Bekir'in; Medi­
ne'de ve civanndaki mevcut müslüman nüfusun kahir ekseriyeti­
nin ittifaken bey'atıyla/seçimiyle belirlenmiştir. Bu bey'at, devam
eden süreçte , o dönem İslam Dünyası'nın Başkent Medine dı­
şında kalan bölgelerinde yaşayan Müslüman toplumun, yetişkin
üyelerinin iştirakiyle tamamlanmıştır137 1 . Hz. Ebu Bekir, Medine
ve civanndaki halkın umumi bey'atini almasının hemen akabin­
de Mescidü'n-Nebi /Peygamber Camii'nde Mü'minlerin Halifesi
olarak şu önemli konuşmayı yapmıştır

"Ey insanlar! Aranızdan en iyiniz olmadığım halde , sizin Baş­

kanınız olarak seçilmiş bulunuyorum. Öyleyse , eğer iyi ve güzel
davranırsam bana yardım ediniz; şayet kötü davranacak olursam
beni düzeltiniz. Gerçekte doğruluk, güven ve emniyettir; yalan
ise güven ve itimadın kötüye kullanılmasıdır. Bu durumda, içi­
nizden zayıf olan (zulme uğramış) kimse, ben onun adına hak­
kını alıncaya kadar, benim nazanmda güçlüdür. Sizin içinizde
(zulüm yapan) güçlü kimse ise , başkasının hakkını ondan geri
alıncaya kadar benim gözümde zayıftır İnşallah. Şimdi beni dik­
katle dinleyin! Allah uğrunda mücadele etmeyi ihmal eden hiçbir

[36] İbn Hişam, IV,307; Taberi, Tdrihu'l- Ümem vc'l-Mülılk, 111, 1 98- 199
[37] VakıdI, Kitabu'r-Riddc, thk. ,Yahya el-Cebürl, Beyrut, 1 990, s . 3 5 ; İbn
Hişam, IV,307-3 1 0
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
__________________
_ __........_.

toplum yoktur ki, Allah anlan hakir ve zelil bir duruma düşür­
memiş olsun. Bir toplumda ahlaksızlık yaygınlaşmaya görsün!
Allah muhakkak onların hepsini kuşatacak bir bela ve musibet
verecektir. Ben Allah'a ve O'nun Resül'ü'ne itaat ettiğim sürece
siz de bana itaat ediniz. Ne zaman ki Allah'a ve O'nun Resül'ü'ne
isyanda bulunurum, o zaman artık bana kesinlikle itaat etmeniz
gerekmez. Haydi şimdi namaza kalkın ki Allah da size Rahmeti
ile karşılık versin! "l3sı

Hz. Ebü Bekir'in (hl . l 1 - 1 3/632-634) halife seçilmesi ile baş­

layan Hulefa-yi Raşidln Dönemin de kayd-ı hayat şartıyla devam
eden ve ölümle sona eren hilafet sürelerinden, sonra birbiri ardın­
dan sırasıyla Hz. Ömer (hl . 1 3- 2 3/634-644) , Hz. Osman (hl . 23-
3 5/644-656) ve Hz. Ali (hl . 3 5 -40/656-66 1 ) halife seçilmişlerdir.

Halife olduktan sonra Hz. Ebü Bekir'in karşı karşıya kaldığı

ilk ve en önemli kriz, Arap Yanmadası'nın çeşitli bölgelerinde or­
taya çıkan ve "Ridde/İrtidad Olaylan " adıyla tarihe geçen Din'den
dönme ve Devlet İktidan'na baş kaldırma, boyun eğmeme şeklinde
tezahür eden siyasi muhalefet hareketleridir. Bu muhalefetleri­
ni; daha Resülullah hayatta iken peygamberlik iddiasıyla ortaya
çıkaran yalancı peygamberler ve onlara tabi olanlar ile "Hz. Ebü
Bekir'e zekat vermeyeceklerini" söyleyenlerin muhalefeti idi . l39J
Burada şunu da belirtmek gerekir ki, devlet olmanın önemli gös­
tergelerinden birisi ekonomik bağımsızlıktır. Bağımsız ekono­
minin kurumsal şekli devlet maliyesVdevlet bütçesidir; mekanı/
dairesi ise beytü'l-mal/hazinedir. Hazine'nin önemli kaynaklann­
dan birisi gelirler/varidattır. Devlet topladığı gelirlerle başta sivil
ve askeri memurları olmak üzere devlet çalışanlarının maaşları­
nı öder ve halkına hizmet sunar. Hz. Peygamber dönemi dahil

[38] İbn Hişam, IV,3 1 1 Taberi, lll , 2 0 1

[39] İbn Hişam, IV,3 1 6 ; Tabert, lll,2 1 4-243; Fayda, İslamiyetin Güney Ara­
bistan'a Yayılışı, Ankara, 1 982 , s. 1 1 5 - 1 1 8, 124- 128, 1 33 - 1 34
·
 Giriş

olmak üzere Hz . Ebu Bekir döneminde zekat, Müslüman halkın

devlete vermekle mükellef olduğu temel vergi idi. "Biz zekat ver­
miyoruz; vermeyeceğiz" demek "biz devlete vergi vermiyoruz,
vermeyeceğiz; merkezi devlet otoritesine , mevcut iktidara boyun
eğmeyeceğiz" anlamına geliyordu ve öyle de algılandı. Bu yüzden
Hz. Ebu Bekir bu şekilde ortaya çıkan ve isyan niteliği taşıyan bu
tür kalkışmaları; devletin askeri gücünü kullanarak altı ay gibi
kısa bir sürede bastırmıştır ı4oı

Halife Hz. Ebu Bekir'in dini anlamda yaptığı icraatlarının en

önemlilerinden biri, vahiy süreci devam ettiği için iki kapak ara­
sında bir kitap şekline getirilemeyen, Sahifeler halinde yazılı ve
hafızalara kaydedilmiş olarak muhafaza edilen Kur'an ayetlerini
iki kapak arasında bir kitaptfl/mushafta bir araya getirmesi, top­
lamasıdır. 14 1 1

Halife Hz. Ebu Bekir devlet başkanı sıfatıyla , yönetime ilişkin

konularda, görüşüne itibar ettiği kişi ve gruplara danışmış; on­
larla fikir alış-verişinde bulunmuş; kararlı davranmış; müsamaha
göstermiş; ehliyeti ve liyakati esas almış ve insan haklanna saygı
göstermiştir. 14 2 1

Hz. Ebu Bekir tarafından iki büyük İmparatorluk , yani Bi­

zans ve Sasani İmparatorlukları'na müteveccih, onlardan gelen
ve gelecek olan saldın ve tehditlere karşılık olmak üzere başlatı­
lan fetih/fütüh/fütuhat harekatı Hz. Ömer'in halifeliği dönemin­
de , farklı kıtalara açılan daha geniş bir coğrafyada seyr ü sefer
icra etmiş; onun zamanında Müslüman ordular doğuda/Asya'da
Ceyhun Nehri kıyılarına ulaşırken; batıda ise Kuzey Afrika sınır­
larına dayanmışlardır. Bu gelişmenin tabii bir sonucu olarak bir

[40] Taberi, lll , 2 1 5-267; İbnü'l-Esır, II,345

[4 1] Öztürk, Hayrettin, Ebedi Mucize Kur'an Yazılması ve Toplanması, İstan­
bul,20 1 1 , s.93- 1 04
[42] Bu konuda daha geniş bilgi için bak. Apak, Adem, Anahatlanyla İslam
Tarihi (Hulefa-yi Raşidin Dönemi), İstanbul,2007, s. 49-63

� 31 ------..
 Hz. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

taraftan; Bizans'ın Kuzey Arabistan, Irak, Cezire Suriye, Filistin

ve Mısır'daki hakimiyetine son verilmiş; diğer taraftan ise asırlar
boyunca İran topraklarında hüküm süren Sasaniler tarih sahne­
sinden silinmiştir.
Halife Hz. Ömer askeri harekattaki bu başarılarının ve or­
dularını yeniden teşkilatlı bir yapıya kavuşturmasının yanında;
Müslüman toplumun devletleşme sürecine belirli bir ivme ka­
zandırmış ve İslam Halifelik Devleti'nin kurumsallaşmasını belirli
bir seviyeye yükseltmiştir. Adliye'yi önceki yapılanmasına ek ola­
rak yeniden teşkilatlandırmış; vilayetlere sivil ve askeri kadılar/
yargıçlar atamıştır. Kadılara hukuki talimatnameler/yargılama
usulüne ilişkin yazılar/belgeler düzenleyip göndermiştir. O'nun
Basra kadısı Ebü Müsa el-Eş'arI'ye gönderdiği yargılama usulüne
ilişkin yazı bu bakımdan önemli bir hukuki belge-metnidir. 14 3 1
Hz. Ömer'in devlet idaresini kurumsal yapısına kavuşturma
bağlamında tesis ettiği en önemli icraatı Divan Teşkilatı'nı kurmuş
olmasıdır. Divan, devlet yönetimindeki çeşitli idari, mali ve askeri
hizmetlerin yerine getirilmesinde kullanılan defterlere , aynca bu
defterlerin ve onları tutan memurların bulunduğu resmi daireye
verilen isimdir. İslam Dünyası'nda Divan Teşkilatı'na ilk defa ihti­
yaç duyan Hz. Ömer; fetihler sonucunda elde edilen cizye , harac
ve ticari vergilerden elde edilen gelirleri sistemli bir şekilde Müs­
lüman halka dağıtabilmek amacıyla bu müesseseyi kurmuş ve
hazineden maaş alacak efradı, kabile esasına göre burada tutulan
defterlere kaydettirmiştir. 1 441

[43] Bu konuda daha geniş bilgi için bak. Apak , Anahatlanyla İslam Tarihi,
s. 1 74- 177
[44] Taber1, lll, 162 -65 , 1 94 ; Ebü Yüsuf, Kitıibu'l-Harac , s. 26vd . ; İbn Sa'd,
III,295 ,300; Belazüri, Futühu'l-Büldan, Kahire, 1 978, s . 549 , 5 54; Taberi,
IV, l 63- 1 6 5 ; Cahşiyari, Kitabü'l-Vüzera ve 'l-Küttab, Kahire, 1938, s. 1 7 ,38;
Süli, Edebü'l-Küttıib, Kahire , 1 34 1 , s. 1 02 ,1 90; Kalkaşendı, Subhu'l-A'şa fi
Sınaati'l-İnşa', Kahire, 1963 , XIII, 106 ; Nüveyrı, Nihayetü'l-Ereb fı Fünu­
ni'l-Edeb, Kahire,Tarihsiz, VIII , 1 9 7 ; Daha fazla bilgi için bak . , Fayda,
Mustafa, Hz. Ömer'in Divan Teşkilatı, Doğuştan Günümüze Büyük İslam
Tarihi, İstanbul , 1 986, II, 133- 1 76
 Giriş

Çalışmamızın ileriki bahislerinde de belirttiğimiz gibi, Hz.

Ömer bu teşkilatını kurarken divana kaydettiği Müslüman ef­
radın ve ailelerinin senelik geçimini tazmin etmeyi düşünmüş­
tü . Böylece o, bu nüfustan, istenildiği anda ve lüzumu kadar kişiyi
silah altına alacak; bu kişiler de geride bıraktıklan ailelerinin geçim
yükünü sırtlanndan atarak ordu hizmetine koşabileceklerdi. 1 451 Hz.
Ömer'in bu noktada çok isabetli bir uygulama ortaya koyduğunu
görmekteyiz . Çünkü askerin, ordu hizmetine katılırken, geride
bıraktığı aile fertlerinin geçimi endişesini duymadan ve onları
devletin bakımına vermek suretiyle gözü arkada kalmadan ha­
reket etmesi, onun askeri başarısını daha da artıracaktır. Böyle­
ce ordular zafere daha çabuk ve daha kolay ulaşabileceklerdir.
Halife Dfvan'ın tesisi ile birlikte Maliye Teşkilatı'nı/Beytü'l-Mal'i
yeniden teşkilatlandırmıştır.

Halife Hz. Ömer devlet yönetiminde istişareye/danışmaya

önemli ölçüde yer veriyordu. O sadece Medine'de oturan sahabi­
lerle değil, ihtiyaç duyduğu durumlarda uzak eyaletlerdeki halk
ve yöneticilerle de istişarede bulunuyor; hatta sadece Müslüman­
larla değil, gerektiğinde yabancılarla da fikir alışverişinde bulu­
nuyordu . 1 461

Halife Hz. Ömer Basra, Küfe , Fustat ve Kayravan gibi önce­

likli işlevi ordugah/muasker olan yeni medeniyet merkezleri kur­
muştur. Bu ve diğer irili ufaklı merkezlerde ve eyaletlerde devlet
görevi yapacak olan vali ve memurlarını seçip atamada çok dik­
katli davranmıştır. Devlet memurlarını denetlemek için Yüksek
Denetleme Kurulu oluşturmuştur. 147 1 Halife aynca yönetimde

[45 ] Avn, s.98

[46] Taberi, lV, 1 42 , 1 63- 1 64 . ;İbnü'l-ESir, llI , 1 6 : Ebü Yusuf, s . 3 5 ; Halife b .
Hayyat, Tarih, s. 105 ; Belazüri, s.42 5 ; Apak, Anahatlanyla İslam Tarihi,
s.96- 100
[47] Ebü Yusuf, s. 125 ; İbn Sa'd, llI,283; Taberi, IV,64-6 5 . , 144 , 165- 1 66.
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Dö neminde Askeri Teşkilat

toplumu/halkı öncelemiş; asabiyeti tesirsiz hale getirme siyaseti

gütmüş ve kabiliyetli yöneticileri göreve getirmişı4sı

Halife Hz. Osman, devlet ve hükümet başkanı olmasının

kendisine tanıdığı yetkiyle çok sayıda siyasi/idari karar almış ve
bunlan uygulamıştır. Bu kararlann bir kısmı kabul görürken di­
ğer bir kısmı şiddetli tenkide uğramıştır. O'na yöneltilen eleşti­
rilerin başında, idari ve askeri mevkilere yakın akrabasını yer­
leştirmesi gelmektedir. Gerçekten de Halife , kendi re'yine göre
makul ve meşru sebeplerle ve aynca kabilesi Ümeyyeoğullan'nın
da telkinleriyle Mısır, Küfe ve Basra gibi önemli vilayetlerin/eya­
letlerin valilerini görevden alarak yerlerine kendi kabilesine men­
sup kişileri atamıştır. İlerleyen yıllarda, atanan bu valilerin görev
yaptıklan bölgelerin halklannın/sakinlerinin, onlann yönetimle­
rinden memnun olmadıklan ve şikayetçi olduklan görülecektir.
Ancak bu şikayetlerin haklı ve makul sebepleri olabileceği gibi
yanlı ve siyasi muhalefet banndıran sebepleri de olabileceğine
burada işaret etmek gerekir. Aynca idarenin merkezi Medine'de
de yönetime karşı hoşnutsuzluklann ortaya çıktığı görülür. Hz.
Osman'ın mensubu bulunduğu Ümeyyeoğullan kabilesinin Me­
dine' deki bir kısım üyelerinin bazı tavır ve davranışlan; şehrin
ileri gelenleri de dahil olmak üzere Medine halkını rahatsız et­
miştir. "Özellikle genç , tecrübesiz , ihtiyattan mahrum ve haris
bir kişi olan Mervan'ın Hz. Osman'ın katibi olarak tayin edilmesi
ve onun da Halife'yi zor duruma sokacak davranışlar sergilemesi
Medineliler'i yönetimden soğutmuştur. " 149 1

Halife Hz. Osman'ın en önemli icraatından birisi, Hz. Ebu

Bekir Dönemi'nde , iki kapak arasında bir kitap bütünlüğü/mus­
haf içerisinde bir araya getirilerek toplanan ve Hz Hafsa'ya teslim
edilen Kur'an-ı Kerlm'i; bu resmi nüsha esas alınarak, teşkil edilen

[48] Apak, Anahatlanyla İslam Tarihi, s.95- 1 1 7

[49] Apak, Adem, İslam Tarihi Araştırmalan, İstanbul,2 0 1 6, s . 1 97

� 34 �
 Giriş
-----
-+--- -----------
-- -
--

bir komisyon marifetiyle yeniden toplaması ve yeniden resmileşen

bu nüshayı teksir ederek/çoğaltarak devletin; Mekke, Şam, Ye­
men, .Bahreyn, Basra ve Küfe gibi büyük merkezlerine gönder­
mesidir. ısoı Bu önemli icraatın sebebi olarak şunlar gösterilir: Fe­
tihler yoluyla genişleyen İslam coğrafyasının çeşitli bölgelerine
giden sahabiler buralarda Kur'an öğretimi de yapıyorlardı. Bu öğ­
retim esnasında Kur'an istinsah edilerek çoğaltılıyordu . İstinsah
faaliyet giderek genişliyordu . Noktasız ve harekesiz olan ayetlerin
farklı okuyuş şekillerine yol açması , bölgelerin/beldelerin vahyin
beşiği olan Mekke ve Medine'ye olan uzaklıklan, öğretim ve öğ­
renimdeki lehçe farklılıklan, Arap olmayanlann İslam'a girmesi
gibi sebepler Kur'an'ın okunması/kıraati ve yazılması etrafında
bir kısım tartışmalann ortaya çıkmasına sebep oldu . Aynca sa­
habilerden bir kısmının nezdinde bulunan Kur'an nüshalannda
Hz.Peygamber'den duyduklan tefsir ve açıklamalar da kaydedil­
mişti. Öte yandan Ermenistan ve Azerbaycan fetihlerine katılan
Huzeyfe b. Yeman Irak halkı ile Şam halkının Kur'an'ın kıraati
konusundaki tartışmalanna şahit olmuştu . Bu durum Huzeyfe'yi
endişelendirmiş ve Medine'ye gelince bu durumu Halife Hz. Os­
man'a haber vererek şöyle dedi: "Yahudi ve Hristiyanlar'ın kitap­
lan hakkında ihtilafa düştükleri gibi , kitaplannın kıratinden do­
ğan farklılıklanmn yol açacağı ihtilafa/aynlıklara düşmeden önce
bu millete/ümmete yetiş . " 1 5 1 1 Bu ihtilaflar savaş meydanlanndaki
askerlerden tutun, ilim meydanlanndaki muallimlerle öğrencileri
arasındaki ihtilaflara kadar uzamıştı . " 1 52 1

On iki sene süren Hz. Osman'ın halifeliğinin ilk altı senesinde

hilafet ordulan, gerçekleştirdikleri fütühat harekatı sonunda as­
keri zaferler elde etmişer ve İslam Ülkesi'nin toprak kazanımlanm

[50] SicistanI, Kitdbu 'l-Mesahif, Kahire , l 936,s. 34-3 5 . ; Öztürk, s. 1 42- 1 4 3.

[5 1 ] İbnü'l-Esir, III, 1 1 ,85-86 . ; Buharı, Sahih , Fedailü'l-Kur'an,3; Öztürk,
s. 1 1 7- 1 1 8.
[52] Öztürk, s. 1 1 9
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Dönemi nde A s keri Teşkilat

artırmışlardır. Dönemin son altı senesinde bu harekat durmuş ve

Halifelik Devleti , ortaya çıkan iç kanşıklarla uğraşmak zorunda
kalmıştır.

Hz . Ali Dönemi ise genellikle , Hz. Osman Dönemi'nin ikin­

ci yansında başlayan ve Halife'nin isyancılar tarafından öldü­
rülmesiyle iyice alevlenen iç isyan ve karışıklara bağlı siyasi ve
idari operasyonlarla geçmiştir. Hilafet orduları dahili hareketleri
bastırmakla meşgul olmuştur. "Hz . Ali yönetimi boyunca hiç bir
zaman bağımsız bir siyasi tavır sergileme imkanı bulamamıştır.
Başka bir ifadeyle hilafeti üstlendiği dönemde insanlar ve sosyal
şartlar değişmiş; toplumu yönetmenin ve harekete geçirmenin
enstrümanlan farklılaşmıştır. Hz . Ali, zamanının değil, kendi­
sinden önceki dönemin kurallanna uygun siyaset anlayışı takip
etmeye çalışmış; tabii olarak bundan beklediği neticeyi elde ede­
memiştir. " 1 5 3 1

Biz bu araştırmamızda , Hz. Peygamber Dönemi'nde oluşma­

ya başlayan ve onu takip eden Raşid Halifeler Dönemi'nde ise
bu oluşumunu geliştirerek sürdürecek olan askeri teşkilatın/ordu
örgütlenmesinin yapısını ve işleyişini, İslam Tarihi kaynaklarımı­
zın sunduğu veriler ölçüsünde tespit edip belirlemeye ve ortaya
koymaya çalışacağız.

[53] Apak, Anahatlanyla İslam Tarihi, s. 293

 BİRİNCİ BÖLÜM

ORDUNUN KURULUŞU
 Askerlik Hizmeti ve Görevi
Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler dönemlerinde teşkil edilen
ordulara baktığımızda , bu ordulardaki askeri hizmetin (tecnld)
hem gönüllülük (tatavvu') hem de zorunluluk (icbar, ilzam) özel­
likleri ihtiva ettiğini görürüz. Bu bakımdan bu dönem ordularını
incelerken, gönüllü askerliğin yanında zorunlu askerlikten de
bahsetmemiz gerekmektedir.

Gönüllü Askerlik

Bu dönemde gönüllü askerlik; devlet tarafından herhangi bir

idari zorlamaya ve yapılmadığı takdirde de herhangi bir cezaya
maruz bırakılmaksızın, sırf Allah'ın rızasını kazanmak ve uhrevi
mükafata erişmek maksadıyla, cihada koşma ve orduya katılma
hareketi idi. Gönüllüler savaşa çıkan orduya, savaş devam ettiği
sürece katılırlar, elde edilen ganimetten pay alırlar, savaş bitince
de ailelerinin yanına dönüp ziraat, sanat veya ticaretlerine devam
edebilirlerdi.

Hz. Peygamber Zamanı'nda teşkil edilen ordularda gönüllü­

lük esası hakimdi. Bu esasa göre, bir sefer esnasında veya hariçten
gelen bir saldırıya karşı koymak icap ettiğinde , Devlet Başkanı ve
Başkomutan sıfatıyla Hz . Peygamber (sas) gönüllüleri çağınrd {.
Bu gibi durumlarda, bir kayıt kütüğü açılır ve her aday ismini ve
hatta adresini bu kayıt defterine yazdınrdı . ı ı ı

[l] İbn Hişam, ll, 257; İbn Sa'd, ll, 12 ; Hamidullah, a.g.e. , ll, 1053
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
--------.- -

Resülullah (sas) müslüman halkın kendi istek ve arzularıyla

sefere çıkmalarını tercih etmiş, istemeyerek giden ve bu hususta
gevşeklik gösterenler için ise şunları söylemiştir:

"Bırakınız onu. Onda hayır varsa Allah size kavuşturur; hayır

yoksa Allah sizi ondan kurtarmıştır. "12 1

"Sefer ve cihada istekli olanlar dışında, kimse bizimle çıkmasın. "1 3 1

Askeri hizmet, Raşid Halifeler Dönemi'nin Hz. Ebü Bekir'in

halifeliğine rastlayan yıllarında ( 1 1/632-1 3/634) , Hz. Peygamber
Dönemi'nde olduğu gibi, daha çok gönüllülük esasına dayan­
makta idi. Hz. Ebü Bekir, ordularını merkez Medine'de toplar,
ridde harplerinde ve Suriye fetih harekatında yaptığı gibi, bu­
radan sevkle çeşitli bölgelere gönderirdi. 1 4 1 Gönderdiği her bir
birliğe yeterli ve dirayetli kumandanlar tayin eder ve bu kuman­
danlara, uğradıkları Müslüman muhitlerinden, ordularına asker
almaları görevini verirdi. Bu amaçla kumandanlarına verdiği emir
ve direktiflerde , seferden dönmek isteyenlere izin vermelerini, is­
temeyerek ve zorla gelenler ile fetih yapmamalarını, irtidad eden­
lerle savaşanların ve Rasulullah'tan sonra müslümanlığını devam
ettirenlerin orduya alınıp düşman üzerine gönderilmelerini iste­
miştir. ıs ı

Hz. Ebü Bekir'in bu emirlerinden anladığımıza göre o , önce

merkez Medine'de , az sayıda da olsa birlikler hazırlamış; bu bir­
liklerin; geçtikleri yerlerden kendilerine katılanları da alarak yol­
larına devam etmelerini; fakat bu katılmalar sırasında herhangi
bir zorlamaya başvurulmamasını; askerin kendi rızasıyla orduya

[2] İbn Hişam, IV, 1 67; Taberi, III, 1 45

[3] İbn Sa'd, ll, 2 7
[ 4] Belazüri, Futahu'l-Büldan, Kahire, 1 978 , s. 1 1 6 , 242 ; İbnü'l-Esir, ll, 334,
346
[5] Taberi, iV, 4, 29

+---- --· 40 -----*

·--
 O rd u nun Kuruluşu
------ ----------·-------------- ---------------------· - - -

girmesini ve dönmek isteyenlere izin verilmesini; yani gönüllü­

lük esasına uyulmasını istemiştir.

Askere almada gönüllülük esasının, Hz. Ömer'in ( 1 3/634-

23/644) Divdn'ı kurup askerliği zorunlu hale getirdiği zamana
kadar bu şekilde sürdüğü görülür. 161 Hz. Ömer Halife olunca
( 1 3/634) kendisine bey'at için Medine'de toplanan halkı; arka
arkaya dört gün süreyle, Irak-İran cephesinde düşmanla çarpış­
maya çağırmıştı. O esnada Medine'de bulunan ve Hz. Ebü Bekir
Dönemi'nden beri bu cephede , kendi kabile fertlerinden oluşan
birliklerin başında, İranlılarla çarpışan Müsenna b. Harise eş-Şey­
banl (ö . 1 5/636) de yaptığı bir konuşma ile cephenin durumunu
anlatmış ve şunlan söylemişti:

"Müslümanlar! Beni dinleyin. Ben Mecusiler'in cesaretlerini dene­

dim ve gördüm ki, savaş meydanı onlann yeri değildir. Irak'ın mühim
bölgelerinin çoğunu zaten ele geçirmiş bulunuyoruz. İranlılar bizim
üstün cesaretimiz karşısında eğilmişlerdir."l 7 ı

Yapılan konuşmalardan sonra Ebü Ubeyd b . Mes'ud es-Sakafi

(ö . 1 3/634) ileri atılarak bu işe gönüllü olduğunu söylemiş, Ebü
Ubeyd'in bu gayreti orada hazır alanlan da etkilemiş ve gönüllü­
lerin sayısı çoğalmıştır. Hz. Ömer gönüllü kuvvetlerin komutası­
nı Ebü Ubeyd'e vererek, onu Irak-İran cephesine sevk etmiştir. ısı
Bu çağnda da bir zorlama olmamıştır. Ortaya çıkan kuvvet ise
gönüllülerden oluşan kuvvettir. Gönüllü askerlik Hz. Ömer'in
Dlvan'ı kurup zorunlu askerlik (et-tecnidü'l-icbarl) uygulamasını
başlattıktan sonra da devam etmiştir.

Aynca Hz. Osman'ın (23/644-35/656) , Suriye genel vali­

si Muaviye b. Ebü Süfyan'a (ö. 60/680) deniz savaşları için izin

[6] Avn, s . 96-97.

[ 7] Taberi, IV, 6 1 -62 .
[8] Belazürl, s . 2 5 1 -2 5 2 . ; Taberi, I V, 6 1 -63
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raş idin Dö neminde Askeri Teşkilat
-+------------------------·------------------------·--

verdiği zaman onun, halkı bu savaşlara katılıp katılmamakta ser­

best bırakıp zorlamamasını istediğini biliyoruz. 1 9 1

Zorunlu veya Ücretli Nizami Askerlik

Hz . Peygamber (sas) ordu teşkili, nizamı ve eğitimi için sağ­

lam esaslar getirmiştir. O'nun, savaşma güç ve yeteneğine sahip
Müslüman halkı devamlı ve muvazzaf bir ordu haline getirdiğini
söyleyebiliriz.

Hz. Peygamber'in (sas) Medine'de sevk ve idare ettiği askeri

seferlerde, Medineli yerli halk (Ensar) ile Mekke'den Medine'ye
hicret eden Muhacirler, ordunun esas elemanlannı oluşturu­
yordu . Giriş kısmında da belirttiğimiz gibi Medinelilerle şehrin
herhangi bir dış saldırıya uğraması halinde, ortak savunma ya­
pılacağı konusunda anlaşma yapılmıştı. Bu anlaşmaya göre , sa­
vaşabilecek olanlann savunmaya katılmalan kaçınılmazdı. Öte
yandan, hareket üssü Medine olan ilk askeri seferlerin muharip
elemanlan Mekkeli Muhacirlerdi. Sayılan fazla olmayan bu Müs­
lüman nüfustan savaşabilecek olanlar, teşkil edilen birliklere ka­
tılmakla yükümlüydüler.

Hz. Peygamber'e (sas) inen Kur'an ayetlerinin ilk muhataplan

tabii ki, sahabe idi. Peygamber ve onun sadık tabileri ve talebeleri
olan bu Müslüman topluluk, ayetlerle gelen hüküm ve esaslan
uygulamışlardır. Buna göre birçok Kur'an ayeti, sefer ve savunma
için teşkil edilen ordulara katılma zorunluluğu getirmekte idi. Bu
ayetleri şöylece sıralayabiliriz:

"Sizler gerek hafif/yaya gerek binekler üzerinde/ağırlıklı olarak

hepiniz Allah yolunda eli birlik sefere/savaşa çıkın. Mallannızla,
[9 ] Salih, İslam Mezhepleri v e Müesseseleri Tarihi, Çev. İbrahim Sarmış, İstan-
'
bul, 198 1, S . 366
 Ordunun Kuruluşu

canlannızla Allah yolunda cihad edin. Eğer bilirseniz bu sizin için

daha hayırlıdı r. "1 101

"Ey inananlar! Uyanık bulunup koruma tedbirlerinizi alın. Bölük

bölük, ya da hep birlikte savaşa gidin. İçinizden bir kısmı var ki pek
ağır davranır. Eğer size bir felaket erişirse; 'Allah bana lütfetti de on­
larla beraber bulunmadım' der. Eğer Allah'tan size bir nimet erişirse,
sizinle kendisi arasında hiç sevgi yokmuş gibi; 'Keşke ben de onlarla
beraber olsaydım da büyük bir başan kazansaydım. ' der. Dünya ha­
yatını ahiret hayatı karşılığında satanlar Allah yolunda savaşsınlar.
Kim Allah yolunda savaşır da öldürülür veya galip gelirse, biz ona
yakında büyük bir ödül vereceğiz. "ı ı ı ı

"Ey inananlar. İnkar edenlerle zahf halinde (sürünme hareketi,

sıçrama hareketi ve hücum hareketi ile ilerleyerek) karşılaştığınızda,
onlara arkalannızı dönüp kaçmayınız. Kim o gün, -savaşmak için bir
tarafa çekilmek, ya da başka bir birliğe katılmak dışında- arkasını dö­
ner de kaçarsa o Allah'tan gelecek olan bir gazaba uğrar; artık onun
yeri cehennemdir. "1 121

Görüldüğü gibi,bu ayetle Yüce Allah, "Düşmanın geldiğini gö­

rürseniz, savaşmak için bir tarafa çekilmek, ya da başka bir birliğe
katılmak dışında, arkanızı dönüp kaçmayınız" demekte ve düşma­
nın önünden kaçmayı yasaklamaktadır. Bir savaş taktiği veya baş­
ka bir birliğe katılıp düşmanla çarpışmak için geri çekilmeye (ric'at)
veya kaçar gibi görünmeye müsaade etmekte ve fakat savaş taktiği
gereği veya başka birliğe katılıp çarpışma amacı olmadan korkaklık­
la düşmanın önünden kaçanlann. Allah'ın gazabına uğrayıp cezaya
çarptınlacaklannı bildirmektedir. ı 1 3 ı
[ 1 0] Tevbe 9/ 4 1
[ 1 1] Nisa'4 /7 1 -74
[ 1 2] Enfal 8/1 5- 1 6
[ 13] Ateş, Süleyman, Yüce Kur'dn'ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul, 1 989 , III, 496-
497.

� 43 ______...,
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidi:n D ö neminde Askeri Teşkilat

Bu konuda şu ayetleri de verebiliriz:

"Ey Mü'minler Allah'tan korkun ve onun yolunda savaşın". ı 14ı

"Ey Peygamber. Mü'minleri harbe teşvik et. Eğer sizden sabırlı

yirmi kişi bulunursa, onlar iki yüz kafire galip gelirler. Eğer sizden
yüz kişi olursa, bin kafire galip gelirler". ı 1 5ı

"Size ne oldu da Allah yolunda ve 'Rabbimiz. Bizi, halkı zalim

olan bu şehirden çıkar, bize tarafından bir veli gönder, bize katından
bir yardımcı yolla' diyen zayıf erkekler, kadınlar ve çocuklar uğrunda
savaşmıyorsunuz". ı 1 6 ı

"(Başkalan tarafından) kendilerine; 'Ellerinizi savaştan çekin,

namazı kılın ve zekatı verin' denilen kimseleri göndermedin mi? Üzer­
lerine savaş yazılınca içlerinden bir gurubu insanlardan, Allah'tan
korkar gibi ve hatta daha fazla korkmaya başladılar da: 'Rabbimiz!
Savaşı bize niçin yazdın. Bizi yakın bir süreye kadar ertelesen (de
savaş emrini bir süre geciktirsen) olmaz mıydı?' dediler. Onlara de
ki: 'Dünya menfaati önemsizdir. Allah'tan korkanlar için ahiret daha
hayırlıdır. Size kıl kadar haksızlık edilmez". ı ı 71

"Mü'minlerden -özür sahibi olanlardan başka- oturanlar ile mal­

lan ve canlan ile Allah yolunda cihdd edenler bir olmaz. Allah, malla­
n ve canlan ile cihdd edenleri derece bakımından oturanlardan üstün
kıldı. Gerçi Allah hepsine de güzellik (cennet) vaat etmiştir. Ama mü­
cdhidleri, çok daha büyük bir ecirle oturanlardan üstün kılmıştır". 1 1 81

"Müşrikler nasıl sizinle to_pyekün savaşıyorlarsa siz de onlara

karşı topyekün savaşın . . "1 191
.

[ 1 4] Maide 5/35
[ 1 5] Enfal 8/ 65
[ 1 6] Nisa' 4/75
[ 1 7] Nisa' 4/77
[ 1 8] Nisa'4/ 95
[ 1 9] Tevbe 9/36
 Ordunun Kuruluşu

"Ey insanlar size ne oldu ki, 'Allah yolunda savaşa çıkın' dendiği
zaman yere çöküp kaldınız? Ahireti bırakıp dünya hayatına mı razı
oldunuz? Oysa dünya hayatının geçimi ahirete göre pek az bir şeydir.
Eğer savaşa çıkmazsanız, biliniz ki Allah sizi azaba uğratacaktır. Si­
zin yerinize başka bir topluluk getirir de, ona asla zarar veremezsiniz.
Allah her şeye kadirdir. ". ı2 oı

Görüldüğü gibi, bütün bu ayetler Hz. Peygamber'e (sas) tabi

olanlara, gerektiği zaman savaş için teşkil edilen ordulara katılma
yükümlülüğü getirmektedir. Gücü yeten herkes savaşmaya ha­
zır asker olarak kabul edilmiştir. Mekke'nin fethine kadarki dö­
nemde , Müslüman nüfusun az oluşu da böyle bir zorunluluğun
önemli sebeplerinden biridir. Çünkü Hz . Peygamber bu nüfus
içerisinden sürekli ordu hizmeti görecek ayn bir sınıfı teşkil ede­
cek sayıya uzun zaman sahip olamamıştır.

Medine'ye hicretin sekizinci yılında Mekke'nin Fethi'nden

sonra Müslümanlar'ın sayısının çoğaldığını görüyoruz. Arap Yan­
madası'nın çeşitli yerlerinden kabile heyetleri halinde Medine'ye
gelen Araplar, Hz. Peygamber'in (sas) huzurunda İslamiyet'i ka­
bul ediyorlar; ona bağlılıklarını bildiriyorlar ve memleketlerine
dönerek hemşerilerinin de Müslüman olmalarını sağlıyorlardı. ı 2 1 1
İslamiyet'in egemen olduğu topraklar üzerinde Müslüman nü­
fusun artması Hz . Peygamber'e (sas) , savaş işleriyle ilgilenecek,
bilgi ve becerisiyle savaşın ağırlıklarını yüklenecek, ayn bir top­
luluk hazırlama imkanı sağlamıştır. Kur'an-ı Kerim'in Tevbe
suresinder22 1 yer alan bir ayette , bütün mü'minlerin savaşa bizzat
katılmalannın gerekmediği, bir kısmı savaşa giderken diğer bir
[20] Enfal 8/39
[2 1] Bu konuda geniş bilgi için bkz İbn Hişam, IV, 1 82-87, 205-45 ; İbn Sa'd,
I , 2 9 1 -359
[22] Tevbe Suresi Mekke'nin Fethi'nden sonra vuku bulan Tebük Seferi ile
ilgili olarak nazil olmuştur. Bak. Kadı, Esbabü'n-NüzCı.l , Beyrut, Tarihsiz,
s. 1 18- 1 20 .

..,...___. 45 ---�
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Dönem inde Askeri Teşkilat

kısmının da, dinde derin bir kavrayış edinmek ve kavimlerini bu alan­

da aydınlatmak için yerinde kal malan gerektiği belirtilmektedir. ı 2 3 ı
Bu zümrenin ve aynca zayıf, hasta ve kendini donatacak maddi gücü
olmayanlann dışında bedeni liyakati ve gücü olanlara orduya katıl­
ma yükümlülüğü getirmiştir. Tebük Seferi'ne (9/63 1) katılmayan,
seferden geri kalanlarla ilgili olarak nazil olan Kur'an ayetlerinde
bu zorunluluk daha açık olarak şu şekilde belirtilmiştir:

"Allah Resul'ü'nün arkasından oturmakla sevindiler, mallanyla

ve canlanyla cihad etmekten hoşlanmadılar. 'Sıcakta sefere çıkmayın'
dediler. De ki: 'Cehennemin ateşi daha sıcaktır. ' Keşke anlasalardı. "1241

Tevbe suresinin bu ayetinde, Allah Resul 'ü'nden geri kalan,

onunla beraber sefere katılmayan veya ona muhalefet ederek sefere
çıkmayan ve bununla da sevinen kimselerin (muhallefun), dünya sı­
cağından çok daha fazla olan cehennem ateşine düşecekleri belirtil­
mektedir. Münafıkların, "Bu sıcakta sefere çıkmayın" sözlerinden,
Tebük Seferi'nin sıcak yaz günlerine rastladığı anlaşılmaktadır.
Aynı surenin 82. ayetinde , bu hareketlerine sevinmek, gülmek
yerine üzülüp ağlamaları gerektiği bildirilmektedir. 83. Ayette ,
Hz. Peygamber'e (sas) ; Medine'ye döndüğünde , sefere katılma­
yanlar gelip bundan sonraki seferlere katılmak için izin isterlerse ,
bunların katılmasına müsaade etmemesi, 84. ayette de onlardan
ölen birinin üzerine cenaze namazı kılmaması ve kabri başında
da durmaması emredilmektedir. ı2 s ı

Tevbe suresinin diğer ayetlerinde de bu zorunluluğu teyit

eden şu hususlar yer almaktadır:

" Allah 'a inanın, Resul'ü/Nebi 'siyle beraber cihad edin' diye bir
süre indirildiği zaman, içlerinden servet sahibi olanlar senden izin
[23] Tevbe 9/1 2 2
[24] Tevbe 9/8 1
[25] Ateş, IV, 1 2 0 vd.
 Ordunun Kuruluşu
---·----------------------.---------------------------

istediler: 'Bizi bırak; oturanlarla beraber oturalım' dediler. Geride

kalan kadınlarla beraber olmaya razı oldular; kalpleri mühürlendi;
artık onlar anlamazlar. Fakat Allah Resal'ü ve onunla beraber ina­
nanlar, mallanyla ve canlanyla cihad ettiler. İşte bütün hayırlar onla­
nndır ve işte başanya erenler de onlardır. "1261

Bu ayetlerde , Hz. Peygamber (sas) ve ordusuyla birlikte sava­

şa katılmak istemeyenler geride kalan kadınlara ve acizlere ben­
zetilerek kınanmaktadır. Öbür yandan ise , Yüce Allah'ın "cihad
edin" emrine uyarak Hz. Peygamber'e (sas) tabi olan ve onunla
birlikte mallanyla ve canlanyla savaşa katılanlar övülmektedir.
Yine aynı surede kabul edilebilir özürleri sebebiyle savaşa katıla­
mayacak olanlar için herhangi bir günah ve kınama olmayacağı
belirtilerek şöyle denilmektedir:

"Zayıflara, hastalara, harcayacak bir şey bulamayanlara, Allah

ve Resul 'ü için öğüt verdikleri takdirde sefere katılmamalanndan ötü­
rü bir günah yoktur. İyilik edenlerin aleyhine bir yol yoktur. Allah ba­
ğışlayan, esirgeyendir. Kendilerini onlara (askeri sefer için bir bineğe)
onlar bindirmen için sana geldikleri zaman sen: 'Sizi bindirecek bir
şey bulamıyorum' deyince, harcayacak bir şey bulamadıklanndan do­
layı üzüntüden gözlerinden yaş aka aka dönen kimselerin aleyhine de
yol yoktur. Onlar da kınanmazlar. Ancak şu kimselerin kınanmasına
yol vardır ki,onlar zengin olduklan halde geri kalmak için senden izin
isterler. Onlar geri kalan kadınlarla beraber oturmaya razı oldular.
Allah da onlann kalplerini mühürledi; artık onlar bilmezler. Seferden
geri dönüp onlann yanına geldiğiniz zaman sizden özür dilerler. De
ki: 'Hiç özür dilemeyin, size inanmayız. Allah bize, sizin haberleriniz­
den birçok şeyi bildirdi. Yaptığınızı Allah da görecek Rasulü de. Sonra
görünmeyeni ve görüleni bilenin huzuruna döndürüleceksiniz. O size
yaptıklannızı haber verecek? Siz yanlanna geldiğiniz zaman kendile­
rinden vazgeçesiniz diye, Allah'a yemin edecekler. Onlardan vazgeçin,
[26] Tevbe 9/ 86-88
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
_____..._ ________________---..-__________ _

çünkü onlar murdardır. Kazandıklan işlerin cezası olarak varacaklan

yer de cehennemdir. Size yemin ediyorlar ki, kendilerinden razı ola­
sınız. Siz onlardan razı olsanız bile Allah, yoldan çıkan topluluktan
razı olmaz. "f27 ı

Bu ayetlerde ise ;

Savaşa katılamayacak durumda olanlar mazur sayılmaktadır;

zayıflar, hastalar, sakatlar ve yol harçlığı bulunmayanlann geride
kalmasında bir sakınca yoktur. Ancak, bunlann bulunduklan yerde
öğüt vermeleri; eğitim, öğretim, vaaz ve irşat görevi yapmalan gerekir.
Güzel davrananlan kınamaya yol yoktur.

Orduda kendilerini bindirecek yeterli miktarda hayvan bu­

lunmayan kimselerin de geri kalmasında bir sakınca yoktur. Bun­
lacvücutça sağlam olduklan halde , nöbetleşe de olsa binecekleri
hayvan olmadığı için geri bırakılmışlardır. Çünkü o kadar uzun
mesafeyi tamamen yaya gitmek mümkün değildir. Çünkü bun­
lann sefere katılmalan ordunun işini güçleştirmekten başka bir
işe yaramazdı . Onun için bunlann geri kalıp Müslümanlar'a öğüt
vermeleri ve eğitim hizmeti yapmalan uygun görülmüştür.

Kınanacak, sorumlu tutulacak olanlar böyle zayıflar, fakirler

değil, katılabilecek mali ve bedeni güce sahip olduklan halde se­
ferden geri kalan kimselerdir. İşte onlar kadınlarla beraber otur­
maya razı olmuş, kalpleri mühürlenmiş anlayışsız kimselerdir.
Yüce Allah Tebük'ten döndükten sonra bu adamlann gelip özür
dileyeceklerini bildiriyor; boş yere özür dilememelerini, özürle­
rinin kabul edilmeyeceğini ; Allah ve Elçisinin onların davranış­
lannı, yapacaklan işleri göreceğini; huzuruna çıkanldıklan gün
Allah'ın onlara neler yapmış olduklannı söyleyeceğini bildirmek­
tedir. r 2sı

[27] Tevbe 9/ 9 1 -96

[28] Ateş, IV, 1 2 7
 Ord u nun Kuruluşu

Bunlardan başka, Hz. Peygamber'in (sas) Medine dışında sa­

vaşılması halinde "muahat/kardeşleştirme" usulünü uyguladığı­
nı da bilmekteyiz. Bu usule göre , herhangi bir dış sefer halinde
karşılıklı olarak kendilerini kardeş kabul eden iki kişiden birisi
sefere çıkıyor; öbür kardeş evinde kalarak kendi evinin ve mane­
vi kardeşinin evinin ihtiyaçlannı temin ediyordu . 1291 Sefere giden
gazinin Medine'de kalan manevi kardeşi de savaşa katılmış kabul
ediliyor ve seferin manevi ücretinden yararlanmış oluyordu . ı 3oı

Hz. Ömer halifeliğinin üçüncü yılında ( 1 5/636) divanı kur­

muştur. Kuruluşu itibanyla divan, hem mali hem de askeri idare­
yi kapsayan bir teşkilatlanmadır. Askerliğin, Hz. Peygamber (sas)
ve Hz. Ebü Bekir dönemlerine nispetle daha da zorunlu hale
gelmesinde divanın önemli etkisi ve rolü olmuştur. İbn Haldun
divanı tanımlarken şunlan söyler:

"Bu vazife, vergi muameleleri ve tahsili ile meşgul olmak, gelir

ve gider itibanyla devletin hukukunu korumak, askerin sayılannı ve
isimlerini zapt ve tespit etmek, erzakını ve maaşını tayin etmek, tak­
dir edilen ihsanlan gününde ödemek; bu işlemlerle ilgili olmak üzere
devlet görevlilerinin ve yetkili şahıslann düzenlemiş olduklan kanun
ve esaslara başvurmaktan ibarettir. Bütün bunlar, gelir ve gider itiba­
nyla bunun tafsilatını gösteren bir deftere yazılmıştır. Bu deftere ve bu
defterle ilgili hesap işleri ile meşgul olanlann oturduklan yere "divan"
adı verilmiştir. ". 13 1 1

Divan'ın kuruluşuna sebep olan ve Suriye ile Irak-İran fetih­

leri sonucunda Medine'ye gelen çok sayıda fey' geliri hakkında
uygulanacak muamelenin ne olacağı konusunda ortaya konan
görüşlerde de , bu divanın askeri ve mali yönüne temas edilmiştir.

(29] Müslim, Sahth, 1955, İmara . 138- 139 ; Ebü Davud, Cihad, 11
[30] Müslim, İmdra, 138
[3 1 ] İbn Haldun, Kitabu'l-İber, Beyrut, 197 1, l , 202-203.
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
-----------------------·--------------------+--·

Bu rivayetlerin biri ve en meşhurunda , o sırada Bahreyn amili

olan Ebü Hureyre şunları anlatmaktadır:

"Amili bulunduğum Bahreyn'den 500. 000 dirhem mal getirdi � .

Akşam vakti Hz. Ômer'in yanına vardım. Ey Mü'minlerin Emiri bu
malı al dedim. O, 'Ne kadardır?' diye sorunca; 500. 000 dirhem ol­
duğunu söyledim. Bunun üzerine O, '500. 000 dirhemin ne olduğunu
biliyor musun?' dedi. Ben de, 'beş tane yüz binin toplamı' diye cevap
verdim. O bana, 'sen uykusuza benziyorsun, şimdi git, bu gece uyu;
sabahleyin bakanz' dedi. Sabah olunca tekrar geldim, 'bu malı benden
al dedim'. Bana 'Ne kadar o' diye tekrar sorunca; 'beş yüz bin dir­
hem' dedim. O 'bu mallar helal kaynaklardan mıdır?' diye sorunca da;
'y alnızca öyle olduğunu biliyorum' cevabını verdim. Bunun üzerine O
şu konuşmayı yaptı: 'Ey insanlar! Biliniz ki çok miktarda mal gelmiş­
tir Bunu ölçmenizi isterseniz ölçeriz, . tartmamızı isterseniz tartanz'.
Bunun üzerine dinleyenlerden birisi şunlan söyledi: 'Ey Mü'minlerin
Emiri. İnsanlar için drvanlar kur, onlar buna göre alsınlar'. Bu fikir
Hz. ômer'in hoşuna gitti ve "drvan defterlerini" düzenletti". 1 32 1

Nakledeceğimiz ikinci rivayette , insanlardan bu konudaki

fikirleri sorulunca Velid b. Hişam b . Mugire'nin şu görüşü be­
lirttiği bildirilmektedir: "Ben Şam'dan geldim. Oranın Emirlerinin
drvan tedvin etmiş olduklannı ve ordular kurduklannı gördüm. Sen de
drvan tedvrn et, ordular kur " Bunun üzerine Hz. Ômer onun fikrini
benipseyip dtvanı kurdu. 1 1 3 1

Bir diğer rivayette ise Hz. Ömer'e divan kurmayı tavsiye eden
kimsenin İranlı Firüzan olduğu belirtilmektedir.

"Frruzan bir ordu göndermekte olan Hz. Ômer'e 'bu ordudan biri­
si aynlırsa ona ne yaparsın? Ve senin komutanın onun aynldığını nasıl
bilir?' diye sorunca Hz. Ômer, 'ne tavsiye edersin?' dedi . Frrazan da

[32] Ebu Yusuf, Kitabu'l-Harac, s. 26-2 7 ; İbn Sa'd, III, 300; BelazürI, s . 5 54
[33] İbn Sa'd, lll, 2 9 5 ; BelazürI, 549 ; TaberI, IV, 1 63- 16 5 .
 Ordunun Kuruluşu

Halife'ye divan kurmasını tavsiye etti ve divan hakkında açıklamalar­

da bulundu. Bunun üzerine Hz. ômer divanı kurdu. "l 341

Kaynaklann verdiği bu ve diğer bilgilere bakarak biz, Hz.

Ömer'in kurduğu bu divanı; kuruluşunda askeri amaçlar da bu­
lunan, fakat bütünüyle askeri nitelikli olmayıp aynı zamanda
diğer insanlan da içine alan, mali ve askeri kapsamlı bir divan
olarak nitelemekteyiz. Dlvanlar'dan iyi anlayan iki müellifimiz
Cehşiyari ve Süll'nin tavsifleri de bizim bu kanaatimizi destek­
ler görünmektedir. Cehşiyari bu divanı, "İnsanlann sayılması ve
atiyyeleri", Süll ise , "Orduya, savaşanlara ve ailelerine atiyye!ücret/
maaş vermek" şeklinde tavsif etmişlerdir. 1 3 51

Hz. Ömer bu teşkilatını kurarken divana kaydettiği Müslü­

man efradın ve ailelerinin senelik geçimini tazmin etmeyi düşün­
müştü . Böylece o bu nüfustan, istenildiği anda ve lüzumu kadar kişiyi
silahaltına alacak; bu kişiler de geride bıraktıklan ailelerinin geçim
yükünü sırtlanndan atarak ordu hizmetine koşabileceklerdi. 1361 Hz.
Ömer'in bu noktada çok isabetli bir uygulama ortaya koyduğunu
görmekteyiz. Çünkü askerin, ordu hizmetine katılırken, geride
bıraktığı aile fertlerinin geçimi endişesini duymadan ve onlan
devletin bakımına vermek suretiyle gözü arkada kalmadan ha­
reket etmesi, onun askeri başansını daha da artıracaktır. Böylece
ordular zafere daha çabuk ve daha kolay ulaşabileceklerdir.

İşte bu divanın tesisiyledir ki, katıldığı savaş ganimetlerinden

ayn olarak, Beytü'l-Mal 'dan maaş alan ve asken hizmetin dışında
herhangi bir şekilde ziraat, sanat ve ticaretle uğraşmalanna izin
[34] Cahşiyari, s. 1 7 ; Sülı , Edebü'l-Küttab, Kahire, 1 34 1 , s. 1 90. Bazı muahhar
kaynaklarda Firüzan yerine yine İranlı olan Hürmüzan'ın ismi yazılmış­
tır. Bak. , Maverdi, el-Ahkamü's -Sültciniyye, Kahire, 1 973, s. 1 89 ; Kalkaşen­
d1 , Xlll, 1 06; Nüveyr1, VIII , 1 9 7
[35] Cahşiyari , s.38; Sülı, s. 102 ; Daha fazla bilgi için bak. , Fayda, Hz. Ömer'in
Divan Teşkilatı, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, II, 1 33-76
[36] Avn, s. 98
 Hz. Peyga mber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
-------------------- --------- ----·---

verilmeyen; aksine hareket ettikleri takdirde ise cezalandınlan asher­

lerden oluşan yeni ve düzenli ordular (el-Cünudu'n-Nizamiyyan) or­
taya çıkmıştır. Bu ordulara mensup askerlerin isimlerinin, eşka­
linin ve alacakları ücretlerin kaydedildiği özel defterler (devavin)
tutulmuş ve bu defterler ordu merkezlerinde bulundurulmuştur.

Zorunlu askerlik Hz. Osman Zamanı'nda da, Hz. Ömer'in

düzene koyduğu şekilde devam etmiştir. Hz. Ali Dönemi'nde ise
fetih harekatı durmuş, Halife'ye bağlı birlikler iç harplerle meşgul
olmak zorunda kalmışlardır.

Askere Alma
Hz. Peygamber Dönemi'nde , herhangi bir sefer için teşkil
edilen orduya katılmak suretiyle tahakkuk eden askere alma işle­
mi (celb) iki şekilde yürütülürdü :

1 ) Biri merke?'. Medine'de , bir sefer esnasında veya dışarıdan

gelen bir saldırıya karşı koymak gerektiğinde, devlet başkanı ve
başkumandan yetkileri ve iktidarı içinde Hz. Peygamber'in (sas) ,
belki de kurmay heyetine danışarak, halkı savaş için teşkil olu­
nan orduya katılmaya çağırması suretiyle olurdu. Merkezdeki
ordu esasen devamlı-muvazzaf ordu niteliğindeydi. Bu iş için bir
kayıt kütüğü açılır ve her aday ismini ve hatta adresini buraya
kaydederdi. Daha sonra, tespit edilen günde askerler silahlan,
binekleri, sefer azıkları ve diğer levazımatı ile şehir dışında bir
karargahta toplanırdı. Bunun üzerine Resülullah (as) oraya ge­
lir, gazlleri bizzat teftiş eder, çok genç ve işe yaramayan, sefere
katılması mahzurlu görülenleri geri bırakırdı. mı Her sefer için
gereken gazı sayısını Başkumandan Hz. Peygamber kararlaştırır;
kendi imkanlarıyla kendini donatamayanlan devlet bütçesinden
donatırdı. Aynca mali gücü daha iyi olanlar da kendini donata­
mayanlara yardımcı olurdu . Hz. Talha b. Ubeydullah (ö . 3 6/656) ,

[37] İbn Sa'd, 11, 1 2

 Ordunun Kuruluşu

Hz. Osman, Hz. Ebü Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Abdurrahman b. Avf
(ö. 3 2/652) bu donatım yardımı yapanlann en tanınmışlanndan­
dı. Hz. Peygamber (sas) bu yardımlanndan dolayı Talha'yı "Talha­
tü'l-Cüd , Talhatü'l-Hayr" olarak isimlendirmiştir. ı3sı

2) İkinci yola daha çok Medine dışında oturan kabileler için

başvurulmuştur. Bu usule göre, sefere çıkılacağı zaman kabile
başkanlanna başvurulur ve onlann muvafakatiyle kabile fertleri
orduya yazılırdı . Bunlar ya merkez Medine'ye çağnlır yahut da
Medine'den hareket eden orduya, bölgelerinden geçerken katıl­
mak üzere beklemeleri kendilerine söylenirdi. 1 391

Raşid Halifeler Dönemi'nde , zorunlu askerlik uygulaması

daha belirgin bir şekle sokulduğu için, divanü'l-cünd yani askeri
idare yoluyla asker kaydı yapılır ve adaylar ordu hizmetine bu şe­
kilde alınırdı. Gönüllülerin ise , cihad çağnsına katılmak suretiyle
askere almmalan gerçekleştirilirdi.

Askere Alınacak Adaylarda Aranan Şartlar

Askere alınacak adaylarda aranan şartlara gelince; gerek Hz.
Peygamber (sas) ve gerekse Hulefa-yi Raşidin Dönem'inde , ordu
hizmetine alınacak asker adaylannda şu şartlann bulunması ge­
rekiyordu . 1401

a. Müslüman Olmak
Hz. Peygamber Dönemi ordularında, Müslüman unsurun
dışında başka hiç kimse yer alamamıştır. Onun ordusunun esas
unsurunu, Mekkeli Müslümanlarla Medineli Evs ve Hazrec kabi­
lesine mensup Müslümanlar teşkil ediyordu . Medine dışındaki
Müslüman kabilelerden de orduya eleman temini gerçekleştirili­
yordu. Gayr-i Müslimler orduya alınmıyordu. Buna şu olay örnek

[38] Tabe ri lll, 1 0 1 - 102.

,

[39] Ya'kubl, Tarih, Beyrut, 1960, II, 58

[40] Salih, s.37 1 ; Avn, s. 85

� 53 � ·
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

gösterilebilir: Uhud Savaşı (3/624) için Medine'den hareket

edilmişti. Şeyheyn'de veya Medine ile Uhud arasında başka bir
mevkide bir Yahudi birliği İslam Ordusu'na girmek istediklerini
beyan etmişlerdi. Hz. Peygamber (sas) , Müslüman olmadıkları
müddetçe onların yardımlarını kabul edemeyeceğini belirtmiş ve
bu birliği ordusuna almamıştı. Bunun üzerine Yahudiler'in müt­
tefiki (haliO olan Abdullah b. Ubeyy de (ö. 9/63 1 ) kendisine tabi
olan 300 münafıkla İslam Ordusu'ndan ayrılmıştı . ı4ı ı

b. Bulüğ (Ergenlik) Çağına Gelmiş Olmak:

Hz. Peygamber'in (sas) , orduya katılacak asker adayları için
alt seviyede yaş sının koyduğu söylenebilir. O Uhud savaşı­
na katılmak isteyen Semüre b. Cündeb el-Fezart (ö . 60/680) ile
Rafi' b. Hadic'i (ö. 7 3/692) henüz onbeş yaşında oldukları için
geri çevirmiştir. Ancak bunların iyi ok attıklarını öğrenince, her
ikisine de savaşa katılma izni vermiştir. 1 42 1 Yine Uhud Savaşı'n­
da Hz. Peygamber(as) , ondört yaşında oldukları halde Usame b .
Zeyd, Abdullah b. Ömer (ö. 73/692) , Zeyd b . Sabit (ö.45/665) ,
Bera b. Azib (ö. 7 1/690) , Amr b . Hazın (ö. 53/673) ve Useyd b.
Züheyr'i orduya almamış; aynı şahıslan iki yıl sonraki Hendek
Savaşı (5/62 7) için teşkil olunan orduya kabul etmiştir. 143 1 Hz.
Peygamber'in bu uygulamalarından şu sonuca varabiliriz. Savaş
için teşkil olunan orduya kabul yaşı onbeşin üstündedir. Onbeş
ve daha küçük yaştakiler askere alınmamışlar, onbeş yaşın yu­
karısındakiler kabul edilmişlerdir. Ancak şu var ki, yaşı on beş
olduğu halde silah kullanabilir olduğu anlaşılan kişiler de orduya
alınmışlardır. Diğer şartlan şöylece sıralayabiliriz:

c. Akli melekeleri yerinde ve sağlam olmak.

d. Hastalık ve sakatlıklardan salim olmak.
(4 1 ] Vakıdl, 1 , 2 1 5-2 1 6; Halebı, 11, 493
(42] İbn Hişam, lll , 70; Süheyll, er-Ravdu'l-Unuf, Kahire, 1 96 7 ,. V, 426
[43] İbn Hişam, A.y. ; Süheyll, V, 426-427 .
 O rd u nun Kuruluşu

e. Beden! güç ve liyakate sahip ve yeterli olmak.

f. Cesur ve atılgan olmak; korkak olmamak.

Askerlikten Muaf Tutma

Adayın askeri görevden muaf tutulması (afv) "güç yetireme­
me" durumu ile sınırlanmıştır. Bu da zayıflık, hastalık, sakatlık,
acizlik, çocukluk, ihtiyarlık, kadın olma (cinsiyet) vb . durumları
kapsamına alır.

Hz. Peygamber (sas) ve onu izleyen dönemlerde uygulama

bu sınır çerçevesinde yürütülmüştür. Ancak Tevbe suresindeki
bir ayette, insanlardan belirli bir zümre veya grubu , . . . dinde derin
"

bir kavrayış edinmek ve kavimlerini bu alanda aydınlatmak . . " için

.

orduya katılmayıp yerinde kalmaları gerektiği vurgulanmakta­

dır. 1441

Askerlikten Terhis ve İzne Ay1rma

Hz. Peygamber Dönemi ordularında askeri hizmetin sona er­
mesi savaşın sona ermesine bağlıydı. Aslında savaşa hazır ordu
olarak kabul edilen Müslüman topluluk, bu maksatla teşkil edi­
len orduya katılıp askeri hizmetini gerektiği şekilde yerine ge­
tirdikten sonra, evine ve işine döner, ziraat, ticaret, sanat veya
diğer işlerine devam ederdi. Yeni bir harp hali ortaya çıkıp, savaş
çağrısı yapılınca , aynı kişi bu maksatla teşkil edilen orduya tekrar
katılırdı.

Hz. Peygamber'in (sas) vefatından sonra Arap Yanrnadası'n­

da Hz. Ebu Bekir'in idaresine karşı ayaklanmalar ortaya çıktı.
Bunlara irtidad veya ridde olaylan diyoruz. Ayaklanan bedevi
araplar merkezi hükümetin otoritesini kabul etmek ve ona bo­
yun eğmek istemiyorlardı. Hz. Ebü Bekir, ihtilal çıkarıp devlete
karşı baş kaldıranları, hükümete boyun eğdirmek ve isyanlarını

(44] Tevbe 9/1 2 2

 Hz. Peyga mber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşki lat
--..----------------------- -----------------+---

bastırmak üzere harekete geçti. Yanmada'nın dört bir köşesin­

den halkı, bunlara karşı muharebeye çağırdı. Bu çağnya cevap
verenlerin toplanmasıyla ordular teşkil edildi. Halife toplanan bu
kuvvetleri on bir birliğe ayırdı ve her birliğe bir kumandan tayin
etti. Bunlan Yanmada'nın muhtelif bölgelerine sevk etti. Yemen'e
gönderilen ikrime b. Ebü Cehl'in (ö . 1 3/634) komutasındaki bir­
lik, mesafenin uzaklığı ve muharebe şartlannın zorluğu gibi se­
bepler yüzünden hayli yorulmuştu . Halife bu birliği terhis ederek
yerine başka bir birlik gönderdi. Terhis edilen birlik Medine'ye
döndü . Bu uygulama dolayısıyla terhis edilen orduya "değişti­
rilenlerin ordusu" anlamına gelen "Ceyşü'l-Bidal" denilmiştir. 1451
Değiştirilen bu ordunun tarihte bu isimle meşhur olması, o za­
mana kadar böyle bir uygulamanın yapılmadığını gösterir. Aynı
şekilde böyle bir işlemin sabit ve belirli kaideleri de yoktu. Bu
sadece dinlenmiş bir ordunun, savaşmaktan yorulmuş bir ordu
ile değiştirilmesiydi.

Hz . Ömer Suriye-Mısır ve Irak-İran bölgelerinde devam eden

fetih hareketlerinde hizmet gören askerlerini dört ayda bir değiş­
tirirdi. Basra ve Küfe askeri merkezlerinden sevk edilen ordular­
da da bu usul uygulanırdı. Belli bir düzen içerisinde askerler dört
aylık hizmet sürelerini doldurarak ailelerinin yanına izine gelirler
ve izinlerini doldurduktan sonra tekrar birliklerine dönerlerdi.
Mısır'da İskenderiye üssünde bulunan askerler de belirli süreler­
le izine aynlırlardı. 14 6 1

Bu saydıklanmız geçici izin ve istirahat süreleridir. Askerlerin

sürekli terhisleri ise , onlann ihtiyarlık yaşına eriştikleri zaman
yapılırdı. Yerine genç bir asker alınınca , ihtiyarlık çağına gelen
asker, terhis dediğimiz sürekli istirahata aynlırdı. Çünkü orduda
genç askere ihtiyaç duyulmakta idi. Terhis ücretli nizami orduya

[45] ibnü'l-Esir, i l , 96
[46] Avn, s. 89
 O rd unun Kuruluşu
-------------- ------------------------· ---

(mutatavvia) gelince , bunlar daha çok yazın çıktıklan savaşlarda

görev yaptıktan sonra kışın memleketlerine ve evlerine dönerler­
di. [ 4 7 ]

Askeri Merkezler
Hz . Peygamber Zamanı'nda, askeri harekatın en yoğun ana
üssü Devlet'in yönetim merkezi olan Medine Garnizonu idi. Me­
dine'nin askeri merkez olma özelliğinin yanında, aynı zamanda,
siyasi-idari-diplomatik, dini-kültürel merkez olma vasfı da vardı .
Ordunun asker ve kumandanlan bu ordugah şehirde eşleri, ço­
cuklan ve hizmetçileriyle beraber oturuyorlardı. Medine ordugah
şehrinin askeri karargahı ise Mescidü'n-Nebi/ Peygamber Mesci­
di idi. Bu askeri fonksiyonunun yanında Mescid'in, darü'l-imara/
hükümet konağı, daru'l-adl/daru'l-kaza/askeri ve sivil muhake­
menin/ kazanın/ yargının yapıldığı yer, yabancı elçilerin kabul
yeri, daru'l-ilm/medrese eğitim ve öğretim yeri ve cami/ma'bed/
ibadet yeri olması gibi başka fonksiyonlan da vardı . Bu ana üsde
Resül'üllah (sas) dönemi Medine'sinin iki önemli unsuru Ensar
ve Muhacirler oturmaktaydılar. Medine'nin dışında, Arap Yan­
madası'nın diğer bölgelerinde , bu arada Mekke ve Taif'te oturan
kabilelerde birer küçük askeri üs ve savaşan asker kaynağı görevi
yapmaktaydılar.

Hz. Ebu Bekir Zamanı'nda Arap Yanmadası'mn kuzeyinde

Suriye ve Irak-İran cephelerinde başlayan fetih harekatı gittik­
çe büyümekte ve genişlemekteydi. Hz. Ömer Zamanı'nda Su­
riye-Mısır-Cezire , Irak ve İran İslam Orduları tarafından fethe­
dilerek Halifeliğin sınırlan içerisine alınmıştı. Hz. Ömer ve Hz.
Osman dönemleri, dışa karşı askeri harekatın en yoğun olduğu
dönemlerdir. Hz. Ali Dönemi'nde ise iç olaylarla uğraşılmış, dışa
dönük herhangi bir fetih harekatı yapılamamıştır.

[47] Avn, s. 89-90.

 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
--+------------------+-----------------+---

Halifelik merkezinden uzak bölgelerde devam eden bu as­

keri harekatın, tabiatıyla birçok üsleri ve kışlalan olması gere­
kirdi. Başlangıçta esas askeri üs sadece Medine iken, Hz. Ömer
Dönemi'nde , fethedilen yerlerde daha başka üsler .ve ordugahla­
nn (muaskerat) kurulduğu görülür. Kaynağımız Taberl'ye göre
bunların sayısı sekizdir. 148 1 Bir diğer kaynağımız Belazür1 bu üs­
lere "Cünd" adının verildiğini kaydeder ve bu cündlerin (ecnad)
isimlerini vererek şunlan söyler: "Müslümanlar Filistin'i cünd
adiyle andılar. Dimeşk, Ürdün, Kınnesrin ve Hıms'ın hali de böyledir.
Asker bulunan her bölgeye cünd adı verilmesi, askerin yiyeceklerini
(erzak) buralardan almasından dolayıdır." 1 49 1

Hz. Ömer, Kudüs'ün alınışından sonra 1 6/63 7 yılında , hem

Kudüslüler ile yapılacak antlaşmayı imzalamak, hem de bu bölge­
deki genel askeri ve idari organizasyonu yerinde görmek ve gerekli
düzenlemeleri bizzat yapmak amacıyla Suriye/Şam bölgesine gitti.
Nizami ordulannı, her birini çok sayıda kabilelerin efradından
oluşturduğu Cündlere ayırdı. Bu cündlerden her birini, daimi
ordugah, garnizon (muasker) haline getirdi. Suriye bölgesinde
fütühat öncesi de var olan bu daimi askeri merkezleri, İslam or­
duları için de birer askeri üs olarak kullandı. Suriye bölgesi or­
duları başkumandanı ve genel askeri valisi Ebu Ubeyde b. el-Cer­
rah (ö . 1 8/639) fethettiği her yerleşim birimine (küver, müdün)
bir amil görevlendirerek, bu amilin maiyetine bir miktar asker
(cemaa mine'l-mukatile) bırakır ve güvenlik açısından korun­
ması gereken yerlere (en-nevahl'l-muhavvefe) de aynca askerler
yerleştirirdi. ı soı

[48] Taberi, IV, 1 96

[ 49] Belazüri, s. 1 3 7 - 1 3 8 . ; Aynca bak. İbn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Beyrut,
1 977, VIII, 5 1 -53, 76, 80; SuyütI, Tarthu'l-Hulefa', Mısır, 1 9 5 2 , s. 1 3 1 -3 2
[ 50] Belazüri, s. 1 5 5 ; İbnü'l-Esir, II, 496; Sakit, el-Ceyş frt-Türasi'l-Arabiy­
yi'l-İslami, el-Müehhirü'l-Arabi, Sy. XXIII, Bağdad, 1 983 , s. İ 82-83.
 O rd unun Kuruluşu

Hz. Ömer'in, Belazürl'nin ismini verdiği bu cündlerden ayn

olarak, yine askeri amaçlarla, İslam ordularının; askeri görevle­
rini yürütmeleri esnasında, ikametleri ve eğitimleri için yeniden
oluşturduğu ordugah şehirleri vardı. Bunların en meşhurları
Irak'ta Basra, Küfe ve Musul, Suriye'de Taberiyye, Lüd ve Rem­
le, Mısır'da Fustat ve Mağrib'te Kayravan şehirleridir. Basra ve
Küfe İran, Hüzistan ve doğudaki bütün fetihlerin harekat üssü
idi. Fustat bütün Mısır'a hakimdi. Musul ise Cezlre'nin karargahı
ve doğu ile batının birleştiği bir kavşak noktası idi. Hz. Ömer bu
şehirlere Arap kabilelerini yerleştirmiş ve her kabileye bir mahal­
le tahsis etmişti. ı 5 ı ı Ordugah şehirlerine yerleştirilen bu kabileler
esasen, daimi silah altında tutulan ordulann insan unsurunun ana
kaynağını oluşturmuşlardır. ı5 2 ı

Ordugahlann seçimi ve teşkili çok dikkatli bir şekilde ve askeri

stratejiye uygun olarak ve şu özellikler dikkate alınarak gerçekleşti­
riliyordu:

1) Ordugahlann su yerlerine, otlaklara (mera't) ve odunluklara

yakın olması göz önünde bulunduruluyordu. 1 5 3 1

2) Bunlar yeni şehirlere ulaşan yollara ve İslam Ordusu'nun ika­

metine uygun, stratejik mevkilere hakim yerlere kuruluyordu.

Bu askeri merkezlerde bu yerlere konuşlandırılan ordular

için şu tertibat alınmıştı:

1 ) Ordugahlar, etrafı surlarla çevrilmek, hendek ve kanal­

lar açılıp içi su ile doldurulmak suretiyle, savunma sistemleriyle

[51] İbnü'l-Eslr, I I , 45 1 , 5 2 7-529, Aynca bak . , Massignon, Explication du

Plan de Basra, Opera Minora, Beyrut, 1 963, Tome lll, p. 65-70; Başmil,
el-Kıisidiyye ve Mearikü'l Irak, Kahire, Tarihsiz, s.483
[52] İbnü'l-Eslr, l l l , 83-84. , 88-89 .
[53] Belazürt, s. 341
 H z . Peygam ber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teş kilat

tahkim edilmiş ve buralara askerlerin ve ailelerinin ikametleri

için binalar ve kışlalar yapılmıştı. 1 5 41

2) Tabeıi'nin de bildirdiği gibi, bu merkezlerden sekizinde,

herhangi bir savaşta hazır kuvvet olmak üzere, 3 2 . 000 atı el altın­
da bulundurmak amacı ile 4 . 000 atlık tam teçhizatlı büyük bir
tavla bulunmaktaydı. ıssı Hz. Ömer bu ordugahlardaki atlı kuvvet­
lere çok önem veriyordu. Atlı kuvvetlerin başında Kaid rütbesiyle
bir komutan/kayyım bulunuyordu . Atlı kuvvetlerin görevi; sefer es­
nasında herhangi bir şekilde taarruza uğrayan ve bir tehlikeye maruz
kalan yaya birliklerinin imdadına süratli bir şekilde yetişmekti.

3) Ordu ile ilgili bütün kayıtlar (devav1nlkütükler/defterler)

bu merkezlerde tutulmaktaydı.

4) Askeri levazım dairesinin iaşe ambarlan bu merkezlerde

muhafaza ediliyor ve diğer yerlere buradan sevk ediliyordu . ısnı

Böylece daimi ordugahlann kurulmasının, İslam Tarihi'nde

çok erken döneme kadar indiğini görmekteyiz. Bu ordugahlar Hz.
ômer zamanında, İslam Devleti'nin ana kuvvetlerinin aynlmaz bir
parçası sayılan daimi ve müstakar kuvvetleri bünyesinde bulundur­
muştur.

Bu büyük askeri merkezlere ilave olarak, büyük şehirlerin

tümünde , denize kıyısı olan şehirlerde ve hudut bölgelerinde ol­
mak üzere , başka münasip mevkilerde de birçok askeri bina ve
kışlalar yaptınlmıştı . Bunlar, yukanda da belirttiğimiz gibi böl­
genin; ya

[ 54] Bak . , Massignon, Expltcation du plan de Kufa, Opera Minora, Beyrut,

1 963, Tome III, p . 36, Fig. 1; Ali, Hıtdtu'l-Basra ve Mıntıkatüha, Le Ca­
ire , Caire, 1 97 1 , p. 1 8 ; Reitemeyer, Die Stadtegrundungen der Araber lm
Islam, Munih, 1 9 1 2 , p . 2 5 , 36, 1 04
[ 5 5] Taberi , IV, 1 9 5
[ 56] Şibli, Hz. Ömer ve Devlet İdaresi, Çev. Talip Yaşar Alp , İstanbul, 1 97 7 , II,
1 45-1 46.
 Ordunun Kuruluşu

a) Fetih öncesi Bizans idari yapılanmasındaki themalara mu­

kabil teşkil edilen Suriye'deki askeri mmtakalar (cünd, ecnad) ;
veya,
b) Abbasiler Dönemi'nde İslam Devleti'nin smırlannı koru­
duğu için "Avasım" adıyla bilinen İslam-Bizans hududu üzerin­
deki müstahkem mevkiler (sağr, suğür) ; yahut,
c) İslam Devleti'nin diğer hudut bölgelerinde kurulan şehir­
ler (mısr, emsar) ; yahut da ,
d) Düşmanı gözetleme ve cihad için sahillerde veya sınırlarda
kurulan müstahkem mevkiler (ribat, rubut) dir. 1 571
BelazürI, bunlarla ilgili olarak şu bilgileri verir:

"Müslümanlar karada veya sahillerde fethettikleri şehirlere, bu

şehirlerin düşmana karşı korunması ve savunması için gereken sayıda
askeri kuvvet yerleştiriyorlardı. Herhangi bir şehir düşmanın saldın­
sına uğrarsa, bu şehrin yardımına askeri birlik gönderilirdi. Osman b.
Affan Halife olduktan sonra, Suriye bölgesi eyalet/genel askeri valisi
Muaviye'ye resmi bir yazıyla,
1) sahillerin tahkimini,
2) şehirleri askerlerle doldurmasını,
3) şehirlere iskan edilenlere ikta' yoluyla toprak ve mülkler ver­
mesini emretti. Muaviye de halifenin bu emrini yerine getirdi" . ı ssı
Hz. Osman Dönemi'nde , bilhassa sahillerin düşman saldı­
nsına karşı korunması amacıyla bir dizi askeri tedbir alındığını
görmekteyiz . Bunlar arasında;

1) kalelerin onanlmasını,

2) kalelere savaş erleri yerleştirilmesini ,

[57] BelazürI, s. 1 32 , 1 3 7- 1 38 ; Yakut, Mu'cemu'l-Büldan, Beyrut, 1 95 7 , ll, 79-

8 1 , 1 70 , v, 1 37-143
[58] Belazüri, s. 1 34 ; Aynca bak . , İbnü'l-Esir, il, 495
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Dö neminde Askeri Teşkil at

3) kulelere bekçi/muhafız, gözetleyici ve fenerler yerleştiril­

mesini,

4) sahillere daha önce yerleştirilen birliklere ilaveten yeni bir­

likler getirilmek suretiyle koruma kuvvetinin artırılmasını,

5) önceki sakinleri tarafından terk edilen binaların askeri

amaçlarla kullanılmasını,

6) mescidler yapılmasını ve daha önce yapılmış olan mescid­

lerin onarılmasını sayabiliriz. 1591

Mısır' da Amr b. el-As'ın (ö.4 3/664) emir ve komutası altında

bulunan ordunun dörtte biri İskenderiye'nin savunmasına ayrıl­
mış, öbür dörtte biri sahildeki diğer noktalara yerleştirilmiş, or­
dunun yansı da başkumandanla birlikte Fustat'ta kalmıştı. Sahile
yerleştirilen askerler büyük binalarda oturmaktaydılar. 1601

Doğuda ise Basra ve Küfe üslerinden ayn olarak, bu bölgede

bulunan eski İran binaları yeniden onarılmak suretiyle içerile­
rine askeri birlikler yerleştirilmişti. Hüzistan bölgesinde ise çok
sayıda askeri bina yapılmış ve bunların hepsine güçlü birlikler
yerleştirilmişti. 1 6 1 1

Fethedilen Sasanl ve Bizans İmparatorluklan'nın ve onlara

tabi krallık ve emirliklerin topraklarında yerleşen İslam Ordula­
rı, buralardaki kendi ordugahlannda, ırk, dil ve din bakımından
birbirinden farklı milletlerin arasında bir azınlık gibi yaşıyorlardı .

[59] BelazürI, s . 1 34-35

[60] MakrizI, el-Mevaiz ve 'l-İ'tibdr bi Zikri'l-Hıtati ve'l Asar, Kahire, Tarihsiz, I,
167
[6 1 ] ŞiblI , ll, 1 48
 İKİ NCİ BÖLÜM

ORDUNUN YÖNETİMİ
 Kumandanllk

Kumandanların Seçimi ve Atanması

Devlet Başkanlığı görev ve yetkilerini elinde tutan Hz. Pey­
gamber (sas) , sevk ve idare ettiği ordulann başkumandanlığını
da üstlenmiş, bulunmaktaydı. 1 1 1 Kendisinin katılarak bilfiil ko­
muta etmediği bir sefere/seriyyeye çıkan ordunun kumandanı­
nı o tayin ederdi. Hareket halindeki orduya bizzat komuta ettiği
durumlarda ise , emrindeki bağlı birliklerin kumandanlannı yine
o seçip atardı . 121

Hz . Peygamber Dönemi'nde olduğu gibi Hulefa-yi Raşidın

Dönemi'nde de kumandanlık Devlet Başkanı'nın görevleri ara­
sında yer almaktaydı. Ordulann başkumandanı Devlet Başka­
nı/Halife'nin bizatihi kendisi idi . Hz . Peygamber'in yaptığı gibi
halifeler de , savaşa çıkan orduya bizzat komuta ederlerdi. Hz.
Ömer'in Kadisiye Ordusu'nu , merkez Medine'den gönderdiği
emir ve talimatlarla idare etmesi 1 ' 1 ve Hz. Ali'nin Cemel (36/656)
ve Sıffın (37/657) savaşlannda ordusuna bilfiil komuta etmesi 1 4 1
bunun açık bir örneğidir. Fakat bazen Halife'nin diğer önemli işle­
rinin çokluğunun buna imkan vermediği durumlarda o, kendi yerine,
kumandanlık niteliklerini taşıyan birini seçer ve gönderirdi. Seçti­
ği kumandanı çağınr ve uzunca bir mızrağın ucuna bir sancak

[l] Hasan, Hasan İbrahim ve Ali İbrahim , en-Nuzumü'l-İsldmiyye, Kahire,

1 939, s.237
[2] ibn Sa'd, I l , 6 - 7 .
[3] Taberi, iV, 86- 1 35
[4] Taberı, V, 1 99 , 236-244
 Hz. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
____________
__ _______.....,__

bağlayarak kendisine verirdi. Bu işlem, sancak verilen şahsın, o

orduya kumandan tayin edildiğinin tescili idi. Kumandan hare­
ket esnasında bu sancağı açık tutardı. Hz. Ebu Bekir, halife seçil­
mesinden hemen sonra, Arap Yanmadası'nın çeşitli yerlerinde is­
yan ve irtidat edenler üzerine gönderdiği ordulara kumandanlar
atamış ve bu kumandanlara sancaklar vermiştir. [sJ Suriye-Mısır ve
Irak-İran bölgelerine sevk ettiği ordular için de aynı şekilde ha­
reket etmiştir. 161 Hz. Ebu Bekir' den sonraki halifeler döneminde ,
teşkil edilen ordulara atanan kumandanlarda da aynı usül uy­
gulanmıştır. Halife , merkezden gönderdiği orduların kumandan­
larına, onların bu vazifeye tayinini tescil için bağladığı sancağı
bizzat verirdi. Kumandanın, hilafet merkezinden uzak bir yerde
iken atanması gerekiyorsa o takdirde , ya bir sancak gönderir ya
da yazılı bir emirle, yeni komutanı seçip atadığını kendisine bil­
dirirdi.

Kumandan Adaylarında Aranan Şartlar

Kumandanların seçiminde ve atanmasında göz önünde bu­
lundurulan şunlardı. 1 71

a) İslamı Kabul, Ona Hizmette Öncelik ve Kendini Akidede Erit­

mek:

Hz . Peygamber (sas) , hazırladığı birliklere atadığı kuman­

danları; İslamı kabulde ilk sırayı alanlar arasından seçerdi . Hz.
Ali bu şekilde seçilen kumandanlardan biri idi. Mu'te'ye (8/629)
gönderdiği orduya kumandan olarak savaş bilgisi ve dirayetine
rağmen Halid b. Velid'i değil, İslama girişteki önceliklerine baka­
rak Zeyd b. Harise, Cafer b. Ebu Talib (ö . 8/629) ve Abdullah b.
Revaha'yı (ö . 8/629) seçmesi bunun açık bir örneğidir. 181 Kur'an-ı

[5] İbnü'l-Eslr, II , 345

[6] İbnü'l-Eslr, II, 3 84, 402
[7] ibnü'l-Eslr, II, 499; Hasan, s.237; Salih, s .372
[8] İbn Hişam, IV, 1 5
 Ord unun Yönetimi

Kerim'de bu önceliğe dikkat edilmekte ve mallarını infak eden­

ler ile Mekke'nin Fethi'nden önce Allah yolunda savaşanlar aynı
fiilleri Fetih'ten sonra yapanlara üstün tutulmaktadır. 191 Hz. Pey­
gamber, komutan olacak kişide, derin ve sağlam bir imanla ruhi
ve manevi bir kuvvet ve kararlılık aramıştır.

Raşid Halifeler de aynı şekilde hareket etmişler ve komutanlannı

İslam'ı kabul ve ona hizmette önceliği olan Muhacirler ve Ensar ara­
sından seçmişlerdir. Bundan dolayı onlar, Irak-İran ve Suriye-Mısır
cephesinde görevlendirdikleri kumandanlan hiçbir zaman, sonradan
terk edip yeniden İslam'a döndükleri bilinmesine rağmen, irtidad
olaylanna kanşanlar arasından seçmemişlerdir. 110 1

b) Tecrübe ve Savaş Bilgi ve Sanatı:

Hz. Peygamber (sas) harbin düşmana tuzak k urmak, onu al­

datmak ve yanıltmaklhud'a olduğunu söylemiştir. Bunun için o
kumandan olarak harp sanatını ve savaşın zorluklarını bilenle­
ri tayin ederdi. Hamza b. Abdülmuttalib (ö . 3/625) , Sa'd b. Ebu
Vakkas (ö . 5 5/675) , Amr b. As, Halid b. Velid bu ku mandanlar­
dan sadece bir kaçıdır. Bunlar harp sanatında mahir ve bu alan­
da tecrübesi olan kumandanlardı. Onun şu sözleri de bu gerçeği
teyit eder: "Ben bu birliğe/orduya içlerinden en hayırlı olanı komutan
yapmışımdır. Çünkü o çok dikkatli, gözü açık/uyanık ve harp sanatını
çok iyi bilmektedir. " i l 1 1

Resulullah (sas) b u gerçeği birçok kumandan atamasında,

özellikle Halid b. Velid'i ve Amr b. As'ı kumandan tayin ederken
uygulamıştır. O, Amr'ı içinde Hz . Ebu Bekir ve Hz. Ömer'in de
bulunduğu bir seriyyenin başında Medine'den sevk etmiştir. Sa­
vaş alanına vardıklarında kumandan Amr, askerin ateş yakmasını

[9] Kur'an, LVII, 1 0

[ 1 0] Taberi, IV, 4 , 29
[1 1] Suyütl, s. 4 1
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

yasaklamış, Hz. Ömer ise buna sinirlenmişti. Hz. Ebü Bekir de

Resülullah'ın Amr'ı, harp sanatı ve bilgisinden dolayı bu birliğe
komutan yaptığını ve ona itaat etmek gerektiğini söyleyerek onu
teskin etmişti . 1 12 1

Zaman, İslam Ordusu kumandanlarının başarısını ve harp

taktikleri (mekaidü'l-hurüb) konusundaki bilgilerini ispat et­
miştir. Hz. Peygamber'den sonra Hz. Ebü Bekir ve Hz . Ömer'in
kumandanları olan Halid b. Velid ve Sa'd b. Ebü Vakkas'ın, Mü­
senna b. Harise eş-Şeyban! ve Ka'ka' b. Amr'ın (ö.40/660) harp
sanatında Bizans, İran ve diğer ülkelerin ordularına nasıl üstün­
lük kurup galip geldiklerini, ancak bu hususun tahakkukuyla ,
yani onların harp taktik, bilgi v e tecrübelerinin mevcudiyeti ger­
çeği ile izah edebiliriz.

c) Cesaret ve Allah Korkusu:

Tarihte başarıya ulaşan kumandanların hepsi kalbi cüret ve

şecaatleriyle tanımlanmışlardır. Onların bu hali korkak askeri ce­
saretli yapmış; onlardaki bu atılganlık kudretidir ki, orduları ar­
kalarından yürütmüştür. Onların bu şecaatine bir de Allah'a iman
kuvveti ve ölümün sadece O'nun elinde olduğu inancı eklenince ,
artık bu orduların önünde düşman boyun eğmekten başka ne ya­
pacaktır? İşte bu iman ve itikada sahip kumandanlar, çağdaşları
olan düşman ordularının komutanları karşısında zafer ve galibi­
yeti hep ellerinde tutmuşlardır.

Buna, Allah'ın emirlerine uyup yasaklarından sakınmak şek­

linde özetleyebileceğimiz takvallah da ilave edilmiş, kumandan­
lardan, düşmana karşı yürüttüğü harekatında, elde ettiği bölgede
yapacağı işlerde ve kendi askerlerine karşı olan tavır ve davranış­
larında Allah'tan sakınmasını istemiştir. Diğer şartlan ise şöyle
sıralayabiliriz:

[ 1 2] Suyütl, A.y. ; Nüveyrl, Vl, 1 52

 O rd u nun Yönetimi

d) Yiğitlik ve Kahramanlık,

e) Üzerine Aldığı Bir İşi Suratle Neticelendirmek,

j) Kavrayış ve Muhakeme,

g) İyi İdare, İdare Edebilme,

h) Bilgi ve Tecrübe Birikimi.

Hz. Ömer Suriye bölgesinin fetih harekatında, bu bölgedeki

ordulara başkumandan atamıştır. Önce Halid b. Velid'i başku­
mandan olarak atamış, daha sonra ise onu görevden alıp yerine
Ebu Ubeyde b. el-Cerrah'ı atamıştır. 1 1 31

Hz. Ömer'in, ordulara kumandan atarken onlann ilim ve fı­

kıh erbabından olmalannı da nazara alması, 1 1 4 1 yukanda kaydetti­
ğimiz şartlara ne derece uyduğunu bize gösterir. Orduya kuman­
dan atanırken kurmay heyetini oluşturan askerlerin/subaylann
görüşlerine de başvurulduğunu Hz. Ömer'in şu uygulamasından
öğrenmekteyiz. Hz. Ömer Nihavend Savaşı'nı (2 1/64 1 -42) yöne­
tecek kumandanı seçerken, kurmaylanna danışmış ve "Bana gö­
revlendireceğim birini gösterin de oraya (Nihdvend'e) göndereyim ve
bu kişi aynı zamanda Irak-İran sınırlannda da kumandanlık yapsın"
dediğinde ona: "Sen kendi ordunu daha iyi bilirsin. Onlar (askerler)
gelmişler ve senin önünde bekliyorlar" demişlerdi. Bunun üzerine
Hz. Ömer, "Yann ben onlar arasından bu işe en ehil ve en liyakatli
birisini kumandan tayin edeceğim" demiş; bunun kim olacağı ken­
disine sorulduğunda da, "Görevlendirmek istediğim kişi Nu'man
b. Mukarrin el-Müzenf'dir" demiştir. Bunun üzerine kurmaylar,
"Evet, o bu işte en iyisi ve bu işin ehlidir" diye karşılık vermişler ve
bu şekilde Hz. Ömer'in bu tayinini onaylamışlardır. ı 1 s ı

[ 1 3] Taberi, iV, 56
[ 14] ibnü'l-Esir, III, 48
[ 15] ibnü'l-Esır, III, 8
 H z . Peygam ber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

Kumandanlarm Yetki ve Sorumlulukları

Ordu Hazırlama Yetkisi 1 1 6 1

Bu yetki aşağıdaki sorumlulukları da beraberinde getirir. Bu
sorumluluklar şunlardır:

a) Kumandanlar donatımdan, silahlardan, nakliyat (lojistik/

intikal) , istihbarat/casusluk/haber toplama ve bunlara bağlı yü­
kümlülüklerin yerine getirilmesinden sorumludurlar. Kuman­
danların Halife'ye başvurmadan birlikler hazırlama hususunda
zaruri gördüğü bir takım tasarruflarda bulunma yetkisi vardır.
Kumandanın ansızın ortaya çıkan harcamaları karşılamak için
tasarrufu altında bazı ihtiyati meblağlar bulundurma hakkı da
vardır.

b) Askerlerin vücutça sağlam ve dayanıklılıklarını (bedeni li­

yakat) ve bilinen silahlan iyi kullanıp kullanmadıklarını araştırıp
incelemek.

c) Bütün levazımatı ve askerleriyle birlikte orduyu kayıptan

korumak ve askerlerin maruz kalacakları korku ve heyecandan
onları uzak tutmak.

d) Emir ve kumandası altındaki askerlerden herhangi birine

nesep ve akrabalık hisleriyle de olsa ayrıcalık tanıyıp özel ilgi gös­
termemek. Çünkü böyle bir ayrıcalık, askerler arasında bölün­
meye ve savaş düzenlerinin bozulmasına sebep olur.

e) İntikal/sefer organizasyonu esnasında askerlere yumuşak

davranmak. Aksi halde intikal gerçekleşemez ve askerler içerisin­
de zayıf olanlar helak olur.

O Her birlik için ayn parolalar tespit etmek.

[ 1 6] MaverdI, s. 42-43
 Ordunun Yönetimi
-----
--- --------------------

Disiplin Sağlama Yetkisiıı7 1

Orduda disiplinin sağlanması aşağıdaki sorumluluklann ye­
rine getirilmesi ile gerçekleşir:

a) Ordunun düşman tarafından gelecek ani bir baskından

emin olması. Bu da gerekli koruma tedbirlerinin alınması, sınır­
lann ve düşmanın sızabileceği yollann kontrol altında tutulması
ile olur.

b) Savaş alanının seçilmesi ve çarpışmanın cereyan edeceği

arazinin belirlenmesi.

c) Sefer organizasyonu bağlamında erzak, malzeme ve imdat

kuvvetlerinin ulaşımını gerçekleştirmek maksadıyla ordunun ik­
mal yollannın muhafaza altında bulundurmak.

d) Düşman hakkında haber toplamak ve bu şekilde orduya

gelebilecek tehlikelerden emin olabilmek.

e) Harp planlamalanna uygun bir şekilde orduyu tertip ve

tanzim etmek. Yardımcılan vasıtasıyla kendisi ile ordusu arasın­
daki bağı kuvvetlendirmek .

D Askerler arasında moral gücü (er-rühu' l -ma'nevi) sürekli

ayakta ve yüksek tutmak. Onlann önünde , bu yolda daima ken­
disine tabi olunan en güzel örnek (el-meselü' l -a'la) olmak.

g) Askerlerin iyi gidişatını korumak ve onlan Allah'ın yapıl­

masını istediği şeyleri yapmaya (Allah'ın farzlannı ifaya) teşvik
etmek. Hz. Peygamber bir hadisinde şunlan söylemiştir : "Asker­
lerinizin bozulmasınıijesadını önleyiniz. Ordu, Allah onlann kalpleri­
ne korku salmadıkça bozulmaz. Askerlerinizi zinadan koruyunuz. "11 81
h) Askerlerinin ticaret veya ziraatla uğraşmalanna imkan ver­
memek.

[ 1 7] Maverdi, s. 43
[ 1 8] Nüveyri, VI, 1 68- 1 69 .
 H z . Peyga mber ve H ulefa-yi Raş idin Dö neminde Askeri Teşkilat

Zaferin Tahakkukunu Mümkün Kılan Bir Yol ve Yöntemi

Uygulama Yetkisi:
Bu yetki Rasülullah'ın (sas) gazvelerinde uyguladığı taktikler
ve düşmanla mukatelede uyulacak taktiklerle ilgilidir. ı ı9ı "Muha­
rebe harekatı" bölümünde geniş olarak ele aldığımız bu taktikler­
den bir kaçı şunlardır:

a) Düşmanı sığındığı kalesinde vurmak için mancınık ve ar­

rade gibi silahlar kullanmak.

b) Düşmanın mukavemetini kırmaya imkan verdiği hallerde ,

meyve ve diğer ağaçlan kesmek. Hz. Peygamber (sas) , Taiflile­
rin üzüm bağlannı kesmişti. Yine Benü Nadir'le yaptığı savaşta
(3/624) da hurma ağaçlannı kesmişti.

c) Kumandanın, boyun eğmesini sağlamak için düşmanın su­

yunu kesmesi caizdir:

Bütün bunlardan ayn olarak, Kumandanlann fethedilen ül­

kelerde bazı icraatlar ortaya koyup yürütme yetkileri de vardır.
Kumandanlann özellikle paylaştınlması zor olduğu zamanlarda
ganimetleri satma yetkisi vardır. Ganimetleri istediğine uygun
gördüğü bir fiyatla satabilir.

Ordunun Sınıftan
Hz.Peygamber (sas) ve Raşid Halifeler Dönemi'ndeki ordu
birliklerini kullandıklan silahlar ve gördükleri hizmetlere göre
sınıflara ayırmamız mümkündür.

Hz. Peyğamber Dönemi Ordularında Sınıflar

Hz.Peygamber (sas) Dönemi'nde ordu kıt'alan şu sınıflardan
oluşuyordu :
----- ---

[ 19] Maverdl, s.52-53.

 O rdunun Yönetimi

a. Yaya Kıt'alan
Yayalar (müşat , reccale) ordunun ardçı birlikleri arasında yer
alırlardı. 1 2 0 1

b. Okçu Kıt'alan
Bu dönem ordularının vazgeçilmez atıcı silahı olan ok ve yay
taşıyan ve onu muharebe süresince kullananlardan oluşan okçu
birlikleri (rumat) ordunun ana vurucu gücü idi. ı 2 ı ı

c. Süvari Kıt'alan
Atlı süvarilere gelince , bu dönemde atlı süvariler (fürsan)
komşu Bizans ve İran ordularının da ana kuvvetini teşkil edi­
yordu . Bunun için Hz. Peygamber (sas) İslam Ordusu'ndaki atlı
kuvvetlerin sayısını artırdı. Tebük Seferi'nde bu kuvvet on bin at­
lıya ulaşmışq. Bu rakam yedi yıldan daha az bir zaman zarfındaki
toplam ordu kuvvetinin üçte birine eşittir. Hal bu ki, Bedir'de bu
oran yüzde birdi. Bu durum bize Hz. Peygamber'in (sas) ata ve
atlı kuvvetlere ne derece önem verdiğini, askerlerini at edinmeye, ata
binmeye ve atın üzerinde savaşmaya ne derece teşvik ettiğini açık ola­
rak gösterir. Hatta Resulüllah, savaş sonundaki ganimet taksiminde,
yayaya bir pay verirken atlıya bunun iki katını veriyordu. ı 2 2 ı

d. Sağlıkçılar
Orduda sağlık görevi yapan elemanlar da vardı. Sağlık hiz­
metinde (sıhhiye) daha çok kadınlar görev alırlardı . Buhari'nin
naklettiği bir haberden öğrendiğimize göre, Uhud Savaşı'na katı­
lan kadınlar arasında Hz . Aişe de vardı . 1231 Umeyye bt. Kays der
ki:

[ 20] İbn Sa'd, Ill, 5 1 7

[2 1 ] Bak . , Ordunun Donatımı Bölümü, Ordunun Çeşitli Silahlan, Ok ve Yay.
[22] İbn Hişam, I V, 1 62 ; İbn Sa'd, ll, 1 66
[23] Buhari, Sahıh, Cihad: 65-68
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
_....______
...._ �---..----------------·---

Gifar oğullan kadınlan arasında Resulullah'ın (sas) yanında ben

de sefere katıldım. Ona, 'Ya Rasulallah biz, yaralılan tedavi edelim
ve gücümüzün yettiği şeylerde Müslüman Askerler'e yardımcı olalım
diye seninle birlikte bu sefere katılmak istiyoruz' dedik. Resulullah 'Al­
lah'ın bereketi üzere hareket ediniz' diyerek bizi kabul etti."

Sefere katılan b u kadınlar, yanlannda götürdükleri zamanın

bilinen ve tedavide kullanılan ilaçlanyla sadece yaralılan tedavi
edip onlara hasta bakıcılık etmekle kalmayacaklar; aynı zamanda
susamış olanlara su taşıyacaklar; askerlerin yemeklerini pişire­
cekler ve bu konuda ellerinden geleni yaparak; onlara yardımcı
olmaktan geri durmayacaklardı. [ 2 41

Hayber Seferi'ne katılan kadınlardan bazılannın adlan şöy­

ledir:

Hz. Peygamber'in hanımı Ü mmü Seleme Hind bt. Ebü

Ü meyye (ö. 62/68 1 ) , halası Safiyye bt. Abdülmuttalib (ö.20/64 1 ) ,
Ümmü Eymen Bereke b t . Sa'lebe (ö . 24/645 ) , Ü mmü Umara
Nesibe bt. Ka'b (ö . 1 3/634) , Ümmü SalH, Ü meyye bt. Kays . [ 251

e. İstihbaratçılar
Hz. Peygamber (sas) döneminde istihbarat görevi yapan bir
sınıfın, bir birliğin varlığına çeşitli gazvelerde rastlamaktayız.

Hz. Peygamber (sas) gerek sulh, gerekse harp zamanlann­

da düşmanın durumu ve hazırlıklan hakkında bilgi toplamaya
önem verirdi. Hz. Peygamber'in Medine'ye hicretinden sonra
Mekke'de kalan amcası Abbas b . Abdulmuttalib (ö. 32/65 3) bü­
yük bir banker ve zengin bir tüccar olarak birçok yerlerle , mesela

[24] Vakıdi, II, 685 ; İbn Hişam, lll, 3 5 7 ; Taberi, lll, 55; İbn Hanbel, V, 2 7 1 ;
Buhari, A.y. ; Tirmizi, Siyer, 2 2 ; İbn Kesir, es-Siretü'n-Nebeviyye, Beyrut,
1 976, lll, 388
[25] İbn Hanbel, A.y. ; İbn Kesir, a.g.e. , A.y.
 Ord un u n Yönetimi

Taif ve Medine gibi şehirlerle geniş şekillerde temaslarda bulu­

nuyordu . 1261 Abbas b.Abdulmuttalib Mekke'de Hz. Peygamber'le
ilgili olarak cereyan eden olayların aldığı son şekillere dair bilgi­
leri ona yazar ve onu bunlardan sürekli haberdar ederdi. Mesela
Kureyş kervanlarının Suriye'ye hareketlerinden Hz. Peygamber'i
haberdar etmiş; Peygamber de bu kervanları sürekli olarak izle­
miş ve izletmiştir. 1271

Hz.Peygamber (sas) askeri bir sefere çıkacağı zaman, o seferin

amacı doğrultusunda daha önceden haber toplamak için casus­
lar/uyün gönderirdi. Mesela , Bedir Seferi için Medine'den hareket
etmeden önce , Talha b. Ubeydullah ve Said b. Zeyd (ö . 5 1/6 7 1 )
isimli iki casusunu Kureyş kervanının peşini, Suriye'ye kadar;
nereye giderse takip etmek, orada kalmak ve kervanın ne zaman
dönüş seyahatine çıkacağını kendisine bildirmek üzere vazife­
lendirmişti. Onlar da aynen böyle yapmışlar, fakat Medine'ye
döndükleri vakit Hz. Peygamber'in (sas) diğer kaynaklar vasıtası
ile kervanın dönüşünü öğrenmiş olduğunu ve daha onlar şehre
dönmeden önce ordusunun başında hareket ettiğini öğrenmiş­
lerdi. 1281

Hz. Peygamber (sas) Bedir Seferi esnasında mütemadiyen ke­

şif kıtaları çıkarıyor ve bazen de bu vazifeyi bizzat kendisi yürütü­
yordu . Veya askerlerinden birkaç kişi ile birlikte ordudan ayrılıp
vadiler arasında, düşman hakkında malumat topluyordu . Bazen
yeni bir haberle dönse bile, bazen hiç bir haber elde etmeksizin
döndüğü de vaki idi. Bu çıkışlarından birinde o, Demre bedevi­
lerinden düşman hakkında bazı mühim haberler elde etmişti. 1291

[26] Hamiduulah, Hz. Peygamber'in Savaşlan, İstanbul, 1 98 1 , s.232

[27] İbn Sa'd, II, 1 0
[28] İbn Sa'd, II, 1 1 vd.
[29] İbn Hişam, il, 267 vd. ; İbn Kesir, a.g. e. , Ill, 364
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidi n Dö neminde Askeri Teşkilat

Yine Bedir harekatı esnasında düşman ordusunun sayısı ve

durumu hakkında bilgi almak için, bu ordunun suculannın ya­
kalanıp sorguya çekildiklerini biliyoruz. r3oı

Hz. Peygamber (sas) Uhud Savaşı'na çıkmadan önce Enes b.

Fazale (ö. 3/62 5) ve Münis b. Fazale adında iki kardeşi düşman
hakkında bilgi toplamak için göndermişti. Onlar da aldıklan
haberleri Resulullah'a getirmişlerdi. Daha sonra Hubab b. Mün­
zir'i (ö .20/64 1 ) aynı vazife ile göndermiş, o da topladığı bilgileri
Resülullah'a getirmişti. ı 3 ı ı

Karkaratü'l Küdr Seferi'ne (2/624) çıktığı zaman Hz.Peygam­

ber (sas) , düşman kabileye mensup bazı çobanlan esir almış ve
onlardan kabilelerinin nerede bulunduğuna dair bilgi edinmiş­
ti. [32]

Gatafan Seferi'nde (8/629) İslam ordusuna mensup askerler­

den birinin Sa'lebe kabilesine mensup bir şahısla karşılaştığını
ve onu Resülullah'ın (sas) huzuruna çıkardığını ve Peygamber'in
bu şahıstan düşman hakkında epey bilgi aldığını bilmekteyiz. mı

Hz. Peygamber'in (sas) haber alma ve düşman hakkında bilgi

toplama faaliyetlerini diğer savaşlannda da sürdürdüğünü, ha­
rekat esnasında keşif kollan çıkararak uzak keşif ve muharebe
keşfi yaptırdığını kaynaklar nakletmektedirler. 1341

Hz. Peygamber (sas) Hayber Yahüd1leri'nin hazırlıklannı ha­

ber alınca hicretin 6. yılı Ramazan ayında (M. 628) Abdullah b .
Revaha'yı ü ç kişinin başında casus olarak Hayber'e göndermiş
ve ona şu talimatı vermişti: "Hayber'i gözetle, halkın içine gir. Ne

[30] İbn Hişam, II, 268 -69.

[3 1 ] İbn Sa'd, ll, 2 7
( 32] İbn Sa'd, II, 3 1
[33] İbn Sa'd, ll, 35
[34] Bu konuda daha fazla bilgi için bak . , Hamidullah, a.g. e . , s . 2 2 7-5 1
 O rd unun Yönetimi
__ _____ _ _____ _______ _____ _ _ _ _ __ _ ____ ___ __ __________ .,.___

yapmak istiyorlar ve neler konuşuyorlar, öğren." Abdullah b . Reva­

ha arkadaşlanyla birlikte Hayber'e gitti . Arkadaşlanndan birini
Natat, birini Şık, birini de Ketibe kalelerine gönderdi. Her biri
gittiği kalede araştırma ve bilgi toplama görevini yerine getirdik­
ten sonra Medine'ye dönüp elde ettikleri istihbaratı Hz. Peygam­
ber'e (sas) anlattılar. 1 3 51

Hz. Peygamber (sas) Hayber Seferi (7/628) esnasında Abbad

b. Bişr'in (ö. 1 3/634) komutasında bazı süvarileri keşif ve teces­
süs için ileri göndermişti. Abbad b. Bişr Eşca' kabilesinden olup
Yahudiler hesabına casusluk yapan bir bedeviyi yakaladı, Ona
"Sen kimsin" diye sordu . Bedevi "Ben kaybettiğim devemi arayan bir
arayıcıyım. " dedi. Abbad b. Bişr "Sende Hayber hakkında bir bilgi
var mı?" diye sordu . Bedevi "Sen benden Hayber hakkında mı yoksa
Hayberliler hakkında mı hangisinden bilgi istiyorsun. " dedi. Abbad
b. Bişr "Yahudilerden" dedi. Bedevi :

"Olur, söyleyeyim. Kimine b. Ebü'l-Hukayk ve Hevze b. Kays,

Gatafanlı müttefiklerinin yanına gittiler. Onlardan asker toplayıp
Hayber'in bir yıllık hurma mahsulünü onlara vereceklerine söz ver­
diler. Gatafanlılar Utbe b. Bedr'in komutası altında atlan, silahlan ve
hazırlıklanyla gelip Yahudiler'in kalesine girdiler. Onlar şimdi Yaha­
dtler'le birlikte kalelerindedirler. Kalelerde on beş bin savaş eri bu­
lunuyor. Onlar Muhammed ve ashabıyla çarpışmak için bekliyorlar.
Onlar oklarla vurulmaz ve başa çıkılmaz kale sakinleridir. Yanlannda
da pek çok silah ve yiyecekleri vardır. Yıllarca kuşatılacak da olsalar,
yine bunlar kendilerine yeterlidir. Onlann kalelerinde içecekleri ve de­
vamlı akarsulan da vardır. Onlara hiçbir kimsenin dayanabileceğini
sanmıyorum. " dedi.
Abbad b. Bişr kamçısını kaldınp ona bir kaç kamçı vurdu ve
"Sen ancak onlann bir casususun, bana doğrusunu söyle. Yoksa boy­
nunu vururum" dedi. Bedevi "Sana doğrusunu söylersem bana eman

[3 5 ] Vakıdi, I l , 5 6 6 ; İbn Sa'd, II, 9 2 ; İbn Seyyiddi'n-Nas, II, 1 1 1

 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

verir, kanımı bağışlar mısın?" diye sordu . Abbad b. Bişr, "Evet"

dedi. Bu sefer bedevi :
"Onlar Yesrib Yahudıleri'ne (Benu Kurayza ile Benu Nadırler'e)
yapmış olduğunuz şeyden dolayı korkuya düşmüş bir cemaattirler.
Medine Yahudfler'i Medine'ye emtia satın almaya giden amcamın oğ­
lunu buldular. Sizin sayıca az, atlannızın ve silahlannızın da az oldu­
ğunu haber vermek üzere onu, Kinane b. Ebü'l-Hukayk'a gönderdiler.
Ona demişler ki, 'Muhammed şimdiye kadar sizin gibi iyi çarpışan
bir kavimle karşıl�mamıştır. Muhammed'in harp malzemelerinizin,
sayınızın, silahlannızın çokluğunu, kalelerinizin sarplığını bilmeyerek
üzerinize yürümesine Kureyşliler ve diğer Araplar sevinmektedirler.
Kureyşliler ve diğerleri durumu dikkatle izliyorlar. Kureyşliler: Hay­
ber Yahudıler'i Muhammed'i yenecektir. Eğer Muhammed muzaffer
olursa bu temelli horluk olur. ' diyorlar. Ben bütün bunlan işitmiş bu­
lunuyorum. "
Kinane b . Ebü'l-Hukayk bana: "Sen git de yolda onlann önle­
rine geç. Onlar senin ne iş üzerine bulunduğunu anlayamazlar. On­
lan bizim hesabımıza korkut. Bir dilenci gibi yanlanna kadar sokul.
Onlara sayımızın ve yardımcılanmızın çokluğunu anlat. Kendileri
hakkında edineceğin haberlerle yanımıza dönmekte acele et" dedi.
Abbad b . Bişr, bedeviyi Hz. Peygamber'in (sas) yanına getirdi ve
kendisinden aldığı bilgileri ona iletti. [ 3 61
Hayber'in Fethi'nde Hz. Peygamber (sas) Natat Kalesi'nden
gelip İslam Ordusu'na iltica eden Simak adında bir YahüdI'den,
Hayber Yahüdileri'nin harp teçhizatı ve durumları hakkında ol­
dukça önemli bilgiler almıştır. 1 3 71

Hulefa-yi Raşidin Dönemi Ordularında Sınıflar

Hulefa-yi Raşidin Dönemi ordularında da şu sınıflar bulun­
maktaydı : l3 8 1

[36] VakıdI, ll, 640-4 1 .

[37] VakıdI, ll, 646-48; Halebi, II, 733
[38] Taberi, IV, 88 ; İbnü'l-Esü, III , 10
 Ord u nun Yönetimi

a. Atlılar
Hz. Peygamber Dönemi'nden başlayarak sayılan giderek ar­
tan bir tirendi izlediğini söyleyebileceğimiz fursan/atlılar/atlı sü­
vari birlikleri, bu ve takip eden dönem askeri kıtalann ana vuru­
cu gücünü oluşturmaktaydı.

b. Deve Süvarileri
Ağırlıklı olarak çölün yer aldığı ve çöl ikliminin egemen ol­
duğu Arap Coğrafyası'nda en sağlıklı ve dayanıklı sefer nakil/as­
keri intikal aracı devedir. Atlı süvari birliklerinin yanında, işlev­
leri itibariyle ondan geri düşmeyen diğer ordu hareket birliği de ,
"rukban" adı verilen deve süvari birlikleriydi.

c. Yayalar
Bu dönem ordulannda da müşat ve reccale adıyla anılan ya­
yalar ordunun artçı birlikleri arasında yer alırdı. At arabalannın
henüz kullanılmadığı bu dönem ordulannda yayalar atlı süvarile­
rin yanında oldukça önemli bir yekün teşkil ediyordu .

d. Okçular
Atıcı silah olarak ok ve yay kullanan ve rumat ve nüşşabe
adı verilen okçu birlikleri savaşın en aktif ve hareketli birlikleri
idiler 1391
e. Levazım
Askerlerin sefer ve savaş için konuşlanmalan esnasında , za'd ,
zeva'id adı verilen erzakının/yeme-içmelerinin ve bunun yanın­
da kullandıklan diğer eşya ve levazımatın çeşitli kaynaklardan
temin edilip belirlenen yerlerde saklanması gerekiyordu . Askeri
levazım dairesinin iaşe ambarlan cünd,ecnad adı verilen askeri
merkezlerde muhafaza edilir ve diğer yerlere buradan sevk edilir­
di. ı4oı Bu konuda kaynaklar şu bilgiyi vermektedirler:

[39] Bak . ,Ordunun Donatımı Bölümü, Ordunun Çeşitli Silahlan, Ok ve Yay .

[40] ŞiblI, Hz. Ômer ve Devlet İdaresi, Çev. Talip Yaşar Alp, İstanbul, 1 977, II,
1 45-46.
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

"Müslümanlar Filistin'i cünd adiyle andılar. Dimeşk, Ürdün, Kın­

nesrin ve Hıms'ın hali de böyledir. Asker bulunan her bölgeye cünd adı
verilmesi, askerin erzakınılzeva'idinilyiyecek ve içeceklerini buralar­
dan temin etmesinden dolayıdır."l 4 ı ı

f Lağımcılar
Muaviye b. Ebü Süfyan, Hz. Ebü Bekir Zamanı'nda Suriye
fetih ordulannda kumandan iken, Yusuf adında bir Yahüdi'nin
yol göstermesi sayesinde Kaysariyye şehrini fethedebilmiştir
( 1 9/640) . Yusuf adındaki Yahudi , suyu insan göğsüne kadar yük­
selen bir lağım yolunu göstermiş, Müslüman lağımcılar da bu
yoldan hareketle , geceleyin şehre girmişlerdi. Rumlar öteki lağım
yolundan kaçmak istediklerinde , Müslüman askerlerin yolu tut­
muş olduklannı görmüşler ve kaçamamışlardı. Sonunda şehrin
kapılan açılarak kumandan Muaviye ve askerleri şehre girmiş­
lerdi. 142 1

g. İstihkamcılar
İstihkam adını verebileceğimiz bu sınıf, yollann açılması,
yeni yollann yapılması, köprülerin kurulması ve buna benzer di­
ğer inşaat hizmetlerini yapan ve yürütenlerden oluşan bir sınıftır.

h. Mancınıkçılar
Mühendisü'l-mancınik adı verilen ve mancınık silahını ya­
pan ve kullananlardan oluşan bir sınıftır. Hz. Ömer zamanında
mancınık yaygın bir şekilde kullanılmıştır. 1 6/63 7 yılında vuku
bulan Bahrsir kuşatma savaşında en az 1 6 mancınık kullanıldığı
görülür. 1 43 1

[4 1 ] Belazür1, s. 1 3 7 vd . ; Aynca bak. İbn Kesi r, el-Bidayc vc 'n-Nihdyc, Beyrut,

1 977, VIII, 5 1 -53, 76, 80; Suyüti, Tdrihu'l-Hulrfa', Mısır, 1 95 2 , s. 1 3 1 -32
[42 ] Belazürı, s. 1 4 7
[43] Şiblı, ll, 1 63
 Ordunun Yöneti mi

i. Nakkabun
Nakkabün denilen ve müstahkem yerleşim yerlerinin kuşa­
tılması esnasında kullanılan debbabelerin koruması altında düş­
man kalelerinin duvarlarına yaklaşarak buralarda gedikler açan­
ların teşkil ettiği bir sınıftır. r44ı

j. İstihbaratçılar
Hazarda ve sefer esnasında, düşman hakkında bilgi toplama
hizmetiyle görevlendirilenlerden oluşan bir sınıftır. Buna ordu­
nun istihbarat/haber alma teşkilatı da diyebiliriz. Bu iş için, bir
kısmı İslamiyet'i kabul etmemiş olan Irak ve Suriye Arapları ara­
sından seçilen elemanların kullanıldığını görmekteyiz. Bunlar,
Müslüman olduklarını açıklamamalarına izin verildiğinden ve
dış görünüşlerinde Zerdüşt ve Hristiyanlar'a benzediklerinden,
istedikleri vakit düşman kuvvetleri arasına karışıp arzu ettikle­
ri malumatı elde edebilmişlerdir. Yermük ( 1 5/636) Kadisiye ve
Tikrit ( 1 3/634) savaşlarında bu casuslar önemli hizmetler ifa et­
mişlerdir. f4'> l Suriye ileri gelenleri kendi arzulan ile Bizans İmpa­
rator Ordusu'nun hareketlerini devamlı olarak gözetleyip duru­
mu Müslüman kumandanlara haber veren casuslar tutmuşlardı.
Bunlar bilhassa casusluk ve istihbarat için görevlendirilmişler ve
buna karşılık arazi vergisi iadesi ile mükafatlandınlmışlardır. 1 461

Aynca ordu içi istihbaratı takip ve tedarikle görevlendirilen

memurlar da vardı. Hz . Ömer her orduda, doğrudan kendisine
bağlı ve gizli olarak çalışan memurlar görevlendirmiş ve onlar
vasıtası ile ordu içindeki her olaydan haberdar olmuştur. r-m

[44] Dakdük1, el-Cündiyye fi Ahd!'d- Devleti 'l-Ümeviy ye, Beyrut, 1985, s. 1 32-
33.
[45] Şiblı, ll, 1 64
[46] Belazür1, s. 1 62-63
[47] Şiblı, ll, 1 65-66
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

k. Personel Sınıfı
Ordu merkezlerinde ve hareket/sefer halindeki orduda, per­
sonel sınıfı olarak isimlendirebileceğimiz ve bu sınıfa dahil ede­
bileceğimiz başka görevler de vardı.

Bunlar;

1 -Dfvanül-cünd/ordu divanında görevli katipler,

2-Veznedar/hazin/hazine memuru,

3-Sahibü'l-akbaz!ganimetleri toplayıp taksim eden sarraflar,

4-Tercümanlar,

5-Elçiler,

6-Duat/İslam'a davet eden davetçiler,

7-Vazi'/dağılan saftan düzenleyenler,

8-Saka/ordunun arkasndan gelip geride kalanlan toparlayan ve

askerlerin düşürdüğü veya unuttuğu eşyalan toplayan ardçılar,

9-Süatlkomutanlar arasındaki haberleşmeyi sağlayan ve süratli

koşan hecin develeriyle karşılıklı gidip gelenler,

1 O-KadI'l-cündlordu kadısı,

1 1 -Vaizlkussaslkahramanlık ve cesaret üzerine gaza menkıbeleri

anlatarak askerleri coşturan kıssacılar,

1 2-Tabiplerlhekimlerlyaralanan askerlerin yaralannı sararak te­

davilerini yapan doktor ve sağlık görevlileridir. ı4s ı

[48] Belazüri, s . 4 1 4 ; Taberi, lV, 88; ibnü'l-Esir, ll, 4 1 1 , 452-5'3 ; Dakdüki,

s. 1 3 2
 Ordunun Yönetimi
---------------------

Rutbeler ve Üniforma lar

Hz. Peygamber Dönemi Ordularında Rütbeler

Hz. Peygamber (sas) dönemi ordularında, belli bir hiyerarşiyi
izleyen nizami rütbeler ayırımını göremiyoruz. Kaynaklar, "arif,
nakib , vazi' , hadi" gibi rütbelerden ve bu rütbeleri taşıyanların
görevlerinden bahsetmektedir. Bunlara "kaid, emir, seriyye ku­
mandanı ve başkumandan rütbelerini de ilave edebiliriz. Sefere ,
veya vuruşmaya çıkan birlikler içerisinde, yukarıda saydığımız
çerçeve dahilinde, ariflikten başkumandanlığa kadar çeşitli ka­
demelerin bulunduğu söylenebilir. Belli başlı rütbeler şunlardır:

a. Arif
Hz. Peygamber (sas) ordusunu mangalara (irafat) ayırmış ve
her manganın başına bir arif (onbaşı) tayin etmiştir. 1491 Arif ün­
vanı veya rutbesi aynca kafile temsilcileri için de kullanılmıştır.
Huneyn Savaşı (8/630) sonunda harp esirlerinin serbest bırakıl­
masında arifler (ura fa') den bahsedildiğini görmekteyiz. ı 5oı

b. Nakib
Hz. Peygamber (sas) ikinci Akabe Bey'ati'nde Medine'den
gelen Müslümanlar'dan bağlılık/sadakat yemini almış ve bunlar
arasından on iki nakib, bir de nakibü'n-nukeba' atamıştır. 15 1 1

c. vazi'
Harp esnasında başkomutanın hemen yanında bulunan ve
O'nun emirlerini muhtelif birliklerin komutanlarına götüren ha­
berci veya emir subayı diyebileceğimiz bir görevlidir. Vazi' aynca
ordu sajlannın düzenlenmesi, açıktaki kuvvetlerin dağıtımı ve diğer
teknik teferruatla da ilgilenmektedir. 1521
[49] Taberi, IV, 87
[50] İbn Kesir, a.g.e. , Ill, 670; Kettani, et-Teratibü'l-İdariyye, Beyrut, Tarihsiz,
I, 235
[5 1 ] İbn Hişam, II, 85
[52] Hamidullah, İslam Peygamberi, I I , 1 054; A. mlf. , Hz. Peygamberin Savaş-
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
__. _________ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _. ________________ _________._ _ _

d. Hadi
Hadilik seferde develeri yürütmek için şarkı söyleme göre­
vidir. Hida, bunun için söylenen. şiir veya şarkının adıdır. Ab­
dullah b. Revaha'nın Hz, Peygamber (sas) dönemi ordulannda
hadilik yaptığı bilinmektedir. 1531 Böylece bu devirde ordu musi­
kisinin varlığından da söz edebilmekteyiz.

Raşid Halifeler Dönemi Ordularında Rütbeler

Kaynaklar Hz. Ömer zamanındaki askeri ve sivil rütbelerden
(mansıb) ve hiyerarşiden bahsetmişlerdir. Bu rütbelerin Raşid
Halifeler Dönemi'nin bütününde korunup korunmadığı bilin­
memektedir.

Hz. Ömer Dönemi'nde komutanlann rütbeleri astdan üste

doğru şu şekilde idi : ı s41

a. Arif
On askerin komutanına verilen isimdir. Buna manga ko­
mutanı da denebilir. Hz . Ömer zamanında vuku bulan Kadisi­
ye Savaşı'nda komutan Sa'd b. Ebü Vakkas askerlerini onar onar
mangalara (irafat) ayırmış ve her manganın başına bir arif tayin
etmiştir. ıssı

b. Halife
50 askerin komutanına verilen isimdir. Buna takım komuta­
nı da denebilir ve beş arif askerleri ile birlikte halifenin emrine
verilmiştir.

lan, s. 1 73
[53] Seydişehrl, Tarih-i Din-i İslam, İstanbul, 1 983 , s . 5 6 6
[ 5 4] İbnü'l-Eslr, ll, 30, 200 , Ill, 299 , 4 5 3 ; Bıltacl, Menhecü Ömer İbnl'l-Hattab
fi't-Teşri', Kahire, 1 970, s. 4 1 4 ; es-Salih, s.370
[55] Tabert, IV, 87-88
 O rd u nu n Yönetimi
_ ___. ___________________________
_ ____ ______

c. Kaid veya Kaidü'l-Mie

1 00 askerin komutanına verilen rütbedir. Kaide bölük ko­
mutanı da denebilir ve askerleri ile birlikte on arif veya beş hali­
feye emir ve komuta etmektedir.

d. Emiru'l-Kürdüs
1 000 askerin komutanına verilen rütbedir. Buna tabur ko­
mutanı da denebilir ve on bölüğün idaresi ona verilmiştir. Kür­
düs adı verilen bu 1 000 kişilik birliklere biz, Hitti'nin sandığı
gibi Emevilerin son halifesi ll. Mervan b. Muhammed b . Mervan
devrinde ( 1 27/744- 1 32/750) değHl 561 daha erken bir devirde yani
Hz. Ömer Dönemi'nde rastlamaktayız. Taberi, Yermük Savaşı'nı
anlatırken, Halid b. Velld'in ordusunu "kürdüs" denilen taburlara
ayırdığını kaydetmektedir. 1 571

e. Emiru't-Ta'bie
Yaklaşık olarak 5000 askerin komutanına verilen rütbedir.
İbnü'l-Esir, Yermük Savaşı'nı anlatırken bu rütbeden bahsetmek­
tedir. 1581

f Emiru'l-Ceyş
1 0 .000 ve daha yukan sayıda askerin komutanına verilen
rütbedir. Alay veya Tugay komutanı da diyebileceğimiz Emiru'l
Ceyş on ve daha fazla tabura emir ve komuta etmektedir.

Aynca kaynaklarda , divanın kurulmasıyla birlikte ortaya çı­

kan, maaş ve tahsisatlann dağıtılmasıyla ilgili bilgiler arasında
rastladığımız başka rütbe ve ünvanlar da yer almaktadır. Bun­
lardan; "Ümeraü'l-Esba" maaşlan alıp ariflere (ürefa) , nakiblere
(nükeba) ve eminlere (ümena) , onlar da maiyyetlerindeki hak

[56) Hitti, l, 356

[57) Taberi, IV, 33-34
[58] İbnü'l-Esir, ll, 20 1 ; Avn , s. 1 1 5
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşkilat

sahiplerine bunları dağıtmaktaydılar. ıs9 1 Bu maaş ve tahsisat da­

ğıtımı nizamının siviller için teşkil edildiğini, fakat daha sonra
bazı değişikliklerle askerlere de uygulandığı muhtemeldir.

Taberi Kadisiye Seferi ile ilgili olarak verdiği bilgiler arasında

şu ünvanlardan da bahsetmektedir: Em1r'den sonra, ümerau't­
ta'bie gelir, ümeraü't-ta'bieyi ümeraü'l-a'şar takip eder, ondan
sonra ashabü'r-rayat gelir. Ashabü'r-rayat ve kaidleri ruüsü'l-ka­
bail takip eder. 1 60 1

Üniformalar
Bu dönemde renkleri ve şekilleri ile birbirinden ayrılan belir­
li üniformalar bulunmamaktaydı. Askerlerin ve kumandanların
hazardaki kıyafetleri ne idiyse seferdeki kıyafetleri de öyle idi ve
bu kıyafetler tek tipti. Ancak şu kadar var ki, Uhud Savaşı'na gir­
meden önce, Hamza b. Abdülmuttalib'in deve kuşu kanadından,
Hz. Ali'nin beyaz yünden, Zübeyr b. Avvam'ın (ö. 3 6/65 6) san
bezden, Hubab b. Münzir'in (ö . 20/64 1 ) de kırmızı bezden ken­
dilerine birer tuğ yaptırdıklarını Yakıtlı kaydetmektedir. 1 6 1 1

Aynca Bedir Savaşı'na ilişkin Kur'an-ı Ker1m'de yer alan ayet­

lerde , Yüce Allah'ın Resüllah'a yardım için işaretli/formalı/nişanlı
melekler gönderdiği anlatılmakta ve şöyle denilmektedir:

"Andolsun, sizler güçsüz olduğunuz halde Allah, Bedir'de de size

yar-dım etmişti. Öyle ise, Allah'tan sakının ki O 'na şükretmiş olasınız.
O zaman sen, müminlere şöyle diyordun: İndirilen üç bin melek­
le Rabbinizin sizi takviye etmesi, sizin için yeterli değil midir? Evet,
siz sabır gösterir, cephede direnir ve Allah'tan sakınırsanız, onlar
(düşmanlannız) hemen şu anda üzerinize gelseler, Rabbiniz, nişanlı/
farmalı beş bin melekle size imdat/takviye edecektir. Allah, (o zaman
[ 59] Taberi, IV, 1 94
[ 60] Taberi , IV, 88
[61] Vakıdi, I, 259
 Ordunun Yönetimi
------------------·-----------�---

yaptığı bu yardımı) size sırf bir müjde olsun ve kalpleriniz bu sayede

rahatlasın/yatışsın diye yapmıştı. (Yoksa Allah dilemedikçe; yardımı­
nı size yar etmedikçe, meleklerin de kendiliklerinden yapabilecekleri
bir şey yoktur.) Yardım ve zafer, yalnızca, Aziz/izzet ve ululuk sahi­
bi; Hakim/hikmet ve mutlak güç sahibi Allah'ın katındandır. Allah (o
yardımı aynca; kimisinin katledil-mesi ve kimisinin esir alınmasıyla)
küfredenlerin bir tarafını koparmak (sayılannı azaltıp güçlerini kır­
mak) için; diğerleri de ümitsiz ve perişan bir halde dönüp gitsinler
diye yaptı" 1621

İbn Sa'd'da yer alan bir haberde, Bedir Muharebesi'nde Hz.

Peygamber'e (as) yardımcı olarak gönderilen meleklerin işaret­
ler/nişanlar/formalar (slma') taşıdıkları ve Allah Rasülü'nün (as)
de , ordusuna hitaben yaptığı konuşmada ; "Gerçekten melekler
alemler/nişanlar takınmışlardır. Siz de yünden başlıkları-nıza ve
miğferlerinize böyle nişanlar takınınız (sevvimü)" , diyerek asker­
lerinden işaret/forma/nişan takınmalarını istediği kaydedilmek­
tedir. 163 1

Askerlerin Ücretleri
Hz. Peygamber (sas) döneminde orduyu oluşturan asker ve
komuttanlar devletten maaş almıyorlardı. Devlet savaşan askeri­
ne bütçesinden aylık veya yıllık, belirli miktarda bir ücret öde­
miyordu . Ancak Bedir Savaşı'nda elde edilen ganimetlerle ortaya
yeni bir uygulama çıkmıştır. O da düşmanın mağlubiyeti sonu­
cunda ele geçen ganimet mallarının, humusu/beşte biri ayrıldık­
tan sonra geri kalanın askerler arasında eşit bir şekilde dağıtıl­
masıdır. Ayrılan bu beşte birin sarf yerleri Kur'an-ı Kerim'de şu
şekilde belirtilmiştir:

[62] Kur'an, Al-i İmran 311 23- 1 27

[63] İbn Sa'd , I , 1 6
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

"Eğer Allah'a ve (hak ile batılın) aynlma gününde, o iki toplulu­

ğun karşılaştığı günde, kulumuza indirdiğimize inanmışsanız bilin ki,
aldığınız ganimetin beşte biri Allah'a, Resulü'ne ve akrabalığı bulu­
nanlara, yetimlere, yoksullara ve yolculara aittir. Allah her şeye ka­
dirdir. " 1641

Ayette geçen el-Furkan gününden maksat, hakta ve batılda

bulunanlann birbirinden aynldığı Bedir Savaşı günüdür. İki top­
luluk o gün karşılaştığında hak ve batıl yolda olanlar belli olmuş ve
Allah hak yolda alanlan yardımıyla zafere ulaştırmıştı. "Eğer Allah'a
inandınız ve hak ile batılın birbirinden aynldığı gün kulumuza indir­
diğimiz zafere inandıysanız, ganimetleri Allah'ın buyurduğu biçim­
de paylaştınnız. Beşte birini kamu işleri için ayınnız" denmektedir.
Allah Resulü ganimetlerin beşte birini kamu işleri için ayırmak
istemiş, tamamen yeni bir uygulama olan bu hareket, bazı Müs­
lümanlara ağır gelmişti. Artık İslam Devleti kurulmaya başladığı
için Allah Resül'ü , ayırdığı beşte bir ganimet ile devlet masrafla­
nnı karşılamayı amaçlamıştı . Ama henüz kabile hayatı alışkan­
lığının etkisinde bulunan, devlet nizamı görmemiş bazı kişiler,
Allah Resül'ü'nün bu uygulamasını ağır bulmuşlardı. Ganimet­
lerin beşte biri aynlınca kendilerinin payının azalacağını düşün­
müşlerdi. İşte Yüce Allah, indirdiği bu ayetle ganimetlerin beşte
birinin Allah'a, Resülü'ne , akrabaya , yetimlere , yoksullara ve yol­
culara ait olduğunu bildirmiştir. 1551

Hz . Peygamber (sas) Bedir'de askerlerin topladıklan gani­

metlerin bir araya getirilmesini emretmişti. Ganimetleri teslim
almaya ve yüklemeye Abdullah b . Ka'b'ı memur etmiş ve yanına
Habbab b. Eret'i (ö. 3 7/65 7-58) de yardımcı olarak vermişti. Hz.
Peygamber (sas) bir araya toplattığı ganimet mallannın beşte bi­
rini ayırdıktan sonra geri kalanını askerleri ve onun izni ile harbe

( 64] Enfal 8/4 1

[65] Ateş, Ill, 5 1 3- 1 4 .
 O rdunun Yönetimi

iştirak etmeyip Medine'de kalan sekiz kişi arasında eşit olarak bö­
lüştürmüştü. 1661 Ubade b. Samit bu konuda şunlan söylemiştir:

"Biz Bedir'de alınan ganimetlerin bölüştürülmesinde ihtilafa dü­

şünce ve bu hususta ahlakımız kötüleşince, Allah anlan elimizden alıp
Rasulü'ne verdi. Rasulüllah (sas) da anlan askerleri arasında eşit ola­
rak bölüştürdü. " 16 7 1

Hz . Peygamber (sas) ganimet mallannı beşe taksim eder; beş­

te dördünü askerlerine dağıtırdı . Beşte birini de kendi ailesinin
nafakasına, devlet harcamalanna ve ayette sayılan yerlere harcar­
dı. Beşte bir paydayı kendi istediği gibi tasarruf etme hakkına
sahipti.

Ubade b . Samit'in anlattığına göre Resülullah (sas) bir gaz­

vede , ordusuna bir devenin yanında namaz kıldırmış; selamdan
sonra kalkıp bu ganimet devesinden bir kıl alarak şöyle demişti:

"İşte şu sizin ganimetlerinizdendir. Bu ganimetlerden benim pa­

yım, sadece humus/beşte birdir. O da yine size geri dönük olarak har­
canmaktadır. İğne iplik her ne ganimet almışsanız, onu getiriniz; sakın
a.şırmayınız. Zira aşırmak, sahibine dünyada utanç, ahirette ateştir.
Ey İnsanlar, yakına da uzağa da gidip Allah uğrunda cihad ediniz.
Allah'ın buyruğunu yerine getirme hususunda hiçbir kınayıcının kına­
masına aldınş etmeyiniz: Seferde'de hazarda da Allah'ın hadlerini ye­
rine getiriniz (cezalannı uygulayınız). Allah yolunda cihad ediniz."' 68ı
1

Bedir Gazvesi'nde toplanan ganimet 1 50 deve, 1 O veya 33 at

ile çok sayıda kırmızı kadife , harp aletleri ve silahlan, sahtiyan,
ev eşyası ve elbiseden ibaretti. Yayalara bir, süvarilere iki hisse

[66] İbn Hişam, II, 296; İbn Sa'd, II, 1 8- 1 9 ; et-Taberi, II, 286
[67] İbn Hişam, A.y. ; Hz. Peygamber ve Hz. Ömer zamanında, savaşlarda
elde edilen ganimetlerin askerler arasında paylaştınlması ve bu arada
fethedilen topraklann durumu (fey', ganimet) hakkında bak . , Fayda, Hz.
Ômer Zamanında Gayr-ı Müslimler, İstanbul, 1 989, s. 7-26
[68] Ebu Davüd, Cihdd, 1 6 1 ; İbn Hanbel, 1, 88, V, 3 1 9 , 330; Ebü Yusuf, 1 1
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

olmak üzere ganimet mallan 3 1 7 hisseye ayrılarak savaşa bizzat

katılan askerlere dağıtılmıştır.

Bundan sonraki diğer savaşlarda elde edilen ganimetler, aynı

şekilde savaşa iştirak eden askerler arasında eşit miktarda paylaş­
tırılmıştır.

Hulefa-i Raşid1n Zamanı'nda , bu kadar geniş imparatorluk

(Bizans ve Sasani İmparatorlukları) topraklan üzerinde , fetih
harekatı sürdüren askerlerin, Hz. Peygamber (sas) ve Hz. Ebu
Bekir dönemlerinde yapıldığı gibi; sadece , beşte birini Halife'nin
beytü'l-mal için ayırdığı ganimetlerin beşte dördü ile yetinmeleri
düşünülemezdi. Hz. Ömer Zamanı'ndan itibaren askerler, askeri
divanlar yoluyla, kendileri, eş ve çocukları için sürekli ve sabit
ücretler (ataya, u'tiyat) almaya başlamışlardı . 1691 Böylece divanla­
rın kurulmasıyla , Hz. Ömer Zamanı'nda bir askerin kendisi için
düzenli olarak aldığı en büyük ücret yılda 300 dirhem, komu­
tanın ise 4 . 000 dirhemi buluyordu . Bu miktar giderek artmış ve
askerin ücreti yılda 500 dirheme ; komutanın ise 5 . 000 dirheme
kadar ulaşmıştı. 1 7 0 1

Ayrıca her savaşçının, katıldığı muharebeden aldığı savaş ga­

nimetine ek olarak, harp bağışı, parasız yemek ve elbise gelirleri
de vardı. mı Hz. Osman halife olunca yıllık maaşlara 1 00 dirhem
daha ilave etmiştir.

[ 69] BelazürI, s.435-36. ; İbnü'l-Eslr, I l , 35 1 ; Kayaoğlu , İslam Kurumlan Tari­

hi, Ankara, 1 980, s.5 1
[ 70] Zeydan, I , 1 48 ; Betayine, Muaviye b. Eba Safyan Döneminde Devletin Mali
Yapısı, Çev. Mehmet Nedim Serinsu-İrfan Aycan, İslami Araştırmalar, C .
3 , Sy. 4 (Ekim 1 989) , Ankara, 1 989 , s. 2 1 2
[71] Belazürl, s . 235
 Ordunun Yönetimi

Askeri Eğitim Ve Öğretim

Hz. Peygamber (sas) ve Hulefa-yi Raşidln dönemlerinde or­
duya katılan askerlerin eğitim ve öğretiminin yapıldığı bir kuru­
mun varlığından kaynaklarda bahsedilmemektedir. Gaziler harp
sanatını savaş deneyimleri yoluyla elde ederlerdi. Hz. Peygam­
ber'in (sas) , Halifeler'in ve kumandanlannın, sefere çıkmadan
önce , sefer esnasında ve savaştan sonra yaptıklan konuşmalar,
verdikleri emir, direktif ve tavsiyeler, bu dönem askeri öğretimi­
nin ana malzemelerini teşkil ediyordu . Biz bu malzemeyi tetkik
ederek, bahsettiğimiz dönemde ordunun eğitim ve öğretiminin
ne tarzda yapıldığını ve konulannın neler olduğunu şu şekilde
tespit edebildik:

Askerlerin Eğitimi
a. Hazarda Savaşa Hazırlama Eğitimi
Askerin savaşma gücünü sürekli ayakta tutmak ve ona ha­
reket kabiliyeti kazandıracak egzersizler yaptırmak gerekir. Bu
amaçla anılan dönemde ok atma ve ata binme talimleri yapılmış­
tır. Abdullah b. Ömer'in anlattığı şu olay bizzat Hz. Peygamber'in
(sas) de bu eğitimlerde bulunduğunu bize göstermektedir:

"Resulullah terbiye edilmiş atı, aralannda altı mil mesafe bulunan

el-Hafya'dan Seniyyetü'l-Vedaya kadar koşturdu; terbiye edilmemiş
atı, aralannda bir mil mesafe bulunan Seniyyetü'l-Veda'dan Zürayko­
ğullan Mescidi'ne kadar koşturdu. Ben de (yani İbn Ömer) yanşanlar
arasında idim ve benim atım duvan atlamıştı. " 1721

Hz. Peygember'in (sas) ok atmayı ve ata binmeyi teşvik eden

sözleri O'nun bu konuda ne kadar ısrar ettiğini göstermektedir:

"Allah bir ok sebebiyle üç kişiyi cennete sokar; oku yaparken ha­

yır maksadı ile yapanı, onu atanı (yani kullananı) ve yardım alarak
[72] TirmizI, Cihô.d, 22
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşkilat
---·-----------------------· - - - ------------------·--

vereni. Atıcı ve binici olun. Atıcı olmanız bence binici olmanızdan daha
makbuldür. Müslümanın oyalandığı her şey boştur. Ancak yayı ile ok
atmasını öğrenmesi ve atını terbiye etmesi bundan müstesnadır. " 17 3 1
b. Seferde Muharebe Eğitimi
Hz. Peygamber (sas) , cephede savaşa hazır olan askerlerine
muharebe usullerini talim eder, hatta bizzat kendisi, nasıl savaşı­
lacağını öğretici konuşmalar yapardı. Kaynaklann Bedir Savaşı ile
ilgili olarak naklettikleri iki olay bu açıdan önemlidir:

Hz. Peygamber (sas) Bedir'de askerlerine, nasıl savaşacakla­

nnı sormuş, içlerinden Asım b. Sabit (ö.3/624) kalkarak yayı ile
okunu eline almış ve şu cevabı konuşmayı yapmıştır:

"Kureyş bize 200 zira' veya buna yakın yaklaştıklan zaman yay
ile ok atılır. Kureyş bize ve onlara taş yetişecek kadar yakınımıza gel­
dikleri zaman, taş atmak suretiyle mücadele yapılır. Kureyş bize ve
onlara mızrak erişecek kadar yakınımıza gelip sokulduklannda, kın­
lıncaya kadar mızrakla mücadele yapılır, kınlınca da mızrağı bırakır,
kılıçlanmızı alınz. Kılıçlar sıynlır ve kılıçla çarpışmaya tutuşulur. "

Bunun üzerine Resülullah:

"Harbin gereği budur. Bu tarzda çarpışılmasını gerekli gördüm.

Çarpışan Asım'ın söylediği tarzda çarpışsın" demiştir. 1741

Yine Bedir Savaşı'nda Hz. Peygamber (sas) , orduya hitaben

yaptığı konuşmayla , nasıl savaşılacağını bizzat kendisi öğretmiş­
tir:

"Hatlannızı bırakıp aynlmayınız. Hiçbir yere kımıldamayıp yer­

lerinizde kalınız. Ben emir vermedikçe savaşa başlamayınız, Oklan­
nızı düşman size yaklaşmadan kullanıp israf etmeyiniz. Düşman kal­
kanını açtığı zaman okunuzu atınız. Düşman iyice yaklaşınca elinizle

[ 73] Tirmizi, Fedailü'l-Cihdd, 1 1

[74] İbn Hacer, el-İsabefi Temyizi's-Sahabe, Kahire , 1 970, 1 972, lll, 569
 Ord unun Yönetimi

taş atınız. Daha da yaklaşırsa mızrak ve kargılannızı kullanınız. Kılıç

en sonra düşman ile göğüs göğüse gelindiğinde kullanılacaktır."l 75 ı

Kur'an-ı Kerim Bedir Savaşı münasebetiyle çok dikkat çekici

bir savaş usulü öğretmiştir " . . . Ve onlann her bir mafsalına vuru­
nuz. "1 761

Kumandanların Eğitim ve Öğretimi

Hz. Peygamber (sas) kendisinin katılmadığı seriyyelere tayin
ettiği kumandanların eğitimine titizlikle dikkat ederdi. Onları,
gerek sevk ve idarelerindeki askerlere karşı, gerekse düşmana
karşı, nasıl hareket edecekleri konusunda eğitir ve yapabilecek­
leri hatalar hususunda uyarırdı. Bunu daha çok, sefere hazırla­
dığı kuvvetlerin Medine'den hareketinden önce yapardı. Bu tür
eğitime bir misal olmak üzere , Tirmizl'nin naklettiği şu hadisi
verebiliriz:

Resülullah Medine dışına sevkettiği ordunun komutanına

Allah'tan korkmasını, beraberindeki askerlere iyi muamelede bu­
lunmasını tavsiye ettikten sonra şunları söylemiştir:

"Allah'ın adı ile Allah'ın yolunda muharebe edin.

Allah'ı tanımayanlara karşı, savaşın.
Ganimet mallannda hıyanetlik etmeyin.
Ahde vefasızlık göstermeyin.
Tenkil yapmayın.
Küçük çocuklan öldürmeyin.
Düşmanla karşılaştığında anlan üç husustan birini kabule çağır.
Hangisine icabet ederse, sen de onlann icabetini kabul et ve artık
onlardan elini çek.
[75] Hindi, Kenzü'l-Ummal, Haleb, Tarihsiz, I V, 1 0 1
[76] A:raf 7/1 2
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

Onlan İslam'a ve kendi yurtlanndan muhacirlerin yurduna hicret

etmeye çağır.
Bunu yaptıklan takdirde; muhacirlerin sahip olduklan haklara
sahip olacaklannı ve onlann taşıdıklan mesuliyetleri taşıyacaklannı
kendilerine bildir.
Şayet hicrete yaklaşmazlarsa, Müslümanlann çölde yaşayanlan
gibi olacaklannı ve çölde yaşayan Müslümanlar hakkında geçerli olan
hükümlerin onlar hakkında da geçerli olacağını; cihada katılmadık­
lan takdirde fey ' ve ganimetten bir şey alamayacaklannı kendilerine
bildir.
Şayet kabul etmezlerse Allah'ın yardımına iltica ederek onlara
karşı savaş. n [ 77 ]

Genel Olarak Moral Eğitimi

Savaşlarda zafere ulaşmanın önemli sebeplerinden biri de
askerin moral gücünü sürekli ayakta tutabilmektir. Bu durum,
savaşın sırf insan unsuruna dayandığı dönemlerde önemini daha
da artırır.

Hz. Peygamber (sas) ve Raşid Halifeler Dönemi ordularında

moral gücün yüksek seviyede olduğunu görmekteyiz. Hz. Pey­
gamber bu gücü sürekli ayakta ve canlı tutmayı başarmıştır.

Mü'min askerler, gerek hazarda gerekse seferde iken "Allah

yolunda cihad" heyecanı içinde bulunuyorlardı. Savaşın çeşitli
safhalarında kumandanları onlara bu yönde harbe teşvik edici
konuşmalar yapmışlardır.

Hz. Peygamber (sas) bir seferde ordusuna şöyle seslenmiştir:

"Muhammed'in varlığı kudret elinde olan Allah'a yemin ede­

rim ki; bu gün Allah'ın nzasını umarak, sabır ve sebat' göstererek
[77] TirmizI, Siyer, 48; Aynca bak . , İbn Sa'd, II, 1 26 ; TaberI, l , 246; HalebI,
'
II, 787
 Ordunun Yönetimi

çarpışanlan ve arkasına dönmeden ilerlerken öldürülenleri Allah mu­

hakkak cennetine koyacaktır. " 1 791

Hz. Peygamber'in (sas) cephede iken, zafer nasip etmesi için

Allah'a dua ve niyazda bulunmuş olması da askerler için bir mo­
ral kaynağı olmuştur. O bir seferde, düşman birliklerinin gelişini
görünce şu duada bulunmuştur:

"Allahım, işte bu Kureyş müşrikleri, olanca kibir ve gururlan;

olanca büyüklenmeleri ve öğünmeleri ile geliyorlar.
Sana meydan okuyor; Rasülü'nü yalanlıyorlar.
Allahım, bana yapmış olduğun yardım vadini yerine getir.
Allahım, anlan sabahleyin helak et.
Allahım, sen bana kitap indirdin, müşriklerle çarpışmayı emret-
tin.
İki taifeden birini nasip edeceğini de va'd ettin.
Sen verdiğin sözden caymazsın. " 1 791

Resmi Geçit ve Teftiş

Hz. Muhammed (sas) gerek hareket üssünden ayrılacağı za­
man, gerekse cephede iken kendine bağlı birlikleri teftiş etmiş ve
gerekli emirleri vermiştir.

Uhud Savaşı için Medine yakınında Şeyhayn denilen yerde

toplanan askerlerini her zaman olduğu gibi, saf düzenine sokarak
teftiş etmiş ve çok genç yaşta olanlar ile işe yaramayanları ayır­
mıştır. 1801 Bedir Seferi'nde Medine'ye bir mil mesafede bulunan
Büyütü's-Sükya'da ordusunu durdurarak teftiş etmiş ve yaşlarını
küçük gördüğü gençleri ayırarak Medine'ye geri göndermiştir. 18 1 1

[78] İbn Hişam, II, 279

[79] İbnü'l-Eslr, II, 58
[80] İbn Sa'd, II, 39; Taberi, Ill, 1 2 - 1 3 .
[8 1 ] İbn Sa'd, ll, 1 2
 H z . Peyga mber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
--------------·------ - -------------------·--

Cephede savaşa hazır birliklerin, modern ordulardaki res­

migeçitlerde olduğu gibi, savaşı sevk ve idare eden kumandanın
emir ve görüşlerine arz edildiğini görmekteyiz. Bedir Savaşı'nda
Hz. Peygamber (sas) saf nizamına giren birliklerini teftiş etmiş,
elindeki ok çubuğu ile askerleri işaret ederek "Beri gel, ileri git"
komutlarıyla hizaya getirmiştir. Hz. Peygamber (sas) bu teftişi
yaparken yanına yaver olarak Ebü Eyyüb el-Ensari'yi (ö.49/669)
almış ve ona "Sen yanımda bulun yanımda bulun! " emrini ver­ . . .

miştir. 1821

[82] İbn Hişam, II, 278; İbn Sa'd, II, 1 5 ; İbn Hanbel, V, 420
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ORDUNUN MUHAREBE HAREKATI

(STRATEJİ VE TAKTİKLER)
 arekat, bir maksadın gerçekleştirilmesi için girişilen faali­
H yetlerin tümüdür. a) Muharebe harekatı (Stratejik ve taktik
harekatı) b) İdari harekat (hizmet harekatı) olmak üzere ikiye ay­
nlır. Muharebe harekatı, askeri harekatın düşman karşısındaki
safhasıdır. Bu harekat, harp prensipleri denilen ve harekatın sevk
ve idaresinde kanun özelliği gösteren temel esaslara göre cereyan
eder. r ı ı

Stratejinin birçok tanımlan yapılmıştır. Biz bunlar arasından

şu tanımlan verebiliriz: ııı

Strateji, bir milletin (muharip tarafın) silahlı kuvvetlerinin,

harbin hedeflerini elde edecek şekilde kullanılması fen ve sanatı­
dır. Düşmanla elverişli şartlar altında karşılaşmak için tatbik edi­
len askeri sevk ve idare fen ve sanatıdır.

Strateji, önemli askeri harekatın ve askeri faaliyetlerin plan­

lanması ve idaresi, bilhassa muharebeye bilfiil katılmayan yahut
direkt olarak düşman ateşine maruz bulunmayan birliklerin ma­
haretli bir şekilde kullanılması ve ikmal, taarruz, savunma yahut
çekilme faaliyetlerine en elverişli nokta veya hatlann emniyet al­
tında ve elde bulundurulması fennidir.

Strateji, askeri mevkilerin ve vasıtalann, harpte üstünlük sağ­

layacak şekilde çok geniş ölçüde kombine edilmesi ve kullanıl­
masını öğreten yüksek bir komutanlık sanatıdır.

[l] Taneri, Osmanlı Kara ve Deniz Kuvvetleri , Ankara, 1 98 1 , s . 207

[2] Öncü , Harp Tarihi Notlan, Ankara, 1 953, s. 3-4; Turan, Türklerde Strate­
jik ve Taktik Düşünceler, İstanbul, 1 986, s. 1 3- 1 4.
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşki lat

Strateji, harbin prensiplerinin, harbin hazırlanması, sevk ve

idare edilmesi tatbikidir. Yani banş ve seferde harbin sevk ve ida­
resine strateji denir.

Askeri Strateji ise, kuvvet zoru ile veya kuvvet kullanmak

tehdidi ile milli siyasetin hedeflerini ele geçirmek için, bir mille­
tin silahlı kuvvetlerinin kullanılması sanat ve fennidir.

Strateji genel olarak, birliklerin uygun şartlar altında, silah­

la netice alabilecek duruma sokulmalan gibi tedbirlerle uğraşır.
Strateji, siyasi amaçlara ulaşmak için askeri imkanların dağıtımı
ve uygulanmasıdır.

Taktik (ta'bie) ile ilgili tanımlar ise şöyledir: ı 31

Taktik veya ta'bie, birliklerin muharebede düşmanın yakın

tesiri sahasında kullanılması sanatıdır. Strateji, birliklerin mu­
harebe sahasına hasma nazaran üstün şartlar meydana getirecek
şekilde getirir. Burada yerini icraya yani taktiğe bırakır. Taktik
birliklerin birbirine veya aynı zamanda düşmanın durumuna uy­
gun şekilde tanzim, tertip ve manevrasıdır.

Taktik veya ta'bie , muharebelerin yapılması sanatıdır. Ta'bie

muharebe için gerekli tertiplerin alınması ve muharebenin icra­
sıyla ilgilenir.

Harp alanı stratejinin sahasıdır. Muharebe sahası ise ta'bie'nin

hüküm ve nüfuzu altındadır.
Muharebe harekatı başlangıç safhası da dahil olmak üzere
kıta intikalleri, taarruz, savunma ve geri harekat olarak dörde ay­
nlır. Bunlardan başka değiştirme harekatı, yardımcı ve destekleyici
harekat, özel hallerde harekat, gayri nizami kuvvetlere karşı harekat
gibi şekilleri de vardır.

[3] Öncü , A.y. ; Turan, A.y.

 Ord unun M u ha rebe Harekati

Biz bu harekat şekilleri hakkında genel ve teorik bilgiler ver­

dikten sonra, araştırdığımız dönemdeki harekatı bu bilgiler ışı­
ğında ve askerlik biliminin ve sanatının verileri açısından değer­
lendirmeye çalışacağız.

Kıta İntika lleri

Sefer organizasyonu da diyebileceğimiz kıta intikalleri, ken­
dilerine verilen vazifeyi yapmak üzere, kıtalann uygun yere , uy­
gun zamanda, zinde olarak en iyi düzende ulaşmalarıdır. Kıta
intikalleri; 1) taktik intikal ve 2) idari intikal olmak üzere ikiye
aynlır.

Taktik intikal düşmanla, yolda iken veya menzile vardıktan kısa

bir zaman sonra, erkenden kara teması vaki olacağı nazariyesine da­
yandırılır. Bu intikal muharebe şartlan altında yapılır. Özel em­
niyet tedbirleri önemlidir. İdari intikal ise , düşmanla temasın uzak
bir ihtimal olduğu zamanlarda yapılır.

Yürüyüş hazırlığında planlama sırası şöyledir:

1 - Ön emir yayınlanır.
2- Harita keşfi yapılır.
3- Yollar seçilir.
4- Birbiri ardına gelen yürüyüş gurupları ve yürüyüş birlik­
lerinin buradan hareket ile yürüyüş kolunun meydana getirdiği
nokta tayin edilir. Yürüyüş kolundaki elemanların yürüyüş kolu
komutanının kontrolünden çıktıkları ve yürüyüş kolunu terk et­
tikleri nokta tayin edilir.
5- Yürüyüş sırası, hızı ve molalar karşılaştırılır.
6- Konakçı heyeti ve yol keşif heyeti çıkarılır.

Hz . Peygamber Dönemi'nde, gerek kendisinin bizzat kuman­

da ettiği, gerekse seçip atadığı bir kumandanın yönetim ve komu­
tasında sevk ettiği askeri harekatın (gazve ,seriyye) sayısı yetmiş
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

dördü bulmaktadır. r4ı Bunlardan sadece biri (Hendek Gazvesi)

Medine'de vuku bulmuştur. Öbürlerinde ise , Medine'nin dışında
çeşitli bölgelere intikal/sefer organizasyonu gerekmiştir. Biz bu
intikallerden sadece ikisini buraya alacağız .

Raşid Halifeler Dönemi'nde ise , Suriye , Mısır, Irak-İran cep­

helerinde olmak üzere , geniş bir coğrafyada fetih harekatı sür­
müştür. Hz Ebü Bekir Zamanı'nda Arap Yarımadası'nda ortaya
çıkan irtidad olaylan üzerine gönderilen kıtaların harekatını da
buna ilave edersek, bu geniş coğrafyada, kıta intikallerinin ne zor
şartlarda, fakat muvaffakiyetle yürütüldüğünü müşahede ederiz.
Ordular, başta halifeliğin merkezi ve ana harekat üssü Medine
garnizonu olmak üzere , muhtelif askeri üs ve merkezlerden ha­
reketle sevk ve idare edilmekteydi.

Raşid Halifeler Dönemi'ndeki fetih ordularının bu şekilde,

Medine'den hareketle Arap Yarımadası'nın doğu ve güney kıyı­
larına, kuzeyinde , Suriye'ye ve Bizans'ın iç kısımlarına, Kafkas­
ya'ya, Irak, İran ve Horasan'a, Türkistan sınırlarına, kuzey do­
ğusunda Toharistan ve Sind'e , kuzey batısında Mısır ve Kuzey
Afrika'ya kadar intikal ettiğini görmekteyiz.

Kıta intikalleri belirli bir düzen içerisinde gerçekleşiyordu .

Ordunun öncü birlikleri, merkez, sağ ve sol kanatlar ve artçı bir­
likleri şeklinde ta'bie ve tertip ediliyordu. rsı

Bedir'e İntikal
Hz . Peygamber'in (sas) sevk ve idare ettiği kıta intikallerine
vereceğimiz ilk örnek Bedir'e intikal hareketidir. Bilindiği gibi,
Hz. Peygamber (sas) ve ashabının Medine'ye hicretinden sonra,
Mekke'li müşrikler onları burada da rahat bırakmıyorlar ve Me­
dineliler'i Müslümanlar'ın aleyhine vuku bulacak bir harekete,

[4] İbn Sa'd, Il, 1 5- 1 7

[5] İbnü'l-Esir, II, 452 ; Kayaoğlu , s.57
 Ordunun Muhareb e Hare ka ti
---·--------- -------- -----+--------------------·---

siyasi baskı yapmak suretiyle sürekli olarak zorluyor ve hatta

kışkırtıyorlardı. Bunun üzerine, Hz. Peygamber de düşmanları
olan Mekke müşriklerine karşı, onları iktisadi baskı altına almak
ve kendi kontrol ve nüfuzları altında tuttukları Medine havali­
sinden, onlara ait ticaret kervanlarının (İru Kureyş) geçmesini
yasaklamak/engellemek suretiyle mukabele-i bilmisilde bulunu­
yorlardı. 16 1 Burada hemen şu hususa da işaret etmek gerekir ki,
Kureyşlilere ait kervanlara yapılan hücumlann basit bir çapulculuk
hareketi olarak mülahaza edilmemesi gerekir. Çünkü ne Kureyşliler
masum, ne de hücum edenler sırf bu iş için teşkil edilmiş bir çete
idiler. Sadece iki Şehir-Devleti arasında mevcut bir harp söz konusu
idi. Böyle bir harp durumu ise, taraflann birbirine gerek can, gerek
mal ve gerekse düşmanın diğer menjaatlerine karşı zarar verme hak­
kını vermektedir. 1 71

Hz. Peygamber (sas) Kureyş'in Suriye'ye gönderdiği büyük

bir ticaret kervanını takip edip vurmak için gerekli hazırlıkları
yürütüyordu . Suriye'ye gönderdiği casuslar vasıtasıyla da, kerva­
nın bu seyahatinden dönerken takip ettiği yol ve geçtiği mıntıka­
lar hakkında gerekli ve yeterli bilgileri alıyordu . ısı

Hz. Peygamber (sas) , bu maksatla teşkil ettiği ordunun ba­

şına Medine'den hareket etti. Kervanın hareket seyrini, yapmış
olduğu istihbarat vasıtasıyla takip ettiği için, onunla nerede kar­
şılaşabileceğini de tespit etmişti. Suriye'den gelen ve halen ku­
zeyde bulunan bu kervanı, güneye doğru inip , Mekke istikame­
tinde durdurmanın daha emniyetli olduğuna karar verdi. Bedir
havalisi, gerek gizlenmek, gerekse bir pusu kurmak için elve­
rişli imkanlara sahip, Kızıldeniz sahiline oldukça yakın, önemli
ve büyük bir konaklama yeri idi. Burası Suriye'ye, Mekke'ye ve

[6] İbn Hişam, l l , 24-57 ; Hamidullah, Hz. Peygamberin Savaşlan, s.65

[7] Hamidullah, a.g.e. , A.y.
[8] İbn Sa'd, II, 1 2
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

Medine'ye giden yollann birleştiği bir kavşak noktasıydı. Bu nok­

tanın önemi dolayısıyla Hz. Peygamber (sas) kervanı durdurma
mevkii olarak burasını seçmişti. ı9ı

Hz . Peygamber'in (sas) , Bedir'e gelirken, öbür seferlerinde de

yaptığı gibi, tanınmayan ayn bir yolu kullanmış olduğunu düşü­
nebiliriz. Onun takip ettiği bu yolu İbn Hişam şu şekilde belir­
lemektedir:

"O Medine'den Mekke'ye doğru , Medine'nin dağ içindeki

yolu üzerinde hareket etti. Sonra Ak1k, daha sonra Zül-Huley­
fe , sonra da Ulati'l-Ceyş (Zatü'l-Ceyş) üzerinden yürüdü ve Tür­
ban'a vardı. Buradan hareketle Melel'e, sonra Gam1sü'l-Hamam'a
vardı ki, burası Merereyn'e aittir. Buradan Suhayratü'l-Yemam'a,
oradan Seyyale'ye, sonra Feccü'r-Ravha'ya oradan da Şenüke'ye
uğradı ki bu yol mutedil bir yoldur. Nihayet Irku'd-Dabye'de
olduğu sırada a'rabtan/çölde yaşayan, bedevilerden bir adama
rastladılar ve ona insanları (kervanı) sordular. Fakat adamdan
işe yarar bir haber öğrenemediler. Resülullah (as)buradan Rav­
ha kuyusunun bulunduğu Secsec'e indi. Sonra buradan hareket
ederek Munsaraf'a geldi. Burada Mekke yolunu soluna alarak
sağ taraftan Bedir'e müteveccihen Naziye'ye hareket etti. Naziye
ile Maz1ku's -Safra arasında bulunan ve Rükkan adı verilen va­
diyi genişliğine kat etti. Sonra Mazık üzerinden Safra'ya yürü­
dü . Safra'ya yakın bir yere geldiğinde Resülullah buradan Ku­
reyş ve kervanını gözetlemek ve bilgi toplayıp getirmek üzere ,
keşif kuvveti olarak iki kişiyi görevlendirdi. Buradan hareketle
Safra'yı sola alarak sağ taraftan, Zefiran vadisi üzerinden yürüdü.
Vadiyi genişliğine bölüp geçti ve konakladı. Bu esnada Kureyş'in
kervanlarını korumak için ordu teşkil edip hareket ettiği habe­
ri geldi. Bu haber üzerine Kumandan Peygamber kurmaylarını

[9] Hami:dullah, A.g.e, s. 70

 Ordunun M uharebe Harekati
___....______________ --.-____________________

toplayıp onlarla durumu müzakere etti. Hz. Ebü Bekir, Hz . Ömer

söz alıp konuştular. Mikdad b. Amr da (ö. 33/653) söz aldı ve
şunlan söyledi:

"Ey Allah'ın Resulü. Alah sana ne emrettiyse onu yerine getir. Biz
hepimiz seninle beraberiz. Biz, İsrailoğullan'nın Hz. Musa'ya dediği
gibi: 'Git, sen ve Rabbın ikiniz onlarla çarpışın; biz de burada otura­
lım' demeyiz. Aksine deriz ki: 'Git sen ve Rabb'ın ikiniz onlarla çarpı­
şın; biz de sizinle beraber çarpışınz. ' Seni hak din ve kitapla gönderen
Allah'a yemin ederim ki, sen bizi Mekke'nin arkasında denize doğru
beş gecelik mesajede bulunan Berku'l- Gimdd'a kadar yürütecek olsan,
seninle birlikte oraya kadar yürür, senin sağında solunda, önünde ar­
kanda çarpışınz. " dedi. [ ı o ı

Resülullah (sas) bu sözlerden memnun oldu , Mikdad'a hayır

duada bulundu ve sonra da Ensar'ı kastederek: "Ey insanlar. Ben
sizinle meşveret ediyorum. Görüşünüzü bana bildirin. " dedi . Çünkü
bu orduda çoğunluğu Ensar teşkil ediyordu . Ensar çocuklannı ve
kadınlannı nasıl koruyorlarsa Resülullah'ı da Medine dahilinde ,
aynı şekilde koruyacaklanna dair, Akabe'de kendisine bey'atte
bulunmuşlardı. Bundan dolayı. Resülullah (sas) düşmanla Me­
dine dışına yapacağı savaşlara Ensar'ın katılmayacağı endişesini
taşıyordu . Çünkü onlar kendisini ancak Medine dahilinde koru­
yacaklanna söz vermişlerdi. Resülullah (sas) ordusunun asker ve
kumandanlanndan görüşlerini sorunca, Ensar'a mensup birlikle­
rin komutanı Sa'd b. Muaz (ö. 5/62 7) bundan özellikle kendileri­
nin kastedildiğini anladı ve şu cevabi konuşmayı yaptı:

"Biz sana inandık. Allah'tan getirdiğin şeylerin doğruluğunu ka­

bul ve tasdik ettik. Bütün bunlann hak ve gerçek olduklanna şehadet
getirdik. Bunun için emirlerini dinlemek ve itaat etmek üzere sana söz
veriyoruz. Bu durumda Ya Resulallah, ne yapmak istiyorsan onu yap,

[ 1 0] İbn Hişam, l l , 266

 H z . Peyga m ber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
- - ------------· ------------------------·--

biz de se�inle beraberiz. Seni hak ile gönderen Allah'a yemin ederim
ki, şayet bize şu denizi göstersen ve sen de o denize dalsan, hiç birimiz
geriye kalmamak üzere biz de seninle beraber oraya dalanz. Yann
düşmanlanmızla karşılaşmaktan hoşnutsuzluk duymayız. Biz harpte
sabır ve sebat gösteren doğru kimseleriz. Umulur ki Allah bizimle seni
sevindirir. O halde bizi Allah'ın bereketiyle yürüt, sevket." 1 1 1 1

Resülullah, Sa'd b. Muaz'ın sözlerinden çok memnun oldu ve

şunları söyledi:

"Yürüyünüz ve müjdeleyiniz. Çünkü Allah iki taife; kervan ve or­

dudan birini bana va'd etmiştir. Allah'a yemin ederim ki, şu anda san­
ki ben düşman ordusundaki insanlann ölüm yerlerini görüyorum. " ı ı ıı

Bu konuşmadan sonra Resülullah (sas) ve ordusu Zefıran'dan

hareket etti ve Esafır denilen sarp yokuşlardan yürüyerek Debbe
adı verilen bir beldeye vardı. Buradan hareketle, büyük dağlar
gibi koca kum tepeleri olan Hannan'ı sağında bırakarak yolu­
na devam etti . Bedir'e yakın bir yere vardı ve burada konakladı.
Resülullah burada yanına Ebü Bekir'i alarak Kureyş'in ve kendi
ordusunun hareketi hakkında o bölgede dolaşan haberleri öğren­
mek için keşif ve istihbarata çıktı . Bazı bilgiler alarak geri döndü .
Akşam olunca Ali b . Ebü Talib, Zübeyr b. Avvam ve Sa'd b . Ebü
Vakkas'ı ordusundan bu iş için ayırdığı bir birliğin beraberinde ,
haber toplamak için Bedir su kuyularına (mau'l-Bedr) gönderdi.
Bu istihbarat birliği gittikleri yerde, develeriyle ordularına su taşı­
yan Kureyş ordusu sucularına rastladılar. Sucuları alıp ordugaha
getirdiler ve burada onları sorguladılar. Resülullah bu suculardan
Kureyş ordusunun sayısı ve komutanları hakkında önemli bil­
giler aldı. Bu komutanlar içerisinde Kureyş'in ileri gelen önemli
kişilerinin de bulunduğunu öğrenince , kendi askerlerine dö­
nerek: "Mekke ciğerparelerini size atmıştır" dedi. Resülullah (sas)

[ 1 1] İbn Hişam, il, 267

[ 12] İbn Hişam, A.y.
 Ordunun M u ha rebe H arekati

burada Kureyş Kervanı'nın ve ordusunun harekatı hakkındaki

istihbaratına devam etti. Kureyş ordusu kervanı kurtarmak için
Mekke'den hareket etmişti; kervanın yol değiştirerek kaçtığını ve
Peygamber Ordusu'nun takibinden kurtulduğunu öğrenmesine
rağmen geriye dönmeyip yoluna devam etmişti. Nihayet bu ordu
da Bedir'e gelip ordugahını Yelyel Vadisi'nin en uzak kenanna
(el-udvetü'l-kusva) kurdu . Resülullah (sas) ise ordugahını vadi­
nin Medine'ye en yakın kıyısına (el-udvetü'd-dünya) kurmuştu .
Daha sonra Hz. Peygamber (sas) karargahın yerini değiştirdi ve
su kuyulannın bulunduğu yere gelip yerleşti. 1 1 3 1

Bedir'e intikal bu şekilde tamamlandıktan sonra iki ordu bu­

rada karşılaştı. Neticede zafer Peygamber Ordusu'nun oldu; Ku­
reyş Ordusu ise mağlubiyete uğradı . 1 1 4 1

Mekke'ye İntikal

Hz. Peygamber (sas) Mekke Hükümeti'nin on yıl süreli Hu­

deybiye Banş Andlaşması şartlannı, aradan iki yıl geçtikten sonra
bozması üzerine bu meşru sebebe binaen Mekke'yi Fethe karar
verdi. Fakat bu karannı çok gizli tutuyor, kimseye söylemiyor­
du . Bu maksatla hazırlıklara başladı. Hazırlıklann Mekke'ye ol­
duğunu sezdirmemek için Medine'nin kuzeyinde bulunan Batn-ı
İzam'a vanp hiçbir düşman topluluğuna rastlamayınca geri dön­
dü; Zü'l-Huşub mevkiine geldiklerinde Hz. Peygamber'in Mek­
ke'ye doğru gittiğini öğrendiler. ıısı

Hz. Peygamber (sas) Medine'de hazırlıklannı tamamla­

yınca, Mekke üzerine sefer yapılacağını ashabından bazılanna

[ 1 3] İbn Hişam, il, 264-272

[ 1 4] İbn Hişam, II, 293-294
[ 15] Vakıdi, il , 796-297; İbn Hişam, I V, 2 7 5 ; İbn Sa'd, i l , 1 33 ; İbn Seyyid­
di'n-Nas, II, 1 68
 H z. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

söylemişti. Fakat onlara da gizliliğe riayet etmelerini tembihle­

mişti. Bunlar içerisinde Hz. Ebu Bekir de vardı. ı 1 6 ı

Hz. Peygamber (sas) Mekke'ye giden dağ yollan ve geçit­

lerine nöbetçiler dikti. Hz. Ömer'i de bunların üzerine denetçi
olarak görevlendirdi . Hz. Ömer dağ yolan ve geçitleri üzerinde
dolaşmakta ve nöbetçilere, rastlayacaklan ve gizlice Medine'den
hareket ederek Mekke'ye gitmek üzere yola çıkan kimselerin bu
seyahatlerine engel olmalarını söylüyor ve hiç kimsenin Mek­
ke'ye gitmesine izin vermiyordu . ı 1 7ı

Resülullah (sas) çölde yaşayan Müslümanlara ve etraf kabile­

lere haber göndererek Ramazan ayında Medine'de hazır bulun­
malarını istemişti. Bu bir sefer çağnsı idi. Fakat nereye gidileceği
bilinmiyordu . Bazı kabilelere de, bölgelerinden geçerken ordu­
ya katılmaları çağrısı yapılmıştı. Ebü İnebe kuyusunda ordugah
kuruldu . Ordu mevcudu on bin kadardı. Hz. Peygamber (sas)
buradan ordusunun başında hareket etti . Sulsul'a varıldı. Burada
Hz. Peygamber Zübeyr b. Avvam'ı iki yüz kişilik süvari birliğinin
başına öncü kuvvet olarak ileriye gönderdi. ı 1 s ı

Hz. Peygamber (sas) ve ordusu mensupları Ramazan ayında

oldukları için oruçlu idiler. Burada Peygamber'in emri üzerine
oruçlarını açtılar. Bu onların daha zinde hareketlerini sağlamak
ve yorgun düşmelerini önlemek amacıyla yapılmıştı.

Sukya'ya, oradan Arc'a varıldı . Hz. Peygamber (sas) burada­

ki konaklama esnasında hareketin hedefinin Mekke olduğunu
ordusuna açıkladı. Arc'dan hareketle Kudeyd'e gelindi. Burada
ordu konakladı. Hz. Peygamber (sas) burada, ordusunda yer
alan kabile birliklerine göre sancaklar ve bayraklar bağladı ve

[ 1 6] İbn Kesir, a.g. e. , Ill, 5 3 5 ; Halebt, Ill, 1 0

[ 1 7] Vakıdt, ll, 796; İbn Sa'd, ll, 1 34
[ 1 8] Vakıdt, II, 799-800; Ya'kübt, I I , 5 8
 Ordunun M uharebe Hare kati

onları kabilelerin sancaktar ve bayraktarlarına verdi. Muhacirler

ve Ensar için de sancaklar bağladı. Kudeyd'den hareket etti. Mer­
ru'z-Zahran'a gelindi ve buradaki konaklama esnasında on bin ka­
dar ateş yakıldı. ı ı9 1 Bu taktik, Peygamber ordusunun çokluğunu
Mekke'ye göstermek içindi. Hz. Peygamber bu fetih hareketi ile
ilgili aldığı bu ve benzeri bütün tedbir ve taktikleri kan akıtma­
dan ve Mekke'yi herhangi bir karşı koymaya ve çatışmaya imkan
ve fırsat vermeden almak için yapıyordu . Merru'z-Zahran'dan
Mekke üzerine yürüdü ve şehri fethetti.

Kadisiye'ye İntikal
Hz. Ömer zamanında vuku bulan Kadisiye harekatı konu­
muz bakımından kayda değer bir intikaldir.

Hz. Ömer valilere ve kabilelere haber göndererek Irak-İ­

ran cephesine göndereceği yeni bir ordu için asker istiyordu .
Bu maksatla eli silah tutan atı, silahı, görüşü ( savaş bilgi, kavrayış
ve tecrübesi) olan zeki, reis, soylu, şair, hatıb, cömert hiçbir kimseyi
bırakmaksızın yardımı olabilecek herkesi istese de istemese de acele
göndermelerini emretmiştir. 1201 Hz. Peygamber'e silah arkadaşlığı
yapmış olan Hz. Ali ve Talha b. Ubeydullah gibi meşhur sahabi­
ler ile de bir toplantı yapıldı. Bu toplantıda, Sasaniler'in karşısına
güçlü bir ordu ile çıkıp , kesin zaferin elde edilmesi amaçlanıyor­
du . Toplantıda Sa'd b. Ebu Vakkas'ın bu orduya komuta etmesi
kararlaştırıldı .

Çoğunluğu Irak hududuna yakın kabilelerden oluşan ordu ,

yola çıkmak üzere hazırlandı. Bu harekata alimler, hatipler, şa­
irler, zenginler ve ileri gelenler gibi her kesimden insan katıl­
mıştı. Hz. Ömer komutan Sa'd b. Ebu Vakkas'a, İran üzerine

[ 1 9] Vakıdi, ll, 800-80 1 , 804, 8 1 2 , 8 1 4; İbn Sa'd , ll, 1 3 5 ; İbn Seyyiddl'n-Nas,

ll, 1 68
[20] İbnü'l-Esir, II, 448 vd.
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
__....,_________________ --e- ______________________ _. ___

yürümesini emretti. Küfe yakınlarında Zerüd'a varıldığında bu­

rada konaklamasını tavsiye etti. Ordu bir uğurlama merasimiyle
Medine'den hareket etti. Halife'nin tavsiyesine uyarak Zerüd'da
konaklayan Sa'd, askerlerini Temim ve Esed kabilelerinin sulak
arazilerinde etrafa dağıtarak, ikinci emri bekledi. Sa'd b. Ebü
Vakkas Zerüd'dan ayrılıp Şiraf'a vardığında Hz. Ömer'in ikinci
emri de gelmiş bulunuyordu . Bu talimatta Halife komutan Sa'd'a
şunları söylüyordu :

"Mektubum (yazılı emrim) sana ulaştığında, ordudaki askerle­

ri onar kişilik birliklere/mangalara (irafat) ayır ve her mangaya bir
komutan (anj) tayin et. Ordudaki subaylar arasından komutanlar
belirle (seç) ve anlan birliklere tayin et. Kabile başkanlannı (Ru­
esau'l-Müslimtn) da çağır ki, bu seçim ve tayine şahit olsunlar. Bunlan
şahitler olarak belirle ve kabilelerine gönder. Onlara Kadisiye'y i va'd
et. Onlann bu konuda, ne yapmaya karar verdiklerini bana yaz." 1 21 1

Sa'd b . Ebü Vakkas Şiraf'ta toplanan askerlerini belirli sayılar­

da kısımlara ayırdı. Tertip ve ta'bie etti . Kısım kumandanlarını se­
çerek tayin etti. Manga kumandanlarını belirledi ve her mangaya
bir kumandan tayin etti. Bayrak ve sancaklara erken Müslüman
olmuş kimseleri görevlendirdi. Savaş işlerini idare etmek üzere
artçıların, öncülerin, piyadelerin, süvarilerin, gözcülerin ve ka­
natların başına kumandanlar tayin etti bunları ancak Hahfe'den
gelen yazılı emirler üzerine görevden aldı. 1221

Kumandan Sa'd Halife'den aldığı yazılı emir ve direktifler ışı­

ğında yaptığı bu düzenlemelerden sonra Şiraf'tan ayrılmak için
onun talimatını bekliyordu . Daha sonra gelen mesaj da Halife
Ömer şunları söylüyordu :

[21] Hudar1, Tarihu 'l-ümemi'l-İslamiyye, Mısır, 1 969, 1 , 205

[ 2 2] İbnü'l-Es1r, I I , 452-453
 Ordunun Muharebe Harekati
- - •-·------------------------·--

"Selamdan sonra. Şimdi, yanındaki Müslümanlarla beraber Şi­

raj'tan İran cephesine doğru yola çık. Bütün işlerinde, Allah'a dayan
ve yalnız ona güven. Bil ki sayı ve silahlan bol, savunmalan güçlü
bir düşman üzerine gitmektesin. Onlarla karşılaştığında cesaretli ol.
İlk darbeyi sen indir. Gördükleri gibi olmadıklannı bil ve savaş hile­
lerine karşı dikkatli ol. Zaten savaşa başladığında hilelerini bozabile­
ceğini göreceksin. Kadisiye, Sasantler'in diğer bölgelere açılan kapısı
durumundadır; su bentlerine ve nehirlere de sahip olması bakımından
stratejik bir önem taşır. Silahlı askerlerini cephenin geçit yerlerine
(Hecer-Meder) yerleştir. ôyle ki Cira' aralannda kalsın. Sen yerinden
hiç aynlma. " 1 2 3 1

Hz. Ömer, Sa'd b. Ebü Vakkas'a başka bir talimat göndererek

Şiraf'dan ayrılmasını emretti. Sürekli haberleşmelerini isteyerek
şöyle dedi:

"Nereye vardığınızı ve nerede konakladığınızı bana günü günü­

ne bildir. Yeni bir çarpışmaya girdiğinizde bana haber ver. Zira, yeni
gelişmeler hakkında bilgim olmazsa, size yeni talimatlar yazmakta
güçlük çekerim. Aynca Müslümanlann savaş düzenini ve mevzilerini
anlat. özellikle Medayin ile aranızdaki bölgenin coğrafi yapısını bana
öyle anlat ki, gözümle görmüş gibi tanıyayım. "124 1

Sa'd bu mesaj üzerine bölgenin özelliklerini ve İslam ordusu­

nun durumunu detaylı bir raporla bildirdi. Aynca Atik ile Sabur
Hendeği arasındaki bölgeleri, Kadisiye'nin sonunda ve Hire 'y e giden
iki yol arasında dar bir yeşil vadinin bulunduğunu, bu iki yolun ise,
biri dar yamaçtan, diğeri Htre ile Kadisiye arasındaki Havs ırmağı­
nın kıyısından geçtiğini, buradan da Havernak ile Hire arasına ulaş­
tığını, Kadisiye'nin sağından ise Velce'ye ulaştığını, buranın sulannın
bol olduğunu bildirdi. Bir de Müslümanlarla banş antlaşması olan
yöre halkından Sasantler'in rahatsız olduğunu belirtti. Bu yüzden
[23] Hudari, I , 205-206
[24] Hudari, I, 206
 H z. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
-------------
--- -�--�__._-

de Müslümanlan tahrik ettiklerini ve Rüstem'i Müslümanlara karşı

saldınya hazırladıklannı yazdı ve şöyle devam etti: "Biz ise onlar
saldırmadıkça saldırmamaya kararlıyız. Yüce Allah'ın kaza ve kade­
rine sığınınz. Size de hayırlar dileriz. "l25 ı
Hz. Ömer, Sa'd'ın verdiği bu bilgiler üzerine , Kadisiye'de ka­
rargah kurmasını emreden bir mesaj daha gönderdi. Bu mesajda
Hz. Ömer, onu sabırlı ve vefakar olmaya teşvik etmek için:

"Düşmana karşı kazandığınız zaferler ümitlerimi artırdı. Artık

çekingenliği bırakın, Sasanfler'e karşı ciddi ve adil olmaya devam
edin. Zira onlann sizde görebileceği en küçük vefasızlık, size olan iti­
matlannı sarsacaktır. Zulüm ve haksızlıktan canlan yanmış insanlar
sizdenfedakarlık bekliyor. Aksi takdirde, düşman karşısında sajlannız
çözülür ve düşman üzerindeki iyi tesirleriniz yok olup gider. Böylece
Müslümanlann size bıraktığı emaneti iyi koruyamamış olursunuz"
diyordu . 1261

Sa'd Şiraf'dan aynlıp Uzeyb denilen yerde konakladı. Daha

sonra Atık ile Sabür Hendeği arasında Kantara ile Kudeys'in bir
mil aşağısında bulunan Kadisiye'ye vardı ve burada karargahını
kurdu .

Burada iken Hz . Ömer'in şu yazısı Sa'd'a ulaştı :

"Bana sizlerin düşmanla karşılaşıp anlan bozguna uğratacağımz

ilhamı verildi. Herhangi biriniz İranlılar'dan birisine eman olur. Bu
bakımdan bu gibi şeyleri sizler de eman olarak kabul ediniz ve bunla­
ra vefakarlık gösteriniz. Çünkü vefakarlıkta gösterilecek hata, geriye
tesir bırakır. Sözde durmamak suretiyle işlenen bir hata helak edicidir.
Bunda sizin gevşekliğiniz, buna karşılık da düşmanınızın güçlenmesi
söz konusudur. " 1271
[25] Hudari, l , 206-207
[26] Hudan, l , 206
[27] İbnü'l-Esir, ll, 454
 Ordunun Muharebe H arekati

Böylece Kadisiye'ye intikal tamamlanmış oldu .

Verilen örneklerde görüldüğü gibi;

1 . Kıta intikalleri belirli bir düzen içerisinde yapılmaktadır:

2. Emniyet tedbirleri alınmakta, keşif kollan ve devriye birlikleri
çıkanlarak uzak keşifyapılmaktadır.
3. Düşmanın hareketi hakkında bilgi toplanmakta ve bu bilgiler
değerlendirilmektedir.
4. Takip edilecek yollar daha önce tespit edilmekte ve kararlaştı­
nlmaktadır.
5. Herkesin bildiği yollardan ayn yollar izlenebilmektedir.
6. Gerektiğinde bu yolan çok iyi bilen yol kılavuzlan tutulmak­
tadır.
7. Gizliliğe riayet edilmektedir.
8. Ordunun kurmaylanyla durum muhakemesi ve istişare yapıl­
maktadır.
9. Hareket hakkında devlet merkezine; baş komutana bilgi sunul­
maktadır.
1 O. Nakil vasıtalan olarak at ve deve kullanılmaktadır.
1 1 . Askerleri yorgun düşürmeyecek bir seyir takip edilmekte ve bu
maksatla mola verilmektedir.
12. Konaklama yerlerinde özel emniyet tedbirleri alınmaktadır.
1 3. Muharebe esnasında olduğu gibi intikal!sefer yürüyüşü esna­
sında da askeri disipline uyulmaktadır.

İntikal Esnasında Kumandanın Görevleri

Hz . Ömer'in Sa'd b. Ebü Vakkas'a, Kadisiye harekatı esnasın­
da verdiği emir ve direktifler, kumandanın bu konuda yapacağı
 H z . Peyga mber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
---------·- - - - - - - - -----------------...---

ıısı
işlerin neler olduğunu açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu
emirleri şu şekilde sıralayabiliriz:

1 - Harekat halinde iken askerlere kolaylık göster.

2- Onlan yorgun düşürecek şekilde yürütme.
3- Herhangi bir konak yerinde gelindiğinde; o yerde konaklama­
dan geçme ki, askerlerin düşmanla, seferden yorgun düşmüş bir halde
iken karşılaşmasınlar. Çünkü senin ordun, istirahat etmiş ve hamı tok
olan bir düşmana doğru ilerleyecektir.
4- Her Cuma günü birliğine bir tam gün istirahat ver. Böylece bu
istirahat süresimce dinlenmiş, silah ve techizdtını kontrol etmiş ola­
caklardır.
5- Konaklama yerlerini zimmilerin ve banş içinde olduğunuz
insanlann köylerinden uzak bir yerde seç. O köylere askerlerinden;
sadece kendilerine güvendiğin kimselerden başkası girmesin; halka
herhangi bir zarar da verilmesin. Çünkü onlann dokunulmazlığı var­
dır ve buna saygı duymakla mükellefsiniz. Nitekim onlar da size karşı
üzerlerine aldıhlan yükümlülüklere katlanmak zorundadır. Yükümlü­
lüklerinin yerine getirdikleri sürece onlara karşı banş içinde olduğu­
nuz topluluklara eziyet ederek, galip gelmeyiniz.
6- Düşman topraklanna girdiğiniz zaman, sizinle düşman ara­
sında vaki irtibatı sağlamak üzere görevlendireceğin elçilerini seç.
Bunlar son derece güvendiğin kişiler olsun.
7- Maiyyetinde Arap veya yerli halktan, doğruluğuna ve görüş­
lerine itimat ettiğin kimseleri bulundur. Çünkü yalancı bir kimsenin
vereceği herhangi bir haberden sana hayır gelmez. Çünkü birisinde
doğru söylese diğerinde seni aldatır.
8- Düşman toprahlanna yaklaştığın zaman çok sayıda keşif kolu
çıkart. Keşif birlikleri için askerler arasından zeki ve cesur olanlannı
[28] İbn Abdi Rabbih, l , 1 30-32
 Ordunun M uharebe Hare kati
__..._ ___________ _________ ......_ _____ _ ____________...,__

seç. Onlara hızla koşan atlan ver. Eğer bunlar düşman birlikleriyle
karşılaşırlarsa ilk yardımı onlara yaparsın.
9- Aranızda devriye birlikleri tertip et. Bu birlikler yardım görme
ve ikmal yollannı kestiği gibi, keşif kollannın da zayıf tarajlannı tespit
eder. Devriye için ayıracağın askerleri savaşçı ve dayanıklılardan seç
ve ayır.
1 O- Kimseye hiçbir hususta imtiyaz etme. Aksi halde kendi görüş
ve durumundan çok şey kaybedersin.
1 1 - Mağlubiyetten veya kötü bir durumdan şüphelendiğin her­
hangi bir tarafa keşif kolu veya devriye birlikleri gönderme.
1 2- Düşmanla karşılaştığın zaman birliğini toparla; taktiklerini
ve gücünü gözden geçir.
1 3- Düşmanın zayıf tarafını buluncaya ve araziyi oranın insanı
gibi öğreninceye kadar ve mecbur kalmadıkça düşmanla savaşa tu­
tuşma.
1 4- Askerin içerisinden nöbetçiler çıkar.
Bütün bunlar bize bu dönemdeki orduların muntazam bir
sefer organizasyonu dahilinde hareket ettiklerini göstermektedir.

Hz . Peygamber (sas) döneminde birliklerin yegane hareket

üssü Medine'dir. Raşid Halifeler döneminde ise Medine'den ayn
olarak ülkenin çeşitli yerlerinde kurulan askeri merkezler de ha­
reket üssü görevi yapmışlardır. Gerek ikmal ve gerek yardımcı
kuvvetlerin ve gerekse esas kuvvetlerin, ana üsten bu merkezlere
veya merkezlerin kendi aralarında ya da bu merkezlerden yeni
fethedilecek yerlere intikali sağlanmaktadır.
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn D ö nemi nde Askeri Teşkilat

Taarruzi/İ leri Harekat

Harbin hedefi bir veya birkaç milletin arzusunu, diğer bir
millet veya milletler gurubuna kabul ettirmektir. Bu hedefe ula­
şılması düşmanın savaş azmfrıi kırmakla mümkün olur. Savaş
azmini kırmaksa düşman silahlı kuvvetlerini kesin sonuçlu bir
mağlubiyete uğratmayı gerektirir. Taarruzun maksadı: 1 ) Düşma­
nın kuvvetlerini imha etmek, 2) Düşmanı muhtaç olduğu kay­
naklardan mahrum etmek, 3) Bir bölge veya araziyi ele geçirmek,
4) Düşman tertibatını meydana çıkarmak ve 5) Düşmanın dikka­
tini diğer bölgelerden ayırmaktır.

Bu maksadın elde edilmesini kolaylaştırmak üzere komutan,

yapacağı taarruz için fiziki bir hedef seçer. Böyle bir hedef, mesela
bir kıta topluluğu, hakim bir arazi bölgesi, bir muvasala merkezi,
muvasala yolan yahut da düşman gerisinde hayati önemi haiz bir
bölge olabilir. Başan kazanmak için, taarruzu yapacak kumandan
düşmanı ezecek kadar üstün kuvvetleri muharebe bölgesine ge­
tirmek zorundadır. Kuvvetlerin üstünlüğü yalnız sayı üstünlüğü
ile sağlanamaz. Üstünlük eldeki silah ve teçhizatın yüksek vasıfta
olmasına, bol malzeme mevcudiyetine , önderliğe , duruma, eğiti­
me , morale veya bu amillerden bir kaçının bir arada bulunması­
na bağlı olabilir. Bu gibi karar isteyen ve netice vadeden olumlu
vasıflar ancak taarruzla bir vücut haline getirilebilir. Taarruz ini­
siyatifin elde bulunmasına müsaade eder ki, bu suretle hedeflerin
ve taarruz istikametinin seçilmesi, taarruz teşkil ve tertiplerinin
organize edilmesi, harekatın zamanca ayarlanması ve fırsatlann
bilfiil yaratılması mümkün olur. İnsiyatifle beraber yüksek moral
de at başı birlikte giderek güveni artınr ve başanlı bir savaş için
gerekli olan kuvvetli ve atılgan harekatın yürütülmesi mümkün
olur.

Koordineli taarruz hazırlık durumu alınarak yapıl�n taarruz­

dur. Müşterek bir gayret meydana getirebilmek için, birliği teşkil

.__. 1 1 6 -------.
 O rdunun M uharebe H arekati
------------

eden bütün kıtalann harekatının bir araya getirildiği ve kulla­

nıldığı planlı bir taarruzdur. Böyle bir taarruzun başanlabilmesi
için şu hususlann yerine getirilmesi gerekir. Bunlar aynı zamanda
taarruz muharebesinin esaslan ve temel prensipleridir: ı29ı

1) İcrası basit bir plan gerekir. Bu plan, elde edilmesi mümkün en

iyi bilgilere dayanmalıdır.

2) Hazırlıklar mümkün olduğu kadar gizli tutulmalıdır.

3) Sıklet merkezi yerinde taarruza katılacak kuvvetin miktan
taarruz zamanı taarruzun yönetileceği istikamet, yahut taarruzda
kullanılacak vasıtalar veya bu dört unsurun hepsi hakkında düşman
baskına uğratılmalıdır. Taarruz baskın prensibinin en iyi tatbik edildi­
ği ve en çok istendiği muharebe şeklidir.

4) Mümkün olan en kuvvetli bir taarruz yapabilme için bütün

kuvvetleri kullanılması ve aralannda iş birliği yapmalan gerekir.

5) Harekat kabiliyetini artırmak, düşmanınkini azaltmak, kesin

muharebe gücüne ulaşmak için bir esastır.

6) Taarruzda arazi ancak onun sağladığı fay dalardan istifade

. edildikçe önemlidir.

7) Taarruzun emniyeti, harekatın sureti, şiddeti ve cüretli olması

ile bir derece sağlanır.

8) Hava durumu taarruzun hazırlanması ve yürütülmesine

önemli derecede tesir eder.

Taarruzi/ileri harekat Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Dö­

nemi muharebelerinde uygulanmıştır. Bedir'de, Mute'de, Hay­
ber'in ve Mekke'nin fetihlerinde , Huneyn ve Taif gazvelerinde ve
Tebük'te hücum harekatının uygulandığını görürüz. Bu savaşlar­
da hep muharebe taktiği ve prensibi olarak hücum harekatına

[29] Öncü, s. 7-8; Taneri, s.209- 1 0

...._... 1 1 7 ----..
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raş idin Döneminde Aske ri Teş kilat
_ _ ._.______________ ___ _ _ _ _ _ _ _ _ __________ _ _________._ __

başvurulmuştur. Hz. Peygamber ve müteakip dönemlerde vuku

bulan diğer savaşlarla birlikte bütün bu muharebeler savunma
amacına yönelik teda.fui savaşlardır. Bölgedeki Müslüman varlı­
ğını imhayı kasteden ve bu amaçla saldıran düşmana bu varlığı
savunma ve korunma maksadıyla karşı çıkılmıştır. Bu karşı ha­
reket yürütülürken de bir harp prensibi olarak taarruzi harekat
tatbik edilmiştir.

Hz. Ebü Bekir Zaman'ında Müslümanlar mürtecilere ve dev­

lete/hükümete zekat vermeyenlere karşı taarruza geçmişlerdir.
Fakat daha önce mürteciler Medine'ye saldın düzenlemişlerdi.
Hz. Peygamber'in vefatının ardından İslam Devleti'ni yıkmak
amacıyla Hz.Peygamber'in ölümünü fırsat bilen mürteciler devlet
ve hükümet merkezi Medine'ye saldın düzenlemişlerdi. Hz . Ebü
Bekir bu saldınlara hücum harekatı ile cevap vermiştir. Hz. Ömer
ve Hz. Osman zamanlarında Arap Yarımadası dışında Suriye ,
Irak-İran, Mısır ve Kuzey Afrika'da vuku bulan bütün muharebe­
ler İslam Devleti'ni, hak ve adaleti, dini , İslami varlığı muhafaza
ve savunma amacına yönelik taarruzi harekat taktiği kullanılarak
yapılmış askeri harekat niteliğindeydiler.

Savunma Harekatı
Savunma, düşman taarruzuna mani olmak, mukavemet et­
mek, onu geri atmak veya yok etmek maksadını güden temel bir
muharebe şeklidir.

Stratejik savunma, daha sonra taarruza geçmek için, lüzumlu

vasıta ve elemanları toplamak amacıyla ülke içinde hayati önemi
haiz bölgelerin korunması için alınan savunma tedbiridir.

Savunmanın maksadı:

Askeri stratejiye göre savunma şu amaçlara yönelik olarak

yapılır. 1301 1) Zaman kazanmak; Bu da taarruzi harekat için daha

[ 30] Taneri, s. 2 13
 Ord unun M uharebe Harekati

elverişli şartlar vücuda getirmekle olur. 2) Kuvvet tasarruf etmek;

Bu başka bir bölgede kesin sonuçlu harekat yapmak amacıyla
bir bölgede kuvvet tasarruf etmektir. 3) Düşman kuvvetini imha
etmek veya tuzağa düşürmektir. 4) Düşman taarruz kabiliyetini
yok etmektir. 5) Düşmanın bir bölgeye girmesine mani olmaktır.

Stratejik savunmanın maksadı: 1 ) Zaman kazanmak, 2) Düş­

manın ilerlemesini önlemek 3) düşmanın tertibatını bozmak ve
4) ulaştırma yollarını ve stratejik bölgeleri ciddi surette tehdit
etmektir. 13 1 1

Savunmanın ana düşüncesi: 1 ) Araziyi doğru olarak kullan­

mak ve 2) karşılıklı destektir.

Savunma ruhu : Düşmanın başlangıçta kazandığı başarıyı ge­

nişletmesine mani olmak, uygun zaman ve yerde kati neticeli bir
karşı taarruza geçebilecek tarzda en iyi bir şekilde tertiplemek­
tir. ml

Savunmaya ait düşünceleri şöylece sıralayabiliriz : 1) Sa­

vunmada inisiyatifi ele geçirmek ve devam ettirmek esastır. 2)
Düşmanı imha edecek fırsatları elde etmek için taarruzi davra­
nış gereklidir. 3) Önderliğe ve taktik maharete ihtiyaç vardır. 4)
Savunmada birliğin unsurları savunmanın bölümleri olarak; a)
mevzii tutar, b) oyalama yapar, c) aldatma harekatında bulunur
ve d) ateş açar. 5) Savunmaya kıtaların psikolojik ve moral bakı­
mından hazırlanmaları ve askerde etkili bir savunmanın, düşma­
nı imha etmek için bir fırsat olduğu şuuru olmalıdır. 6) Savunma
harekatı normal olarak ast komutanlar üzerindeki tahditler asgari
hadde tutulduğu hallerde daha çok etkili 1331

[3 1 ] Taneri, s . 2 1 4
[32] Taneri, A.y.
[33] Taneri, s. 2 1 5
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
___ ..._____________---.--
- ------------�

Savunma şekilleri şunlardır: l 3 4l

1- Mevzi savunması: Muharebe sahası içinde birbirini karşı­

lıklı olarak destekleyen bir seri mevzilerden teşekkül etmiş mü­
rekkep bir savunma şeklidir. Bu savunma şeklinin derinliği azdır.
Düşmanı muharebe sahasının önünde durdurmak esasına göre
planlanmıştır. Düşman bölgeye girme yaparsa ya imha edilir veya
püskürtülür.

2- Oynak savunma: Seyyar bir savunma şeklidir, ileri sahalar

zayıf kuvvetlerle tutulur. Bunlar düşmanı engeller, tıkar ve kana­
lize eder. Kuvvetin çoğunluğu ihtiyata bırakılır. Cephe genişliği
ve derinliği mevzi savunmasına göre daha fazladır.

Hz. Peygamber (sas) ve Raşid Halifeler döneminde savunma

savaşı daha çok oturulan bir yerin veya şehrin düşman saldınsına
karşı savunulması amacı ile yapılırdı. Hz Peygamber döneminde
bu tür savaşın en belirgin örneğini Hendek Savaşı teşkil etmek­
tedir. İsminden de anlaşılabileceği gibi, bu savaşta Medine şehri
stratejik/uygun yerlerine hendekler kazılmak suretiyle savunul­
muştur.

Hz. Peygamber (sas) yanına kurmay heyetini de alarak araziyi

incelemeye/keşfe çıkmış, ilk olarak iki lavlık araziyi birleştiren
(N) biçiminde bir hendek kazılması kararlaştınlmıştır. Bu hendek
kuzeydoğuda Şeyhayn çifte hisarlanndan başlayacak ve Mezad
denen yerde Seniyyetü'l-Veda Tepesi'nin kuzey tarafına uğraya­
cak ve buradan dönerek Benü Ubeyd Tepesi'nin az çok uzağına
uzanacak ve buradan tekrar Sal' Dağı'na dönüp Mescidü'l-Feth'e
kadar gelecektir. Daha sonra batıda yaşayan kabileler kendilerine
mahsus mülahazalarla hendeği daha da güneye, Gamame Mesci­
di'nin musallasına/namazgahına kadar uzatmışlardır. ı 3 s ı

[34] Taneri, s. 2 1 6
[35] Hamldullah, a.g. e. , s. 1 35
 Ordunun M uharebe Harekati

Şehrin savunması esnasında kadınlar, çocuklar, yaşlılar, yiye­

cek ve içecek maddeleri, değerli eşyalar ve otlak hayvanları yük­
sek binalara ve surlara yerleştirilmişlerdir.

Bu savunma taktiği gerçekten de başarılı olmuş ve düşman

birlikleri bir netice alamadan kuşatmayı kaldırarak geri dönmek
zorunda kalmışlardır. 1361

Geri Harekat
Geri harekat/ric'at; bir birliğin geriye doğru ya da düşmandan
uzaklaşmak üzere yaptığı bir harekattır. Kumandan, çok dikkatli
bir durum muhakemesinden sonra taarruz ve savunma imkanla­
rının kalmadığı veya bulunmadığı kanaatine varır. Sorumluluğu
üzerine alarak, geri harekata karar verebilir. Geri harekat; a) iste­
ğe bağlı olarak veya b) düşman zoru ile yapılır.

a. İsteğe bağlı olarak yapılan geri harekat; düşmanla kesin bir

muharebeye tutuşmadan veya düşmanın önemli bir baskısı yok­
ken yapılan düzenli geri çekilme harekatıdır.

Geri harekat başlıca şu amaçlarla yapılır: 137 1

1 - Muharebe gücü bakımından düşmana eşitlik veya üstün­

lük sağlayıncaya kadar zaman kazanmak ve istenmeyen şartlar
altında muharebeden kaçınmak amacıyla;

2- Düşmanın yakın tehlike gösteren kuşatma çemberi içeri­

sinden sıyrılmak amacıyla;

3- Genel cephenin bir kısmını düzeltmek veya daraltmak

amacıyla;

[36] Vakıdi, II, 445 , 490-9 2 ; İbn Sa'd , II, 66, 69-7 1
[37] Taneri, A.y.
 H z . Peyga mber ve Hulefa-yi Raşidln Döneminde Askeri Teşkilat
---- - - - - --------+--- ------ - --------------+--

4- Düşmanı aldatarak onu kendi kuşatma çemberimiz içeri­

sine düşürmek veya mevziinden çıkarıp muharebeye zorlamak
amacıyla yapılır.

b. Düşman zoru ile yapılan geri harekat; düşman zoru ile ve

doğrudan doğruya düşmanın ateş ve manevra etkisi altında geri
harekat şu sebeplerle yapılır: l381

1- Muharebede ağır zayiata uğramak;

2- Genel durumun aleyhe dönmesi ;

3- Muharebe sırasında gerideki ikmal ve ulaştırma hatlarının

kesilmesi;

4- Birliklerdeki genel olarak bozguna ait belirtilerin başlama-

Sl.

Savaşta ileri harekat/hücum kadar geri harekat da önemli bir

muharebe stratejisidir. Bizans'a/Rüm'a karşı girişilen Müte Sefe­
ri'nde, Hz . Peygamber'in (sas) tayin ettiği kumandanların şehit
olmaları üzerine , ordu kurmayları tarafından başkumandanlığa
seçilen Halid b. Velid, sayı ve teçhizat yönünden kat be kat faz­
la olan düşman ordusu karşısında uğranılan yenilgiyi düzeltmek
için bir taktik plan hazırlayarak, askerlerini telef olmaktan kur­
tarmıştır. Bu plan iki aşamada uygulanacaktır. Birinci aşamada
düşmana geçici bir üstünlük sağlanacak, ikinci aşamada ise bu
üstünlükten yararlanılarak ric'at tatbik edilecektir. Plan uygula­
maya konmuş, komutan Halid b. Velld bir çarpışma gününün
gecesinde ordusundaki birliklerin yerlerini değiştirmiş, sağ ka­
nattakileri sola, sol kanattakileri sağa, öndekileri arkaya, arka­
dakileri öne almıştır. 139 1 Ertesi gün düşman birlikleri, karşıların­
da yeni simalar görünce, İslam Ordusu'na taze kuvvet geldiğini

[38] Taneri, s . 2 1 7 _

[ 39] İbn Kesir, a.g. e. , lll, 469 ; Süheyl1, V, 16; Haleb1, il, 788
 Ordunun M uharebe H arekati

sanmışlar ve neticede korku ve telaşa kapılmışlardır. Komutan

Halid b. Velid bu taktiği ile düşmanın manen sarsıldığını anla­
yınca, vakit geçirmeden askerlerine hücum emri vermiş; yeniden
harbe girmişçesine şiddetli hücuma geçen İslam Ordusu , düşma­
nı kısa zamanda püskürtebilmiştir. Böylece geçici bir üstünlük
sağlanmış, sıra bu hücum karşısında dağılan kalabalık düşmanın
toparlanmasına fırsat verilmeden , İslam Ordusu'nun başanlı bir
şekilde geri çekilmesine gelmişti. Hemen o günün gecesi ordu ,
karanlıktan da yararlanarak geri çekilmeyi başarmıştır. 1 4oı Üst
üste yediği darbelerle sersemleşen düşman ordusu bu ric'ata/geri
çekilişe/gidişe sadece seyirci kalmış, belki de bunu fark bile ede­
memiştir. ·

Muharebede Uygula nan Taktikler

(Taktik Harekat)
Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Dönemi ordulannda tespit
edebildiğimiz kadanyla şu taktiklerin uygulandığını görmekte­
yiz.

Harekatın Hedefini Gizli Tutmak

Hz. Peygamber (sas) Abdullah b. Cahş'ı (ö. 3/624) Hicretin
birinci yılında (M. 622) bir seriyyenin/müfreze birliğinin başında
Nahle'ye gönderdiği zaman, harekatın hedefini gizli tutmuştu .
Bunu sağlamak için birlik komutanı Abdullah'a bir mektup ver­
miş; iki gün gitmedikçe bu mektubu açmamasını; iki gün geçtikten
sonra ancak açıp okuyarak içindeki emri yerine getirmesini ve bu yol­
da askerlerinden hiçbirisini zorlamamasını söylemişti . 14 1 1

Hz. Peygamber (sas) Mekke'ye yapacağı seferin hazırlıklan­

na başladığı zaman nereye gidileceğini kimseye söylememiş; bu
harekatın hedefini de gizli tutmuştu. En yakını olan hanımı Hz.

[40] Vakıdi, II, 764-765 ; İbn Hişam, IV, 30

[4 1 ] İbn Hişam, II, 2 52-253 . ; İbn Sa'd, Il, 1 0- 1 1
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

Aişe bt. Ebu Bekir'e (ö. 58/678) bile söylememiş; ona sadece şu
emri vermişti. "Yol hazırlığını yap, bunu hiç kimseye söyleme, işini
gizli tut. "l4 2 ı Mekke Seferi'nin gizliliğini korumak amacıyla baş­
ka tedbirler de alınmıştır. Hz. Peygamber hazırladığı bir birliği
Ebü Katade b. Rabi'in (ö. 54/674) kumandasında Batn-ı İzam'a
göndermişti. Amacı, kendisinin o tarafa doğru gideceği zannını
uyandırmak ve haberlerin bu şekilde yayılmasını sağlamaktı. 143 1

Gizliliğin başka bir örneği de gece yürüyüşüdür. Hz. Peygam­

ber (sas) Sa'd b. Ebu Vakkas komutasında 20 kişilik bir birliği
Harrar'a göndermişti. Sa'd bu seferdeki yürüyüş taktiğini şöyle
anlatır: "Biz azim ve cesaretle yola çıktık. Gündüz sindik, gece yü­
rüdük. " Hz. Peygamber Ebu Seleme b. Abdu'l Esed (ö . 4/624)
komutasında aralannda Sa'd b. Ebu Vakkas ve Ebu Ubeyde'nin
de bulunduğu 1 50 kişilik bir birliği Benü Esed kabilesi üzerine;
bu kabilenin Medine'ye yönelik saldmsını püskürtmek amacıyla
göndermişti. Hz. Peygamber (sas) bu birliğe ; gece yürütüp, gündüz
gizlenmeleri, niyetlerini ve haklanndaki herhangi bir bilgiyi sızdırma­
malan, metruk bir yoldan gitmeleri ve beklenmedik bir anda harekatı
başlatmalan direktiflerini vermişti. l 441

Hz. Peygamber'in (sas) genel olarak bütün gazvelerinde uy­

guladığı bir gizlilik taktiği de şudur:

"O herhangi bir sefere çıktığı zaman, düşmanın bulunduğu yöne

doğru değil de bir başka yöne doğru hareket ederdi. Yolunu değiştirir­
di. " 14 sJ

Hz. Peygamber (sas) Bedir Seferi'nde, düşmanın ve kendi

ordusunun hareketi hakkında, o bölgede bilinenlerin neler ol­
duğunu araştmyordu . Nihayet ihtiyar bir a'rabVçölde yaşayan

[42] Vakıdi, il, 796; İbn Hişam, ıv, 39; Taberi, III, 1 1 3
[43] İbn Sa'd, il, 1 3 3 ; İbn Seyyiddi'n-Nas, ll, 1 6 1 ; Halebi, lll, 206-207
[ 44] İbn Sa'd, ll, 7
[45] İbn Abdi Rabbih, I , 1 27
 Ordunun M uharebe Harekati

bir köylü ile karşılaştı. Ona Kureyş'in hareketi ile Muhammed

ve ordusunun hareketi hakkında o bölgede ne gibi haberler do­
laştığını sordu. İhtiyar, "Kim olduğunuzu bana söylemeden size bir
şey söylemeyeceğim" dedi. Resülullah da "Duyduğun haberleri bize
anlattığın zaman sana kim olduğumuzu söyleriz" dedi. İhtiyar her
ne kadar buna inanmadıysa da, Resülullah'ın ikna etmesi üzerine
bildiklerini anlatmaya başladı ve şunları söyledi:
"Bana ulaşan haberlere göre, Muhammed ve ordusu şu ve şu gün­
lerde hareket ettiler. Eğer bana haber veren doğru söylemişse; onlar bu
gün -Resulullah'ın bulunduğu yeri kastederek- şöyle şöyle yerdedirler.
Bana gelen haberlere göre Kureyş şu ve şu günde çıktılar. Eğer bana
haber veren doğru söylemişse; bugün onlar, -Kureyş'in bulunduğu yeri
kastederek- şöyle ve şöyle yerdedirler. " İhtiyar sözlerini bitirdikten
sonra, "Şimdi söyleyin siz kimlerdensiniz?" diye sordu . Resülullah
cevaben, "Biz sudanız" dedi ve oradan aynldı. Arkasından ihtiyar
-hayretkar bir ifade ile- "Sudanız ne demektir? Acaba Irak'ın suyun­
dan mı?" diyordu . l 46 1
Burada Resülullah'ın (sas) , kim olduklan hakkında hiçbir bilgi
sızdırmamak suretiyle kendisinin ve ordusunun harekatını ne derece
gizli tutmaya çalıştığını görmekteyiz.
Hz . Peygamber (sas) Bedir Seferi'nde , mutadı üzere tanınma­
yan ayn bir yolu kullandığı, yine aynı seferde ordusunun gece yü­
rüyüşünü ihtiyaten gizlemek amacıyla develerin boyunlanna ve sair
yerlerine asılmış olan çıngırak ve çanlann çıkanlmasını emrettiğini
bunlara ilave edebiliriz. l4 71

Düşmanın İkmal Yollarını Kesmek Suretiyle

Onu Zayıf Düşürmek
Hz. Peygamber (sas) , Mekke Hükümeti'nin önemli bir üyesi
olan Ebü Süfyan Sahr b. Harb'in idaresinde Suriye' den dönmekte

[46] İbn Hişam, Il, 267

[47] Hamldullah, Hz. Peygamber in Savaşlan, s. 70
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Dönem inde Askeri Teşkilat

olan ticaret kervanını (İru Kureyş) takip edip vurmak için ordu­
suyla Medine'den hareket etmişti. 1 481 Bu bir kervan yağmacılığı ve
talan hareketi değildi. Medineyi sürekli taciz eden Mekke'nin iktisadi
gücünü zayıflatarak, düşmanı caydırmayı amaçlayan bir hareketti.
Hz. Peygamber bu yolla kuvvet kazanabilecek olan düşmanın ikmal
imkdnlannı kesmek suretiyle onu zayıf düşürmek istemiştir.

Bedir Savaşı sırasında İslam Ordusu'nun uyguladığı bir tak­

tikte de bunu görmekteyiz. Hz. Peygamber (sas) ordusuyla bir­
likte Bedir'e gelip suya en yakın bir yerde konaklamış ve nerede
karargah kurulmasının uygun olacağı konusunu kurmaylarıyla
görüşmüştü . Hubab b. Münzir bu konudaki görüşünü şu sözle­
riyle ifade etmişti. "Biz harpçi kimseleriz. Ben, bütün su kuyulannı
kapatıp bir tek su kaynağı üzninde karargah kurmayı uygun görü­
rüm" dedikten sonra, Hz. Peygamber'e (sas) hitaben: "Burası sana
Allah'ın konaklamam emrettiği ve bizim için ileri gidilmesi veya geri
çekilmesi caiz olmayan bir yer midir? Yoksa şahsi bir görüş sonucu bir
savaş taktiği olarak mı seçilmiştir?" diye sormuştu . Hz. Peygamber
de (sas) cevaben: "Hayır bu konuşlanma, şahsi bir görüş sonucu; bir
harp tedbiri/taktiği gereği seçildi" demiş; bunun üzerine Hubab b .
Münzir b u konudaki görüşünü şu sözleriyle belirtmiştir:

"Burası konaklanacak bir yer değildir. Siz askeri buradan hemen

kaldınn. Kureyş Ordusu'nun konacağı yerin hemen yakınındaki su­
yun başına gidip konalım. Ben orayı ve orada tatlı ve bol suyu olan bir
kuyu olduğunu biliyorum. Onun dışındaki bütün kuyulan kapatalım.
Sonra da düşmanla çarpışalım. Sonra bi r havuz yapıp onu su ile dol­
duralım. Biz susadıkça havuzumuzdan içeriz. Onlar su bulup içemez­
ler ve müşkül duruma düşerler. "Hz . Peygamber de : "Senin belirttiğin
görüş doğrudur ve uygundur" diyerek ordusu ile buradan kalkmış­
lar ve belirtilen yere gitmişlerdir. Burada Hz . Peygamber'in (sas)

[48] İbn Hişam, il, 2 5 7-258

 O rdunun Muharebe Hare kati

emriyle su kuyuları kapatılmış ve bir havuz yapılarak içerisi su

ile doldurulmuştur. 149 1

Muharebe Alınan Karargah Kurmak

Buna; emin ve güvenli mevkilere karargah kurma stratejisi de

diyebiliriz. Bedir Savaşı'nda başkumandan Hz. Peygamber'e (sas)
harbi idare edeceği bir karargah yapılmıştır; karargahta kurmay
heyeti de bulunmaktadır. Sa'd b . Muaz karargahın kapısı önün­
de nöbet tutmuş, aynca ordunun Ensar kolundan bir birlik de
"başkumandanın muhafız birliği" olarak karargahı koruma gö­
revi yapmıştır. " 1 501 Muhtemeldir ki, düşmanın gelmesi üzerine
Hz . Peygamber (sas) vadinin el-udvetü'd-dünya tarafından hare­
ket ederek Ariş Tepesi'ne yakın bir yerde ordugahını kurmuştu .
Amacı el-udvetu'l-kusva tarafına, daha uzağa konuşlanmış olan
düşmanın su ile irtibatını kesmekti . Birçok büyük hendek ka­
zılarak kuyulardan çekilen suyun akışı bu kanallara/havuzlara
çevrildi . Bu suretle yukarıda da belirttiğimiz gibi; suyun sadece
düşman tarafına akması önlenmiş olmadı; aynı zamanda onu bir
yerde biriktirerek Müslüman Ordusu'nun faydalanmasına hazır
bir halde tutmak da sağlanmış oldu . l 'i I I

Meydan Muharebeleri genellikle sabah erken saatlerde baş­

ladığından, Hz. Peygamber Bedir'de kuvvetlerini öyle bir yerde
toplayıp ordugahını kurmuştu ki, düşman ilerlediği vakit yükselen
güneşin ışıklan kendi askerlerinin gözlerini asla kamaştırmayacak­
tı. [ 'i 2 I
[49] İbn Hişam , I I , 2 7 2 ; İbn Sa'd , II, 1 5 , III, 5 6 7 ; Taberi , I I , 2 76-2 77; İb­
nü'l-Esir, ll, 5 7-58
[50] İbn Hişam, i l , 273, 276, 280; İbn Sa'd, l l , 15; Taberi, 11 , 28 1 ; İbnü'l-Esir,
ll, 58; İbn Seyyiddfo-Nas, II, 2 5 8
[5 1 ] İbn Hişam, il, 27 1 -272
[52] Hamidullah, a.g. e. , A.y.
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
__..,.___________-----
-..- -----------------+-----

Hz. Peygamber (sas) Hayber'de . Menzile mevkiinde karargah

kurmuştu . Hubab b . Münzir sabahleyin Hz . Peygamber'in (sas)
yanına geldi ve ;

"YdRasulallah! Bu konduğun yer/karargah sana Allah tarafından

emredilmişse buna hiç diyeceğimiz yok. Eğer bu, harp gereği bir ko­
nuşlanma ve şahsi bir görüş neticesi ortaya çıkan bir tespit ise biz de
düşündüklerimizi söyleyelim" dedi.
Hz. Peygamber cevaben: "Bu tercih şahsi bir görüşten ibarettir"
dedi. Bunun üzerine Hubab b . Münzir:

"ôyle ise Yd Resulallah. Kalenin dibine çok sokulmuş ve hurma

bahçeleriyle bataklıklann arkasındaki aralığa ordugahını kurmuş bu­
lunuyorsun. Burası Natat Kalesi'ne çok yakındır. Hem de Hayber'in
bütün savaşçılan orada toplanmıştır. Ben Natat Kalesi'ndekileri iyi
tanınm. Onlar kadar uzaklara ok atabilen ve onlar kadar oklannı
iyi isabet ettiren bir kavim yoktur. Aynı zamanda onlar bizim üst ta­
rafımızda da bulunuyorlar. Bizim bütün tutum ve davranışlanmızı
görebilecek ve öğrenebilecek bir mevkidedirler. Biz ise, onlann tutum
ve davranışlannı görebilecek ve öğrenebilecek bir mevkide değiliz. On­
lann oklan yukandan aşağı doğru hızla iner ve bizlere ulaşır. Bizim
oklanmız ise onlara ulaşmaz. Bununla birlikte onlann, evlerinden çı­
kıp hurma ağaçlan içinde siperlenmeyeceklerinden de emin değiliz.
Burası hurma bahçeleri arasında tehlikeli bir yerdir. Tehlikelerden ve
bozukluklardan uzak bir yeri karargah edinmeyi emretsen olmaz mı?
Ya Resulallah. Karargahını bataklıktan ve sıtmalıktan uzakça bir yere
naklet. Hiç değilse şu kara taşlık ve kayalığı aramızda bulunduralım
da Yahudiler'in atacaklan oklar bize ulaşmasın. " dedi.
Hz. Peygamber de "Belirttiğin görüş yerindedir. Akşamleyin
inşallah değiştiririz. Fakat bugün onlarla burada çarpışalım" bu­
yurdu . Daha sonra Hz . Peygamber (sas) Muhammed b. Mesle­
me'yi (ö .4 3/663) yanına çağırarak ondan, Yahudiler :in kalelerin­
den ve bataklık hastalığından (sıtmadan) uzak, Yahudi evlerinden
 Ordunun M uharebe Harekati
---·-----------------------·-------------------------- -

(kalelerinden) yapılabilecek saldınlardan ve oklardan emniyette ve

selamette kalabileceğimiz, karargah edinmeye elverişli bir yer araş­
tınp bulmasını istedi. Muhammed b. Mesleme de etrafı dolaşarak
Reci'e kadar vardıktan sonra geceleyin ordugaha döndü . Hz. Pey­
gamber'in (sas) söylediği evsafta ve karargah edinmeye elverişli
bir yeri bulduğunu ona bildirdi. [ s 3 1

Uhud Savaşı'nda da Hz . Peygamber (sas) ordusunu Uhud

Dağı'ndaki birinci içerlekliğe alarak burada harp vaziyetine ge­
çirmişti. Komutanlık karargahını ise , bir boğazla girilen ikinci
içerleklikte kurmuştu . Harbi geniş olan dış içerleklikte ; Uhud
Dağı'nı arkasına Medine'yi önüne alarak kabul etmeye karar ver­
miş ve hazırlıklannı buna göre yapmıştı[54 1

Bu stratejiyi Raşid Halifeler Dönemi'nde Suriye cephesindeki

geniş çaplı askeri harekatın genel kumandanı Ebü Ubeyde'nin
uyguladığını görmekteyiz. Ebü Ubeyde , Hz.Peygamber'in (sas)
yanında bulunup onunla birlikte gazvelere katılmış ve aynca se­
riyyelere de komuta etmiş askerdir. Bu sebeple o; Hz. Peygamber'in
savaşlarda orduyu emniyete almak için sağlam konaklama yerlerini
nasıl seçtiğini görerek öğrenme imkanına da sahip olmuştu. O da as­
keri seferlerinde güvenli üslerde konuşlanma ve bu üslerden düşmana
doğru hareket etme ilkesini tatbik etti
Ebü Ubeyde ordunun emniyetini sağlamak için idari güven­
liği tanzimde de titizlik gösteriyordu . Bundan dolayı Müslüman
askerler ihtiyaçlannı, vatandaşlann mülklerine ve erzaklanna
zarar vermeden, alış veriş yoluyla temin yoluna giderlerdi. Bu ,
haddizatında siyasi hedefi veya stratejiyi gerçekleştirmek için
yapılıyordu . Ebü Ubeyde'nin bu stratejisi Dımaşk'ın Fethi'n­
de ( 1 5/636) gerçekleşmiştir. Ebü Ubeyde, Dımaşk'ta operasyon
alanlannı korumak için süvari kuvvetlerinin çoğunu o yörelere

[53] Vakıdi, ll, 643 ; Halebi, ll, 73 1

[ 54] İbn Hişam, Ill , 69 ; İbn Sa'd, II, 3 9-40

..._._. 1 29 �
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
____.__________________.,..._______
._ ..,__

gönderdi. Zi'l-Kila el-Himyeri kuvvetleri Dımaşk-Hıms mihveri

üzerinde idi . Şurahbil b. Hasene'nin (ö. 1 8/6399) kuvvetleri Fihl
kuvvetlerinin karşısında idi. Alkame b .Hakim Dımaşk ile Filistin
hattı üzerinde idi. Bundan sonra Ebu Ubeyde, Fihl'deki Bizans
kuvvetlerinin tasfiyesi tamamlanıncaya kadar Dımaşk'ın kuze­
yine hareket etmeyip Ba'albek şehrine doğru hareket etti. Fetih
tamamlanıncaya kadar da oradan ayrılmadı . l 5 5 ı

Düşmanın Gözünü Korkutmak

Hz. Peygamber'in (sas) uyguladığı savaş taktiklerinden biri
de, kendi asker sayısının azlığı ve donatım yönünden zayıf oluşu
karşısında donanımı çok daha kuvvetli olan düşmanın gözünü
korkutarak onu caydırmaktır. Nitekim Uhud Savaşı'nın sonun­
da, Mekke'ye dönen düşmanın, Medine'ye yeni bir saldırıda
bulunmasını önlemek için yürütülen takibi harekatında Ham­
rau'l-Esed'e kadar gelinmiş ve burada uzaktan görülebilecek şe­
kilde 500 kadar ateş devamlı olarak yakılmıştı . Bununla İslam Or­
dusu'nun, takviye kuvvet alarak sayısını artırdığı görünümü verilecek
ve böylece düşmanın saldın niyetinden vazgeçmesi sağlanmış olacak­
tı. 1 5 6 1 Aynı taktiğin Mekke'nin Fethi harekatında da uygulandığı­
nı görüyoruz. Bu harekat esnasında Merru'z-Zahran denilen yere
gelindiğinde burada Hz. Peygamber'in (sas) emriyle on bin kadar
ateş yakılmıştı. 15 7 1 Bununla, ordudaki asker sayısının çokluğu imajı
verilerek, düşmanın mukavemet gücü zayıflatılmış olacak ve savaş­
madan teslim olması sağlanacaktı .

Düşmanın Muhtemel Saldırılarını Düşünerek Karşı

Tedbirler Almak
Hz. Peygamber (sas) Uhud Savaşı'nda, Uhud Dağı'nı arka­
sına almak suretiyle ordusunu harp nizamına koyduktan sonra ,

[55]
[56] İ b n Sa'd, ll, 49 ; İbn Seyyiddl'n-Nas, II , 38
[57] VakıdI, II, 8 1 4; İbn Sa'd, II, 1 35 ; İbn SeyyiddI'n-Nas, I I , 1 68
 Ordunun Muharebe H arekati
-----------------.------------

Abdullah b. Cübeyr'in (ö. 3/624) komutasında, elli savaşçıdan olu­

şan bir "okçu birliğini (rumat) " Ayneyn Tepesi'nde vaziyet almak üze­
re göndermiştir. Bunlar; Zübeyr b. Avvam komutasındaki küçük bir
"süvari birliği (fürsan) " ile teşriki mesai edecekler, beraberce yani bu
küçük süvari birliği ile okçular Uhud ile Ayneyn Tepesi arasındaki ge­
çidi bu suretle koruyacaklar ve düşmanın buradan İslam Ordusu'nun
arkasına sızmasına engel olacaklardı. ı ssı

Savaşta Parola Tespit Etmek

Klasik meydan savaşlarında her iki taraf da birbirine iyice gir­
dikleri ve yakın vuruşma halinde oldukları için yanlışlıkla kendi
arkadaşlarını öldürmeleri çok mümkündür. Bunu önlemek ama­
cıyla parola/şi'ar tespitine ihtiyaç duyulmuştur. Parola modern
askerlikte de kullanılmaktadır.

Bedir Savaşı'nda Muhacirler'in parolası "Ya Benf Abdurrahman

(Ey Abdurrahmanoğullan)", Hazrecliler'in "Ya Bent Abdullah (Ey
Abdullahoğullan), Hz. Peygamber'in (sas) ve bütün askerlerin or­
tak parolası ise "Ya Mansur Emit (Ey Allah'ın yardımına erişen asker
öldür) " sözleridir. 1 5 91 İbn Hişam'ın verdiği bilgiye göre ise ortak
parola "Ahad Ahad (Allah bir, Allah bir)" sözleridir. ı5oı

Mübareze
Meydan Savaşları'nda, karşı karşıya gelen tarafların birbirle­
rinden teke tek dövüşmek için adam istemelerine mübareze denir.
Hz. Peygamber (sas) böyle durumlarda karşı taraftan adam is­
tememiştir. Bu teklif düşman tarafından gelmiş, Hz. Peygamber
(sas) de buna cevap olmak üzere adamlarını mübareze meydanı­
na çıkarmıştır. Nitekim Bedir Savaşı'nda bu şekilde hareket edil­
miştir. Kureyş Ordusu'ndan Utbe b. Rabl'a b.Abdişems (ö . 2/624)

[ 58] İbn Hişam, lll, 70; İbn Sa'd, Il, 3 9-40

[59] İbn Sa'd, Il, 14
[60] İbn Hişam, II, 287

� ---- 131 --�

 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teş kilat

meydana çıkarak Müslüman Ordusu'ndan kendisi ile dövüşecek

erler istemiş; buna karşı Ensar'dan oluşan birliklerinden üç kişi/
asker çıkmıştı. Utbe bunlan hakir görerek kabul etmemiş ve şöy­
le seslenmişti : "Muhammed! Bize kendi kavmimiz Kureyş'e mensup
kişilerden/askerlerden dengimiz alanlan çıkar " Bunun üzerine Hz.
Peygamber (sas) Hamza b . Abdülmuttalib, Ali b. Ebü Talib ve
Ubeyde b. el-Haris b. Abdulmuttalib'i (ö. 2/624) çıkarmıştı. Utbe
bunlan kabul etmiş, Hamza ile Şeybe (ö. 2/624) , Ali ile Utbe'nin
oğlu Velid (ö. 2/624), Ubeyde ile de Utbe mübarezeye tutuşmuş­
lardı. 1611 Bu uygulamadan da anlaşılacağı gibi, mübarezeye çı­
kacak erlerin seçimi Başkumandan Resülullah (sas) tarafından
gerçekleştirilmektedir. 1621

Kuşatma Savaşı
Kuşatma savaşı meskun veya müstahkem bir bölgenin düş­
man kuvvetleri veya İslam Ordusu kuvvetleri tarafından kuşatıl­
ması şeklinde vuku bulmuştur.

Hz. Peygamber (sas) zamanında düşman kuvvetlerinin Hen­

dek Savaşı esnasında gerçekleştirdikleri Medine Kuşatması'nı,
İslam Ordusu'nun ise Hayber ve Taif kuşatmalannı buna örnek
verebiliriz. Hz. Peygamber'in (sas) uyguladığı ilk kuşatma ise Kay­
nuka' Yahudileri'nin ikamet ettikleri yurtlannda vuku bulmuştur.
Rasülüllah (sas) Kaynuka' Yahudileri'ni, Medine İslam Devleti
Başkanı sıfatıyla kendisi ile akdettikleri antlaşmalannı bozmalan
üzerine , kendi yurtlannda muhasara etmişti. Bu muhasara on beş
gün kadar sürmüş; neticede müttefikleri olan Abdullah b. Übey
b. Selül'un (ö . 9/63 1 ) araya girmesi üzerine kaldınlmıştır. 1 631

[6 1 ] İbn Hişam, il, 2 77

[62] İbn Hişam, A.y.
[63] İbn Hişam, lll , 50

..-----� 13 2 ------<+
 Ordunun M uharebe Hare kati
____________________ ________ _______...___

Hz. Peygamber Taif Kuşatması'nda (8/630) , muhasara etmiş

olduğu şehrin etrafında bulunun dikenli bitkilerin taze dallan­
nı kestirmiş ve bunlan, gerek malzeme ve gerekse insanlar için
giriş çıkışı imkansız hale getirmek için surlann uygun yerlerine
koydurtmuştu . Bunlar aynı zamanda ani bir gece baskınına veya
başka türlü bir hücuma karşı da engel teşkil etmişlerdir_ 1541

Raşid Halifeler Dönemi'nde vuku bulan fütuhat harekatın­

da birçok şehirlerde ve kalelerde kuşatma savaşı uygulanmıştır.
Suriye'de , Mısır'da, Irak-İran fetihlerinde , el-Cezlre'de , Bizans'ta
ve Kafkasya'da kuşatma örneklerine rastlanz. Burada ilk örnek­
lerinden biri olarak sadece Taif Kuşatması örneğini vermekle ye­
tineceğiz.

Hz. Peygamber (sas) Huneyn'den Taif üzerine yürümeye ha­

zırlandı. Halid b. Velld'i bin kişilik bir kuvvetle öncü birliği ola­
rak yola çıkardı . 1 6'5 1 Arkasından ordusu ile hareket ederek Taif
Kalesi'ne yakın bir yerde konakladı ve ordugahını buraya kurdu .
Taifliler bir yıllık yiyeceklerini de yanlanna alarak kalelerine sığın­
mışlardı. İslam Ordugahı kaleye çok yakın bir yerde kurulmuş ol­
ması sebebiyle Taifliler kalelerinden çıkıp Müslüman Askerler'i oka
tutuyor ve hemen içeri girip kapılan kapatıyorlardı . 1 661 Bu durumu
orduda bulunan Amr b. Ümeyye ed-Damrl (ö . 60/679) şu sözlerle
anlatır:

"Taif'e geldiğimiz zaman, Allah biliyor ki, Taifliler çekirge sürüsü

gibi üzerimize ok yağdırdılar. Bu oklardan kalkanlanmızla korunma­
ya çalıştık. Hatta arkadaşlanmızdan/askerlerimizden bazılan yara­
lanarak şehit oldular. 1 67 1
[ 64] İbn Sa'd, II, 1 57
[65] İbn Hişam, IV, 1 2 1 ; İbn Sa'd, ll, 1 58
[66] İbn Sa'd, A.y.
[67] Vakıdi, lll, 925-26

�-� 1 33 �
 H z. Peygamber ve H u lefa-yi Raş idtn Döneminde Askeri Teşkilat

Öbür yanda Müslüman askerler ise , onlann kalelerinden içeri

girmeye güç yetiremiyorlardı. 168 1 Hz. Peygamber (sas) karargahını
değiştirmeyi düşündü ve bu maksatla harp konulannda uzman­
lığına her zaman itimat ettiği Hubab b. Münzir'i çağırarak ondan
yüksekçe bir yer araştırmasını istedi. Hubab , -daha sonraki yıl­
larda yerine mescit yapılacak olan- yüksekçe bir mekan buldu ve
orasının karargah edinmeye elverişli bir yer olduğunu Resülullah'a
(sas) bildirdi. Bunun üzerine Hz. Peygamber ordugahını oraya
taşıdı. 1 691 Bu sırada Hz. Peygamber'in yanında zevcelerinden iki­
si Ümmü Seleme ve Zeynep bulunuyorlardı ve ordugahta onlar
için iki ayn çadır kurulmuştu . Hz. Peygamber kuşatma süresince
namazlannı bu çadırların ortasında kılıyordu . 17 01 İslam Ordusu
Taif'i kuşattı. Taiflilerle şiddetli ok savaşına tutuşuldu . Kuşatma
on sekiz gün kadar sürdü . Resülullah (sas) kurmaylarıyla durum
muhakemesi yaptı. Mancınık kullanılması konusunu onlarla istişare
etti. Selman el-FarisI (ö. 36/65 6) bu konuda şunları söyler:

"Ben de Sakifliler'in kalelerine karşı mancınık kullanılmasını

uygun gördüm. Çünkü biz Fars ülkesinde düşman kalelerine karşı
mancınıklar diktiğimiz/kurduğumuz gibi; düşmanlanmız tarafından
da bize karşı mancınıklar dikilirdi. Biz düşmanlanmızı mancınıkla
yenerdik. Onlar da bizi mancınıkla yenerdi. Eğer mancınık olmazsa
uzun zaman orada kalmak/beklemek zorunda kalırdık. "

Bunun üzerine Hz. Peygamber (sas) mancınık yapılarak veya

temin edilerek kurulmasını ve kuşatmanın bu silahlarla takviye edil­
mesini emretti. Mancınıklar kuruldu ve kuşatma bu araçlarla tak­
viye edilerek sürdürüldü . Aynca ordugahın etrafına hasek!dikenli
tel döşetildi. Taifliler de ateşte kızdınlmış sapan demirleri ve şişler
atarak kuşatmayı püskürtmeye çalışıyorlardı. 17 1 1
[68] İbn Hişam , IV, 1 25
[69] Vakıdi , lll, 926; İbn Hişam, A.y. ; İbn Sa'd, A.y.
[70] Vakıdi, III , 926-27; İbn Hişam, A.y. ; İbn Sa'd, A.y.
[71] Vakıdi, III, 9 2 7 ; İbn Sa'd, A.y.
 O rdunun M uharebe Harekati

Hz. Peygamber (sas) , Taifliler'in kalelerini şiddetle savun­

duklannı, kuşatmanın günden güne güçleştiğini, Müslüman
Askerler'den bir kısmının yaralandıklannı ve şehit olduklannı
görünce, Taif'in sonradan savaşsız ve zahmetsizce fethedileceği­
ni göz önünde tutarak ve ordusu mensuplannı da esirgeyerek
kuşatmayı kaldırdı ve geri harekat/ric'at emri verdi. m ı

Hendeklere Gizlenen Düşmanı Vur-Kaç Usulüyle Savaş

Alanına Çekmek
Hz. Ömer Zamanı'nda vuku bulan Nihavend Kuşatması'n­
da başkomutan Nu'man b. Mukarrin (ö . 2 1/642) şehri kuşatmış,
düşman askerleri hedeflerine gizlenmiş, istedikleri zaman hedef­
lerinden dışan çıkıyorlardı. Bu durumda netice alınamayacağı
düşünülerek durum muhakemesi yapılmıştı. Hendeklerine giz­
lenen düşmanı çarpışma alanına çekmek için düşünülen taktik
harekatın nasıl olacağı konusu araştınlmış ve şu görüş isabetli
bulunmuştu : Bu konuda Tuleyha şunlan söylemişti:

"Bence onlara karşı bir grup süvari gönderelim; bu süvariler on­

larla savaşa tutuşsunlar. İyice savaşa tutuştuklan anda bizimkiler
yenilmiş gibi görünerek, birden bize doğru kaçmaya başlasınlar. Biz
düşman yanımıza gelinceye kadar anlan durdurmayalım. Onlar bizi
bu şekilde görünce üzerimize saldıracak ve yerlerinden çıkmış olacak­
lardır. İşte o zaman biz onlarla, Allah bizim hakkımızda hükmünü
verinceye/ölünceye kadar çarpışınz. "

"Bunun üzerine başkumandan Nu'man b. Mukarrin birlik

komutanı Ka'ka' b. Amr'ı emrindeki süvarilerle birlikte düşman
tarafına göndermiş, ve ondan düşman askerlerini yerlerinden
söküp atmasını ve kendisine doğru çekmesini istemişti. Ancak
düşman ordusu asla yerinden çıkmamak/kaçmamak üzere ahit­
leşmiş, sanki demirden dağlar haline gelmiş ve yedişer kişilik

[72] Vakıdi, Ill, 936-37.

 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teş kilat

gruplar halinde birbirlerine iyice kenetlenmişlerdi. Ka'ka' komu­

tasındaki birlik onlarla karşı karşıya gelince , Ka'ka' birliğini yavaş
yavaş/ağır ağır geri çekmeye başlamış; bunun üzerine İranlılar,
geri çekilen Müslüman Ordusu'nun ganimetlerini toplamaya ko­
yulmuşlardı. Gerçekten Tuleyha'nın tahmin ettiği durum mey­
dana gelmiş ve Müslüman Askerler bunu görünce: "Evet evet!
Tahmin ettiğimiz gerçekleşiyor" demişlerdi. Düşman Ordusu öyle
bir şekilde yerlerinden aynlıp geliyordu ki, şehir kapılannı bek­
leyen muhafız birliğinden başka kimse yerinde kalmamıştı. Ni­
hayet Ka'ka' komuta ettiği birliği ile daha önce aynldığı ana üsse
ulaşmış ve anlan takip eden İran Ordusu ise kendi kalelerinden
tamamen uzaklaşmışlardı. Müslüman Askerler de günün tam or­
tasında, savaş durumu almış bekliyorlardı . Nu'man askerlerine ,
kendilerine emir vermedikçe yerlerinden aynlmamalannı ve sa­
vaşa girmemelerini söylemişti . Onlar da Nu'man'ın bu emirlerine
uymuş ve ok atmamakta sabırlı davranmışlardı. Nihayet düşman
ordusu yaklaşmış ve Müslüman Ordusu'nun bazı askerlerini ya­
ralayacak şekilde anlan ok yağmuruna tutmuştu. Bu durumu
gören Müslüman Askerler başkomutanlan Nu'man'a şikayetleri­
ni/itirazlannı arz ederek "İçinde bulunduğumuz bu hali görmüyor
musunuz? Hala neyi bekliyorsunuz? Bize savaş için izin vermeyecek
misiniz?" demişler; Nu'man ise : "Yavaş olun. Acele etmeyin" ceva­
bını vermiş ve Resülullah'ın düşmana karşı savaşa giriştiği en uy­
gun saat olan zeval vaktini beklemeye koyulmuştu. Gerçekten
de Nu'man, zeval vakti yaklaştığı zaman, atına atlamış ve süratle
Müslüman Askerler'in önünde atını koşturarak, elinde sancak tu­
tan komutanlann yanına varmış ve onlara gerekli talimatı vererek
kendilerini savaşa teşvik etmiş ve zafere kavuşmalannı temenni
etmişti. Aynca Nu'man onlara şunu da bildirmişti: "

"Ben üç sefer tekbir getireceğim. Siz de arkamdan üç sefer tek­

bir getirin. Ben hücum ettiğim anda siz de hücum edirı. ôldürüldü­
ğüm takdirde benden sonra komutanınız Huzeyfe'dir. Huzeyfe'de

� 1 36 ��
 Ord u nu n M u harebe Hare kati
____..._____________ _ _____ ---- _____ ____________ ..._ __

öldürülürse ]alandır" diyerek arka arkaya yedi isim söylemişti.

Bunların en sonuncusu da Muğire b. _Şu'be (ö. 5 0/670) idi. Sonra
şöyle dua etmişti:

"Allah'ım dinimizi aziz kıl ve kullanna yardımcı ol. Bu kullann

içinde de ilk/şehadeti/şehit olmayı Nu'man'a nasip eyle. Dinini şerefli
kıl ve kullanna yanm et Ya Rabbı" .
Bundan sonra savaşa girilmiş ve netice zaferle noktalanmış­
tı." 173 1

Arkasına Dağı Alarak Düşmana Karşı

Harekete Geçmek

Bu taktiği Hz. Peygamber Uhud Savaşı'nda , Uhud Dağı'nı

arkasına alarak harbi ovada/düz zeminde kabul etmek suretiy­
le uygulamıştır. Aynı taktik Hz. Ömer Zamanı'nda vuku bulan
Horasan'ın Fethi esnasında, Türk Hakanı'ndan yardım alan III.
Yezdicerd'e (M. 632-65 1 ) karşı harekete geçen İslam Ordusu'nun
dağın eteklerine çekilip , dağı arkasına almak suretiyle tek cephe­
den hareket ederek düşmanla karşılaşması şeklinde de uygulan­
mıştır. 174 1

Düşmana Sürünerek, Sıçrayarak ve

Hücum Hareketi ile Yaklaşmak

Bu savaş taktiği Kur'an-ı Keıim'de yer alan; "Ey İnananlar! İn­

kar edenlerle zahf halinde karşılaştığınız zaman, onlara arkanızı dö­
nüp kaçmaymız." 17 5 1 ayetinde görüldüğü gibi, zahj kavramıyla ifa­
de edilmiştir. Zahf: "Küçük çocuğun, henüz yürümeye başlamadan
önce kamı veya dizleri üzerine sürünerek ilerlemesi, çekirgenin sıçra­
ya-sıçraya ilerlemesi, bir ordunun harp kızışmadan önce yavaş-yavaş
[73] İbnü'l-Esir, lll, 1 1 - 1 2
[ 74] İbnü'l-Esir, lll, 34-35
[75] Enfal 8/1 5

.._.._... 1 37 ·�
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkil.it
_ _,._________________________.....- _ _________________.._ __

veya hücum emri ile diğerinin üzerine doğru ilerlemesi manalanna "

gelmektedir. 1 761

Ayette geçen "zahf' kelimesinin sözlük anlamlanndan da an­

laşılacağı gibi, burada düşman üzerine üç türlü ilerleme şeklin­
den söz edildiği söylenebilir:

a. Sürünerek İlerleme: Vücudun mümkün olduğu kadar yere

yapıştınlarak düşmana görünmeden ilerleme hareketidir. Alçak
sürünme ve yüksek sürünme olmak üzere iki şekilde uygulanır.

b. Sıçrayarak İlerleme: İçinde bulunulan bir mevziden diğer bir

mevziye sıçrama yaparak süratli bir şekilde ilerleme şeklidir.

c. Hücum Hareketi İle İlerleme: Düşman üzerine, komutanın

vereceği emre göre yavaş yavaş veya süratli bir şekilde topyekün
ilerleme şeklidir.

Dinlenmiş Hazır Kuvvet Bulundurmak ve Bu Kuvvetle

Yorulan Düşman Üzerine Yeniden Hücuma Geçmek
Abdullah b. Sa'd b. Ebü Serh (ö. 36/656-57) Mısır'a vali ola-
rak tayin edildikten sonra Afrika'nın bu bölgesinin fethi için
Halife Hz. Osman'dan asker talep etmişti. Bu talep kendisine
ulaşan Hz. Osman, etrafında bulunan Sahabıler'in ileri gelenle­
riyle durumu görüşüp istişare etmiş ve sonunda Afrika'nın fet­
hine karar verilmişti. Bunun üzerine Hz. Osman Medine'den,
içinde ashabın ileri gelenlerinin de bulunduğu bir askeri birliği
teçhiz ederek, aralannda Abdullah b. Abbas ve başkalannın da
bulunması şartıyla, Kuzey Afrika'nın fethi için Abdullah b. Ebü
Serh'in emrine vermişti. Abdullah da bu birliğin başında hare­
ket ederek Afrika'nın bu bölgesinin içerilerine doğru ilerlemişti.
Abdullah ve komutasındaki askerler, Berka'ya vardıklannda, o

[76] Zebidi, " zahf' md. , Vl, 1 24; İbn Manzür, "zahf' md . , ll , ·1 29-30; Ateş,
lll, 495

+---- 1 38 �
 Ordunun M uharebe H arekati

civarlarda fetihler yapmak üzere gazaya çıkmış bulunan Ukbe b .

Nafi'(ö . 62/682) ile karşılaşmış, hep birlikte Trablusgarb'a (Tripo­
li) doğru ilerleyip burayı kuşatmışlar ve içinde bulunan Rumlar'ı
mağlup ederek şehri ele geçirmişlerdi. Buradan Afrika'nın diğer
bölgelerine asker gönderilmiş ve etrafa birlikler dağıtılmıştı. Bu
bölgenin Bizans/Roma yöneticisi Georg, Trablusgarb'ta bulunu­
yordu . Bu hükümdar/bölge hakimi Trablusgarb'tan bugünkü
Tanca'ya kadar uzanan bölgede hüküm sürüyordu . Georg, Bizans
imparatoru Heraklios tarafından bölge valiliğine/hükümdarlığı­
na/yönetimine getirilmişti . Her yıl vergisini ve haracını mun­
tazam olarak Bizans'a öderdi. Georg Müslüman kuvvetlerinin ,
üzerlerine geldikleri haberini alınca hemen emrinde bulunan yüz
yirmi bine yakın asker ve atlı kuvvetleriyle ile birlikte askerlerini
toparlanıp , o gün hakim olduğu bölgenin başşehri olan Subaytala
yakınlanna kadar gelmiş ve Müslüman birlikleriyle aralannda bir
gün ve bir gecelik mesafe kalmıştı . Sonunda iki ordu karşı kar­
şıya gelmiş ve her gün çarpışmalannı sürdürmeye başlamışlardı .
Bu arada Abdullah b. Sa'd, bölge hükümdarı/yöneticisi Georg'a
elçilerle haberler göndererek onu ; ya Müslüman olmaya veya İs­
lam egemenliğine girip cizye vermeye davet etmiş; fakat hüküm­
dar/vali bu tekliflerin her ikisini de reddetmişti.

Bu arada Hz. Osman Afrika fethine çıkan Müslüman Asker­

ler'den bir haber alamamıştı. Bunun üzerine Abdullah b. Zübeyr'i
(ö . 73/692), emrine verdiği askerlerle birlikte istihbarat sağlamak
üzere Kuzey Afrika'ya göndermişti. Abdullah b. Zübeyr süratli
bir şekilde hareket edip emrindeki askerlerle birlikte Abdullah b .
Sa'd'ın yanına varmış v e onlara katılmıştı. Onun gelmesi üzerine
Müslümanlar sevinmişler ve bu sevinçlerini tekbir getirerek belli
etmişlerdi. Müslüman Askerler'in bu şekilde yüksek sesle tekbir­
lerini işiten Bizans komutan-valisi Georg, bunun sebebini sor­
muş, ona Müslümanlar'ın yardımcı kuvvet aldıklannı ve bundan
dolayı sevinerek tekbir getirdiklerini söylemişlerdi. Bu durum
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin D ö neminde As keri Teşki lat
-------------------------.-----------------.......-

ona bir hayli ağır gelmiş ve onu oldukça etkilemişti. Abdullah b .

Zübeyr bölgeye vardığında Müslüman Askerler'in her gün erken
saatlerden ta öğleye kadar çarpıştıklannı, fakat öğle sıralannda
herkesin çadırlanna çekilip istirahat ettiğini görmüştü . Ertesi gün
savaş esnasında Abdullah b. Sa'd b. Ebu Serh'i görmeyen Abdul­
lah b . Zübeyr onun nerede olduğunu sorunca, kendisine şöyle
denilmişti: "Düşman kumandanı Georg Abdullah b. Sa'd'ı öldüren
kimseye yüz bin dinar ve kızını vereceğini ilan etti. Abdullah bun­
dan korktu ve bu yüzden gizlendi." Bunu işiten Abdullah b. Zübeyr
hemen onu bulmuş ve kendisine şunlan demişti. "Sen bana 'Ge­
org'un başını getiren kimseye yüz bin dinar ve onun kızını verip onu
bu şehre vali tayin edeceğim' diye bir ilanda bulunsana!" Bunu aynen
uygulayan Abdullah b. Sa'd kendini emniyette hissetmiş, bu ha­
beri duyan Georg Abdullah'tan daha çok korkmaya başlamıştı.

Abdullah b. Zübeyr, Abdullah b. Ebü Serh'e şöyle bir teklifte

daha bulundu :

"Bu düşmanımız ile işimizin gittikçe uzayacağını onlann kendile­

rine yakın bulunan devletlerinden sürekli yardım aldıklannı, bizim ise
ülkemizin çok uzaklannda, Müslümanlar'dan yardım alamadığımızı
görüyorum. Eğer uygun görürsen yann sabahleyin Müslümanlar'ın
gayet güçlü ve kuvvetli olanlanndan bir grubu savaşa katmayıp ça­
dırlarda tutalım, bir kısmımız da düşman üzerine saldırsın. Onlar da
biz de yoruluncaya kadar savaşalım. İki taraf ta yorulup çekildiğinde,
daha dinç olan ve istirahat edip savaşa katılmayan dinlenmiş kuvvet­
leri bunlann üzerine saldırtalım. Umulur ki Allah bizi onlara karşı
muzaffer kılar. "

Bu teklifi alan kumandan Abdullah b. Sa'd ashabın ileri ge­

lenlerinden bir grubu toplayıp onlarla bu teklifi istişare etmiş
ve neticede teklif uygun görülmüştü . Ertesi gün olunca , Abdul­
lah b. Sa'd karar verdikleri şekilde Müslüman aske �lerin cesur
ve güçlü olanlanndan bir kısmını atlanyla birlikte çadırlannda

._____ 1 40 �-....
 Ordunun M uharebe Harekati

bırakıp , geri kalanlarla birlikte Rumların üzerine hücum etmiş

ve sabahtan öğleye kadar onlarla şiddetli çarpışmalara girişmişti.
Öğle ezanı okunduğu anda her iki taraf her günkü adetleri gereği
savaşı bırakıp çadırlarına çekilmişler, ancak Abdullah b. Zübeyr
onlara hiç fırsat vermeden o taze ve dinlenmiş kuvvetleriyle bir­
likte düşman üzerine saldırmıştı .

Bizans Ordusu üzerine, askerlerinin son derece yorgun düşüp

silahlannı bir tarafa bıraktıklan bir sırada ve tamamen gafil olduk­
lan bir anda, bir gün önceden beri dinlenmekte olan taze kuvvetler­
le tek yumruk halinde saldınlıp, birden ve aniden hücum edilmiş ve
daha ellerini silahlanna uzatma imkanı bulmalanna fırsat vermeden
kılıçtan geçirilmiş; şiddetli bir çatışma sonunda komutanlan Georg öl­
dürülmüştü. Georg'u Abdullah b. Zübeyr bizzat kendisi öldürmüş
ve böylelikle Müslümanlar Rumlar'ı büyük bir hezimete uğratıp
onlardan bir hayli ganimet elde etmişlerdi. Bu safhadan sonra
Abdullah b. Sa'd şehri kuşatmış ve önemli bir mukavemetle kar­
şılaşmadan rahatlıkla fethedip şehre girmiş ve şimdiye kadar elde
etmedikleri ölçüde ganimet elde etmişlerdi. Bu ganimetler taksim
edilince atlıların her birine üç bin dinar, yayaların her birine de
biner dinar pay isabet etmişti. ı nı

Muhasarada Şaşırtma Taktikleri

Muhasarayı kaldırıp geri çekilindiği intibamı vererek muha­
rebe alanında uzak bir yere , bir neferin atıyla birlikte girebileceği
büyüklükte kazılmış çukurlara gizlenmek ve buradan , sığındık­
ları kalelerin kapılarını açarak dışarıya çıkan düşmana karşı yeni
bir hücum hareketi ile ilerleme taktiğinin uygulandığı yer olarak
şu tarihi örneği gösterebiliriz:

Hz. Ömer Zamanı'na tevafuk eden 1 4/636 yılında, Hıms'ı fet­

heden Ebü Ubeyde b. el-Cerrah buradan Lazkiye'ye geldi . Şehir

[77] İbnü'l-Esır, III, 89-90

 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
--------

halkı savaşarak kalelerine sığındılar. Kalenin, ancak birçok kim­

senin zorlukla açabileceği büyük bir kapısı vardı. Komutan Eba
Ubeyde, bu kalenin ve şehrin ele geçirilmesinin zorluğunu anlayınca;
şehirden uzak bir yere ordugah kurdu. Daha sonra da, her biri bir as­
ker ile atını saklayabilecek büyüklükte inlere benzeyen çukurlar açıl­
masını emretti. Askerler büyük bir gayretle çalışarak kısa zamanda bu
işi bitirdiler. Bundan sonra, son bir kere daha kaleyi zorlayan askerler,
bir netice elde edemeyince şehri terk ederek Hıms 'a dönüyormuş gibi
hareket ettiler. Gece olunca da ordugahlanna döndüler ve kazdıklan
çukurlara gizlendiler. Bu durumu fark edemeyen Lazkiyye halkı İslam
Ordusu'nun geri çekildiğini sandılar. Sabah olunca da kale kapılannı
açtılar ve günlük işlerine dönme rahatlığı içerisinde davarlannı dışan
çıkardılar. Fakat tam bu sırada hiç beklemedikleri bir sürprizle karşı­
laştılar; Müslüman Askerler gizlendikleri çukurlardan çıkarak hare­
kete geçtiler. Neticede bu atlı kuvvet açılan kale kapılanndan girerek
şehri fethetti. 1781

Kuşatma Savaşında Taktikler

Kuşatma savaşında düşman ordusunu şehrin dışına çekip
hafif çarpışmalarla meşgul ederek bulunabilen gizli bir yoldan
başka bir birlik gönderip şehri fethetme taktiği sıkça kullanılan
bir yöntemdir.

Hz. Ömer Zamanı'nda , İran Fetihleri'nde bulunan komu­

tan Zeynebt Ebü'l-Ferrahan, Rey şehrinden yukan çıkan İslam
Ordusu komutam Nuaym'a gelip sulh istemiş ve bu hareketiyle
Rey hükümdan/hakimi bulunan Siyavuş b. Behran Cübin'e mu­
halefette bulunmuştu . Bunun üzerine Siyavuş da Dünbavend,
Taberistan, Kümas ve Cürcan halkından yardım talep etmişti. Bu
bölgenin halkı da Müslümanlar'dan korktuklan için Siyavuş'un
yardım isteğine olumlu cevap vermişlerdi. Birer cephe oluşturan

[ 78] Belazürl, s. 1 38; İbnü'l-Eslr, II, 492

 Ord u nu n M uharebe H a re kati

bu düşman kuvvetleriyle Müslüman Kuvvetler Rey dağının etek­

lerinde ve şehrin yakınlarında karşılaşmışlar ve aralarında şiddet­
li çarpışmalar vuku bulmuştu . Bu arada daha önce sulh talebin­
de bulunarak Siyavuş'a muhalefet eden Zeyneb! Ebü'l-Ferrahan,
Nuaym'a gelerek:

"Düşman ordusu bir hayli çok, senin askerlerin ise gayet azdı r.
Onun için benimle birlikte bir miktar süvari gönder ki, onlann bile­
meyecekleri bir yoldan şehre gireyim. Bu arada sen de onlarla çarpış­
malanna devam et. Biz anlan arka taraftan sardığımızda sana karşı
koymaya güç yetiremeyeceklerdir'' demişti.

Gerçekten Nuaym geceleyin, kardeşinin oğlu Münzir b .

Amr'ı (ö .4/624) bir süvari birliğinin başında göndermiş , Zeyne­
b! de onları kimsenin bilemeyeceği bir yerden şehre sokmuştu .
Nuaym da diğer taraftan düşmanla çatışmış ve onları şehirden
uzak tutup meşgul etmeye çalışmıştı . İki ordu arasında meydana
gelen çarpışmalar sürüp gitmişti. Müslüman askerlerin sayısı az
olmasına rağmen bu çatışmalarda ayak diremişlerdi. Ancak bu
arada şehir tarafından tekbir seslerini duyan düşman birlikleri
büyük bir hezimete uğradıklarını anlamışlar ve çok sayıda can
kaybı vermişlerdir. 1 791

Durum Muhakemesi ve Danışma

Hz. Muhammed (sas) "kurmay heyeti" diyebileceğimiz komu­

tanlarına, uygulanacak harp taktiği konusunda danışmış ve on­
ların fikirlerine değer vermiştir. Uhud Savaşı'na girmeden önce ,
düşmanın şehirde mi, yoksa şehrin dışında mı karşılanacağııso ı ile
Bedir Savaşı sırasında karargahın nerede kurulacağı 18 1 1 ve savaş

[79] İbnü'l-Es1r, III, 24

[80] İbn Sa'd, Il, 38
[8 1 ] İbn Hişam, I I , 272; İbn Sa'd, III, 467-468; Taber1, II, 276-277.
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşki lat
---4--- ---------------.� --------._-

esirlerine uygulanacak muamelenin ne olacağı 1821 hususlannda

yapılan istişari müzakereler buna örnek teşkil etmektedir.

Raşid Halifeler döneminde ise halifelerin ve komutanlann,

muharebe harekatı, savaşın seyri, alınacak tedbir ve taktikler ko­
nusunda kurmaylarıyla istişare ettiklerini görmekteyiz.

Hz. Ömer, Kadisiye galibiyetinden sonra vuku bulan Niha­

vend'in fethi harekatıyla ilgili olarak, komutan Sa'd b. Ebü Vak­
kas'ın yardımcı kuvvet istemesi üzerine , Medine'de bir istişari
toplantı yapmıştır. Hz. Ömer halife ve ordulann başkomutanı
sıfatıyla toplantıyı şu sözleriyle açmıştır:

"İçinde bulunduğumuz bu gün, sonrası devam edecek bir gündür.

Ben benimle birlikte ve bana katılacak olanlarla oraya (Nihavend ta­
rafına) doğru gitmeyi arzuluyorum. Bu iki şehir arasında orta bir yer­
de konaklayıp, Allah onlara fethi müyesser kılıncaya ve arzu ettiğim
noktaya gelinceye kadar, onlara destek olmayı diliyorum. Eğer Cenabı
Hak onlara fethi müyesser eylerse anlan kendi şehirlerinde bırakıp
geri dönerim. " 1831

Bu konuşma üzerine Talha b. Ubeydullah söz alarak şöyle

dedi:

"Ey Müminlerin Emiri! İşler seni her konuda sağlam hüküm ver­
mede tecrübeli kılmıştır. Tecrübeler de senin sağlam bir görüş ileri sür­
meni sağlamıştır. Sen arzu ettiğin gibi ve kendi görüşüne başvurarak
davran. Biz seni terk etmez ve senden uzak durmayız. Bu işi sana bı­
rakıyoruz. Sen bize emret, sana itaat edelim. Bize bir yol göster, senin
söylediklerine uyalım. Emret, atlanmıza binelim veya bize komutan
ol senin emrine girelim. Bu işin emtri sensin. Sen birçok musibetlerle
[ 82] İbn Hişam, II, 295; Halebı:, II, 446-447
[ 83] İbnü'l-Esır, lll, 7
 Ordunun Muharebe Hare kati
-� --------- - - · -------- - - - - - - - - ---- --

karşılaştın, birçok tecrübeden geçtin, savaş ile ilgili her konuda uz­
manlaştın. "1841

Bundan sonra Hz. Osman kalkarak söz aldı ve şöyle dedi:

"Ey Mü'minlerin Emiri! Bence Şamlılar'a bir mektup/yazı yaza­

rak onlann kendi ordulanyla; aynı şekilde Yemenliler'in oradaki as­
kerleriyle gelmelerini sağlaman ve senin de Haremeyn'deki askerle­
rinle birlikte Küfe ve Basra'y a doğru yönelip orada müşriklerle hep
birlikte karşı karşıya gelmen uygun olur. Eğer sen ordunun başında
oraya gidecek olursan Müslümanlar'a çokça görünen bu düşman or­
dusu gözlerinde küçülecek ve sen en büyük şerefe nail olacaksın. Sen
bu sefere çıkacak olsan, Araplardan sana katılmadık kimse kalmaz.
Bu hususta her şeylerini feda eder, ellerinden gelen her şeyi yaparlar.
Bu, kendisinden sonraki günlerde meydana gelecek olaylan etkile­
yecek bir gündür. Sen ve yardımcılann bu sefere katılmalısınız. İşler
Allah'ın takdir ettiği gibi olur. Bizim de başından sonuna kadar itaat
ettiğimizi göreceksin. "1 3 51

Hz. Ömer, Hz. Osman'a teşekkür etti. Bundan sonra Hz. Ali
ayağa kalkarak şunlan söyledi.

"Yd Emire'l-Mü'minin! Eğer sen Şamlılar'ı kendi diyarlanndan

çekecek olursan, Bizanslılar bölgeye saldınr, onlann çoluk çocuğunu
perişan ederler. Yemenlileri de kendi ülkelerinden çekip çağınrsan,
aynı şekilde Habeşliler de onlann çoluk çocuğunu yok ederler. Aynca
sen de buradan aynlacak olursan civardaki bütün Arap kabileleri Ya­
nmada'nın dört bir tarafından buraya saldınrlar. Bundan dolayı bu
askerleri kendi yerlerinde bırak. Basralılara bir mektup/yazı/emirna­
me yaz da üç ayn kola aynlsınlar. Onlardan bir grup oradakilerin ço­
luk çocuğunu korumak üzere görev alsın. Diğer bir grup, kendileriyle
ahitleştikleri kimselere karşı dursun. Üçüncü bir grup ise, Kafe'deki
[84] İbnü'l-Esır, A.y.
[85] İbnü'l-Esır, lll, 7-8
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde As keri Teşkilat

diğer müslüman kardeşlerine yardımcı kuvvet olarak gitsinler. Ve in­

sanlar zaten seni bekleyip duruyorlar. Sen oraya vardığın zaman, 'İşte
Mü'minlerin Emiri, Araplann Emiri' deyip seni yok etmeye çalışacak­
lardır. İranlılar'ın üzerimize gelmelerinden söz ettin ve bu gelişlerini
hoş karşılamadığını söyledin. Cenab-ı Allah, onlann gelişlerinden sen­
den daha çok hoşlanmaz. Ve o hoşlanmadığı bir hususu değiştirmeye
senden daha çok kadirdir. Onlann çokluklanna gelince; biz daha evvel
karşımızdakilerin sayılanna bakarak savaşmıyor, Allah'ın yardımını
dileyerek savaşıyorduk."

Bundan sonra Hz. Ömer "İşte görüş dediğin budur, Benim de uy­
mak istediğim görüş buydu. Bana oraya komutan olarak göndermek
üzere, görevlendireceğim bir kişi söyleyin de ona bu işi tevdi edeyim"
dedi. 1861

Komutanlar harekat esnasında da harp meclisi kuruyorlar ve

durum muhakemesi yapıyorlardı. Nihavend Ordusu komutanı
Nu'man b. Mukarrin savaş için ordugahın kurulmasından son­
ra birden savaşa girmiş, çarşamba ve perşembe günleri şiddetli
çarpışmalar meydana gelmiş ve nihayet düşman cuma günü ken­
di hendeklerine gizlenmişti. Böylece Müslüman Ordusu onlan
kıskıvrak bulundukları yerlerde kuşatmış oldular. Ancak İranlı
askerler canlan istedikleri zaman gizlendikleri yerlerden çıkıyor­
lardı. Bu durumun uzun bir zaman alacağını anlayan Müslüman­
lar endişeye kapılmışlardı. Hatta bir gün Müslüman Ordusu'nun
kurmay heyetini oluşturan subayların bir araya geldikleri bir
toplantıda görüş alışverişinde bulunulmuş ve aralarında şu ko­
nuşmalar geçmiştir: "Düşmanımızın, istedikleri zaman yerlerinden
çıktıklannı görüyoruz. " Nu'man da onlann bu düşüncelerine katıl­
mıştı. Nu'man ordu içerisinde iyi görüş sahibi kimseleri toplayıp
onlarla istişarelerde bulunuyordu . 1371

[86] İbnü'l-Eslr, A.y.

[87] İbnü'l-Eslr, Ill, 1 1
 Ordunun M uharebe Hare kati

Propaganda ve Soğuk Savaş

Hz. Peygamber (sas) harbin hılelhud'a olduğunu söylemiştir.
Buraya kadar tespit ettiğimiz ve kaydettiğimiz yanıltma, şaşırtma
ve ani baskın gibi diğer taktiklerde de bu özellik kendini göster­
mektedir.

"Harp Hiledir" anlayışı ve prensibi için Uluslararası Harp Ka­

nunlan'na bakıldığında şu hususlarla karşılaşılır:

"Savaşan devletin her türlü hileye başvurması uygun görülen bir

noktadır. Ancak bu hile ile hıyanete başvurulmamalıdır. Harp hileleri
arasında şunlar gösterilebilir: Savaşan taraflar aldatıcı manevrala­
ra girişebilirler. Düşman tuzağa düşürülebilir, yanlış bilgi verilebilir.
Uygulanacak her türlü psikolojik etkenler ve maneviyat kıncı propa­
gandalar yapmak üzere kiralık casuslar ve yardımcı araçlar kullanı­
labilir. "1881
Hz. Peygamber'in (sas) , yürüttüğü/sevk ve idare ettiği askeri
harekatta propaganda ve soğuk harp yoluna başvurduğunu gö­
rürüz. O Hendek Savaşı esnasında, Kuzey Arabistan kabilelerin­
den Eşca'lar'ın bir mensubu ve henüz İslam'ı kabul ettiği herkes
tarafından bilinmeyen, kabilesiyle beraber Hendek Muhasara­
sı'na gelmiş ve o esnada Müslüman olan Nu'aym b. Mes'üd'u
(ö. 30/650) , evvela Kurayza Yahüdileri arasına gönderdi. Nuaym
Kurayzalılar'a şunlan söylemişti :

"Bu vaziyette Mekkeliler'in başanya ulaşmalan kesinlikle çok

uzak görünmektedir. Fakat bir defa bu müstevli yabancılar dönüp
yurtlanna giderlerse ki, -er veya geç mutlaka hiçbir şey yapmadan
dönüp gideceklerdir- siz kendinizi Hz. Peygamber'e karşı müdafadan
aciz kalırsınız. Siz, Mekkeliler'in eski hemşerilerine (muhacir müs­
lümanlara) karşı hücuma kalkmalan kesinlik kazanmadıkça onlarla
aranızı son dakikaya kadar bozmayınız. Bu maksatla onlardan temi­
nat olarak rehin isteyiniz. "
[88] Hattab, s . 1 5 3

� 1 47 ��
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkil at

Kurayzalılar bu nasihatı makul buldular. Daha sonra bu gizli

ajan, Kureyşliler'in karargahına gitti ve onlara; aldığı haberlere göre
Kurayza Yahadfleri'nin Hz. Peygamber'le birlikte gizli bir harekete
giriştiklerini ve onunla olan dostluklanna teminat olmak üzere bazı
Kureyş ileri gelenlerini ele geçirip ona rehin olarak teslim edeceklerini
vadettiklerini söyledi. Onlara, "Bu Yahadıler'e dikkat ediniz! En iyisi,
şu müşterek savaşta sizinle olan teşrik-i mesailerinin samimiyet dere­
cesine teminat olmak üzere mukaddes Cumartesi günü onlardan sa­
vaşa katılmalannı isteyiniz. Çünkü Müslümanlar, o gün Yahadıler'in
bu hallerini bildiklerinden onlann cephesinde müdafaayı gevşek tutar­
lar" dedi. Nu'aym daha sonra aynı şekilde Gatafanlılar ve diğer
düşman zümrelerine de , öğütler verdikten sonra, İslam Orduga­
hı'na döndü ve buradan Kureyş kampına intikal etti . Kureyşli­
ler'in komutanı Ebü Süfyan'a, mükemmel bir haber getirmiş ol­
mak kaygı ve özentisi içinde , Hz. Peygamber'in Yahadıler'den rehin
istemeleri hususunda nasıl talepte bulunduğunu olduğu gibi anlattı .
Aynı zamanda Yahudilerden de bir heyet gelmiş. Hz. Peygamber ile
alenen savaşa başlamalanndan evvel rehin almak istediklerine dair
arzulannı izah ediyorlardı. Mezkur propaganda Kureşliler arasın­
da şüphe tohumlannın ekilmesini ciddi bir şekilde sağladı. Bu suretle,
Kurayzalılar'la müttefiklerinin arası soğumuş ve işbirliği etme işi suya
,
düşmüştü. 1 89 1 Daha sonra da müttefik düşman ordusu Medine Ku­
şatması'ndan bir sonuç alamadan dağılıp gitmiştir.

Ord unun M u h arebe Düzeni

Beşli Düzen
Hz. Peygamber Zamanı'nda, gerek hareket halinde ve gerekse
savaş halindeki büyük ordulami ta'bie şekli Araplann Hamfs de­
dikleri beşli düzen idi . Beşli düzende , merkezde baş komutan ve
onun muhafız birlikleri bulunur ve bu kısma kalb denirdi . Mer­
kezin sağında yer alan birliklere sağ kanat (meymene) , solunda

[89] İbn Hişam, II, 240-4 1 ; İbn Sa'd, IV, 2 78

 Ord u nun M u harebe Harekati

yer alan birliklere sol kanat (meysere), önde bulunan birliklere

öncü (mukaddime) , arkadan gelen birliklere ise ardçı (saka, mu­
ahhire) birlikleri adı verilirdi . ı9oı Bu düzen cahiliye devri ordu­
lannda da vardı. 1 9 11 Hz. Peygamber' den sonraki devirlerin İslam
Ordulan'nda da aynı şeklin korunduğunu görmekteyiz.
Sa'd b. Ebu Vakkas, Kadisiye Muharebesi'nde ordusunu bu
şekilde ta'bie ve tertib etmiştir. ı9 2 ı
Hz. Ali, Sıffln'de Muaviye'ye karşı hazırladığı Irak Ordusu'nu
şu şekilde ta'bie etmişti: Öncülere Aşkar en-Neha'i'yi, ardçılara
Şureyh b. Hani'yi, Muhacir ve Ensar'a Muhammed b . Ebü Bekr'i
(ö. 38/658) , Basralılar'a Abdullah b. Abbas'ı (ö . 68/68 7-88) , Küfe­
liler'e Abdullah b . Ca'fer'i (ö. 8/699-700) , atlılara Ammar b. Ya­
sir'i, (ö . 3 7/65 7) merkeze de oğlu Hasan'ı (ö .49/669) komutan
yapmıştır. 1 93 1
Muaviye ise Sıffln'de Hz. Ali'ye karşı Suriyeliler'den oluş­
turduğu ordusunu; öncülerin başına Ebü'l-.A'.ver es-Sülemi'yi
(ö. 6 5/685) ardçılann komutasına Beşir b. Ertat'ı, atlılann başı­
na Abdullah b. Amir'i (ö . 59/679), sağ kanadın komutasına Yezid
el-Absi'yi, sol kanadın komutasına Abdullah b. Amr b . el-As'ı
(ö. 6 5/684-85) getirmek suretiyle ta'bie etmişti. 194 1

Saf Düzeni
Hz. Peygamber (sas) hamis düzeni içinde yer alan askerleri­
ni aynı düzeni koruyarak, savaş anında saflar halinde tertip ve
tanzim ederdi. Kur'an'da da tavsiye dilen bu usulün, 1 9 51 cahiliye
devri Araplannca bilinmeyen, Hz. Peygamber'in uyguladığı yeni

[90] İbn Hişam, 11, 264; Tirmizi, Fedô.ilü'l-Cihad, 3 ; Süheyli, VI, 5 5 1

[9 1 ] Süheyli, A.y.
[92] İbnü'l-Esir, II, 452
[93] İbn Kuteybe, el-İmame ve's -Siyô.se, Kahire, Tarihsiz, 1 , 93
[94] İbn Kuteybe, a.g.e. , A.y.
[95] Saf 6 1/4
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

ve orijinal bir muharebe şekli olduğunu söyleyebiliriz. Kaynaklar

bu konuda şu bilgiyi vermektedirler:

"Hz. Peygamber Bedir'de ordusunu saf nizamına sokarak teftiş et­

9
ti " . 1 61 "Hz. Peygamber Uhud'da ordusunu saf nizamına koydu. Beri
gel, ileri git diyerek saflan düzeltti. Omuzlan bir hizaya getirdi. Sağ
ve sol kanadı tertip ve tanzim etti. " 1 9 71
İbn Haldun saf tertibinde yapılan savaşa "nizami kıtal" adını
vererek şöyle der:

"İlk zamanlar İslam'daki harplerin hepsi nizamı (saf şeklinde)

idi. Gerçi daha önce Araplar vur-kaçtan başka bir şey bilmezlerdi.
Ama iki sebep ahlan nizamı savaşa sevk etti: Birincisi, düşmanlan­
nın nizamı harp etmesi, anlan da düşmanlan gibi nizamı bir şekilde
savaşmaya zorlamıştı. İkincisi, savaş alanında sabır ve metanet gös­
termeye rağbet etmeleri, kalplerinin imanla dolu olmasının sebebiyle
yaptıklan cihadda seve seve can vermek istiyorlardı. Nizamı savaş
can feda etmeye daha uygun bir durumdu. Onun için vur-kaça tenez­
zül etmemişler ve er gibi vuruşmuşlardır". ı 9 sı
Saf nizamı, askerlerin savaş anında kaçmalarını önlediği ve on­
ları daha sebatkar bir hale getirdiği için Kur'an'da da övülmüştür:

"Şüphe yok ki, biri birine kenetlenmiş duvar taşlan gibi saf teşkil
ederek savaşanlan Allah sever". 1 99 1
İbn Haldun nizamı savaşın üstünlüklerini belirtirken; bunun
vur-kaç şeklindeki savaştan daha güvenilir ve daha şiddetli bir muha­
rebe şekli olduğunu, çünkü nizami harpte tıpkı oklann tertip edildiği
ve namaz için saf teşkil edildiği gibi, saflar tertip ve tanzim edilmiş
olacağını ve askerlerin düşmana doğru, saflar halinde ilerleyeceği­
ni; bundan dolayı da bu savaş şeklinin çatışma esnasında daha çok
[96] İbn Hişam, II, 278; İbn Sa'd, Il , 1 5
[97] İbn Sa'd, II, 39
[ 98] İbn Haldun, 1, 226
[99] Saf 6 114
 Ordunun M uharebe Harekati

sebatkar olmaya, kıtal/savaşma halinde daha fazla sadakat göster­

meye ve düşmanı daha ziyade korkutmaya sebep olacağını ifade et­
mektedir. Çünkü teşkil edilen hatlar, yanlması ümit edilmeyen saray
surlanna ve uzayıp giden kale duvarlanna benzemektedir. Hadiste
de : "Mümin, mümin için binanın duvanndaki bir birini takviye eden
taşlar gibidir. " denmektedir. ı ı ooı
Vur-kaç tarzı ile savaşmak askerin bütün gücü ile düşman
üzerine hamle yapması demektir. Okçular, kılıç kullananlar ve
mızrakla savaşanlar, yayalar ve süvariler hep birlikte düşman
üzerine hücum ederler. Şayet düşman tarafı onlara karşı koyup
direnir ve onlar da kendilerinde bir zafiyet hissederlerse hemen
savaş meydanından geri dönerler. Sonra tekrar askerlerini düze­
ne sokup bir daha hücuma geçerler. İşte bu vur-kaç, "hücum et
ve geri çekil" usulü ile askerler zafer elde edinceye veya mağlup
oluncaya kadar savaşırlardı .
"Saf düzeni" usulü ile savaşmaya gelince; askerler, sayılarına
göre iki, üç veya daha fazla saf halinde tertip edilirler. İlk saflarda
yer alanlar, düşman atlılarının saldırılarını geri püskürtmek için
mızraklarla çarpışırlar. Diğer saflar ise oklarla çarpışır ve gene
düşman hücumlarını durdurmaya çalışırlar. Saflarda genel ku­
mandanın direktiflerine uyarak deprenmeden yerlerini koruma­
ya çalışırlar. Böylelikle üzerlerine vur-kaç usulü ile saldırıp du­
ran düşman saldırılarını kırmış ve hücumlarının hızını azaltmış
olurlar. İşte ondan sonra da saflar yavaş yavaş düşman üzerine
yürümek üzere ilerler.
Bu izahtan anlaşıldığı gibi "saf düzeni" ile savaşmak "vur-kaç"
usulü ile savaşmaktan çok daha faydalı ve etkilidir. Böylece; derin­
liğine doğru yapılan saf tertipleri ile kumandanın elinde sürekli olarak
ihtiyat kuvvetleri kalır. Kumandan bu ihtiyat kuvvetleri ile hesapta
olmayan saldınlan ve kurulan tuzaklan önlemeye çalışır. Yahut da
düşmanın yaya ve süvarileriyle vurmaya çalıştığı sağ ve sol kanatlan
[ 1 00] İbn Haldun, A.y. , Türkçe çevirisi için bak. , Mukaddime, Çev. Süleyman
Uludağ, İstanbul, 1 982, I, 686
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
--+--------------....-
.-... - --- __ _ _______ _..._ __

korumaya çalışır. Sonra da arkada duran son saflarla sürekli olarak

ba.şanya ve zafere giden yollan ve fırsatlan kollayıp durur.
Saf düzeni genel saldınyı durduran ve düşmanın hakimiyetini
kıran yegane savaş tarzıdır. Aynca bununla ordunun çevresi ve yan
kollan korunmuş olur. Diğer taraftan bu usul aynı anda taarruz ve
müdafaa için yararlı bir usuldür. Vur-kaç usulü ise kumandanın
otoritesini ve askere olan hakimiyetini kaybettirdiği gibi, sağ ve
soldan gelecek saldınlan da koruyamaz.
Resülullah'ın Bedir Gazvesi'nde müşriklere karşı galip gelmesi­
nin en önemli sebeplerinden biri savaşta kullandığı bu saf düzeni­
dir. Hz. Peygamber (sas) savaştan önce ashabını kontrol etmiş, birbirle­
rini itip kaktıklannı, biri diğerinden daha önce müşriklere karşı koymak
istediğini görünce hemen anlan saf düzenine sokmuş ve sajlan kendisi
bizzat düzeltip kontrol etmiştir. Sonra onlara hitap ederek orduya
metanet ve sabır telkin etmiş, anlan düşmana karşı direnmeye çağırmış,
yerlerinden asla aynlmamalannı, düşmanın çıkışlannı oklarla bertaraf
etmelerini söyleyip kendisinden başka kimseden emir almamalan ve
emir vermedikçe hücuma geçmemeleri direktifini vermiştir. ı ı o ııKureyş
büyükleri saf dışı edilip taarruzlarının hızını kaybettiği an, Resülul­
lah Müslümanlar'a, ileri hücum emrini vermiş ve mağlubiyet işa­
retlerinin belirmesi üzerine düşmanı takip etmelerini emretmişti.
Resülullah'ın Bedir Gazvesi'ndeki başansı büyük ölçüde alışıl­
mamış bu taktik uygulamasına bağlıdır. ı ı oıı

Tabur Düzeni
Hz . Peygamber devrinde uygulandığını belirttiğimiz beşli ter­
tip şekli Raşid Halifeler Dönemi ordulannda da görülmektedir. ı ı o3 ı
Bu dönemde uygulanan yeni bir ta'bie tarzı kürdüs 1 1 04 1 adı verilen

[ 10 1 ] Hindi, IV, 1 0 1
[ 1 0 2 ] Hattab, s . 84-85 .
[ 1 03] Taberi, I V, 8 8 ; Ferruh, Tô.rihu Sadri'l-İslô.m ve'd-Devleti'l-Ümeviyye, Bey­
rut, 1 976, S . 1 06
[ 1 04] Kurdüs (Kortis): Tabur veya fırka anlamına gelen bu kelime Yunanca ,
"Kortis"in Arapçalaşmış şekli olup çoğulu "Keradid"tir. İslam askeri ta­
rihinde ilk defa Halid b. Velid tarafından uygulanan bu ta'bie şekli Bi­
zans'tan alınmıştır. Zeydan, l, 1 75-76
 Ordunun M uharebe Harekati

taburlar nizamıdır. Bu usul daha önceleri İslam ordulannca bilin­

memekteydi.
Nizami kıtalin ilk ve basit şeklinin "saf düzeni" olduğunu
söylemiştik. Saflann tabur nizamında da korunduğu görülür.
Çünkü tabur nizamı, belirli mesafelerde sıralanmış saflardan oluşan
bölükler veya taburlardır. Kürdüs adı verilen bu nizamın, Philip
Hitti'nin ve Hasan İbrahim'in sandığının aksine , daha Raşid Ha­
lifeler devrinde vuku bulan Yermük Savaşı'nda komutan Halid b .
Velid tarafından uygulandığını görmekteyiz. ı ı osı
Emeviler'in sonuncu halifesi Mervan b. Muhammed zamanı­
na kadar saf nizamı ile kürdüs/tabur nizamı birlikte kullanılmış­
tır. Mervan b. Muhammed saf nizamını kaldırarak sadece kür­
düs nizamını kullanmıştır. 1 1 061 Halid b. Velid Yermük Savaşı'nda
askerini "keradis/taburlar" usulünde tertip etmiştir. Buna göre o
ordusunu , l OOO'er kişilik otuz altı veya kırk tabura (kürdüs) ayı­
rarak bu taburlardan "kalb", yani merkeze topladığı kuvvete Ebü
Ubeyde'yi, yine tabur şeklinde meymene yani sağ cenaha/kanata
ayırdığı kuvvete Amr b. el-As ve Şurahbil b. Hasene'yi, meysere
yani sol cenahta/kanatta yine tabur şeklinde bulundurduğu kuv­
vete de Yezid b. Ebü Süfyan'ı komutan olarak atamıştı. Öncüle­
rin başında Kabas b. Eşyem, ardçılann başında da Abdullah b .
Mes'üd (ö. 3 2/652-53) bulunuyordu . ı 1 o71

Genel ve Ortak Harp Prensi pleri

Tarihte bütün milletlerin kabul ettiği ortak harp prensipleri
vardır. İncelediğimiz dönemlerin askeri harekatında da uygula­
nan bu prensipler şunlardan ibarettir:

Kitle
Karada, denizde ve havada, tam zamanında ve yerinde üs­
tün kuvvetler yığarak veya tesirlerini bir araya getirerek, bunlann

[ 1 05 ] Taberi, IV, 33-34

[ 1 06 ] İbn Haldun, l, 288; Avn, s.241 -242
[ i 07] İbnü'l-Esir, ll, 4 1 1 ; Şibli, ll, 1 6 1
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
------��- ----------·--- -

kesin sonuç alacak bir istikamette kullanılması, zafer için lüzum­

lu şartlan meydana getirir. . ı ı osı

Hz. Peygamber'in (sas) bütün savaşlarında sayı üstünlüğü

.
hep düşman tarafında olmuştur. Bu demek değildir ki, Resülul­
lah asker toplayarak kuvvet yığmamıştır. Aksine o, kuvvet yığ­
maya çok önem vermiş ve Müslümanların gücü ve imkanları
nispetinde bunu gerçekleştirmeye çalışmıştır. 9/63 1 yılında vuku
bulan ve Hz. Peygamber'in bizzat komuta ettiği son sefer olan
Tebük Gazvesi'nde İslam Ordusu'nun sayısı 1 0 . 000'i atlı olmak
üzere 30.000'i geçmekteydi. Bu rakamın, Müslüman ordularının
yirmi yılı aşan bir zaman diliminde asker sayılarının az oluşuna
bakıldığında oldukça fazla bir rakam olduğu görülür.

Kuvvet yığma prensibine Raşid Halifeler Dönemi'nde de

önemli ölçüde riayet edilmiştir. Hz. Ebü Bekir mürtedlere ve
zekat vermeyi reddederek halifelik idaresini/devletini/hüküme­
tini kabul etmediklerini ortaya koyan Araplar'a karşı savaş ilan
ettiği zaman, on bir adet askeri birlik hazırlamıştı. 1 1091 Hz. Ömer
de böyle yapmış, o da Irak-İran cephesindeki ordulara sürekli
olarak takviye ve imdat birlikleri göndererek bu bölgedeki kuv­
vetlerin sayısını artırmıştı. Mısır'da bulunan Amr b. el-As'a , işini
hayli kolaylaştıran yardımcı/takviye/imdat birlikleri göndermiş­
ti. [ 1 10]

Hz . Ömer bu prensibe bağlılığından dolayıdır ki, insanları

fetih ordularına katılmaya şiddetle teşvik etmiştir. Onun bu ko­
nuda zikre değer iki önemli adım attığını görmekteyiz.

Birincisi; Irak-İran cephesinde savaşan komutan Müsenna b.

Harise'nin, Tağlib ve Bena Nemr Hıristiyan kabileleri gibi o bölgede
[ 1 08] Öncü , s.29
[ 1 09] İbnü'l-Esir, II, 435
[ 1 10] İbnü'l-Esir, II, 564-565
 Ord u n u n M uharebe H arekati

ikamet eden Hıristiyan Araplar'ı ordusuna alarak kendi kuvvetlerine

katmasına izin vermiştir. İkincisi ise; düşman karşısında İslam Or­
dusu'nun hacmini büyütmek düşüncesiyle, daha önce irtidad dalgası­
na kapılan, fakat sonradan tekrar İslam'a dönen efradın teşkil edilen
ordulara katılmalanna izin vermiştir. ı ı ı ı ı

Kuvvet Tasarrufu
Kuvvet tasarrufu prensibi (iktisad fl'l-cehd) , kitle veya sıklet
merkezi prensibinin tabii bir neticesidir. En büyük kuvvetin esas
maksada tevcihi ve küçük kuvvetlerin ikinci derecede işlere tah­
sisi, şeklinde tarif edilebilir. Bir bölgede üstün kuvvetler bulun­
durulması için diğer bölgelerde kuvvet tasarrufu yapılması zaru­
ridir. Durum, ekseriya stratejik bakımdan savunma olan görevin,
taarruzi harekatla etkili bir şekilde icrasına müsaade eder_ l l 1 2 1 Bu
prensip İslam askeri tarihinde çokça kullanılmıştır. Hz. Peygam­
ber Uhud Savaşı'nda Zübeyr b. Avvam'ın komutasında küçük bir
süvari birliğini Halid b. Velid'e karşı durmak için ayırmış ve ona
"Halid b. Velid'e karşı hareket et . . . " emrini vermişti. 1 1 1 31 Aynı savaşta
Abdullah b. Cübeyr komutasında elli kişilik bir okçu birliğini
de , İslam ordusunun arkadan kuşatılmasına engel olmak için Ay­
neyn Tepesi'ne yerleştirmiş ve bu birliğe şu emri vermişti:

"Arkamızı kollayın, düşmanın bizi arkadan vurmasından kor­

kuyorum. Bulunduğunuz yerden asla aynlmayın. Öldürüldüğümüzü
görseniz dahi yardıma koşmayın ve bizi müdafaa etmeye kalkışma­
yın. Göreviniz düşman süvarilerini oklarla savmanızdır. Çünkü atlar
gelen oklardan ürker ve yanaşamaz. " 1 1 1 41
Bu prensibe uygun olarak Ebü Ubeyde , Hz. Ömer zamanın­
da vuku bulan Dımaşk'ın fethi esnasında ( 1 3/634) , kuvvetlerin

[ 1 1 1] İbnü'l-Eslr, I I , 434
[ 1 12] Öncü, A.y.
[ 1 1 3] İbn Hişam, lll, 70; İbn Sa'd, II, 39-40.
[ 1 14] İbn Hişam, A.y.; İbn Sa'd, A.y.

..----.... 1 5 5 ________.
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

büyük bir kısmını bu şehrin fethi için toplayıp, Fihl'den Dımaşk'a

gelebilecek yardımı önlemek amacıyla orada bulunan düşmanı,
karşılarında durabilecek süvarilerle meşgul etmeyi planlamıştı.
Aynca düşmana Hıms'tan gelebilecek yardımı önlemek için de
bir süvari birliğini Hınıs ile Dımaşk arasında bir yere göndererek
burada karargah kurmalarını da planlamış ve bu planlarını uygu­
lamıştı . 1 1 1 51

Kuvvetlerin Dağıtımı
Bu yöntem, askeri güçlerin, yeniden ve zamanında kullanıl­
masıdır. Savaşlarda en son kurşunu atan ve en son askerini ko­
ruyan galip gelir prensibi doğrultusunda Ebü Ubeyde, harplerde
güç dağıtımına dikkat eder, bunu İslam Ordusu'nun ihtiyacını
dengeli bir şekilde karşılamak için yapardı. O, düşman ülkeleri­
ne sızmalarda açık olarak yedek kuvvetleri iyi kullanma ilkesini
başarıyla tatbik etmiştir. Bu yöntemi uygularken şu metotları göz
önünde tutardı:

a) Harp hedeflerine harp yapmadan ulaşmak; Yani savaşla ulaş­

mak istenen hedefe mümkün olursa antlaşma yaparak ulaşmak:
Burada esas amaç düşmanla savaşmadan onun teslim olmasını
sağlamak ve sulha/barışa ulaşıp o bölgelerde yeni topluluklar
oluşturmaktır. Tarih, Şamlılar ile ilk barış antlaşmasını yapan
komutanın Ebü Ubeyde olduğunu kaydetmektedir. Buna en gü­
zel örnek Ezru' ve Cezire antlaşmalarıdır. Bu bölgelere strateji
hücumları yaparak girilmiş ve barış yapılmıştır. Ebü Ubeyde'nin
burada uyguladığı yöntem esas kuvvetin yerinde ve zamanında
kullanılması idi. 1 1 1 61

b) Düşman kuvvetlerini dağıtmak ve çeşitli bölgelerden saldın­

larda bulunmak: Buna, bir nevi gerilla savaşı taktiği de diyebi­
liriz. Raşid Halifeler Dönemi'nde başvurulan bir taktik-prensip

[ 1 1 5] İbnü'l-Esir, II, 428

[ 1 1 6] Belazün, s. 1 29
 Ordunun M u hare be H arekati

olduğu görülür. İslam Orduları savaşırken komutan Ebu Ubeyde ,

bazı birlikleri savaş bölgesinden çok uzak yerlere gönderirdi. Ebu
Ubeyde'nin Suriye bölgesindeki uygulamalarını buna örnek vere­
biliriz . Şurahbil b.Hasene Ürdün'de fetih harekatını yönlendirir­
ken Amr b . As, Filistin'de kalan güçleri, Muaviye b . Ebu Süfyan
ise Suriye sahillerindeki güçleri bertaraf ederdi . 1 1 17 1 Ebu Ubeyde,
savaş meydanından uzakta kuvvet bulundurarak o bölgelerde hücuma
geçmek suretiyle düşman kuvvetlerinin dağıtılmasını sağlayıp, düşma­
nın cephelerde birlik oluşturmasını veya yeni taktikler kurmasını ön­
lüyordu.

c) Amaca ulaşmak için düşmana karşı ısrar ve inat göstermek:

Bizans Ordusu Dımaşk kuşatması devam ederse Müslümanlar'ın
savaşı bırakacaklarını düşünmüştü. Aynca Hınıs şehrinin halkı
da soğuk havalara alışamayan ve direnişe karşı koyamayan İslam
Ordusu'nun geri döneceğini zannediyordu . İslam Ordusu'nun
sabır ve ısrarla direnmesi tüm beklentileri boşa çıkardı ve Müslü­
manlar fazla kayıp vermeden zafere ulaştılar.

Baskın
Baskın/müfacee , mübağate , düşmanın karşısına, onun tah­
min etmediği bir zamanda ve ummadığı bir yerden, bilmediği ve
düşünmediği bir taktikle çıkmaktır. Bu suretle düşman saflarında
bir karışıklık ortaya çıkar; askerler arasında korku belirir ve buna
bağlı olarak da nizam ve intizam bozulur. Bu hale düşen düşma­
nın karşı koyacak güç ve morali kalmaz ve neticede de hezimete
maruz kalır. Baskın, harekatın bütün devamınca her vasıtada ve
her komuta kademesinde aranmalıdır. Baskın unsuru ; a) düşma­
na malumat vermemek için alınan tetbirlerle, yahut b) tertibatınız,
hareketiniz ve planlannız hakkında onu aldatmakla, c) muharebe
usulle1inde ve vasıtalannda değişiklikler yapmakla, d) icra kuvveti ve
sürat unsuru ile harekata büyük zorluk verecek gibi görünen araziden

[ 1 1 7] Belazürl, s. 1 2 3 , 145
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Dönem inde Askeri Teşki lat

harekatı yürütmekle, e) düşmanın hesap etmediği ve beklemediği bir

sayı çokluğu ile onun karşısına çıkmakla, g) düşmanın düşünmediği
bir cepheden ona hücum etmekle ve nihayet h) düşmanın bilmediği
silahlarla onu vurmak suretiyle elde edilebilir. Baskın sayı azlığını
telafi ede bilir. 1 1 181

Resülullah (sas) bütün ani baskın ve düşmanı gafil avlama

çeşitlerini uygulamıştır. Hz. Peygamber zamanında vuku bulan
Hendek Savaşı buna misal verilebilir. Kureyş ve müttefiklerinden
oluşan Mekke Ordusu Ebü Süfyan'ın komutasında Medine'ye
hücum edince, o ana kadar bilmedikleri ve beklemedikleri bir
savunma taktiği ile karşılaştılar. Hz. Peygamber (sas) şehri, ge­
rek yaya, gerekse atlıların karşı tarafa geçemeyecekleri genişlik
ve derinlikte kazdırdığı hendeklerle savunmaya almıştı. Günler­
ce bekleyen ve bir netice alamayan Mekke Ordusu geri dönmek
zorunda kalmıştır. 1 1 191 Benü Kurayza Gazvesi'nde ise düşman,
beklenmedik anda harekete geçilmesi sonucu şaşkın duruma dü­
şürülmüştür. Böylelikle düşmanın morali bozulmuş ve Resülul­
lah bu ani baskını muhasaranın sonuna kadar, otoriteyi elinden
bırakmadan sürdürmüştür. 1 1 201 Bu prensip Raşid Halifeler Döne­
mi'nde Suriye, Filistin, Mısır ve Kuzey Afrika fetihlerinde de uy­
gulanmıştır.

Taarruz
Buna hücum kuvvetlerini kullanmak da diyebiliriz . Kuman­
dan ancak taarruzla hareket serbestliğini elinde bulundurur ve
arzusunu düşmana zorla kabul ettirir. Kumandan tarafından
taarruzi harekat/hücum harekatı için doğru zaman ve yerin se­
çilmesi, harekatın başarısında kesin önemi haiz bir faktördür.
Kumandan, birçok durumlarda savunmaya müracaat zorunda

[ 1 1 8] Halefat ve Es'ad, el-Askeıiyyetü'l-İslamiyye, Ürdün, 1 98 3 , s. 1 00

[ 1 19] İbn Sa'd, l l , 6 6 , 74
[ 1 20 ] İbn Hişam, lll , 244; İbn Sa'd, l l , 74-77
 Ordunun Muharebe H arekati
-+---------------------.--
- ------------*--

kalabilir. Fakat planlı bir savunma, karşı taarruz harekatı için bir
fırsat beklerken başvurulacak geçici bir muharebe şekli olmalıdır.
Yahut da kesin sonuç aranmayan bölgede kuvvet tasarrufu için
yine savunmaya geçilebilir. ı ı ı ı ı

Uhud Gazvesi ve Hendek Gazvesi hariç tutulursa, Resülul­

lah'ın (sas) diğer bütün gazveleri savaş taktiği itibariyle taarruzi /
ileri hücum niteliğine sahiptir diyebiliriz. Bu ikisinde müşrikler
önce toparlanıp Medine civanna gelmişler ve bir taarruz başlat­
mışlardır. Resülullah muhtelif yollarla düşmanın amaç ve hedef­
lerini önceden öğrenip ondan önce davranarak onun düşmanca
emellerini etkisiz hale getirme imkanını bulabiliyordu. Taarruz,
talan ve aniden vurma anlamına gelmez . Bir komutanın başvur­
ması gerekli ileri hücum vaziyetidir: Çünkü başan çoğu kez sa­
vunma ile mümkün olmamaktadır. Üstelik savunma ordulara ge­
niş çaplı değil de kısmi bir başan sağlamaktan öte gidemez. Oysa
taarruz geniş çaplı bir başan kazandırıp zafere götürebilir. ı 1 22ı

Bu taktik Ebü Ubeyde'nin uyguladığı yöntemlerden biri olup

zor durumlarda süratli ve doğru kararlar alarak karşı tarafa sal­
dırıya/ileri hücuma geçmesidir. Onun bu taktiği düşmana karşı
yeni tavırlar koyarak onu durdurmak, planlannı değiştirerek aczini
kabullendirmek. , mücadele azmini kırmak ve sonuçta düşmanı zora
sokarak yenilgiye uğratmak amacını taşıyordu . Bizanslılar'ın İran­
lılar'la yaptığı savaşlarda uyguladığı taktik, surlardan müdafaa
savaşı vermek şeklinde idi. Müslümanlar ilk defa bu yöntemle
karşılaştıklannda bu tür savaşlarda zorlanabilirlerdi. Bizanslılar
müdafaa sanatını, kale yapımını siper kazmasını iyi biliyorlardı.
Savunma yapan Bizanslılar'a karşı Müslümanlar'ın karşılık ver­
mesi; yukanda ifade edilen nedenlerle Müslümanlar'ın hareket
ve sürat gücünü zayıflatacaktı. Bütün varsayımlan göz önünde

[ 1 2 1 ] Öncü , s.28
[ 1 22] Hattab, s.3 1 9
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
--+----------------------
-- ------·------------------....-
..._

tutan Ebü Ubeyde yeni metotlar geliştirerek düşmana aşağıdaki

yöntem ve taktiklerle ileri hücuma geçerdi. Bu taktikler şunlardı:

a) Düşmanı kalesinde mahsur bırakarak zor duruma sokmak: Bu

şekilde savaşa yeni bir yön vererek hücuma geçilecek ve düş­
man göğüs-göğüse savaşa girmeye zorlanacaktı. Ebü Ubeyde bu
yöntemi Fihl, Ba'albek, Hınıs, Yermük, Lazikiye savaşlarında uy­
gulamış ve düşman kuvvetlerini kalelerinden dışan çıkanp açık
alanda savaşmaya zorlamıştır. 1 1 231

b) Kuşatma esnasında düşman içerilerine akınlar düzenleyecek

bir kuvvet bulundurmak: Ebü Ubeyde bu yöntemi Dımaşk'ın ku­
şatmasında uygulamıştır. Zi'l-Kila el-Himyer! kuvvetleri Dımaşk
kuşatmasında Hınıs sınırlarına kadar ilerlemişti. Halid b. Velld'in
kuvvetlerinin Hınıs kuşatması esnasında Hadım Haleb'e kadar
sızmasını buna örnek gösterebiliriz. Aynca, Ebü Ubeyde'nin Dı­
maşk kuşatması sırasında Hıms-Dımaşk arasında bulunan Zi'l­
Kıla' el-Himyer! ile Dımaşk-Filistin arasında bulunan bir bölgeye
birlik gönderip askeri karargah kurdurması da buna örnek alarak
verilebilir. 1 1 241

c) Düşman güçlerini takip ederek dağıtmak: Bu taktikle düşma­

nın tekrar toparlanmasına fırsat verilmemiş olur. Ebü Ubeyde bu
yöntemi Mercu'r Rüm savaşında uygulamıştır.

Manevra
Sadece manevra/mürüne ile kesin sonuç alınamaz. Ancak
manevra, uygun bir şekilde kullanıldığı takdirde, taarruz, sık­
let merkezi, kuvvet tasarrufu veya baskın gibi prensipleri tatbik
ederek kesin sonuç alınmasını mümkün kılar. Daha üstün kali­
tede silah ve donatım, daha etkili ateş gücü, daha yüksek moral
ve daha iyi önderlik vasıflan maharetli bir manevra kabiliyeti ile

[ 1 23 ] İbnü'l-Eslr, el-Kamil, 11 ,490

[ 1 24] İbnü'l-Eslr, a.g. e. ,A.y.
 Ord unun Muharebe H arekati

birleştirildiği takdirde , çoğunlukla sayı üstünlüğüne sahip bir

düşman yenilgiye uğratılabilir. ı ı 2 5ı
Hz . Peygamber ve Raşid Halifeler döneminde Müslüman
Kuvvetler, hedefledikleri noktalara ulaşmak için yeterli ve sü­
ratli bir şekilde hareket ediyorlar ve bu yerlere tam ve uygun
zamanlarda ulaşıyorlardı. Dolayısıyla da, düşmanın hazırlıklarını
tamamlayıp harekete geçmesine fırsat ve imkan vermiyorlardı .
Neticede düşmanın bütün gayretleri boşa çıkıyordu . Peygamber
Ordusu'nun Medine'den çok uzakta bulunan Tebük'e , Filistin
yakınlarına ve Dümetü'l-Cendel'e, her türlü zor yol şartlarında
hareketi, bu mesafeleri gece yürüyüşleriyle ve saatlerce süren ke­
sintisiz yolculuklar sonunda kat etmesi, bu ordunun ne ölçüde
manevra kabiliyetine sahip olduğunu bize göstermektedir. 1 1 261
Halid b. Velıd'in ordusu ile birlikte Irak Cephesi'nden Suriye
Cephesi'ne mecburi yürüyüşünü de bu ordunun manevra kabili­
yetine örnek gösterebiliriz. 1 1 271

Emniyet
Düşman baskınlarına karşı kafi bir emniyet/emn/güvenlik
sağlanması için düşmanın kabiliyetleri doğru bir şekilde tahmin
edilmelidir. Bunun tabii neticesi olarak da gerekli emniyet ted­
birleri alınmalı , müessir keşif faaliyetleri yürütülmeli ve harekete
hazır bulunulmalıdır. Her birlik kendi yakın kara emniyetini sağ­
lamak için gerekli tedbirleri alır. Yanların ve gerilerin emniyetini
sağlamak ise özel önemi haizdir. ı ı 2sı

Düşmana ansızın saldırma taktiği, uygulanış yönünden ne

derece tehlikeliyse , operasyonun emniyetini sağlama ilkesi (em­
nü'l-amel) de o kadar önemlidir. Düşman baskınlarına karşı yeteri
kadar bir emniyet sağlanması için düşmanın güç ve kabiliyetinin

[ 1 25] Öncü , s. 28-29.

[ 1 26] İbn Hişam, IV, 1 59 ; İbn Sa'd, II, 62 , 1 65-66
[ 1 27] ibnü'l-Esır, II, 407-408.
[ 1 28] Öncü , s.29
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Dö neminde Askeri Teşkilat

doğru bir şekilde tahmin edilmesi, düşmanın ani baskınlarından

korunmak için gerekli emniyet tedbirleri alınması gerekmektedir

Resulullah (sas) bütün gazvelerinde ordusunu düşmandan

korumuş, düşmanın ordu hakkında bilgi almasını engellemek
için her türlü tedbiri almada sonsuz gayret sarf etmiş ve bunun
için de "emniyet" prensibini uygulamıştır.

Hz. Peygamber'in (sas), düşmana yaklaşırken veya savaş meyda­

nından geri dönerken önden çıkardığı keşif ve bilgi toplama devriye­
leri, orduyu emniyete almak ve düşmanın ani baskınından korumak
için aldığı emniyet tedbirleriydi. Orduyu beklemek üzere görevlendir­
diği· koruyucular da düşmanın ani baskınını önlemek için aldığı bir
tedbir olarak değerlendirilebilir.

İlgili bahsinde de belirttiğimiz gibi, Resulullah, değişik me­

totlarla düşman hakkında bilgi toplama yolunda titizlik göster­
diği gibi, düşmanın İslam Ordusu hakkında bilgi edinmesinin
önünü kesmek için de son derece dikkatle hareket etmiştir.

Raşid Halifeler Dönemi'nde de fetih ordularının emniyeti için

her türlü tedbirin alındığını görmekteyiz. Raşid Hilafet'in ordu
kumandanları; gerek hareket halinde öncü birlikler çıkarmak sure­
tiyle keşif yaparak; ardçılar teşkil etmek yoluyla da arkadan gelecek
tehlikelerden emin olarak; gerekse koruma tedbirleri almak suretiyle
ordunun askeri merkez ve kışlalanndaki ikametlerini güvenlik altına
alarak emir ve komutalan altındaki ordulannın emniyetini sağlamış­
lardır. Ebu Ubeyde bütün savaşlarda her türlü tedbi�i almada bü­
yük gayret göstermiş, ordusunu bu türlü tehlikelerden korumak
için çeşitli güvenlik tedbirleri almıştır. Onun aldığı bu tedbirler­
den bazılan şunlardır:

a. Düşmanı devamlı gözetlemek: Bu yöntemle düşman ha­

rekatının aktivitesi belirgin bir şekilde ortaya çıkar. .Ebu Ubeyde
düşman içlerine göndermiş olduğu casus ve haber toplayıcılar

.,....____. 1 6 2 ._____.
 Ordunun M uharebe Hare kati

aracılığı ile düşman hakkında aynntılı bilgilere sahip olurdu. Ay­

nca düşmanın gücünü, yaptıklan hazırlıklan zamanında öğrenir­
di. Özellikle Yermük Savaşı'nda bu casuslan kullanmıştır. O , bu
yolla aldığı bilgileri devlet başkanını sefer harekatı ve organizasyo­
nuna ilişkin bilgilendirme usulüne uygun bir şekilde yazdınp gön­
derdiği yazılarla Hz. Ömer'e ulaştırmıştır. Kendisi onunla istişare
eder, bazen de yanındaki arkadaşlan ile durum değerlendirmesi
yapardı. 1 1 29 1

b. İhtiyat tedbirleri almak; Tedbirli ve temkinli olmak: Müslüman

Ordular askeri harekat esnasında yedek kuvvetler de bulundur­
muşlardır. Bizanslılar Şam'ın fethi esnasında, Fihl ve Mercu'r-Rüm
savaşlannda ve Hıms'ın kuşatılmasında Müslüman Ordu Birlikle­
rin'ne ani baskınlar yapmak istemişler; fakat gözetleme kuleleri,
keşif ve devriye birlikleri onlara bu fırsatı vermemişti. Çünkü Ebu
Ubeyde Bizans Ordusu'nun bütün harekatı hakkında önceden bilgi sa­
hibi oluyordu. Aynca o, savaşacak ordunun yanında yedek birlik­
ler de bulunduruyordu . Bu birliklerin vazifesi; ordu savaş alanına
girinceye kadar düşmanı oyalamaktı. Ebü Ubeyde bu yöntemle
düşmanın karşı saldınsını boşa çıkanyordu . ı 1 3oı
c. Savaş meydanına yabancı bir gücün girmesini engellemek: Ebu
Ubeyde'nin yöntemlerinden biri de; ordunun emniyetini sağlamak için
koruyucu tedbirler alarak, savaş meydanına yabancı bir gücün girme­
sine fırsat vermemek için atlı bir askeri birliği görevlendirmesidir. Bu
ihtiyati birliğin gücü tehlike oluşturan gücün büyüklüğüne, koruyucu
gücün hacmine ve harekatın yapılacağı yerin tabiat şartlanna göre
belirlenirdi.
Ebü Ubeyde bu yöntemi Hınıs kuşatması esnasında , Halid b .
Velid komutasında sayılan ü ç bin ile dört bin arasında değişen bir
süvari birliğini donatarak uygulamıştır. Bu birliğin görevi, İslam

[ 1 29] Belazürl,s. 1 4 1
[ 1 30 ] Belazüıi, s. 1 2 7

.,.___ 1 63 �
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

Ordusu'nu ani baskınlardan korumak, savaş meydanında bek­

lenmeyen noktalardan gelecek her türlü tehlikeyi engellemekti.
Aynca Ebü Ubeyde, düşman ile savaşmadan önce onların bu­
lunduğu bölgeye öncü kuvvetleri gönderirdi. Bu öncü kuvvetler
o yere varıp düşmanı korkutmak ve durumu rapor etmek için
görevlendirilmişti. Ebü Ubeyde'nin Amr b. As'ı dört bin kişilik
süvari birliği ile Ürdün'e göndermesi buna bir örnek teşkil et­
mektedir.

Komuta Birliği
Komuta birliği/vahdetü'l-kıyade, teavün, elde bulunan kuv­
vetlerin ve tüm muharebe kudretlerinin, kesin sonuç alacak şe­
kilde kullanılması için lüzumlu olan gayret ve faaliyetlerin bir
araya getirilmesini sağlar. Gayret ve faaliyetlerin bir araya getiril­
mesi, birliği teşkil eden muhtelif kısımlar arasında tam bir işbir­
liği ile daha da fazlalaştınlır. ı ı 3 ı ı

Bu ilke modern harplerde ve gerilla savaşlarında vazgeçilmez

bir taktik/kuraldır. Yeni ve eski harp usullerinde komuta birli­
ği ilk planda yer almaktadır. Herkesçe bilinmektedir ki, komuta
birliği olmayan bir ordu henüz işin başında harbi kaybetmiş de­
mektir.

Resülullah (sas) bütün gazvelerinde ordusundaki kısımların

gayret ve faaliyetlerini birleştirerek koordinasyonunu sağlamış ve
üstün komuta birliğini gerçekleştirmiştir.

Hz. Ebü Bekir, irtidad edenler üzerine gönderdiği orduların

teavününü sağlamış, bu birliklerin yardımlaşarak hareketlerini
sürdürmelerini istemiştir. ı ı 321

Hz. Ömer'in Kadisiye ve diğer önemli harekatta bu prensi­

bi nasıl gerçekleştirdiğini biliyoruz . Fetih ordularının Yermük'ta

[ 1 3 1 ] Öncü , A.y.
[ 1 32 ] İbnü'l-Eslr, II, 346 -4 7
 Ord u n u n M u ha rebe H a rekati

nasıl bir araya gelerek Halid b. Velld'in komutasında birleşip düş­

mana yüklendikleri de bilinmektedir. 1 1 33 1

Ebu Ubeyde'nin tatbik ettiği bir yöntem de , emrin tek kişi ta­
rafından verilmesi idi. O başarıya ulaşıp zafer elde etmenin; emir
ve komuta/sevk ve idarenin bir merkezden yapılmasına bağlı ol­
duğuna inanırdı. Şu örnek bunu ortaya koymaktadır. Daha önce
belirtildiği gibi Hz . Peygamber Ebü Ubeyde'yi 200 kişilik bir bir­
liğin başına komutan tayin ederek Zatü's -Selasil'e göndermişti.
Amr b . As da orada bulunmaktaydı. Komutanlık konusunda Ebu
Ubeyde ile Amr arasında bir ihtilaf vuku buldu . Ebü Ubeyde:
"Peygamberimiz bize ordunun idaresinin bir olması ve bunun için de
yardımlaşmayı emretti. Amr bu emre karşı gelse de ben ona itaat ede­
ceğim. " dedi ve komutanlığı ona teslim etti. Hz. Peygamber 'in bu
emrine muhalefet etmek ordunun ayn merkezlerden idaresi an­
lamına geleceğinden, Ebu Ubeyde'nin bu durumu kabullenmesi
mümkün değildir. Bu durum Yermuk Savaşı öncesinde Hz. Ebu
Bekir'in verdiği talimat üzerine Suriye ve Irak bölgesinde savaşan
muhtelif kuvvetlerin birleştirilmesinde de uygulanmıştır. 1 1 341

Yukarıdaki olay da gösteriyor ki, Ebü Ubeyde komutanlık

makamı ile kibirlenen, gururlanan birisi değildir. O, komutanlığı
rütbe ve makamdan ziyade, verilen emri tam olarak yerine getir­
mek üzere, taşınması zor ve sorumluk gerektiren bir görev olarak
kabul ediyordu. O, verilen görevleri uygulamadaki başarıyı bilen
biri idi. Bununla birlikte o ordu birliği ile komuta birliğini en
uzak bir sınırda bile olsa , kendi öz kabiliyeti ve hür iradesi ile
birleştirmeyi başarmıştır. İslam bayrağının yeryüzünde dalgalan­
ması ve İslam'ın hakim olması için bu sorumlulukları komutan­
lık gereği olarak benimseyen ve uygulayan biriydi.

[ 1 33 ] İbnü'l-Esir, I I , 4 1 0- 1 1 .
[ 1 34] Bessam el-Aseli, Ebu Ubeyde İbn Cerrah, Beyrut, 1 399, s. 1 37- 1 40
 H z. Peygamber ve Hu lefa-yi Raş idtn Döneminde Askeri Teşkilat

Hedef
Bütün askeri hareketlerin en son hedefi, düşmanın silahlı
kuvvetlerini ve muharebe arzusunu yok etmektir. Bu nihfü he­
defe bir hamlede gidilemez. Ara hedefler gereklidir. Ara hedefler
o şekilde seçilmelidir ki, bunların elde edilmesi ile , nihfü hedefe
kesin, çabuk ve en az insan ve malzeme kaybı ile varılması müm­
kün olabilsin.

Ara hedeflerin seçilmesi; kumandanın elinde olan bütün bilgi

kaynak ve vasıtalarından faydalanarak, düşman ve harekat alanı
hakkında elde edilebilecek mümkün olduğu kadar tam bilgiye
dayandırılır. 1 1 351

Resülullah (sas) hedefini iyi tespit ediyor ve bu hedefe ulaş­

mak için en üstün ve en salim yollan düşünüyor ve kullanıyordu .
Hudeybiye'de ve daha sonra Yermük'ta bu prensiplere uygun ha­
reket edildiği görülmektedir.

Hedefi korumak önemlidir. Bununla birlikte hedefi açık ola­

rak belirlemek daha önemlidir. Stratejik hedef fetih orduları için
apaçık bir hedeftir. Savaşlarda yok yere askeri kırdırıp inat gös­
tererek sonuca gitmek başarılı bir yöntem sayılmaz. Asıl olan iyi
bir strateji uygulayarak başarıya ulaşmaktır.
Ebü Ubeyde, hedefin korunması yöntemini başarıyla uygu­
layan kumandanlardan biridir. O , bölgelerin tabiat şartlarıyla fi­
ziki- coğrafi yapısını en iyi şekilde tespit edip kullanmıştır. Ebü
Ubeyde, Suriye'nin kuzeyini fethetmek istediği zaman, Hıms'ı
karargah edinerek kendisine engel oluşturan Bizans Birlikleri'ne
karşı ordusunu yönlendiriyordu . O , hedefine ulaşmak için iki
yol takip etmiştir. Önce iç bölgeleri fethetmek gerektiğini düşün­
müştür. Bunlar Ba'albek, Hınıs, Kınnesrin, Haleb gibi merkez­
lerdi. Buraların fethini tamamlayınca sahil çevreleripe yöneldi.

[ 1 35] Öncü, A.y.

 Ord u nun M uharebe Harekati

Bunlar Antakya , Llzikiyye , Cebele , Tarsus gibi merkezlerdi. Suri­

ye cephesi genel komutanı Ebü Ubeyde'nin düşüncesindeki fetih
planının çok net olduğu kanaatindeyiz. Çünkü o , iç bölgelerde
kuvvetli ve tehlikeden uzak bir bölge kurmadan sahil şehirlerini
fethe yönelmedi. Böylece belirlediği hedefe ulaştı . Bizans kuvvet­
lerinin Hınıs şehrini geri almak için ikinci kez saldında bulun­
maları konunun önemini gösteriyordu ki, Rumlar/Bizanslılar bu
şehri aldıklarında sahil şehirlerini ele geçirmeleri daha da kolay­
laşacaktı. Ebü Ubeyde başarılarını tesadüfl olarak değil, ince bir
plan sonucunda elde etmiştir.

Basitlik
Planlar, hedefin elde dilmesi hususlarının müsaadesi nispe­
tinde basit ve direkt olmalıdır. Planların basitliğine bilhassa önem
verilmelidir. Çünkü harekat esnasında en basit planların icrası
bile ekseriya güçtür. Bu planın en son denenmesini, onun icrası
teşkil eder. Bu husus planlama esnasında daimi olarak hatırda
tutulmalıdır. l 1 361

... ... @... "'

[ 1 36] Öncü, A.y

,..._____. 1 6 7 _______...,
 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBER VE RAŞİD

HALİFELER D ÖNEMİNDE
SAVAŞ VE BARIŞ
 Kavramsa l Çerçeve
Savaş, savaşma, vurma, vuruşma, çatışma ve dövüşme kelime
ve kavramlarının Arapça'daki karşılıkları kıtal, mukatele, harb,
muharabe, sıra', musaraa, darb, mudarabe, ırak, muarake, tearuk,
ma'reke, ğazv, ğazve, cihad ve mucahede kelime ve kavramlarıdır. ı ı ı
Bunlardan cihad ve mücahede kavramlarının dışındaki diğer bü­
tün kavramlar doğrudan savaş ve silahlı mücadele anlamı ifade
etmektedir.

Cihad ve mücahede ise esasen, "dini emirleri öğrenip ona göre

yaşamak ve bunlan başkalanna öğretmek; iyiliği emredip kötülükten
sakındırmaya çalışmak; İslam'ı anlamak, öğrenmek, ferdi ve içtimai
planda yaşamak ve yaşanmasına çalışmak; İslamiyet'i anlatmak, teb­
liğ etmek, duyurmak, öğretmek ve bu hususta içte ve dışta karşılaşa­
cağı engelleri aşma konusunda içinde bulunması gereken şuurlu ve sü­
rekli gayret ve aksiyon hali; nefsin kötü istekleriyle mücadele etmek ve
tecavüzleri durumunda dış düşmana karşı silahlı mücadele vermek"
anlamlan ifade etmektedir.

İslam'da savaşın tanımı da şöyle yapılabilir: Müslüman dev­

let ve topluluklann, canlanna, mallanna ve vatanlanna doğrudan
veya dolaylı olarak kasteden; bağımsızlıklannı ortadan kaldırmak;
dinlerinden çevirmek; siyasi düşünce, idari yapı ve ictimai hayat
ve teşkilatlanndan uzaklaştırmak ve bunlan sona erdirmek; tebliğ
[l] İbn Manzur, Lisanu'l-Arab, Beyrut, 1 970, "ab'e", "hrb", "chd" , "ktl" ,
"sr'a", '"ark", "ğzv'', "fth", "zhf' maddeleri; Zebldl, Tacu'l-Aras, Mısır,
1 306, "chd" , "fth", "ktl", "hrb", "ğzv", "zhf' maddeleri,
 H z . Peygamber ve Hulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkil.it

hürriyetlerine engel olmak ve her türlü güvenliklerini tehdit etmek

amacıyla düşman tarcifından gelen tehdit ve saldınlara karşı, savun­
ma amacıyla, bütün güçlerini toplayarak düşman üzerine yönelttikle­
ri muharebe harekatıdır.

"Fetih (feth, çoğulu fütah, onun da çoğulu fütahat) İslam'da

meşru görülen savaşlar hakkında cihad kelimesine benzer şe­
kilde, Müslümanlar'ın Gayr-i Müslimler'den gerçekleştirdikleri
toprak kazanımlarını, tarihte ve günümüzde bilinen diğer istila
ve sömürü savaşlarından ayırmak amacıyla kullanılmıştır. Ancak
burada kelimenin yalnız maddi yönden fetih manası taşıdığı söy­
lenemez. Kelime öncelikle ve daha çok aklı, kalbi ve gönlü İslam
gerçeğine açmak; ikinci olarak da İslam mesajının önündeki engelleri
kaldırmak; insanın kalbine ve aklına ulaşmayı mümkün kılacak orta­
mı hazırlamak anlamına gelir. Fetih kelimesinin bu yorumu Hz.
Peygamber'in hadislerinden ve Kur'an-ı Kerim'den açıkça anla­
şılmaktadır. Medine'nin savaşsız fethedilmesi ve İslam'a kazan­
dırılması hakkında Resül'üllah ın, " Olkd er ve şehirler zorla alınn:
'

Medine ise Kur'an ile fethedilmiştir" dediği kaydedilir. 1 21 Bu meca­

zi kullanımı gösteren Kur'ani delil ise Fetih suresinin , "Biz sana
doğrusu apaçık bir fetih ihsan ettik" mealindeki ilk ayetidir. Çünkü
bu ayet ve müteakip diğer ayetler askeri bir harekat sonrası kazanılan
bir zaferin değil, Mekke Hükümeti ile 6 (628) yılında yapılan Hudey­
biye Banş Antlaşması'nın arkasından inmiştir. Vahiy bu antlaşmayı
feth-i mübfn (apaçık bir fetih) olarak nitelemiştir. " 1 3 1

Savaş mı? Ba nş mı?; Savaşm Sebepleri

Hiç arzu edilmemesine rağmen, saldırının sona erdirilmesi
ve barışın sağlanması için savaş zaruret haline gelebilir. İşte İslam
böyle zaruri durumlarda zorunlu olarak meşru savaşa başvur­
muştur.

[2] Belazürl, s.2 1 ,

[3] Fayda, Mustafa, "Fetih" md. DİA, XII,467-468.
 H z . Peygamber ve Raşid H a life ler Döneminde Savaş ve Banş
_ ___.________________
._ ---.------------ ------------- -

İslam'da fertler, topluluklar ve devletlerarası ilişkilerin kurul­

masında ve yürütülmesinde esas alınan temel düşünce ve hare­
ket tarzı savaş değil banştır; silm, müsaleme ve müsalahadır. İslam
bu birimler arasındaki münasebetlerin kavga, çatışma, öldürme,
baskı, zulüm, zorlama ve savaş esasına göre değil, karşılıklı görüş­
me, adalet, hukukun üstünlüğü, antlaşma, iyilik ve hayırda yanşma,
banş ve banş şartlanna riayet etme esasına göre düzenlenmesini
ve sürdürülmesini öngörmektedir. Kur'an'da bu temel düşünce­
yi destekleyen çok sayıda ayet yer almaktadır. Hz. Peygamber'in
(sas) uygulamalan da bu ayetlerin belirlediği hükümler üzerinde
yürümüştür. Bu ayetlerde Yüce Allah şunları söyler:

"Ey insanlar! Biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık ve birbiri­
nizi tanımanız için sizi milletlere ve kabilelere ayırdık. Allah katında
en üstün olanınız haramlardan/günahlardan/kötü amellerden/yanlış
davranışlardan en çok korkanınız (ve Allah'a karşı yükümlülük ve
sorumluklannızda daha dikkatli ve duyarlı olanınız) dır. "1 41

Ayette geçen"muarefe" kavramı, "insanlann her konuda karşı­

lıklı antlaşmalar akdederek, birbirinizi birbirlerini tanıyarak" ayn
devletler, milletler ve kabileler/topluluklar halinde yaşamalan anlamı
ifade etmektedir.

Müslümanlar'ın Müslüman olmayan topluluklarla ilişkileri­

nin barış temeline dayandığı, barış ortamını ortadan kaldıracak
eylemlere Müslümanlar'ın değil, onlara karşı düşmanlık esasına
dayalı duygu , düşünce ve anlayışla hareket eden toplulukların
siyasi ve idari eylemlerinin yol açtığı yine Kur'an'da yer alan şu
ayetlerde açık bir şekilde ifade edilmiştir:

"Sizinle din uğrunda savaşmayan ve sizi yurtlannızdan çıkarma­

yanlara iyilik etmekten ve onlara adaletle davranmaktan Allah sizi
men' etmez. Çünkü Allah adaletli alanlan sever. Allah ancak sizinle
[4] Hucurat 401 1 3 .
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

din uğrunda savaşanlan, sizi yurtlannızdan çıkaranlan ve çıkanlma­

nız için onlara yardım edenleri dost edinmenizi yasaklar. Kim onlarla
dost olursa işte zalimler onlardır. "151

Bu ayette banşı ya da savaşı doğuran iki esas sebep dikkati­

mizi çekmektedir. Banşı doğuran ve koruyan sebep Müslüman
bir topluluğun bir ülke/toprak/vatan üzerinde ortaya çıkan ve
teşkilatlanan siyasi, sosyo-kültürel ve ekonomik varlığının temel
düşüncesine/felsefesine veya bu varlığın oluşumunda veya deva­
mındaki temel inanca bağlılığın/itaatin ve bu alandaki istiklalin/
bağımsızlığın herhangi bir şekilde saldmya uğramamasıdır. Buna
göre, sizin de bu temel düşüncenizden dolayı size ve bağımsızlığını­
za saldırmayan, sizi vatanınızdan/yurdunuzdan çıkarmayanlar ile
savaşmanız gerekmez. Aksine onlarla iyi ve adil ilişkiler kurarak ve
çeşitli konularda antlaşmalar yaparak banş içerisinde yaşamalısınız.
Çünkü banş esas, savaş ise tebe1 ve anz1dir. İlişkiler banş düzle­
minde kurulmalı ve yürütülmelidir.

İslam'a göre insanlar ve devletlerarasında banşın kurulma­

sının ve korunmasının gerekliliği bu sistemin temel ilkelerin­
dendir. Kur'an'da ve Hz. Peygamber'in (sas) uygulamalannda
bu husus daima öne çıkar. Hz. Peygamber (sas) , İslam'ı, banşa
çağıran, düşmanlığı ortadan kaldıran, han dökmeyi .hoş görmeyen ve
hangi din, medeniyet ve kültürden olursa olsun Müslümanlar ile yar­
dımlaşmaya çağıran düşünce, anlayış ve buna dayalı sosyal siyaseti
izlemiştir. Bu düşünce ve tavnn temelini teşkil eden Kur'an ayet­
leri ise şöyledir:

"Ey iman edenler! Hepiniz birlikte banşa (silm, musaleme) girin.

Şeytanın adımlannı izlemeyin. Çünkü o size apaçık düşmandı r: "161
[5] Mümtehine 60/8-9 .
[6] Bakara 2/208.
 H z . Peygamber ve Raşid H a life ler Dö neminde Savaş ve Banş
---·------------...------------------..... -

"Allah dileseydi anlan sizin üstünüze salardı da sizinle savaşırlar­

dı. O halde onlar sizden uzak dururlar, sizinle savaşmazlar ve sizinle
banş içinde yaşamak isterlerse, Allah size onlara saldırmak için bir
yol vermemiştir. "17 1 "Eğer onlar banşa meylederlerse/yanaşırlarsa
sen de ona (banşa) yanaş ve Allah'a dayan. " ısı

Hz. Peygamber de (sas) Kur'an'da öngörülen banş temeline

dayalı olarak hareket etmiş, fertler, topluluklar ve devletlerara­
sı ilişkilerde hep banşı yakalamaya , banş ortamı oluşturmaya,
siyasi ve sosyal/toplumsal banşı egemen kılmaya çalışmıştır. O
İslamiyet'in Mekke yıllannda da , Medine döneminde de dinini
banş ortamında duyurmaya ve insanlara ve devletlere ulaştırma­
ya çalışmıştır. Medine'de her şeye hakim olduğu bir dönemde,
Medine Şehir Devleti yapısı içerisinde, bu devletin vatandaşlan
olan müslim ve gayr-i müslim unsurlarla, özellikle Müslüman ol­
mayanlann çoğunluğunu oluşturan Yahudiler'le , Medine Vesikası
çerçevesinde antlaşmalar yaparak banş içerisinde yaşamayı tercih
etmiştir.

Medine civanndaki müşrik Araplar'la saldırmazlık antlaşma­

lan yaparak ve bu civarda birbirlerinin dini, kültürel ve ekono­
mik varlıklannı tanıyarak, bu birimlerle siyasi ve sosyal banşın
şartlannı inşa ederek yaşama kültürü oluşturmuştur. Bazı şart­
lann ağır ve aleyhine olmasına karşın Hudeybiye Banşı'nı kabul
ederek, bölgesinde savaşsız yıllann egemen olmasını hep aramış,
Mekke müşrikleri ve müttefikleriyle 1 0 yıllık bir banş antlaş­
masını imzalamıştır. Bu onun ne ölçüde bir banş Peygamberi
olduğunu , telkin ve tebliğ ettiği dinin aynı banşı sağlamada ne
ölçüde ısrarlı olduğunu göstermektedir. Bu ve diğer örnekler, Hz.
Peygamber'in (sas) savaşı ilk başlatan taraf olmadığı gibi, akdet­
tiği banşı ilk bozan taraf olmadığını da göstermektedir. İleride

[7] Nisa' 4/90 .

[8] Enfal 8/6 1 .
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
�---------------.---------------- .... --

bahsedileceği üzere , hiç arzu etmemesine rağmen savaşa ancak

savunma amacıyla başvurması da bunu göstermektedir.

Mekke müşrikleri Müslüman varlığını Mekke'de olduğu gibi

Medine'de de rahat bırakmamış , bu varlık üzerinde, çeşitli siya­
si , sosyal ve ekonomik baskılar kurarak, Hz . Peygamber'i (sas)
koruyan Medineliler'i tehdit ederek ve hatta Medine üzerine çe­
şitli zamanlarda sürekli kuvvetler göndererek düşmanlıklarını ve
saldırılarını sürdürmüşlerdir. Mekke hükümetinin Hz . Peygam­
ber'i burada da rahat ve kendi halinde bırakmadığını gösteren
iki önemli vesika şöyledir: Resülullah (sas) Medine'ye hicret
edip geldiğinde Mekke'nin ileri gelen iki başkanı Ebü Süfyan ve
Ubeyy b. Halef, Medineli Müslümanlar'a (Ensar) bir yazı yazıp
şöyle dediler:

". . . Asıl meseleye gelince: Arap kabileleri arasında (çıkabilecek

hiçbir harp) bizimle sizin aranızda ortaya çıkacak bir yanık yara­
sından /bir harpten daha ıztırap verici olabilsin. Gerçekte siz, bizim
aramızdan çıkan pek asil ve aynı zamanda pek ulu bir kimseye yar­
dım etmeye teşebbüs etmiş bulunuyorsunuz; ona eman hakkı tanıdınız
ve onu himayeniz altına aldınız. Bu, gerçekten sizin için utanılacak
bir şey ve bir lekedir. Bizimle onun arasına girmeyin. Şayet o doğru
yolda ve iyi tutuma sahip biri ise, bundan çıkanlacak saadet payı bize
aittir. Şayet kötü biri ise onu ele geçirmede biz herkestbqa en çok hak
sahibiyiz. "191

Daha sonra Ka'b b. Malik ( ö . 50/670) onların bu mektubu­

na bir şiir yazmak suretiyle cevap vermiştir. Ensar zümresinden
gelen bu red cevabı üzerine hiçbir şekilde ümitsizliğe kapılma­
yan Mekkeliler bu defa, Hz. Muhammed'in (sas) Medine'deki
muarızlarına , yani Abdullah b. Übey b. Seh11 ve onun p utperest

[9] İbn Habib, el-Muhabbar, s.27 1 -74; Hamldullah, a.g. e. ,I,2 1 7

......_... 1 76 -------+
 H z . Peygamber ve Raşid Halifeler Döneminde Savaş ve Barış
- - -·--------- - ------- ---·--- ----- ---- - ------- ------------

arkadaşlarına bir ültimatom göndermek suretiyle başvurdular ve

şunları söylediler:

". . . (Kaçmış bulunan) arkadaşlanmıza bir emdn ve sığınma hak­

kı tanımış bulunuyorsunuz. Allah'a yemin ederiz hi, şayet ona karşı
bir çatışmaya kalkmazsanız veya onu ülkenizden çıkanp atmazsanız,
savaşçılannızı öldürmek ve kadınlannızı da kendimize almak üzere
hepimiz kalkıp üzerinize yürüyeceğiz/' ı ı oı

Öyle anlaşılıyor ki Mekkeliler, Medine'ye karşı birtakım ikti­

sadı baskı tedbirleri de almış bulunuyorlardı. Gerçekten de Ebü
Naile, sütkardeşi Ka'b b. Eşref'i (ö.3/624) öldürmek üzere bir su­
ikast tertiplediğinde beriki, Müslümanlar'ın içinde bulundukları
durumu ona anlatmıştı . Bunları gizli birtakım maksatlarla söyle­
mişti ve fakat aşağıya aldığımız satırlar arasında bazı hakikatler
dile getirilmiştir:

"Bu adamın (Hz. Muhammed) kalkıp bizim aramıza gelmesi bi­

zim için büyük bir felaket oldu: Bütün Arabistan düşmanımız haline
geldi. Herkes bize karşı çıkmaya başladı. Yollanmız bize karşı kesildi.
Ailelerimiz (açlıktan) ölüyor. Yiyecek bir şeyimiz kalmadı ve hendi
kendimizi besleyebilmek için büyük güçlükler içerisine düştük. " ı ı ı ı

Bilindiği gibi Mekkeliler o devirde milletlerarası ticareti elle­

rinde bulunduruyorlardı. Bu duruma göre bu iktisadı baskının
tesir husule getirebileceğine şüphe etmememiz gerekir.

Daha Medine döneminin ilk yılında ortaya çıkan bütün bu

baskı ve zorlamalar karşısında Hz. Peygamber (sas) , saldıran
düşman üzerine kuvvet göndererek "kendisiyle muhdtele eden düş­
manla savunma savaşı" yapmak zorunda kalmıştır. Hz. Peygam­
ber'in (sas) Mekke müşriklerine ve onlann müttefiklerine karşı başta
Bedir, Uhud ve Hendek olmak üzere yaptığı savaşlar savunma amaçlı
[ 1 0] Ebu Davüd, Sünen, Harac, 23; Hamidullah, a.g. e. , 1 , 2 1 8
[ 1 1] İbn Hişam, ll, 1 5 1 ; Hamidullah, a. g. e. , 1, 2 1 8
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Dönem inde Askeri Teşkilat

savaşlardır. Medine içerisindeki Yahudi topluluklar ise, antlaşma şart­

lanna uyarak dış düşmana karşı Medineyi savunmaya iştirak etme­
dikleri, ihanet ettikleri ve çeşitli entrikalarla Hz. Peygamber'e (sas)
olan düşmanlıklannı fiilen ifade ettikleri için onlarla da savaşılmış
veya Medine dışına çıkmalanna izin verilmiştir. Hz. Peygamber
(sas) , saldıran düşman kuvvetleriyle savaş yaparak karşı koyma
konusunda şu ayetlerde belirlenen hükme uyarak hareket etmiş­
tir:

"Kendileriyle savaşılan (mümin)lere (saldırlara karşı koyma)

izni verildi. Çünkü onlara zulmedilmiştir ve şüphesiz Allah onlara
yardım etmeye kadirdir. Onlar sırf Rabbimiz Allah'tır dedikleri için
haksız yere yurtlanndan çıkanldılar. Eğer Allah'ın bazı insanlan diğer
bazılanyla savunması olmasaydı, içerilerinde Allah'ın ismi çok anı­
lan manastırlar, kiliseler, havralar ve mescidler yıkılırdı. Allah kendi
(dini) ne yardım edene elbette yardım eder. Kuşkusuz Allah kuvvetlidir,
galiptir. " 1 1 21

"(Müminler) bir zulüm ve saldınya uğradıklan zaman kendilerini

savunurlar. Kim zulme uğradıktan sonra kendini savunursa, öyleleri­
nin aleyhine bir yol yoktur (Onlar kınanmaz ve cezalandınlmazlar).
Ancak şunlar aleyhine bir yol var ki, insanlara zulmederler ve yeryü­
zünde haksız yere saldınrlar. İşte böylelerine acı bir azap vardır. " 1 1 3 1

"Sizinle savaşanlarla Allah yolunda savaşın; fakat haksız yere

saldırmayın. Çünkü Allah saldıranlan sevmez. Onlan (saldırarak
size savaş açanlan savaş hali sürfesince) nerede yakalarsanız öldü­
rün. Onlann sizi çıkardıklan yer (Mekke)den siz de anlan çıkann.
Fitne (zulüm ve baskı) adam öldürmekten daha kötüdür. Mescid-i Ha­
ram' da onlarla savaşmayın ki, onlar da sizinle orada savaşmasınlar.
Fakat onlar sizinle savaşırlarsa (savaş hali ortaya çıkarsa) hemen siz
de (onlarla savaşarak) anlan öldürün. (Saldırgan) kafirlerin cezası
[ 12] Hace, 22/39-40
[ 1 3] Şura, 42/39, 4 1 , 42
 H z . Peygamber ve Raşid H al ife ler Döneminde Savaş ve Banş
____.________
...__ -----.-_______...,.._

böyledir. Eğer onlar (saldınlanna) son verirlerse Allah bağışlayandır,

esirgeyendir. Onlarla (savaş hali devam ettiği sürece ve banş durumu/
imkanı ortaya çıkıncaya kadar) savaşın ki, fitne (zulüm, saldın, bas­
kı, dayatma, yıldırma) ortadan kalksın; din yalnız Allah'ın dini olsun
(ve siz de dini yalnız Allah'a tahsis ederek şirkten ve baskıdan uzak
bir iman, ibadet ve ahlak hayatı yaşayabilesiniz.). Eğer (saldınlanna)
son verirlerse artık zalimlerden başkasına düşmanlık olmaz. (Böylece
zulüm de sona erer ve savaşma sebebi de ortadan kalkar) Kim size
saldınrsa onun size saldırdığı kadar siz de ona saldınn. Allah'tan kor­
kun; bilin ki Allah (günahlardan) korunanlarla beraberdir. " 1 1 41

Bütün bu ayetler topluca değerlendirildiğinde; İslam'a göre

meşru/hukuki savaşın;

1) Müslüman olmayan kabile, devlet ve diğer topluluklann Müs­

lüman kabile, devlet ve topluluklara karşı, onlann siyasi, sosyo-kül­
türel, ekonomik ve dini varlıklanna, bağımsızlıklanna ve egemenlik
haklanna yönelik düşmanca tehdit ve fiili saldın, zulüm ve baskı,
haksız yere anlan yurtlanndan çıkarma eylemlerine karşı bu varlığı
koruma,

2) İsldm'ın, zora ve dayatmaya başvurmadan banş yoluyla duyu­

rulmasının ve bu yolla yayılmasının engellenmesine karşı, bu engel­
lemenin ortadan haldınlma ve buna bağlı olarak haklı, meşru/hukuki
yayılmasının/İ'ld-yı kelimetulldhın önünün açılması,

3) Antlaşmalan bozmak ve
4) Hıyanet
gibi sebeplere dayandığı anlaşılacaktır.

İslam'da savaş sebebinin, "düşmanın saldınsı" olduğunu be­

lirleyen ayetlerden biri olan ve yukanya aldığımız Bakara 1 90.
ayetten sonraki ayetlerde "anlan nerede yakalarsanız öldürün" ve

[ 14] Bakara 2/1 90- 1 94.

 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raş idin Döne minde Askeri Teşkilat
-- -------------- ·----- ---------- - - ------·--

"onlarla savaşın ki, fitne ortadan kalksın, din yalnız Allah'ın dini
olsun"1 1 5 1 ifadelerinin, başlayan savaşın devamı sürecinde , harp
halinin sürmesi sırasında Müslüman tarafın başarıya ulaşması ve
zafer elde etmesi için yapılması gerekenleri belirleyen beyanlar
olduğu anlaşılmaktadır. Üstelik aynı ayetlerde "eğer onlar saldın­
lanna son verirlerse, artık zalimlerden başkasına düşmanlık olmaz"
ve "kim size saldınrsa, onun size saldırdığı kadar siz de ona saldınn"
ifadeleri yer almakta ve düşmanın saldırılan sona ererse veya ba­
rış ortamı oluşursa savaşın da sona ermesi gerektiği anlatılmak­
tadır.

Kur'an'da Müslümanları savaşmaya teşvik eden ayetlerin, sa­

vunma amacıyla ve ortaya çıkan savaş durumunun zaferle netice­
lenmesine, başanya ulaşmasına ve daha fazla kan dökülmeden kesin
sonuç elde ederek banşı sağlamaya yönelik olduğu görülür. ı ı 6 ı

Hz. Peygamber'in (sas) uygulamaları da bunu gösterir. Hz.

Peygamber (sas) Medine'de , davetine , toplumuna ve devletine
bağlı olanlarla birlikte risalet görevini yerine getirirken, önce
Mekke müşrikleri ve müttefikleri ile onlara yardım eden ve ant­
laşmalarını bozarak ihanet eden Yahudi toplulukların düşmanlık
ve saldırılarıyla uğraşmış, daha sonra da iki büyük komşu devlet
Bizans ve Sasani İmparatorlukları ve onlara bağlı küçük ve orta
ölçekli gayr-i müslim emirliklerden gelen tehlike, tehdit ve teca­
vüzlere karşı savunma savaşı vermiştir.

Bu iki imparatorluk o zamana kadar ciddi bir şekilde ilgi­

lenmedikleri Arap Yarımadası'nın Hicaz bölgesinde ortaya çı­
kan İslam ve onun Peygamberi Hz . Muhammed (sas) etrafında
oluşan yeni inanç ve dünya görüşü/düzeni hareketine karşı il­
gisiz kalamamışlar, bu hareketi önemsemişler ve onu endişe ile

[ 1 5] Bakara 2/1 9 1 - 1 94.

[ 1 6] Bak . , Tevbe 9/36, 4 1 , 8 1 , 86-88, 9 1 -96, 1 22; Nisa' 4/7 1 - 7 5 , 7 7 , 95;
•

Enfal 8/1 5 - 1 6 , 39, 6 5 ; Maide 5/3 5

�-·- � 1 80 �-�
 H z . Peyga mber ve Raşid H alifeler Döneminde Savaş ve Banş

karşılamışlardır. Bizans İmparatorluğu kendisine tabi Hıristiyan­

lığı benimsemiş Arap emirlerinin de yardımıyla güneye doğru in­
meye ve bu yeni hareketi fazla büyümeden yerinde bastırmaya ve
bitirmeye yönelmiştir. Nitekim İbn Hişam Heraklios'un Rum ve
Araplardan oluşan askerlerinin Müslümanlara yönelik bir hare­
ket için kuzey bölgesinde toplandıklarından bahsetmekte ve bu
toplanmanın Müte Savaşı'nın (8/62 9) çıkmasına sebep olduğunu
yazmaktadır. 1 1 71

Hz. Peygamber, Bizans'tan gelecek tehdit ve saldırılara karşı

koymuş; bunlara karşı mukabele gücünün ve bu bölgedeki kendi
varlığının farkına varılması ve bu varlığın küçümsenmemesi için
bölgeye keşif amaçlı bir ordu da sevk etmiştir. Bu ordu Müte'de
düşmanla karşı karşıya gelmiştir. Müte'de savaşı başlatan Müslü­
man taraf değildir. Düşmanın oluşturduğu potansiyel tehdit ve
tehlike ve ardından bu tehdidin fiili saldmya dönüşmesi üzerine ,
Müslümanlar meşru müdafaa haklarını kullanmışlardır. Hz. Pey­
gamber'in (sas) amacı bu bölgeyi fethetmek veya Bizans üzerine
yürümek de değildir. Onun Bizans'a yönelik fetih amaçlı bir hedefi­
nin veya hesabının olmadığı ortadadır.

Müte'den sonra Hz . Peygamber Zamanı'nda Bizans ile ikin­

ci bir savaş süreci Tebük Seferi (9/630 ile başlamıştır. Bizans'ın
Suriye bölgesindeki Arap kabileleriyle birlikte Medine'ye yönelik
savaş hazırlığı yapması haberi üzerine Hz. Peygamber (sas) , yine
Medine'ye yönelik tehdit ve fiili savaş hazırlığına karşı kendisini
savunma amacıyla Tebük Seferi'ne çıkmıştır. Ordu Tebük'te yir­
mi gün kadar kaldıktan sonra, düşman tarafında savaş hazırlık­
larının yapıldığına dair bilgilerin asılsız olduğunun veya bölgede
böyle bir toplanmaya ve bir harekete rastlanmadığının anlaşıl­
ması üzerine Medine'ye dönülmüştü. Sefer esnasında herhangi
bir çatışma meydana gelmemesine rağmen son derece güç şartlar

[ l 7] İbn Hişam, i V, 1 6- 1 7 .
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raş idtn Döneminde Askeri Teşkilat

altında 30. 000 kişilik bir ordunun çıkanlması ve Bizans'a kar­

şı gidilerek meydan okunması dolayısıyla Tebük Gazvesi askeri
ve siyasi bakımdan büyük bir zafer sayılır. Zira bu gazve , Müs­
lümanlann kendi sınırlannı düşmanlardan koruma hususunda­
ki kararlılıklan yanında Bizans'a ve Arap Yanmadası dışındaki
komşu devletlere karşı Medine'nin askeri ve siyasi gücünü ortaya
koymuştur.

Bu tehdidin Hz. Peygamber'den sonraki dönemlerde de de­

vam ettiğini bilmekteyiz.

Aynı tehdit İran tarafından da gelmektedir. Çünkü dönemin

İran Kisrası Hz. Peygamber'in (sas) ortadan kaldınlmasına yö­
nelik suikast tertibini gerçekleştirmek amacıyla Hicaz'a adam
göndermiştir. İran ile hasmane münasebetler Hz. Peygamber'den
sonraki dönemlerde, İran'ın Arap kabileleriyle belirli bir düzen
çerçevesinde oluşturduğu topraklara bu defa saldırmasıyla daha
da belirgin olarak ortaya çıkmıştır. Bu şekilde zuhur eden bu
yeni süreç de Müslümantarafın mukabelesiyle karşılık bulmuş ve
İran'ın fethiyle sonuçlanmıştır. Bütün bu askeri harekat salt dini
yayma ve "kafirler" ile "mülhidlerin" silah zoruyla Müslüman ol­
malannı sağlama amacıyla yapılmamıştır.

Öte yandan, özellikle Hz. Ömer Zamanı'nda yürütülen askeri

harekatta toprak elde etme ve devletin sınırlannı genişletme ama­
cı güdülmediği görülür. Bu sebeple Yermuk Savaşı sonrası Suriye
Bölgesi'nden çekilen Bizans Ordusu , çekilme öncesindeki kıtal
olgusunun devamı mahiyetindeki vurma/öldürme amacıyla takip
edilmemiş; hatta esirler serbest bırakılarak kendi ordu birlikleri­
ne katılmalanna göz yumulmuştur. Halife Hz. Ömer Müslüman
askerlerin yabancı olunan bir coğrafyada ilerlemesine, bu konuda
belirttiği endişeler sebebiyle , sıcak bakmamış, hatta buna müsa­
ade bile etmemiştir. Örneğin Kadisiye Savaşı'ndan sonra da tam
emin olmadıkça ordunun, İran içerilerine doğru ilerlemesine izin
 H z . Peygamber ve Raşid H alife le r Döneminde Savaş ve Banş
____.________
_ --.----- __________

vermemiştir. Aynı şekilde Amr b . As'ın da Mısır'da Kuzey Afrika

içerilerine doğru ilerlemesini engellemiştir. Halifenin bu kararla­
n, Muaviye'ye Kıbns'ın fethine izin vermemesi ve sınır bölgelerini
kontrol altında tutma politikasıyla tutarlılık arz etmektedir. Hatta
bu bağlamda söylediği "Müslümanlardan bir kişiyi küffar elinden
kurtarmam benim için Cezfretü'l-Arab'dan daha değerlidir." sözü
aynı hassasiyetin değişik bir yansımasıdır. Bütün bu yaklaşımlar
bu dönemde de açık bir şekilde, saldırgan bir politikanın tasvip
edilmediğini ve verilen mücadelelerin daha çok düşman saldınlannı
engellemeye yönelik askeri operasyonlar niteliğinde olduğunu ortaya
koymaktadır.

İslami dönemlerde savaşın amacı düşman tarafın Müslü­

man olmaması/küfrü değildir. Öyle olsaydı Hz. Peygamber (sas)
Müte'ye sevk ettiği orduya, savaşa iştirak etmeyen bölgedeki din
adamlannınlrahiplerin, kadınlann, yaşlılann, çocuklann ve kölelerin
öldürülmemesini emretmezdi. Küfür savaş sebebi olsaydı, küfür
ehlinin, İslam inancının dışında bir başka inanca sahip olanların,
bu inançlatının öğretilmesi, benimsetilmesi ve yaşatılması için
gayret gösteren, böyle bir inancın/dinin ve bu dinin öğretiminin
merkezinde yer alan ve benimsetilmesinin/yayılmasının önemli
unsuru olan din adamlarının/rahiplerin öncelikle öldürülmesi ve
ortadan kaldırılması gerekirdi. Tam aksine İslam, savaş esnasında
bile bunu yasaklamıştır.

İkinci olarak, küfür/inkar savaş sebebi olsaydı, Müslüman

olmayan kadınlar, köleler ve yaşlılar da küfürleri/inkarları se­
bebiyle savaş esnasında ve savaş sonrasında öldürülürlerdi. Hz.
Peygamber'in (sas) Müte Seferi'ndeki talimatından ayn olarak sa­
vaşta kadınlann, kölelerin ve çocuklann öldürülmemelerine dair açık
emirleri hadis kaynaklannda yer almaktadır. Allah Resül'ü savaş
esnasında bir kadının öldürüldüğünü görünce , "Bu kadın savaş­
mıyordu" diyerek hoşnutsuzluğunu ifade etmiştir. Bu durumla
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşkilat

ilgili birlik komutanı Halid b. Velid'e haber göndererek kadın ve

çocukların öldürülmemelerini emretmiştir. 1 1 81 Bu ola y biz e, ka­
firlerin kötülüklerini ve Müslümanlar üzerindeki her türlü olumsuz
tesirlerini önlemek amacıyla ancak onlarla savaşılabileceğini göste­
rir. Öte yandan tarihte Müslüman devletlerin vatandaşlan ola­
rak zimmi statüsünde Gayr-i Müslim unsurlar ile Müslümanlar
yüzyıllarca banş içinde yaşamışlardır. Bu unsurlar din ve inanç
hürriyetinden en az Müslümanlar kadar yararlanmışlar, dinlerinde,
kültürlerinde, hukuk, örf, adet ve geleneklerinde, bayram, ayin, iba­
det ve törenlerinde herhangi bir zorlamaya maruz kalmadan hür ve
özgür olarak hareket etmişlerdir.

Bununla birlikte İslam tarihi sürecinde çeşitli isimlerle anılan

Müslüman devletlerin diğer devletlerle ilgili dış politika hedef­
lerini, daha çok, sorumlu olduklan siyasal düzenin geleceğine yöne­
lik tehdit ya da tedbir alma zorunluluğu belirlemiştir. Yoksa diğer
devletlerin İslam dışı din ve inanca bağlı olmalanndan kaynaklanan
düşmanlık değildir. İslam'ın savaş yoluyla yayılma gibi bir stratejisi
de yoktur. İslamı davetin yayılmasıyla devlet sınırlannın genişlenme­
sini birbirinden ayırt etmek gerekir. Müslüman olsun veya olmasın
insanların şunu anlamaları gerekmektedir. İslam Devleti'nin sı­
nırlarının genişlemesi, bu genişlemelerle birlikte dini fetihlerin
yapılmış olması ve insanların akıl, kalp ve gönüllerinin dini inanç
ve tefekküre açılmış olması noktasından hareketle, İslam'ın kılıç
yoluyla yayıldığını ve Hz. Peygamber'in (sas) çağrısını zorbalığa
dayandırdığını söylemek gerçeklere aykırıdır.

Müsteşrikler, İslam'da savaşın ayetlerde ve Hz. Peygamber'in

(sas) uygulamalarında belirlenen ve saldırganlık içermeyen haklı
ve meşru sebeplerinin dışında, müşriklerin/İslam inancına sahip
olmayanların yakalandıkları yerde öldürülmeleri, onlara karşı

[ 1 8] İbn Mace Sünen, Cihad, 30; Hakim, Müstedrek, II, 1 22 ; Beyhaki, Sünen,
,
•

IX,9 1
 H z. Peygamber ve Raşid H a life ler Döneminde Savaş ve Barış
--· -----------�-------.---�--------·---------·---

şiddet gösterilmesi ve her yerde onlarla savaşılması anlamlan

içeren ayetlerin, bağlamlarından koparılarak yanlış ve kasıtlı bir
biçimde değerlendirildiklerini ve savaş/cihad olgusunun, bü­
tün dünya Müslüman oluncaya veya İslam hakimiyetine boyun
eğinceye kadar Müslüman olmayanlarla savaşmayı ifade ettiğini
ileri sürmüşlerdir 1 191 İslam hukukçularının bazı ifadelerinden ha­
reketle bu iddiayı ileri süren Batılı araştırmacılardan hiçbirinin,
İslam'da savaşın meşruluğu ile ilgili olarak, İslam hukuk literatü­
ründe ortaya konan görüşlere yer vermemesi ve bunlara ait tartışma­
lan görmezlikten gelmeleri dikkat çekicidir. Halbuki bu ayetlerin,
yukarıda da değinildiği gibi kendilerine karşı açılan topyekün sa­
vaşa, Müslümanlar'ın da aynı şekilde karşılık vermelerini emreden
ve Yanmada'da banş ve güvenliğin sağlanması için gerekli stratejiyi
tespit eden ayetler olduğunu görürüz. Şöyle ki:

"Antlaşma yaptığınız müşriklerden size (antlaşmalannın şartla­

nndan) hiçbir şeyi eksik bırakmamış, aleyhinize (düşmanlannızdan)
kimseye yardım etmemiş olanlar (bu hükümden) müstesnadır. O
halde onlann antlaşmalannı kendilerine tanıdığınız süreye kadar ta­
mamlayın. Haram aylar çıkınca artık o müşrikleri nerede bulursanız
öldürün; anlan yakalayın, hapsedin ve her gözetleme yerinde oturup
anlan bekleyin. Eğer tevbe ederler; namazı kılarlar, zekatı verirlerse
yollannı serbest bırakın. Çünkü Allah bağışlayandır, esirgeyendir. " 1 20 1
[ 1 9] Mesela bak. Khadduri, M., War and Peace in the Law of Islam, Washing­
ton, 1 9 5 5 , s. 52-53 , 1 44, 2 5 1 ; Tyan, E . , lnstitutions du Droit Puplic Musul­
man, Paris, 1 956, il, 302; Fattal, A., Le Statut Legal des Non-Musulmans en
Pays d'lslams, Beyrut, 1 958, s. 7 1 ; Kruse, H . , İslam Devletler Hukukunun
Ortaya Çıkışı, Çev. Yusuf Ziya Kavakçı, İTED, İstanbul, 1 97 1 , IV/3-4,
s.54, 57, 65, 79, 82; Lammens, H . , rislam, Beyrouth, 1 943 , s. 8; Massig­
non, L., La Crise de L'.autorite Religieuse et Le Califat en Islam, Paris, 1 92 5 ,
s. 80-8 1 ; Lewis, B . , "Politics and War" The Legacy of Islam, Oxford, 1 974,
s. 1 75 ; Lambton, A.K , State and Government in Medival Islam, Oxford,
1 985 , s. 20 1
[20] Tevbe 9/4-5 .
 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

"Eğer antlaşmalanndan sonra yine andlannı bozar ve dininize

saldınrlarsa küfrün önderleriyle savaşın. Çünkü onlann andlan yok­
tur; belki böylece küfüraerine dayalı saldınlann)dan vazgeçerler. "
ını , "Müşrikler nasıl sizinle topyekün savaşıyorlarsa siz de onlar­
la topyekün savaşın "1 22 1 "Antaaşma) lannı (verdikleri sözü) bozan,
Peygamberi (yurdundan) çıkarmaya kalkışan ve ilk önce size karşı
savaşa başlamış olan bir kavme karşı savaşmayacak mısınız; yoksa
ondan korkuyor musunuz? Eğer (gerçek) mü'minler iseniz bilin ki,
Allah kendisinden korkmanıza daha layıktır. "12 3 1 İslam hukukçula­
nndan Hanefiler ile Hanbeli ve Maliki hukukçulann oluşturduğu
çoğunluğa göre , Müslüman olmayan topluluklara karşı savaşın
sebebi, onlann Müslüman topluluklara karşı savaş ve tecavüz­
leridir. Bu hukukçular yukanda verdiğimiz ayet-i kerimeleri ve
Hz. Peygamber'in (sas) bu konudaki söz ve uygulamalannı doğ­
ru okumuşlardır. Şafiiler ile Zahiriler ve bazı Hanbeli ve Maliki
hukukçulan Gayr-i Müslimlerle savaşı, onlann M � slüman olma­
malan sebebine bağlamaya çalışmışlardır. Bu hukukçulann bu
hükme vanrken, başlayan savaş sürecine ilişkin savaşa teşvik ve
kesin sonuca varmayı salık veren yukandaki ayetleri, bağlamla­
nndan kopararak anlamaya çalıştıklan görülür. Bunun yanında
anlan bu yargıya vardıran bir başka sebep de, kendi zamanlanndaki
uluslararası şartlann getirdiği durumlar ile Müslümanlar'ın sürekli
olarak Müslüman olmayan devlet ve topluluklann saldınlanna ma­
ruz kalmalandır. Böyle bir savaş sürecinde Müslümanlar karşı tarafın
güçlenmesini ve saldınlannı önlemek için kendi karşı saldınlannı sür­
dürmüşlerdir. Çünkü İslam hukukçusu Serahsi, eserinde; "Küfrün
fitnesini ve kafirlerin şerrini Müslümanlar'dan def etmek için savaşı­
lır", bir başka yerde de; "Cihaddan maksat, Müslüman toplulukla-
nn emniyet içinde olmalan, din ve dünya işlerini yürütmeye imkan
[2 1 ] Tevbe 9/1 2
[22] Tevbe 9/36
[23] Tevbe 9/1 3

.....--. 1 86 �
 H z . Peygamber ve Raşid H a life ler Döneminde Savaş ve Barış
--+-------------
--- ------+--

bulmalandır." demiştir. Böyle bir süreç de Müslümanlar'ı savaşa

sürükleyen sebebi açıkça ifade etmektedir. ı 24 ı

Bütün bunlardan, Müslüman hukukçuların kendi zamanla­

rındaki milletlerarası şartlar çerçevesinde gayri müslim dünya­
ya karşı tam bir güvensizlik duydukları anlaşılmaktadır. Birçok
ayette de işaret edildiği gibi 1 25 1 , gerek Hz. Peygamber'in sağlı­
ğında gerekse sonraki devirler boyunca Müslümanların maruz
kaldıkları düşmanlık ve saldırılar bu güvensizliğin temelini teşkil
etmiş, İslam dünyası ile gayri müslim dünya arasındaki ilişkilerin
düzenlenmesinde büyük ölçüde bu tarihi tecrübe rol oynamıştır.
Bu hususu göz önüne almadan Müslümanların gayri Müslimle­
re karşı tutumunu ve bazı hukukçuların cihada dair bir kısım
ayetlerle ilgili aşın sayılabilecek yorumlarını sağlıklı bir şekilde
değerlendirmek mümkün değildir. ı 2 5ı

Savaş Hukuku ve Ah lakı

İslam hukukçularının ayetlere , Hz. Peygamber'in (sas) uygu­
lamalarına, kendi hukuki içtihadlarına, uyguladıkları siyasetin
gereklerine ve dönemin uluslararası harp hukuku uygulamaları­
na bakarak, adil, insan hak ve hürriyetlerine riayet eden, insana
saygıyı esas alan bir savaş hukuku ve ahlakı oluşturduklarını gö­
rürüz . 1 271 . Buna göre;

1) Müslümanlar'ın, düşman ordusu komutanları veya devlet

yetkilileri ile yaptıkları antlaşmalara bağlı kalmaları gerekmekte­
dir.

[24] Serahsl, el-Mebsut, Beyrut, tarihsiz, X, 2-5

[25] Enfal 8/26; Ahzab 33/ 1 0- 1 3 , Tevbe 9/8, 10, 1 3 ; Nisa 4/75
[26] Özel,"Cihad" md . ,DİA, VII . 530
[27] Serahsl, a.g.e. , X, 5-7; Kasanl, Bedcii 'u's-Sancii ' , Beyrüt, tarihsiz. , iV, 3 , Vll,
97, 1 00
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşid1n Döne minde As keri Teşkilat

2) Müslüman Askerler'in, savaşta elde edilen ganimetten;

bu ganimet komutan tarafından mevcut ve geçerli hukuka göre
henüz paylaşılmadan önce herhangi bir şekilde çalma/sirkat ey­
leminde bulunmalan, savaşta ölen veya yaralanan düşman aske­
rinin kannlannın yanlması , başlannın parçalanması ve organlan­
nın kesilmesi/müsle yasaklanmıştır.

3) Savaşta ele geçen esirlere iyi muamelede bulunulması, bes­

lenme ihtiyaçlannın en iyi bir şekilde giderilmesi hükme bağlan­
mıştır.

4) Esirlere kötü muamele yapılması ve öldürülmeleri yasak­

landığı gibi, esir alınan kadınlann kişilik ve iffetleri de, belirli bir
hukuki düzenleme çerçevesinde güvence altına alınmıştır.

İslam hukukçulanna göre , görüş belirterek, yöneterek veya çar­

pışarak savaşa katkı sağlayan savaşçılannlmukatilenin öldürülmeleri
caizdir. Şunlar öldürülemez : Savaşa katkısı olmayan l)kadınlar, 2)
çocuklar, J)deliler, 4)yaşlılar, S)yatalak hastalar yahut 6)çolaklar, 7)
köleler, 8)çaprazlama el ve ayağı kesilmiş veya 9)sağ eli kesilmiş olan­
lar, 1 O) bunaklar, 1 l)herhangi bir yer veya kilisede inzivaya çekilmiş
rahipler, 1 2)manastırlanna çekilmiş; sırf kendilerine mahsus ibadet­
leriyle meşgul olan rahipler, 1 3)savaşmaktan aciz olanlar, 1 4)tarlala­
nyla uğraşan çiftçiler. Ancak bunlann söz, fiil, görüş yahut herhangi
bir mali yardımla savaşa katılmalan halinde öldürülmelerine cevaz
verilmiştir.

Kadının ancak düşman ordusunun komutanı olması halinde

öldürülmesi caiz görülmüştür. Aynı şekilde kralları/devlet baş­
kanlan küçük bir çocuk olup savaşan orduyla birlikte hareket
ederek savaş mahalline gelmişse ve öldürülmesi halinde ordulan
dağılıp mağlup olacaksa, o takdirde öldürülmesinde f9ahzur ol­
mayacağı ifade edilmiştir.
 H z . Peyga mber ve Raşid H alife ler Döneminde Savaş ve Barış

Savaşa katılmamaları halinde yukarıda sayılan öldürmenin

caiz olmadığının delilleri arasında Hz. Peygamber'in (sas) şu ha­
disleri de yer almaktadır:

"Sizler hiçbir küçük çocuk, kadın ve yaşlıyı öldürmeyiniz. "t 2 sı

Hz. Peygamber (sas) Mu'te savaşı sırasında sevk ettiği orduya

ashaptan biriyle ilettiği bir emrinde şöyle demiştir:

"Halid'e yetiş ve ona şöyle de: Sizler hiçbir çocuğu ve hiçbir ırgatı
öldürmeyiniz.Manastırlara çekilmiş ibadetleri ile meşgul olan kimse­
leri öldürmeyiniz. Allah'ın adı ile, Allah Resul'ü'nün dini üzere yola!
sefere çıkınız. Sakın kadınlan, küçük çocuklan ve yaşlılan öldürmeyi­
niz. Kimsenin evini yıkmayınız; ağaçlannı yakmayınız ve kesmeyiniz.
Ganimetten çalmayınız. Ganimetleri bir arada toplayınız. Hıyanette
bulunmayınız. Ahde vefasızlık yapmayınız. Islah ediniz ve ihsanda
bulununuz. " 1291

Savaş esnasında öldürülmeleri helal olmayan ve yasaklanan­

ların, savaşın sona ermesinden sonra öldürülmeleri de helal de­
ğildir ve yasaklanmıştır.

Tarlalardaki ekinlerin, meyve ve sebze bahçelerinin ve hay­

vanların, beslenmenin dışında telef maksadıyla tahrip ve öldü­
rülmeleri yasaklanmıştır.

Şehirlerin, imar edilmiş köy, kasaba ve şehirlerin yıkılması

yasaklanmıştır.

Artık savaşı haklı kılan sebepler ortaya çıkıp savunmak üzere

karşı karşıya gelindiğinde , düşman tarafa bir şans daha tanınıp
savaştan vazgeçirmek için, ya İslamiyet'i kabul ya da zimmi sta­
tüsünde Müslümanların yönetimine_ girmeyi kabul etmeleri teklif

[28] İbn Hişam, IV, 1 00 ; İbn Mace , A.y. ; Hakim, A.y. ; Beyhakı, A.y.
[29] Ebu Ubeyd, Kitabu'l-Emval , Kahire, 1 97 5 , s.47 ; Vakıd1 , II,75 7-758
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

edilmiş, bu teklifler de kabul edilmeyince kesin savaş hali başla­

tılmıştır.

Düşman ordusu savaşçılanna silah, at ve buna benzer düş­

manın gücünü artıran savaş araçlannı satmak yasaklanmıştır.

Hz. Peygamber (sas) döneminde vuku bulan savaşlardan

sonra ganimetin bir parçası olarak alınan esirler, öldürülmedik­
leri gibi onlara çok iyi davranılmış, eziyet ve işkence yapılmamış,
kendilerinden bilgi almak için bile olsa baskı yapılmamış, aç ve
susuz bırakılmamış, aksine Bedir esirleri örneğinde olduğu gibi,
en kaliteli yiyecekler onlara verilmiştir.

Hz. Peygamber (sas) savaşta ele geçen esirlerin fidye karşılığı

veya karşılıksız serbest bırakılacağını bildiren ayetlerin l 3 oı hük­
müne uyarak birçok savaş esirini karşılıksız serbest bırakmıştır.

Raşid Halifeler döneminde vuku bulan savaşlara bakıldığın­

da, bu savaşlarda bazı yerler anveten/savaşarak, bazı yerler ise
sulhen/banş yoluyla ele geçirilmiştir.

Banş yoluyla elde edilen bölgelerin insanlannın, antlaşma

şartlanna bağlı kaldıklan sürece esir ve köle muamelesine tabi
tutulmayacaklan hükme bağlanmıştır.

Savaş yoluyla ele geçen bölgelerin insanlan ganimetin bir par­

çası olarak esir alınmış; esir alınan savaşçı erkekler genel olarak
karşı tarafın, antlaşma şartlanna uymamalan veya Müslüman hal­
ka aynı şekilde davranmalan durumunda öldürülmüş; bunun ya­
nında başta Irak olmak üzere birçok yerde fetihten sonra hiç kim­
seye dokunulmayarak, yerli halk zimmi statüsüne geçirilmiş ve
topraklan vergi vermeleri karşılığında kendilerine bırakılmıştır.

[30] Muhammed 47/4

....__._. 1 90 ______...
 H z . Peygamber ve Raşid Halife ler Döneminde Savaş ve Barış

Hatta Hz. Ömer'in uygulamalannda görüleceği gibi, birçok

defa gaziler arasında dağıtılan veya Medine'ye gönderilen esirler
bile serbest bırakılmış ve topraklan kendilerine verilmiştir. ı3ıı

Savaş hukuku içerisinde mütalaa edilecek bir başka olgu da,

savaşın sona erdirilmesi amacıyla yapılan ateşkestir. Ateşkes kar­
şılıklı veya tek taraflı olarak, belirli bir süre savaşın terkine dair
düşman tarafı ile banş yapmaktır. Ateşkes antlaşmasını devlet
başkanı veya onun yetkili kıldığı kişi veya kişiler akdeder. Bunun
akdi için ortada bir maslahat olması gerekir. Maslahat ise ;

1 ) Müslüman tarafın zayıf olması,

2) Karşı tarafın İslam'ı kabul etmesinin umulması,

3) Zimmet akdi,

4) Başkalannın düşmanlıklannı bertaraf etmek veya banşı

yerleştirmek için onlarla yardımlaşma gibi sebeplerdir.

Karşılıklı ekonomik menfaatler de ateşkes sebebi sayılabilir.

Eman akdinde olduğu gibi taraflar, mallanna, canlanna, kadın ve ço­
cuklanna herhangi bir zarar gelmeyeceğinden emin olurlar. Çünkü
ateşkes bir eman akdidir. Ateşkes antlaşması karşı tarafın hıyaneti/
ateşkesi ihlal etmesiyle veya belirli bir süre için yapılmışsa süre­
nin sona ermesi ile bozulur. İslam hukukçulannın çoğunluğuna
göre ateşkes;

1) Düşmanın yeniden savaşa başlaması ,

2) Bir başka düşmana yardımcı olması,

3) Bir Müslümanı öldürmesi,

4) Yüce Allah'a, Kur'an-ı Kerim'e ve Hz . Peygamber'e küfre­

dip sövmesi,

[3 1 ] Serahsı , a.g.e. , X , 2-5 ; Kasani:, A.y.

 Hz. Peyga mber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşki lat
--+-------------------·-------------------------·-

5) Müslümanlar'a karşı casusluk etmesi,

6) Müslüman bir kadına tecavüzde bulunması veya benzer

bir fiille Müslümanlar'a karşı harekete geçmesi halinde bozulur.
Bu hükme şu ayetler delil gösterilmiştir:

"O halde onlar size karşı (akitlerine bağlı kalarak) doğruluk gös­
terdikleri sürece siz de onlara doğrulukla davranın. " 1321 "Muahede
yaptığınız müşriklerden size (antlaşma şartlannda) hiçbir eksiklik
yapmamış, aleyhinizde hiçbir kimseye yardım etmemiş olanlar müs­
tesnadır. O halde bunlann (antlaşma) süreleri bitinceye kadar ahitle­
rini tamamlayın/verilen sözde durun " 13 3 1 "Eğer ahitlerinden sonra
yeminlerini bozarlar da dininize saldınrlarsa siz de küfrün önderleri­
ni öldürün. Çünkü onlar yemin tanımayan kimselerdir. Olur ki böyle­
likle vazgeçerler. " 1341

Savaş karşı tarafın banş teklif ederek zimmi statüsüne gir­

meyi istemesi ve İslam egemenliğini kabul etmesi (zimmet akdi)
ile de sona erdirilir. Bu durumda bu bölge fethedilmiş olur ve
buradaki insanlar Müslüman olma veya cizye ödemek şartıyla
eski dinlerinde kalma hürriyetine ve her iki durumda da İslam
hakimiyeti/himayesi altında yaşama hakkına sahiptirler. Bu esas,
Hz. Peygamber'in (sas) , Tevbe Süresi'nin 29. ayetine dayanarak
Tebük Gazvesi sırasında uyguladığı cizye usulü örnek alınmak
suretiyle , ilk fetihlerden itibaren değişmeyen bir prensip halin­
de benimsenmiştir. Zimmller, hakim devletin dinini, kültürünü
kabul etmek zorunda bırakılmamışlar ve kendi din, kültür, hu­
kuk, ibadet , örf, adet ve törenlerine tabi olarak serbestçe hareket
edebilmişlerdir. Hz. Ömer, fey arazisini haraç vergisine tabi kı­
larak gayr-i müslim olan eski sahiplerinin elinde tutmuştur. Hz.
Ömer'in bu konudaki sözleri o dönem Müslümanlarının gayr-i

[32] Tevbe 9/7

[33] Tevbe 9/4
[34] Tevbe 9/1 2

� 1 92 �
 H z . Peygamber ve Raşid Halifeler Dö neminde Savaş ve Barış
---·-- --------------·----------. ------------------- ------·--

müslimlerle bir arada yaşama algılarının ve onların hukuk ve

inançları karşısındaki tutumlarının ne olduğu konusunda bize
bilgi vermektedir. Hz. Ömer'in Suriye genel valisi Ebü Ubeyde
b. Cerrah'a gönderdiği talimatın son kısmı bu bakımdan dikkat
çekmektedir: 1 3 5 1

"Allah'a yemin ederim ki, eğer bu araziler sahipleriyle birlik­

te Müslümanlara paylaştınlırsa geriden gelecek Müslümanlar ve
zimmiler konuşacak bir insan dahi bulamayacaklan gibi, emeklerinin
ürünü iş ve kazançlardan da faydalanamayacaklar; arazileriyle bir­
likte taksim edilen insanlar ise, Müslümanlar sağ kaldığı sürece sö­
mürüleceklerdir. Sonuçta bizden sonra da çocuklanmız onlann çocuk­
lannı sömürmeye ve köle olarak kullanmaya devam ederler. Böylece
bu insanlar İslam dini hüküm sürdükçe Müslümanlann kölesi olarak
kalırlar. Ben ise buna asla razı değilim. " 1361

·�
8'91i � !EI
y
lllB

[35) İbn Kayyım el-Cevziyye, Ahkdmü Ehli'z-Zimme, Beyrut, 1 983, I , 1 1 , III, 7

[36) Ebu Yusuf, 1 97 , 203, 206, 2 1 8 , 225
 BEŞİNCİ BÖLÜM

DENİZ KUVVETLERİ
 Kuruluş
Müslümanlar başlangıçta denizcilik ve deniz harekatı ile fazla
ilgilenmediler. Cahiliye döneminde limanlarına uğrayan Rum/Bi­
zans gemileri üzerinde ticaret maksadıyla yaptıkları seyahatler
esnasındaki gözlem ve bilgileri dışında, bu konuda fazla bir bil­
giye de sahip değillerdi.

Müslümanların denizle bu ölçüdeki ilgileri, Hz. Peygamber

zamanında Habeşistan'a yapmış oldukları iki deniz yolculuğun­
da olduğu gibi aynen kalıp; fazla değişmedi. Bununla birlikte
Kur'an-ı Kerim'de ve hadislerde denize oldukça geniş yer veril­
diği görülür.

Kur'an-ı Kerim uzak mesafelere giderek Allah'ın oralardaki lü­

tuf ve ihsanından faydalanmak için denizde akıp giden, uzun dağlar
gibi yükselen, dağ gibi dalgalar arasında yüzebilen, levha ve çivilerle
inşa edilerek insanlann hizmetine sunulan gemilerden, taze balık, inci
ve mercan gibi deniz nimetlerinden bahsederek, o dönemde çoğun­
luğunu bedevilerin teşkil ettiği, ticaret ve ziraatla/hayvancılıkla
meşgul olan Arap toplumunun u fkunu genişletecek mesajlar ve­
rir. 1371

Hadislerde ise deniz seferine fikren hazırlanma ve denizde

gaza konusu işlenmektedir. Çocuklara yüzme öğretilmesini emre­
den Hz. Peygamber (sas) , Ümmü Haram'a İslam ümmetinin deniz­
lerde sefere çıkacağını, onun da bu seferlere katılacağını müjdelemişti.
[37] İsra 1 7/66 1 ; Şura 42/32; Rahman 5/22 ,24; Hud 1 1/42 ; Kamer 54/ 1 3 ;
İbrahim 1 4/32 ; Ccisiye 45/ 1 2 ; Nahl 1 6114
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Dö neminde Askeri Teşkilat

Bir deniz savaşını on kara savaşına, bir deniz şehidini iki kara şehidi­
ne denk sayan hadisler Müslümanları deniz gazalanna teşvik eder
mahiyettedir. 1381

Deniz savaşlarına gelince , Hz. Peygamber (sas) zamanında

Müslüman orduların katıldığı teşkilatlı ve donanımlı bir deniz
savaşı harekatı vuku bulmamıştır. Ancak bu dönemde denize
yönelik bir sefer olarak niteleyebileceğimiz, ilk deniz harekatı,
9/630 yılında Mekke'nin sahildeki limanı olan Şuaybe açıkla­
rında, gemilere binmiş zenci korsanların görülmesi üzerine , Hz.
Peygamber'in onlara karşı Alkame b. Mücezziz el-Müdlici'yi 300
kişilik bir kuvvetin başında göndermesi ile başlar. Kıyıya yakın
bir adaya çıkarma yapan bu deniz kuvveti karşısında zenci kor­
sanlar çekilmek zorunda kalmışlardır. Aynı Alkame'nin bu defa
20/64 1 yılında, Hz. Ömer tarafından deniz yoluyla Habeşistan'a
gönderildiğini görüyoruz. 1 391

Denizle ilgili bu durum Hz . Ebü Bekir ve Hz. Ömer zaman­

larında aynen devam etti. İlk Müslüman Araplar çölde bedevi,
şehirde hadari bir hayat sürdürdükleri için denize karşı ilgisiz ka­
lıyorlar ve hatta belki de denizden korkuyorlardı. Bu yüzden çöl
gemisi diyebileceğimiz deveyi deniz gemisine tercih ediyorlardı.

Hz. Ömer Dönemi'nde gerçekleştirilen fetihler sonucunda

Müslümanlar'ın Doğu Akdeniz sahillerinin büyük bir kısmını
ele geçirmelerinin ve bu bölgelerin denizden gelebilecek tehli­
kelere açık bulunmasının, Müslümanları bir deniz/bahriye gücü
hazırlama konusunda ciddi şekilde düşünmeye yönelttiği gö­
.
rülür. Aynca bu sıra da Suriye ve Mısır'ın servetinin büyük bir
kısmının ticarete dayanıyor olması ve Justinianos devrinden beri

[ 38] İbnü'l-Es'ir, en-Nihaye, "avın" md. ; İbn Mace, "Cihad" , 1 , 1 0 ; Darimi,"­

Cihad", 28
[39] Hamidullah, İslam Peygamberi, I, 2 7 1 ; A.mlf. , Hz. Peygambef"'in Savaşlan,
Türkçe'ye Çev. Nezire Erinç Yurter, Ankara, tarihsiz, s. 1 3 1
 Deniz Kuvvetleri

Akdeniz'deki ticaretin Suriyeli ve Mısırlı tacirlerin elinde olması,

bu iki yerin valilerinin, bölgenin askeri bakımdan korunması ve
Akdeniz ticaretinin devam ettirilmesi için bir İslam Donanması
oluşturmanın önemini çabucak kavramalarına sebep oldu . Müs­
lümanlar böyle bir donanmayı oluşturacak imkanlara da esasen
sahiptiler. Çünki Mısır ve Suriye'nin Akdeniz sahillerindeki ter­
sanelerini ele geçirmişlerdi. Eskiden beri burada denizci bir halk
zaten vardı ve bu yüzden gerekli usta/sanatkar personel kolaylık­
la sağlanabilirdi . Önceleri denizciliğe kuşku ile bakan Müslümanlar
çok geçmeden gözlerini denize çevirdiler ve Bizans'ın denizdeki üstün­
lüğü devam ettiği sürece Mısır ve Suriye'deki hakimiyetlerinin tehdit
altında olduğunu anladılar.

24/645 senesinde Bizanslılar'ın bir çıkarma harekatı sonun­

da İskenderiye'yi ele geçirmeleri üzerine Bizans'a karşı mücade­
lenin, donanmanın desteğini almadan yürütülemeyeceğini fark
eden ilk devlet adamı Muaviye b . Ebü Süfyan olmuştur. Suriye
Valisi iken Hz. Ömer'e yazdığı, sahillerin durumunu anlatan ve
denize açılma izni isteyen yazısından kendisinin böyle bir deniz
seferi için hazırlık içinde bulunduğunu anlamaktayız. Ancak ne
var ki, Hz. Ömer Müslümanlar'ın henüz denize açılabilecek bilgi ve
tecrübeye sahip olmadığı kanaatindeydi. Bu maksatla Mısır Valisi
Amr b . As'a gönderdiği bir yazı ile ondan deniz hakkında bilgi
istedi. Vali Amr'ın Halife'ye gönderdiği cevabi yazıda denizin teh­
likelerinden bahsetmesi sebebiyle , hiçbir Müslüman'ın böyle bir teh­
likeye atılmasına izin vermeyeceğini Muaviye'ye bildiren Hz. Ömer
ondan; a) kaleleri onarmasını ve buralara asker yerleştirmesini, b)
gözetleme kuleleri inşa ettirip buralara nöbetçiler koydurmasını ve
c) geceleri buralann fenerlerle aydınlatılmasını istemiş, Amr'a da
Müslümanlar'ın deniz savaşlanndan uzak tutulması talimatını yazılı
olarak bildirmiştir. ı4oı

[40] Nebi Bozkurt, Bahriye md. DİA, IV, 496

 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
__.,. __________________________ _ __________________________ _

Halife Ömer'in, bir deniz seferi esnasında doğrudan deniz­

den gelecek tehlikeler hakkında , bu işi bilenlerden bilgi ve görüş
almasının yanında; yukanda kaydettiğimiz Alkame b. Mücez­
ziz'in bu yolculuk esnasında çıkan fırtınaya yakalanıp askerleri
ile birlikte boğulmasının da etkisiyle ; artık bundan sonra, çıkıl­
ması teklif edilen deniz harekatına karşı kuşku ile baktığı ve bu
yüzden kumandanlanna deniz seferlerini yasakladığı görülür. Bu
.
onun yukanda kaydettiğimiz aye t ve hadislerden haberdar olma­
dığı anlamına gelmez. O denizi kendisi ile düşmanlan arasında
tabit bir koruma, bir engel ve bir kale olarak değerlendiriyordu .
Aynı zamanda kendisi ile askerleri arasında bir su engelinin ol­
masını da istemiyordu. Hz. Ömer'in şu sözü onun bu konuda
ne ölçüde hassas olduğunu göstermektedir: "Müslümanlardan bir
kişiyi küffar elinden kurtarmam benim için Ceziretü'l-Arab'tan daha
değerlidir." 1 41 1 Onun deniz seferlerinde yeterli ölçüde bir tecrübe­
ye henüz sahip olmayan askerlerini, ortaya çıkabilecek tehlikelere
karşı koruma endişesiyle böyle bir strateji takip ettiği söylenebilir.

Hz. Ömer'in denize ilişkin bu görüşüne iki kumandan on­

dan izin almadan deniz harekatına katılarak muhalefet etmişler
ve bu girişimlerinden dolayı Halife tarafından cezalandınlmışlar­
dır. Bunlardan biri Bahreyn'de devlete baş kaldıran mürtecilerle
savaşan ve daha sonra da kumandan olarak burada bırakılan Ala'
b. el-Hadraml'dir (ö. 2 1/642). Sa'd b. Ebu Vakkas İran fethine
başlayınca Ala' b. el-Hadraml'yi Farslar ile savaşmak üzere Arap
Körfezi üzerinden deniz yoluyla karşı kıyıya İran tarafına gön­
dermişti. Hadramt körfezden karşıya deniz yoluyla geçince orada
Fars birlikleri tarafından kuşatıldı ve kendisiyle gemileri arasın­
da bir kuşatma engeli oluşturuldu . Durum Halife'ye bildirilin­
ce Hadramt ve beraberindeki askeri birlik oraya gönderilen Irak
valisi tarafından kurtanldı. Bunun üzerine Halife Ömer'in deniz

[4 l ] Ebu Yusuf, Kitô.bul-Harô.c, Kahire, 1 93 6 , s. 2 1 2

 Deniz Kuvvetleri
-------------------.--------�---

seferleri konusunda kendisine muhalefetinden dolayı HadramI'yi

cezalandırdığını görmekteyiz. İkinci kumandan Becile kabile­
si reisi Arfece b. Herseme'dir. Halife onu Uman üzerine gazaya
göndermişti. Arfece burada bir deniz harekatına katıldı . Bunun
üzerine Halife'nin onu sert bir biçimde kınadığı görülür. 142 1

Suriye valisi Muaviye b . Ebu Süfyan'ın bir deniz seferi için bu

defa dönemin İslam Devlet Başkanı/Halife Hz. Osman'a başvur­
duğunu görmekteyiz. Hz. Osman'ın Halifeliğinin ilk yıllannda
Muaviye , deniz seferleriyle ilgili isteklerini Hz. Ömer gibi cevap­
layan Hz . Osman'ı sonunda bir deniz harekatına ikna etmiş, Ha­
life de , sahillerin askeri birliklerle takviye edilmesi ve bu maksatla
teşkil edilecek olan deniz ordusu birliklerine alınması düşünülen as­
kerlerin, zorla değil de gönüllü olarak katılmalan ve yanına hanımını
da alması şartıyla ancak buna izin vermiştir. 1431

Hz. Osman döneminde, bilhassa sahillerin düşman saldınsı­

na karşı korunması amacıyla bir dizi askeri tedbir alındığını gör­
mekteyiz. Bunlar arasında;

a) kalelerin onanlmasını,

b) kalelere savaş erleri yerleştirilmesini,

c) kulelere muhafızlar/bekçiler/gözetleyiciler ve fenerler yerleşti­

rilmesini,

d) sahillere daha önce yerleştirilen birliklere ilave olarak yeni bir­

likler getirilmek suretiyle kıyı savunma ve koruma kuvvetinin artınl­
masını,

e) önceki sakinleri tarafından terk edilen binalann asken amaç­

larla kullanılmasını,
[42] A.R.Lewis, el - Kuvô. l-Bah riyy e ve't-Ticariyye fi Havdı'l-Bahri'l-Mutavassıt,
'

çev. Ahmed Muhammed İsa, Kahire, 1 960, s.88-9 2 , 1 02 - 1 04

[43] Belazür1, s. 1 5 7
 Hz. Peyga mber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
-------------------------+---- ------------�--..--

j) mescidler yapılmasını ve daha önce yapılmış olan mescidlerin

onanlmasını sayabiliriz. 1 441

Böylece Bizans Donanması'nın saldırılarına, mukabil harekat/

karşı koyma harekatı imkanı bulan İslam Deniz Gücü Kıbrıs ada­
sına karşı ilk deniz harekatına çıktı. Muaviye Mısır valisi Abdul­
lah b. Sa'd b. Ebü Serh'i de bu harekata çağırdı. Müslüman Deniz
Filosu 28/649 yılının ilkbaharında 1 . 700 parça gemiyle Akka'dan
denize açıldı. Muaviye bu donanmanın idaresini Abdullah b.
Sa'd b . Ebü Serh ile Abdullah b . Kays'a verdi. Kıbrıs adasına yö­
nelik bu deniz seferine sahabeden birçok gönüllünün yanında
Ubade b. Samit ile Hz . Peygamber'in teyzesi olan hanımı Ümmü
Haram da katıldı Müslüman deniz gücü askerleri Kıbrıs'ın mer­
kezi Konstantia önünde karaya çıkarak şehri kuşattılar. Karaya
çıkıldığı sırada Ümmü Haram bindiği hayvandan düşerek öldü
ve öldüğü yere defnedildi. Hala Sultan Tekkesi adıyla anılan
türbesi bugün de ziyaret edilmektedir. Kuşatma sonunda Kıbrıs
adası barış antlaşması akdedilerek ele geçirildi . Antlaşma 7. 200
altın vergi ödenmesi ve Müslümanlar'a saldınlmaması şartlarını ta­
şıyordu . Kıbrıslılar birkaç yıl antlaşma şartlarına uydular. Deniz
yoluyla İstanbul'a ulaşmayı hedefleyen Muaviye bu süre içinde
donanmasını güçlendirdi. 33/654 yılında Kıbrıs üzerine yapılan
ikinci seferde ada yeniden fethedilmiş ve buraya 1 2 . 000 kişilik
bir askeri kuvvet yerleştirilmiştir. 1 45 1 Bu yerleşmeden sonra da
adada tam anlamıyla bir Müslüman hakimiyetinden bahsedile­
mez. Fakat Müslüman ülkeleri için Kıbrıs artık bir tehlike olmak­
tan çıkmıştır.

Kıbrıs adasının alınması ve Anadolu içlerine yapılan bir­

kaç seferden sonra Muaviye Bizans'ın payitahtını hedef olarak

[44] Belazür1, s. 1 8 3 ; İbnü'l-Esir, ll,495

[45] Belazür1, s. 1 57-58; Ebü'l-Ferec, Tarih, çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara,
1 999, I, 1 80-82 ; Halife b. Hayyat, Tarih, çev. Abdülhalık Bakır, Ankara,
•

200 1 , s. 62-63 . , 67-70

 Deniz Kuvvetleri

belirlemiştir. Kıbns'ın fethinden iki yıl sonra 34/654-65 5 yılında

Müslümanlar ile Bizanslılar arasında ilk deniz savaşı vuku bul­
muştur. Muaviye'nin İstanbul'u karadan ve denizden kuşatmak
için yoğun bir şekilde Suriye , Mısır ve Libya sahillerinde gemi
inşaatına ağırlık verdiğini görmekteyiz. Bu maksatla daha önce­
den de yapıldığı gibi Finike sahillerinden gemi inşaat malzemesi
olarak ahşap ticareti sürdürülmüş ve önemli ölçüde bir donanma
gücü oluşturulmuştur. Bu deniz gücünün oluşturulmasında Mı­
sır Valisi Abdullah b. Sa'b b. Ebü Serh ile de iş birliği yapılmış ve
kısa zamanda İskenderiye tersanesinde çok sayıda savaş gemisi
inşa edilmiştir. Bu hazırlıklann ardından kendisi de Kapadok­
ya üzerinden kara ordusuyla sefere harekatı düzenlemiştir. Öbür
taraftan onun hedefini anlayan İmparator Heraklios'un oğlu II.
Constans, karşı saldınya geçmiş ve denizden sefere çıkarak Fini­
ke sahillerinde İslam Donanması'yla karşılaşmıştır. Denizde ge­
lişen bu ilerleyiş Doğu Akdeniz'de, biri Şam Valisi Muaviye'nin
komutasında Suriye Donanması'nın, diğeri Abdullah b . Sa'd b .
Ebü Serh komutasındaki Mısır Donanması'nın birleşmesiyle 200
parça gemiden oluşan iki Müslüman deniz gücünün II. Konstan­
tin komutasındaki 500 parça gemiden oluşan Bizans Donanma­
sı'na karşı Likya bölgesinde yer alan Phoenix (günümüzde Finike
ve Antalya) açıklannda ünlü Zatü's -Savarl (Gemi Direkleri) Sava­
şı'nın (34/655) kazanılmasını sağlamıştır. İslam Donanması'nın
ekseriyetini Abdullah b. Sa'd b. Ebü Serh'in komuta ettiği Mısır
Donanması oluşturuyordu . Bizans Donanması'nın üstün donanı­
ma sahip olmasına rağmen Müslüman askerler, düşman gemilerinin
donanımını imha etmek ve yelkenlerini kesmek için uzun kancalar
kullanmışlar, kendi gemileri ile Bizans gemilerini halat ve zincirlerle
birbirine bağlayarak hücuma geçmişler ve böylece alışkın olmadıkla­
n deniz savaşını adeta kara savaşı haline dönüştürerek göğüs göğüse

çarpışmaya girişmişlerdir. Savaş Müslüman deniz gücünün kesin

zaferiyle sona ermiştir. Böylece güçlü Bizans donanması Likya
 Hz. Peyga m ber ve H u lefa-yi Raşidin Dö neminde Askeri Teşkilat

sahillerinde ağır bir yenilgiye uğramış ve İmparator ancak kılık

değiştirerek savaştan kaçmayı başarabilmiştir. Bu başarılarından
sonra Müslümanlar denizlerde de Bizans'a karşı üstünlükleri­
ni artırarak sürdürmüşlerdir. Finike yakınlarında gerçekleşen
Zatü's -Savari savaşıyla birlikte Bizans'ın Doğu Akdeniz'deki ha­
kimiyetinin sona erdiğini görmekteyiz.

İslam donanmasının denizdeki bu seferleri ve bu seferlerdeki ba­

şansı, Müslümanlan, bunu takip eden yıllarda diğer Akdeniz adala­
nna karşı yeni seferler tertip etmeye cesaretlendirmiş, İslam ordula­
nnın denize de hakim olup, onu kontrolleri altına almalannın yolunu
Müslümanlara açmış ve İslam deniz gücünün Akdeniz'deki varlığı ve
hakimiyetinin kabulü sonucunu doğurmuştur. Bu sonuç Bizans'a ,
Akdeniz'deki gücünü yeniden takviye ihtiyacını duyurtmuştur.
Bundan sonraki sürecte İstanbul'u kuşatma girişimi neticelen­
miştir

Muaviye'nin kurduğu 1 . 700 gemilik Süriye Donanması ve bir

o kadar da Mısır Donanması ile "İslam Deniz Harp Filosunun"
Akdeniz'de önemli bir güce ulaştığı görülür. Bu gücün etkisi ile­
dir ki İslam Donanmasının Kıbrıs, Arvad, Sicilya, Rodos ve Girit
gibi önemli deniz üslerini ele geçirmek için Bizans Donanma­
sı'nı sıkıştırdığını görmekteyiz. Bu üsler ileride İstanbul'a yönelik
"Yedi Sene Savaşları (53-60/674-680)" adı verilen askeri seferler
için "İslam Deniz Hareket Üssü" görevi göreceklerdir. '461

Rütbeler
Erken İslami Dönem'de bahriye teşkilatında şu rütbelerden
söz edebiliriz:

1) Emirü'l-Ma': Donanma komutanı karşılığında kullanılan

bir rütbe olup, Avrupa dillerine Amiral şeklinde intikal etmiştir.

[46] Belazüıi, s.237; Abdulaziz Salim, el-Bahriyyetü'l-İslamiyye .fı Mısr ve'ş­

Şam mine'l-Fethi'l-Arabi hatta'l-Asri'l-Eyyubi, Beyrut, 1 9 7 1 s. 1 4-28, 3 1 .
 Deniz Kuvvetleri
- ----- ------- -------- _ _________ ...._ _ _ _

2) Emirü'l-Bahr: Gemilerde askerleri ve kullandığı silahlan

yöneten bir komutanın rütbesidir. Bu komutan dalgalı ve aşın
rüzgarlı havalarda , gemilerin seyir kolaylığını ve emniyetini sağ­
lamaktadır. Bu bağlamda içinde bulunduğu gemiye lamba takma
ve daha küçük teknelerle diğer gemilere geçerek onların seyr ve
seferini idare etme işi de emirü'l-bahr'ın görevleri arasında yer
almaktadır. Kızıldeniz'de bu görevi yapan komutanlara rubban,
Hint Okyanusunda ise muallim denilmektedir. Rubbanın emir­
lerini daha alt birimlere ulaştıran görevlilere ise münadi denil­
mektedir.

Limanlar, Tersaneler ve Gemi ler

Müslüman orduların gerçekleştirdikleri toprak kazanımı ve
fetihler yoluyla, İslam hakimiyetinin özellikle Doğu Akdeniz'e kı­
yısı olan bölgelerde yayılması, mağlup milletlerdeki çeşitli mes­
leklerde maharet ve beceri kazanmış, tecrübeli sanatkar ustaları
İslam'a yaklaştırdı. Bundan sonra bu ustalar kendi meslek/sanat
alanlarında İslam devletinin hizmetinde istihdam edildiler. Tabi­
atıyla, bu bağlamda gemi yapımında mahir ustalardan, bu arada
özellikle Rum/Bizanslı ve Kıpt1!1viısırlı ustalardan önemli ölçüde
yararlanıldığını görmekteyiz .

Doğu Akdeniz sahillerinde fetih öncesi dönemde kurulmuş

ve işler durumda olan önemli limanlar, deniz üsleri ve tersane­
ler bulunuyordu . Bu üslerden biri Mısır'ın İskenderiye limanıdır.
Mısır fatihi ve fetih sonrasında Mısır Valisi olan Amr b. As, valiliği
döneminde düşman saldınlanna açık bir liman şehri olmasından
dolayı İskenderiye ile özel bir şekilde ilgilenerek buraya bir aske­
ri garnizon kurmuştur. Daha sonra Hz. Osman döneminde Mı­
sır'a vali olarak atanan Abdullah b. Sa'd b. Ebü Serh de eski Kıpti
ustaların yardımıyla yeniden onardığı ve genişlettiği gemilerden
 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

kurduğu donanma ile İskenderiye Limanı'nı hem askeri ve hem

de ticari bir üs haline getirmiştirı471

Doğu Akdeniz'in deniz gücünü barındıran önemli bir askeri

üs de Akka limanı ve burada gemi yapımının gerçekleştirildiği
tersanedir. Suriye Valisi Muaviye uzun süre devam eden valili­
ği döneminde bölgede bulunan Bizans'tan kalma eski havuzlan
onartarak gemi yapımına uygun hale getirtmiş ve böylece Akka
o devirde İskenderiye'den sonra gemi inşasına uygun ikinci bü­
yük tersane olmuştur. Aynca Akka limanı İslam deniz gücünün
Akdeniz'deki ilk deniz seferleri için donanma üssü olarak da kul­
lanılmıştır. ı4s ı

Bu tersanelerde fetih öncesi dönemde olduğu gibi, farklı bo­

yutlarda ve isimlerde gemiler inşa ediyordu . Gemiler deniz ren­
gine boyanarak kamüfle ediliyordu . İlk omurgalı gemi inşaatını
Fatımller'in geliştirdiğini görmekteyiz. Onlardan sonraki dönem­
lerde gemiler artık omurgalarından başlamak suretiyle inşa edili­
yordu . Gemiler, özelliklerine göre şu isimleri almaktaydı. ı49l

1) Sefine : Gemilere verilen genel bir isimdir.

2) Şlnl/Şiniyye (Şüne , Şevne) : İslam donanmasının en bü­

yük ve yüz kırk küreklik uzun savaş gemisi olup ortalama yüz
elli kişi taşımaktadır. Burun kısmı kargaya benzediği için gurab
(karga) da denilen bu gemilere savunma için burçlar yerleştiril­
miştir; geniş güverteli gemiler de oldukları için mancınık ve ar­
rade taşıyabilmektedirler. Ambarlarındaki su ve yiyecek ise uzun
müddet denizde kalmaya yetecek ölçüdedir. Küçük tiplerine ise
harbiyye denir. Bunlar Fatımi ve Endülüs donanmalarının hafif

[47] Eymen Fuad es-Seyyid, İskenderiye md. DİA, XXII , 5 74

[48] Feridun Emecan, Akka md. ,DİA , II,265
[49] Habib Zeyyad, Mu'cemü'l-Merakib ve 's-Süfün fıl-İslam, el-Meş1}k, Sayı/43 ,
Beyrut, 1 949 , s.32 1 -63 ; Nebi Bozkurt, a.g.md. , DİA, s . 5 0 1
 De niz Kuvvetleri

ve seri hareket eden gemilerindendir. Bu tür gemilere musattah

ve şelendi de denilmektedir.

3) Harraka: Düşman gemilerini yakarak tahrip etmek üzere

neft ateşi/Rum ateşi gibi yanıcı maddeleri taşıyan yüz kürekli ge­
milerdir.

4) Taride veya Tarrad: Osmanlılardaki at gemisi büyüklü­

ğündedir. Atlann girip çıkabilmesi için yapılmış özel kapaklı ve
bölmeli nakliye gemileridir. Süva �isi ve donanımı ile birlikte kırk
kadar atı taşıyabilmektedir.

5) Hammale ve A'.rarl: Erzak ve eşya (lojistik destek materya­

li) taşıyan nakliye gemilerinin bir başka çeşididir.

6) Butse/Batsa: Çok sayıda kattan oluşan ve özellikle asker,

mühimmat ve silah taşımak için yapılmış gemilerdir. Çok yelken­
li olan bu gemi yedi yüz asker taşıyabilmektedir.

7) Feydanl: Mısır Fatımilerinin kullandıklan yolcu ve yük ta­

şıma gemisidir.

8) Celebe : Daha çok Kızıldeniz'de seyreden ve yapımında çivi

kullanılmayan gemidir.

9) Nili/niliyye: Nil Nehri'nde hareket eden gemilere ise nili/

niliyye denilmektedir.

Büyü � gemilerden biri de karküra isimli gemidir.

.. ... . ... "'

 ALTINCI BOLU M

ORDUNUN D ONATIMI
 Bayrak ve Sancaklar
Hz. Peygamber (sas) Medine'ye hicretinin yedinci ayından
itibaren teşkil ettiği ilk seriyye ve gazveler için livalar bağlamıştır.
Bunların rengi beyazdır (liva' ebyaz) . 1 11 Hz.Peygamber ilk sancağı
(liva') , hicretin yedinci ayında, amcası Hamza b. Abdülmuttalib'in
komutasında teşkil ettiği 30 kişilik birbirlik için bağlamıştır. San­
cağı Ebu Mersed Kennaz b. el-Hüseyn el- G anevi taşımıştır. l 2 1 İbn
Hişam'da bu sancak "raye" adıyla kaydedilmiştir. l3 1 Resulullah'ın
ilk gazvelerinden Buvat Gazvesi'nde (2/623) beyaz livaı Sa'd b .
Ebu Vakkas taşımıştır. l41

Bedir Savaşı'nda Hz. Peygamber'in (sas) ordusunda birden

fazla liva' ve raye vardır. Mus'ab b. Umeyr (3/625) muhacirle­
rin livaını taşımaktadır. Ensardan Hazrec kolunun bayrağını/
livaını Hubab b . Münzir, Evs'in livaını ise Sa'd b . Muaz taşı­
maktadırlar. l5 I Taberi 'nin verdiği bilgiye göre Bedir Savaşı'n­
da Resulullah'ın bayraktarı/sahibu rayet-i Resulullah Ali b. Ebu
Talib , Ensar'ın bayraktarı/sahibu rayeti'l-ensar ise Sa'd b. Uba­
de'dir(ö. 1 4/635) . 161 İbn Hişam, Bedir Savaşı'nda Hz. Peygam­
ber'in önünde iki siyah raye (rayetani sevdavan) bulunduğunu ,

[l] İbn Sa'd , il, 6, 1 0

[2] İbn Sa'd , il, 6
[3] İbn Hişam, ll, 241
[4] Halebı, ll, 348. Müellif el-Halebı, livanın savaşta taşınan bir bayrak
(alem) olup komutanın bulunduğu yeri gösterdiğini ve bu bayrağı ko­
mutanın taşıdığını kaydetmektedir. Bak. a.g. e. , A.y.
[5] İbn Sa'd, il, 1 4
[6] Taberi, ll, 272
 H z. Peyga mber ve H ulefa-yi Raşid1n Döneminde Askeri Teşkilat

bunlardan "ukab" adı verilen rayeyi Hz. Ali, diğerini Ensar'ın ta­
şıdığını ve Ensar'ın bayraktarlığını ise Sa'd b. Muaz'ın yaptığını
kaydetmektedir. 1 71

Uhud Savaşı'nda Hz. Peygamber (sas) üç tane mızrak istemiş

ve bunlara üç ayn liva bağlamıştır. Evs'in bayraktan Üseyd b.
Hudayr (ö . 20/64 1 ) , Hazrec'in Hubab b . Münzir ve Sa'd b . Uba­
de , Muhacirün'un Ali b. Ebü Talib ve Mus'ab b. Umeyr idiler. ı sı
İbn Hişam'da Uhud Savaşı'nda Mus'ab şehit edilince Hz . Pey­
gamber'in livayı Hz . Ali'ye verdiği ve harbin kızıştığı bir sırada,
Hz . Peygamber'in Ensar'ın niyesi altında oturduğu ve Hz. Ali'ye
"Rayeyi ilerlet'' şeklinde bir emir gönderdiği kaydedilmektedir. 19!

Hz. Peygamber (sas) dönemindeki bütün savaşlarda liva'

yahut raye adı ile anılan bayrak ve sancaklar ve bunlan taşıyan
bayraktar ve sancaktarlar bulunmuştur. Hayber'in fethine kadar
daha çok livaya, bazen de rayeye rastlanz. Hayber'in fethinde ise
çok sayıda livalar ve rayeler vardır. İbn Sa'd, Hz. Peygamber'in
haberde muhtelif rayeler/rayat dağıttığını, Hayber'den önce raye­
nin kullanıldığını fakat sadece livalann bulunduğunu yazmakta­
dır. ı ıoı Aynı yazar Hayber'de Peygamber'in siyah renkte rayesinin
zevcesi Aişe'ye ait bir kaftan veya bürd'den/sırt atkısından biçi­
lip dikildiğini ve bu rayenin ukab adını taşıdığını kaydetmekte­
dir. 1 1 1 1

Kaynaklann savaşlarda liva veya raye çekilmesiyle ilgili olarak

verdikleri bu bilgilerden şu sonuca varabiliriz. Hayber'den önce
liva da raye de aynı anlamda kullanılmıştır. Hayber'in fethinde
ise raye teknik manada livadan ayrı tutulmuştur. Hamidullah'ın

[ 7] ibn Hişam, Il, 264; Süheyli, V, 88-89. ; İbn SeyyiddI'n-Nas, 1 , 246

[8] ibn Sa'd , ll, 39-40.
[9] ibn Hişam, Ill, 77-78 . ; Süheyl!, V, 425
[ 1 0] İbn Sa'd, II, 1 06
[11] ibn Sa'd, A.y.
 Ordunun Donatı mı

da dediği gibi 1 ı 2 1 , ancak bu Hayber savaşındadır ki ordu komu­

tanının liva çekme hakkını ve orduya mensup her bir birliğin de
rayeye sahip olma hakkını elde ettiğini söyleyebiliriz.

O rdunun Lojistiği
Orduya yiyecek, içecek, giyim, hayvan ve silah desteği ve bunla­
nn ordu ile birlikte, başta savaş yerleri olmak üzere kullanılacaklan
mekanlara bir sefer organizasyonu çerçevesinde intikaline/taşınması­
na ordunun lc�jistiği (temvfnü'l-ceyş) veya lojistik destek denir. Aske­
rin muharebe eğitimi ve öğretimi ile kazandığı savaşma gücü ve
elde ettiği taktik bilgiler yanında, onun kadar hatta belki daha da
önemli olanı; onun yeme , içme ve bannmasını , hayvan ve silahını
en iyi bir şekilde sağlamak ve bunlan onun kullanacağı mekanla­
ra taşımaktır. Raşid Halifeler Dönemi'nde , fetihler (fütüh,fütühat)
münbit topraklar üzerinde yayılıp genişlediği için, iaşe sıkıntısı
fazla çekilmemiştir diyebiliriz. Öte yandan Hz. Ömer Zamanı'n­
da kurulan askeri merkez ve kışlalar yolu ile askerin bannma
problemi de önemli ölçüde halledilmiştir.

Bu dönemde muhtelif cephelerde fetih harekatını sürdüren

ordulardaki muharip elemanlara dağıtmak üzere , belirli süreler­
le silah ve hayvan yardımı gönderiliyordu . Hz. Ömer Irak-İran
cephesindeki askerlerden her iki savaşçıya bir deve isabet edecek
şekilde, takviye/yardım/destek kuvveti göndermişti. 1 1 31

Kadisiye Seferi'nde yemeklik buğday ve hayvan yemi kom­

şu köylerden sağlanmış, et ise doğrudan Medine'den gönderil­
mişti_ l l4l Daha sonra, fethedilen yerlerin halkından cizye vergisi­
nin yanı sıra, adam başına 25 sirıı s ı yemeklik buğday ödemeleri

[ 12] Ham1dullah, a.g.e. , s. 285

[ 1 3] Ebu Yusuf, 2 7
[ 1 4] Belazürt, s. 256
[15] Sir, Pakistan'da kullanılan bir ağırlık ölçüsü birimidir. Bir sir bir kilog­
ramdan biraz azdır.

� 213 �
 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

kararlaştırılmış ve bu şekilde toplanan buğday orduya tahsis edil­

mişti.

Mısır'da , ordunun ekmeğine katık olarak halktan zeytinyağı,

bal ve sirke de toplanmıştı. Aynı usul Cezire'de de uygulanmıştı.
Daha sonralan, orduya lazım olan erzak bir yere toplanıp ora­
dan dağıtılmaya başlanmıştır. 1 1 61 Bu amaçla kurulan daireye "hüry
(ç. =ehra)" 1 1 71 adı verilmiş ve Hz. Ömer, Suriye bölgesinde bu da­
irenin başına Amr b. Utbe'yi getirmiştir. 1 1 3 1 Bu daireye ordunun
levazım dairesi de diyebiliriz.

Ordulann savaş alanında, silah yiyecek ve içeceğe/erzaka/eh­

raya olduğu kadar muharebe hayvanlanna da ihtiyaçlan vardır.
Düşman karşısında atlı, yayadan daha etkin ve daha üstün muha­
rebe gücüne sahiptir. Bu yüzden Hz. Peygamber(as) ve Raşid Ha­
lifeler dönemleri de dahil olmak üzere bütün İslamı dönemlerde,
atlının ganimetten aldığı pay, yayanın aldığının bir katı daha fazla
olmuştur. Sabit ücretlerde de aynı fark uygulanmıştır. Bu sebep­
le, İslamı dönemlerin ordulannda at ve deve süvari birliklerine
önem verildiğini söyleyebiliriz.

Deve

Deve Araplann savaşta olduğu gibi banşta da ferdi ve içti­

mai hayatlannın temel direğidir. Uzun seferlerinde, yolu üzerindeki
çölleri onun yardımıyla aşar; onun etini yer; sütünü içer; yününden
ördüğü kilimlerle çadınnı kurar; derisinden de zırhını ve kalkanını
yapar. Arap deveyi savaş için eğitir, yetiştirir ve onun üzerinde/
sırtında savaşır; silahlı hücuma karşı onunla bir koruma engeli
oluşturur.

[ 1 6] Ya'küb1, ll, 1 54
[ 1 7] İbn Manzur, lll, 80 1
[ 1 8] İbnü'l-Es1r, ll, 562

� 214 �
 Ordunun DonattmL
--·----------------+----------------.,..____

Hz. Peygamber (sas) bütün savaşlarında deveyi nakil ve mu­

harebe aracı olarak kullanmıştır. Bedir Savaşı'nda Hz. Peygam­
ber'in yetmiş kadar devesi, bunun yanında ise sadece iki atı var­
dı . Bunun gibi Huneyn Savaşı'nda da askerlerinin çoğu develere
binmişlerdi. 1 1 9 1

Hz. Ebü Bekir, Medine'ye saldıran irtidat ordularına karşı

onun üzerinde hareket etmişti. Arapların yaptığı gibi diğer Müs­
lüman ordular da , yanlarında at olduğu halde atı bırakıp, uzun
mesafeleri develerin sırtında aşıyorlardı. Yakın mesafeli seferlerde
ise deveyi bırakıp , savaş için daha kullanışlı olan ve daha çok
manevra kabiliyetine sahip olan atın yardımına başvuruyorlardı.

Ordunun ağırlıkları, çadırları, mancınık, debbabe , koçbaşı

gibi muhasara, silah araç ve gereçleri ve orduya katılan kadınlar,
ordu yürüyüş kolunun arkasında develerin üzerinde taşınıyordu .
Müslümanlar bu dönemlerde yukanda saydığımız eşyayı, çağdaşla­
n olan Bizanslılar'ın yaptıklan gibi nakil arabalan, katır ve atlarla
nakletmiyorlardı. Sırtlarında taşıdıkları bu kadar eşya ile birlik­
te develer, düşman arasında korku yaratıyordu . Aynca devele­
rin üzerlerine takılan bayrakların sallanması düşmanın gözünde ,
ordudaki askerlerin sayı bakımından da çok olduğu görüntüsü­
nü ve intibamı verebiliyordu . Abdurrauf Avn, Bizans İmparato­
ru Leo'nun "Tactica" adlı eserinde , develer ile yapılan nakliyatı
tenkid ettiğini, Kremer'in ise 'The Orient Under The Califs" adlı
eserinde , Leo'nun bu tenkidine verdiği şu cevabı nakletmekte­
dir: "Leo'nun Arap ordulannda develerde yapılan nakliyat üzerindeki
mülahazası başka bir mülahazayı akla getirir ki, o da Bizanslılar'ın
at, katır, eşek ve öküz arabalannı ordu nakliyatında kullanmalandır.
Araplar levazımatınını develerin sırtında, tam bir emniyet içerisinde
nakledebilmişlerdir. ôyle ki, Bizans ordulannın geçişine hiç de uy­
gun olmayan bu kupkuru ve susuz çölleri, bu şartlara çok uygun bir
[ 1 9] İbn Hişam, IV, 87
 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döne minde Askeri Teşkilat

yaratılışa sahip develerle aşabilmişlerdir. Bu, Araplara mahsus bir me­

ziyettir. Bilakis ben; 'Araplar zaferlerinin çoğunu develerin üstünlüğü
sayesinde kazanmışlardır' dersem mübalağa etmiş olmam. Bu sabırlı
hayvan onlara, Mısır ve Suriye'nin fethini sağlamıştır. Belki o gerçekte
İslam'ın daimi zaferini yazmıştır. Bizim hepimizin, Halid b. Velid'in
Suriye çölünü geçerken susuzluğa çare bulmakta ve yaşlı olanlanyla
hendekleri doldurup karşı tarafa geçmekte develerden nasıl güzel bir
şekilde yararlandığını hatırlıyoruz. Yine Halid'in Suriyeye mecburi
yürüyüşü esnasında, Semave çölünü geçerken, develerin yardımından
nasıl yararlandığını da hatırlatıyoruz . " l2oı

At
Araplar cahiliye döneminden beri atlarıyla övünmüşler, at­
larının soy kütüklerini tutmuşlar; sahibi oldukları atların soyla­
rının temizliğine dikkat etmişler; kendi nesepleri ile ilgili olarak
yaptıkları gibi, onlar hakkında da kitaplar telif etmişlerdir. Bütün
bunlar, atın meydanın efendisi olması, açık arazide vur-kaç savaşına
imkan vermesi, sırtının binene sığınak olması, savaş alanındaki ma­
nevra kabiliyeti, geri çekilme esnasında kaçış imkanı sağlaması, savaş
sonrası ganimet taksiminde, biri atı biri de kendisi için olmak üzere
sahibine/rakibine iki pay kazandırması sebebiyle 1 21 1 , gelirinin kayna­
1
ğı olması gibi özelliklerinden kaynaklanmaktadır.

Müslümanlar atlı birliklerin yaya birliklere olan üstünlüğünü

anlamada geç kalmamışlardır. Bu yüzden ata çokça önem vermiş­
ler ve atın saf kan olanı ile melez olanının özelliklerini birbirin­
den ayırt etmişler ve bu özellikleri sürekli olarak korumuşlardır.
Öyle ki, Araplardan bir topluluk "nu'atu'l-hayl=atların sıfatlarını
bilenler" olarak ün yapmıştır. Hz. Ömer Müslüman askerlerin

[20] Avn, s. 1 23
[2 1 ] İbn Sa'd, 1 1 , 1 1 0 ; Taberi, Ill, 58, 1 87 ; İbnü'L-Esir, il, 77; Bazı müelliflere
göre bu pay, ikisi at, biri de binicisi için olmak üzere üçtür. Bak. Avn, s.
•

276
 O rd unun Donattmt

atlarıyla yakından ilgileniyor, Medine'ye yakın otlağa/mer'aya gi­

derek atların bakım ve eğitimini denetliyordu . Bu teftişlerinde , at
yetiştirmedeki bilgi ve becerisinden dolayı ·selmanü'l-Hayl adını
alan Selman b. Rabia el-Bahili'yi de yanına alıyordu . Selman atla­
rın bakım, yetiştirme ve tedavisine nezaret ediyor; safkan ile me­
lez atı birbirinden ayırt ediyordu . l221 Hz. Ömer onu Küfe Garni­
zonu'ndaki atların teftişine tayin etmişti . Celüla Savaşı (26/637)
sonrasında, ganimet taksimiyle görevli Sahibu'l-Akbaz , insanları
saf kan olmayan melez at edinmeden uzaklaştırmak için safkan
Arap atından başkasına pay vermemişti. ı 23 ı

İslam ordusu komutanları, askerleri teftiş ettikleri gibi atları­

nı da teftiş ediyorlardı. Atında zayıflık veya eşyalarında eksiklik
buldukları askerin ceza olarak ücretini kesiyorlardı. 1241 Aksine
bunlarla yakından ilgilenenlerin ise erzakını artırıyorlardı. Bun­
dan dolayı Zübeyr b. Avvam'ın Huneyn Savaşı'nda ( 1 6/63 7) ve
muhtelif Suriye muharebelerinde yaptığı gibi, bir kısım kuvvetli
süvariler iki at taşıyorlar, ikisinin üzerinde de savaşıyorlar ve her
ikisinden ganimet payı alıyorlardı.

Yiyecek ve İçecek
Hz. Peygamber (sas) zamanında, ilgili bahsinde de belirttiği­
miz gibi, eli silah tutan ve gücü yeten bütün Müslümanlar asker
sayılıyordu . Nefislerini Hz . Peygamber'e yardıma ve talim ettiği
dinin neşrine adamışlardı. Herkes kendini savaşa hazırlıyor; de­
vesini veya atını satın alıyor, silahını satın alıyor ve savaşa çık­
tığı zaman da eşyasını ve azığını yanında ve sırtında taşıyordu.
Malının fazlasını bu uğurda harcıyordu . O, müşriklerin malları­
nı, Allah yolundan alıkoymak için harcadıklarını görür de, nasıl
böyle bir yola baş vurmazdı. Nasıl, Allah'ın kaydedeceğimiz şu

[22] İbn Kuteybe, Uyunu'l-Ahbdr, Kahire, 1 92 5 , l , 1 5 5

[23] Tabert, IV, 1 82
[24] İbn Sa'd, ll, 1 10; Taberi, lll, 58, 1 87 ; İbnü'l-Esir, ll, 77; Zeydan, l , 1 56

� 217 �
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Dönemind e Askeri Teşkilat
_.._-----------------.--- -----------+-----

ayette belirttiği karlı ticarete rağbet etmezdi: "Ey İnananlar! Sizi

elim bir azaptan kurtaracak bir ticareti size göstereyim mi? Allah'a ve
Rasalu'ne iman edip mallannız ve canlannızla Allah yolunda cihad
edersiniz. "1251

Müslüman Askerler aynı derecede malı imkanlara sahip de­

ğillerdi. Zengin olanlar askeri donatım konusunda fakir olanlara
yardım ediyor veya kendi donatımı için hazırladığı techizatını,
herhangi meşru bir mazeretinden dolayı katılamadığı askeri se­
fere giden başka bir asker kardeşine veriyordu . 1261 Fakir olan as­
ker kendisine yardım edecek birini bulamazsa, tanıdığı kişilere
başvuruyor ve onlardan, savaşta elde ettiği ganimetin yansını
vermek üzere ödünç silah alıyordu . Çoğu kez Resülullah fakir
olanları zekat, humus ve fey gelirlerinden donatıyordu .

Önemli gazvelerde , zengin sahabiler mallarının hepsini veya

bir kısmını, at, deve , silah, erzak ve harp malzemesi satın almak
için sarf ediyorlardı. Talha b. Ubeydullah muhtelif gazvelerde
bu şekilde teberruda bulunmuş ve bu yüzden Resülullah (sas)
kendisine "Talhatü'l-Hayr, Talhatü'l-Cüd" ismini vermişti. 1271 Hz.
Osman, Hz. Ömer, Hz . Ebü Bekir, Abdurrahman b. Avf ve diğer
bazı sahabller de Tebük Gazvesi için asker donatımında, bu şe­
kilde hareket etmişlerdi. Kadınlar da takılarını bu amaçla Resü­
lullah'a takdim etmişlerdi. ı2sı

Hz. Peygamber (sas) zamanında askerlerin birinci derecede

yiyecekleri hurma idi. Buna kavut/kurutulmuş et veya taze et de
ilave edilebilir. Muharip gazi, yiyeceğini de beraberinde ve sefer
yükünün arasında taşıyordu . Sa'd b. Ubade , Benü Nadir Kuşat­
ması'nda İslam Ordusu'na kendi evinden hurma getirmişti. Uhud

[25] Saf 6 1 1 0
[26] Avn, s . 1 25 - 1 26 .
[27] Halebı, ll, 2 5 1
[28] İbn Haldun, ll, 244; Halebi, III, 1 48

..,.______. 2 1 8 ________..
 Ordunun Donaumı

Saşı'nın akabinde vuku bulan Hamrau'l-Esed'de düşman ordusu­

nu takip harekatında, Müslüman Askerler deve eti yemişlerdi; bir
gün iki, diğer bir gün üç deve kesiyorlardı. Zengin saha.biler de
aynı şekilde hareket etmişler; aralarında nöbetleşerek orduya ye­
mek vermişlerdi. Bir gün Sa'd b. Ubade yemek veriyor, bir başka
gün de bir diğer sahabi yemek veriyordu . Çoğu zaman Resülullah
İslam Ordusu'nu donatmak ve beslemek için devlet bütçesinin
buna kafi gelmediği zamanlarda , Gayri Müslimler'den ödünç ola­
rak silah ve eşya/emval alıyordu . 1 291

Askerler kendi mallarından ve ganimet paylarından kendile­

rini donatmakla yükümlü idiler. Devlet başkanı Müslümanlar'ın
mallarının fazlasından fakir olan askerlere yardım ediyordu. İlgili
bahsinde de belirttiğimiz gibi Hz. Ömer Dlvan'ı kurup maaşları
yeniden tertip ve tahsis ettiği zaman, askerliği mecburi (ilzami)
hale getirmişti. Bu durumda o, Devlet Bütçesi/Beytü'l-Mali'l-Müs­
limin'in, bilhassa kendi döneminde artan gelirlerinden ayırdığı
miktarlarla at satın alıyor ve onları bölge askeri üslerinde savaşan
askerlere veriyordu. Böylece o, nizami ordular içerisinde muhtaç
olanlara dağıtmak üzere devlete ait çok sayıda silah tahsis etmişti.
Bu silahlara, diğerleriyle karışmaması için devletin damgası vu­
ruluyordu . Hz. Ali silah deposunu ve devletin/hükümetin/mer­
kezi idarenin işaretini/armasını basan damgayı, devlet mallarında
tabi olunan usulü uygulamak üzere Hz. Ömer'den devralmıştı.
Bu usül, Devlet'e ait atların ve develerin kalçalarına kızgın demir
damga ile "sadaka" veya "udde" kelimesinin yazılması idi. 1301

Gönüllü askerler kendilerini, kendilerine ait harp teçhizatı

ile donatıyorlardı. Çünkü Hz. Ömer Beytü'l-Mal'da mal ve para
biriktirmiyor, toplanan gelirleri Müslümanlar'a; belirlenen usül
ve miktarlar üzerinden dağıtıyordu .

[29] Avn, s. 1 2 6
[30] Taberi, V, 222
 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşkilat

Ordunun Çeşitli Silahlan

Bu kısma girerken hemen şunun altını çizerek belirtmek ge­
rekir ki, Müslümanlar; rakiplerinin silahlarının daha yüksek olan
kalitesini çabuk fark etmişler, bunların bilgisini gecikmeden der­
hal alarak geliştirmişler ve kendi bilgi ve teknikleri haline getir­
mişlerdir. Müslümanlar eski kültür ve medeniyetlere ait her türlü
bilgi ve teknolojiyle karşılaştıklarında, anlan ilk önce tercüme
yoluyla alıyorlardı. Bu nedenle savaş tekniği hakkında Arap ede­
biyatında/literatüründe bilinen en eski kitapların, Sasanl dönemi
Farslan'nın veya Hintliler'in eserlerinin tercümeleri olarak ortaya
çıkmaları şaşırtıcı değildir. IV/X. Yüzyılda yaşamış olan bilim ta­
rihçisi İbnü'n-Nedim, şahmerdanlar/debbabeler, mancınıklar ve
savaş hileleri hakkındaki Kitabü'd-debbabat ve'l-mancntkat ve'l-hi­
yel ve'l-mekayid isimli l 3 1 1 Arapça bir kitabın yanı sıra aynca rum
ateş inin/ne ftin bir türünün kullanımı hakkında Kitabü'l-amel bi'n­
nar ve'n-neft ve'z-zerrakat fi 'l-hurab isimli Arap dilinde yazılmış
bir başka kitap kaydetmektedir. D 21

İslam askeri tarihinde ordunun kullandığı silahlan, diğer

muharebe araç ve gereçlerini ve savaş taktiklerini içeren bir hayli
kaynak eser kaleme alınmıştır. 1331

[3 1 ] İbnü'n-Nedim, Kitdbü'l-Fihrist, Laibzig 1 87 2 , s . 3 1 4,3 1 5 .

[32] İbnü'n-Nedim, s . 3 1 5 .
[33] Hasan Rammah, Kitdbü'l-furusiyye ve'l-mendsibi'l-harbiyye, Yazma Nüs­
ha , Paris, Bibliotheque Nationale, ar. 282 5 , fol. 88- l O l b; Tarsüsi , Murda
bin Ali, Tabsıratu erbabi'l-elbab fi keyfiyeti'n-necdt fi 'l-hurab, ed. : Claude
Cahen, Un traite d'armurerie compose pour Saladin, in: Bulletin d'Etudes
Orientales 1 2/1 947-48/1 03- 1 63 , özellikle s. 1 1 0 , 1 3 1 - 1 32 , 1 56 . ; Ali Ağa,
Ummu'l-gazd, Yazma Nüsha, İstanbul Topkapı Sarayı, Bağdad Köşkü,
No: 368; Zerdkaş, el-Enik fi'l-mandcnik, ed. : İ.Hindi, Haleb, 1 9 8 5 , s.
48 vd. , 99- 1 02 Yazma Nüsha, İstanbul Topkapı Sarayı, lll. Ahmed, No:
3469 ; Fuat Sezgin, İsldm'da Bilim ve Teknik, İstanbul, 2 008, s.93- 1 38 ;
Maurice Mercier, Le Feu Gregeois , Paris, 1 95 2 , S . 1 -64 1 + 1-XV; Ünsal Yü­
cel, es-Süyufü'l-İsldmiyye ve Sunnduhd, Arapça'ya çev.Tahsin Ômer Taha­
oğlu, Kuveyt, 1 988. s. 1 1 - 1 40
 Ord unun Donatımı

Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler dönemi ordulannın kul­

landığı silahlar ile diğer muharebe araç ve gereçlerini , savaştaki
özelliklerine göre , çeşitli şekillerde sınıflandırmak mümkündür.
Biz bu silahlan, ağır silahlar ve hafif silahlar olmak üzere ikiye
ayırarak inceleyebilirdik. Fakat kendimizce daha iyi bulduğumuz
başka bir sınıflandırmayı tercih ettik ve bu silahlan uzak ve ya­
kın mesafe atıcı silahlan, kesici silahlar, dürtücü silahlar, vurucu
silahlar ve koruyucu silah, araç ve gereçler olmak üzere beş kıs­
ma ayırarak inceledik.

Uzak ve Yakın Mesafe Atıcı Silahları

a. Ok ve Yay
Müslüman Askerler savaşlannda ok ve yay kullanmışlardır.
Hz. Peygamber ve ondan sonraki dönemlerde , ok ve yayın or­
dunun uzak mesafe atıcı silahı olarak kullanıldığını görmekte­
yiz . Hz . Peygamber'den (sas) rivayet edilen bir hadiste O şun­
lan söylemiştir: "Allah bir ok ile üç kişiyi cennete kor. Birincisi oku
yapandır ki, sanatı ile hayır kazanır. İkincisi oku atandır. Üçüncüsü
de kendi okunu başkasına vermek suretiyle ona yardım edendir. Atı­
cılık ve binicilik eğitimi yapınız. Atış yapmanız atabilmenizden daha
da sevimlidir. " 1 Hl diyerek atıcılara öncelik vermekte bir sakınca
görmemiştir. Hz . Peygamber'in (sas) savaşlannda okçu birliklerin
bulunduğunu , hatta kendisinin de ok attığını bilmekteyiz. 1 1 51 O
ok talimi ile ilgili olarak şunlan söylemiştir: "Kim ok atmayı öğ­
renir de sonradan bunu terk ederse, o bununla üzerindeki bir nimeti
terk etmiş demektir." 1 36 1

Müslüman Araplar gerek cahiliye dönemlerindeki savaşlann­

da ve gerekse İslami dönemlerdeki bütün muharebelerinde ok
ve yayı yanlanndan ayırmadıklan silahlan olarak görmüşlerdir.

[34] Nüveyrl, Vl, 230

[35] Hindl, I V, 1 0 1 ; İbn Hacer, II, 2 3 5
[36] Nüveyri:, A.y.
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

Araplar ok yapımında daha ziyade neb' adı verilen sert dağ ağa­
cını kullanmışlardır. m ı

Allah Resül'ü (sas) , "Gücünüz yettiği kadar onlara karşı kuvvet

hazırlayın" ayetindeki "kuvvet" kelimesini "atmak (remy)"olarak
tefsir etmiş ve üç defa "Dikkat edin! Kuvvet atmaktır" demiştir. 1 3 81

Araplar ok ve yay kuşanana mütekavvis ve mütenebbil, sade­

ce ok taşıyana nabil veya nebbal, ok ile birlikte kılıç kuşanana da
karin adını verirlerdi. 1 391

NüveyrI, Araplar'ın ok ve yaya verdikleri isim ve sıfatlardan

oldukça geniş bir şekilde bahsetmektedir: Buna göre Araplar;
kuyruk kısmında yelek tüy olmayan oka akazz, deriden yapılmış ok
çantasında kalan son oka ahza' , gezi kınlan oka avkaf, yelek tüyleri
düşmüş olan oka amrat, yelek tüyleri kalın ve iri olana ağzaf, ince oka
asma' kalın ve iri oklara sücr, demir ucu olmayan oka cübba' , ço­
",

cukların ok atmayı öğrenmeleri için yapılan ve baş kısmı yuvarlak

olan oka cümma' , ince ve küçük olan oka haşr, yeri yalıyarak geçen
ve hedefe isabet eden oka habI, atıcısının önüne düşen oka habiz, kü­
çük oklara hiza' , İran yapımı (Farisi) yaylardan atılan küçük oklara
husban, ilk defa yontulup sivriltilen oka da lif, hedeften çıkan oka
dabir, yaydan çabuk kayan oka zalic , hedefin önüne düştükten sonra
ileri doğru kayan oka zahif, sendere ağacına isabet eden oka es-seh­
mü's-senderI , küçük oka sürve , ince ve uzun olan oka şarif, üst ta­
rafından hedefi aşan oka şahıs , hedefin bir tarafını yaran oka şarim,
hedefi delip öteye geçen oka sadır veya mısdar, nereden geldiği an­
laşılamayan oka 'air, ğarib , kazanan şanslı oka falic, uzun olmayan
enli oka kıt' veya mencüf, okun yelek tüyü ve demir ucu takılmadan
önceki haline kıdh, demiri olmayan küçük oka kıtra, ucu yuvarlak
[37] Flrüzabadl, el-Kamus, s.988; Zemahşerl , el-Faik, Il,239; İbnü'l-Eslr,
en-Nihaye, II, 508; İbn Manzı1r, XIV, 4 3 1
[38] Enfal 8 60
[39] İbn Kuteybe, Edebü'l-Katib, Lieden, 1 900 baskısından ofset, Beyrut,
•

1 967, s. 204

� 22 2 �
 O rdunun Donatımı
----------------------------------------------

olan küçük oka küttab, yelek tüyleri bol olan oka mu'ber, iyi yontu­
lup sivriltilmemiş oka mukte'al, küçük tüyler takılmış oka mukazza',
gevşek olduğundan hedefe isabet ettiğinde, kınlıp çatlayan oka mürte­
di' , dört tane ince yelek tüyü olan oka mi'raz, tüyleri kana bulanmış
oka müteşemmi' , sivri ucu enli olan oka mişkas veya necif, sivri ucu
kınlıp kökü (aslı) üzerinde kalan oka mi'kas adını vermişlerdir. ı4oı

Okun ucundaki nasl adı verilen sivri kısmı da muhtelif isim

ve sıfatlarla anılmaktaydı: Naslın ince olanına rahb veya rahiş, enli
olanına kıt' , yuvarlak olanına kutbe , uzun ve enli olanına mi'bele ,
demirden olanına vaki' denmekteydi. Bu sivri kısmın bir başka adı
da nazi'dir. 14 1 1

O k torbalanna d a ş u adlar verilmekteydi: Deriden yapılmış

ok torbasına kinane , bu torbanın daha geniş olanına cefir, okla dolu
olan torbaya zafra' deniyordu . Ca'be , 'aybe, karan ve nesel kelime­
leri de ok torbasının diğer isimleridir. 1421

Arap okçuluğunun/ok atıcılığının komşu devletlerin okçulu­

ğundan/ok atıcılığından belirli oranlarda etkilendiğini söyleme­
miz mümkündür. Bunlardan biri Bizans etkisidir. Mesela önceleri
ok; yukarıda da belirttiğimiz gibi, ucunda sadece ve yalın olarak
nasl denilen sivri demir çubuğu olan sert ve ince bir ağaç iken,
sonradan Bizanslılar'da olduğu gibi, zehir sürülmek suretiyle demir
ucu zehirli hale getirilmiştir. 143 1 Böylece okun öldürücü gücü daha
da artırılmış olmaktadır.

Türk okunun ve ok atıcılığının Arap okçuluğuna ve ok atı­

cığına etkisi daha Emeviler devrinde görülür. Emevi Halifeli­
ği'nin Horasan Valisi Ubeydullah b. Ziyad (ö. 6 7/686) , Kuzey'e
doğru fetih harekatını yürüttüğü esnada, Buhara'ya kadar gelerek

[40] Nüveyrı, Vl, 23 1 -2 3 2 .

[4 1 ] Nüveyn, V l , 234.
[42] Nüveyrı, Vl , 235.
[43 ] Avn, s . 1 4 1 .

� 22 3 �
 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
___.. . -- - - ·------------ ------.----------- ______________.._.__

şehri kuşatmıştır. Buhara'da hüküm süren Türk Hükümdarı Ka­

bac Hatun barış teklifinde bulunmuş; Ubeydullah da bu tekli­
fi kabul etmiş ve kuşatma kaldırılmıştır. Komutan 'Ubeydullah,
Buhara'dan iki bin kadar muharip/savaşcı Türk askeri alarak Bas­
ra'ya dönmüş ve onları bu şehre yerleştirmiştir. 1 441 Buharalı bu
askerler çok iyi ok atıcıları olarak tanınmakta ve onların muharip
gücünden yararlanılmaktaydı . 145 1 Biz de bu olaylardan hareketle ,
Araplar'ın ok kullanımında Türkler'den etkilenmiş olabilecekle­
rini tahmin etmekteyiz .
İran okçuluğunun da Arap okçuluğuna etkisi olmuştur.
Araplar'ın ok ve yayla ilgili bazı sanatlı aletler yaptıklarını kay­
deden Corci Zeydan, bunların İranlılar'dan alınmış olabileceğini
söylemekte ve mecerrat adı verilen aleti buna örnek göstermek­
tedir. 146 1 Bu alet (mecerrat) İranlılar tarafından, Tatarlar ile sa­
vaşıldığı sırada yapılmıştır. Ok koymaya mahsus yarığı bulunan
demir veya tahta borudan ibarettir. Ok yarığa konulur ve günü­
müzde tüfekten kurşun nasıl atılıyorsa, ok da o aletten öylece
süratle atılırdı. Bu aletle kullanılan oklar kısa aklardı. Araplar bu
aleti fazla kullanamamışlardır. 1 47 1 İbn Kuteybe'nin, İbn Mukaf­
fa'nın el-Ayin adlı kitabında okuduğunu belirterek kendi eserine
aldığı, ok ve yayın nasıl kullanılacağını öğreten sözleri bu bakım­
dan dikkat çekicidir:
"Henüz ok atmayı yeni öğrenen kişinin, iyi ve güzel bir şekilde ok
atabilmesi için, yayı sol eline ve sağ bazusunun bütün kuvveti ile oku
da sağ eline ve sağ bazusunun bütün kuvveti ile tutması, kaslannı ger­
mesi, gözünü hedefe dikmesi, yayı yay başından biraz gerdikten sonra
güzelce kurması, yayı üç parmağı ile tutması; baş parmağını kirişe
doğru eğmesi, çenesini sol omuzu tarafına çevirmesi, yayla beraber
[44] Belazüri, s . 4 1 0 ; Taberi, 11, 1 69
[45] İbn Kuteybe, Uyanu'l-Ahbar, I , 1 32
[46] Zeydan, I, 1 63
[47] Zeydan, A.y.
 Ordunun Donatı m ı

eğilmesi ve fakat sırtını dik tutması, yayı kaldırarak çekmesi, kirişi ku­
lağına doğru çekmesi, dişlerini gıcırdatmadan, gözünü çevirmeden ve
vücudunda bir titreme olmaksızın gözlerinin beyazını yukanya kaldır­
ması ve okun üst demirinin girdiği yeri iyice tespit etmesi gerekir. 1481
Yayın Arapça adı kavs (ç. akvus, kıyas, kısiy)'dır. Yay aslın­
da sert bir dağ ağacı çubuğudur. Bir ucu kuvvetle bükülür ve
iki ucuna deriden bir kiriş bağlanır. Önceleri yay tek parça iken,
sonradan onu birden fazla parçalara ayırmışlar ve bu parçalan
yapıştırıcı ile tutturarak bir bütün halinde terkip etmişlerdir. Elin
tutacağı bir kabza ve iki ucunda siye adı verilen kirişin bağlana­
cağı dilimler bulunmaktadır. Araplar mızrak yapımında olduğu
gibi yay yapımında da daha çok şevhat ve şeryan ağaclannı kul­
lanmışlardır. 1 491

Araplar okun yayına da çeşitli ad ve sıfatlar vermişlerdir. Nü­

veyri'denı so ı öğrendiğimize göre bunlardan; kalın ve sert olanına
cevş, kurşun veya çamurdan yapılmış yuvarlak cisim atan yaya cel­
hak, çekildiği zaman çınlayan, ses çıkaran yaya hannane , veya asüs,
uzağa ok atan yaya haşike veya tahür, kirişi olmayan yaya hanlra,
ok atıldığı zaman kirişi titreyen yaya rahlş, zefeyan veya zefenan,
oku sert atan bir şekilde iten yaya zarüh veya tarüh, kabzası avu­
cu dolduran yaya abher veya et-tilau'l-keff, rengi kırmızı olan yaya
atik, enli olan yaya uraza, omuzlanmış yaya atafe veya atlfe , kılıfın­
da bulunan yaya ğafla , Masih adındaki yay ustasına nispet edilen
yaya masihiyyat adı verilmiştir.

b. Mancınık ve Arrade
Mancınık ve arrade atıcı silahlardandır. Bunlar uzak mesa­
jeden düşman üzerine taş, demir, çivi, yaralayıcı maddeler, neft gibi
[48] İbn Kuteybe, a.g.e. , I , 1 3 3
[49] Firüzabadi, el-Kamus, s.988; Zemahşeri, el-Faik, II, 239; İbnü'l-Esir,
en-Nihaye, II, 5 08; İbn Manzur, XIV, 43 1 .
[50] Nüveyri, VI , 2 23-226.
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raş idtn Döneminde Askeri Teşkilat

yakıcı maddeler ve akrep ve benzeri zararlı haşerat atmak için kulla­

nılırdı. 1 5 1 1 Mancınığın;

1) Mesafe ayarlayıcılı mancınık,

2) Çekme güçlü mancınık ve

3) Denge ağırlıklı mancınık olmak üzere çeşitli tipleri/modelle­
ri/yapılan bulunmaktaydı. Mancınık daha çok ağır taşlar fırlatma­
da kullanılırdı. Mancınığa nispeten daha hafif taşlann atılmasında
ise arradenin yardımına başvurulurdu .

Mancınık, Kur'an'ın düşmana karşı kuvvet hazırlanmasını em­

reden ayetine , 1521 ve Hz. Peygamber'in üç defa tekrarlayarak dik­
kat çektiği, kuvvetin "atmak" (remy) olduğuna dair yorumuna 1531

uygun düşen bir silah, o döneme göre ileri bir askeri teknoloji
idi . Bu bakımdan Müslümanlar'ın mancınığı hemen benimsedik­
lerini ve daha Resülullah hayatta iken kullanmaya başladıklarını
görürüz.

Müslümanlar mancınık ve debbabe/koçbaşlı zırhlı ağaç tankı

ile ilk defa , Hz. Peygamber Dönemi'nde vuku bulan Hayber Ku­
şatması'nda (6/628) karşılaşmışlardır. Burada yer alan Kale(Ev)
ler'den en büyüğü ve en müstahkemi/korunaklısı olan Netah
ismli kale(evi)'nin ele geçirilmesi esnasında buradan esir aldıkları
Simak/Semak adında bir Yahudi'nin delaletiyle/yol göstermesiyle
kale mahzeninde buldukları bu mancınığı ve koçbaşlı zırhlı ara­
bayı/ağaç tankını diğer kalelerin düşürülmesinde kullanmışlar­
dır. 1 541 Bu mancınığın aynı bölgedeki Nizar Hisan'nın düşmesini

[5 1 ] Zeydan, 1, 1 68
[52] Enfal 8/60
[53] Müslim, İmare, 1 6 7
[ 54] Yakıtlı, II ,647-48; HalebI, il, 733; MakrizI, İmtô.u'l-Esmô.', Kahire, 1 94 1 ,
1 , 308 , 3 1 2 ; İbn Kesir, el-Bidaye , l V, 1 99 ; Hamidullah, Hz. Peygamber'in
Savaşlan, s . 2 2 1 ; Azizova, Hz. Peygamber Döneminde Çalışma Hayatı ve
Meslekler, İstanbul , 20 1 1 , s.254-2 55
 Ordunun DonatlmL

kolaylaştırdığı da kaydedilmektedirr 55 l Mancınığın ikinci kez Taif

Muhasarası'nda kullanıldığını bilmekteyiz. 156 1 Hz. Peygamber'in
Taif Muhasarası'nda kullandığı mancınığın Hayber'de elde edilen
mancınık olması muhtemeldir. 1 5 7 1 Hayber'de kullanılan mancını­
ğın Selman el-Farisi tarafından yapıldığı veya Tufeyl b. Amr ta­
rafından getirildiği de rivayet edilmektedir. Mancınık yapımında
Yemen bölgesinde yer alan Cüreş'in adı öne çıkmaktadır. Kay­
naklar, Taif'in Hz. Peygamber'in emir ve komutası altındaki Müs­
lüman Askerler tarafından kuşatılması öncesinde , bu müstahkem
şehirde oturan Sakıf kabilesine mensup Gaylan b. Seleme ile Urve
b. Mes'üd'un ileride vuku bulabilecek muhasaraya/kuşatmaya
karşı şehrin savunulmasında kullanılmak amacıyla mancınık
ve debbabe yapım tekniğini öğrenmek için Yemen/Cüreş'e gön­
derildiklerini kaydetmektedir. 1 58 1 Bunun yanında Selman el-Fa­
risl'nin, Fars/İran Sasani Devleti/Kisralığı topraklannda kalelerin
alınmasında ; mancınık kullanıldığını Hz. Peygamber'e bildirdiği
ve onun tasvip etmesi üzerine bizzat kendisinin bu silahlan yap­
tığı veya yapılmasını sağladığı yine kaynaklann verdiği haberler
arasında yer almaktadır. 1591

Müslümanlar zamanla biraz daha yenilikler yaparak mancını­

ğı geliştirmişlerdir. Öyle ki mancınık, şehirlerin kuşatılmasında ,
kalelerin v e surlann aşılmasında , komutanlann onu kullanma­
dan yapamadıklan, ağır savaş silahlanndan biri haline gelmiştir.

Müslümanlar fütahat harekatının ilk on yıllannda şehir ve kale

kuşatmalan esnasında, Sasaniler'den ya da Yemenliler'den aldıklan
taş atan mancınıklan cepheye soktuklan gibi, Bizanslılar'dan alarak
[55] Hamldullah, a.g.e. , s. 22 1 .
[56] İbn Hişam, IV, 1 26 ; Taberi, III, 139; İbnü'l-Es1r, II, 266; Haleb1, III, 48
[57] İbn Hişam, II, 483 ; İbn Sa'd, II, 1 58-59 ; Belazürl, s . 79
[58] VakıdI, Ill , 92 7-928; İbn Sa'd , 1,3 1 2 ; TaberI, III, 8 1 -8 2 ; İbn Kesir el-Bi­
daye, IV, 345 ; Azizova, s . 2 5 5 .
[59] VakıdI, III, 9 2 7 ; Makrizi, İmta', I , 4 1 6, 417, II,2 1 ; Azizova, A.y.
 Hz. Peyga mber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

benimsedikleri rum ateşini de kullanmaktan geri kalmamışlardır. Hz.

Ömer Dönemi'ndeki fetihlerde de mancınık kullanılmış, Amr
b . As Mısır-İskenderiye, Sa'd b . Ebü Vakkas da İran fetihlerinde
mancınıktan yararlanmıştır. Hz. Ömer zamanında Behurasir Ku­
şatması'nda yirmi kadar mancınık kullanıldığı kaynakların verdi­
ği bilgiler arasında yer almaktadır. 160 1

c. Koçbaşı
Demir veya çelikten yapılmış ve deri ile kaplanmış olan; cephesi
veya boynuzlan koçbaşına benzediği için bu ismi alan; kuşatma sava­
şında kale diplerine kadar yaklaşarak surlann delinip gedik açılması
için kullanılan; askerlerin içerisine girerek düşman oklanna karşı giz­
lendiği ve düşmanın atış menzilinden korunduğu bir ağaç tankı olup
koç başlı zırhlı araba!re's ü'l-kebş, şahmerdanlzahhafe!dabr veya deb­
babe adlarıyla da bilinen bir atıcı silahtır. Kullanılması esnasında
hibal adı verilen kuşatma ipleri ile selasil adı verilen zincirlerden
de yaralanıldığı bilinmektedir. Nitekim Halid b. Velid muhasara
ettiği Şam/Dımaşk surlarını koçbaşının yardımıyla delerek şehre
girmişti. 1 61 1 Hz. Ömer Zaman'ında vuku bulan Behurasir Kuşat­
ması'nda da koçbaşı kullanılmıştırı6 2 ı

Kesici Silahlar
a. Kılıç
Yakın vuruşma kesici silahı olarak harp tarihinde önemli bir
yer tutan kılıç (seyf ç . =süyüf, esyaf, esyüD , Araplar'ın en yaygın
ve en meşhur silahıdır. Arap edipleri ve şairleri kılıcı, nesirlerin­
de konu , şiirlerinde tema olarak işlemişlerdir. Ok ve yayın ol­
duğu gibi kılıcın da birden fazla isimleri, özellikleri ve vasıflan
Arap edebiyatı ve kültür tarihi hakkında önemli bilgiler veren

[60] Taberi, IV, 6 ; İbnü'l-Eslr, 11 , 5 09

[6 1 ] İbnü'l-Eslr, II, 1 80
[62] İbnü'l-Esir, A.y.
 Ordunun Donatlmı

kaynaklarda anlatılmıştır. Nüveyrl, Arap kılıcını oldukça geniş

bir şekilde tavsif etmiştir. 1631

Cahiliye Dönemi Araplan'nın savaşa başlama usulü olarak

benimsedikleri, çoklu vuruşmaya başlama öncesi uyguladıklan
ve adına mübareze dedikleri karşılıklı ikişer kişinin orta yere/
meydana çıkarak çatışmalannda kullandıklan vazgeçilmez silah­
lan kılıçtı. Bu usül Hz. Peygamber döneminde de varlığını sür­
dürdü . Fakat Resülullah hiçbir zaman karşı taraftan mubareze
için savaşçı istememiştir.

Kılıcın çok parlak olanına "berlk", keskin olanına "ebyad,

husam, ezüz" , ağır olanına "islit" , kılıfında saklı kılıca "ağlef', çelik
verilmemiş demirden yapılanına "enls" , keskin kılıca "sürat, şarim,
batir, haşif, cüra' , cemmad, hazlm, zü-zükra , rasüb , şelha' , sakil,
zü'l-kerlhe" , pa rlatılan kılıçlara "barika , sakil" , keskin olmayan kı­
lıca "dedan" , kınından kolayca çıkan kılıca "zalık, zelük" , demirine
su verilmiş kılıca "zeker" , enli olan kılıca "anz mihfak"denilmiştir.

Kılıçlar yapıldıklan yerlere göre de isim alırlardı. Mesela Ye­

men'de yapılan kılıca "es-seyfu'l-yemanl" , Hind demiJinden yapı­
lan veya Hindistan'da yapılan kılıca "es-seyfu'l-hindl, rnühenned"
veya "hinduvanl", Busra'da yapılan kılıca "es-seyfu'l-busravl",
Şam'ın meşarifi nde yapılan kılıçlara "es-seyfu'l-meşrefl", Bddiye­
tü'ş-Şam'da "Kala'a" adlı yere nisbet edilen kılıca "es-seyfu'l-kala'l'' ,
Ermeniye bölgesinde "kusds " denen madenden yapılan kılıca "es-Sey­
fu'l-Kusasl" adı verilirdi. 164 1

Kılıç yapılan öbür yerler arasında İran'ın Horasan bölgesi meş­

hurdur. Bu bölgede bulunan Kazvfn, Hdrezm ve Isjhdn'da güzel
İran kılıçlan yapılırdı. Mısır'da yapılan kılıçlar da meşhurdu. 1651 Bu
[63] Nüveyrt, VI , 202-2 1 4
[64] Nüveyrt, VI , 2 05-206.
[65] Zeki, es-Seyfjt Alemi'l-İslami, Kahire, 1 957 ,s. 99- 1 0 1 , 1 0 5
 Hz. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

isimlerle anılan kılıçlar yapım özellikleri itibariyle birbirlerinden

farklı olacağı için biz bunların her birini ayn bir kılıç çeşidi ola­
rak düşünebiliriz. Fergana'da yapılarak, ta Bağdad'a kadar bütün
vilayetlere ihraç edilen demirden silahlann hammaddesi, Mink ile
Mersmende civannda elde edilirdi. 1 66 1 Kılıç kuşanana "sa'if' veya
"seyyaf' adı verilirdi. 1571

İslamiyetin ilk yıllarında Müslüman Araplar arasında ünlen­

miş bazı kılıçların varlığını bilmekteyiz. Bunlardan Hz. Peygam­
ber'in(as) "Zülfikar" adlı kılıcı ile 'Amr b. Ma'dikerib'in "Samsame"
ve Malik b. Zübeyr'in "Zünnün" adındaki kılıçlan meşhurdur. 1 68 1

Kılıç, muharebelerde ok ve mızraktan sonra kullanılan bir

kesici silahtır. Hz. Peygamber Zamanı'nda yapıldığı gibi 1 69 1 , önce
uzaktan ok atma ile başlayan savaş, tarafların birbirlerine yaklaş­
maları üzerine mızrakla yaralama safhasına girerdi. Daha sonra
taraflar iyice birbirlerine girince kılıç ve kalkanlarını kullanma­
ya başlarlardı. Bu durumu ile kılıç yakın muharebe silahı olarak
savaşta önemli bir yer işgal ederdi. Hz. Ali'nin şu sözleri kılıcın
savaştaki bu önemli rolünü açıkça belirtir: "Kılıç sayıyı daha çok
artıran, çocuğun adedini daha da çoğal tandır. " Bu sözleriyle o kılıç
artıkları, yani kılıç darbesinden kurtulanların çocuğu çok olur ve
böylece sayılan artar demek istiyordu . ı 7oı

Cahiliye Dönemi'nde Araplar gümüş, bakır veya diğer değer­

li madenler kullanarak üzerlerine balık ve yılan resimleri işlemek
suretiyle kılıçlarını süslerlerdi. Arapların kılıçlarına "zülhayyat"
ve "zünnCm" ismi vermeleri bu tür süsleme ile ilgilidir. 17 1 1 Fakat

[66] Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Çev. Hakkı Dursun Yıldız, İs-
tanbul, 1 98 1 , s. 2 1 7
[67 ] İbn Kuteybe, Edebü'l-Katib, s. 2 04-206
[68] Nüveyri, VI , 202-203 . ; Zeydan, l , 1 64
[69] İbn Hacer, lll, 569
[70] İbn Kuteybe, Uyunu'l-Ahbdr, I , 1 30
[7 1 ] Nüveyri, VI, 208

� 23 0 �
 O rd u nun Donattmt
_..___________________
_ _____________...__

Hz. Peygamber Dönemi'nde Müslümanlar kılıçlannı süslemeye

önem vermiyorlardı. Çünkü Resülullah (sas) ; cahiliye putperest­
liğini hatıra getirir/anımsatır düşüncesiyle onlan bu şekil tasvir ve
temsillerden menetmişti. Resulullah (as)kendisine hediye edilen bazı
kalkanlara işlenmiş olan kartal ve koç resimlerini bu kalkanlardan
sildirmiştir:l72 1 Bundan dolayı Müslümanlar kılıçlannı altın ve
gümüşle süslemiyorlardı. Sadece kılıçlannın kınlanna kurşun veya
demir kaplama yapıyorlar veya kabzasını devenin boyun daman ile
sanyorlardı. İslamiyet kılıçlann, resimlendirme/tasvir dışında
başka şeylerle süslenmesine izin verse de , onlar bundan fazlasını
yapmıyorlardı. Resülullah'ın Uhud Savaşı sırasında , Ebu Düca­
ne'ye verdiği kılıcın bir yüzüne şairin;

"Korkuda utanç, atılganlıkta şeref vardır.

Kişi korkaklıkla kurtulamaz kaderden. "

mealindeki mısraları yazılmıştı. 173 1

Resulullah'ın (as) Zülfikar adlı kılıcının kabzasında, halkasında

ve askısında gümüş süslemeler yer alıyordu. 1741 Bu süslemeler bize,
o dönemde İslami tasvirlerde müsaade edilen miktar hakkında
bilgi vermektedir.

İslam fetihleri genişleyip, Müslümanlar'ın eline altın ve gü­

müş akmaya başlayınca, kılıçlannı, bunlann askılannı ve özellik­
le de kabzalannı, altın ve gümüşten bitki motifleriyle ve deriden sı­
nmlarla süslemede İranlılar'ı ve Bizanslılar'ı taklit eder olduklannı
gözlemlemekteyiz. Bundan önce kın/kılıf yerine kılıcını kumaş
parçalanna saran Müslüman Askerler'in, bu sefer deriden yapılmış

[72] Avn, s . 1 52- 1 53 .

[73] Halebı, I I , 235
[ 74] Halebı, III, 366
 H z . Peygamber ve H ulefa -yi Raşidin Dö neminde Askeri Teşkilat
---·------------------ ------·-------------"---- -------------

kın kullanmaya; kınının alt ucunu ve halkalannı gümüşle süslemeye

başladıklan görülür. 1 7 51

Müslüman Askerler kılıçlannı boyunlanna ve omuzlanna asa­

rak kuşanıyorlardı. Kılıcını bu şekilde kuşanan asker için "tekal­
lede seyfuhu" yani "kılıcını boynuna astı" ifadesi .kullanılırdı. Bu
kuşanma şekline göre kılıç sağ omuza asılır ve vücudun sol yanına
salıverilirdi. İranlılar ise bu tarzın aksine, kılıçlannı bellerine asmak
suretiyle kuşanıyorlardı. ' 761 Hz. Peygamber (sas), Uhud Savaşı'nda
kılıcını sağ omuzu üzerinden sol koltuğunun altına salıvermişti. 1 771
b. Hançer
Hançer (hıncer) , günümüze kadar gelmiş ve herkesçe bilinen
bir silahtır. Savaşçı l(muhô.rib, mukatil) hançerini kemerinde veya
elbisesinin altında taşır ve düşman ile karşılaşınca veya düşman
arasına kanşınca, silahının saklı oluşundan yararlanarak hasmım
gizlice yaralardı. Muhtelif savaşlara katılan bazı Müslüman ka­
dınlar kendilerini savunmak ve koruyabilmek için elbiselerinin
altında hançer bulundururlardı. ı 7sı

Dürtücü Silahlar
a. Mızrak
Dürtücü silah olarak sadece mızrak (rumh, harbe, neyzek, ane­
ze, mızrak, mıtrad) kullanılırdı. Araplar mızrağa; ağacı, demiri,
şekli, kısımlan , boyu , taşınması ve kullanılması itibariyle çok sa­
yıda isim ve sıfatlar vermişlerdir. Kaynağımız Nüveyri'de bu isim
ve sıfatlar geniş ölçüde yer almıştır. 1 79 1

[75] İbn Sa'd, Il, 1 6 ; Nüveyri, VI , 2 0 9

[76] Mes'üdi, Mürücu'z-Zeheb, Kahire, 1 964, 1 965, ll, 385 ; İ b n Haldun, I I I ,
275
[77] Avn, s, 1 54
[78] İbn Hişam, IV, 88-89.
[79] Nüveyri, Vl, 24-26
 Ordunun Donatımı
--- · - - -
--- ------- - - - ·---- ----·--- - - - - . - . ---------- - · --

Araplar mızraklarının gövdesini "şevhat" ve "şeryan" adı veri­

len sağlam ve sert ağaçların dallarından yaparlardı. Resülullah'ın
(sas) terekesinde bulunan yayların neb' ve şevhat ağaçlanndan
yapılmış olması dönemin ahşap türü savaşçının üzerinde taşına­
bilir silahların yapıldığı malzeme ile ilgili fikir vermektedir. Hind
kamışından veya kamışa benzeyen içi boş ve boğumlu bitkiler­
den de mızrak yaparlardı. Ağaçtan yapılan bu gövdenin baş ta­
rafına demirden sivri bir uç (sinan) geçirilmek suretiyle mızrak
tamamlanmış olurdu .

Hz. Peygamber'in mızrak bulundurmak ve kullanmak hu­

susunda şu sözleri Müslüman askerler üzerinde etkili olmuştur:
"Benim nzkım mızrağımın gölgesinde yaratılmıştır. " 1 801

Arapların kullandıkları mızraklann hepsi aynı boyda değil­

di . Uzunluğu dört zira'ı bulmayan kısa mızraklara "harbe , neyzek,
mızrak, mıtrad, aneze" adlan verilirdi. 1 8 1 1 Boylan dört ile on zira'
arasında değişen mızraklar da vardı. Uzunluğu on zira'dan fazla
olan mızrağa "hatıl" adı verilirdi. 182 1 Atın taşıma kolaylığı sağ­
laması sebebiyle uzun mızraklan atlılar kısa mızraklan ise hem
atlılar, hem de yayalar kullanırlardı. 1 831 Savaşlarda dayanıklılığı
ve yeterliliği yüzünden, sağlam ve sert mızraklar, içi boş ve hafif
mızraklara tercih edilirdi. Her zaman dayanıklı kalmasını sağlamak
amacı ile de mızrak sapına zeytinyağı sürülürdü . 184 1 Mızrak yapan
ustalara rammah denirdi 1 85 ı

[80] Nüveyri, VI , 2 14
[8 1 ] Avn, s. 145
[82] Nüveyri, VI, 2 1 5
[83] Cahız, el-Beyan ve't-Tebyin, Mısır, 1 97 5 , III, 16
[84] Avn, s . 1 46
[85] Bekri, Mu'cem, III , 1 050

-4"----- 23 3 ._______...
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
---·--------------------------------------------------

Askerler kale ve surlara hücum ettikleri zaman, duvarlan de­

lebilmek için, ucunda eğri veya düz harbe/demir şiş bulunan uzun
mızraklan kullanırlardı. 1861

Mızrak taşıyana "ramih" denirdi. 18 7 1 Ramihin mızrağı taşıma

şekillerinden en çok kullanılanı ''i'tikal" adı verilen usüldü . Bu
usül atlılara mahsus idi. Süvari mızrağını, eğerin üzengi kısmın­
dan yukarıya, diz kapağına doğru uzatarak tutar; bu şekilde mız­
rağın baş kısmı, yani "nasl" adı verilen demir ucu üstte, "zecc" adı
verilen dip kısmı da aşağıda kalırdı. 1331

Kılıcın olduğu gibi mızrağın da çeşitleri vardı. Bunlar arasın­

da imal edene nispet edilerek isimlendirilenleri de vardı. Mesela,
dayanıklı mızrak yapmasıyla tanınan Sember ismindeki şahsın yap­
tığı mızraklara Semberl adı verilirdi. Zdğib'e ispet edilen mızrağa
Zağıbiyye , Za Yezen'e nisbet edilene Yezeniyye, mızrak satmakla ün
yapmış Rudıne isimli kadın satıcıya nisbet edilen mızrağa RudinI adı
verilimişti. 1891

Askerin mızrak kullanma eğitimi yaptığını görmekteyiz.

"Vetra " adı verilen demir halkaya saplamak veya yabani hayvanlan
kovalayarak avlamak suretiyle mızrakla vurma eğitimi yapılırdı. Ab­
basiler dönemine kadar bu yol izlenmiştir. Abbasiler Hicaz, İran
ve Bizans mızrak eğitimi usullerini birbirinden ayırmışlardır. Onlar
halka açık umumi eğitim uygulamalannda veya saray çevresinde ya­
pılan törenlerde bu sahadaki hünerlerini gösterirlerdi. ı9oı

Savaşta mızrağın nasıl kullanılacağını anlatan şu talimat mız­

rak eğitimine verilen önemi belirtmesi bakımından dikkat çeki­
cidir:

[86] Salih, s . 3 79
[87] İbn Kuteybe, Edebü'l-Kô.tib, 2 5
[88] Nüveyrl, VI , 2 1 8
[89] Nüveyrl, VI , 2 1 5
[90] Avn, s . 1 47- 1 48.
 Ordunun Donattmt

"Harpte mızrak şu şekillerde kullanılır. Savaşta düşmanla kar­

şı karşıya gelerek hücum edecek olursan, mızrağı koltuğunun altına
alırsın. O halde mızrağın bir ucu atın iki kulağı ortasında olur. Mızra­
ğı böylece düzgün bir şekilde tutarak hücum edersin. Karşındaki düş­
mana yaklaştığında, düşman mızrağı sağ tarafa almışsa sen mızrağı­
nı sol tarafa alırsın. Düşman mızrağı sol tarafa almışsa, sen mızrağı
sağ tarafa almalısın. İlk hamleyi sen yapmaya çalış. Mızrağın ucunu
daima ona doğru tutmuş olduğun halde, onu sağa sola çevirirsin. Öyle
ki, onu vurmaya ne yönden başlayacağını anlayamaz. Bu suretle yak­
laşıp vurursun. Karşındaki elinde bulunan mızrakla bu vuruşa karşı,
kendini savunamaz ve koruyamaz. Yahut başka bir şekilde de mızra­
ğını kullanırsın. Bunu şu şekilde gerçekleştirirsin Mızrak sağ elinde,
omuzun üzerinde ve ucu havada bulunur. Bu şekilde süratle hareket
eder durursun. O suretle ki, karşındaki sana hangi taraftan vuracağı­
nı bilemesin ve şaşırsın. Şayet iki süvariye karşı çıkarsan ve bu süvari­
ler de birbirinden ayn durmuşlarsa, sana en yakın olana saldır. Bu iki
süvari sana yaklaşmışsa, birbirine, diğer arkadaşına hücum edeceğini
gösteren yapmacık bir vaziyet aldıktan sonra yine ona hamle edersin.
Bu hamleyi de tamamlamadan hemen diğerine dönüp vurursun. Eğer
bu süvarilerin çarpışmada mahir ve senin aleyhine öbüründen ayn­
lıyor bir halde görürsen bir tarafta durmaya sakın ortalannda dur­
ma. Bu halde sana en yakın olana yüklen. İkisi de sana aynı derecede
yakın ise, daha zayıf gördüğünü şaşırt. Daha kuvvetlisine hamlede
bulun. Onlan kuvvetçe birbirine eşit görürsen ve ikisi de bir yerde du­
ruyorlarsa kendilerinden uzaklaş; onlar seni takip etsinler. Seni takip
ettiklerinde ise, hemen dön ve sana en yakın olana mızrağı sapla. Bir
geçitten geçtiğin sırada karşına mızrağı olan bir atlı çıkarsa, sakın
atınla üzerine saldırma. Atından yere in ve mızrağı ona yerden sapla.
Eğer bir geçitte iken önünde bir atlı, arkanda da başka bir atlı bulu­
nuyorsa, burada da atından aşağı inip sana en yakın olan süvariye
vurursun. Öbürüne karşı atını siper yaparsın. "i9ı ı
[9 1 ] Zeydan, l, 1 65 vd. ; Avn, s. 147
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Dö neminde Askeri Teşkilat

Vurucu Silahlar
a. Topuz
Arapların mıtraka adıyla da andıkları debbüs/topuz, demirden
kısa bir sap ile yine demirden dört köşe veya yuvarlak bir baş kısım­
dan meydana gelen bir vurucu silahtı. Topuz genel olarak atlıların
eğerlerinde taşıdıkları ve düşmana iyice yaklaşınca kullandıkları
yakın muharebe silahıydı. r92ı

b. Balta
Fe's adı verilen ve savaş baltası da diyebileceğimiz bu silah,
demirden iki tarafı keskin bir baş ile bunu tutan tahta saptan oluşan
ve ağaç kesmede kullanılan baltaya benzeyen bir yakın muharebe vu­
rucu ve kesici silahı olarak kullanılırdı. ! 931

Koruıyucu Silah, Araç ve Gereçler

a. Kalkan
Baslra, cevb , cünne , deraka , anber adlan da verilen kalkan
bir savunma silahıdır. Muharip gazi savaş sırasında, düşman ta­
rafından gelen darbelere karşı kalkanla kendisini korur ve savu­
nurdu. r94ı

Zırh'tan sonra temel savunma aracı olan kalkanlar Cahiliy­

ye'de olduğu gibi İslami dönemlerin savaşlarında da önemini ko­
rumuştur. Allah Rasülü'nün (sas) bir sahablsinin, üzerine koçbaşı
çizilmiş iki kalkanının bulunması, kalkanın Asr-ı Saadet'te de ,
bir muharibin silahlan arasındaki yerini ve önemini göstermesi
bakımından önemlidir. Aynca Benü Kurayza Yahudileri'nden alı­
nan ganimetler arasında eşit sayıda 1 500 adet kılıç ve 1 500 adet
kalkan bulunması, kılıç gibi kalkanın da her savaşçıda olması

[92] Avn , s. 1 54 vd .
[93] Avn , s. 1 55
[94] İbn Sa'd, 1, 75; İbnü'l-Cevzi, el-Muntazam, III, 239
 O rd unun Donatımı

gereken ve dönemin önemsenen silahlarından oluşuna delalet

etmektedir.

Müslüman Askerler çeşitli dönemlerde ağırlık ve büyüklük­

lerine göre değişiklikler gösteren ve farklı isimlerle adlandırılan
kalkanlar kullanmışlardır. Bunlardan küçük olanına hacefa, sert ve
ağır olanlanna karra veya ferra'l, hafif olanına ise fard denirdi. 1951

Kalkanlar ilk örnekleri itibariyle ağaçtan yapılır ve büyüklük­

lerine göre deri ile kaplanırlardı. Ortası çukur, kubbeli, düz ve
etrafı münhanVbükülmüş kalkan çeşitleri kullanılırdı. Askerin,
ortası kubbeli ve etrafı münhanl/bükülmüş olan kalkan ile mız­
rak darbesinden kendisini koruması zordur. Bu çeşit kalkanlar ile
ancak ok, taş ve kılıçtan korunabilinirdi. Ok darbesinden ancak
müstatll/dikdörtgen biçiminde olan kalkanlar ile korunabilinirdi.
Çünkü kalkanın baş kısmı süvarinin başını, geri kalan kısmı da
süvarinin diğer yerlerini örterdi . Süvari bir gözü ile kalkandaki
sath-ı mailden bakarak başını göstermezdi. Musattah/düz kalkan­
lar ise mızrakların hücumunu engellemek için kullanılırlardı. 1961

Kalkanlar üzerine ayetler, hikmetli sözler ve şiirler yazılarak

işlenirdi. Her memleketin kalkanlarının ayn şekilleri vardı . Şam
kalkanları, Irak kalkanları, Gırnata kalkanları hep farklı şekiller­
de/çaplarda ve büyüklüklerde olup öylece birbirlerinden ayırt
edilirlerdi. 1971

Çok sayıda kişiyi koruyan kalkanlara kaf adı verilirdi. Bu

çeşit kalkanlar ağaçtan yapılır ve altına askerler girerek surlara
yaklaşırdı. 1981 Kalkan taşıyana taris, terras ve muhacif denirdi. 1991

[95] Nüveyrt, VI , 239-240 .

[96] Zeydan, I , 1 66 ; Avn, s . 1 88- 1 90 .
[97] Zeydan, A.y.
[98] Nüveyri, VI , 240.
[99] İbn Kuteybe , A.e . , 204; Nüveyri, A.y.
 H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
-------�-------------e---

b. Zırh
Zırh uzun kollan ve dizlere varan etekleri ile vücudu baştan aşa­
ğıya adeta bir elbise gibi örten ve ince demir halkalardan oluşan bir
koruma silahıdır. Zırhın da genişliğine , ağırlığına, inceliğine ve ya­
pıldığı maddeye/madene göre değişik isimleri vardır: "Dır' , dihas,
derime, zağfe , selükiyye, lebüs, madıyye" bu isimlerden sadece
bir kaçıdır. Parlayan zırha dülamıs, halkalan birbirine yakın olan
zırha dihas, etekleri uzun olana za'ile , ince dokunmuş zırha sabi­
riyye, geniş zırha sabiğa, fazfaza, halkası/delikleri dar olana zükk,
iç içe ikişer halkadan örülen zırha mudafa'a adı verilmekte idi. ı 1ooı

Zırh kuşanana dari' , zırhının üzerine elbise giyene , bu elbise

zırhını örttüğü için kafir adı verilirdi. 1 10 1 1 Zırh v e silah kuşanmış
topluluğa haşhaşe , kollu ve dizlere kadar uzanan büyük zırh gi­
yen savaşçıya müsbiğ denirdi. ı 102 ı

Zırhların savaş esnasında çıkardıkları sesler askerlerin inilti­

lerinin duyulmasını engelliyordu . Bu şekilde zırhlıların meydana
getirdiği topluluğa harsa veya el-ketibetü'l-harsa denirdi. 1 1031 Sa­
vaşta zırhlı birlikler ön saflara yerleştirilirdi. 1 1041 Hz. Rasülüllah
(sas) Benü Kaynuka' Yahudileri'yle yaptığı savaş sonunda onları
Medine' den çıkarmıştı. Elde edilen ganimet mallarından kendisi
için üç yay, iki zırh, üç kılıç ve üç mızrak ayırmıştı. Zırhlardan biri
Soğdiyye adını taşıyordu . 1 1 0 51 Bu isim bize bu zırhın Soğd bölge­
sinde yapıldığını düşündürmektedir.

Yine Hz. Peygamber'in Uhud Savaşı'nda, üzerinde iki zırh ve

miğfer vardı. 1 1 061

[ 1 00 ] Nüveyrı:, VI , 24 1 -242 .
[101] İbn Kuteybe, A.e., 2 04-205 .
[ 102] Nüveyrı: , VI , 243
[ 1 03] Nüveyrı:, A.y.
[ 1 04] Salih, s. 376
[ 105] İbn Sa'd, ll, 29
[ 1 06] İbn Sa'd, A.y.

� 2 38 �
 Ordunun Donatımı
------------.---------------------------

c. Miğfer
Zırhın bir bölümü olan ve başa konan kısmına miğfer denir-
di. Miğferin de birden fazla adı vardı. Demirden yapılan miğfere
beyda' , ğafir, devmas, rab1'a, imame ve arme adlan verilirdi. ı 1 o 71

d. Dabr veya Debbabe

Dabr'ın; askerlerin, içerisine girerek düşman oklanna karşı giz­
lenmek suretiyle kale diplerine kadar yaklaştıklan ahşaptan yapılmış
deri ile kaplı bir ağaç tankı olduğunu söyleyebiliriz. Müslüman
Ordular kuşatma savaşlannda, mancınığın yaptığı işi tamamlar
mahiyette değerlendirilen dabn da kullanmışlardır. Bu silaha; bir
çeşit de(b)belenme hareketi sergilemek suretiyle yavaş adımlar­
la hareket ederek ilerlediği için "debbabe" adı verildiğini biliyo­
ruz. ı 1 osı

e. Dikenli Teller
Müslüman Ordular'ın başan ile kullandıklan savunma silah­
lanndan biri de dikenli tellerdir. Dikenli teller/hasek; savaş nakli­
ye vasıtalan ve binek hayvanlan olarak kullanılan at ve develerin,
bunun yanında insanlann hücumunu engellemede kullanılan bir
silah ve bir savunma aracı idi. Dikenli teller daha çok kuşatma
savaşı esnasındaki savunmalarda kullanılırdı. ı 1 o9 1

f. Kuşatma Merdivenleri
Savunma aracı olarak kullanılan sülalim/kuşatma merdiven­
leri kuşatma savaşlannda kullanılırdı. Komutan Halid b. Velıd
Şam (Dımaşk) Kuşatması'nda kuşatma merdivenlerinden yarar­
lanmıştıY 101

.. ... . ..,, ..

[ 1 07] Nüveyrl, Vl, 240

[ 1 08] Salih, s. 383
[ 1 09 ] ibnü'l-Eslr, 11, 5 1 9 ; Salih, s. 3 7 7 ; Avn, s. 1 95 - 1 9 7 .
[ 1 1 0] Taberi, I V, 57; İbnü'l-Eslr, 1 1 , 1 80
 Sonuç

z. Peygamber ve Hulefa-yi Raşidın döneminin askerı teş­

H kilatını gücümüz nisbetinde ortaya çıkarmaya çalıştığımız
bu araştırmamızda, yaptığımız tesbitleri ve vardığımız sonuçlan
şu şekilde sıralayabiliriz .

Öncelikle şunu belirtmeliyiz ki , bu dönemde tespit edebildi­

ğimiz kadarıyla irili ufaklı 1 20 adet askeri sefer düzenlenmiştir.
Bu seferlerin önemli bir yekünü Hulefa-yi RaşidJ:n Dönemin'.n­
de farklı coğrafyalarda yürütülen fütuhat/fetihler sürecinde ger­
çekleştirilen askeri harekat olarak karşımıza çıkmaktadır. Farklı
coğrafyalarda yürütülen bu askeri harekat merkez Medine'den
çok başarılı bir askeri organizasyonla gerçekleştirilmiştir. Bütün
ayrıntılarıyla her şey belirli bir . düzen, disiplin ve hiyerarşi içeri­
sinde sevk ve idare edilmiştir. Bu da bize merkez Medine'de çok
iyi yapılanmış bir devletin varlığını göstermektedir.

Bu dönemdeki askerlik, cihad, savaşlar ve askerlikle ilgi­

li diğer konularda II./ VIII. yüzyılın ortalarından itibaren çeşitli
eserler yazılmıştır. Ill./ IX. yüzyılın başlarında vefat eden Her­
seml'nin( ki bunun Abbasi komutanı Herseme b. A:yen olması
muhtemeldir.) Muhtasaru Siydseti'l-Hurub adlı eseri bunların ilk­
lerindendir. C. Avvad, Müslümanlarda askerlik/ askerı teşkılat
alanında yazılan Arapça kaynaklarla birlikte Arapça ve batı dil­
lerinde yapılan araştırmalarla ilgili yaptığı bibliyografik bir çalış­
mada 7 . 000 civarında kitap ve makale tespit etmiştir.
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
___....______ _________ _______---e----------------------+---

Hz. Peygamber ve Raşid Halifeler Dönemi'nde asker, hizme­

tin hem gönüllülük ve hem de zorunluluk özellikleri arz ettiği
görülür.

Çok sayıda Kur'an ayeti, devamlı-muvazzaf ordu olarak ka­

bul edilen Müslüman nüfusa, gerektiği zamanlarda, savaş için
teşkil edilen ordulara katılma yükümlülüğü getirmiştir. Aynca
Mekke'nin Fethi'nden sonraki dönemde , İslamiyet'in egemen ol­
duğu topraklar üzerinde Müslüman nüfusun artması neticesinde
Hz. Peygamber, savaş işleriyle ilgilenecek, bilgi ve becerisiyle sa­
vaşın ağırlıklarını yüklenecek ayn bir topluluk (kıta, birlik, ordu)
hazırlama imkanı bulmuştur.

Askeri hizmetin zorunlu olması Hz. Ömer'in divanı kurma­

sıyla daha da belirgin hale gelmiştir. Divan'ın tesisiyle, katıldığı
savaş ganimetlerinden ayn olarak, Beytü'l-Mal'dan maaş alan ve
yükümlü olduğu askeri hizmetin dışında ziraat; sanat ve tica­
retle uğraşmasına izin verilmeyen, aksine hareket ettiği takdir­
de ise cezalandırılan askerlerden oluşan yeni ve düzenli ordular
(el-Cünüdü'n-Nizamiyyün) ortaya çıkmıştır.

Suriye , Mısır, Irak-İran cephelerinde askeri üs ve ordugahlar

(el-Muaskerat) kurulmuştur. Ordugahlann seçimi çok dikkatli
bir şekilde ve askeri stratejilere uygun olarak yapılmıştır. Fethe­
dilen yerlere askeri birlikler yerleştirilmiş ve bu birliklerin barın­
ması için askeri bina ve kışlalar yapılmıştır.

Askeri birliklere kumandanlar atanmıştır. Kumandanlara be­

lirli bir düzen ve hiyerarşi dahilinde rütbeler verilmiştir.

Ordu birlikleri kullandıkları silahlar ve gördükleri hizmetlere

göre sınıflara ayrılmıştır.

Askerler Hz. Peygamber zamanında sadece ganimetten pay

almışlar, Raşid Halifeler zamanında ise askeri divanlar yoluyla,
 Sonuç

kendileri, eş ve çocukları, hatta hizmetçileri için devlet bütçesin­

den düzenli olarak sürekli ve sabit maaş ve ücret (tahsisat, ata)
almaya başlamışlardır. Aynca ganimetten pay, harp bağışı, parasız
yemek ve elbise gelirleri de vardır.

Askerler hazarda savaşa hazırlama eğitimi, seferde ise mu­

harebe eğitimi almışlardır. Ata binme ve ok atma eğitimi yap­
mışlardır. Komutanlar askeri harekatta, bilhassa harp hukuku ,
ordunun intikali, takip edilecek strateji ve uygulanacak taktikler
hususunda talimatlar ve yazılı emirler yoluyla eğitim ve öğretim
görmüşlerdir. Bu tür eğitim ve öğretim için belirli bir müessese
bulunmamaktadır. Askerlerin moral eğitimine de önem verilmiş­
tir. Cephede savaşa hazır birlikler modern ordulardaki resmi ge­
çitlerde olduğu gibi, teftiş için, savaşı sevk ve idare eden komuta­
nın emir ve görüşlerine arz edilmiştir.

Muharebe harekatı belirli bir düzen içerisinde yürütülmüş­

tür. Kıta intikalleri, taarruzi harekat, savunma harekatı ve geri
harekat uygulanmıştır.

Kıta intikalleri esnasında emniyet tedbirleri alınmış, keşif

kollan ve devriye birlikleri çıkarılarak uzak keşif yapılmıştır.
Düşmanın harekatı hakkında bilgi toplanmış ve bu bilgiler değer­
lendirilmiştir. Bazı seferlerde gizliliğe riayet için herkesin bildiği
yolların dışında başka yollar izlenmiştir. Gerektiğinde bu yollan
çok iyi bilen yol kılavuzları tutulmuştur. Harekat hakkında dev­
let merkezinde genel komutana bilgi sunulmuştur. Askerleri yor­
gun düşürmeyecek bir seyir takip edilmiştir. Muharebe esnasında
olduğu gibi intikal esnasında da askeri disiplin sağlanmıştır.

Hz . Peygamber ve Raşid Halifeler dönemlerinde yürütülen

taarruzi harekat, hep savunma amacına yönelik tedafui harekat
olarak değerlendirilebilir. Bölgedeki Müslüman varlığını imha
etmeyi kasteden ve bu amaçla saldıran düşmana, bu varlığı
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

savunma ve koruma maksadıyla karşı çıkılmıştır. Bu karşı ha­

rekat yürütülürken de bir harp prensibi olarak taarruzi harekat/
ileri hücum harekatı takip edilmiştir.

Muharebe taktikleri olarak, harekatın hedefi gizli tutulmuş,

ikmal yollarını kesmek suretiyle düşman zayıf düşürülmüş, mu­
harebe alanında karargah kurulmuş, düşmanın gözü korkutu­
larak caydırılmaya çalışılmış, düşmanın muhtemel saldırılan
düşünülerek karşı tedbirler alınmış, savaşta parola tespit edil­
miş, mübareze uygulanmış, kuşatma savaşı yapılmış, hendek­
lere gizlenen düşman vur-kaç usulüyle savaş alanına çekilmiş,
arkasına dağı alarak düşmana karşı harekete geçilmiş, düşmana
sürünerek, sıçrayarak ve hücum harekatı ile yaklaşılmış (zahO ,
dinlenmiş hazır kuvvet bulundurularak yorulan düşman üzerine
bu kuvvetle yeniden hücuma geçilmiş, muhasarayı kaldırıp geri
çekildiği intibamı vererek muharebe alanından uzak bir yere bir
neferin atıyla birlikte girebileceği büyüklükte kazılmış çukurlara
gizlenilmiş ve buradan sığındıkları kalelerinin kapılarını açarak
dışarıya çıkan düşmana ani bir hücumla ilerlenmiş, kuşatma sa­
vaşında düşman ordusunu şehrin dışına çekip hafif çarpışmalarla
meşgul ederek bulunabilen gizli bir yoldan başka bir birlik gön­
derilip şehir fethedilmiş, durum muhakemesi ve danışma yapıl­
mış, (istişare) propaganda ve soğuk harp (hud'a) uygulanmıştır.

Ordular intikal esnasında beşli düzende (ham1s) tertip edil­

miş, muharebe esnasında ise bu tertip sağ kanat, (meymene) sol
kanat (meysere) ve merkez (kalb) olmak üzere üçe indirilmiş­
tir. Hz. Peygamber bu düzende yer alan askerlerini aynı düzeni
koruyarak savaş esnasında saflar tertip ve tanzim etmiştir. Raşid
Halifeler döneminde , ilk defa Yermük Savaşı'nda ortaya çıkan ve
kürdüs adı verilen yeni bir ta'bie tarzı uygulanmıştır.

İslam tarihi sürecinde çeşitli isimlerle anılan Müslüman dev­

letlerin diğer devletlerle ilgili dış politika hedeflerini, daha çok,
 Sonuç

sorumlu olduklan siyasal düzenin geleceğine yönelik tehdit ya da ted­

bir alma zorunluluğu belirlemiştir. Yoksa diğer devletlerin İslam dışı
din ve inanca bağlı olmalanndan kaynaklanan düşmanlık değildir.
İsldm'ın savaş yoluyla yayılma gibi bir stratejisi de yoktur. İslami da­
vetin yayılmasıyla devlet sınırlannın genişlenmesini birbirinden ayırt
etmek gerekir. Müslüman olsun veya olmasın insanların şunu an­
lamaları gerekmektedir. İslam devletinin sınırlarının genişlemesi,
bu genişlemelerle birlikte dini fetihlerin yapılmış olması ve in­
sanların akıl, kalp ve gönüllerinin dini inanç ve tefekküre açılmış
olması noktasından hareketle , İslam'ın kılıç yoluyla yayıldığını ve
Hz. Peygamber'in (sas) çağrısını zorbalığa dayandırdığını söyle­
mek gerçeklere aykırıdır.

Orduda bayrak ve sancaklar ve bunları taşıyan bayraktar ve

sancaktarlar vardır. Askerlerin yeme-içme, giyim ve barınması,
hayvan ve silahı en iyi bir şekilde sağlanmıştır. Hz. Peygamber
zamanında koşu müsabakaları ve atış talimleri yapılmış, Peygam­
ber bunları teşvik etmiş ve bazılarına da bizzat iştirak etmiştir.
Bölge askeri üslerinde atlı kuvvetler bulundurulmuş, buralardaki
atların yetiştirilmesi, bakım ve tedavilerine önem verilmiştir.

Orduda uzak ve yakın mesafe atıcı silahlan olarak ok ve yay,

mancınık, arrade ve koçbaşı, kesici silahlar olarak topuz ve balta,
koruyucu silah, araç ve gereçler olarak da kalkan, zırh, miğfer,
debbabe , dikenli teller, kuşatma merdivenleri ve kaleler/surlar
kullanılmıştır. Arap okçuluğu ve ok atıcılığı Türk, İran ve Bizans
okçuluğundan etkilenmiştir. Askerler kılıçlarını sağ omuzlarına
asıp sol taraflarına salıvererek kuşanmışlardır.

.. ... .. .. "'
 Kaynakça

ALİ, Salih Ahmed, Hıtatu'l-Basra ve Mıntıkatüha, Bağdad, 1 986,

APAK, Adem, Anahatlanyla İslam Tarihi (Hulefa-yi Raşidtn Dönemi), İs-
tanbul, 2007
APAK, A. , İslam Tarihi Araştırmalan, İstanbul, 20 1 6
ATEŞ, Süleyman, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, İstanbul, 1 98 9 ,
AYN , Abdurrahman, el-Fennü'l-Harbf fı Sadri'l-İslam, Mısır, 1 96 1 ,
BARTHOLD , Viladimir Vasiliev, Moğol İstlasına Kadar Türkistan, çev.
Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, 1 98 1 ,
BAŞMİL, Muhammed Ahmed, el-Kadisiye ve Me'arikü'l 'Irak, Kahire , Ta­
rihsiz
BelazürY, Ahmed b . Yahya (ö . 2 79/892 ) , Fütahu'l-Büldan, Kahire, 1 9 7 8 ,
BETAYİNE , M. Dayfullah, "Muaviye b . Ebu Süfyan Döneminde Devletin
Mali Yapısı" , çev. Mehmet Nedim Serinsu - İrfan Aycan, İslamı
Araştırmalar, c. 3, Sy 4 (Ekim 1 989) , Ankara, 1 989 ,
BEYHAKİ, Ebu Bekir Ahmed b. Hüseyin b .Ali (ö.458/ 1 066) , Ma'ri­
fetü's -Sünen ve'lAsar, TahrYc:Abdulmu'tY EmYnKalacY , Karaçi,
1 4 1 2/ 1 99 1
BILTACI , Muhammed, Menhecü Ömer İbni'l-Hattab ff't-Teşrf', Kahire ,
1 970
BOZKURT, Nebi "Bahriye" md . DİA, c . IV, s.496
BUHARI, Ebu Abdillah İsmaıl b. İbrahYm (ö . 2 5 9/870) , es-Sahthu'l-Müs­
nedü'l-Muhtasar min Uman Rasalillahi ve Eyyamihf, c . 1-Vlll, Mat­
baa-i amire baskısından ofset, İstanbul, 1 979,
CAHEN , Claud, Llslam, Paris, 1 9 70 ,
CAHiZ, Ebu Osman Amr İbn . Bahr (ö . 2 55/869) , el-Beyan ve't-Tebyfn,
thk. Abdüsselam Muhammed Harun, c 1-IV, Mısır, 1 9 7 5
CAYŞİYARI , Ebu Abdillah Muhammed b.Abdus (ö . 3 3 1194 3) Kitabü'l-Vü­
zera' ve'l-Küttab, thk. Mustafa es-Sakka ,İbrahım el-Ebyar!, Abdül­
hafız ŞelebY, Kahire , 1 938,
ÇAGATAY, Neşet, İslam Öncesi Arap Tarihi, Ankara, 1 982 ,
DARİMİ, Ebu Muhammed Abdullah b. Abdurrahman (ö. 2 5 5) , -Sünen,
Daru İhyai's -Sünen, Tarihsiz
DAKDÜKİ, VefYk, el-Cündiyye ff Ahdt'd-Devleti'l-Ümeviyye, Beyrut, 1 98 5 ,
DUMAN , Zeki, "Kur'an-ı Kertm'de Muharebe v e Zafere Götüren Etken­
ler" , E. Ü. İ. FD . , Sy. l , Kayseri , 1 983, ss. 1 79- 1 9 6
EBÜ DAVÜD , Süleyman b . el-Eş'as, (ö. 275/885 ) , Sünen, c 1-IV, Hu­
mus , 1 969- 1 9 7 4
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Dönem i nde Askeri Teşkilat
- --------·---.-- - ------ -- ________, _.__ _

EBÜ UBEYD , Kasım b. Sellam (ö . 224/839) , Kitdbü'l-Emval, Kahi­

re , 1 39 5/ 1 9 7 5 ,
EBÜ YÜSUF, Ya'kub b . İbrahlm (ö. 1 82/7989) , Kitabü'l-Harac, Kahi-
re, 1 396/ 1 9 7 6 ,
EBÜ'L-FEREC, Tarih, çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara, 1 999
EMECAN , Feridun, "Akka" md . , DİA , c.Il, s . 2 6 5
EMİN , Ahmed ,Fecru'l-İslam, Beyrut, 1 969 ,
EYMEN FUAD, es-Seyyid, "İskenderiye" md. DİA, c. XXII , s . 5 74
FATTAL, Antoin, Le Statut Legal des Non-Musulmans en Pays d'Islams,
Beyrouth 1 95 8 ,
FAYDA, Mustafa, Hz. Ömer Zamanında Gayr-ı Müslimler, İstanbul, 1 989
FAYDA,M. , İslamiyetin Güney Arabistan'a Yayılışı, Ankara, 1 98 2 ,
FAYDA, M. "Hz. Ömerin Divan Teşkilatı" , Doğuştan Günümüze Büyük
İslam Tarihi, , İstanbul, 1 986, c . 11 , ss. 1 07- 1 76
FAYDA, M. "Fetih" md. DİA, c . XII , ss.467-68 .
FERRÜH, Ömer, Tarfhu Sadri'l-İslam ve'd-Devleti'l-Ümeviyye, Beyrut,
1 976
HAKİM, EbuAbdullah İbnü'l-Beyyi' Muhammed Hakim en-Nisaburi,
Müstedrek (ö.405/ 1 0 1 4) , el-Müstedrek ale's-Sahihayn, Hay­
darabad , 1 9 1 5 .
HALEBI , Ali b . Burhanüddin (ö . 1 04411 634), İnsanü'l-Uyün fi Sire­
ti'l-Emin ve'l-Me'mun, c . 1-Ill. Beyrut, 1 980,
HALEFAT, Cemal Yusuf ve Bahauddin Muhammed Es'ad, el-Askeriyye­
tü'l-İslamiyye ve Kadetühd'l-İzam. Ürdün, 1 403/ 1 983
HALİFE b. Hayyat, Tarih, çev. Abdülhalık Bakır, Ankara, 200 1
HAMİDULLAH , Muhammed, İslam Peygamberi, çev. Salih Tuğ, c . 1-II,
·

İstanbul, 1 980,
HAMİDULLAH, M . , , Hz. Peygamber'in Savaşlan ve Savaş Meydanlan,
çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1 98 1 ,
HAMİDULLAH, M . Hz. Peygamber'in Savaşlan, çev. Nezire Erinç Yurter,
Ankara , tarihsiz
HASAN , Hasan İbrahim ve Ali İbrahim , en-Nuzumü'l-İslamiyye, Kahire,
1 939,
HASAN RAMMAH, Kitabü'l-Furüsiyye ve'l-Menasibi'l-Harbiyye, Yazma
Nüsha , Paris, Bibliotheque Nationale, ar. 282 5 ,
HATTAB , Mahmud Şit, Komutan Peygamber, çev. Ahmet Ağırakça, İs­
tanbul. 1 988
HİNDİ Alauddin Ali b. Husamüddin (ö . 9 7 51 1 567) , Kenzü'l-Ummal fı
Süneni'l-Akval ve'l-Ef'al, c. 1-XVl, Haleb , 1 969- 1 9 7 7 ,
HİTTİ , Philippe K. , Siyasi v e Kültürel İslam Tarihi, çev. Salih Tuğ, c . 1-lV,
İstanbul, 1 980,

� 248 ____...
 Kayn akça
----------------·---------

HUDARİ , Muhammed, Tarihu'l-Ümemi'l-İslamiyye ed-Devletü'l-Ümeviy­

ye, Mısır, 1 96 9 ,
İBN ABDİ RABBİH , Ebu Amr Ahmed b. Muhammed (ö . 3 2 7/938) ,
Kitabü'l-Ikdi'l-Ferid, thk . Ahmed Emin, Ahmed ez-Zeyn, İbrahim
el-Ebyari, Kahire , 1 9 52- 1 96 5
İBN HABİB, el-Muhabbar, Haydarabad, 1 36 1 ,
İBN HACER, Ahmed b . Alt el-Askalani (ö.8521 1 448), el-İsabe ff Temyt­
zi's-Sahabe, c. 1-VII , Kahire, 1 970- 1 97 2 ,
İBN HALDÜN , Abdurrahman b . Muhammed, (ö. 808/ 1 40 5 ) , Kitabu'l-İ­
ber ve Divanü 'l-Mübtede' ve'l-Haber fi Eyyami'l Arab ve'l-Acem
ve'l-Berber, c . I-VI , Beyrut, 1 9 7 1 ,
İBN HALDÜN , Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ, c . I-Il , İstanbul,
1 982- 1 983
İBN HANBEL, Ahmed b. Muhammed (ö .24 1/8 5 5 ) , Müsned, c. 1-VII ,
Beyrut, Tarihsiz,
İBN HİŞAM , Abdülmelik el-Himyeri (ö . 2 1 3/828, es-Siratü'n-Nebeviyye,
thk. Mustafa es-Sekka, İbrahim el-Ebyari , Abdülhafız eş-Şelebt,
c . I-IV,Mısır, 1 936, I
İBN İSHAK, Muhammed (ö. 1 5 1 /768) , Stratü İbn İshak, thk. Muham­
med Hamtdullah, Rahat, 1 97 6 baskısından ofset , Konya, 1 98 1 ,
İBN KAYYIM el-CEVZİYYE Ahkamü Ehli'z-Zimme, Beyrut, 1 98 3 ,
İBN KESİR, Ebu'l-Fida' imadüddin İsmail (ö . 774/ 1 372), el-Bidaye
ve'n-Nihaye, c . I-XIV Beyrut, 1 9 66 , 1 978,
İBN KESİR, es-Stratü'n-Nebeviyye, thk. Mustafa Abdülvahid. c . I-IV, Bey­
rut , 1 976
İBN KUTEYBE, Ebu Muhammed Abdullah b.Müslim, (ö. 2 7 6/889 Ede­
bü'l-Katib, thk . , Max Grünert, Lieden, 1 900 baskısından ofset,
Beyrut, 1 96 7
İ B N KUTEYBE, el-İmame ve's-Siyase, thk . Taha Muhammed ez-Zeyni,
c . I-Il, Kahire, Tarihsiz
İBN KUTEYBE, Uyunu'l-Ahbdr, c . I-IV Kahire, 1 9 2 5 , 1 928, 1 930
İBN MACE, Ebu Abdullah Muhammed b . Yezid (ö . 2 7 5) , Sünen, İstan­
bul, Tarihsiz.
İBN MANZÜR, Cemalü'd-Dtn Muhammed (ö . 7 1 1/ 1 3 1 1 ) , Lisanu'l-A­
rab, ZAHF md. c . I-III, Beyrut, 1 9 70
İBN SA'D , Ebü. Abdillah Muhammed (ö. 230/845) , et-Tabdkatü'l-Kübra,
c .I-VIII, Beyrut, Tarihsiz
İBN SEYYİDİ'N-NAS, Ebu'l-Feth Muhammed (ö . 734/1 333), Uyunu'l-E­
ser ft Fünuni'l-Meğazt ve'ş-Şemail ve's-Siyer, c . I-II, Beyrut, Tarihsiz
İBNÜ'L-ESİR, İzzü'd-Dtn Ebü.'l-Hasen Alt (ö.630/ 1 232), el-Kamil fi't­
Tdtih, thk. johannes Tornberg, c . I-IX, Beyrut, 1 96 5 , 1 966
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşkilat
____.._______________.,.____
_____._________________

KADI , Abdü'l-Fettah, Esbabü'n-Nüzul ani's-Sahabe ve'l-Müfessirin, Bey­

rut, Tarihsiz,
KALKAŞENDİ , Ebü'l-Abbas Ahmed (ö.82 111 4 1 8) , Subhu'l-A'şd ft Sınaa-
ti'l-İnşa', c.1-XV, Kahire, 1 963 ,
KASANi , Bedai'u's-Sandi', Beyrüt,Tarihsiz. ,
KAYAOGLU, İsmet, İslam Kurumlan Tarihi, Ankara, 1 980,
KETTANi , Ebü'l-Es'ad Abdü'l-Hayy, et-Teratibü'l-İdariyye,.c. 1-11, Bey­
rut, Tarihsiz,
KHADDÜRİ, Majid, War and Peace in the Law of Is lam, Washington, 1 9 5 5 ,
KRUSE, Hans, "İslam Devletler Hukukunun Ortaya Çıkışı", çev. Yusuf
Ziya Kavakçı, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İstanbul, 1 9 7 1 ,
LAMBTON ,Ann, K. S . , State and Government in Medival Islam, Oxford,
1 98 5 ,
LAMMENS, H . , Lislam, Beyrouth, 1 943 ,
LEWİS, Bernard, "Politics and War" , The Legacy of Islam, Oxford, 1 9 74,
LEWİS, A.R. , el-Kuva'l-Bahriyye ve't-Ticariyye ft Havdı'l-Bahri'l-Mutavas-
sıt, Arapça'ya çev. Ahmed Muhammed İsa , Kahire, 1 960
MAKRİZİ , Takıyyu'd-Dtn Ahmed (ö.845/1 442) , İmtau'l-Esma', Kahire,
1 94 1 ,
MAKRİZİ , el-Mevdiz ve'l-İ'tibar b i Zikri'l-Hıtat ve'l Asar, c. 1-11 , Kahire,
Tarihsiz,
MASSİGNON , L. "Explication du Plan de Kufa" , Opera Minora, Beyrut,
1963 , Tome III, pp. 35-60;
MASSİGNON , L. "Explication du Plan de Basra" , Opera Minora, Beyrut,
1 963 , Tome III, pp. 65-70;
MASSİGNON, L. , La Crise de faulorite Religieuse et Le Califat en Islam,
Paris, 1 92 5 ,
MAVERDİ, Ebü'l-Hasen Ali (ö .450/ 1 058) , el-Ahkdmü's-Sültaniyye ve'l­
Velayatü'd-Dlntyye, Kahire , 1 9 7 3 ,
MES'ÜDİ , Ebü'l-Hasen Ali (ö.346/9 5 7 ) , Mürücu'z-Zeheb v e Meadi­
nü'l-Cevher, c . 1- lV, Kahire , 1 9 64- 1 96 5 ,
MÜSLİM, Ebü'l-Hasen en-Nisabürt (ö . 2 6 1/8 74) , Sahth, thk. Muham­
med Fu'ad Abdülbaki , c.1-V, Daru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye,
1 9 5 5 , 1 95 8
NÜVEYRİ, Şihabüddin Ahmed (ö . 73 2/ 1 39 1 ) , Nihayetü'l-Ereb ft Füna­
ni'l-Edeb, c.1-XVIII, Kahire, Tarihsiz,
ÖNCÜ, Ekrem, Harp Tarihi Notlan, Ankara, 1 9 53 ,
ÖZEL, Ahmet, İslam Hukukunda Ülke Kavramı Daru'l-İslam-Da­
ru'l-Harb, İstanbul, 1 99 1 ,
ÖZEL, A. ve TOPALOGLU, B. ,"Cihad" md. , DİA, İstanbul, 1 9 9 3 , c . Vl1,
•

ss. 5 2 7-534
 Kaynakça

ÖZEL, A. , İslam Devletler Hukukunda Savaş Esirleri, Ankara, 1996,

ÖZTÜRK, Hayrettin, Ebedi Mucize Kur'an Yazılması ve Toplanması, İs­
tanbul, 2 0 1 1
RAİTCHEUİTCH , M . , Le Caire, Caire , 1 9 7 1
REİTEMEYER, E . , Die Stadtegrundungen der Araber I m Islam, Munih,
1912
SAKİT, İbrahlm, "el-Ceyş fl't-Türasi'l-Arabiyyi' l-İslaml'', el-Müehhi­
rü'l-Arabf (The Arab Historian A Bulletin of Historical Researche),
Yolume . XXIII , Bağdad, 1 9 8 3 ,
SALİH , Subhl, İslam Mezhepleri v e Müesseseleri Tarihi, çev. İbrahim
Sarmış, İstanbul, 1 98 1 ,
SALİM, ABDULAZİZ el-Bahriyyetü'l-İslamiyye ff Mısr ve'ş-Şam mine'l-Fet­
hi'l-Arabı hatta'l-Asri'l-Eyyabı, Beyrut, 1 9 7 1
SERAHSİ , Ebu Bekir Muhammed (ö.483/1 090) el-Mebsut, c . 1-XXXIV,
Beyrüt, Tarihsiz,
SEYDİŞEHRİ, Mahmud Es'ad , Tarih-i Dfn-i İslam, İstanbul, 1 9 83 ,
SİCİSTANİ, Ebu Bekir Abdullah b . Süleyman b . el-Eş'as, Tsh. ,Arthur
Cefferi , Kitdbu'l-Mesahif, Kahire , l 936
SÜLİ , Ebu Bekir Muhammed (ö . 3 3 5/946), Edebü'l-Küttab, Kahire, 1 34 1 ,
SUYÜTİ , Celaluddln Abdurrahnan (ö . 9 1 1/1 505), Tdrihu'l-Hulefa', thk.
Muhammed Muhyiddln Abdülhamid, Mısır, 1 9 5 2 ,
SÜHEYLİ, Ebu'l-Kasım Abdurrahman (ö . 5 8 1/1 1 85 ) , er-Ravdu'l-Unuf,
thk.Abdurrahman el-Yekll, c . 1-YII, Kahire, 1 967
SCHELİFER, S. Abdullah, "jihad and Traditional Islamic Conscious­
ness", The Islamic Quarterly, Yol : 2 7 , No:4, 1 98 3 , pp . 1 73 - 1 90 ;
SCHELİFER, S. , "jihad: Modernist Apologists, Modern Apologetics",
The Islamic Quarterly, Yol : 28, No: 1 , 1 984, pp. 1 1 -3 8 ;
ŞİBLİ , Mevlana Nu'manl, Bütün Yönleriyle Hz. Omer ve Devlet İdaresi,
çev. Talip Yaşar Alp , c. 1 - 1 1 , İstanbul, 1 97 7 ,
TABERİ, Ebu Ca'fer ibn Cerlr (ö. 3 1 0/922) , Tarihu'l-Ümem ve'l-Mülak,
c . 1-XII Beyrut, Tarihsiz,
TANERİ , Aydın , Osmanlı Kara ve Deniz Kuvvetleri, Ankara, 1 98 1 ,
TARSÜSİ , Murda bin Ali, Tabsıratu erbdbi'l-elbdb jf keyfiyeti'n-necat fi'l­
hurab, ed. : Claude Cahen, Un traite d'armurerie compose pour Sala­
din, in: Bulletin d'Etudes Orientales 1 2/ 1 94 7 .
TERZİ , Mustafa Zeki v e Özcan, A. , . "Ordu" md . , DİA, İstanbul, 2007, c .
XXXIII, ss. 3 5 7-367
TERZİ , M.Z.ve Diğerleri, "Savaş" md. , DİA, İstanbul, 2009 , c.XXXVI,
ss. 1 89-200
TİRMİZİ , Ebu İsa Muhammed (ö . 2 79/892), Sünen, thk. İbrahim Adve
Avd , c.1-V, Kahire, 1 9 3 7 , 1 968 , 1 975
 H z. Peygamber ve H u lefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

TURAN , Oğuz, Türklerde Stratejik ve Taktik Düşünceler, İstanbul, 1 98 6

TYAN , Emile, Institutions du Droit Puplic Musulman, Paris, 1 9 5 6 ,
VAKIDI , Ebu Abdillah Muhammed (ö . 207/822), Kitabu'l-Meğazı, thk.
Marsden jones, Kahire 1 965 baskısından ofset, c . 1-lll , Beyrut,
1 984,
VAKIDI, Kitabu'r-Ridde, thk. ,Yahya el-Cebürt, Beyrut, 1 990
YA'.KÜBI , Ahmed b . İshak (ö. 284/807) , Tarih, c. 1-11, Beyrut, 1 960,
YAMAN , Ahmet, ve Diğerleri, "Savaş" md . , DİA, İstanbul, 2009 , c . XXX-
VI , ss. 1 89-200
YAKÜT, Şihabüddtn el-Hamevi (ö. 626/1 229) , Mu'cemu'l-Büldan, c. 1-V,
Beyrut, 1 95 7 ,
YURDAYDI N , Hüseyin Gazi, "Devlet v e Din Halifelik v e Laiklik", Anka­
ra Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1 983 ,
ZEBlDl, Muhammed Murtada (ö. 1 2 5 5/1 839) , Tacu'l-Aras, ZAHF md.,
Mısır, 1 306,
ZEYYAD , Habtb Mu'cemü'l-Merakib ve's -Süfün ft'l-İslam, el-Meşnk,
Sayı: 43, Beyrut, 1 949
ZEKİ , Abdurrahman, es-Seyffi Alemi'l-İslamf, Kahire, 1 9 5 7 ,
ZEYDAN , Corci, Medeniyet-i İslamiye Tarihi, çev. Zeki Meğamiz, Der­
saadet, 1 328
ZUHAYLI , Vehbe , Asaru'l-Harb fl'l-Fıkhi'l-İslamt, Dımaşk, l 402/1 982
ZUHAYLI V, İslam Fıkıh Ansiklopedisi ( el-Fıkhu'l-İslamt ve Edilletuh),
çev.Ahmet Efe ve Diğerleri, c. 1-X, İstanbul , 1 994.
 Dizin

A Hz . Aişe 7 3 , 1 2 3
Abbad b. Bişr 77, 78 Aişe bt. Ebü Bekir 1 2 4
Abbas b. Abdulmuttalib 7 4 Akabe 2 2 , 2 3 , 24, 2 5 , 8 3 , 1 0 5
Abbasi 24 1 akazz 2 2 2
Abdullah b. Amir 149 Akık 1 04
Abdullah b. Ca ' fer 1 49 Ala' b. el-Hadramı 200
Abdullah b. Cahş 1 2 3 Ali 2
Abdullah b. Cübeyr 1 3 1 Hz . Ali 1 7 , 30, 3 6 , 5 2 , 5 7 , 6 5 ,
Abdullah b . Ebü Serh 1 38 , 1 40 6 6 , 86, 1 09 , 1 45 , 1 49 , 2 1 2 ,
Abdullah b. Ka'b 88 2 1 9 , 230
Abdullah b. Kays 202 Ali b. Ebü Talib 1 06 , 132, 2 1 1 ,
Abdullah b. Ömer 54, 9 1 212

Abdullah b . Revaha 66, 77, 84 Alkame b . Mücezziz 269

Abdullah b . Sa'b b. Ebü Serh 203 Alkame b . Mücezziz el-Müdlic1

198
Abdullah b. Sa'd 1 3 8 , 1 39 , 1 40 ,
1 4 1 , 202 , 203 , 205 Ammar b . Yasir 1 49

Abdullah b . Ubeyy 54 amrat 222

Abdullah b . Übey b . Selül 1 32, Amr b. As 6 7 , 1 5 7 , 1 6 5 , 1 8 3 ,

1 76 1 99 , 2 0 5 , 2 2 8
Abdullah b. Zübeyr 1 39 , 1 40, Amr b. Hazın 54
141 Amr b . Ma'dikerib 230
Abdurrahman b. Avf 5 3 , 2 1 8 Amr b . Utbe 2 1 4
Abdüddaroğullan 19 Amr b . Ümeyye ed-Damrt 1 3 3
abher 2 2 5 anber 236
ağlef 2 2 9 aneze 2 3 2 , 233
ağzaf 2 2 2 Antakya 1 67 , 272
ahza' 2 2 2 Antalya 203
air 2 2 2 Arap 1 5 , 18, 2 1 , 2 6 , 28, 3 0 , 3 5 ,
 H z. Peygamber ve H u lefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşkilat

45, 55, 57, 59, 66, 79, 1 0 2 , barika 229

1 1 4, 1 1 8 , 1 45 , 1 76 , 1 80, 1 8 1 , Barusma 2 70
1 82, 1 9 7 , 200, 2 1 4 , 2 1 5 , 2 1 7 , Basra 3 2 , 3 3 , 34, 3 5 , 5 6 , 5 9 , 60,
2 20, 223 , 224, 228, 229, 245 , 6 2 , 1 4 5 , 224, 247, 2 5 1
248, 270 Basralılar 1 45 , 1 49
Arap Yarımadası 2 1 , 30, 45 , 5 5 , batir 229
5 7 , 66 , 1 0 2 , 1 1 8 , 1 80, 1 82 , Batn-ı İzam 107, 1 24
2 70
Batn-ı Nahle Seriyyesi 268
A'rart 207
Batsa 207
Arc 108
Beclle 2 0 1
Arfece b. Herseme 2 0 1
Bedir 1 7 , 2 7 , 73 , 7 5 , 76, 86, 8 7 ,
artf 83, 84, 85 , 1 1 0 8 8 , 89 , 9 2 , 9 3 , 9 5 , 9 6 , 1 0 2 ,
Artf 83 , 84 1 0 3 , 1 04, 1 06 , 1 07, 1 1 7 , 1 24,
Artş Tepesi 1 2 7 125, 1 26, 127, 1 3 1 , 143, 1 50,
arme 239 1 52 , 1 77, 1 90, 2 1 1 , 2 1 5 , 2 68

arrade 72 , 206, 225, 245 Bedir Gazvesi 1 7 , 89, 1 52 , 268

Arvad 204 Bedrulmev'id Gazvesi 268

ashabü'r-rayat 86 Behurastr Kuşatması 228

Belh 2 7 1
Asım b . Sabit 92
Beni Kurayza Gazvesi 268
asma' 222
Bent Lihyan Gazvesi 268
Asr-ı Saadet 236
Bent Mustalik 268
asüs 225
Beni Nadir 268
Aşkar en-Neha't 1 49
Beni Nadir Gazvesi 2 68
atafe 225
Benü Esed 1 9 , 1 2 4
attfe 225
Benü Kurayza 78, 2 3 6
Atık 1 1 2
Benü Kurayza Gazvesi 1 58
avkaf 222
Benü Mahzüm 20
Aynu't-Temr 270
Benü Nadir 2 1 8
Azerbaycan 2 7 1
Benü Nemr 1 54
B Benü Ubeyd Tepesi 1 20
Ba'albek 1 30 , 1 60 , 1 66 Bera b . Azib 54
Babilyon 272 Bereke bt. Sa'lebe 7 4
Babulebvab 2 7 1 berik 229
Bağdad 58, 220, 230, 247, 252 Berka 2 7 2
Baharz 2 7 1 Berku'l-Gimad 1 05
Bahreyn 3 5 , 50, 200 Beşir b. Ertat 1 49
 D izin
__...._ _________________----.-
....- ---------------+----

bey'at 2 3 , 24, 2 9 , 4 1 Cezire 5 9 , 272

beyda' 239 Ceziretü'l-Arab 200
Beyhak 2 7 1 cthad 1 2 , 4 3 , 44, 46, 4 7 , 5 3 , 89,
Beytü'l-Mal 3 3 , 5 1 , 2 1 9 , 242 94, 1 7 1 , 1 72 , 185, 2 1 8
Bıtrik 1 6 cizye 3 2 , 1 39 , 1 9 2 , 2 1 3
Bi'rimaüne Vak'ası 268 1 1 . Constans 203
Bizans 1 5 , 3 1 , 32, 6 1 , 62, 68, 7 3 , Corci Zeydan 224
8 1 , 90, 1 0 2 , 1 22 , 1 30 , 1 3 3 , Cürcan 1 42
1 39 , 1 4 1 1 5 2 , 1 5 7 , 1 63 , 1 66 , cübba' 222
'
1 67 , 1 80 , 1 8 1 , 1 82 , 1 9 7 , 1 99 , cümma' 222
202 , 203 , 204, 206, 2 1 5 , 2 2 3 , cünd 1 7 , 5 3 , 58, 6 1 , 79, 80 , 82
234, 245 cünne 2 3 6
Bizanslılar 1 4 5 , 1 59 , 1 6 3 , 1 67 , el-Cünüdu'n-Nizamiyyün 52
1 9 9 , 203 , 2 1 5 , 2 2 3 , 2 2 7 , 2 3 1
cüra 229
Buhara 2 2 3 , 224
Cürcan 2 7 1
Busra 22 9 , 272
Cüreş 2 2 7
Bust 2 7 1
D
Butse 207
dalif 222
Bülbeys 272
Darabcird 2 7 1
Büveyb Savaşı 270
dari' 238
Büyütü's-Sükya 95
daru'l-adl 57
c
daru'l-ilm 57
Cafer b. Ebü Talib 66 daru'l-kaza 57
cahiliye 1 2 , 1 6 , 22, 1 49 , 2 1 6 , Daru'n-Nedve 18, 1 9
22 1 , 2 3 1
darü'l-imara 5 7
Cebele 1 5 , 1 67
debbabe 2 1 5 , 226, 2 2 7 , 228,
Cehşiyari 5 1 239, 245
Celebe 207 debbüs 236
celhak 2 2 5 Demre 75
Celüla Savaşı 2 1 7 , 2 7 0 deniz savaşları 4 1
Cemel 6 5 deraka 236
cemmad 2 2 9 derime 238
cevb 236 devavin 5 2 , 60
cevş 225 devmas 239
Ceyhun Nehri 3 1 Dımaşk 1 2 9 , 1 30 , 1 5 5 , 1 56 , 1 5 7 ,
Ceyşü'l-Bidal 56 1 60, 228, 239, 2 5 3 , 2 72
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Dö neminde Askeri Teşkilat

dihas 238 ebyad 229

Dimeşk 58, 80 ecnad 58, 6 1 , 79
divan 49, 50, 5 1 , 242 Ecnadeyn Savaşı 2 72
Divan 3 2 , 3 3 , 4 1 , 49 , 2 1 9 , 242 Ehvaz 2 70
Divan Teşkilatı 32 Emeviler 8 5 , 1 5 3 , 223
Divanül-cünd 82 Emğişiya 2 70
Duat 82 emir subayı 83
Dümetülcendel 268, 2 72 Emiru'l-Ceyş 85
Dümetü'l-Cendel 1 6 1 Emiru'l-Kürdüs 85
Dümetülcendel Gazvesi 2 68 Emiru't-Ta'bie 85
düşer 1 5 Emirü'l-Bahr 205
dülamıs 238 Emirü'l-Ma' 204
Dünbavend 1 42 Emval-i Muhacere 20

E Enbar 2 7 0

Hz . Ebu Bekir 1 7 , 2 5 , 2 9 , 30, 3 1 , Endülüs 206

34, 40, 4 1 , 49, 5 3 , 5 5 , 5 7 , 66, Enes b. Fazale 76
6 7 , 68, 80, 90, 1 0 5 , 1 08, 1 1 8 , enis 229
1 54, 1 64 , 1 65 , 1 98 , 2 1 5 , 2 1 8 Ensar 1 7 , 42 , 57, 6 7 , 105, 1 09 ,
Ebü Dücane 2 3 1 1 2 7 , 1 32 , 1 49 , 1 76 , 2 1 1 , 2 1 2
Ebü Hureyre 50 Ergiyan 2 7 1
Ebü inebe 1 08 Ermenistan 3 5
Ebu Katade b. Rabi 1 24 Ermeniye 229
Ebü'l-A'.ver es-Sülemi 1 49 Esferayin 2 7 1
Ebu Musa el-Eş'ari 32 Eşca'lar 1 4 7
Ebü Naile 1 7 7 Eşnak 20
Ebü Seleme b. Abdu'l Esed 1 2 4 Evs 53, 2 1 1 , 2 1 2
Ebu Süfyan 1 8 , 4 1 , 8 0 , 90, 1 48 , Evsliler 2 5
1 53 , 1 5 7 , 1 58 , 1 76, 1 99, 20 1 , Eysar 20
247 Ezru 1 56
Ebü Ubeyd b. Mes'ud es-Sakafı ezüz 229
41
F
Ebü Ubeyde 58, 69 , 1 24, 1 2 9 ,
falic 222
1 30, 1 4 1 1 42 , 1 5 3 , 1 5 5 , 1 56 ,
' Fatımi 206
1 57 , 1 59 , 1 60, 1 6 2 , 1 63 , 1 64,
1 65 , 1 66 , 1 6 7 fazfaza 238
Ebü Ubeyde b . el-Cerrah 5 8 , 6 9 , Feccü'r-Ravha 1 04
141 Fedek Seriyyesi 268
 Dizin
__._________________.._________________________

Fergana 230 H
Ferma 272 Habbab b. Eret 88
ferra'1 237 Habeşistan 1 9 7 , 1 9 8
Fe's 236 Habeşliler 1 45
Fesa 2 7 1 habi 222
k y 49 , 89, 94, 1 9 2 , 2 1 8 habiz 222
Feydani 207 hacefa 237

fidye 1 90 hacı 22

Fihl 1 30 , 1 56 , 1 60 , 1 63 , 272 hadari 1 5 , 198

Filark 1 6 Hadi 84

Filistin 32 , 58, 80, 1 30 , 1 5 7 , 1 58 , Hz Hafsa 34

1 60, 1 6 1 el-Hafya 9 1

Finike 203 , 204 Hala Sultan Tekkesi 202

Firüzan 50 Haleb 93, 1 60 , 1 6 6 , 220, 249

Firyab 2 7 1 Halid b . Velid 20, 66, 67, 68 , 69 ,

85 , 1 2 2 , 1 2 3 , 1 3 3 , 1 52 , 1 53 ,
fursan 79
1 5 5 , 1 6 1 , 1 65 , 1 84 , 2 1 6 , 228,
Fustat 59, 62
239
fürsan 73 , 1 3 1
Halife 30, 3 1 , 32, 33, 3 4 , 35, 36,
fütühat 3 1 , 3 5 , 58, 1 33 , 1 72 , 4 1 , 5 1 , 5 2 , 6 1 , 6 5 , 66 , 70, 90,
2 1 3 , 22 7 , 24 1 1 1 0, 1 38 , 1 82 , 1 9 9 , 200, 20 1
Halifelik Devleti 32 , 3 6
G-G
Hama 272
Gassanlılar 1 5
hamis 1 49 , 244
Gatafanlılar 77
Hammale 207
Gatafan Seferi 76
Hamrau'l-Esed 1 7 , 1 30 , 2 1 9
Gaylan b . Seleme 227
Hamza b . Abdülmuttalib 6 7 , 86,
gayr-i müslim 26, 1 75 , 1 80 , 1 9 2
132, 2 1 1
Gayr-i Müslimler 2 7 , 5 3 , 1 72
hançer 232
Georg 1 39 , 1 40 , 1 4 1 hanira 225
Gırnata 237 hannane 2 2 5
Girit 204 harac 32
Gur 2 7 1 harb 1 7 1
Güney Arabistan 1 5 , 3 0 , 248 harbe 44, 88, 94, 1 2 3 , 2 3 2 , 2 3 3 ,
ğafir 239 234
ğafla 225 Harezm 229
ğazve 1 7 1 Haris b . Cebele 1 5
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

Harraka 207 Horasan 1 02 , 1 3 7

harsa 238 Hristiyanlar 3 5 , 8 1
haşif 229 Hubab b . Münzir 76, 86, 126,
haşike 2 2 5 1 2 8 , 1 34, 2 1 1 , 2 1 2
haşr 22 2 Hudeybiye 1 0 7 , 1 6 6 , 1 72 , 1 75
hatıl 2 33 Hudeybiye Banş Antlaşması 1 72
Havaf 2 7 1 Hulefa-yi Raşidtn 2 , 3 , 5 , 9, 1 1 ,
Hayber 1 7 , 7 4 , 7 6 , 7 7 , 78, 1 1 7 , 1 2 , 1 3 , 29, 30, 6 5 , 2 4 1
1 28 , 1 32 , 2 1 2 , 2 1 3 , 226, 2 2 7 , Huneyn 8 3 , 1 1 7 , 1 3 3 , 2 1 5 , 2 1 7,
269 269
hazım 2 2 9 Huneyn Savaşı 8 3 , 2 1 5 , 2 1 7
Hazrec 5 3 , 2 1 1 , 2 1 2 husam 229
Hemedan 2 7 1 Huzeyfe b . Yeman 35
Hendek 5 4 , 1 02 , 1 20 , 1 32 , 1 47 , Hüzistan 59
1 58 , 1 59 , 1 77 , 268 Hübeyre 270
Hendek Gazvesi 102, 1 5 9 Hüküme 20
Hendek Savaşı 5 4 , 1 20, 1 32 , hülvanü'l-beşer 20
1 4 7 , 1 58
ı-i
Heraklios 1 39 , 1 8 1 , 203
Herat 2 7 1 Irak 3 2 , 3 5 , 4 1 , 49 , 5 6 , 5 7 , 59,
66, 6 7 , 69, 8 1 , 1 02 , 1 09 , 1 1 8,
Herseme b . A'.yen 2 4 1
125, 1 33 , 149, 1 54 , 1 6 1 1 65,
Hevze b. Kays 77 '
1 90 , 200, 2 1 3 , 2 3 7 , 242 , 2 70
Hınıs 58, 80, 1 30 , 1 4 1 , 1 42 , 1 56 ,
Irku'd-Dabye 1 04
1 5 7 , 1 60 , 1 6 3 , 1 66 , 1 67, 272
Isfhan 229
Hıristiyan 1 54 , 155
İbn Haldun 49 , 1 50 , 1 5 1 , 1 5 3,
Hicabe 5 , 19
2 1 8 , 232
Hida 84
İbn Hişam 2 1 , 22, 23, 24, 25, 2 7 ,
Hilafet 2 9 , 3 6 , 1 62
28, 2 9 , 30, 3 9 , 40, 4 5 , 54, 66,
Himyerliler 1 5
73 , 74, 7 5 , 76, 8 3 , 89, 9 5 , 96,
Hind 74, 22 9 , 2 33 1 0 3 , 1 04, 105, 1 06 , 1 0 7 , 1 2 3 ,
Hind bt . Ebu Ümeyye 7 4 1 24, 1 25 , 1 2 6 , 1 2 7 , 1 2 9 , 1 3 1 ,
Hindistan 229 1 3 2 , 1 33 , 1 34 , 1 4 3 , 1 44, 1 48,
hinduvani 229 149, 1 50, 155, 1 58 , 1 6 1 , 1 77,
Hlre 1 1 1 , 270 1 8 9 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 5 , 2 2 7 , 232
Hireliler 15 İbn Mukaffa 224
Hitti 1 6 , 8 5 , 1 5 3 İbn Ömer 91
hiza' 222 icbar 3 9
 Dizin

İkrime b. Ebu Cehl 56 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 3 , 1 44 , 1 49 , 1 64 ,

ilzam 39 1 82 , 2 1 3 , 247, 2 70
imame 239 Kadisiye Savaşı 84, 1 82
İmare 20, 226 Kafsa 272
inci 197 Kaid 60, 85
irafat 8 3 , 84, 1 1 0 el-Kfüdü'l-A:la 1 7
İran 3 2 , 4 1 , 49, 56, 5 7 , 5 9 , 6 2 , Ka'ka' b . Amr 68 , 1 3 5
66, 6 7, 68, 69, 73, 1 0 2 , 1 09 , kalb 148, 1 53 , 244
1 1 1 , 1 1 8 , 1 3 3 , 1 36 , 1 42 , 1 54 , kalkan 1 5 , 2 3 6 , 2 3 7 , 245
1 82 , 200, 2 1 3 , 222 , 224, 2 2 7 ,
Kantara 1 1 2
228, 229, 234, 242 , 245 , 270,
Karkaratü'l Küdr 76
271
karra 237
İranlılar 4 1 , 1 1 2 , 1 36, 1 46 , 1 59 ,
224, 2 3 1 , 232 kavs 225

irtidad 40, 5 5 , 6 7, 102, 1 5 5 , 1 64 Kaynuka 1 32 , 238, 2 68

İskenderiye 5 6 , 6 2 , 1 9 9 , 203 , Kayravan 3 3 , 59

205 , 206, 228, 248 , 2 7 2 Kaysariyye 80, 272
İskenderiyye 2 72 Kazvtn 229
İslam Donanması 203 Ketibe 77
İslamiyet 1 2 , 1 5 , 16, 18, 19, 2 2 , Kıbrıs 1 8 3 , 202 , 203 , 204, 272
2 5 , 4 5 , 8 1 , 1 7 1 , 189, 2 3 1 , 242 kıdh 222
İstahr 2 7 1 kılıç 1 5 , 1 5 1 , 1 84 , 222, 228, 230,
İstanbul 2 , 1 6 , 1 8 , 3 1 , 3 2 , 34, 2 3 2 , 236, 238, 245
42 , 43 , 60, 75, 79, 84, 89 , 99 , Kınnesrin 58, 80, 1 66
1 5 1 , 1 8 5 , 202 , 203 , 204, 220, kıtal 1 50 , 1 7 1
226, 230, 247, 248 , 249, 250,
kıtra 222
2 5 1 , 252, 253, 268 , 273 , 2 74
kıyade 1 6 , 1 8 , 1 64
istihbarat 74, 8 1
kinane 223
J Kinane b . Ebü'l-Hukayk 77, 78
justinianos 1 98 Kirman 2 7 1
K Koçbaşı 228
Kabac Hatun 224 koçbaşlı 226
Ka'b b . Eşref 1 77 Köprü Savaşı 2 70
Ka'b b. Malik 1 76 Kubbe 5 , 20
Ka'be 1 8 , 1 9 , 22 Kudeys 1 1 2
KadI'l-cünd 82 Kudüs 5 8 , 2 72
Kadisiye 65 , 8 1 , 84 , 86, 1 09 , Küfe 3 3 , 34, 3 5 , 5 6 , 5 9 , 62 , 1 1 0 ,
 Hz. Peygamber ve H ulefa-yi Raş idin Döneminde Askeri Teşkilat
--------.---------------

1 45 , 2 1 7 2 7 , 2 9 , 3 3 , 34, 3 5 , 40, 4 1 , 42,

Kümas 1 42 4 5 , 46, 49, 5 2 , 5 3 , 54, 5 6 , 5 7 ,
Kureyş 1 6 , 1 8 , 1 9 , 2 1 , 2 5 , 28, 7 5 , 5 8, 6 5 , 67, 7 4 , 7 5 , 7 7 , 78, 8 3 ,
92, 9 5 , 1 0 3 , 1 04 , 1 06, 1 0 7 , 89, 9 3 , 9 5 , 102 , 1 0 3 , 1 04,
1 2 5 , 1 26 , 1 3 1 , 1 32 , 1 48, 1 52 , 1 0 5 , 1 07 , 1 08 , 1 1 0 , 1 1 5 , 1 1 8,
158 1 20 , 1 24, 1 26 , 1 29 , 1 30 , 1 32 ,
1 38 , 1 44, 1 48 , 1 58 , 1 59 , 1 6 1 ,
Kureyşliler 20, 78 , 1 0 3 , 1 48
1 72 , 1 75 , 1 76 , 1 77 , 1 78 , 1 80,
kussas 82
1 8 1 , 1 82 , 1 9 1 , 2 1 1 , 2 1 3 , 2 1 5 ,
Kuzey Afrika 3 1 , 1 02 , 1 1 8 , 1 38 ,
2 1 7 , 238, 24 1
1 3 9 , 1 58 , 1 83
Medyen Seriyyesi 268
Kuzey Arabistan 1 5 , 3 2 , 14 7
mekaidü'l-hurüb 68
Kürdüs 8 5 , 1 53
Mekke 1 2 , 1 6, 1 8 , 1 9 , 2 1 , 2 2 , 24,
küttab 223 2 5 , 2 7 , 28, 3 5 , 42 , 45 , 5 7 , 67,
L 74, 7 5 , 1 02 , 103, 1 04 , 1 05 ,
Lahmi 1 5 1 06 , 1 07 , 1 08 , 1 09 , 1 1 7 , 1 23 ,
1 24 , 1 2 5 , 1 26 , 1 30 , 1 58 , 1 72 ,
Lazikiyye 1 67
1 7 5 , 1 76 , 1 77 , 1 78 , 1 80 , 1 98,
Lazkiyye 1 42 , 272
242 , 269
lebüs 238
mencfif 222
Leo 2 1 5
mercan 1 97
Likya 203
Merc-i Rahit Savaşı 2 72
liva 16, 18, 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 3
Mercürrüm Savaşı 2 72
Lüd 59
Mernı'z-Zahran 1 09 , 1 30
M Mersed b . Eb-0 Mersed 268
madıyye 238 Merv 2 7 1
Malatya 2 72 Mervan b . Muhammed 8 5 , 1 5 3
Malik b. Zübeyr 230 Mescid-i Haram 1 78
mancınık 7 2 , 80, 1 34 , 206 , 2 1 5 , Mescidü'l-Feth 1 20
226, 2 2 7 , 228, 245 Mescidü'n-Nebi 29, 5 7
Mancınık 1 34 , 225 , 226, 227 Meşüra 1 9
ma'reke 1 7 1 meymene 1 48 , 1 5 3 , 244
Mazik 1 04 meysere 1 49 , 1 5 3 , 244
Maziku's -Safra 1 04 Mezad 1 20
mecerrat 224 Mezar 270
Mecusiler 4 1 mısdar 222
Medain 270 Mısır 1 5 , 2 1 , 32, 34, 5 6 , 5 7 , 58,
Medine 1 2 , 2 2 , 23, 24, 25, 26, 59, 62, 66 , 67, 80 : 1 02 , 1 1 0 ,
 Dizin

1 18, 133, 1 38 , 1 54 , 1 58 , 171, Mus'ab b. Umeyr 2 3 , 2 1 1

1 83 , 1 98 , 199, 202 , 203, 204, musaraa 1 7 1
205, 207, 2 14, 2 1 6, 228, 229, Musul 59
233, 242 , 247, 249 , 252, 253,
Mu\e 1 7 , 66, 1 89 , 269
272
Mute 1 22 , 1 8 1 , 1 83
mıtrad 2 3 2 , 2 33
mübağate 1 5 7
mızrak 15 , 92 , 93 , 2 1 2 , 2 2 5 , 2 3 2 ,
müfacee 1 5 7
2 3 3 , 234, 2 3 5 , 2 3 7 , 238
Münis b . Fazale 76
mi'bele 223
Münzir b. Amr 14 3
miğkr 238, 239, 245
Münzir b. Mau 's -Sema 1 5
mi'kas 223
mürtecii 223
Mikdad b . Amr 1 0 5
müsaleme 1 73
Mink 230
Müsenna b. Harise 4 1 , 68, 1 54
mi'raz 223
Müsenna b. Harise eş-Şeybant 4 1 ,
mişkas 223
68
muahat 49
müşat 7 3 , 79
muarake 1 7 1
müşrik 2 1 , 1 75
Muaviye b . Ebu Süfyan 4 1 , 80,
müteşemmi 223
1 5 7 , 199, 20 1
mu'ber 223 N
mucahede 1 7 1 Nabatlılar 1 5
mudafa'a 238 nabil 222
mudarabe 1 7 1 Nahle 1 2 3 , 268
Muğtre b . Şu'be 1 3 7 nakib 83
muhacif 2 3 7 naktbü'n-nukeba' 83
Muhacir 1 7 , 1 4 9 Namiyye 2 7 1
Muhacirler 1 7 , 5 7 , 6 7 Natat 7 7 , 78 , 1 28
Muhammed b. Mesleme 1 28 , 1 2 9 Naziye 1 04
muharebe 1 5 , 5 6 , 99, 1 2 1 , 1 22 nebbal 222
muhasara 1 4 1 Necid Seriyyesi 269
Mükan 2 7 1 nectf 223
mukatele 1 7 1 , 1 7 7 Nedve 5, 18, 1 9
mukazza' 223 Nehrü'l-Mürre 2 70
Mukran 2 7 1 Nesibe bt. Ka'b 74
mukte'al 223 Netah 226
Munsaraf 1 04 neyzek 232, 233
Hz. Musa 1 05 Nihavend 69, i3 5 , 1 44 , 146 , 270
 H z . Peygamber ve H ul efa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

Nili 207 rammah 233

nizami kıtal 1 50 rasüb 229
Nu'aym b. Mes'üd 1 4 7 Raşid Halifeler 6 , 9 , 1 7 , 36, 39,
Nu 'man b. Mukarrin 1 3 5 , 1 46 40, 5 3 , 67, 7 2 , 84, 94, 1 02 ,
Nu'man b. Mukarrin el-Müzeni 1 1 5 , 1 1 7, 1 20, 1 2 3 , 1 2 9 , 1 33 ,
69 1 44 , 1 52, 1 5 3 , 1 54 , 1 56 , 1 58,
1 6 1 , 1 62, 2 1 3 , 2 1 4 , 22 1 , 242,
0-Ö 243 , 2 44
ok 1 5 , 54, 73 , 79, 9 1 , 92, 96, Ravha 1 04
1 28 , 1 33 , 1 34, 1 36 , 22 1 , 2 2 2 ,
raye 1 6, 2 1 1 , 2 1 2
2 2 3 , 224, 2 2 5 , 230, 2 3 7 , 243 ,
reccale 73 , 79
245
Reci' Vak'ası 268
okçu 73, 79, 1 3 1 , 1 5 5 , 22 1
Remle 59
Hz. Osman 30, 34, 3 5 , 36, 5 2 ,
re 'sü 'l-kebş 228
5 3 , 5 7 , 6 1 , 90, 1 1 8 , 1 38, 1 39 ,
1 45 , 20 1 , 205 Rey 1 42 , 143

Osman b. Talha 19 ric'at 4 3, 1 2 1 , 1 22 , 1 3 5

Hz. Ömer 30, 3 1 , 32, 33, 4 1 , 49, Rifade 20

50, 5 1 , 5 2 , 5 3 , 5 6 , 5 7 , 58, 5 9 , Rodos 204
60, 6 5 , 6 7 , 68, 69, 79 , 80, 8 1 , Rudini 234
84, 8 5 , 89, 90, 105, 1 08, 1 09 , rukban 79
1 10, 1 1 1 , 1 1 2, 1 13, 1 1 8, 1 35 , rumat 73 , 79, 1 3 1
1 4 1 , 1 42 , 1 44 , 145, 1 46, 1 54 , rumh 232
1 55 , 1 64 , 1 82 , 191, 1 92 , 193,
ruüsü'l-kabail 86
1 98 , 1 9 9 , 200, 20 1 , 2 13, 2 14,
Rüstak-Zam 27 1
2 1 6, 2 1 7, 2 18, 2 19, 228, 242,
Rüstem 1 1 2
252
S-Ş
p
sabiğa 238
Patricius 1 6
sabiriyye 238
Phoenix 203
Sabür Hendeği 1 1 1 , 1 1 2
Phylarch 1 6
Sa'd b. Ebu Vakkas 6 7 , 68, 84,
putperest 2 1 , 1 76
1 06 , 1 09, 1 1 0, 1 1 3 , 1 24 , 1 44,
R 1 49 , 200, 2 1 1
rabi'a 239 Sa'd b . Muaz 1 0 5 , 1 06 , 1 2 7 , 2 1 1 ,
Rafi ' b. Hadic 54 212
rahb 223 Sa'd b . Ubade 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 8 , 2 1 9
rahiş 223, 225 sadır 222
Ramahürmüz 2 70 saf düzeni 1 5 1 , 1 5 3
 Dizin

Safevan Gazvesi 2 68 Sicilya 204

Safiyye bt. Abdülmuttalib 7 4 Sifulbahr Seriyyesi 268
Safra 1 04 Sikaye 20
Said b. Zeyd 7 5 silm 1 73 , 1 74
Saka 8 2 Simak 78 , 2 2 6
saktl 2 2 9 Sind 1 02
Sal' Dağı 1 20 Siyavuş b. Behran 1 42
Samsame 230 Soğd 238
sancak 1 6 , 6 5 , 66, 1 36 , 2 1 1 Soğdiyye 238
Sasani 90, 22 7 Subeytula 2 72
Sasani 6 2 , 220 Suhayratü'l-Yemam 1 04
Sasani İmparatorluklan 3 1 , 1 80 Sukya 1 08
Sasaniler 3 2 , 22 7 Süli 3 2 , 5 1
Secavend 2 7 1 Suriye 1 5 , 1 8 , 28, 3 2 , 40, 4 1 ,
Secsec 1 04 49 , 56, 5 7 , 58, 5 9 , 6 1 , 66, 6 7 ,
Seçim (Bey'at/Bi'at) 29 69 , 7 5 , 80, 8 1 , 1 0 2 , 1 0 3 , 1 1 8 ,
1 2 5 , 1 29 , 1 3 3 , 1 5 7 1 58 , 1 6 1 ,
Sedane 5 '
1 6 5 , 1 66 , 1 67 1 8 1 , 182, 1 9 3 ,
Sefare 20 '
1 98, 1 99 , 203 , 206, 2 1 4 , 2 1 6,
Sefine 206
2 1 7 , 242 , 272
es-sehmü's-senderi 222
Suriye Donanması 2 0 3 , 204
Selman b. Rabia el-Bahili 2 1 7
Süat 82
Selman el-Farisi 1 34
sürat 229
Selmanü'l-Hayl 2 1 7
sürve 222
selükiyye 238
süvari 20, 79, 1 08 , 1 29 , 1 3 1 ,
Sembeıi 234 1 3 5 , 143, 1 5 5 , 1 56 , 1 6 3 , 1 64 ,
Semüre b. Cündeb el-Fezari 54 235
Seniyyetü'l-Veda 1 20 süvariler 73 , 1 35 , 1 5 1 , 2 1 7 , 235
seriyye 8 3, 1 0 1 , 2 1 1 şahmerdan 228
Sevik Gazvesi 2 68 Şam 35, 50, 58, 1 63 , 203 , 228,
es-seyfu'l-busravi 229 229, 2 3 7 , 239, 2 7 2
es-seyfu'l-kala'i 2 29 Şamlılar 1 4 5 , 1 56
es-Seyfu'l-Kusasi 229 şarim 222, 229
es-seyfu'l-yemani 229 şehba 1 5
seyf 228 Şehir Cumhuriyeti 1 8 , 2 1
Sıffin 65 , 1 49 şelha 229
sıra' 1 7 1 şeryan 225, 233
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raş idtn Döneminde Askeri Teşkilat
___._________________________.,._________________.,._ _

şevhat 225 , 2 33 1 8 1 , 1 82 , 1 9 2 , 2 1 8 , 269

Şevne 206 Tebük Seferi 46, 73 , 1 8 1
Şık 77 tecnid 3 9
Şini 206 Temim 1 1 0
Şiniyye 206 terhis 1 2 , 5 6
Şiraf 1 1 0, 1 1 1 , 1 1 2 terras 2 3 7
şirk 2 2 Tevvac 2 7 1
Şuaybe 1 98 et-tilau'l-keff 225
Şune 206 Toharistan 1 02
şura 1 9 topuz 236, 245
Şurahbil b . Hasene 1 30 , 1 5 3 Trablusgarb 272
Şureyh b . Hani 1 49 Tufeyl b . Amr 2 2 7
T Tus 2 7 1
Taberistan 1 42 , 2 7 1 Türebe Seriyyesi 269
Taberiyye 5 9 Türk 1 3 7 , 2 2 3 , 224, 245
Tabesan 2 7 1 Türkistan 1 02
Tağlib 1 54 Tüster 2 70
Tahtırevan 20 U-Ü
Tahtı Revan 5 , 20 Ubade b. Samit 2 2 , 89 , 202
tahur 225 Ubeyde b . el-Haris 1 32
Taif 75, 1 32 , 1 3 3 , 1 34 , 1 3 5 , 2 2 7 , Ubeydullah b. Ziyad 223
269
Ubeyy b. Halef 1 76
Talha b . Ubeydullah 5 2 , 1 44
Uhud 54, 73, 76, 86, 9 5 , 1 2 9 ,
Talhatü'l-Cud 5 3 , 2 1 8 1 30, 1 3 1 , 1 3 7 , 1 43 , 1 50 , 1 5 5 ,
Talhatü'l-Hayr 5 3 , 2 1 8 1 59 , 1 77 , 2 1 2 , 2 1 8 , 2 3 1 , 2 3 2 ,
Talkan 2 7 1 238
Tanca 1 39 Uhud Dağı 1 2 9 , 1 30 , 1 3 7
Taride 207 Uhud Gazvesi 1 59 , 268
Tarif Seriyyesi 268 Uhud Savaşı 54, 73 , 76, 86, 95 ,
taris 237 1 2 9 , 1 30 , 1 3 7 , 1 4 3 , 1 5 5 , 2 1 2 ,
Tarrad 207 2 3 1 , 2 3 2 , 238
Tarsus 1 6 7 Ukab 1 8
tarüh 225 Ukbe b . Nafi 1 39
tatavvu 39 Ulati'l-Ceyş 1 04
tearuk 1 7 1 Umeyye bt. Kays 73
Tebük 46, 48, 7 3, 1 1 7 , 1 54 , 1 6 1 , uraza 225
 Dizin

Urve b . Mes'üd 22 7 Yemen 3 5 , 56, 2 2 7 , 229

Usame b. Zeyd 1 7 , 54, 270 Yemenliler 145, 227
Useyd b. Züheyr 54 Yermük 8 1 , 85, 1 5 3 , 1 60 , 1 64 ,
Utbe b. Bedr 77 1 65 , 1 66 , 244
Utbe b. Rabi'a b.Abdişems 1 3 1 Yermük Savaşı 85, 1 53 , 1 65 , 244
Übülle 270 Yezdicerd 1 3 7
Ülleys 2 70 Yezeniyye 234
ümerau't-ta'bie 86 Yezid b. Ebu Süfyan 18, 1 53
ümeraü'l-a'şar 86 Yezid b. Zem'atü'bnü'l-Esved 1 9
Ümeraü'l-Esba 85 z
Ümeyye bt. Kays 7 4 zağfe 238
Ümeyyeoğullan 34 Zağıbiyye 234
Ümmü Düneyn 272 zahhafe 228
Ümmü Eymen 7 4 zahif 222
Ümmü Haram 1 9 7 , 202 zalic 222
Ümmü Salit 74 zarO.h 2 2 5
Ümmü Seleme 74, 1 34
Zaturrika' Gazvesi 268
Ümmü Umara 7 4
Zatüssavart 2 72
Ürdün 58, 80, 1 5 7 , 1 58, 1 64,
Zatü's-Savart 203, 204
248
Zatü's-Selasil 1 65
v Zatüsselasil Seriyyesi 269
Vadilkura Gazvesi 2 69 zefenan 2 2 5
Vadilkura Seriyyesi 268 zefeyan 2 2 5
Vaiz 82 Zefıran 1 04, 1 06
vaki 223 zekat 30
Vazi' 8 2 , 83 zekat 3 1 , 1 1 8 , 1 54, 2 1 8
Velce 1 1 1 Zerdüşt 8 1
Velece 270 Zerüd 1 1 0
Velid b . Hişam b . Mugire 50 Zeyd b. Harise 1 7 , 66
Veznedar 82 Zeyd b. Sabit 54
y Zeynebi Ebü'l-Ferrahan 1 42 , 14 3
Yahudi 2 6 , 3 5 , 5 4 , 1 78 , 1 80, 226 Zırh 236, 238
Yahudiler 24, 2 6 , 2 7 , 54, 1 75 Zi'l-Kila el-Himyeri 1 30 , 1 60
yay 7 3, 79, 92 , 2 2 1 , 2 2 2 , 224, zimmet akdi) 1 92
225 , 238, 245 zimmi 1 84, 1 89 , 1 90
Yelyel Vadisi 1 07 zimmi 1 92
 H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat

Zül-Huleyfe 1 04 zülhayyat 230

Zü 'l-Huşub 1 07 Zülkassa Seriyyesi 268
Zübeyr b. Avvam 86, 1 06 , 1 08 ,
zü'l-kerthe 229
1 3 1 , 1 55, 2 1 7
zükk 238 zünnün 230

Zülfikar 230, 2 3 1 Züraykoğullan 9 1

'" ... �... "'

EKLER
H z . Peygamber ve H u lefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat
-------
- --�--------+--
-- ---------

EK-1
HZ. PEYGAMBER DÖNEMİNDE İSLAM ORDULARININ
KATILDIGI SAVAŞLAR/SERİYYE VE GAZVELER
1 /623 İs/Sifulbahr Seriyyesi
2/623 İlk Bedir/Safevan Gazvesi
2/624 Batn-ı Nahle Seriyyesi
2/624 Bedir Gazvesi
2/624 Beni Kaynuka' Gazvesi
2/624 Sevik Gazvesi
3/62 5 Uhud Gazvesi
4/62 5 Reel' Vak'ası/Mersed b . Ebü Mersed Seriyyesi
4/625 Bi'rimaüne Vak'ası Seryyesi
4/625 Beni Nadir Gazvesi
4/625 Bedrulmev'id Gazvesi
5/626 Zaturrika' Gazvesi
5/626 Dümetülcendel Gazvesi
5/627 Beni Mustalik/MüreysI' Gazvesi
5/627 Hendek/Ahzab Gazvesi
5/627 Beni Kurayza Gazvesi
6/627 Beni Lihyan Gazvesi
6/627 I. Zülkassa Seriyyesi
6/627 1 1 . Zülkassa Seriyyesi
6/627 Tarif Seriyyesi
6/627 I .Vadilkura Seriyyesi
6/627-628 Medyen Seriyyesi
6/628 Fedek Seriyyesi
6/628 11.Vadilkura Seriyyesi
 Ekler
____.____________
.__ -.-________________.__

7/628 Hayber Seferi Gazvesi

7/628 Vadilkura Gazvesi
6/628 Türebe Seriyyesi
6/628 Necid Seriyyesi
8/629 Mu'te Savaşı Seriyyesi
8/629 Zatüsselasil Seriyyesi
8/630 Mekke'nin Fethi Gazvesi
8/630 Huneyn Gazvesi
8/630 Taif Gazvesi
8/630 Tebük Gazvesi
1 0/63 1 Halid b. Velid kumandasındaki Necran Seriyyesi
1 0/63 1 Hz.Ali kumandasındaki Necran Seriyyesi

Deniz Seferi
9/630 Alkame b . Mücezziz kumandasındaki ilk deniz
seferinin düzenlenmesi
 H z . Peygamber ve H ulefa-yi Raşidin Döneminde Askeri Teşkilat

EK-2

HULEFA-Yİ RAŞİDİN DÖNEMİNDE İSLAM ORDULARININ

KATILDIGI SAVAŞLAR

Arap Yarımadası'ndaki Askeri Harekat:

1 1/632 Usame b. Zeyd kumandasındaki ordunun Kudaa ka-
bilesi üzerine gönderilmesi

Irak-İran Fetihleri:
1 2/633 Übülle'nin Fethi
1 2/633 Hübeyre' nin Fethi
1 2/633 Mezar'm Fethi
1 2/633 Velece'nin Fethi
1 2/633 Nehrü'l-Mürre' nin Fethi
1 2/633 Ülleys'in Fethi
1 2/633 Emğişiya'nın Fethi
1 2/633 Htre'nin Fethi
1 2/633 Barusma (Banıkya)'nm Fethi
1 2/633 Enbar'm Fethi
1 2/633 Aynu't-Temr'in Fethi
1 3/634 Köprü Savaşı
1 4/635 Büveyb Savaşı
1 4/635 Kadisiye Savaşı
1 6/637 Medain'in Fethi
1 6/637 Celüla Savaşı
1 7/638 Ehvaz'm Fethi
20/64 1 R.amahürmüz ve Tüster'in Fethi
2 1/642 Nihavend Savaşı

...__. 2 70 ________.
 Ekler

Kuzey İran Fetihleri

Azerbaycan'ın Fethi (2 1/64 2)
Babulebvab'ın Fethi (2 1/64 2)
Mükan'ın Fethi (2 1 /642)

Horasan Fetihleri
Hemedan'ın Fethi (22/642-643)
Herat'ın Fethi (22/642-643)
Belh'in Fethi (22/642-643)
Tevvac'ın Fethi (22/642-643)
Mukran'ın Fethi (22/642-643)
İstahr ve Gur'un Fethi (23/64 3-644)
Fesa ve Darabcird Savaşı (23/64 3-644)
Kirman/Sirhan'ın Fethi (29/649-650)
Tabesan'ın Fethi (29/649-650)
Rüstak-Zam'ın Fethi (29/649-650)
Baharz'ın Fethi (29/649-650)
Beyhak'ın Fethi (29/649-650)
Bust'un Fethi (29/649-650)
Havaf'ın Fethi (29/649-650)
Esferayin'in Fethi (29/649-650)
Ergiyan'ın Fethi (29/649-650)
Taberistan/Tamis'in Fethi (30/650)
Tüs'un Fethi (32/6 53)
Herat'ın Fethi (32/653)
Merv'in Fethi (32/653)
Toharistan'ın Fethi (32/653)
Merv er-Rüz'un Fethi (32/653)
Secavend'in Fethi (32/653)
Cürcan'ın Fethi (32/653)
Namiyye'nin Fethi (32/653)
Talkan'ın Fethi (3 2/653)
Firyab'ın (Faryab'ın) Fethi (32/653)
Belh'in Fethi (32/653)
H z. Peygamber ve H ulefa-yi Raşidtn Döneminde Askeri Teşkilat
-----------------------..----------------------__.__

Suriye (Şam) Fetihleri

1 2/63 3 Dümetülcendel'in Fethi
1 2/63 3 Merc-i Rahit Savaşı
1 2/633 Busra'nın Fethi
1 3/634 Ecnadeyn Savaşı
1 3/634-635 Fihl Savaşı
1 4/63 5 Dımaşk'ın Fethi
1 4/635 Mercürrüm Savaşı
1 4/635 Hıms'ın Fethi
1 4/63 5 Hama'nın Fethi
1 4/635 Lazkiyye'nin Fethi
1 4/635 Kınnesri'nin Fethi
1 5/636 Yermük Savaşı
1 6/63 7 Kudüs'ün Fethi
1 9/640 Kaysariyye'nin Fethi
20/640-64 1 Cezlre'nin Fethi
3 3/654-655 Antakya'nın Fethi
3 3/654-655 Tarsus'un Fethi
3 3/654-655 Malatya Seferi

Mısır Fetihleri:
1 9/640 Ferma'nın Fethi
1 9/640 Bülbeys'in Fethi
1 9/640 Ümmü Düneyn'in Fethi
1 9/640 Babilyon'un Fethi
2 1/64 1 -642 İskenderiyye'nin Fethi
2 2/642-643 Berka'nın Fethi
25/646 İskenderiye'nin İkinci Defa Fethi
2 7/647 Trablusgarb'ın Fethi
2 7/647 Subeytula'nın Fethi
2 7/647 Kafsa'nın Fethi

Deniz Savaşları:
28/649, 3 3/654 Kıbns Adası'nın Fethi
34/655 ZatüssavarI Deniz Savaşı