KΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

1.  Τι είναι η ψυχολογία;

Δεν υπάρχει ένας και μοναδικός ορισμός για το τι είναι η ανθρώπινη
ψυχολογία ή για το πώς πρέπει να γίνει αντιληπτή. Επιπλέον, είναι εξίσου
δύσκολο να οριστεί η επιστήμη της ψυχολογίας. Η ψυχολογία αποτελείται
από πολλές ασυμβίβαστες μεταξύ τους θεωρίες και ερευνητικές παραδόσεις
–κάποιες που εναντιώνονται στην κοινή λογική και άλλες που βασίζονται σε
αυτή– οι οποίες είναι ως επί το πλείστον άχρηστες και μερικές φορές επικίν-
δυνες. Αυτό το κεφάλαιο προσπαθεί να δείξει τον τρόπο με τον οποίο η
ψυχολογία ως ξεχωριστή επιστήμη εμφανίστηκε μία συγκεκριμένη ιστορική
στιγμή, σ’ ένα συγκεκριμένο μέρος του κόσμου. Εξετάζει επίσης τον τρόπο
με τον οποίο οι ψυχολόγοι αυτοπροσδιορίστηκαν έναντι άλλων προσεγ-
γίσεων κατανόησης του ατόμου και παρέμβασης, και το πώς διαμόρφωσαν
έναν συγκεκριμένο ρόλο για την επιστήμη τους στη βάση μιας εσφαλμένης
θεώρησης για τους ανθρώπους και γι’ αυτό που μπορούν να γίνουν.

Οι ψυχολόγοι δεν συμφωνούν μεταξύ τους σχετικά με

το τι είναι στην πραγματικότητα η ψυχολογία

Μερικές φορές, οι ορισμοί που περιλαμβάνονται στα ακαδημαϊκά εγχειρίδια

ψυχολογίας μοιάζουν πολύ σίγουροι για το είναι και τι αφορά η ψυχολογία·
κάτι που οφείλεται κατά κύριο λόγο στην έντονη διαφωνία που υπάρχει
μεταξύ των ψυχολόγων πάνω στο θέμα. Οι διαφωνίες συνήθως παραβλέ-
πονται, προκειμένου να υπάρξει συμφωνία γύρω από έναν συγκεκριμένο
ορισμό και να υποστηριχθεί όσο το δυνατόν καλύτερα. Δεδομένου ότι δεν
συμφωνούν ούτε καν για το ποιες είναι οι πιο σημαντικές διαφωνίες, τα
περισσότερα εισαγωγικά ακαδημαϊκά εγχειρίδια συγκαλύπτουν αυτές τις
εντάσεις με το να προσποιούνται ότι αντιπαραβάλλουν και αξιολογούν
διαφορετικές απόψεις. Με αυτόν τον τρόπο, ενισχύεται η αυταπάτη ότι, κατά
κάποιον τρόπο, όλα ταιριάζουν μεταξύ τους.
Κάποιοι ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η επιστήμη της ψυχολογίας θα
έπρεπε να «ασχολείται κυρίως με τις σχέσεις αιτίου-αιτιατού»1 ή ακόμα και
ότι θα έπρεπε να θεωρείται ως «ένας κλάδος της βιολογικής επιστήμης που
1. Neel (1977), σ. 7. Αυτό το συμπαγές αμερικάνικο κείμενο παρουσιάζει συνοπτικά τα βασικά θεωρητικά
συστήματα που υπάρχουν στην αγγλόφωνη παράδοση με έναν πολύ παραδοσιακό τρόπο.

1
24  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

μελετά το φαινόμενο της συνειδητής ζωής και της συμπεριφοράς».2 Κάποιοι

άλλοι, αυστηρά συμπεριφοριστές, εστιάζουν στη μάθηση εις βάρος οποιασ-
δήποτε προσπάθειας μελέτης του εσωτερικού της σκέψης,3 ενώ διάφορες
αντίπαλες προσεγγίσεις κατασκευάζουν μοντέλα γνωστικών μηχανισμών για
να εξηγήσουν πώς λειτουργεί η μνήμη μας και γιατί ξεχνάμε.4 Κάθε ερμηνεία
για το πώς θα έπρεπε να είναι η ψυχολογική επιστήμη είναι μερική, και γι’
αυτό συνηθίζεται να πιστεύει κανείς όποιον ψυχολόγο ισχυρίζεται ότι μπορεί
να εντοπίσει ένα κοινό σημείο συμφωνίας.

Τα διαφορετικά πεδία έρευνας στην ψυχολογία είναι

ανταγωνιστικά μεταξύ τους, όχι συμπληρωματικά

Ένας τρόπος να κρατηθεί ενωμένο το συνονθύλευμα των διαφορετικών

μοντέλων ψυχολογίας εντός της ίδιας επιστήμης ήταν ο διαχωρισμός τους
σε ξεχωριστούς τομείς έρευνας, γεγονός όμως που απλώς συνέβαλε στο να
αναδειχθούν ακόμα περισσότερο οι διαφωνίες που υπάρχουν μεταξύ των
ψυχολόγων. Τα διάφορα είδη ψυχολόγων σπάνια θεωρούν ότι το εξειδικευμένο
ερευνητικό πεδίο μέσα στο οποίο εργάζονται προσθέτει νέα στοιχεία γνώσης

2. Drever (1964), σ. 232. Αυτό το μικρό λεξικό ψυχολογίας από το Εδιμβούργο, το οποίο εκδόθηκε
για πρώτη φορά το 1952, προσφέρει μια λεπτομερή εισαγωγή στην ορολογία που χρησιμοποιούν οι
έρευνες της πειραματικής ψυχολογίας, ανεπηρέαστο από οποιοδήποτε ρεύμα βρίσκεται εκτός αυ-
τής της «επιστημονικής» παράδοσης. Μετά βίας υπάρχει κάποια επιχειρηματολογία, ωστόσο εξηγεί
κάθε έναν από τους όρους.
3. Ο Ιβάν Παβλόφ είναι ο ιδρυτής της «κλασικής» εξαρτημένης μάθησης στη ρώσικη παράδοση.
Είναι ιδιαίτερα γνωστός για τη δημιουργία των εξαρτημένων αντιδράσεων έκκρισης σιέλου σε σκύ-
λους, συνδέοντας τον ήχο με το φαγητό έτσι ώστε ο σκύλος να αντιδρά στον ήχο. Ο Gray (1979)
προσφέρει μια χρήσιμη (αν και συντηρητική) εισαγωγή σε αυτή την ερευνητική παράδοση. Ο Μπ.
Φ. Σκίνερ είναι η πιο εξέχουσα προσωπικότητα της επονομαζόμενης «ριζοσπαστικής» βορειοαμε-
ρικανικής συμπεριφοριστικής παράδοσης, ο οποίος, όπως είναι γνωστό, ανήγαγε την ανθρώπινη
γλώσσα στη «λεκτική συμπεριφορά» (Skinner, 1957). Η αμφισβήτηση του επιχειρήματος του Σκί-
νερ από τον Τσόμσκι (Chomsky, 1959) βασίστηκε σε κάποιες ρητά καρτεσιανές, και ως εκ τούτου
ψυχολογικές, αντιλήψεις (βλ. Chomsky, 1979). Οι απόψεις του Σκίνερ για τις πολιτικές προεκτάσεις
της προσέγγισής του συνοψίζονται στο Beyond Freedom and Dignity [Πέρα από την Ελευθερία και
την Αξιοπρέπεια] (Skinner, 1973) και στο Ουώλντεν δύο, ένα μυθιστόρημα επιστημονικής φαντα-
σίας που αναφέρεται σε μια κοινότητα η οποία λειτουργεί σύμφωνα με συμπεριφοριστικές αρχές
(Skinner, 1962· ελλ. έκδοση: Skinner, 2013).
4. Το βιβλίο του George Miller (1966), το οποίο εξετάζει διάφορες ψυχολογικές θεωρίες και τις ζωές
διαφόρων ψυχολόγων, προσφέρει μια απ’ τις πιο πειστικές εξηγήσεις για την ανάπτυξη της «γνωστι-
κής» προσέγγισης, την οποία θεωρεί ως το αποκορύφωμα στην εξέλιξη του κλάδου. Αυτό το βιβλίο, το
οποίο ήταν αφιερωμένο σε έναν άλλον αρχιπροπαγανδιστή στην ιστορία του κλάδου, τον E. G. Boring
(1929), αξίζει να διαβαστεί ακόμα και σήμερα ως ένα ιστορικό ντοκουμέντο, αν και οφείλει κανείς
να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός όσον αφορά τη θεώρηση που περιέχει για τους ανθρώπους. Ο Ulric
Neisser (1967) ήταν ένας από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν τον όρο «γνωστική ψυχολογία».

2
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  25

σε ένα ευρύτερο κοινό όραμα. Αντ’ αυτού, οι αντιλήψεις περί ανθρώπου που
προκύπτουν από τα διάφορα πεδία επικαλύπτονται, και οι υποστηρικτές
κάθε πεδίου προσπαθούν να απορρίψουν τις ερμηνείες που δίνουν οι άλλοι
ψυχολόγοι.
Για παράδειγμα, οι γνωστικοί ψυχολόγοι (οι οποίοι εξειδικεύονται στη
νοητική επεξεργασία των πληροφοριών και στη μνημονική ανάκληση)
προσπαθούν να εξηγήσουν τα αίτια της «κοινωνικής συμπεριφοράς», αν
και ανάγουν την κοινωνική αλληλεπίδραση σε γρανάζια και βλάβες που
εντοπίζουν μέσα στο κεφάλι του ατόμου.5 Από την άλλη, οι κοινωνικοί
ψυχολόγοι (οι οποίοι υποτίθεται ότι εξηγούν τα μοτίβα της ομαδικής συμπε-
ριφοράς) προσπαθούν να εξηγήσουν τις διαφορές στην «ατομική ανάπτυξη»,
λαμβάνοντας ως κοινωνικές παραμέτρους μόνο παράγοντες μικρής κλίμακας
που μπορούν να υποστούν πειραματικό χειρισμό και να μετρηθούν.6 Εν τω
μεταξύ, οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι (οι οποίοι εστιάζουν στο πότε και πώς ένα
βρέφος μαθαίνει να σκέφτεται όπως ένας ενήλικας) προσπαθούν να δείξουν
τις διασυνδέσεις μεταξύ της νόησης και της κοινωνικής δραστηριότητας,
ευελπιστώντας να τραβήξουν το χαλί κάτω απ’ τα πόδια των συναδέλφων
τους, έτσι ώστε να δοθεί προτεραιότητα στην έρευνα πάνω στα παιδιά. Έτσι
έχουν τα πράγματα. Κάθε τοποθέτηση που παρουσιάζεται ως ανοιχτή και
χωρίς αποκλεισμούς συγκαλύπτει στην ουσία μια προσπάθεια ορισμού του τι
είναι πραγματικά η ψυχολογία. Πρόκειται για ένα ασταθές έδαφος για όσους
βρίσκονται ήδη στον χώρο της ψυχολογίας που προκαλεί σύγχυση στους
νεοεισαχθέντες οι οποίοι δεν διαθέτουν κάποιον χάρτη να τους καθοδηγήσει
μέσα σ’ αυτές τις διενέξεις. Πώς φτάσαμε όμως σε αυτό το χάος;

Μια σειρά αλληλένδετων συνθηκών κατέστησαν

εφικτή την εμφάνιση της «ψυχολογίας»

Δεν πρέπει να θεωρούμε δεδομένη την ύπαρξη της ψυχολογίας ως ενός

ξεχωριστού πεδίου έρευνας. Αντίθετα, θα κατανοήσουμε πολύ καλύτερα τον
κλάδο αν εξετάσουμε τις ιστορικές συνθήκες που συνέβαλαν στην εμφάνιση
αυτού του συγκεκριμένου τρόπου κατανόησης των ανθρώπων. Πριν από
την εισαγωγή του όρου «ψυχολογία» στην αγγλική γλώσσα από τον ποιητή
5. Ένα παράδειγμα αναγωγής της κοινωνικής ψυχολογίας στη νόηση (το οποίο διατείνεται ότι προσφέρει
μία «κοινωνική» εξήγηση) βρίσκεται στο Eiser (1986).
6.  Κάποια παραδείγματα που παρουσιάζουν εντυπωσιακή ομοιότητα με το κείμενο του Eiser (1986) (χω-
ρίς αυτό βέβαια να αποτελεί έκπληξη) βρίσκονται στην αμερικάνικη «διεθνή έκδοση» (π.χ. Aronson κ.ά.,
2004) και στο «ευρωπαϊκό» κείμενο των Hewstone και Stroebe (2001).

3
26  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

Κόλριτζ, στις αρχές του 19ου αιώνα, και τη μεταγενέστερη διάδοση του όρου
σε άλλες γλώσσες, υπήρχαν πλούσιες παραδόσεις στοχασμού για τη νόηση
σε άλλους πολιτισμούς. Στους ψυχολόγους συχνά αρέσει να εντοπίζουν τις
απαρχές του κλάδου τους στην αρχαία Ελλάδα, αν και αυτό δεν παύει να είναι
μια μυθοπλασία που χρησιμοποιούν προκειμένου το έργο τους να μοιάζει
σοφότερο και αρχαιότερο απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα.7
Η γένεση της ψυχολογίας είναι σχετικά πρόσφατη. Στα τέλη του 19ου
αιώνα, σημειώθηκε μια σειρά δραστικών αλλαγών στην ευρωπαϊκή κοινωνία, οι
οποίες κατέστησαν εφικτή και αναγκαία τη μελέτη της ατομικής «ψυχολογίας».
Οι μεταβολές στις σχέσεις ιδιοκτησίας, στην οικογένεια και στο κράτος, χρειά-
ζονταν τις υπηρεσίες μιας νέας επιστήμης που θα μπορούσε να αναλύσει και να
διατηρήσει την κοινωνική τάξη στο ατομικό επίπεδο. Η ψυχολογία βρήκε τόσο
μεγάλη απήχηση, που πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να θεωρούν δεδομένο
ότι αυτή είναι η επιστήμη που ξεκλειδώνει τα μυστικά του εαυτού. Χρειάζεται
λοιπόν να αναλύσουμε προσεκτικά με ποιο τρόπο φτάσαμε να θεωρούμε ότι
αυτά τα ασύλληπτα μυστικά αποκαλύπτονται από αυτή.

Η ατομική ιδιοκτησία προϋπέθετε μια θεώρηση των νοητικών διεργασιών

ως «αγαθών» που αποτελούν ιδιοκτησία του κάθε ατόμου

Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στην Ευρώπη προκάλεσε μια δραστική

αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τη θέση
τους στον κόσμο. Οι ιδιοκτήτες των νέων βιομηχανιών έπρεπε να συσσω-
ρεύσουν αρκετό κεφάλαιο για να χτίσουν εργοστάσια και για να προσλάβουν
εργάτες. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των βιομηχάνων στην αγορά τούς εξώθησε
να θεωρήσουν ότι η δραστηριότητά τους είχε ως κινητήρια δύναμη τις
μοναδικές δημιουργικές ικανότητες που διέθετε ο καθένας τους. Αυτό δεν
σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι προηγουμένως δεν υπήρχε καθόλου η
έννοια της ατομικής δημιουργικότητας, αλλά τώρα όμως, ακριβώς τη στιγμή
που το άτομο εκθειάζονταν, άρχισε να θεωρείται ότι αυτή η δημιουργικότητα
θα μπορούσε να ευδοκιμήσει μόνο μέσα στο νέο κλουβί του «εαυτού». Κάθε
στιγμή της δραστηριότητάς τους, οι άνθρωποι διαχωρίζονταν και στρέφονταν
εναντίον των ανταγωνιστών τους, αναπτύσσοντας όλο και περισσότερο την
πεποίθηση ότι τα σχέδιά τους για ανάπτυξη αποτελούσαν δική τους ατομική
ιδιοκτησία.8
7. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα είναι ο χρονολογικός οδηγός του Lawry (1981).
8. Ένα μικρό, ενδιαφέρον βιβλίο πάνω σε αυτό το ζήτημα είναι η μελέτη του Morris (1972) για την «ανα-

4
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  27

Εν τω μεταξύ, οι εργάτες αναγκάζονταν να ανταγωνιστούν μεταξύ τους

για να πουλήσουν την εργασιακή τους δύναμη και να κερδίσουν χρήματα για
την επιβίωση των ίδιων και των οικογενειών τους. Άρχισαν έτσι να βιώνουν
την εργασία και τη δημιουργικότητα ως κάτι που ανήκε στους ίδιους, μέχρι
τη στιγμή που θα το πουλούσαν σε κάποιον άλλον. Ακόμη και αν η ζωή
των εργατών θεωρούνταν μικρότερης σημασίας και αξίας από εκείνη των
εργοδοτών, είχε συντελεστεί μία έντονη αλλαγή που είχε ανάγκη από νέες
ερμηνείες για τις ατομικές διαφορές και για το πώς αυτές είχαν ενδεχομένως
προκύψει. Η παλιά χριστιανική εικόνα του πλούσιου που ζει στο κάστρο του
και του φτωχού που στέκεται μπροστά στην πύλη του (μια εικόνα που έμοιαζε
να εξηγεί το διαφορετικό πεπρωμένο των ανθρώπων) εξακολουθούσε να
λειτουργεί σε μία νέα κοινωνία, η οποία ήταν και αυτή έντονα ιεραρχική.
Πλέον, όμως, γινόταν μια προσπάθεια να βρεθεί κάποιο στοιχείο στην
ανθρώπινη φύση το οποίο θα εξηγούσε τις συγκρούσεις, και τους λόγους
για τους οποίους μερικοί άνθρωποι δεν αποδέχονται την ταπεινή τους θέση
στην καθεστηκυία τάξη πραγμάτων. Τη στιγμή που κάποιοι μπορούσαν να
αποκτήσουν όλο και περισσότερα και να αγοράσουν την εργασία των άλλων,
είχε πια στηθεί το σκηνικό για να εμφανιστεί μία μορφή «κτητικού ατομι-
κισμού» που θα αποτελούσε μία πρόκληση για τη νέα γενιά λόγιων επιστη-
μόνων και ακαδημαϊκών.9

Η πυρηνική οικογένεια απαιτούσε έντονη εξάρτηση,

και άγχος για τον αποχωρισμό

Οι γυναίκες είχαν πολύ έντονη παρουσία στο εργατικό δυναμικό του

πρώιμου καπιταλισμού, αν και εξακολουθούσαν να φέρουν την ευθύνη για
τις δουλειές του σπιτιού και τη φροντίδα των παιδιών. Σε αυτό το πλαίσιο,
τέθηκε σε λειτουργία μια σύνθετη διαδικασία μέσω της οποίας η ζωή του
παιδιού άλλαξε ριζικά καθώς αυτό άρχισε να εκπαιδεύεται για να εισέλθει
στον κόσμο της εργασίας, και μέσω αυτής της διαδικασίας οι γυναίκες περιο-
ρίστηκαν περισσότερο στην όλο και πιο απομονωμένη σφαίρα της πυρηνικής
οικογένειας. Επιπλέον, καθώς οι κοινωνικοί αναλυτές στοχάζονταν πάνω
κάλυψη του ατόμου», και εκείνη του Williams (1976) η οποία περιλαμβάνει μια συνοπτική ανασκόπηση
για το πώς η λέξη «άτομο» απέκτησε την τρέχουσα σημασία της.
9. Ο Macpherson (1964) προσφέρει μια εξήγηση για τον τρόπο με τον οποίο ο «κτητικός ατομικισμός»
έγινε ένας απ’ τους κυρίαρχους τρόπους αντίληψης του εαυτού στο πλαίσιο του καπιταλισμού, και το πως
στην ψυχολογική κουλτούρα το άτομο καταλήγει να πιστεύει όλο και περισσότερο ότι ο εαυτός του τού
«ανήκει». Για μία καλή συζήτηση του έργου του Macpherson, βλ. Townshend (1998).

5
28  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

στις συνθήκες ζωής στα πρώτα χρόνια της εκβιομηχάνισης, πριν από τον
καπιταλισμό, και καθώς περιέγραφαν τις συνθήκες που επικρατούσαν στα
εργοστάσια, συντελέστηκε μία ακόμη καμπή στην τύχη των γυναικών και
στον τρόπο με τον οποίο γίνονταν αντιληπτές οι ζωές τους.10
Αυτές οι νέες κοινωνικές συνθήκες οδήγησαν σε μιαν άλλη μορφή πατρι-
αρχικού συστήματος, το οποίο έφερε τα ίχνη του παλιού συστήματος, με
αποτέλεσμα να γίνουν όλο και πιο πολύπλοκα τα βάρη που επωμίζονταν
οι γυναίκες.11 Καθώς οι μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις άρχισαν να αντικα-
θιστούν τη γεωργική εργασία που ήταν οργανωμένη σε τοπικό επίπεδο, η
αλλαγή στις σχέσεις παραγωγής διαχώρισε την εργασία (ως χρόνο στο
εργοστάσιο) από το σπίτι, διαχωρίζοντας ταυτόχρονα την εργασία απ’
τον ελεύθερο χρόνο, και οδηγώντας έτσι στο νέο και ξεχωριστό πεδίο της
παιδικής ηλικίας, το λίκνο του κλάδου που εξελίχθηκε στην «αναπτυξιακή»
ψυχολογία.12
Σε σύγκριση με τον ανταγωνισμό και την εκμετάλλευση του βιομηχα-
νικού καπιταλισμού, η οικογένεια έγινε η «καρδιά ενός άκαρδου κόσμου».
Αυτή η φράση, την οποία επινόησε ο Καρλ Μαρξ για να περιγράψει τον
τρόπο με τον οποίο η θρησκεία προσέφερε μια ανάσα παρηγοριάς σε μία
κοινωνία που θεμελιωνόταν πάνω στην άγρια εκμετάλλευση,13 εξηγεί επίσης
το πώς η απόδραση μέσα στην οικογενειακή εστία ήταν ευχή και κατάρα. Απ’
τα καμίνια των εργοστασίων μέχρι τα τηγάνια της φλογερής αγανάκτησης
10. Ο Marcus (1974) παραθέτει μια καταπληκτική περιγραφή της διαμονής του Ένγκελς στο Μάνστεστερ
και της πρώιμης ιστορίας του καπιταλισμού, στην οποία προσεγγίζει αυτά τα ζητήματα. Είναι δελεαστικό
να ανατρέχουμε στην προβιομηχανική Ευρώπη, πιστεύοντας ότι οι γυναίκες δεν ήταν υποτελείς στους
άντρες πριν τον καπιταλισμό και θεωρώντας ότι οι γυναίκες δεν εργάζονταν καθώς εδραιωνόταν ο καπι-
ταλισμός. Μια αντίθετη προσέγγιση βρίσκεται στο Beechey (1979).
11. Σε ένα από τα κείμενα που άσκησαν καθοριστική επιρροή στον φεμινισμό του «δεύτερου κύματος»
της δεκαετίας του ’60 και του ’70 (ο αγώνας που έδωσαν οι σουφραζέτες για το δικαίωμα ψήφου των
γυναικών στις αρχές του 20ού αιώνα αποτελεί μέρος του «πρώτου κύματος», ενώ το ανεξάρτητο από
πολιτικά κόμματα κίνημα queer των αρχών του 21ου αιώνα αποτελεί μέρος ενός «τρίτου κύματος»), η
Millett (1977) υποστηρίζει ότι η πατριαρχία είναι ένα σύστημα κοινωνικού ελέγχου στο οποίο οι άντρες
ασκούν κυριαρχία επί των γυναικών, ενώ οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άντρες ασκούν κυριαρχία επί των
νεότερων αντρών. Πριν από το επονομαζόμενο «κίνημα των αντρών», στη φεμινιστική πολιτική υπήρχε
ήδη ένας προβληματισμός για τις αρνητικές επιπτώσεις της πατριαρχίας τόσο στους άντρες όσο και στις
γυναίκες. Η Beechey (1979) προσφέρει μια καλή επισκόπηση των σοσιαλιστικών, ριζοσπαστικών και επα-
ναστατικών ρευμάτων του φεμινισμού δεύτερου κύματος.
12. Το Ariès (1962) αποτελεί τη βασική αναφορά σε ένα ρεύμα ιστοριογραφικής έρευνας πάνω στην ιστο-
ρική κατασκευή της «παιδικής ηλικίας». Αυτή η ερευνητική δουλειά έχει επεκταθεί σε μια σειρά τόμων
και ιδιαίτερα στη συλλογή ακαδημαϊκών άρθρων που επιμελήθηκαν οι Kessel και Siegel (1981), η οποία
περιλαμβάνει ως παράρτημα μια ανατύπωση της σημαντικής συνεισφοράς του Kessen (1979).
13. Όπως υποστηρίζει ο Μαρξ (Marx, 1844), «η θρησκευτική αθλιότητα, την ίδια στιγμή, είναι η έκφραση
της υπαρκτής αθλιότητας και η διαμαρτυρία εναντίον της τελευταίας. Η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός
του καταπιεσμένου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, και η ψυχή άψυχων συνθηκών. Είναι το
όπιο του λαού».

6
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  29

στο σπίτι, η θέση της οικογένειας και η εσωτερική της διάταξη συνέβαλαν
ακόμα περισσότερο στον διαχωρισμό του κόσμου των γυναικών από εκείνον
των αντρών. Εκείνοι που μεγάλωναν στους κόλπους μιας οικογένειας ήταν
περισσότερο εξαρτώμενοι από τον μικρόκοσμο της και φοβισμένοι για ό,τι
βρίσκονταν έξω απ’ αυτόν. Οι ψυχολόγοι γοητεύονταν ανέκαθεν από τη
διαλεκτική σχέση μεταξύ της οικογενειακής και της εργασιακής ζωής, εξετά-
ζοντας πρώτα τη μια πλευρά αυτής της σχέσης κι έπειτα την άλλη, συμβου-
λεύοντας αυτούς που βρίσκονται στην κάθε πλευρά. Αυτό που δεν αντιλαμ-
βάνονταν όμως είναι ότι η ψυχολογία εμφανίστηκε στο προσκήνιο για να
κάνει απλώς λίγο πιο υποφερτές τις ανέφικτες επιλογές κάθε ατόμου που
βρίσκεται παγιδευμένο σε αυτές, χωρίς να μπορεί να ξεφύγει.14

Το εθνικό κράτος αποτέλεσε έναν καθοριστικό παράγοντα για την

επιβολή της πειθαρχίας και της ταυτότητας, στην εργασία και στο σπίτι

Ενώ κάθε μεμονωμένος εργάτης στρεφόταν εναντίον των υπολοίπων

εργατών για να βρει δουλειά και κάθε πυρηνική οικογένεια μετατρεπόταν σε
έναν ξεχωριστό χώρο για την ανατροφή των παιδιών, ο ανταγωνισμός μεταξύ
των διαφόρων επιχειρήσεων και των διαφόρων περιοχών της Ευρώπης εντει-
νόταν ολοένα και περισσότερο. Η λογική του ανταγωνισμού σε αυτόν τον
ραγδαία αναπτυσσόμενο καπιταλισμό είχε, ωστόσο, όλο και περισσότερο
ανάγκη το κράτος για να της προσφέρει προστασία και υποστήριξη. Ένα
παράδοξο της «ελεύθερης αγοράς» είναι ότι ενώ κάποιοι καπιταλιστές συχνά
παραπονιούνται για την κρατική παρέμβαση στις οικονομικές τους δραστη-
ριότητες, χρειάζονται το κράτος για να διατηρήσει τον νόμο και την τάξη.15
Κάθε καπιταλιστικό εθνικό κράτος οφείλει να έχει έναν μηχανισμό που
είναι επιφορτισμένος να διασφαλίζει την ιδιοκτησία των κατοίκων του, κάτι
που συνεπάγεται ότι κάθε έθνος-κράτος βρίσκεται σε ανταγωνισμό με τα
ξένα κράτη. Συχνά, οι στρατοί βρέθηκαν στην εμπροσθοφυλακή των προσπα-
θειών παροχής υγειονομικής περίθαλψης για το προσωπικό τους και για τις
εκδιδόμενες γυναίκες που υπηρετούσαν τα στρατεύματα, ενώ εντάθηκαν οι

14. Ο Zaretsky (1976) προσφέρει μια εξαιρετική και συνοπτική ανάλυση για το πώς στο πλαίσιο του κα-
πιταλισμού η «προσωπική ζωή» διαχωρίζεται από τη δημόσια σφαίρα, με τέτοιο τρόπο ώστε η οικογένεια
να λειτουργεί ως ένα καταφύγιο από έναν κόσμο όπου αδυνατούμε να αναπτύξουμε σχέσεις οικειότητας
με τους άλλους.
15. Βλ. Engels (1972) για το κλασικό επιχείρημα –το οποίο διατύπωσε πρώτη φορά το 1884– σύμφωνα
με το οποίο η οικογένεια, η ατομική ιδιοκτησία και το κράτος ήταν κατ’ ανάγκη συνυφασμένα από τις
απαρχές του καπιταλισμού.

7
30  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

συζητήσεις γύρω από την πειθαρχία στον στρατό μαζί με τις συζητήσεις περί
θεραπευτικής υποστήριξης των ψυχικά πασχόντων.16
Η ακεραιότητα του κράτους βρέθηκε αντιμέτωπη με απειλές απέξω,
από εκείνους που αντιστέκονταν στην κατοχή ή εκείνους που αντιτάσ-
σονταν στις εταιρείες που αναζητούσαν κέρδη στο εξωτερικό, και άρχισε
να αναπτύσσεται προβληματισμός σχετικά με την αντιμετώπιση και των
εσωτερικών εχθρών. Η καχυποψία για τους ξένους μεταλλάχθηκε σε νέες
και πιο επιθετικές μορφές ρατσισμού, και ήταν απλώς ζήτημα χρόνου
προτού κάνουν την εμφάνισή τους διάφορες ψυχολογικές ερμηνείες για
την ύπαρξη θεμελιωδών διαφορών μεταξύ των ανθρώπων. Το ζήτημα
δεν μπορούσε να διευθετηθεί απλώς μέσω του ισχυρισμού ότι οι μη
ευρωπαϊκές φυλές υπολείπονταν σε ανθρώπινη υπόσταση. Αντί γι’ αυτό,
επιστρατεύτηκαν πιο εκλεπτυσμένα ρατσιστικά επιχειρήματα σχετικά με
τα χαρακτηριστικά διαφόρων απομονωμένων «κοινοτήτων» προκειμένου
να εξηγήσουν γιατί οι ξένοι είχαν την τάση να μην ενσωματώνονται στη
χώρα υποδοχής τους. Οι μετανάστες εργάτες που ήταν παραγωγικοί και
συμπεριφέρονταν κατάλληλα γίνονταν ανεκτοί, αλλά μόνο στον βαθμό
που κατάφερναν να αφομοιωθούν σε ένα εργατικό δυναμικό που ταυτι-
ζόταν με τους εργοδότες του στον κοινό αγώνα ενάντια στο εργατικό
δυναμικό των άλλων χωρών.17
Με τη βιομηχανική ανάπτυξη, ο ανταγωνισμός για τις αγορές και
για νέα φτηνά εργατικά χέρια υιοθέτησε αυτό το εθνικιστικό στοιχείο
του καπιταλισμού, το οποίο θα επεκτεινόταν σε παγκόσμιο επίπεδο
με την εμφάνιση του ιμπεριαλισμού. Η ιδέα ότι ο καπιταλισμός ήταν ο
μόνος δρόμος προς την πολιτισμένη ανάπτυξη ήταν αλληλένδετη με την
εκμετάλλευση των αποικιοκρατούμενων χωρών, κάποιων περιοχών που
παρέμεναν συστηματικά «υπανάπτυκτες», έχοντας υποβιβαστεί σε τόπους
προσφοράς πρώτων υλών και εργατικού δυναμικού.18

16. Η έρευνα πάνω στο «σύνδρομο έκρηξης οβίδων» (shell shock) στον 20ό αιώνα αποτελούσε περισσό-
τερο μία ακόμα ένδειξη της ανάγκης για στρατιωτική αποτελεσματικότητα, παρά κάποια έκφραση καλο-
προαίρετης μέριμνας για τους στρατιώτες. Ο Shephard (2001) σκιαγραφεί την εξέλιξη της έννοιας από
τη στιγμή που αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά μέχρι τη σύγχρονη εμφάνισή της ως «μετατραυματικής
αγχώδους διαταραχής».
17. Ο Cohen (2006) παρουσιάζει συνοπτικά την ιστορία των ελέγχων της μετανάστευσης και το πώς
αυτοί ενισχύουν το εθνικό κράτος.
18. Ο Rodney (1973) προσφέρει το κλασικό επιχείρημα ότι η Ευρώπη «έκανε υπανάπτυκτη» την Αφρική
και ότι υπό αυτή την έννοια μπορούμε να αντιληφθούμε την «υποανάπτυξη» σαν μια ευρύτερη διαδικα-
σία, την οποία εντείνει η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση (βλ. Cammack, 2003), μια διαδικασία που
«υπεραναπτύσσει» συγκεκριμένες χώρες (όπως, για παράδειγμα, τις ΗΠΑ) ως μέρος των οικολογικών
κρίσεων που αντιμετωπίζει ο καπιταλισμός (βλ. Bookchin, 2004).

8
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  31

Όσοι αρνούνταν να προσαρμοστούν έπρεπε να υποβληθούν σε επιτήρηση,

να επιδιορθωθούν και να επιστρέψουν στη γραμμή παραγωγής

Στους εργοδότες δεν αρέσει να υποχρεώνονται να διασφαλίσουν την ασφάλεια

των εργαζομένων, να τηρούν ένα μέγιστο όριο ωρών δουλειάς ανά εργάσιμη
ημέρα και, ακόμα λιγότερο, να συμφωνούν σε κάποιον κατώτατο μισθό. Παρ’
όλα αυτά, η ευημερία του εργατικού δυναμικού τούς αφορά άμεσα, και έτσι
το κράτος (σε συνδυασμό με την οικογένεια) άρχισε να παίζει έναν όλο και
πιο καθοριστικό ρόλο στην υγεία των εργαζομένων και την εκπαίδευση των
μελλοντικών εργατών. Τα άτομα και οι οικογένειές τους θα συνέχιζαν να
επωμίζονται το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινής τους φροντίδας, αλλά το
κράτος ανέλαβε τον έλεγχο των προτύπων υγείας και, σταδιακά, αυτού που
κατέληξε να θεωρείται «ψυχική» υγεία. Τα κρατικά προγράμματα πρόνοιας
που λειτουργούσαν παράλληλα με διάφορα ανεξάρτητα φιλανθρωπικά
ιδρύματα δεν παρενέβαιναν πάντοτε άμεσα στις οικογένειες υπαγορεύοντας
στους γονείς την εκπαίδευση και την ανατροφή των παιδιών τους. Ωστόσο, ο
συνδυασμός συγκεκριμένων νόμων και ηθικών παραινέσεων στη «δημόσια»
σφαίρα, εκτός οικογένειας, συνέβαλε στη συγκρότηση ενός ορισμένου
χώρου, εντός του οποίου η οικογένεια τάχα λειτουργούσε, μιας ορισμένης
διάταξης που συνεπαγόταν συγκεκριμένες ευθύνες για όσους βρίσκονταν
στην «ιδιωτική» σφαίρα της οικίας.19
Οι καπιταλιστές που παίρνουν βιαστικές αποφάσεις για τις επενδύσεις
ή συμπεριφέρονται με αλλόκοτους τρόπους που θέτουν σε κίνδυνο μια
επιχείρηση δεν αποτελούν στην πραγματικότητα ένα τόσο άμεσο πρόβλημα
για την οικονομία. Ακόμα και σήμερα πολλοί εκκεντρικοί πλούσιοι μπορούν
να διαπράξουν διάφορων ειδών παρανομίες παραμένοντας ατιμώρητοι, χωρίς
να τους ενοχλούν οι κρατικές αρχές. Το πραγματικό πρόβλημα του κράτους
είναι ότι οι εργάτες κάθε είδους –στο εργοστάσιο, στα εμπορικά μαγαζιά ή στο
σπίτι– ενδέχεται να μην μπορούν ή να μη θέλουν να δουλέψουν. Ενώ ένας/μία
μεμονωμένος/η εργάτης/τρια που αρνείται να πουλήσει την εργατική του/της
δύναμη απλώς θα λιμοκτονήσει μόνος του/της, τα πράγματα γίνονται πολύ
δύσκολα όταν μια τέτοια παράλογη συμπεριφορά μεταδοθεί και σε άλλους,
άντρες και γυναίκες.
Οι εικόνες αναταραχής που ανησυχούσαν περισσότερο τις αρχές κατά τη
διάρκεια των λαϊκών εξεγέρσεων της Παρισινής Κομμούνας το 1871 ήταν οι

19. Βλ. Donzelot (1979), για μια ανάλυση του τρόπου με τον οποίο το γαλλικό κράτος παρενέβη στην
οικογένεια, καθορίζοντας την εσωτερική της διάταξη.

9
32  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

εικόνες που φανέρωναν την ενεργό συμμετοχή των γυναικών. Η συλλογική

δράση ενάντια στον καπιταλισμό είναι αρκετά επικίνδυνη από μόνη της,
όταν όμως αυτή η δράση καταργεί τον διαχωρισμό εργασίας και οικίας, τα
πράγματα είναι πολύ σοβαρά.20 Αν και η αστυνομία μπορεί να αντιμετω-
πίσει τη σκόπιμη πολιτική αναταραχή που απειλεί την παραγωγή, για τις
περιπτώσεις ατομικού παραλογισμού που πιθανόν να πάρουν διαστάσεις
συλλογικής δυσαρέσκειας ήταν αναγκαία μια νέα ομάδα επαγγελματιών: έτσι
δημιουργήθηκαν οι ψυχολόγοι.

Η ψυχολογία ως επιστημονικός κλάδος αναζητούσε τη γνώση,

αλλά αυτή ήταν συνδεδεμένη με την εξουσία

Η ανάπτυξη του καπιταλισμού σήμανε την εγκαθίδρυση νέων κοινωνικών

σχέσεων και σχέσεων παραγωγής, και οι οικονομικοί μετασχηματισμοί που
πραγματοποιήθηκαν τον 19ο αιώνα ήταν αλληλένδετοι με τις αλλαγές στην
οικογένεια και στη θέση των γυναικών. Αυτό το νέο πολιτικοοικονομικό
σύστημα είχε ανάγκη από έναν όλο και πιο εντατικό έλεγχο και διαχωρισμό
του χρόνου· της διάρκειας της εργάσιμης ημέρας, του ελεύθερου χρόνου
και των αργιών. Ο χώρος στον οποίο ζούσαν και δούλευαν οι άνθρωποι
οργανώθηκε προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι η οικογένεια θα γινόταν
ένας αποτελεσματικός μηχανισμός για την παραγωγή και τη φροντίδα του
εργατικού δυναμικού, ενώ η αρχιτεκτονική αντανακλούσε και αναπαρήγε
νέους χώρους δημόσιας στέγασης και ιδιωτικούς χώρους, καθώς και τις
σχέσεις μεταξύ τους.21 Ο καπιταλισμός αποτελούνταν από νέες σχέσεις
εξουσίας στις οποίες συγκαταλέγονταν η εκμετάλλευση των εργατών, η
εκμετάλλευση των φυσικών πόρων και η εκμετάλλευση όσων είχαν υποστεί
τον αποικισμό του ιμπεριαλισμού. Αυτές οι σχέσεις εξουσίας υποστήριζαν ένα
συγκεκριμένο είδος αναζήτησης της γνώσης, καθώς και χρήσης της.
Η παράδοση του Δυτικού Διαφωτισμού, η οποία ξεκίνησε στα τέλη του
18ου αιώνα, ενέπνευσε μία μορφή γνώσης που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με
την ανάπτυξη του καπιταλισμού. Τα καλύτερα στοιχεία της παράδοσης του
Διαφωτισμού από την πρώιμή του περίοδο εξακολουθούν να υφίστανται στη
σύγχρονη επιστήμη και στη σημασία που αυτή αποδίδει στην αναζήτηση της

20. Η Edith Thomas (1967) περιγράφει τη δράση των γυναικών κατά τη διάρκεια της Παρισινής Κομμού-
νας και τον τρόμο που αυτή προκαλούσε στις αρχές.
21. Βλ. Joyce (2003), για μια ανάλυση της ιστορικής παραγωγής των ιδιωτικών χώρων διαβίωσης και της αρχι-
τεκτονικής που διαχωρίζει και διευκολύνει την παρατήρηση και τον έλεγχο των οικογενειών και των ατόμων.

10
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  33

αλήθειας· ωστόσο, τα χειρότερά στοιχεία αυτής της παράδοσης, απ’ τη στιγμή

που άρχισε να παρακμάζει στα τέλη του 19ου αιώνα, μεταβιβάστηκαν στην
επιστήμη της ψυχολογίας ως μιας εκ των απογόνων της.22

Οι πρώτες έρευνες ψυχολογίας διαχώριζαν τον επιστήμονα από το υποκείμενο

Βλέπουμε λοιπόν ότι τα πράγματα άρχισαν να πηγαίνουν στραβά από την

αρχή, ή τουλάχιστον αυτό που οι ψυχολόγοι εξακολουθούν να θεωρούν ως
την αρχή της επιστήμης τους. Συχνά, ως ιδρυτική στιγμή της ψυχολογίας
παρουσιάζεται η στιγμή που ο Βίλχελμ Βουντ διεξήγαγε μια σειρά πειραμα-
τικών μελετών σε μια σοφίτα στη Λειψία το 1879. Αυτό όμως που συγκαλύ-
πτεται βιαστικά είναι ότι τα πρώτα πειράματα του Βουντ περιλάμβαναν την
εναλλαγή ρόλων και την αμοιβαία διερεύνηση μεταξύ του πειραματιστή και
του «υποκειμένου» του.23 Αυτό δεν σημαίνει ότι οποιοσδήποτε θα μπορούσε
να γίνει υποκείμενο σε αυτό το είδος έρευνας. Στην πραγματικότητα, για τον
Wundt, τόσο ο πειραματιστής όσο και το υποκείμενο έπρεπε να είναι έμπειροι
ειδικοί στην πρακτική της παρατήρησης και περιγραφής της εμπειρίας
τους. Από τις απαρχές της, η πειραματική ψυχολογία ήταν αποκομμένη από
τον πραγματικό κόσμο, καθώς επικεντρώνονταν στη διερεύνηση και την
περιγραφή του ίδιου της του εαυτού. Αυτή η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμα
περισσότερο όταν τα «υποκείμενα» της ψυχολογικής έρευνας άρχισαν να
είναι άτομα που προέρχονταν από το ευρύ κοινό.
Πολύ γρήγορα (τόσο γρήγορα που οι σημερινοί ψυχολόγοι δεν το
αντιλαμβάνονται καν) η φιγούρα του πειραματιστή διαχωρίστηκε από το
αντικείμενο της έρευνάς του. Αυτό το αντικείμενο, το οποίο εξακολουθεί να
αποκαλείται σήμερα «υποκείμενο» σε μεγάλο μέρος της κυρίαρχης έρευνας,
αναφέρεται πλέον σε κάποιον άλλον που δεν είναι ψυχολόγος. Με αυτόν τον
τρόπο, συντελείται μία διπλή μετατόπιση προς την πραγμοποίηση, προς τη
μετατροπή των ανθρώπων και των σχέσεών τους σε πράγματα:24 το πρώτο

22. Ο Krammick (1995) προσφέρει μια εξαιρετική συλλογή κομβικών κειμένων της περιόδου του Δι-
αφωτισμού, η οποία ξεκινά με το δοκίμιο του Ιμάνουελ Καντ (1784) με τίτλο «Τι είναι Διαφωτισμός;».
Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ευρωπαίοι συγγραφείς του Διαφωτισμού αντιλαμβάνονταν τον «άλλον»,
τις «ιθαγενείς» κουλτούρες, ως λιγότερο αναπτυγμένες. Ο Teo (1999) προσφέρει μια καλή ανάλυση του
ρατσισμού του Καντ και των επιπτώσεών του στην ψυχολογία.
23. Ο Danziger (1990) προσφέρει μια εξαιρετική ανάλυση του ιστορικού πλαισίου της έρευνας του Βί-
λχελμ Βουντ, ενώ ένα παλαιότερο άρθρο του αποτελεί μια κλασική μελέτη του τρόπου με τον οποίο
οι μεταγενέστεροι θετικιστές ψυχολόγοι απέρριψαν τις πλευρές της μεθοδολογίας του Βουντ που δεν
ταίριαζαν με μια αυστηρή αναγωγιστική πειραματική μεθοδολογία (Danziger, 1979).
24. Η πραγμοποίηση –κατά την οποία οι κοινωνικές σχέσεις μετατρέπονται σε πράγματα– αποτελεί

11
34  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

βήμα προϋποθέτει τον διαχωρισμό του ερευνητή από αυτό που ερευνά (ο
πειραματιστής μελετά το «υποκείμενο»), ενώ το δεύτερο βήμα συνίσταται στη
μετατροπή αυτού του «υποκειμένου» σε κάποιον, ο οποίος πλέον εξ ορισμού
δεν πρέπει να είναι ψυχολόγος, και πρέπει να αποτελεί ένα αντικείμενο που
επιδέχεται εργαστηριακού χειρισμού και μέτρησης, καθώς δεν του αναγνωρί-
ζεται η ειδική εκείνη γνώση που θα του επέτρεπε να περιγράψει με ακρίβεια
τη συμπεριφορά του. Αυτή η πραγμοποίηση δεν διορθώνεται απλώς με το να
προειδοποιεί κανείς τους ψυχολόγους να μην αναφέρονται στα αντικείμενα
μελέτης τους ως «υποκείμενα»· μάλλον το αντίθετο, αφού κάτι τέτοιο αφήνει
ανεπηρέαστες τις πειραματικές διαδικασίες.25

Η εργαστηριακή-πειραματική μέθοδος καθόρισε

τη δική της ιστορία και εξέλιξη

Ένα από τα πιο κομβικά και καθοριστικά κείμενα για τη νέα επιστήμη, το
The History of Experimental Psychology που έγραψε το 1929 ο –όνομα και
πράγμα– E.G. Boring,26 ήταν ένα προγραμματικό κείμενο.27 Το βιβλίο αυτό

ραχοκοκαλιά της παράδοσης του «κοινωνικού κονστρουξιονισμού» στην κοινωνιολογία (Berger και
Luckmann, 1971). Ο μαρξισμός θεωρεί ότι οι ανθρώπινες σχέσεις υπό τον καπιταλισμό είναι «πραγμο-
ποιημένες», καθώς τα πάντα σε αυτή την κοινωνία μετατρέπονται σε ένα εμπόρευμα προς αγορά και πώ-
ληση, συμπεριλαμβανομένης της ανθρώπινης δημιουργικής εργασίας (βλ. Bottomore, 1991). Οι κοινωνι-
κοί κονστρουξιονιστές ακαδημαϊκοί δεν παίρνουν σοβαρά υπόψη αυτή τη διάσταση της πραγμοποίησης,
επειδή συνήθως δεν τους απασχολεί η κατανόηση και η αμφισβήτηση του καπιταλισμού. Επομένως, δεν
προκαλεί έκπληξη ότι ο κοινωνικός κονστρουξιονισμός απορρίπτει την πραγμοποίηση όταν αυτή υπει-
σέρχεται στην ψυχολογία, μιας και δεν περιλαμβάνεται καν στο ευρετήριο κάποιων βιβλίων που, κατά τα
άλλα, αποτελούν αρκετά καλές εισαγωγές (Burr, 2003). Βλ. Ingleby (1972) για μια ανάλυση του ρόλου
της πραγμοποίησης στην ψυχολογία.
25. Όταν η ψυχολογία υιοθετεί τον όρο «υποκείμενο» για να αναφερθεί στα δρώντα ανθρώπινα υποκείμε-
να, τον διαστρεβλώνει, κι επειδή οι πειραματικοί ψυχολόγοι χρησιμοποιούν τον όρο για να αναφερθούν
στα «υποκείμενα» των ερευνών τους, ενώ στην πραγματικότητα τα αντιμετωπίζουν σαν αντικείμενα,
είναι κατανοητό το γεγονός ότι ο όρος αποφεύγεται από αρκετούς. Μερικοί ψυχολόγοι προτιμούν να
μη χρησιμοποιούν τον όρο «υποκείμενα», αν και στη συνέχεια, με μεγάλη υποκρισία, συνεχίζουν σαν
να μην είχε συμβεί τίποτα. Το πρόβλημα φυσικά δεν περιορίζεται στο ποιον όρο χρησιμοποιούμε για να
αναφερθούμε στους ανθρώπους –ο όρος «υποκείμενο» εξακολουθεί να είναι ο πιο κατάλληλος τρόπος
αναφοράς σε έναν ανθρώπινο δρώντα στη φιλοσοφία και στην πολιτική θεωρία– αλλά αφορά το κατά
πόσο οι δραστηριότητές τους θεωρούνται σημαντικές ή υποβαθμίζονται κατά την ερευνητική διαδικασία,
και κατά πόσον η χρήση ενός όρου καθιστά δυσκολότερο για τους μη πειραματικούς ερευνητές το να
προσδώσουν αξία στα «υποκείμενα» ως ενεργά δρώντα υποκείμενα.
26. Λογοπαίγνιο του συγγραφέα με το όνομα «Boring» και το επίθετο «boring»: βαρετός, πληκτικός,
ανιαρός. [Σ.τ.Μ.]
27. Boring (1929)· βλ. O’Donnell (1979) για μια καλή ανάλυση του πώς το βιβλίο του Boring σχεδιάστη-
κε και χρησιμοποιήθηκε σαν μια πολιτική παρέμβαση ώστε να στραφεί η βορειοαμερικάνικη ψυχολογία
προς μία πειραματική προσέγγιση.

12
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  35

αποτέλεσε ένα μανιφέστο για την επιστήμη που θα στηριζόταν σε εργαστη-

ριακά πειράματα τα οποία θα διεξήγαγε ένας επιστήμονας-ερευνητής,
επιφορτισμένος να παρατηρεί και να μετρά τη συμπεριφορά μεμονωμένων
«υποκειμένων». Ο Boring έκανε μια πρόχειρη συρραφή μίας πληθώρας
ερευνών προκειμένου να δείξει ότι υπήρχε μια συνεχής γραμμική πορεία από
τον Βουντ μέχρι τη σύγχρονη ψυχολογία, κάτι που σήμαινε ότι πολλές από
τις ιδέες του Βουντ για τις κοινωνικές διεργασίες έπρεπε να απορριφθούν.
Η ψυχολογία θα ήταν ίσως πολύ διαφορετική σήμερα –όχι απαραίτητα
καλύτερη, αλλά μάλλον όχι τόσο εμμονική με τις εργαστηριακές-πειραμα-
τικές έρευνες– αν τα γραπτά του Βουντ για την «ψυχολογία των λαών» είχαν
μεταφραστεί κι εκείνα στα αγγλικά.28 Αυτά τα μεταγενέστερα έργα έδειχναν
ότι ο Βουντ θεωρούσε πως η μελέτη της ατομικής ψυχολογίας αποτελούσε
ένα μόνο μέρος της όλης ιστορίας, και ότι η δική του ψυχολογία των λαών
ενδιαφέρονταν για τις συλλογικές πολιτισμικές διαδικασίες ως καθοριστικής
σημασίας για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμ-
βάνονταν τον κόσμο, σκέφτονταν γι’ αυτόν και θυμόντουσαν πράγματα που
ήταν σημαντικά για εκείνους.
Η προσέγγιση του Boring ήταν σκόπιμα και ρητά θετικιστική, αποτελούσε
δηλαδή μία θεώρηση της επιστήμης ως κάτι που στηρίζεται σε μια σταθερή
συσσώρευση ευρημάτων που μπορούσαν να θεωρηθούν ως «γεγονότα» στο
πλαίσιο ενός απόλυτου συστήματος γνώσης.29 Η νέα επιστήμη της ψυχολογίας
υποτίθεται πως στηριζόταν σε επιστημονικά ευρήματα σχετικά με τα άτομα.
Αυτό δεν παύει να αποτελεί παράδοξο, υπό την έννοια ότι ο Boring είχε ήδη
επιλέξει συγκεκριμένα «γεγονότα» για την επιστήμη της ψυχολογίας, προκει-
μένου να αφηγηθεί μια ιστορία για την ανάπτυξη μιας εργαστηριακής-πειρα-
ματικής επιστήμης. Από αυτήν την επίσημη ιστορία, μπορούμε ήδη να αντιλη-
φθούμε ότι ένα αυστηρό θετικιστικό πρόγραμμα είναι στην πραγματικότητα
ανέφικτο, καθώς δεν υπάρχουν ουδέτερα γεγονότα που ξεπροβάλλουν έτοιμα
να ταιριάξουν στην κατάλληλη θέση μιας ιστορίας για την ανθρωπότητα.30
28. Ο όρος αποτελεί μετάφραση του «folk psychology». [Σ.τ.Μ.]
29. Η εκδοχή του θετικισμού που υπερασπιζόταν η πειραματική ψυχολογία διέφερε κατά πολύ από τον
«θετικισμό» του Γάλλου ιδρυτή της κοινωνιολογίας, Αύγουστου Κοντ (βλ. Therborn (1976), για μια καλή
περιγραφή της ανάπτυξης της κοινωνιολογίας και της λειτουργίας της ως μιας ακαδημαϊκής εναλλα-
κτικής στον μαρξισμό). Το επιστημονικό πνεύμα του Διαφωτισμού του Κοντ επιβιώνει ακόμη στο σλό-
γκαν της βραζιλιάνικης σημαίας: «τάξη και πρόοδος». Αυτό αποτελεί ένα ακόμη παράδειγμα του πώς η
επιστήμη της ψυχολογίας περιθωριοποίησε τα στοιχεία από άλλα ακαδημαϊκά πεδία έρευνας που δεν
ήταν της αρεσκείας της (Samelson, 1974). Η ψυχολογία κατέληξε σε μια εκδοχή «επιστήμης» που δεν
αναγνωρίζονταν από τους άλλους επιστήμονες τόσο των φυσικών όσο και των κοινωνικών επιστημών
(Harre και Secord, 1972).
30. Ο Krige (1979) παρουσιάζει μία πολύ ενδιαφέρουσα κριτική στις θετικιστικές έννοιες σε ένα άρθρο
ιδιαιτέρως χρήσιμο για να κατανοήσουμε το πώς η ψυχολογία αντιμετωπίζει τα ευρήματά της.

13
36  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

Κάθε ιστορία για την κοινωνία και την ανθρώπινη φύση είναι αναγκασμένη
να διαλέγει ορισμένα στοιχεία, τα οποία αποκτούν μια συγκεκριμένη σημασία
στο πλαίσιο μίας αφήγησης. Για παράδειγμα, όταν η πειραματική ψυχολογία
διαδόθηκε και αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ, ήταν προσκολλημένη στο έργο του
Francis Galton και κατ’ επέκταση σε μια εκδοχή της εξελικτικής θεωρίας που
παρουσίαζε μια ιστορία πλήρως εναρμονισμένη με την ιδεολογία της καπιτα-
λιστικής κοινωνίας: οι πιο ισχυροί και οι καλύτεροι άνθρωποι είναι οι πλούσιοι
και οι νικητές· οι φτωχοί είναι οι χαμένοι στον αγώνα για επιβίωση.31

Οι έννοιες του χαρισματικού και του ανόητου μετατράπηκαν σε βασικό ζήτημα

Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι ψυχολόγοι δέχονταν διπλή πίεση. Αφενός,
έπρεπε να δείξουν ότι η γνώση τους στηριζόταν σε αποδεικτικά στοιχεία κι
όχι σε κάποια άχρηστη εικοτολογία (η ψυχολογία έπρεπε να αποκοπεί από τη
φιλοσοφία για να βρει αυτή τη νέα και πιο σταθερή βάση). Αφετέρου, έπρεπε
να επινοήσουν ένα είδος γνώσης που θα βρισκόταν σε στενή αντιστοιχία με το
είδος των «αποδεικτικών στοιχείων» που είχαν κατά νου οι αρχές, δηλαδή, ένα
είδος γνώσης που θα προέβλεπε με αποτελεσματικότητα τη συμπεριφορά. Η
πρόβλεψη των σχέσεων αιτίου-αιτιατού (δηλαδή, σχέσεων μεταξύ πραγμάτων
και όχι μεταξύ ανθρώπων) έπρεπε επίσης να συνδεθεί με τον έλεγχο. Έτσι,
λοιπόν, όταν οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι θέλουν να αναπτύξουν μια
επιστήμη που θα βασίζεται στην «πρόβλεψη και στον έλεγχο», το εννοούν στ’
αλήθεια.32 Υπό ιδανικές συνθήκες, αυτή η πρόβλεψη και ο έλεγχος της συμπερι-
φοράς πρέπει να λειτουργεί εφ’ όρου ζωής, και μερικές από τις πρώτες έρευνες
(οι οποίες αναζητούσαν «δεδομένα» που θα τους επέτρεπαν να απομακρύνουν
31. Βλ. Block και Dworkin (1977), για μία εξαιρετική συλλογή άρθρων για τη λειτουργία του έργου του
Galton στο πλαίσιο της ανάπτυξης των ψυχολογικών τεστ στις ΗΠΑ. Για ορισμένες καλές αναλύσεις
του πώς αυτές οι ιδέες τροφοδότησαν τον ρατσισμό στις ΗΠΑ, βλ. Blum (1978) και Lawlor (1978). Ένας
από τους υπερασπιστές των γενετικών θεωριών της νοημοσύνης προσπάθησε να δυσφημήσει όσους του
ασκούσαν κριτική βάζοντάς τους την ταμπέλα του μαρξιστή (Eysenck, 1982). Ο μαρξισμός, φυσικά, προ-
σφέρει μια πολύ διαφορετική εξήγηση για το πώς δημιουργούνται οι «ατομικές διαφορές». Ο Galton
προσάρμοσε και διαστρέβλωσε τις δαρβινικές θεωρίες της εξέλιξης, όπως κάνουν και σήμερα πολλοί από
τους ψυχολόγους που αυτοαποκαλούνται «εξελικτικοί ψυχολόγοι». Βλ. Rose και Rose (2001), για επιχει-
ρήματα εναντίον της εξελικτικής ψυχολογίας.
32. Αν και κάποιες φορές θεωρείται ότι οι συμπεριφοριστές ψυχολόγοι είναι οι μόνοι που έχουν εμμονή με
την «πρόβλεψη και τον έλεγχο» της συμπεριφοράς (π.χ. Mills, 1998), η φράση αυτή στην πραγματικότη-
τα εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε ένα άρθρο του William James (1892), ο οποίος θεωρείται σήμερα ως
ένα φωτεινό παράδειγμα για τους «διαπροσωπικούς» ψυχοθεραπευτές που τείνουν προς ανθρωπιστικές
και πνευματιστικές κατευθύνσεις (Rowan, 2005). Σύμφωνα με τον Morawski (1982), η ιδέα ότι ο κλάδος
θα έπρεπε να ασχολείται με την «πρόβλεψη και τον έλεγχο» επηρέασε καθοριστικά τη συμπεριφοριστική
και τη μη συμπεριφοριστική ψυχολογία στις ΗΠΑ.

14
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  37

την ψυχολογία από τους στοχασμούς των φιλοσόφων σχετικά με τη φύση του
«ευγενούς αγρίου» και άλλα τέτοια ζητήματα) εστίαζαν στα πρώτα χρόνια του
ατόμου.33
Η κατάληξη των ερευνών πάνω στα «χαρισματικά» παιδιά που μπορεί να
επωφελούνταν από την εκπαίδευση δείχνει ότι οι ανάγκες της μαζικής εκπαί-
δευσης για την παραγωγή ενός εργατικού δυναμικού ικανού να τα βγάλει πέρα
με όλο και πιο σύνθετες εργασιακές συνθήκες, επέβαλαν τη δική τους ατζέντα
στην ψυχολογία, κάτι που οδήγησε στο να ασκηθούν επιπλέον πιέσεις στον
κλάδο. Οι πρώτοι ερευνητές διεξήγαγαν μάλιστα μια «ψυχολογική έρευνα» για
τα παιδιά που θεωρούνται πολύ έξυπνα· ένα είδος έρευνας που εξακολουθεί να
συνεχίζεται ακόμα και σήμερα.34 Παρ’ όλα αυτά, η επιστήμη της ψυχολογίας
συγκροτήθηκε γύρω από πιο πρακτικά ζητήματα, αντιλαμβανόμενη την
πρακτική τους σημασία· πρακτική από τη σκοπιά εκείνων που ήθελαν να
εξασφαλίσουν ότι κάθε άτομο θα εργαζόταν με αποδοτικό τρόπο, και κατ’
επέκταση θα απέφερε κέρδη στους εργοδότες του. Ο εντοπισμός χαρισματικών
παιδιών παρουσίαζε κάποιο ενδιαφέρον, αν και σύντομα θα γινόταν σαφές ότι
ήταν πιο χρήσιμο και οικονομικά επικερδές να εντοπιστούν οι ανόητοι, οι οποίοι
δεν θα επωφελούνταν από την εκπαίδευση.35 Έτσι, λοιπόν, υπήρξε μια ξαφνική
μετατόπιση του ερευνητικού ενδιαφέροντος από εκείνους που ήταν ξεχωριστοί
και χρειάζονταν περισσότερη προσοχή, σε εκείνους που ήταν μη κανονικοί, όχι
μόνο τους τεμπέληδες, αλλά όσους ήταν εκ φύσεως ανίκανοι για το είδος της
εργασίας που απαιτούσε ο καπιταλισμός, εκείνους που έπρεπε να ελεγχθούν.

Τα ψυχολογικά προβλήματα εξηγούνταν μέσω της

κληρονομικότητας και των οικογενειακών σχέσεων

Μια απ’ τις πιο ισχυρές μορφές δικαιολόγησης της ελεύθερης αγοράς προήλθε
από την αντίληψη ότι οι οικονομικές διαδικασίες ήταν αντίστοιχες με τις εξελι-
κτικές αρχές της φυσικής επιλογής και της επιβίωσης του ισχυρότερου. Η πρώτη

33. Οι Malson και Itard (1972) προσφέρουν μια καλή επισκόπηση των ιστορικών διασυνδέσεων που
υπήρχαν μεταξύ της ψυχολογικής έρευνας πάνω στην ανάπτυξη των παιδιών και ευρύτερων εννοιών
περί ανάπτυξης του πολιτισμού.
34. Οι Burks κ.ά. (1930) ισχυρίζονται ότι αυτή η «χαρισματικότητα» είναι γενετική και ότι θα έπρεπε να
δοθεί ιδιαίτερη προσοχή σε αυτά τα παιδιά. Για μια ανάλυση του έργου του ψυχολόγου Lewis Terman για
το «χαρισματικό» παιδί σε σχέση με το φύλο, βλ. Hegarty (2007).
35. Η λογική αυτής της εστίασης στα παιδιά που θεωρούνταν «χαρισματικά» από τους γονείς και τους
δασκάλους τους έχει ως αποτέλεσμα το ότι η απόδοση ταμπέλας στα παιδιά με ψυχιατρικές διαταραχές
δεν αμφισβητείται, και ότι γίνεται απλώς μια ειδική επίκληση στο ότι τα «χαρισματικά» παιδιά έχουν
«διαγνωστεί εσφαλμένα» (James κ.ά., 2005).

15
38  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

περίοδος των τεστ νοημοσύνης στις ΗΠΑ και των περιορισμών που είχαν τεθεί
στη μετανάστευση ατόμων από κουλτούρες που θεωρούνταν πιο επιρρεπείς
στη «νοητική καθυστέρηση», συνδέονταν με αυτή την Γκαλτόνεια εκδοχή της
εξελικτικής θεωρίας.36 Η θεωρία αυτή προσέφερε μια εξήγηση όσον αφορά
το γιατί μερικοί άνθρωποι ήταν πολύ πετυχημένοι και πλούσιοι, ενώ κάποιοι
άλλοι αποτύγχαναν, παρ’ όλα αυτά ένα άλλο είδος εξηγήσεων άρχισε να γίνεται
δημοφιλές. Αυτές οι εξηγήσεις εστίαζαν στους λόγους που καθιστούσαν εφικτή
την προσαρμογή των περισσότερων ανθρώπων στον κόσμο του οικονομικού
ανταγωνισμού, ενώ κάποια άλλα, συγκεκριμένα άτομα, αποτύγχαναν.
Οι ρατσιστικές έρευνες για τη νοημοσύνη συμπληρώθηκαν από κάποιες
εξίσου ρατσιστικές ιδέες σχετικά με τη φύση των διαφορετικών πολιτισμών
και το πώς οι άνθρωποι που είχαν μεγαλώσει έξω από τη δομή της φυσιολο-
γικής πυρηνικής οικογένειας ήταν ενδεχομένως λιγότερο ικανοί να προσαρμο-
στούν στη νέα βιομηχανική κοινωνία. Οι ευρύτερες «εκτεταμένες οικογένειες»
αποτελούσαν άλλοτε αντικείμενο θαυμασμού και άλλοτε περιφρόνησης· παρ’
όλα αυτά, έγιναν αντικείμενο ειδικής προσοχής σε μια στιγμή στην οποία η
ψυχολογία στη «Δύση» προσπαθούσε να κατανοήσει τους «άλλους», εκείνους
που θεωρούσε διαφορετικούς σε σχέση με την ίδια.37
Η οικογένεια πλέον θεωρούνταν το χωνευτήρι του εαυτού, έτσι που
μοιαζει εύλογο το επιχείρημα ότι οι κληρονομημένες ικανότητες και ελλείψεις
μπορούσαν να επηρεάζονται από τις οικογενειακές διαδικασίες ή να είναι
λιγότερο σημαντικές από εκείνες.38 Η ψυχολογία έχει προβληματιστεί συχνά
για τον ρόλο των «περιβαλλοντικών επιρροών» στην ανάπτυξη της νοημο-
σύνης σε σύγκριση με την επίδραση του «γενετικού παράγοντα».39 Με τον όρο
«περιβάλλον», η ψυχολογία συνήθως εννοεί την οικογένεια, και στρέφεται

36. Ο Kamin (1974) προσφέρει μια κλασική ιστορική αναδρομή για το πώς τα τεστ νοημοσύνης απο-
τελούσαν μέρος των προγραμμάτων ευγονικής στις ΗΠΑ, τα οποία περιλάμβαναν τη στείρωση των
ανθρώπων που είχαν κατηγοριοποιηθεί ως «νοητικά καθυστερημένοι» και τη θέσπιση μεταναστευτικής
νομοθεσίας που απαγόρευε την είσοδο στις λιγότερο έξυπνες «φυλές».
37. Ο Said (1978) δείχνει το πώς χρησιμοποιούνταν οι «οριενταλιστικές» αναπαραστάσεις για να διαβε-
βαιώνουν τους «δυτικούς» ότι ήταν πολιτισμένοι, και παρόλο που ο Said δεν ασχολείται άμεσα με την
ψυχολογία, η πολιτισμική και λογοτεχνική μελέτη του είναι πολύ χρήσιμη για την κατανόηση του πώς η
ψυχολογία αντιλαμβανόταν τους ανθρώπους από άλλες κουλτούρες. Η Lewis (1996) επέκτεινε αυτό το
ρεύμα ερευνητικής δουλειάς για να προσεγγίσει ζητήματα φύλου.
38. Η ψυχαναλυτική μελέτη του John Bowlby (1944) για τους «σαράντα τέσσερις νεαρούς κλέφτες» ήταν
μια καθοριστική παρέμβαση σε αυτά τα ζητήματα, η οποία ανέτρεψε τα ως τότε δεδομένα και οδήγησε
τους ψυχολόγους να αρχίσουν να διερευνούν το οικογενειακό ιστορικό και, ιδιαίτερα, τον ρόλο της μη-
τέρας (βλ. Riley, 1983).
39. Πέρα από την ιστορία του Kamin (1974) και του συλλογικού τόμου που επιμελήθηκαν οι Block και
Dworkin (1977), μία ακόμη κριτική ανασκόπηση των θεωριών περί «φυλής» και νοημοσύνης στο πλαίσιο
της βρετανικής ψυχολογίας είναι εκείνη των Richardson και Spears (1972).

16
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  39

συχνά στη μελέτη των διαφορών που υπάρχουν μεταξύ των οικογενειών σε
διαφορετικές κουλτούρες. Η ψυχολογική θεωρία είναι πάντοτε βαθιά επηρε-
ασμένη από την εποχή εντός της οποίας διαμορφώνεται, και οι θεωρίες της
προσαρμόζονται και επιβιώνουν στην αγορά της διανόησης· κάτι σαν την
επιβίωση του ισχυρότερου μέσα στον καπιταλισμό, αλλά σε επίπεδο ιδεών.

Η ψυχολογία έπρεπε να ξεχωρίσει σε σχέση με τις

αντίπαλες προσεγγίσεις περί ατόμου

Το πεδίο της ατομικής ψυχολογίας αποτέλεσε ένα ζήτημα ενασχόλησης

για όλους εκείνους που είχαν επενδύσει στην επιτυχία της καπιταλιστικής
κοινωνίας, ένα ζήτημα που απασχολούσε τόσο τις κρατικές αρχές όσο και τα
άτομα που βίωναν όλο και περισσότερο τον εαυτό τους ως διαχωρισμένο και
ξεχωριστό από τους άλλους. Ωστόσο, η επιστήμη της ψυχολογίας δεν είχε
ακόμα διαμορφωθεί πλήρως ώστε να διεκδικεί τη θέση του επιστημονικού
κλάδου που θα προσέφερε τις πιο πειστικές εξηγήσεις σχετικά με το γιατί
τα πράγματα πήγαιναν μερικές φορές στραβά και θα έδειχνε τρόπους για να
επιστρέψουν οι άνθρωποι στον «ίσιο» δρόμο. Ευτυχώς, το ζήτημα του ποια
επιστήμη θα πρέπει να έχει προτεραιότητα στη μελέτη και την υποστήριξη των
ατόμων δεν έχει διευθετηθεί ακόμα, κάτι που συνεπάγεται ότι οι ψυχολόγοι
πρέπει να καταβάλλουν σημαντική προσπάθεια για να εξηγήσουν στους
άλλους ανθρώπους τι τους διαφοροποιεί από τους ψυχιάτρους, τους ψυχανα-
λυτές και τους ψυχοθεραπευτές. Ως εκ τούτου, αυτή η εκτεταμένη οικογένεια
εκείνου που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «ψ-επαγγέλματα» αποτελεί μπελά
και φέρνει σε δύσκολη θέση πολλούς ψυχολόγους, αφού η πλειονότητα αυτών
που δεν είναι ψυχολόγοι ζητούν να μάθουν τι είναι αυτό που κάνει την ίδια την
ψυχολογία τόσο ιδιαίτερη.

Η ψυχολογία διεκδικεί θέση ειδικού στην εκπαίδευση και

στην κοινωνική πρόνοια, πλάι στην ιατρική

Στην εκπαίδευση των νοσηλευτών, των εργοθεραπευτών, των κοινωνικών

λειτουργών και άλλων επαγγελματιών που εργάζονται στον τομέα της υγείας
και της κοινωνικής πρόνοιας, η ψυχολογία αυτοπαρουσιάζεται σαν να διαθέτει
κάποια ιδιαίτερη γνώση για την ανάπτυξη, την προσωπικότητα και τη συμπε-
ριφορά. Ένας τρόπος με τον οποίο άνθρωποι σε άλλα επαγγέλματα συναντούν

17
40  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

για πρώτη φορά την ψυχολογία είναι όταν διδάσκονται τα «γεγονότα» για την
παιδική συμπεριφορά ή τις ψυχικές διαταραχές. Η γνώση που οι ψυχολόγοι
ισχυρίζονται ότι κατέχουν πάνω σε αυτά τα ζητήματα παρεισφρέει στο
πρόγραμμα σπουδών άλλων κλάδων, ακόμα κι όταν οι επαγγελματίες αυτών
των κλάδων γνωρίζουν εδώ και καιρό ότι αυτές οι γνώσεις δεν λειτουργούν
καλά στην πράξη. Για παράδειγμα, ο κλάδος της κοινωνικής εργασίας έχει
συχνά υπάρξει, δικαιολογημένα, πολύ επικριτικός απέναντι στην ψυχολογία,
χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι τα πάντα είναι ρόδινα σε αυτό το πεδίο, λες και
αποτελεί μια αυταπόδεικτη προοδευτική εναλλακτική.40
Στα διάφορα δημόσια και εθελοντικά προγράμματα κατάρτισης, οι
ψυχολόγοι προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν την εξουσία που απορρέει από τη
θέση τους για να επιβληθούν σε επιστημονικούς κλάδους που θεωρούν υποδε-
έστερους. Ένας από τους τρόπους με τους οποίους η ψυχολογία προσπαθεί να
προσδώσει στον εαυτό της υψηλότερο κύρος είναι συμμαχώντας με την ιατρική.
Στο παρελθόν, η ψυχολογία είχε φτάσει στο σημείο να διεκδικήσει ως δικό της
ένα πεδίο «ιατρικής ψυχολογίας».41 Αν οι ψυχολόγοι είχαν καταφέρει σήμερα
να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο σεβασμό που αντιμετωπίζονται και οι γιατροί,
θα ήταν σίγουρα πολύ ευχαριστημένοι. Η ψυχολογία έχει συνάψει μια άβολη
εκεχειρία με τα αντίπαλα επαγγέλματα στα περισσότερα μέρη του κόσμου, η
οποία συχνά παραβιάζεται από αψιμαχίες που διεξάγονται από το πιο ασφαλές
πεδίο της ιδιωτικής κλινικής πρακτικής, και άλλοτε εξομαλύνεται μέσω της
συμμετοχής των ψυχολόγων σε διεπιστημονικές ομάδες σε νοσοκομεία ή
σχολεία.42 Οι συμβουλές που βασίζονται σε «εμπειρικά δεδομένα» –τα οποία
με τη σειρά τους στηρίζονται στην εσφαλμένη αντίληψη ότι οι παρεμβάσεις
στην εκπαίδευση μπορούν να δοκιμαστούν και να μετρηθούν– αποτελούν ένα
πρόσφατο τέχνασμα των ψυχολόγων για να δείξουν ότι μπορούν να φανούν
χρήσιμοι.43

40. Μία καλή ανάλυση αυτού του ζητήματος, η οποία εστιάζει στις θεραπευτικές αντιλήψεις που επικρα-
τούν μεταξύ των Βρετανών κοινωνικών λειτουργών, βρίσκεται στο K. McLaughlin (2003a).
41. Ακόμα κι έτσι, ο τομέας «ιατρικής ψυχολογίας» της Βρετανικής Ψυχολογικής Εταιρείας (British
Psychological Society) ήταν στην πραγματικότητα περισσότερο ψυχαναλυτικός και οι κλινικές συζητή-
σεις διατυπώνονταν με ψυχαναλυτικούς όρους. Αυτό ήταν το πλαίσιο που συνέβαλε στη μεγάλη επιρροή
που θα αποκτούσε, στην επιστήμη της ψυχολογίας στο Ηνωμένο Βασίλειο, το ψυχαναλυτικό έργο του
John Bowlby για τον «δεσμό».
42. Οι διενέξεις της ψυχολογίας με άλλες αντίπαλες προσεγγίσεις που ασχολούνται με την ψυχική υγεία
καθιστούν δύσκολη την ειρηνική συνύπαρξη με τα αντίπαλα επαγγέλματα, αν και, για παράδειγμα, για
κάποιο διάστημα στη Βρετανία οι κλινικοί ψυχολόγοι φοβόντουσαν ότι θα παραγκωνίζονταν ή ακόμα και
ότι θα εξαφανίζονταν το επάγγελμά τους. Αντεπιτέθηκαν όμως, και πλέον είναι πολύ απασχολημένοι με
το να πείθουν τον εαυτό τους και τους άλλους ότι διαθέτουν μια ιδιαίτερη ειδική γνώση που συμπληρώνει
την ψυχιατρική και την ψυχοθεραπεία (βλ. Pilgrim και Treacher, 1990).
43. Η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (American Psychological Association) είναι βουτηγμένη ως τον

18
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  41

Η ψυχολογία εγείρει αξιώσεις ειδικού στη γνωστική

ψυχοθεραπεία έναντι της ψυχιατρικής

Οι ιατρικές προσεγγίσεις πάνω στην ψυχική οδύνη έχουν παγιωθεί ιστορικά

στην ψυχιατρική. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι ψυχολόγοι να έχουν να αντιμε-
τωπίσουν το ενοχλητικό γεγονός ότι οι ψυχίατροι (οι οποίοι μέσα στο ιατρικό
επάγγελμα θεωρούνται χαμηλότερου κύρους σε σχέση με τους άλλους
γιατρούς) χαίρουν μεγαλύτερου κύρους από τους ίδιους. Μια από τις τακτικές
που χρησιμοποιεί η ψυχολογία για να διαφοροποιείται από την ψυχιατρική και
να δημιουργεί την εντύπωση ότι έχει κάτι ξεχωριστό να προσφέρει, είναι το
να ισχυρίζεται ότι η «γνωστική ψυχοθεραπεία» αποτελεί μια χρήσιμη εναλλα-
κτική. Ως εκ τούτου, οι γνωστικές-συμπεριφοριστικές προσεγγίσεις πάνω
στην ψυχική δυσφορία χρησιμοποιούνται ως εναλλακτικές στις ψυχιατρικές
διαγνώσεις που συνήθως εστιάζουν σε κάποια υπολανθάνουσα «οργανική»
ασθένεια.44
Η στρατηγική συνίσταται, λοιπόν, σε μια προσπάθεια των ψυχολόγων να
συμπληρώσουν τους ειδικευμένους ιατρούς, τους ψυχίατρους δηλαδή, τους
οποίους θεωρούν πανίσχυρους. Οι ψυχολόγοι θεωρούν πως αν καταφέρουν
να πείσουν τους ψυχίατρους να εστιάζουν μόνο σε εκείνες τις διαταραχές που
έχουν υποτίθεται μια «οργανική» βάση (είναι, δηλαδή, αποτέλεσμα χημικών
ανισορροπιών που θεραπεύονται με φάρμακα), τότε ίσως αυτό τους αφήσει το
πεδίο ελεύθερο για να εξειδικευτούν στον νου, στις «γνωστικές διαδικασίες»
που τάχα καθοδηγούν τη συμπεριφορά μας. Δεν υπάρχει αμφιβολία για το
ότι οι ψυχολόγοι επιθυμούν διακαώς να έχουν δικαίωμα συνταγογράφησης
φαρμάκων, και σπάνια αμφισβητούν ανοιχτά το ιατρικό μοντέλο που επικρατεί
στην ψυχιατρική.45 Οι ψυχίατροι είναι οι άσπονδοι φίλοι των ψυχολόγων,
πράγμα που σημαίνει ότι προσπαθούν πάντα να αποκτήσουν μια ανώτερη
θέση, προσφέροντας εναλλακτικές που δεν είναι πολύ καλύτερες από αυτές
του ιατρικού μοντέλου. Για παράδειγμα, οι ψυχολογικές προσεγγίσεις που
υποστηρίζουν ότι τα αίτια της «σχιζοφρένειας» εντοπίζονται στην παιδική
κακοποίηση αντί για τα ελαττωματικά γονίδια εξακολουθούν να ενισχύουν

λαιμό σε αυτό το κόλπο, όπως δείχνει ξεκάθαρα ο τίτλος ενός από τα άρθρα του περιοδικού της APA,
Monitor on Psychology (Murray, 2002): «Wanted: politics-free, science-based education» («Ζητείται: Εκ-
παίδευση απαλλαγμένη από την πολιτική και βασισμένη στην επιστήμη»).
44. Για παράδειγμα, βλ. Haddock και Slade (1995).
45. Υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις, όπως το βιβλίο για τη «σχιζοφρένεια» που επιμελήθηκε ο Bentall (1990),
το οποίο περιέχει χρήσιμο υλικό για την αμφισβήτηση των ψυχιατρικών μοντέλων, αν και εξακολουθεί
να καλεί τους ψυχολόγους να προσεγγίσουν τα «συμπτώματα» της σχιζοφρένειας με γνωστικο-συμπε-
ριφοριστικές θεραπείες.

19
42  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

την εσφαλμένη αντίληψη ότι ο «σχιζοφρενής» είναι μια υπαρκτή οντότητα,

εγκλωβίζοντας έτσι κάποιον που υποφέρει σε μια εννοιολογική κατηγορία
που είναι στατική και μόνιμη.46

Η ψυχολογία ισχυρίζεται ότι διαθέτει επιστημονική γνώση

για την αλλαγή, σε αντίθεση με την ψυχανάλυση

Από ιστορικής άποψης, οι ψυχίατροι είχαν μια πολύ πιο στενή σχέση με την
ψυχανάλυση απ’ ό,τι οι ψυχολόγοι, κι ας είναι η ψυχανάλυση μια προσέγγιση
η οποία δεν στηρίζεται σε ένα ιατρικό μοντέλο της «ψυχικής ασθένειας». Η
ψυχανάλυση οφείλει να είναι μια θεωρία για την αντιμετώπιση του ασυνει-
δήτου και των επιπτώσεών του που διατηρούν ενεργές αναμνήσεις της
παιδικής ηλικίας καθ’ όλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής. Σε πολλές χώρες, οι
ψυχαναλυτές οφείλουν να ακολουθήσουν ιατρική εκπαίδευση, κάτι που έχει
κάνει την άσκηση του επαγγέλματός τους εξίσου προβληματική με εκείνη της
ψυχιατρικής ή της ψυχολογίας.47 Παρ’ όλα αυτά, η ψυχανάλυση εξακολουθεί
να διαθέτει μια διαφορετική προσέγγιση για τη δυσφορία, η οποία στηρίζεται
στην ομιλία και στην ερμηνεία, παρά στη χορήγηση μιας «θεραπείας». Οι
στενές σχέσεις που διατηρούσε η ψυχανάλυση με την ψυχιατρική ενοχλούσαν,
και αρκετές φορές φαίνονταν ακατανόητες στους ψυχολόγους, κάτι που
ενισχύονταν ακόμη περισσότερο από την αντίληψη ότι η ψυχανάλυση δεν
στηρίζεται σε αυτό που οι ίδιοι θεωρούν ως επιστημονική έρευνα.48
46. Για μια λεπτομερή ανάλυση των στοιχείων που υποστηρίζουν την ύπαρξη μιας ξεχωριστής ασθένειας ονό-
ματι «σχιζοφρένεια», η οποία καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η «σχιζοφρένεια» αυτή καθαυτή δεν υπάρχει,
βλ. Boyle (2002). Αυτό δεν έχει εμποδίσει τους ψυχολόγους να προσπαθούν να διεκδικούν τη «σχιζοφρέ-
νεια» ως ένα ψυχολογικό ζήτημα, αντί για ιατρικό· μια στάση που δεν ωφελεί κανέναν, και ακόμη λιγότερο
τους ανθρώπους που είναι αναγκασμένοι να ζουν με αυτή την ταμπέλα (βλ. James, 2003). Ο Bentall (2004)
προσφέρει μια ελαφρώς καλύτερη ανάλυση αυτού του ζητήματος, η οποία όμως εξακολουθεί να βάζει την
ψυχολογία στη θέση της ψυχιατρικής. Όλως παραδόξως, οι πιο ριζοσπαστικές προσεγγίσεις προέρχονται από
την ψυχιατρική (π.χ., Double, 2006), και αποτελούν πολύτιμα εργαλεία για όσους αγωνίζονται ενάντια στις
διαγνώσεις εντός και εναντίον της ψυχολογίας.
47. Ο Jakoby (1975) προσπαθεί να δείξει ότι η ψυχανάλυση καταλήγει να γίνεται μέρος της κυρίαρχης
ψυχολογίας και ψυχιατρικής όταν επιδιώκει να προσαρμόσει τους ανθρώπους στην κοινωνία. Αυτό το
επιχείρημα το επεκτείνει ακόμη περισσότερο σε μια εκπληκτική μελέτη στην οποία εξηγεί ότι οι ψυχα-
ναλυτές που μετανάστευσαν από την Ευρώπη στις ΗΠΑ για να ξεφύγουν από τον φασισμό έπρεπε να
προσαρμοστούν στην ιατρική γνώση, και κατ’ επέκταση να προσαρμόσουν την ίδια την ψυχανάλυση
στην ιατρική και στην ιατρική ψυχολογία (Jakoby, 1983).
48. Ο Hans Eysenck, όταν δεν ήταν απασχολημένος με το να προπαγανδίζει θεωρίες για τις φυλετικές
διαφορές που υπάρχουν στη νοημοσύνη (βλ. Billig, 1979), έγραψε ένα άρθρο (που είχε δεχτεί πάρα πολλές
επιστημονικές αναφορές) για την αποτυχία της ψυχοθεραπείας, η οποία την περίοδο που γράφτηκε το
άρθρο ήταν κυρίως ψυχαναλυτική (Eysenck, 1952). Αργότερα, ανέπτυξε περαιτέρω αυτό το άρθρο εξαπο-
λύοντας όλο και πιο δηλητηριώδεις επιθέσεις σχετικά με την «αντιεπιστημονική» φύση της ψυχανάλυσης

20
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  43

Οι ψυχολόγοι χρησιμοποιούν τα οιονεί επιστημονικά τσιτάτα της

«πρόβλεψης» και του «έλεγχου» για να αντιμετωπίσουν την ψυχανάλυση και
να ισχυριστούν ότι η «επιστημονική» ψυχολογία είναι η μόνη που μπορεί να
εξηγήσει πώς αλλάζουν οι άνθρωποι και τι ακριβώς πρέπει να τους κάνει κανείς
για να αλλάξουν με τον σωστό τρόπο. Μερικοί ψυχολόγοι της ανθρωπιστικής
προσέγγισης στον αγγλόφωνο κόσμο αντιπαθούν την ψυχανάλυση επειδή
είναι μηχανιστική· μια απόρριψη που αποτελεί αντανάκλαση του ίδιου λάθους
στο οποίο υποπίπτουν οι «επιστημονικοί» ψυχολόγοι. Σε ορισμένα πλαίσια, η
ψυχανάλυση αποτελεί μια εναλλακτική σε σχέση με την ψυχολογία, ενώ σε
κάποια άλλα, είναι εξίσου προβληματική.49 Εκτός του αγγλόφωνου κόσμου,
και ιδιαίτερα στη Λατινική Αμερική, οι ψυχολόγοι αποτελούν μερικές φορές
μια πολιορκούμενη μειοψηφία που βρίσκει καταφύγιο στα βορειοαμερικανικά
εγχειρίδια ψυχολογίας προκειμένου να αντιμετωπίσει τους πανίσχυρους
ψυχαναλυτές.50

Η ψυχολογία ισχυρίζεται ότι διαθέτει ειδική γνώση στην

ψυχοθεραπεία και στη συμβουλευτική, αλλά και εναντίον τους

Η ψυχολογία πιστεύει ότι λόγω της δήθεν επιστημονικής της προσέγγισης

βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με τις υπόλοιπες θεραπευτικές
προσεγγίσεις οι οποίες δεν υποστηρίζονται από το είδος έρευνας που εγκρίνει
η ίδια. Αυτό την έχει οδηγήσει στο να χτίσει τη δική της εκδοχή «συμβου-
λευτικής ψυχολογίας», η οποία είναι υποτίθεται πιο επιστημονική. Αν και
πρακτικά ένας «συμβουλευτικός ψυχολόγος» ενδέχεται να κάνει περίπου
την ίδια δουλειά με κάθε άλλο σύμβουλο που χρησιμοποιεί ένα παρόμοιο
θεωρητικό πλαίσιο, η επιστημονική αύρα με την οποία επενδύεται η θεραπεία
αποτελεί συχνά μια πηγή θαλπωρής για τους επαγγελματίες όταν φαντά-
ζονται τον εαυτό τους ως «ψυχολόγο». Μία απατηλή αίσθηση ασφάλειας

(Eysenck και Wilson, 1973)· επιθέσεις που κατέληγαν σε διάφορους φαντασιόπληκτους ευσεβείς πόθους
περί «παρακμής της φροϋδικής αυτοκρατορίας» (Eysenck, 1985).
49. Ο ψυχαναλυτής Bruno Bettelheim (1986) υποστήριξε ότι η ψυχανάλυση στην πρωτότυπη γερμανική
εκδοχή της χρησιμοποιούσε μια ορολογία που προερχόταν από την καθημερινότητα, και ότι κατά τη
μετάφρασή της στα αγγλικά διαστρεβλώθηκε για να προσαρμοστεί στα επιστημονικά μοντέλα των φυ-
σικών επιστημών.
50. Η ψυχολογία, ως ακαδημαϊκός κλάδος ή κλινική προσέγγιση, δεν είναι πάντα κυρίαρχη, αν και η
διεύρυνση της παγκοσμιοποίησης την έχει καταστήσει όλο και πιο ισχυρή. Η ψυχανάλυση στη Γαλλία
και στις ισπανόφωνες χώρες βρίσκεται σήμερα υπό πολιορκία από τις γνωστικο-συμπεριφοριστικές προ-
σεγγίσεις (αυτές που ανέπτυξε ο Aaron Beck, ο οποίος αρχικά είχε εκπαιδευτεί ως ψυχαναλυτής προτού
αυτομολήσει αργότερα στην ψυχολογία).

21
44  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

προσφέρεται σε αυτό το είδος συμβούλου που διεκδικεί τη γνώση πάνω στον

εαυτό από τους άλλους σχετικούς επαγγελματίες .51
Εδώ, το παιχνίδι κύρους είναι πολύ απροκάλυπτο, και οι ακριβείς ταμπέλες
που διάφοροι επαγγελματίες μπορούν να διεκδικήσουν για τον εαυτό τους
είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με θεσμικές διαμάχες γοήτρου. Οι ψυχολόγοι
ασκούν έντονη πίεση για να αναγνωριστεί ο αναγκαίος και κομβικός
ρόλος τους στις ιεραρχίες που υπάρχουν μεταξύ των συμβούλων (οι οποίοι
συνήθως βρίσκονται στον πάτο της ιεραρχίας) και των ψυχοθεραπευτών.
Η επίκληση της μαγικής λέξης «αποδεικτικά στοιχεία» χρησιμοποιείται για
να υποστηριχθούν διάφορες προσπάθειες ανάπτυξης προγραμμάτων στη
«συμβουλευτική ψυχολογία» και για να δημιουργηθούν ξεχωριστά μητρώα
για τους ψυχολόγους που ασκούν το επάγγελμα του ψυχοθεραπευτή. Παρ’
όλα αυτά, ο κλάδος τελικά γνωρίζει ότι αυτό που μετράει περισσότερο είναι η
αναγνώριση από το κράτος.52 Όσον αφορά τους ψυχολόγους, η νίκη θα κριθεί
από έναν νέο νόμο που θα ρυθμίζει όλα τα ψ-επαγγέλματα, και ο οποίος θα
απαγορεύει στον οποιονδήποτε χωρίς πτυχίο να χρησιμοποιεί την ταμπέλα
του «ψυχολόγου». Ο όρος «ψυχολογία», έχοντας κλαπεί από τη λαϊκή χρήση
της λέξης, περιφρουρείται πλέον ως κόρη οφθαλμού από την επιστήμη της
ψυχολογίας· όπως το δαχτυλίδι του Γκόλουμ, ο όρος αυτός προσδίδει μια
δυσοίωνη και τρομερή δύναμη σε εκείνους που τον έχουν σφετεριστεί.53

Η ψυχολογική εκπαίδευση παράγει συγκεκριμένους τρόπους

κατανόησης του «φυσιολογικού» και του «μη φυσιολογικού»

Ένας ψυχολόγος ακολουθεί ένα συγκεκριμένο είδος εκπαίδευσης που οδηγεί

πολύ συχνά σε μια παράξενη νοοτροπία όσον αφορά την κατανόηση των
άλλων ανθρώπων και σε μία μάλλον δυσάρεστη στάση σχετικά με το ποιες
είναι οι αιτίες των προβλημάτων και το πώς πρέπει να αντιμετωπιστούν. Οι
φοιτητές που αρχίζουν να σπουδάζουν ψυχολογία, συχνά το κάνουν επειδή
θέλουν πραγματικά να καταλάβουν τον εαυτό τους και να βοηθήσουν τους

51. Την ίδια στιγμή, κάποιοι επαγγελματίες της συμβουλευτικής ψυχολογίας στο Ηνωμένο Βασίλειο
έχουν προσπαθήσει να δημιουργήσουν χώρο για τις ριζοσπαστικές κριτικές της κυρίαρχης συμβουλευτι-
κής και ψυχοθεραπείας (π.χ., Woolfe κ.ά., 2003).
52. Για κάποιες αναλύσεις της προσπάθειας ρύθμισης της συμβουλευτικής και της ψυχοθεραπείας στη Βρε-
τανία, βλ. Mowbray (1995) και House και Totton (1997)· βλ., επίσης, τις προσεγγίσεις του Independent
Practitioner Network, στο http://ipnosis.postle.net.
53. Αναφερόμαστε, προφανώς, στον χαρακτήρα του Γκόλουμ στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών (Tolkien,
1969) κι όχι σε κάποιον άγνωστο πειραματικό ψυχολόγο με αυτό το όνομα.

22
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  45

άλλους ανθρώπους. Υπάρχουν διάφοροι δρόμοι που ακολουθούν οι φοιτητές

στην ψυχολογική τους εκπαίδευση, και κάποιοι απ’ αυτούς τους βοηθούν να
διατηρήσουν την ακεραιότητα και το όραμά τους. Ωστόσο, αυτοί αποτελούν
εξαιρέσεις, αφού η πλειονότητα των φοιτητών ψυχολογίας διδάσκεται από
τα πρώτα στάδια της εκπαίδευσής της ότι υπάρχουν ορισμένα ερωτήματα
σχετικά με την εμπειρία και τα κίνητρά τους που δεν πρέπει να τα θέτουν.
Μαθαίνουν επίσης ότι τα αντικείμενα μελέτης τους είναι άλλοι άνθρωποι, οι
οποίοι, όπως πιστεύουν, πρέπει να είναι διαφορετικοί από τους ίδιους.

Οι άλλοι άνθρωποι είναι τα υποκείμενα που πρέπει να μελετηθούν

προσεκτικά και να εξαπατηθούν εάν αυτό κριθεί απαραίτητο

Το μεγαλύτερο μέρος της ψυχολογικής έρευνας στηρίζεται στην αντίληψη

ότι, αν αποκαλύψεις στους ανθρώπους το αντικείμενο της έρευνας, τότε θα
αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται. Όλως παραδόξως, στο
πλαίσιο της έρευνας, η ικανότητα αναστοχασμού των ανθρώπων πάνω σε
αυτό που κάνουν και η ικανότητά τους να αλλάζουν, θεωρείται ως κάτι κακό.
Αντίθετα, θεωρείται ότι είναι πιο επιστημονική η εξαπάτηση των αντικεί-
μενων της έρευνας, για να αποσπαστεί η προσοχή τους από αυτό που επιχει-
ρείται να μετρηθεί στην πραγματικότητα. Επομένως, το είδος ψυχολογίας που
δημοσιεύουν τα επιστημονικά περιοδικά και το οποίο παρουσιάζεται στους
φοιτητές στα ακαδημαϊκά εγχειρίδια βασίζεται σε όσα κάνουν οι άνθρωποι
όταν τους στερείται η δυνατότητα εμπρόθετης δράσης, υπό την έννοια ότι
η συμπεριφορά που καταγράφουν και παρουσιάζουν οι έρευνες είναι εκείνη
που εκτυλίσσεται όταν τον έλεγχο της κατάστασης τον έχει κάποιος άλλος,
συνήθως ο ψυχολόγος.
Ακόμα κι αυτός ο έλεγχος, όμως, δεν είναι και τόσο ανακουφιστικός για
τον ψυχολόγο στον ρόλο του ως ερευνητή. Φαίνεται ως εάν ο ψυχολόγος να
είναι το ενεργό υποκείμενο, και ο άνθρωπος που αποκαλείται «υποκείμενο»
στην έρευνα να υποβιβάζεται στην κατάσταση ενός αντικειμένου· ωστόσο,
προδίδεται ακόμα και η θέση του ψυχολόγου ως «υποκειμένου». Ο καημένος
ο ψυχολόγος δεν έχει ούτε καν το δικαίωμα να υιοθετήσει τη θέση ενός συνει-
δητού ενεργού υποκειμένου καθώς εξηγεί τα τεκταινόμενα ενός ψυχολο-
γικού πειράματος, αφού είναι αναγκασμένος να γράφει στο τρίτο πρόσωπο,
σαν να μην ήταν πραγματικά παρών. Επίσης, δεν του επιτρέπεται σε καμία
περίπτωση να πει τι πραγματικά συνέβη κατά την αλληλεπίδρασή του με τους
συμμετέχοντες σε μια έρευνα, στους οποίους δεν πρέπει να χαμογελά, επειδή

23
46  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

αυτό θα αποτελούσε μια «συγχυτική μεταβλητή». Αυτό έχει ως αποτέλεσμα

τα πειράματα να «ερημώνονται» από πραγματικούς ζωντανούς και σκεπτό-
μενους ανθρώπους και οι ίδιοι οι ψυχολόγοι να είναι και αυτοί αναγκασμένοι
να εξαφανίσουν τον εαυτό τους από την έρευνα.54 Οι περισσότεροι ψυχολόγοι
ενστερνίζονται την αξιοθρήνητη αντίληψη ότι θα ήταν πολύ «υποκειμενικοί»
και, κατ’ επέκταση, πολύ «προκατειλημμένοι», αν ερευνούσαν ζητήματα που
τους ενδιέφεραν πραγματικά· πρόκειται για μια αντίληψη που είναι βαθιά
ριζωμένη στις άσκοπες και τετριμμένες έρευνες που συνήθως δημοσιεύονται
στα κυρίαρχα επιστημονικά περιοδικά.55

Τα εργαστηριακά πειράματα βρίσκονται στον πυρήνα της ψυχολογίας,

αν και υπάρχουν κάποιες προσεγγίσεις που εναντιώνονται σε αυτά

Η ψυχολογία δεν είναι απλώς διαιρεμένη σε διάφορα εξειδικευμένα πεδία

έρευνας –το γνωστικό, το αναπτυξιακό, το κοινωνικό, και ούτω καθεξής– αλλά
διαχωρίζεται και σε αντιμαχόμενα μεθοδολογικά στρατόπεδα. Η κυρίαρχη
προσέγγιση, που εξακολουθεί να είναι σταθερά ποσοτική, στηρίζεται στην
ιδέα ότι είναι εφικτό να ανακαλυφθούν διάφοροι νόμοι αιτίου-αιτιατού μέσω
του χειρισμού της συμπεριφοράς και της μέτρησής της. Η μέτρηση μπορεί να
αφορά κάθε λογής πράγματα, από «χρόνους αντίδρασης» μέχρι «κοινωνικές
στάσεις», αλλά η βασική παραδοχή είναι πάντα ότι ο ψυχολόγος γνωρίζει
εκ των προτέρων αυτό που θα μελετήσει και θα καταγράψει. Ενάντια σε
αυτήν την κυρίαρχη μεθοδολογία έχουν υπάρξει διάφορα επιχειρήματα από
ψυχολόγους της «ανθρωπιστικής» προσέγγισης που ενδιαφέρονται για το
νόημα που προσδίδουν οι άνθρωποι στις πράξεις τους, καθώς επίσης και
γενναίες προσπάθειες που επιχειρούν να δείξουν ότι η ποσοτική προσέγγιση
αποτελεί ένα λάθος «Παράδειγμα».56 Ένα καινούργιο, πιο επιστημονικό
Παράδειγμα, σύμφωνα με αυτές τις τοποθετήσεις, θα ήταν ποιοτικού
χαρακτήρα και «για επιστημονικούς λόγους θα αντιμετώπιζε τους ανθρώπους

54. Για μια ανάλυση αυτού του ζητήματος και κάποιων διασκεδαστικών τρόπων επίλυσής του, βλ. Billig
(1994)· βλ., επίσης, Stam κ.ά. (1998).
55. Οι ψυχολόγοι προσπαθούν να καταπνίξουν κάθε εκδήλωση της υποκειμενικότητας των ανθρώπων
τους οποίους ερευνούν, ενώ ανησυχούν εξίσου για κάθε εκδήλωση υποκειμενικότητας από τη δική τους
πλευρά. Έτσι, καταλήγουν να αποκτούν εμμονή με τη «μεροληψία», ως εάν να ήταν κατ’ ανάγκη κάτι
κακό το να ενδιαφέρεται κανείς γι’ αυτό που ερευνά (Rosenthal, 1966).
56. Μεταφράζεται έτσι ο όρος «paradigm», που στην ουσία εναρμονίζεται με την έννοια που θεμελίωσε ο
Τόμας Κουν ως ένα «παραδειγματικό τρόπο/μοντέλο/πρότυπο». Στο κείμενο χρησιμοποιείται κεφαλαίο
«Π», ώστε να διακρίνεται η εννοιολογική διαφορά από την κοινή, καθημερινή χρήση της λέξης «παρά-
δειγμα». [Σ.τ.Μ.]

24
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  47

ως ανθρώπινα όντα».57 Αυτές οι προσπάθειες απέτυχαν, όχι κατ’ ανάγκη επειδή

οι υποστηρικτές του «νέου Παραδείγματος» δεν ήταν αρκετά ξύπνιοι· εφόσον
στεφόταν με επιτυχία, το «νέο Παράδειγμα» που οραματίζονταν δεν θα είχε
καταλήξει επ’ ουδενί σε μία μορφή ψυχολογίας όπως αυτή που γνωρίζουμε.
Το στενά ελεγχόμενο περιβάλλον, στο οποίο κάποιες «μεταβλητές»
χειραγωγούνται για να βρεθεί κατά πόσο μπορούν να επαληθευτούν κάποιες
προβλέψεις για τη συμπεριφορά και κατά πόσον ισχύουν τα μοντέλα που
καθορίζουν τους νόμους αιτίου-αιτιατού, εξακολουθεί να είναι απαραίτητο
για το κυρίαρχο Παράδειγμα έρευνας στην ψυχολογία. Ακόμα και στις
έρευνες που διεξάγονται εκτός εργαστηρίου, στο «πεδίο», οι παραδοχές για
τη σημασία του ελέγχου των «ανεξάρτητων μεταβλητών» και της μέτρησης
των «εξαρτημένων μεταβλητών» εξακολουθούν να προσφέρουν το εννοιο-
λογικό πλαίσιο που εξηγεί το έργο του ψυχολόγου. Οι εντάσεις που υπήρξαν
απέναντι σε αυτές τις παραδοχές απορρίφθηκαν, κυρίως λόγω του ότι οι
ψυχολόγοι ανησύχησαν για το ποιες θα ήταν οι επιπτώσεις όταν θα είχαν
να αντικρίσουν τους χρηματοδότες τους στην κυβέρνηση και στις ιδιωτικές
επιχειρήσεις, και να αναγνωρίσουν ότι δεν μπορούν όντως ούτε να μετρήσουν
ούτε να προβλέψουν ούτε να ελέγξουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων και
τον τρόπο που σκέφτονται.

Η ψυχολογική έρευνα προϋποθέτει ορισμένες παραδοχές

σχετικά με αυτό που επιχειρεί να μετρήσει

Η πρόβλεψη και ο έλεγχος της συμπεριφοράς μπορούν να εξασφαλιστούν

μόνο αν εξαλειφθεί τελείως το νόημα που προσδίδουν οι άνθρωποι στις
ενέργειές τους και γίνουν μετρήσεις που αντικαθιστούν και συγκαλύ-
πτουν αυτό το νόημα. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει καθόλου νόημα
στην ψυχολογία. Απεναντίας, υπάρχει άφθονο νόημα, τόνοι ιδεολογικών
παραδοχών για τη φύση των ανθρώπων και τα όσα είναι σε θέση να κάνουν.
Αυτό το ιδεολογικό νόημα είναι που εισάγεται στις μετρήσεις διαμέσου της
ψυχολογικής εξήγησης των αποτελεσμάτων από τον ψυχολόγο.
Τα πιο έκδηλα ιδεολογικά νοήματα εμφανίζονται μέσω υποθέσεων για τις
κατηγορίες της συμπεριφοράς ή της ταυτότητας που μπορούν να προσδιο-
ριστούν και να μετρηθούν, και σε αυτό το σημείο ερχόμαστε αντιμέτωποι με
το ζήτημα του περιεχομένου. Κάποιες περιπτώσεις είναι προφανείς πλέον για
τους ψυχολόγους, οι οποίοι, για παράδειγμα, δεν θα ισχυρίζονταν σήμερα ότι
57. Harre και Secord (1972), σ. 84.

25
48  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

υπάρχει η κατηγορία διαταραχής που κάποτε ονομαζόταν «δραπετομανία», η

οποία υποτίθεται ότι εξηγούσε γιατί οι σκλάβοι το έσκαγαν από τις φυτείες.58
Η πλειοψηφία των ψυχολόγων δεν θα αποδέχονταν σήμερα ότι η ομοφυλο-
φιλία αποτελεί διαταραχή που θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με θεραπεία
αποστροφής.59 Τα πιο επικίνδυνα ιδεολογικά νοήματα παρουσιάζονται όχι
τόσο στο περιεχόμενο όσο στην τυπική δομή της ψυχολογικής γνώσης·
μιας δομής που βρίσκεται σε λειτουργία όταν γίνεται επίκληση στη στατι-
στική έννοια της «κανονικής κατανομής».60 Ένας ψυχολόγος που θεωρεί ότι
κάθε εμπειρία ή δραστηριότητα κάποιου ανθρώπου συμμορφώνεται με την
«κανονική κατανομή» λειτουργεί ήδη εντός της ιδεολογίας, με αποτέλεσμα
να καταλήγει αναπόφευκτα να αναπαράγει συγκεκριμένες περιοριστικές
αντιλήψεις για τους ανθρώπους.
Οι έρευνες για τη λήψη απoφάσεων και τη διαμόρφωση της ταυτό-
τητας εξακολουθούν να αποτελούν τον στυλοβάτη της γνωστικής και της
αναπτυξιακής ψυχολογίας, καθώς αυτές οι έρευνες ταιριάζουν απόλυτα με
την ατζέντα μελέτης των ανθρώπων με έναν τέτοιο τρόπο ώστε η εξουσία
να είναι σίγουρη ότι γνωρίζει και μπορεί να προβλέψει τη συμπεριφορά τους.
Εκείνοι που δεν συμμορφώνονται με τα κανονιστικά μοντέλα περί ανθρώ-
πινης ανάπτυξης και σκέψης τυγχάνουν ιδιαίτερης προσοχής και, αν είναι
πολύ άτυχοι, υποβάλλονται σε «θεραπεία». Παρ’ όλα αυτά, οι απρόβλεπτοι
άνθρωποι εξακολουθούν να είναι εκείνοι που μπορούν ανά πάσα στιγμή να
διαταράξουν την ομαλή λειτουργία της οικονομίας.
Η ψυχολογία εξακολουθεί να είναι υπερβολικά προσκολλημένη στην
πρώιμη ιστορία της, στο χειρότερο δηλαδή κομμάτι αυτής της ιστορίας.
Στηρίζεται σε διάφορες αντιλήψεις περί «κανονικών» κατανομών και κάποιων
άλλων «ασύμμετρων» κατανομών, τις οποίες οι ψυχολόγοι μετρούν σε σχέση
με τη δική τους θεώρηση για το πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος. Δίνει
έμφαση στην ατομική συμπεριφορά ως κάτι ξεχωριστό από τη συμπεριφορά
των άλλων ανθρώπων· καθιστά τις διαφορές μεταξύ των αντρών και των

58. Οι Littlewood και Lipsedge (1993) προσφέρουν μια καλή ανάλυση του πώς οι πολιτισμικές διαφορές
συχνά οδηγούν τους ψυχιάτρους στο να αντιμετωπίζουν τις συμπεριφορές που δεν μπορούν να κατανο-
ήσουν ως παθολογία.
59. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα (σε ένα βιβλίο που επιμελήθηκε ο Hans Eysenck) είναι η ανάλυση του
Freund (1960). Για μία ακόμα κριτική συζήτηση αυτής της πρακτικής, βλ. Tatchell (1997).
60. Δεν υπάρχει κατ’ ανάγκη κάποιο πρόβλημα με τη στατιστική, υπάρχει όμως ένα σοβαρό πρόβλημα
όταν οι ψυχολόγοι προσπαθούν να χρησιμοποιήσουν τη στατιστική για να γενικεύσουν και να πραγ-
μοποιήσουν τις παρατηρήσεις που κάνουν για τους ανθρώπους, κατατάσσοντας στη συνεχεία τον
πληθυσμό με βάση τις επονομαζόμενες «κανονικές κατανομές». Για μια καλή επισκόπηση του προ-
βληματικού τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιείται γενικότερα η στατιστική στις κοινωνικές επιστήμες,
βλ. τους συλλογικούς τόμους των Irvine κ.ά. (1979) και των Darling και Simpson (1999).

26
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  49

γυναικών μία από τις βασικές της ενασχολήσεις, αν και μπερδεύεται από το
γεγονός ότι κάποιοι άντρες δεν φαίνεται να είναι τόσο ανταγωνιστικοί όσο
οι υπόλοιποι φίλοι τους.61 Έχει ως στόχο το να βοηθήσει τους ανθρώπους να
διάγουν παραγωγικές ζωές εντός των ορίων του σύγχρονου πολιτικοοικονο-
μικού συστήματος, το οποίο στηρίζεται στον ανταγωνισμό και το κέρδος.

Οι ψυχολόγοι δεν είναι αυτό που πιστεύουν ότι είναι

Οι περισσότεροι ψυχολόγοι δεν είναι σκόπιμα αφοσιωμένοι στην επιβίωση

του καπιταλισμού. Παρ’ όλα αυτά, το ότι αδυνατούν να στοχαστούν πάνω
σε αυτό που κάνουν αποτελεί ένα λάθος που είναι τόσο σοβαρό όσο αυτά
τα γνωστικά λάθη που περιμένουν να βρουν σε όσους δεν είναι ψυχολόγοι.
Επίσης, οι ψυχολόγοι δεν έχουν τον τόσο σπουδαίο ρόλο που μερικές φορές
φαντάζονται πως έχουν.62 Ακόμα και η ιστορία της ψυχολογίας δεν είναι η
αυτή που οι ψυχολόγοι πιστεύουν ότι είναι.63 Γι’ αυτό τον λόγο, στο παρόν
κεφάλαιο επιχείρησα να προσφέρω μία αφήγηση η οποία τοποθετεί την
ιστορία του κλάδου στο πλαίσιο της ανάπτυξης του καπιταλισμού. Πρόκειται
για ένα είδος ιστορίας που θα φανεί πολύ παράξενο στην πλειοψηφία των
ψυχολόγων. Οι περισσότεροι ψυχολόγοι τείνουν να πιστεύουν πως η
ψυχολογία είναι απλώς μια επιστημονική προσέγγιση μελέτης των ατόμων
που εμφανίστηκε περίπου πριν ένα αιώνα, και θεωρούν ότι είμαστε όλοι πολύ
τυχεροί αφού μας βοηθάει να γνωρίσουμε πιο ουσιαστικά τους ανθρώπους,
κι αυτό είναι όλο.

Η ψυχολογία δεν είναι επιστημονική, και δεν είναι σαφές ότι θα

μπορούσε να αποτελεί μια διακριτή, ξεχωριστή επιστήμη

Όταν κάποιος ασχολείται με την ψυχολογία πρέπει να γνωρίσει ολόκληρη

την εκτεταμένη οικογένεια των ψ-επαγγελμάτων, καθώς επίσης και τα άτομα

Βλ. Eagly (1995), για την άποψη ότι η έρευνα στην ψυχολογία πρέπει να συγκρίνει άντρες και γυναίκες.
Η εστίαση στις «διαφορές μεταξύ των φύλων», οι οποίες είναι υποτίθεται συμπλη­ρωματικές, συμβάλλει
στην κανονικοποίηση της ετεροφυλοφιλίας ως ακρογωνιαίου λί­θου της πυρηνικής οικογένειας και στην
παθολογικοποίηση των ομοφυλόφιλων γονιών και των παιδιών τους (Anderssen, 2001).
62. Όπως έχει υποστηρίξει ο Ingleby: «οι ψυχολόγοι ισχυρίζονται ότι είναι κοινωνικοί μηχανικοί, αν και
αποδεικνύεται ότι στην πραγματικότητα αποτελούν απλώς το προσωπικό συντήρησης» (1972, σ. 57).
63. Για μια καλή εξέταση αυτού του ζητήματος, βλ. Smith (1988), και για μια εξαιρετική ιστορία της ψυχο-
λογίας που αναπτύσσει λεπτομερώς τον δικό μου βιαστικό ισχυρισμό, βλ. Richards (1996).

27
50  /  Επανάσταση στην ψυχολογία

που αρέσκονται να μελετούν οι ψυχολόγοι. Η επιστήμη της ψυχολογίας

προσπάθησε εξαρχής να αποστασιοποιηθεί από τη φιλοσοφία ως έναν διαρκή
στοχασμό πάνω στο τι σημαίνει να είναι κανείς άνθρωπος, και προσπάθησε
να καταστήσει τον εαυτό της χρήσιμο μέσω της σύναψης συμμαχιών με γειτο-
νικούς κλάδους, όπως η διοίκηση επιχειρήσεων και η εγκληματολογία.64
Τα πιο ενδιαφέροντα «ευρήματα» από τα εργαστηριακά πειράματα
αποτελούν ουσιαστικά θαυμάσιες ανεκδοτολογικές ιστορίες, οι οποίες
όμως μετατρέπονται σε δηλητηριώδη ιδεολογία όταν αντιμετωπίζουν τους
ανθρώπους σαν αντικείμενα που διέπονται από διεργασίες τις οποίες μόνο
ένας ειδικός μπορεί να κατανοήσει.65

Η ψυχολογία είναι ένα σύμπλεγμα πρακτικών που φτιάχνουν διαχωρισμούς

μεταξύ των ανθρώπων και δημιουργούν ειδικούς πάνω στις ζωές των άλλων

Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει ότι, για όσους βρίσκονται εκτός του κλάδου,
ένα μεγάλο μέρος της ακαδημαϊκής ψυχολογίας μοιάζει σαν αναμασημένη
και ανακυκλωμένη κοινή λογική. Εάν αυτή η αρχική περιφρονητική εκτίμηση
διατηρούνταν, η ψυχολογία ως επιστήμη δεν θα διέθετε τόσο κύρος και
εξουσία. Η καπιταλιστική κοινωνία συνθλίβει τους ανθρώπους και μέσα σ’
αυτήν βιώνουν την αίσθηση ανημποριάς και εξαθλίωσης ως κάτι εσωτερικό
που πρέπει να αντιμετωπιστεί ατομικά. Κάποιοι άνθρωποι σίγουρα επωφε-
λούνται από την ψυχολογία, και η ψυχολογία με τη σειρά της έχει επωφε-
ληθεί από αυτούς, ακόμα και αν κάποιοι ψυχολόγοι είναι αρκετά ζοφεροί
χαρακτήρες, αλλά και πολύ επικίνδυνοι.
Η ψυχολογία δεν περιορίζεται στη μελέτη των ατόμων, αλλά αποτελεί
και έναν τρόπο θεωρητικοποίησης και διαχείρισης των κοινωνικών σχέσεων.

64. Προκαλεί έκπληξη ότι η δημοτικότητα της ψυχολογίας ως επιστήμης στη Μ. Βρετανία αυξήθηκε
ραγδαία κατά τη διάρκεια της θητείας της Μάργκαρετ Θάτσερ, η οποία έκανε τη διάσημη δήλωση ότι:
«Η κοινωνία δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνο άτομα και οι οικογένειές τους». Η Θάτσερ ήταν επιστήμονας,
είχε σπουδάσει χημικός, και μάλλον αισθανόταν απογοητευμένη με την ψευδοεπιστήμη της ψυχολογίας.
65. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η διάσημη έρευνα του Μίλγκραμ (Milgram ,1963) πάνω στην «υπακοή
στην εξουσία». Ο Στάνλεϊ Μίλγκραμ προσέφερε μια ανεκδοτολογική ιστορία σχετικά με τον τρόπο με τον
οποίο μπορούν να συμπεριφερθούν οι άνθρωποι όταν οι «ειδικοί» τους ζητούν να προκαλέσουν πόνο σε
άλλους ανθρώπους (το πείραμά του αυτό αφορούσε τη χορήγηση ηλεκτροσόκ σε άλλα «υποκείμενα»).
Ωστόσο, το πείραμά του αντιμετώπιζε επίσης τα πραγματικά υποκείμενα που χορηγούσαν τα ηλεκτρο-
σόκ σαν αντικείμενα. Μεταγενέστερες έρευνες έδειξαν ότι μπορούν να προκύψουν τα ίδια αποτελέσματα
εάν τα «υποκείμενα» γνωρίζουν ακριβώς τι συμβαίνει και υπακούν με τη θέλησή τους (Mixon, 1974).
Έτσι, μπορούμε να αποκομίσουμε τα ίδια αποτελέσματα χωρίς την εξευτελιστική και απάνθρωπη πρα-
κτική του παραπλανητικού πειράματος γύρω απ’ το οποίο η ψυχολογία οργανώνει τον κόσμο της. Δεν
χρειάζεται η ψυχολογία για να πάρουμε ηθικά διδάγματα για την ανθρώπινη φύση.

28
 Τι ειναι η ψυχολογια  \  51

Για να το κάνει αυτό, εστιάζει στο άτομο, κατακερματίζοντάς το σε μετρήσιμα

στοιχεία. Το βασικό πρόβλημα δεν είναι ότι αυτό δεν λειτουργεί. Το βασικό
πρόβλημα με την ψυχολογία είναι ότι λειτουργεί τόσο καλά επειδή επιβε-
βαιώνει μερικές από τις πιο απάνθρωπες πρακτικές που πολλοί θεωρούν
αυτονόητες και δεδομένες, και οι οποίες αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο
στη διάρθρωση της καπιταλιστικής κοινωνίας.

29