f O rk tarih encümeni külliyatı

Adet : 15
Prof, Hamsli Ragıp Atedealfla
ATADEMİit KÜTÜPHANESİN*
V akfıdır.

Ööo 59

Düsturnamei Enverî

Paviste M illi kütüphanede bulunan yegâne nüshadan

Mükvimin Halil bey trafından istinsah ve neşredilen
bu eser mumaileyhin bir mukaddemesini ihtiva eder

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Ut PEMİ R KİTAPLISI

Kitap N o . ----------n .
, :_aîL o i*-
T asn if N o

IS T A N B U L
E v k a f M a tb a a s ı
m»
 Düsturnamei Enverî
Pariste millî kütüphanede yazma âsan şarkiye kısmında “Ancien
fonds Türk„ yani türkce eski tertip kitaplar meyanmda 250 numarada
mukayyet bulunan ve tarafımızdan istinsah ve neşredilen bu kitap millî
tarihimizin en eski ve en mühim menabiinden birisidir. Yazıcı zade
Ali* nin “Tarihi âli Selçuklu müstesna olmak üzere, türkcede bundan
evel telif edilmiş bir tarih kitabı hemen hemen yok gibidir.
En eski tarihlerimizden ikisi olan ( ) ile ( ) nin “Tarihi
âli Osman „ı bu eserle aynı zamanda yazılmışlardır. Diğer eserler ve
ezcümle Tevkiî Mehmet Paşa, Oruç bey, Mehmet bin Hacı Halilülkonevî,
Aşık Paşa Zade ve Neşri’ nin eserleri bundan sonra telif olundukları
için, bu kitaba birinci derecede menbalardan biri nazarile bakmak
mecburiyetindeyiz.
Pariste bulunan yegane nüsha, asıl nüsha değildir. On birinci hicret
asrı evasıtmda istinsah edildiği anlaşılan ve fena bir nestalik ile ya­
2 Jİİ zılan bu nüsha mutavassıt kıt’ada 118 yapraktan ibaret olup cildi ve
içi tezyinattan aridir. Sahıfalannın satırları da ekseriya tehalüf arzet-
mektedir. Bu nüshanın cahil bir müstensih tarafından asıl nüshadan
kopya edilirken bir çok imlâ ve isim tahrifatına uğramış olduğunu
^56 mütalea ve tetkik ile istintaç ediyoruz. Eser sarf ve nahiv hatalarile,
> 9 2 .* imlâ yanlışlıklarile doludur. Kelimelerin bir çoğunda sedalı harfler
bulunmadığı halde bir çoğunda vardır. Fatih zemanma ait vesaik
arasında Türk Tarih Encümeni mecmuasında neşrolunanlar gözden
geçirildiği zaman bu muharreratta sedalı harflerin nadiren istimâl
edildiğini görüyoruz. Şüphe yok ki Düstürname’ nin ilk nüshası da bu
şekilde yazılmış iken bilâhara ikinci müstensih kitabın imlâsını bir çok
kelimelerde aslını ipka ederek bırakmış ve sedalı harfler yerine hareke
koymuş ve bir çok kelimeleri de zemanmın imlâsına göre değiştirmiştir.
Fakat müstensih cahil olacak ki bir çok Farisî terkiplerin muzaflarının
nihayetine de esre makarama kaim olmak üzere “Y„ koymuş, bazı
terkiplerde muzaf ile nıuzafileyhlerin aralarına atıf “v„lan ilâve etmiştir.
Biz bu eserin ilk nüshasını bulup onu esas ittihaz edemediğimiz
gibi diğer bir nüshasını da bulamadığımızdan tabı esnasmda nüshaları
birbirlerile mukayese etmeğe imkân bulamayarak bu yegâne nüshayı
aynen basmaya mecbur kaldık. Kitabın harekeli kelimelerinin hareke­
sini de aynen muhafaza eyledik.
 4
Düsturname’ nin edebî ve lisanî kıymeti hakkında mütaleada bu­ 5
Subhdem lutgunlaru legker gelUr Doldu divan gövde cümle kaüolor
lunmak edebiyat ve lisan mütehassıslarına aittir. Biz burada kitabın Azmeder ol gördük anda çok kadid Kazugİle kim atiku kim cedid
ancak tarih noktai nazanndan kıymet ve ehemmiyetini anlamağa, şerh Bozeya andan dahi azmeyledik Anda kâfir çıktı bir rezmeyledik
ve tenkit etmeğe uğraşacağız. Kâfirin onbegidi sancagi temam Otururken tahtta gahı enâm
Gaziler mecmusun vardı kırar Bagu tulgun hadsüz orduya irer
Düsturname Fatihin vezirazamı Mahmut Paşa namına 869 senei Eflağ ilların otuz günde yıkar Kılıcı odile haım evin yakar
hicriyyesinde yazılmıştır. Kitabın müellifi Enverî bundan evvel Fatih Yok esire tavere haddü gümar Kıldığ otuz gün bir ol İli şikâr

namına “Teferrüçname# atlı bir tarih kitabı yazdığını eserinin mukad-

demesinde ( Sahifa: 4) Aynı sene içinde vukubulan Midilli fethinde de hazır bulunduğu­
nu atideki beyitlerle bize bildirmektedir. ( Sahife : 100 -101)
Çtin Tefemiçnamet kıldım lemam Padigah âdına idtip ihtimam
Azmeder ol yıl Midilliye varur Topçular âna bihad top urur
Yokidi anda tevarihi mfllûk Şöyle kim Beyzavi kılmıştır siilûk
Çar nçar anı dahi fetheder Çok Firenk harbi var kirdi keder
Yine mal ile esire yok gümar Lik kıldı bani nevmit ol hisar
beyitlerile ve Aydm Oğullarından bahis olan ikinci kısmın, yani Gece leymun berduşunda ben ezan Okudum çıkbm bana yok müıtean
on sekizinci kitabın başında-( Sahifa: 17)
Keza müellif Fatihin 866 senesinde Bosna seferine ve Yayça mu­
Dinle imdi bir gazadan name sen Bir Teferrûçname yazdım yîne ben
hasarasına iştirak etmiştir . ( Sahifa: 101)
beytiyle bildirdiği gibi mezkûr Teferrüçname’nin Âli Osman tarihine ' Yançeyi kâfir gelüp almış idi Ünkenıs anın içi tolmıg idi
ve bilhassa Fatih sultan Mehmet vekayiine müteallik bir eser olduğun Mahı zülkadede anda vardı gah Topile ol kal’ayi laldı tebah
da müşarileyhin devrine tahsis etmiş olduğu yirminci kitabta 866 sene- f Yüce muhkem kaye üzre kal’a var L ik laldı bani nevmit ol hisar
sinde sultanın Eflak seferinden bahseden beyitler arasında (Sahifa:100)
Müellif eserinin yirmi birinci kitabında yani Mahmut Paşanın gazevat
Bilmek islersen bu cengi serteser Bul Teferrücnameî ila nazar ve menakıbına tahsis ettiği fasılda mezkûr “Yayça, muhasarasını daha
mufassal bir şekilde nakletiiği halde kendisinden hiç bahsetmemiştir.
beytinden anlıyoruz.
Eserin hatemesini teşkil eden yirmi ikinci kitapta müellif Mahmut
Düsturname’nin müellifi EnverI’nin tercümei hali hakkında hiç bir
Paşayı ayrıca medih ettikten sonra ona ricada bulunuor, ve eserinin
malûmata tesadüf edemedik. Sehî bey, Latifî, Aşık Çelebî, Kınalı Zade
hanği tarihte hitama erdiğni bildiriyor. (Sahife: 108)
ve Ahdî gibi eski tezkere nüvislerin hiç birinde ve diğer teracim ki­
taplarında bu müellifin ismi ve tercümei hali mevcut değildir. Kâtip Fazlının binde birin şerheyledim Ol bidivin bakisin tarh eyledim
Südrei ali sedir kâni reca Bahri cudundan kılırem iltica
Çelebi’nin “Keşfûzzünun„undaki Düsturname’nin de bu kitapla hiç bir
Bin melek şafi getürdüm ben anâ Çiftlik bir köy ede ihsan bana
alâkası yoktur. Binaenaleyh müellifin tercümei halini ve şahsiyetini Şiikr hak avnile idüp ihtimam Eyledim Düstumamei temam
ancak kendi eserinde aramaya çalışacağız. Eserin mukaddemesi ve Çün sekiz yüz altmış dokuza yıl Erdi zilhiccede ahır oldu bil
hey’eti umumiyesi müellifin Arabî ve Farisî tahsil etmiş, zamanının
ulûm ve fünununa bir dereceye kadar vakıf olmuş, bazı tarih kitap­ Enverî’nin Düsturname’yi yazmak için hanği eserleri mehaz ittihaz
larını mütalea eylemiş bir âlim olduğunu, ve evvela padişah namma eylemiş bulunduğunu, ve Düstnrname’nin bilâhara hanği müelliflere
“Teferrûçname,, yi, sonrada vezirazam Mahmut paşa namına Düstur- mehaz olduğunu kitabın her bap ve faslını ayn ayn tetkik eder­
name’yi yazarak ona intisap eylediğini ve padişahın ve vezirin maiyye- ken zikretmek daha muvafık olacaktır.
tinde seferlere iştirak ettiğini gösteriyor. Düsturname bir mukaddeme ile yirmi iki baba ayrılmıştır. Mamafi
Nitekim 866 senesinde Fatihin Eflak seferine iştirak ettiğini ve Düsturname’yi üç kısma taksim eylemek daha muvafık olur:
zafere şahit olduğunu şu beyitlerle anlatıyor: ( Sahifa: 100) Birincisi, tevarihi enbiya ve mülûktan bahis olan kısım: ilk on yedi
kitabı teşkil etmektedir.
 İkincisi, Aydın Oğullarından bahis olan kısımdır: On sekizinci ki­
tabı ve eserin kısmı âzamini ihtiva eder.
Üçüncüsü, Âli Osman’dan bahseden kısımdır: 19,20,21 ve 22inci kitap­
ları muhtevidir.
Mukaddemede müellif hamdüsena ve salevat ve selamdan sonra
kendi mahlasını ve eserinin ismini zikir ve eserini vezlrazam Mahmut
Paşaya ithaf eyliyor; badehu eserinin fihristini yapıyor.
On yedi kitaba ayrılan birinci kısmın birinci kitabı tarihi enbiyadan,
İkincisi Pişdadiyan’ dan, üçüncüsü Keyaniyan’dan, dördüncüsü Eşkâniyan
dan* beşincisi Sasaniler’den, altıncısı bazreti Peygamberden, yedincisi
Hulefayı reşidinden; sekizincisi Emevilerden,dökuzuncusu Abbasilevden,
onuncusu Saffarilerdeıı ve Samanilerdeıı, on birincisi Gaznevilerdeıı, on
İkincisi Deylemilerden, on üçüncüsü mülûkü Kuhistandan yani Ismaililer-
den, on dördüncüsü âli Selçuktan, on beşincisi Salgurîlerden, on altıncısı
Harezmşahlardan, on yedincisi Moğollardan bahistir. Selçukilere, Harczm-
şahlara ve Moğollara tahsis edilen baplar müstesna olmak üzre diğer
baplarda mevcut olan malûmat Beyzavi’ nin .£.,ı,dıruu »inin Ttlrkceye
naklinden ibaret olup hiç bir yeni malûmatı ihtiva etmemektedirler.
Diğer üç bap ise başka tarihlerde bulunmayan bir takını malûmatı
camidir.
Âli Selçuka tahsis edilmiş olan bapta (sahifa: 6-9) mevcut olan yeni
ve şayanı dikkat malûmat içinde Sultan Tuğrul bey bin Mikâil’e karşı
amıcazadesi ve Anadolu Selçuk! sultanlarının ceddi âlâsı Kutlumuş
Bey bin İsrail'in isyanı ve mağlup olarak Anadolu’ya firar etmesi ve
orada kızını Cemşit Han, yani Rayı Han neslinden “Çalış* isminde bir
Türk reisine vererek onunla ittifak ettiği ve her ikisinin de sultana
mağlup olduklan yazılıdır. ( sahifa : 6)
Müellif bu eÇalış„ın Âli Osmanın ceddi âlâsı olduğunu zikrettikden
sonra vukuatın mabadini Âli Osman’a mütaallik olan fasılda yazacağını
ve bu malûmatı Semerkantli bir müellifin kitabından aldığını şu suretle
bildiriyor: (sahifa:6)
İşbıı kıssa Alı Olmanda gelür Kim Semerkendi kitab içre anil (ir
İsmini, eserinin unvanını zikretmediği bu (Semerkandî) kimdir, ve
eseri ne mahiyetdedir? Bu zatın ilk Âli Osman tarihi yazmış ve Osmanlı
ailesinin şeceresini bir taraftan Oğuzlara, diğer taraftan Âli Selçuka
rabtetmiş bir kimse olduğunu ve Düsturname müellifinin Âli Osman
kısmında bu kitabı mehaz ittihaz ederek OsmanlIların ecdadı ve mebadisi
hakkındaki bütün malûmatı ondan almış olduğu tebeyyün ediyor.
Kutlumuş Beyin sultan Tuğrul Beye karşı isyanı ve onunla müca­
delesi (4Uij>u o/ nin (vefatı: 480 senei hicriyesi= 1087) tari­
7
hinde ve ondan ihtisaren ( t jji'cr. ı»—> nin (ûLjhcV > nında ve Bizans
müverrihlerinden Zonaras, Cedrenus,Glycas gibi müelliflerde mezkûrdur.
Arap müverrihleri Kutlumuş’un Tuğrul Beye karşi yalnız en son is­
yanından ve (. / V ) kalesine tahassunundan bahsederler. Bizans müver­
rihleri ise onun daha evvelki isyanlarından ve İbrahim inal ile bir­
likte Sultan aleyhine ittifakından ve nihayet sultana karşı mukavemet
edemeyerek Arabistana firarından bahsederler. Bizans müverrihlerinin
bu nakıllerile Düsturname* nin rivayeti arasında biraz tevafuk vardır.
Yalnız ne Bizans müverrihleri, ne de Düsturname Kutlumuş’un son is­
yanından kati yyen bahsetmiyorlar.
Selçukîler hakkında Düsturname’de mevcut olan diğer malûmat
Nizamllttevarih’ten alınmıştır. Yalnız Selçukîler faslının nihayetinde
Anadolu Selçukîlerinin, İran Selçukîlerinin son hükümdarı sultan Tuğ­
rul bin Arslan’dan geldiği hakkında mevcut olan rivayet külliyyen ha­
tadır. Anadolu Selçukîlerinin, İran Selçukî selâtininin ahfadından oldu­
ğunu zikretmek hatasını ( j*\ ) “Camiüttevarih, inde Düstur­
name’nin telifinden bir buçuk asır evvel yapmıştır. Keza Anadolu
selâtini Selçukiyesi hakkında Düsturnamenin bu faslında hiç bir malû­
mat yoktur. Yalnız hükümdarların isimleri ve nesepleri, oda eksik ve
hatalı olmak üzere, kaydedilmiştir.
Harezmşahlardan bahseden on altıncı baba esas itibarile (tj«jd>uu)
mehaz olmuştur. Fakat Enverî, bu bahiste çok hata yapmış ve Ha-
rezmşahların sonu hakkında bütün bütün yanlış malûmat vermiştir.
Moğollardan bahis olan on yedinci bapta bütün bütün hatalıdır.
Gerek Harezmşahların ve gerekse Cengizilerin tarihi, muasırlan olan
müellifler tarafından mükemmelen yazıldığından Düsturname* de bu­
lunan bu iki yanlış ve hatalı babı tenkit etmeğe lüzum görmeksizin
yalnız ihtiva ettikleri malûmatın hiç bir kıymetleri olmadığını söylemek­
le iktifa ediyoruz. Düsturnamede bulunan ve Harezmşahlarla Moğol-
lara ait olan fasılları mealen iktibas ve nazamen yazdıktan sonra kü­
tüphanelerde nüshaları pek mebzul olan ve “Pröfessör Ghize, tarafından
Ahnanyada tabedilmiş olan anonim “Tarihi âli Osman, ı esas ittihaz
etmek ve nihayetine bazı ilâveler yapmak suretiyle yemden telif edil­
miş iki müellifi meçhul “Tarihi Âli Osman, vardır. Bunlardan birincisi
Pariste Millî kütüphanede “Supplement Turcs, yani yazma Türkçe ilâ­
ve eserler kısmında 154 nümarada bulunan “Tarihi Âli Osman,ın man­
zum mukaddemesile gene mezkûr kütüphanede “ Ancien fonds turc „
kısmında 117 nümarada mukayyet bulunan ( ^ ) namındaki
Âli Osman tarihinin manzum mukaddemesidir. Düstumameyi mehaz
İttihaz eden her iki mukaddeme de uzun ve manzumdurlar .
 Düsturnamenin on yedinci babının nihayetinde bir çok meşhur
vak'aların zemanı vukuunu, bazı hükümdarların ve meşahirin vefat­
larını gösteren Ebcet hesabile manzum tarihler vardır. Tab'a esas itti­
haz olunan nüshada bu manzum tarihlerin yanma, sahifa kenarlan-
na-sonradan -tarihlerin rakamları konulmuştur. Bu rakamların hesabı
manzum tarihlerin Ebcet hesabına tevafuk etmediğinden tabı esnasın­
da bunlan sahifa kenanna koymayı faidesiz ad eyledik.
*
**
Düstümamenin ikinci ve en mühim kısmı Aydın Oğullarından v e "
bilhassa bu hanedandan Umur Beyin gazevat ve fütuhatından bahis
olan on sekizinci kitaptır. Bütün eserin yarısından fazlasını işgal v-ien
bu bahis şimdiye kadar temamlle meçhul denilecek kadar hakkında az
malûmata malik olduğumuz Aydm Oğullarının tarihini ve Anadolu ta-,
rlhinin bir kismını tenvir eylemek itibarile fevkalâde mühimdir. Ese- 1
rin telifi sebeplerinin en mühimnıi asıl bu bahsi yazmak olduğu
anlaşılıyor.
Enveri’ nin bu bahisdeki mehazı 45 inci sahıfadaki:
Kaviler böyle rivayet eyledi Asi nüshada hikâyet eyledi
ve 57 inci sahifedeki:
Hine Selmandan işîdildi bu söz yazdı kâtip nakleder ol yüze yüz
beyitlerinden anlaşıldığı veçhile Aydın Oğullan hakkında vaktile
yazılmış ve kendine erişmiş olan bir eserdir. Bu mehaz 19 uncu sa-
hifada Umur Bey ümerası arasında ismi geçen ve 20 inci sahifada
Umur Beyin emrile bir donanma yaptığından bahsolunan Hoca Selman
tarafından ya bizzat veya onun rivayetleri ve şifahî ifadeleri esas it­
tihaz edilmek suretile yazılmıştır. Tahminen 749-760 şenleri arasında
yazılan bu kitap şair Enverî’nin eline geçmiş ve Düsturname* nin ikinci
kısmına mehaz olmuştur. Düsturname’ nin tetkiki, Enverînin bu kitaba
hiç bir şey ilâve etmeyerek aynen ve nazmen kendi eserine dercetti-
ğini gösterdiği gibi bu nüshanın Enverî* nin eline geçmiş olması Düs-
tumamenin telifine saik olduğu zannını da veriyor.
Düstümamenin Aydm Oğullarından bahis olan kısmı Bizans ve
Latin vekayinamelerinde verilen malûmata tetabuk etmesi ve bilhassa
Latin vekayinamelerinde müphem bir şekilde zikredilen vak'alar hak­
kında pek çok tafsilat bulunması ve bilhassa bu vekayinamelerde mev­
cut olmayan bazı malûmatı ihtiva eylemesi onun yalnız Anadolu değil,
Akdeniz tarihi noktai nazanndan da ehemmiyetini arttırmamktadır.
Aydın Oğullan tarihi hakkında mevcut olan belli başlı şark men-
baları şunlardır:
1 — îbni Batuta seyahatnamesi. (Şerif Paşa tarafından Türkceye
tercüme olunmuştur)
2- Jijıiji* v-u-ı û.oiiyV (vefatı: 748)nin : ve ciw-.iv
uıyiiı adli eserleri,
3 — ^usjı^uz. Şebabettin Ahmed’in iki eserile bu sonuncu eserden
istifade eden t ^^-iiüiiju-ı ^ujiy.ı >< > sında (cilt 5, s 348, 367; cilt
8, s 16,18, 224, 228) Aydm Oğullan hakkında pek ehemmiyetsiz malû­
mat vermiştir.
4 — j '-aîi -u-ı (vefati : 761) nin i
5 — j .UI’nV» J' JıLJl^V.1 ubZ
6 — ..-30 tarihine doğru Mısırda telif edilen uinı^u^jı Jc-f
(Pariste Millî Kütüphanede Arapça yazma eserler arasında 4439 nüma­
rada m e v c u t tu r ) Bu son iki eserde mevcut olan muhtasar malûmat
ı> 1wv- den alınmıştır .
ı inci sultan Murat zamanında telif edilen Yazıcı Zade Ali’ nin
“Tarihi Âli Selçuklu.
Dtistuı nameden sonra telif edilen Âli Osman tarihlerinde ve ezcü­
mle Aşık paşazade, Neşrî, İdrisi bitlisî, Ruhî ve Cemalî gibi müellifle­
rin eserleıile müellifleri meçhul olan “Tarihi âli Osman, larda da ma­
lûmat vardır. Fakat bunlardaki malûmat diğer Anadolu Tavaifi mtilû-
kü için olduğu gibi, Osmanlılann Aydm Elini zabtetmeleri hakkındadır.
Umumî tarih yazanlardan Cenabî, Hezar fen Hüseyin Efendi, ve
( juiji;-», j .jul». ) müellifi bu hanedan hakkında pek az malûmat ver­
mektedirler .
Müneccim başı ( j-vi^u) inde bu hanedan hakkında müstakil bir
bahis yazmış ve Yazıcı zade Ali’nin “Tarihi Âli Selçuk, undaki malû­
mata Âli Osman tarihlerindeki malûmata ilâve etmiş ve bundan mada
mehaz göstermeksizin İzmir oğlu Cüneyt Beyi de bu hanedandan İsa
beyin oğlu olmak üzere iddia edip onun vukuatını da bu fasla dercet-
miştir. Müteahhir müverrihlerden Hâyrullah Efendi de “Tarihi devleti
aliyye, sinde Aydm oğullarından, Yazıcı zadenin eserile ( )i ve
Hammerin eserini ve Âli osman tarihlerini mehaz ittihaz ederek ayrı
ayn yerlerde bahsetmiştir. Bundan sonra İsmail Galip Bey “Takvimi
meskûkâtı Selçukiye, sinde (s 129-131) ve Ahmet Tevhit Bey meskûkât
katalogunda (s 374-380) Aydm oğullan hakkında muhtasar malûmat
vermişlerdir. Bundan sonra Ahmet Tevhit bey “Tarihi Osmani Encü-
 10 11
meni mecmuası„nda (sene 1327, s: 619-525) Aydın Oğullarının bîr jjfc y j u j f jc v ıı V j h j j , % j î j U i <1^1V j um «muiı
tarihçesini yazmıştır ki, Mehmet Arif ve Necip Asım beyler tarafından
Tarihi Osmani Encümeni namına neşredilmiş olan “OsmanJı tarihi*nde
İkincisi (ji^yı yu.») müellifinin (^ijju.) den rivayeten yazdığı ma­
(s: 489) bulunan Aydm Oğullan hakkmdaki küçük fasıl bunun bir lûmattır kİ âtiye dercolunmuştur:
hülâsasından ibarettir. Bundan sonra Halil Etem bey “Dtiveli fslflml-
ye„ sinde (s: 279-280) Aydm oğulları hakkında muhtasar malûmat
vermiş vc yeniden bu hanedanın bir şecerei ensabmı yapmıştır. Köp­ < X if J j« 4*
rülü Zade Fuat bey ise “Türkiyat Enistitüsü mecmuası* nin ikinci cil­
dinde Aydm Oğulları hakkında uzun uzadıya makaleler yazmış, Halil
JV'- S j. V"S '3 JÜsJloV ıJ 'j
Etem beyin Düveli lslâmiyesini tenkit zımnında neşretmiş olduğu
*)LLİ «—
&’I Jİ '***.•** O!?—}*’ JijJı
“Anadolu beylikleri tarihine ait notlar, atlı birinci makalesinde Aydm
oğullarına tahsis ettiği fasılda (Türkiyat Enistitüsü mecmuası, cilt: 2, <*^“c * r c V - ’-* «-•>:— çtâ'j v y
^)U r V LUe_Jİ£*j U
S : 4-7) Eflâki* nin c^uiıjiu) indeki malûmatı neşir ve diğer eserler­
den de istifade ederek bu hanedan hakkında mevcut olan bilgilerimi- i I ^ji\ j-\ş öj-jb ^*b» juVl j^lyV_) £>-Uv.
ze yeni şeyler ilâve ve yeniden bir silsilename tanzim ettiği gibi gene illy Vl b"-U iSV~-J"J l-İA^c ^ J Le—
mezkûr mecmuanın ikinci cildinde (S 417-426) “Aydın oğullan tarihi­ ^ 11 j i y ’ V jU -l JL h r^U
ne ait* unvanlı ikinci bir makale yazarak birinci makalesindeki bazı
hataları tashih ve yeniden bir silsilename tanzim eylemiştir. Mehmet
Fuat Bey bu ikinci makalesinde bilhassa tabetmiş olduğumuz bu Diis- . •V»* uu^bj sâ> cjfVj JVi ^
turname’ nin mühim kısunlannı hülâsa etmiş ve Aydın Oğullarına mü­ Ir -y ı -ijy J A j £ j & * 1 J J l 3 lj t U -N ljy i ı f jm

teallik olan kitabeleri de neşretmiştir. Mehmet Fuat beyin yapmış v !0Aa ^ c. JUjÂuI*!!I sMJlo-i» «£İ1«_) ^ı—j j

olduğu bu silsilename, Aydm Oğullarının en doğru ensap şeceresidir. ^ U jJ j V.5 U J i j ı-ji^ V j lA-fc-to-Vj U a*.j »V
Düstümamenin Aydm oğullan hakkmdaki kısmını tenkit ve tetkik
etmezden evvel yukanda zikredilen diğer mehazların neşrini faideli J ir l» \ j C>J IajLe—l_J ^yvellf )UeJ_s»£6 <î—• I4U3jUlî j t j j l /
ad ediyoruz. Bunlardan İbni Batuta seyahatnamesi ve (uiz^iı >Ji)
ve ( ) esasen matbu olduklan için diğer mehazlardan ( JjS tı),
<jıUiLi), (liuı^-ij'j-süi) kitablanndaki mevcut malûmat i ^ u m ».jiuvs) Eflâkinin ( ^ U ıju ) inde“Arif Çelebi* den bahseden sekizinci fasılda
nin salifüzzikir iki eserinden alındıklan için, bunlardaki malûmatı neş­ Aydm Oğulları hakkında mevcut olan az ve fakat mühim malûmat
retmeyi lüzumsuz görüyor ve yalnız müşarileyh ( 3r^\xr\ ) Düstümamenin rivayetine temamen mütabık olduğu gibi Aydm
nin( juıntiu. )ınm üçüncü cildinde ( Ayasofya kütüphanesi: 3416) ve Oğullarının Mevlevilere nakadar merbut olduklannı da göstermektedir.
Bu kuyudu Köprülü Zade Fuat bey “Türkiyat mcmuası*nda kısmen
{ yit, ) ile Yazıcıcı Zade Ali'nin “ Tarihi âli selçuk „ unda mev­
cut olan kayıtlan neşrediyoruz . ( j&rfkgâ) ( jL.jvi.uiu. ) mda, iki neştetmiş olmakla beraber biz de burada aynca neşretmeyi faidesiz
ad etmiyoruz.
yerde Anadolu Tevaifi mülûkûndan ve bu arada Aydm Oğullarından
bahsediyor. Biricisi müellifin ( : v jjl* ) den naklen yazdı­ û-.-kl -tl^ «±L o/ Cr-ılljjL» 3y* -4—->ı5 / ^ A cşS' ‘-’v'"*
ğı malûmattır. Pek muhtasar olan bu malûmat berveçhi âtidir : O İ J Jlj& U Jj. . j L j j \ y - ^ J * j e l j Z ûT ^ IjT j ğî <ÖI<İ-J

ay £ > 1/J e-ul lşU- V. yş^-3 (y ^ ik )

ti'zy j e»U u*>»- v_ruâ>- <f'LV* çâ
( Sjİi )V jfZ
dlu»^ Ucr-n- ur-*1. ■*!* tsy.y* yj\^V»
J jl V Jr-U Jf.i . j& c . j\ j J>x\ J 3M. »Vjij 1j ı*>-jâj û-4-2, cfi
 12
13
oU
- -v- o & tj 9 OjUjr______ Yazıcı Zade Ali’nin “Tarihi Âli Selçuk, unda[l] eserin nihayetlerine
**. - ^ '> ıy Aiel,
^ -/ 'j* J>- j ^ J r *j 3y- / *A5^ «3^*^ «Iâ Tj * /*y„ doğru Anadolu Tavaifi mtilûkûndan bahsolunmaktadır. ti>c<it j y ı j l )
5^»- c J j â ı_i «İV* I --L» ~ ,e l‘ *‘ ( ot ji» f>-z ca», j\
m unvanını taşıyan ve Anadolu Tavaifi mülûkûndan
j â tujLu Ijjta j l t£\|l£ ûV j «Lıt»V çy? V»j»_ f.J^"</■> jL»£.*
bahseden bu fasılda, Aydm Oğullarının asıl ve menşeinden ve bir de
a U *^ j L ^ j t j b N J İ £ :* - j n^İ-Iâ C • a j j l y j l o J o d A e l j| Umur beyin Moğul emiri Timur Taş Noyan ile mülâkatından bahsed­
*Wj . ö ^î j I JJ j y^CL.j Jjûie jö jT jL tıl w>Vj ıC ^>jl ilmektedir. Bu kayıtlar bervechi atidir:
. JLî âlUîl jfjp jy + ^ j 4;U “ Ve Leşkerî elî ki şim di Aydın E li derler Aydın ve oğlanları
‘ Vl^* j ' v>-jij V ^ V j— Os>.J»J -Jj dL -i> jiy JÜmL* O ^ - dutm uşlıırdı k i Aydın reis Mehmet oğluydu ki sevahil gemilerinin
reisleri ol tarafa kışlağa varan Türklerle ittifak ediip ve ol yerlerin
<Jt t S * f J* çju j)y*j J jl» j V 1 ö V j^ J J**" •1> '1ûtkl-J t5^-> (A» R um ları sultanlarun haraçgUzarları yldiler. çun sultanlar aradan gitti­
■J Cr-^ J L ı JL-Jo *■'£,. JVj jiİ A z f'v —T >31 ^J^- J ler onlar o l Rum ları yagt idüp fetih ettiler. „
Û'»IZ^ a^46 ck> u J İ J J 3J JL-jl öliı» C v ^ »r<w> "Ç iin Tim ur Taş Bey Aydın oğlanlarından dahi mal ve haraç talep
öL—\
»_j jV \ j î c J V j â oıTjl jU v_j^ y» ûWt *-ı^** 4| k ıld ı Aydın oğulları melikülgüzzat velmücahidin gazi Umur Bey atlu
4ı 13^ karındaşı/ıl lâyık pişkeşler ve hidmeti ve selâmlık birle Timur Taş Bey
«LiU-j «LıV» JT J iflV j . . JİJİ-I^C j VlT j j U j jûa>l j JX-S. j l j J
>' ûL hidm etins gönderdiler Eğirdir üzerinde Timür Taş beyin ordusuna eri-
JU J y j^ y J-iîll { fb j^ l jL â j w~c C~-ıjL- j\
■ fV şüp selam ladı Timur Taş Bey ana niçün haraç getürmedin dedi Umur
Bey etti siz ne m illetsiz k i bizsize haraçverevüz biz haraç küffardan
• U * i l$
Vî.1 jy\ jjitly. j\* Sja* JÛeıNl İja î ly^Ml dAU c-»-*!— aluruz siz m ûsliim an ve biz müslüman bizden haraç ne veçhile iste-
rsiz dedi bu söz Timur Taş Beye hoş geldi sayurgayup gazi yiğiti-
1 jVM^» 0 yv«> jl^a jljjL c *z£j J*^u İyi ö ^ j i wıji| mişsin v:. ;■gaza kılmakta ol deyu gönderdi.,,
e^Lâîl
û#l^ C İ İ Ö İ J I Ö j C iljLe Cm<Ji
J~ e-ly] Bu malûmata mehaz ittihaz eden Müneccim Başı Derviş Ahmet
jjLCi^^îT" j U jC ij ı f j t ,jU jU$" J t ija '^Jjİ6. ^ Û H ( Jjji'ç-v ) inde (kütüphane! umumî, c 2, s 429) Emirüssevahil Mehmet
cçt PSS||||| x ^ j i,â1
^ ı / J*-' f»V A ^ j f * f „ rli e»jt a\^el ^Vizsl y L <1^ ü^JJ—* ö ^ i'y beyin Selatini Selçukiye kaptanlarından olup sevahili muhafaza ve
denizde kâfirlere gaza ettiğini, onun oğlu Aydm reisin de Âli Sel­
û iİ M J * l j lj û )l^ j->»
çuk devletinin Moğol istilâsı dolayisiyle inhitata uğramasından istifade
*y j j-k. b.^4?) lj Jnd A ederek sevahilde kışlamayı itiyat eden Türkleri etrafına toplayıp
f«A* J S,J J-i 'i y f f - .jj* ti üjââjljiü»- L o l j Leşkerî [yani Lascaris] eline gaza ve bu diyarı fetih ederek bir devlet
«LİJ ö '^ JLîf' Jlx ». oi f f-‘
j '•\r,,a*.>5— tesis ettiğini ve ölünceye kadar kâfirlerle gazada bulunduğunu
Cr* »ay ■»j'jTj
zikrettikten sonra onun evsafım tadat ediyor ve badehu yerine oğlu
• *X*3b •■*ı-r ^ y : > “Umur bey,in geçtiğini söylüyor, ( j ^ u ) sahibi Umur beyden sonra
Eflftkînin bu kuyudu bize Aydın oğullarının evlâdı Mevlânaya mürit İsa Beyin hükümdar olduğunu zikrederek “Hızır Bey, den bahsetmiyor.
olduklarını tasrih ettikten mada Aydın Oğlu Mehmet Beyin ( . » ^ u ) Bu malûmat ( j , jiuu. ) de başka şekilde zikredilmiştir. Bu kitaba
ve Umur Beyin de ( » jiu ,.) lakabını aldıklarını gösteriyor . Aynı za­ nazaran Âli Selçukun sukutunu müteakip Aydm Elinde Aydm Bey
manda Aydın Oğlu Mehmet Beyin Germeyan ümerasından olduğunu da [l]B u eserin biri lopkapu sarayındı Revan köşkü kütüpanesindc diğeri Pariste Milli kütü-
tasrih ediyor ki bu son malûmat Düstürname* deki kayıtla temamen pahanede olmak üzere (Supp, Turc: 737) iki adet tam ve mükemmel nüshası mevcuttur. Gene
tetabuk arzetmektedir. topkapı sarayında. Darülfünun kütüphanesine naklolunan Yıldız kütüphanesinde , Pariste milli
kütüphanede, Holanda da Leyden kütüphanesinde bu kitabın müteaddit eksik nüshaları mevcuttur.
Eflâkî, Emir Arif Çelebi’nin Germeyan Oğlu Yakup Bey bin Alişîr
M. Houtsma tarafından İbni Bibi Selçukaamesinin tercümesi zan ve bu nam altında tabolunan
ile m ülâkatından bahseden bir hikâyesinde hükümdarı müşarileyhin ve «Recııeil de textes relatifs a’ l’histoire des Seljoutides* atlı kolleksiyonu üçüncü cildini teşkil
seraskeri ( ^ı» 4jU û.ji'j— ) ın Aydın Oğlu Mehmet Beyin damadı eden kitap bu büyük tarihin bir kısmıdır.
olduğundan da bahsetmektedir .

14
isimli bir zat müstakillen icrayi hükümete başlamış ve bunmı vefatında
oğlu Mehmet bey geçmiştir. Mehmet beyden sonrada îsa bey geçmiştir.
Yazıcı zade’ niıı ve onu mehaz ittihaz eden Müneccim Başının ve
( Jjji'jU. ) kitabının Aydın Oğullarının şecerei eıısabı hakkında verdik­
leri malûmat muhtacı tetkiktir. Gerek Eflâkî tezkeresi ve gerekse Düs-
tumame bize gösteriyor ki Aydın Elinin ilk Fatihi “Aydm oğlu Mehmet
Bey„dir. Bu Mehmet beyin pederi hakikaten“Aydın bey, atlı bir zat mıdır?
Burası şüphelidir.Ayduı ve Aydmlu isimierile müseınma[ljkabile ve mevzi
adlari bulunduğu gibi Erzurum havalisinde de vaktile bu isimde bir kale
bulunmakta idi [2], Anadoluda kabile isimierile tesmiye edilmiş bir çok
mevkiler vardır. Acaba Şelçukîler zamanında “Aydın,namında bir Türk- v
men boyu mevcut olupta etrafa dağılmış, bir kısmı Aııadolunun Şar­
kında bir kısmı garbında mı tavattun eylemiş ve bir kısmı da mer­
kezde mi kalmıştır ?. Aydm Oğullarıda bu aşirete mensup olmak rlola-
yisile Germeyan Oğullan gibi aşiretlerinin ismine nisbetle bir sülâle mi
tesis etmişlerdir?. Bu faraziyye kabul edilirse Yazıcı Zadenin ve
( jjju u ) in kabul etmiş olduklan Aydm Bey ve onun pederi Meli-
küssevahil Mehmet Bey bittabi birer şahsı hayalî olmuş olurlar.
Ravendî’ yi ihtisar ve Ibni Bibîyi aynen tercüme ve 679 senesinden
itibaren Anadolu ahvalini muhtasaran yazan Yazıcı Zade Ali, Ibni
Bibi den tercüme ettiği kısımlarda olduğu gibi bu son kısımlarda da
lâalettayin her hangi bir emir hakkında, mahazlarmda mevcut olma­
yan şeyleri yazmak, onlara bazı nisbetler bulmak, bir takımlarını
kadim Selçukî ümerasının ahfadı veya Oğuz uluslarından birinin reisi
yapmak ve ne olursa olsun bir asalet silsilesi uydurmak arzusundan
içtinap edememiş ve burada da Aydm oğullarını Âli Selçukun Meli-
küssevalıili Mehmet Bey neslinden göstermeye çalışmıştır ?. Yazıcı
Zadenin bu hatası Müneccim Başı ve badehu Ahmet Tevhit
ve Halil Etem beyler tarafından tekrar olunmuş ve bu muhayyel
Mehmet Bey Aydm Oğullanmn malûm olan ilk ceddi ad edilmiştir.
Bu izahattan sonra Meliküssevahil Mehmet Beyin Aydm Oğulları şe­
cerei ensabmın başından tay edilmesi icap eder. Düsturname’ de ve
Eflâkî tezkeresinde bu hususta hiç bir işaret bulunmaması noktai na­
zarımızı teyit eder sanırız. Eğer yukarıda zikrettiğimiz, yani Aydm
hanedanının, Germeyan hanedanında olduğu gibi bir aşiret ismine
intisabı kabul edilir ve Düsturname* de ve Ml'âki teskeresinde Aydm
Bey atlı bir kimseden bahsedilmediği de nazan dikkate alınırsa oza-
[1) Bugün Adana şimalinde, Torus dağlannda köçebe halinde yaşayan meşhur Aydınlu
aşireti bunlardan birisidir .
[21 Bu kale Tiraurlenk’in ikinci İran seferinde ve 796 senesinde anun tarafından zabtedilmijfi.
15
man Yazıcı Zade tarafından ihtira ve Müneccim Başı tarafından teyit
ve ( ) sahibi tarafından zikir ve Ahmet Tevhit ve Halil Etem
beyler tarafından da kabul edilmiş olan - Aydm bey , de hayalî bir
şahıs olmuş olur. Bu takdirde Aydm oğullanna “ Mehmet bey „ den
başlamak icap eder.
Yazıcı Zade ve ondan naklen ( ) sahibi, Tezkerei Eflâkî’ de
ve Düstıırname'ile Ibni Batuta’da ve diğer eski mehazlarda zikir edi­
len Aydın oğlu Mehmet Beyin Aydm Elini fetih etmesini bu hayalî
Aydm Beye nisbet etmişler ve Mehmet Beyden hiç bahsetmeden Aydm
Beyden sonra Umur beyi hükümdar yapmışlardır.
Bu azim hataya ne ( ) sahibi, ne de Ahmet Tevhit, ve Halil
Etem beyler iştirak etmemişler ve Umur Beyin pederi Mehmet Beyi
zikir ve fakat ikinci Mehmet bey olarak kaydetmişlerdir.
Şayet vücudu isbat edilmeyen Aydm Beyin daha doğrusu “ Ay­
dın t , m garbi Anadolu fatihlerinden Mehmet beyin pederi ve yahut
ecdadıikİan birinin ismi olduğu farzedilecek ve hanedan ilminin bir
aşiret izninde n değil-belki OsmanlIlarda veya Selçukilerde olduğu
gibi -bir şahistan neşet ettiği kabul olunacak olursa, bu takdirde Ay­
dm is;".:ıideki aşiret ve cemaatlann -köçebe hayatı geçiren bir çok
akvanır: olduğu gibi-bu aile etrafında toplanarak bu ismi almış ve
bu asabı' yet etrafında toplanmış ve yeniden teşekkül eylemiş bulun­
duklarını ve bilâhara Anadolunun muhtelif taraflanna dağılmış olduk­
larını kabul etmemiz lâzım gelecektir.
*s * , :
Aydın oğullan hakkında yukarıda zikredilen menbalar, bu hane­
danın tarihini itmam için kâfi değildir. Bu menbalara Lâtin ve Yunan
menabiini ve bu meyanda Amadî’nin Kıbris kırallan hakkında yazmış
olduğu vekayinameyi, Raynaldi’ nin “ Annales eclesiastici „ ni Vil-
lani , CantacuzĞne, Stella, Ducas, NicĞphore GrSgoras „ vekayiname-
lerini; Vatikan ve Venedik hazinei evrakında Aydm oğullan baklan­
da mevcut vesaiki ve bilhassa bu vesaikin bir çoğunu ihtiva eden
“Diplomatarium Veneto-Levantinum, atlı kolleksiyonun birinci ve ikinci
ciltlerile Papa altıncı Clâment ve altıncı înnocent’m registre yani si­
cillerini ve muhtelif kolleksiyonlarda ve vekayinamelerde neşredilmiş
olan mektuplannı ilâve etmek lâzım gelir.
Bu mehazlara Aydm Oğullarına ait bulunan veBirğî,Tire,Ayasluğve
diğerAnadolu şehirlerinde bulunan kitabeleri-ki bunların bir kısmı Köp-
rülüzade Mehmet Fuat Bey tarafından Türkiyat Enstitüsü mecmuasının
 16 17
ikinci cildinde (Sahifa 422-425) neşrolunmuştur-ve meskûkfltı ve Aydm Hopf : Les Giustinianl, dynastes de Chios. trad. de Vlasto.
Oğulları namına yazılan eserlerin ithafnamelerini [İJ ve (.sj^u/ûjji^.a) Perilla : Chio.
nin ( ıydiûiı-v ) sında ve ( vud ıjtuu ) de bulunan bazı zevatın ter­ Sauger : Histoire nouvelle des anclens ducs de l’Archipel.
cümei halleri "arasında bu hanedanı alâkadar eden akşamı ilâve ede­ Lacroix : Ûes de la Grece.
cek olursak Aydın hanedanının tarihi bir dereceye kadar kesbi vu­ Gay : Le pape CMmentVl et les affaires d’Orient.
Heyd : Histoire du commerce du Levant au Moyen-Âge, 2 vol.
zuh eder.
Lebeau : Histoire du Bas-Empire, 21 vol.
Eski menbalara İstinaden müahharen yazılan eserler Dttsturname-
Muralt : Essai de Chronographie byzantine, 2 vol.
nin müphem noktalarını ve ayııı zamanda Aydm Oğullarının tarihini
Parisot : Cantacuzöne, homme dT M et historien.
bir kat daha tenvir etmektedirler. Bunların içinde müracaat edebildik­
Schlumberger: Les principauMs franques du Levant.
lerimizin başhcaları şunlardır:
Selılumberger: Numismatique de l’Orlent Latin .
Jauna : Histoire g6n6rale des royaumes de Chypre, de Jdrusaleın , Hammer: Histoire de l’Empire Ottoman, 18 vol.
..., 2 vol. Leyde, 1747 D am : Histoire de la r6publique de Venise, 7 vol
Loredano : Histoire des rois de Chypre de la maison de Lıısig:ıan;
trad. de H. Giblet, 2 vol. Paris, 1732, **
*

Mas-Latrie : Histoire de l'île de Chypre. 3 vol .

= L'île de Chypre. Aydın Oğullarından bahis olan ikinci faslın şerh ve tenkidine baş­
= Commerce et exp6ditions militaires de la France et de Ve j-ise' lıyoruz :
au Moyen Âge 17 nci sahifada:
Baudoiıı : Histoire des Chevaliers de 1‘ordre de Saint-Jean de Jerûs-
alem, 2 vol. Paris, 1643 Yediyüz on yedi di hicret tamam Çıktı Aydın Oğlu miri nlknam
Vertot : Histoire des Chevaliers Hospitaliers de Saint-Jean de JĞrusa- ;
lem, 7 vol. Paris, 1737 Bu beytin ashnda:
Delaville Le Roulx : Les hospitaliers â Rhodes, 1 yol.
Yediyüz yedi idîhicret tamam Çıktı Aydm Oğlu miri nlknam
Delaville Le Roulx : La France en Orient, 2 vol.
Jorga : Philippe de M6zi6res, 1 vol. Paris, 1896 şeklinde olması ve bilâhara müstensih hatası olarak bu şekle girmiş
ifervos : Rhodes. 1 vol. bulunması kuvvetle muhtemeldir. Zira Umur Beyin tevellüdü 709senesin­
Justinian : La description et riıistoire de l’île de Scio, 1 vol. de (Düstürname. Sahifa 18) olmasına ve on sekiz yaşında yani 727de
[1] Aydın Oğullan namına telif edilen atideki eserlerin mukaddimelerindeki ithafnameler gazaya başlamasına göre 717 senesinde henüz sekiz yaşma g ir m iş olan
şayanı zikirdir: Umur Beyin hurucu mevzuu bahsolamaz. Bu olsa olsa Umur Beyin pederi
1 — Meçhul bir mütercim tarafından yapılan Kısası Enbiya tercümesi: bir nüshası Bursa’da, Mehmet Beye aittir. Mehmet Beyin hurucu ve Aydm elinde fütuhat
Ulu Cami kütüphanesinde ve diğer nüshası da Kayseri de bulunmaktadır. Aydın oğlu Mehmet Bey
yapışı ise Birğî’de Ulu Camide olan kitabede (Türkiyat enstitüsü mec­
namına tercüme edilmiştir.
2 — Gene aynı meçhul mü tercin tarafından Aydın oğlu Mehmet Bey namına yapılan muası, c. 2, Sahifa 422) mezkûr olduğu üzere 707 senesindedir. Bina­
{ UjYl î/ jT ) tercümesi: İstanbul’daVeliyyüddin Efendi kütüphanesinde bulunmaktadır. enaleyh bu beyti bu şekilde tashih etmek icap eder.
3 — Aydın oğlu Umur Bey namına Mesut isminde bir zat tarafından yapılan Kelile ve Dini­ Gene 17 inci sahifada Aydm oğlu Mehmet Beyin Sultan Alûettin’den
ne tercümesi: Lâleli kütüphanesinde. IJc beyliğini almış olduğu hakkında mevcut olan malûmat OsmanlI­
4 — Hacı Paşanın Aydın oğlu İsa Beye ithafen yazmış olduğu ( ) atlı tıb kitabı.
larda ve diğer Anadolu hanedanlarının tarihinde müşterek olan ve
5 — Gene müşarileyb Hacı Paşa tarafından nin akaide dair yazmış olduğu
X ) atb eserinin şerhi: İsa Beye ithaf edilmiştir. fakat hiç bir esasa istinat etmeyen bir ananedir. Birinci sultan Alâ-
6 — ( tfjjSİı ı>. 4? Cf. ) atlı bir zat tarafından ( . 'öL.1 «J^Ona* ettin Keykubadm bırakmış olduğu emsalsiz şöhret, Anadolu halkı
mındaki arapca bir eserin Earisiye yapılan ve Ayduı oğlu İsa Beye ithaf olunan tercümesi: Veliy­ arasında diğer padişahların isim ve şahsiyetlerini de ona izafe ettir-
yüddin Efendi kütüphanesinde. Düstumamei Enverî 2

iniş olduğundan Aydın Oğlunun bu beyliği, 702-708 seneleri arasında
ikinci defa Anadolu hükümdarlığı yapan ikinci Sultan Gıyasettin
Mesut’tan almış olması ve fakat pek meşhur ve maruf olan Alâettin
isminin onun yerini tutması muhtemeldir. Üçüncü sultan Alâettin.
Keykubad’m iki devrei saltanatı da Aydın Oğlunun zuhur ve hurucun­
dan mukaddem olduğundan bu rivayetin mevzuunu bu hükümdara
atfetmeğe pek de mahal olmasa gerektir.
17 inci sahifada Aydm Oğlunun evvelâ Germeyan Oğlu ümerasın­
dan olduğundan bahsedilmektedir ki, bu rivayet Eflâki* nin rivayetini,
teyid ediyor.
Düsturname’de bundan sonra Aydın Elinin fethinden bahsedil­
mektedir.
Anadolu’ nun bidayeti fethinde bütün Anadolu kıt'ası Ali Selçuk I
şehzadeleri ve emirleri tarafından fethedildiği esnada garbî Anadolu 1
ve bu meyanda Aydm Eli de zabtolunmuştu. Birinci Ehli-salip seferini
müteakip imparator Aleksiyüs Komninus bu havaliyi tekrar geri almış:
ve Türkleri Anadolunun garp kısmından geri çekilmeye icbar etmişti, \
Bu tarihten soııra Anadolu Selçuk! sultanlariyla Bizans imparatorları :
arasında devam eden bir asırlık mücadele esnasında Anadolunun ha- j
valii garbiyesi mütemadiyen muharebata sahne olmuştur. Anadolu sal- a
tanabnm hudutları bu muharebe neticesinde Denizli, Hunas, Kütahya, .
Eskişehir hattına kadar gerilemiş ve Rum imparatorluğuna tabi olan, j
garbî Anadolunun hududunda kalan bu şehir ve vilâyetler Uc ümerası j
denilen hudut beylerine merkez olmuştu. Rum hudutlarında tahaşşüt t
eden Türkmen aşiretleri kendilerine daha güzel yaylak ve kışlak ara- 1
mak ve yahut bulundukları manatıka nisbetle daha zengin olan mem­
leketleri yağma etmek üzere hududu geçerlerdi. Türkmenlerin sultan­
larla imparatorlar arasında aktedilen muahedat hilâfına olarak yapmış-
olduklan bu akınlar alelekser iki imparatorluk arasında muharebe
zuhurunu intaç ederdi.
İkinci sultan Kılıç Arslan’m Bizans imparatoru Manüel Komninus
üzerine kazandığı | Miriyokefal „ muzafferiyyetini takip eden seneler
zarfında Türkler Anadolunun garbî havzasını fethetmeğe teşebbüs
ettiler. 1177=573 senesinde sultan tarafından gönderilen mühim bir
kuvvet Menderes sahillerini boydanboya yağma ve tahrip etti ve Trailes.
yani Aydm şehrile 6 Karya „ baltasındaki Antakya kasabasını aldı
ve bütün kaleleri fethettikten sonra fütuhatını Adalar denizine kadar
temdit etti. Fakat imparator Manüel bu fütuhatı durdurmaya ve Türk-
lerin almış olduğu memleketleri istirdada muvaffak oldu [1].
[1) Lebeau, Hlat. du Bas-Empire, T. 16, p. 285-288.
19
1186=682 senesinden sonra sultan ikinci Kılıç Arslan ümerasından olup
Bizans müverrihi Nik6tas Choniates tarafından Sam&s—bu isim Şemsed-
din’den galat olmalıdır—tesmiye edilen bir emir,sultam müşarileyh tara­
fından garbî Anadolunun yağma ve tahribine memur edilmişti. Emiri mü­
şarileyh mühim bir kuvvetle Lidya’ya girdi,Cilbianus yani Küçük Men­
deres nehrinin suladığı ovayı yağma ve pek çok esir aldı. İstanbul
İmparatoru Isaac l’Ange bu tahribata bir nihayet vermek ve Türklerin
garbî Anadoluya geçmelerine mani olmak için sultana senevî bir
verği vermeyi taahhüt etti [1].
1191ve!195 senelerinde esbak imparator Manüel Komninus'un oğlu
Aleksi oldukları iddiasıla birbirini müteakip huruç eden iki sahtekâr
bazen Anadolu sultanlarının muavenetine nail olarak, bazen de hu­
dutta bulunan Türkmenlerin başına geçerek Rum imparatorlarına tabi
olan garbî Anadoluyu garet ve tahrip ettilerse de her ikisinin de telef
olmaları k sî’î bir netice husule getirmedi [2].
■ Sııliaı G iyasüddln Keyhusrev birinci defa hükümdar olduğu esna­
da 1198=-£05 senesinde Rum imparatorluğu erazisine sefer ederek Men­
deres sahihlerini tahrip, ve mütaadit şehirleri yağma ve fethetti.
Fakat biraderlerile onun arasında mevcut olan ihtilâflar fütuhatın daha
ziyade devamına mani oldu [3].
. İkinci sultan Rüknüddin Süleyman Şah zamanında 1201=598 sene­
sinde im parator Aleksi l’Ange’in, Anadolu sahillerinde korsanlık yapdır-
ması sultan ile imparatorluk arasında harp zuhurunu intaç etti: Türkler
hüdudu geçerek bir çok Rum şehirlerini yağma ettiler [4].
Birinci sultan Giyasüddin Keyhusrev ikinci defa hükümdarlığı es­
nasında, vaktile Ehli Salibin istilâsından evel Bizans imparatoru olup bu
istilâ Üzerine firar ve bir çok sergüzeşten sonra Anadoluya iltica eden
“Aleksi l’Ange„ı, Şark imparatorluğunun taksimi üzerine her tarafa yer­
leşen mütegallibeler arasında İznik'i zabteden ve imparatorluğa tabi olan
garbî Anadolunun idaresini ele geçiren Teodor Laskaris “Th6odore Las-
caris„i iskat va sabik imparator Aleksi’yi onun yerine hükümdar nasbet-
meğe karar vermişti. Bu maksatla sultan müşarileyh 1210=607 senesinde
Laskaris’in memleketine yürüyerek Menderes’sahillerini istilâ ve bu nehir
üzerinde vaki Antiochia kasabasına taarruz ettise de o civarda Laska-
[1] Lebeau, 'Hist. du Bas -Empire, T. 16, p. 3 9 1 Murait, Chronographie Byzantine, T, 2,
p . 225.
12) Lebeau, Hist. dı^ Bas -Empire, T. 16, p. 448-49; T. 17, p. 6-7.
fe3] Lebeau, Hial. du Bas -Empire, T. 17, p. 26-28; Murait, Chron. Byz . T. 2, p. 257 .
14) Lebeau, Hiel. du Bas -Empire, T. 17. p. 50-51. Murait, Chron. Byz, T. 2, p. 262-63.
 ris'le yaptığı muharebede şehit olduğundan bu sefer hiç bir neticeydi
müncer olmadı [İJ. Bu tarihten sonra altmış sene kadar Rumlarla Türk* I
ler arasında sulh devam etmiştir. Anadolu sultanlığının ikbal devri
olan birinci İzzeddin Keykâvus, birinci Alâettin Keykubat, İkinci Gl-
yasüddin Kehusrev zamanlarında Rumlarla mücadelenin inkitaa uğra- I
masmuı sebebi bu sultanların şarkta ve bilhassa cenupta fütuhat arzu­
larında bulunmalarından ileri gelmiştir.
ikinci sultan izzettin Keykâvus’un Rum imparatoru Mihail Paleo-
joğ’a ilticasından ve Anadolu saltanatının sureti katiyyede Moğol hi­
mayesi altınagirmesinden sonra hüdutta bulunan ve ekseriyyetle sultan
fczettinetaraftar bulunan Uc ümerası bunun haleflerine itaat etmeyerek
serbest hareket etmeğe ve hüdutiarı geçerek Rum ülkesini zabteyle-
meğe başladılar. Mihail Paleoloğ da İstanbul’un istirdadından beri
hep Rumeli işlerile meşgul oluyor ve Anadolu vilâyetlerini ihmal edi­
yordu .
1266=665 senesinden itibaren Türkmenler Bitinya, Mizyq»
Lidya, Karya, Firiğya ve Paflagonya havalisinden Rum imparatorluğu I
elinde kalan yerleri istilâya kıyam ettiler. Mihail Pleoloğun kardeşi i
“Yuanis, her nakadar bir müddet bunları tevkife muvaffak oldıysada !
bilâhara Türkmenler yeniden taarruza geçtiler ve fütuhata başladılar.
1280=679 senesinde Sal bey namile maruf olan Emir Menteşe ku­
mandasındaki Türkler Tralles yani Aydm ve Nysse yani “Sultan Hisar,
şehirlerini şiddetli bir muhasaradan sonra alarak denize kadar isti­
lâlarını tevsi ettiler. Aynı zamanda Türkler Sakarya havzasında da
fütuhata başlayarak Marmara sahiline doğru ilerlediler[2] ve nihayet
1300 senelerine doğru bir iki mevki müstesna olmak üzere bütün
garbî Anadoluyu işgal ettiler. Bu fatihler istilâlarını müstekillen yapı­
yorlar, müstakil hükümetler tesisine çalışıyorlar, Anadoluya hakimi
olan Moğollara itaat etmiyorlar, belki Konya veya Kayseri’ de ancak
ismen hükümran olan ve her türlü nüfüzü saltanata Tatarlar tara­
fından gasp edilmiş bulunan Âli Selçuk sultanım kendilerine metbu l
ad ediyorlardı.
Garbî Anadolunun fethi hakkında uzunuzadıya malûmat vermek
mevzııumuzun haricinde olduğundan burada yalnız Aydm Eti ile meşgul
olmakla iktifa edecek ve Düshımame’nin izaha muhtaç noktalarile
uğraşacağız.
[1] Lebeau, HiaL du Bas • Empire, T. 17. p. 289-90; Murait, Te 2; p. 309 .
(2] Lebeau, T. 18, p. 151,174. Murait, T. 2, p. 416,420,421. Pachymer, trad. de C.ousin, j
p. 403.
21
Âli Selçuk saltanatının katiyyen münkariz olduğu esnade Garbi
Anadoluyu işgal eden Türkmen beyleri deniz sahiline geldikten başka
Adalar denizindeki adalardan da bazılarını zapta muvaffak olmuş -
lardı [1]. Bu beylerden Biri “ Sasa Bey „ dir . Bizans müverrihi
Fırançes’ in “Sasan„ tesmiye ettiği bu emir Mağnisa, Efez ve Bergama
havalisine hakim olmuştu. Müverrih Pachymer ise bu beği “sultan
Saysan„ tesmiye ediyor ve bunun kayin pederi ve metbuu olan Menteşe
Beyden ayrılarak müstekillen fütuhata kalkdığım ve kuvvetini tezyit
ettiğini, fütuhata girişerek evvela Tire’yi badehu Efez yani Ayasloğu
zaptettiğini mufassalan yazıyor [2J . Sasa Bey birinci defa 1305 de
Tire’yi muhasara ederken Bizans imparatorunun hıdmetine -henüz gir­
miş olan Katalanlar, reisleri Roger’ nin idaresinde olduklan halde
şehri mezkûrun imdadına gelmişler ve Ttirkleri ricata icbar etmişler­
dir [3]. Fakat Katalanlann Anadoludan Rumeliye geçmesini müteakip
emiri müşarileyh 1308 de evvela Tireyi, badehu Efezi zaptetmiştir [4J.
Türkler diğer taraftan otuz kadar gemi ile denize açılarak Sakız’a çık­
tılar, adayı kâmilen yağma, ve ehalisini telef veya esir ettiler, muha­
fızlarının pekaz bir kısmı adada bulunan bir kalaya iltica ettilerse de
Türkler tarafından muhasara ve esir edildiler. Bu adayı muhafazaya
memur olan ve Katalanlarla Kumlardan terekküp eden bir müfreze aile-
lerile birlikte gemilere binip kaçarlarken Skyros adası önünde bahrî bir
kazaya uğrayarak telef oldular[5]. Fakat Türkler adayı muhafaza etme­
yerek çekildiklerinden burası Cineviz asilzadelerinden Benedetto Za-
charia tarafından zabt ve Bizans imparatoru namına idare edildi [6].
Bunun halefi Martin Zacharia’dan Düsturnamede çok bahsedilecektir.
Bizans ve Latin tarihlerinde mevcut olan bu malûmatı Düsturname
ve Birğî camii kitabesile karşılaştıracak olursak, Aydm Oğlu Mehmet
Bey ve kardaşlarınm evvela Germeyan Oğlu hidmetinde iken bilâhara
Sasa Beyin maiyyetine girerek onun fütuhatına iştirak ve 1307 de Birği’
yi, 1308 de Tire, Efez (Ephöse) ve Kelâs gibi Menderes havzasında bulu­
nan memleketleri aldıklarım istintaç ederiz.
Düsturnamede Sasa Beyin katli hakkında mevcut olan malûmat(sa-
hifa: 17-18) garb tarihlerinde yoktur. Sasa Bey ne zaman Mehmet
[1] Murait, T.2, 481. Hopfj Les Giustiniani, p. 14.
ı . [2j Pachymer, trad. Couein, p.de 953.
[3J Moncoda, Exp6dition des Catalans en Orient. trad. de Cbampfeu, p. 81—82$ Schlum-
berger, Exp6dition des Almugavares, Paris, 1902, p. 84—85; Lebeau, T, 19 p. 46.
•» [4] Lebeau, t. 19, p. 164; Murait, t. 2, p. 499.
15] Hopf, p, 7; Lebeau, L 19, p. 79
[6] Lacroiz, IIes de la Grice, p. 277. Hopf, Les Giustiniani, p. 8, 14.
 22
Bey tarafından katledilmiştir?.. Düsturnamede bunun senesi yazılma­
mış olmakla beraber biz Firenklerin o sırada Anadoluya ne zaman j
ilıraç hareketi yapmış olduklarım bulmağa çalışarak diğer mechulö hal I
edebiliriz: Suryeden tardedilen Hospitalier şövalyeleri 1310 senesinde
Rodos adasını Ttlrklerin ve Rumların elinden almışlardı. Şövalyeler 1
bundan sonra Rodos civarında bulunan adaları ve ezcümle Nisarî' J
Leros, Episcopie, Calchi, Simia, Cos yani îstauköy adalarını alarak j
Anadoluya daha ziyade yaklaştılar. İşte bu sırada Firenklerin Anado^ ]
luya ihraç hareketi yaptıkları ve fakat Sasa Beyle Aydın Oğlu Mehmet J
Bey tarafından geri denize tardedildikleri, bu sırada Düsturname’nift j
bize bildirriıediği bir sebepden Mehmet Beyle Sasa Beyin bozuşup birbir- |
lerile muharebeye tutuştuktan ve Sasa Beyin mağlup ve telef olduğa ]
anlaşılıyor. Aynı 1310 senesi zarfında Ttlrklerin büyük bir donanma I
ihzar ederek Rodosa ihraç hareketi yapmaları ve Rodos şetmini mu-
hasara alhna almaları Firenklerin Anadolu sahilinden tardedilliklerint |
veTürklerin bahrî tefevvuklarına istinat ederek şövalyelere karşı mtite- ;
cavız vaziyet aldıklarını gösterir. Binaenaleyh Firenklerin Anadoluya j
ihraç hareketlerini ve mağlubiyetlerini ve Sasa Beyin katlini 1310 se- |
nesi olarak kabul edebiliriz.
Türklerin 1310 senesinde Rodos şövalyelerine karşı müdafaalerı ve ]
Bilâhara aynı sene içinde istirdat için yaptıkları teşebbüs hakkında garp 3
menabiinde mufassal malûmat vardır. Bu menbalara göre Türkler Kodoşu |
ğeri almak için mühim bir donanma hazırlamışlar ve Ali Osman hane» S
danmın müessisi Osman Beyin kumandasmda olarak Rodos’a çikmışlar *1
veşehri muhasara etmişlerse de şövalyeler şiddetli mukavemet ederek i
muhasarama uzamasına ve ademi muvaffakiyyetle neticelenmesine, -i
sebep olmuşlardır [1] | ÂliOsmanm müessisi olan Osman Beyin bu tarih- 1
lerde Adalar denizi sevahiline malik olmaması ve bu sahillerin Karesi, 1
Sarohan, Aydm ve Menteşe oğulları elinde bulunması ve diğer taraf- 1
tan! Rodos ve Rodos’a tabi adaların Aydm ve Menteşe ellrine yakın !
bulunması nazan dikkata alınırsa Rodos seferinin Aydm ve Menteşe 1
oğullan tarafından yapılmış olması ve muhasarayı idare eden Osman ■
Beyin de Düsturnamede zikredilen (Sahifa 17,36) Aydın Oğlu Mehmet 1
Beyin kardeşi Osman Bey olması kuvvetle muhtemeldir.
Düstümamenin on sekizinci sahifasında Mehmet Beyin oğulların- i
dan bahsolunmakta ve bu meyanda ikinci oğlu Umur Beyin 709 da I
doğduğu, Mehmet Beyin memleketini beş oğluna taksim edip kendi- 1
sinin onlara nazaret eylediği hikâye olunmaktadır. Filhakika Düsturna- I
menin tasrihinden anlaşılacağı vecihle Mehmet Bey büyük oğlu |
fi! Jauna, HisL de Chypre.., Leid, 1747, t 2, p. 771; Verlot, Hiet. des Chevaliers Hospi-
Uİiers, Paris, 1737, L 2, p. 101-102 .
23
Hızır Bey’e Ayasloğu, ikinci oğlu Umur Bey’e îzmiri, üçüncü oğlu
İbrahim Bahadır Bey'e Bodemya’yı, dördüncü oğlu Süleyman Şah’a
Tire’yi vermiş ve en küçük oğlu Isa Beyi yaranda alakoymuştur.
Mehmet Bey daima Birği de oturmuş ve bu şehri devletine merkez
İttihaz etmiştir. Düstümamenin baştanbaşa tetkiki bize Aydm ha­
nedanının idarel hükümet tarzı hakkında bir fikir verebilir. Hükü­
met Türklerin aşirî teşkilattan medine hayatına intibak ettikleri za­
man tesis etmiş olduklan devletlerin aynıdır. Büyük Selçukilerde,
Anadolu Selçukîlerinin ilk devrinde, Danişmend, Karaman ve diğer
hanedanlarda olduğu gibi devletin hakim olduğu memleketler hanedan
•efradı arasında taksim edilmekte ve içlerinden biri hepsine reis ol­
maktadır. Büyük hükümdar hepsinin amiri olmakla beraber maiyye-
tindeki hükümdarların işlerine müdahale etmez. Büyük hükümdann
maiyyetinde divan bulunduğu gibi küçük hükümdarlann da divanlan,
-vezirleri ve emirleri vardır.
~/f Aydm hanedanında hükümdarların reisi olan zata “Ulu Bey„ denil­
diğini Düsturname’nin 31 ve 33 sahifalanndaki kayıtlardan anlıyoruz.
Diğer hükümdarlara sadece Bey denilmektedir. Umur Bey Düstuma-
mede daima“Paşa„ünvanile tesmiye olunmaktadır. O zaman onun herkes
tarafından bu ünvan ile yad edildiğini ve hatta Avrupaca da bu ün-
van ile tanıldığmı eski Latin vak’anüvislerinin ve onlan mehaz ittihaz
•eden müelliflerin müşarileyhl “ Morbassan, tesmiye etmelerinden fl]
anlıyoruz ki “Umur paşaB dan galattır.
Düsturname bu suretle muhtasar bir mukaddemeden sonra doğru­
dan doğruya Umur Beyin gazevatmı nakle başlar ve müşarileyhin
18 yaşında yani 727 senei hicriyesinde cihada başladığını söyler; Meh­
met Beyin daha evelce yapmış olduğu gazalardan bahsetmez. Yalnız:
•(Sahife 19)
iki kal'a idi İzmir ol zaman Bîrini Mehmet bey alnııgtı nihan
beytiyle yukarı lzmirin zabtolunduğunu ve fakat aşağı, yani sahil­
deki kalanın Hiristiyanlar elinde kaldığını bildirir. Mehmet Bey yukan
Îzmiri kimden almıştır? Sakız adasına yerleşmiş olan Cinevizlerin
reisi Benedetto Zachria’nın îzmiri de Rumlann elinden zabtettiğini
ve Cinevizlerin lzmirde yerleşmiş olduklarım, Mehmet Bejin bunun etin­
den lzmirin yukan kalesini almış olduğunu, atide zikredilecek olan
Umur Beyin lzmirin aşağı kalesinin fethinde cereyan eden vukuattan
istidlâl ediyoruz, Yalnız Mehmet Beyin Burasını hanği senede feth­
ettiğini tayin biraz müşküldür.
Garp menabiinde, Düsturname’de mevcut olmayan ve fakat Aydm
1
£1] Vertot, Hist. des Chevaliers, 1. 2. p. 213. Daru, HisL de Vemse. 1 1, p. 530.
 24
oğlu Mehmet Beye ait olması lazım gelen bazı vekayi vardır ki onları
burada muhtasaran zikretmek faidesiz olmasa gerektir. Türkler 1312
senesinde tekrar Akdenizde tehdltkflr bir vaziyet almaya ve Kîbriş
kırallle, Ehli Salip şövelyelerile, Venedik, Cineviz ve Katalanlarla
mücadeleye başlamışlardır.
1312 senesinde 23 gemiden mürekkep bir Türk donanması Rodos :
açıklarımı gelmişti. Rodos şövalyeleri Üstadazamı Foulquesde Villaret .
Rodos donanmasiyle hareket ederek Türkleri Amorgo adasına kadar ^
takip etti. Türkler mezkûr adaya çıkmışlardı. Şövalyeler evvela Türk- S
lerin gemilerini yaktılar, sonra adaya çıkdılar. Hiristiyanlar, mikdan
sekiz yüze baliğ olan ve mezkûr adada bir tepeye çekilmiş bulunan *
Türklere hücum eylediler. 57 şevalye ve 300 piyadenin ölümile neti- .
celenen bir muharebeden sonra galip geldiler. Müslümanlar telef veya j
esir oldular flj.
1318 de Türk donanmasıyla Rodos donanması arasında bir muha- i
rebe daha vukua gelmiştir: Rodos büyük pr6cepteur’ü olan Albertde
Sclnvarzbıırg kumandası altında bulunan kuvvei seferiye Türklere :m
galip gelmiştir. Papa bu hıdmetine mükâfaten ikide birde Türk­
ler tarafından zabtveHospitalier'ler tarafından istirdat edilmekte olan
6Kos„yani lstanköy adasını kaydı hayat ile mumaileyhe terkeyledi [2]. J
1319 da Schwarzburg gene sefere hazırlandı. 24 mücehhez gemi '.j
ile 28 haziranda Rodostan hareketle Sakız'a gitti ve 1314de vefat eden -i
amıcası Benedetto’nun yerine Sakız hakimi bulunan ve o tarihtenberi Jı
mezkûr adayı İstanbul kayserleri namma idare etmekte olan Martin Zac-
haria ile birleşti ve onu on dört gemisi ile beraber yanma aldı. Bu esnada
Efeze’de hazırlanan ve 58gemiden ibaret ve 2600 muharibi hamil bulunan
bir Türk donanmasının denize açılmış ve Sakıza doğru harket etmiş
olduğunu öğrendi. 23 temmuzda Zacharia ile birlikte Türk donanmasını
karşılamaya gitti. Şiddetli bir kavga başladı, güneş batarken muha­
rebe Hiristiyanların muzafferiyyetile bitti. Mücadelede ölenler ve de­
nizde boğulanlar dahil olmak üzere Türklerin zayiatı 1500ü geçiyordu.
Esir edilenlerle, Sakız adasına kaçmış ve orada telef edilmiş olanlar bu
hesaba dahil değildi. Gecenin karanlığı sayesinde 400 kadar Türk
altı gemi ile kaçabümişlerdi [3].
Yukarda zikrettiğimiz iki vak'anın Aydın Oğullan donanmasiyle
şövalyeler arasında cereyan etmesini kuvvetli bir ihtimal ile zirkedi-
voruz . Sonuncu vak’a ise Türk donanmasının Ayasloğ’dan hareket
[1] Amadi, Clıronigue de i'ile de Chypre, p. 393. Delaville Le Roulx, Les Hoapilaliers â
Rfaodee, p. 6.
[21 Delaville Le Rotıbt, p. 8.
[3) Anindi, p. 400; Delaville Le Roulx, p. 0.
25
etmesinden anlaşılacağı üzere, doğrudan doğruya Aydm Oğullarına
aittir.
Garp manbalan 1320 veya 1321 tarihlerinde Rodos adasına Türk­
lerin taarruzundan ve bu taarruzun akamete uğradığından uzunuza*
dıya bahis ve aynı zamanda bu taarruzun Osmanlı hanedanının ikinci
hükümdarı Orhan Bey tarafından yapılmış olduğunu da zikrederler [1],
Bu tarihlerde OsmanlIların Adalar denizine yaklaşmamış olmamaları ve
bilhassa Osman oğlu Orhan Beyin 726 dan evvel hükümdar olmaması
bize bu vak'anın Menteşe oğlu “Şücaettin Orhan Bey bin Mesud*a ait
olduğu kanaatini vermiştir. Aydın Oğullarının da bu sefere iştirak
etmiş olması muhtemeldir.
Aynı tarihlerde Türklerin Achaya hıttasına ihraç hareketi yaparak
havalii mezkûreyi yağma ve tahrip ettikleri ve bundan sonra Türk
gemicilerinin bütün Adalar denizini dehşet içinde bıraktığı [21 Garp
manbalannda zikredilmekle beraber taarruz hareketini idare eden
Türk beylerinden bahsedilmemiştir; bu vekaylin de Aydm Oğullarına
ait olması kuvvetle muhtemeldir.
Düsturnamenin müellifi İzmir havalisinin Mehmet Bey tarafından
oğlu Umur Bey’e tevcih edildiğini söyledikten sonra Umur Beyin, ma-
iyyetinde Dündar Bey, llyas Bey, Pişrev Bey oğlu Yusuf Bey, Ehat su
başı, Hoca Selman gibi zevat bulunduğu halde İzmir’e gelip Firenkler
elinde kalan aşağı İzmiri muhasara altına aldığını ve iki buçuk yıl
devam eden bir mücadeleden sonra Firenklerin teslim olmaya mecbur
kaldıklarını, Firenklerin beyi “Meşe Marti„nin kaleyi Türklere verdikten
sonra Sakıza gitmiş olduğunu söylemektedir. (Sahifa 19-20) Bu vak'a
Umur Beyin ilk gazasıdır.
Yukarda zikrettiğimiz vecihle Umur Bey 18 yaşında gazaya baş­
lamış olduğundan bu muhasaranın 727=1326 senesinde başladığı ve
729=1328 de bittiği anlaşılıyor.
Bahsedilen Mese Marti biraz evvel ismi geçen Sakız senyörü Martin
Zacharia [3] dır.
Düstumame bundun sonra Umur Beyin donanma yaptırdığım ve
ilk defa deniz seferine çıktığım nakleder: (Sahifa, 20-21).
Izmirin fethini müteakip vukua gelen bu seferin de 1328 de veya
1329 iptidasında olması icap ediyor. Bu seferdeTürkler Rum imparator­
luğuna tabi olan Bozca Adayı yağma etmişler ve beş gemiden mürek­
kep bir Rum donanmasını mağlup ve İstanbul’a firara mecbur etmiş­
lerdir . Umur Beyin kardaşı İbrahim Bey de bu sefere iştirak etmiştir.
Garp menbaları 1329 senesinde, o tarihe kadar mütemadiyen Akdenizde
|1] Vertot, T. R. P. 181-184; Jauna, T. 2. P. 799-800. Delaville Le Roulz, p. 78.
[2] Delaville Le Roulx, p. 79.
[3] Mese Marti ismi Meseire Martin den tahrif edilmiştir.
 26
korsanlık yapan, müteaddit defalar Adalar denizindeki adaları yağma
eden, bir kaç defa Agriboz adasının merkezi olan Negrebon'a ve Atine
havalisine taarruz eyleyen Türklerin tecavüzatına set çekmek için
Rum imparatoru, Venedik cumhuriyeti ve Cezayiri Bahrisefft senyör-
leri arasmda ittifak vukua geldiğinden , fakat hiç bir netice çıkma»-
dığmdan bahsederler [1] .* Zikredilen taarruz ve garetlerin Aydın
oğullan ve bilhassa Ayasloğ emin Hızır Bey tarafından yapılmış ol­
ması çok muhtemeldir.
Düsturnamede üçüncü sefer olarak Umur Beyin Sakız gazasından
bahsedilmektedir. Bu gazadan evel İstanbul tekfurunun yani Rum
imparatorunun evelki deniz muharebesinin intikamını almak istediği |
ve fakat korkusundan buna cür’et edemeyerek donaıımasiyla Sakıza te­
veccüh ve mezkûr adayı Mese Marti elinden zapt ve onu esir ettiği ve
SakızaPresto yahut Bserto veya Bşerto atlı birini vali tayiıı eylediği de
zikredilmektedir: (Sahifa,22).
Bizans ve Garp menbalannda tafsilen zikredilen bu vak’anm htt- )
lflsası şudur: Martin Zacharia’nm, impartorun hakimiyyeti âliye- 1
sini kabul etmeyerek istiklâle teşebbüs ettiği, ayrıca kale yaptır- *
dığı, imparator üçüncü Andronik Paleoloğ’un hiddetini tahrik etmişti, İ
Filhakika 1329 senesinde imparator donanmasiyle birlikte Sakıza J
gelmiş ve askerini çıkararak âsiyi mağlup ve kalede muhasara altına .3
almış ve nihayet teslime icbar etmiştir . imparator Martin Zacharia’yı
îstanbula göndererek hapsettirmiş ve mumaileyh 1337 senesine kadar J
hapiste kalmıştır. Bu tarihte hapisten çıkdıktan sonra kayın pederin? a
den hakimiyetini tevarüs ettiği “Achaya, kıt'asındaki malikânesine ;
çekilmiş ve bilâhara göreceğimiz vecihle Umur Beye karşı tekrar sah- i
neye çıkmıştır. Sakız’a gelince: imparator bu adaya “Kalothetos* is- i
minde bir Rum vali tayin etmiş ve bu zat 1340 a kadar kalmış ve
sonra Zyvos atlı diğer bir vali 1346 senesine yani Cinevizlerin zaptına
kadar adayı idare eylemiştir[2J. Düsturnamede mevcut olan Presto veya
Bserto isminin Kalothetos’ un küçük ismi olması muhtemeldir.
Bizans müverrihleri imparator Andronik’in Sakız adası işini tesvi­
ye ettikten sonra Osman oğlu Orhan Beyin kuvvet ve şevketinin art­
masına haset edip müşarileyh aleyhinde imparatorlukla ittifaka hazır
bulunan Türk beylerim kendi taraflarına celbetmek üzere Anadoluya
geçtiğini ve bu beylerden Sarohan’ m imparatorla mülâkata gelerek
fevkalâde hürmet gösterdiğini ve her ikisi arasında bir ittifak muka­
velesi aktolunduğunu ve muahede mucibince Orhan Beyin teşebbüsa-
(1) Delaville Le Roulx, p. 86.
(2) Lebeau, l. 19. p. 407-409. Hopf, p. 20-24.
tına karşı mtitekabilen yekdiğerini müdafaa etmeği kararlaştırdıklarını,
bu esnada Aydm oğlu Mehmet Beyin ağır hasta olması dolayısiyle
j bizzat imparator nezdine gelemediğini ve fakat bir hey’eti murahhasa
: ve bir çok hedaya gönderip ittifaka talip olduğunu, imparatorun da bu
1 teklifi memnuniyetle kabul ettiğini ve imparatorun bundan sonra Foça
: (Phoc6e)ye gitmiş ve şehri mezkûra hakim olan Cineviz Andre Katane’
ye imparatorluğun hakimiyyeti âliyesini kabul ettirerek Îstanbula dön­
müş olduğunu söylerler [1]. Düsturnamede bu hususa dair hiç bir
kayıt yoktur.
Düsturname imparatorun îstanbula avdetinden sonra Umur Bey’in
Sakıza sefere karar verip 28 gemi yaptırdığını ve kardaşı Hızır Be­
yin Ayasluğdan 22 gemi gönderdiğini ve maiyyetinde kardaşı İbra­
him Bey, Ehat su başı, Yusuf Bey, llyas Bey beraber olduğu hal­
de İzmir limanından denize açıldığını, yolda Midilli valisine yani
Rumlara ait bir gemiye tesadüf ve hücum ettiklerini, gemi içinde bu­
lunan valinin aman isteyerek ve bir çok hediyeler vererek kurtuldu­
ğunu, Umur Beyin bundan sonra “ Çeşme „ ye gelip orada kendisini
teşyie yeien kardeşi Hızır Beye veda ettikten sonra Sakıza hareket ve
mezkûr adaya asker ihraç -eylediğini, adanın valisi olan Presto yahut
Bserto’ a un on bin askerle karşı çıkıp mağlup olarak kaleye tahas-
stln eylediğini, bütün adanın baştan başa yağmaya maruz bırakıl­
dığını, bundan sonra Umur Beyin pek çok üsera ve ganayim ile Izmire
döndüğünü ,Hızır Beyin kendisini istikbal için Izmire geldiğim naklet­
mektedir: (Sahifa, 22-24). Bu vukuatın cereyan ettiği zamanlarda yaşayan
Bizans müverrihlerinde bu hususta hiç bir kayda tesadüf edilememesi
şayaıu dikkat olduğu gibi biraz evel imparatorla ittifak muahedesi ya­
pan Aydın oğlu Mehmet Beyin, kendi oğlu tarafından imparatorluğa tabi
olan Sakız adasının yağma ve tahrip edilmesine müsamaha ve müsa­
ade etmesi de şayanı nazardır. Mamafi bir taraftan Eflakî’nin rivayetine
kıymet verir ve diğer taraftan bazı vakıaların müverrihlerin itlâına
vasıl olmaması ihtimalini göz önünde bulundurur ve bu devirdeki
Anadolu beylerile Rum imparatorlan arasmda cereyan eden müna-
sebatı Bizans menabiinden tetkik ederek iki taraf arasmda aktedilen
muahedelere ve ittifaklara hemen hemen hiç riayet edilmediğini nazan-
dikkate alırsak büyük bir ihtimal ile Sakız seferinin vukua gelmiş ol­
masına kanaat edebiliriz. Bu seferin imparatorun Anadoludan lstan-
bula avdetinden bir veya iki sene sonra yapılmış olduğunu kabul eder­
sek 1330 veya 1331 de vuku bulduğuna hükmedebiliriz.
Düsturname Sakız seferini müteakip Umur Beyin Rumeliye birinci
(11 Cantacuzâne, trad. de Cousin, p. 350-353; Lebeau, 1.19, p. 412.

28
seferini mevzu bahsediyor. Bizans vak’anüvislerinde 1332 senesi vuku»
atında zikir ve tafsil edilen bu sefer hakkında Düstnrname ile bu vak’anü-
vislerin rivayeti arasında küllî farklar vardır. Düsturnanıeye göre Umur
Bey, pederi Mehmet Beyin kendini gazadan menetmiş olmasına rağmen 35
gemi ile İzmirden hareket ve Sarohan eline muvasalet ediyor ve Saro-
lıan Beyin oğullan Orhan va temur Han ile mülakat ve bunlardım Temur
Han ile birlikte Gelibolu ya çıkıyor ve mukabelesine çıkan “Esen* tekfu­
ru mağlup ve Gelibolu limanında Lazgöl atlı hisarı bilmuhasara zabt
ve harap ediyor ve pek çok ganimetle Izmire dönüyor ve ondan son­
ra Birğiye giderek pederi Mehmet beyi ziyaret ve arzı hürmet eyli­
yor: ( S. 24-26 ). Düstumamede zikredilen Sarohan oğlu Temur Hani
Balikesri hükümdarı Karesi oğlu Temur Han ile, Orhan'i da Menteşe
oğlu Orhan ile kanştırmamahdır. Düstumamede Sarohan Bey oğlu
Temur Handan bir daha bahsedilmemesi onun bu vukuaattan biraz
sonra vefat etmiş olması ihtimalini veriyor. Filhakika 1333 tarihlerin­
de Anadoluda seyahatte bulunan lbni Batuta’nm Mağnisaya geldiği
esnada Sarohan beyin bir oğlunun henüz irtihal etmiş olduğunu bize
bildirmesi de bu ihtimali takviye ediyor. lbni Batuta yalnız şehzade­
nin ismini zikretmiyor [1]. Düsturnamenin bahsettiği Esen tekfurun
bilâhara imparator olan müverrih Cantacuzöne* nin kain pederi Asan
olması muhtemeldir.
•Bizans müverrihleri ise 1332 senesi sonlarına doğra Umur Beyin75
gemiden mürekkep bir donanma ile Adalar denizine çıkdığmı, evel
emirde Semadrek adasma çıkarak mezkûr adayı tâlftn ettikten sonra
Tirakya sahillerine hareket ettiğini, bu haberden endişe eden imparator
Andironik’in asker toplayarak yola çıktığını ve deniz kenanna yakın
küçük bir kasaba olan Kumuçine yani Gümülcine’de karargâh tesis etti­
ğini,Umur Beyin de Rum ordugâhile hemen karşı karşıya denecek bir va­
ziyette bulunan Porus'de askerini karaya çıkardığını ve etrafı garet
etmek üzere oradan ileri yürüdüğünü, imparatorun da onu Panagie
ovasında karşıladığını, iki ordu bütün gün karşı karşıya durduğu halde
hiç birinin yerinden kımıldamadığını, nihayet Türklerin geceliyin geriye
dönerek gemilerine binip gittiklerini, impratorun da ordusunu alarak
Dimetoka’ya ve oradan İstanbul’a döndüğünü tafsilen yazmaktadırlar.Bu
rivayetin nakili olan ve ozaman büyük domestik bulunan Cantacuzöne
kayın pederi Jean Asan ile beraber impratorun maiyetinde idiler [2] .
Bu iki rivayeti yekdiğerile telif etmek kabil değildir.Bizans müverrihi
Cantacuzöne bu vak’anın bizzat şahidi olduğu için, Umur Beyin vefatın­
ın lbni Batuta seyahatnamesi, Şerif Paşa tercümesi, cilt 1, sahifa, 337.
[2] Cantatmine, p. 435-438. Lebeau, 1.19, p, 451.
29
dan sonra yani vak'anın cereyanından yirmi otuz sene sonra yazılmış
olan Türk mehazına nlsbetle bittabi çok şayanı tercihtir; Düstümamenin
rivayeti burada bir masal haline gelmiş oluyor.
DUstumame bundan sonra Umur Beyin Adalar deizlnde yaptığı
uzun bir seferden bahseder. Mumduniça, Negeront- Agriboz ve Mone-
vethya gazaları diyebileceğimiz bu sefer Umur Beyin yaptığı seferlerin
en mühim ve büyüklerinden biridir. Düstumamede Umur Beyin 250 gemi
ile, maiyyetinde kardaşı İbrahim Bahadır Bey,Yusuf Bey^yas Bey, Dün­
dar Bey, Ehat su başı, İbrahim su başı olduğu halde denize açılmış ve
yolda evvela“Kayin„ve Keşten*[1] adalarına uğramış olduğunu, badehu
İpsin ve Üsküra [2] adalarına geldiğini ve bu adalar ehal isini itaat ve
haraçgüzarlığa mecbur ettiğini ve sonuncu adada esir olan üç Türkü
kurtardığını,ondan sonra“lskebolos„u zabıt[3] ve badehu Kavuk limanını
yağma,Tuzla ve Mumduniça memleketlerini garet için asker ğönderdiğini
İbrahim ve liyas beyler kumandasındaki askerlerin karaya çıkıp “Tahta
hisarı „na yürüdüklerini ve karşılarına çıkan Katalan ve Firenkleri mağlup
edip Mumduniça kalesine ilticaya mecbur ederek bu kalede onları muha­
sara altına aldıklarını, nihayet Umur Beyin bizzat gelerek kaleyi kuşat­
tığını, kalenin sahibi olan Prensesin teslim olduğunu ve Umur Beye çok
kıymettar hediyeler vererek memleketini tahripten kurtardığını ve hatta
Umur Beye kendisile izdivaç etmesi teklifinde bulunduğunu ve fakat onun
teklife muvafakat etmediğini bildiriyor: (S. 26-29)[4). Düştürname, bun­
dan sonra,Umur Beyin askerlerini tekrar gemilere bindirerek Ağriboza
müteveccihen hareket ve yolda bir adaya uğrayarak onu zabtettiğini
söylüyorsa da ismini bildirmiyor. Bu adanın Ağriboz şimalinde bulunan
sekiz adadan birisi olması muhtemeldir (S.29). Bunu müteakip Umur Be­
yin Ağriboz'a çıktığını ve mezkûr adada on kadar hisar ve yüz kadar
köy yağma ve tahrip ettiğini, adanın hakimi olanuMese Pir"ile muharebe
ederek galip geldiğini ttMese Pir” in sulhe talipjolarak Umur Beye çok
kıymettar hediyeler verdiğini ve ziyafet çekdiğini söylüyor : ( S : 30-
31). Burada ismi geçen,«Mese Pir" bilâhare püstumamede Umur Beyle
11] Bu iki adanın İzmir körfezi dahilinde bulunduğu ve Keşten adasının bugünkü Kösten
■d ası olduğu şüphesizdir.
[2] Bu iki adanın İpsara ve Skyros adaları olduğu şüphesizdir.
[3] Skopdos adasıdır.
[4] Burada ismi geçen Kavuk limanı. Tuzla ve Tahta hisarı gibi mevzilerin mahallerini ve
bugünkü içimlerini tesbit edemedik. Vekayiin cereyanından bu mevzilerin kadim Pbocu ve bu­
günkü Livadia lııttasmda bulundukları anlaşılıyor. Mumduniça ya gelince: burası Thermopyles
civarında Bondonıce isminde bir kale olup Achaya prensliğine tabi baronluklardan birisi idi. Sen-
yörü marquis Unvanını taşımakta idi. Bu şehir hakkında muraceat: Buchon, Recherchs hisloriquee
sur la principauti françaisede Mor£e el ses hautes baronnies, t. 1, p. Lx.\l et 260, 324; Morel-Fatio,
Chronique de Mor#e, p. 24-26, 75, 114, 120.
 30
tekrar mücadelelere girip mühim vekayia karışacağını göreceğimiz
Venedik asilzadesi “Pierre Zeno, dur ve Mese Pir, Messı're Pierre’in
tahrif edilmiş şeklidir [1] .
Düsturname bundan sonra Umur Beyin tekrar gemilere binerek
Monevesya* ya çıkıp o havaliyi yağma eylediğini, bu havalideki kale­
lerden birini zabt ve tekfurunu yani senyörünü oğlu ve kızıyle birlikte
esir ettiğini, “Gifrlos* adım taşıyan bu senyörün sınıfı ruhaniye men­
sup biı kimse olduğunu, badehu Umur Beyin üsera ve ganayimle
tekrar Ağriboz'a dönerek orada Mese Pir yani Pierre Zeno tarafından
istikbal edildiğini, Mese Pir’in her sene Birgi’ye haraç göndermeyi
taahhüt ettiğini, Gifrlos’u Umur Beye afattirip bütün ailesile serbest;
bıraktırdığını,ondan sonra Umur Beyin donanmasına tekrar rfıkip olarak
Anadoluya döndüğünü ve bu deniz seyahati esnasında Kırımdan ge­
len zenğin bir tüccar gemisine tesadüf ederek hamulesini zabtettiğini,
İbrahim Beyin gemiyi yakdığım, kardaşınm bu insafsız hareketin- karşı
Umur Beyin teessür duyduğunu, badehu Umur Beyin Kayın atı asma v
geldiğini ve orada Anadolu sahiline tecavüz ve taarruza geler yirmi
kadar düşman gemisine tesadüf ettiğini, bu gemilerin kaçarak Umur
Beyin elinden kurtulmuş olduklarını, ondan sonra Umur Beyin bütün
askerlerile ganayim ve üsera ile birlikte Izmire çıktığını, pederi Meh- j
met Beyin diğer oğıüları Hızır ve Isa beylerle Izmire istikbale geldi- '
ğini, badehu birlikte Birği’ye gittiklerini zikrediyor: (S. 31-33). Mone-
vesia, Yunanistan sahilindeki şehirlerden olup Achaya prensliğinin zaif '
düştüğü esnada tekrar Rum imparatorluğunun eline geçmiş olan Mo-
nembasiya şehridir [2].
İtalyan ve Rum menabiinde Umur Beyin bu seferi hakkında tafsilat
olmamakla beraber Türklerin 1333 de Akdenizi donanmalarile altüst
ettikleri ve Makedonya’ya, Yunanistan’a , Ağripoz’a dahil oldukları,
Papa 22inci Jean,in Venediklileri Türklerle harbe teşvik ettiği ve İstan­
bul imparatoru Andronik’in yese düşerek Latinlerden istiane için
İstanbul ve Roma kiliselerinin tevhidi hususunda papaya müraceat
ettiği mezkûrdur {3]l Binaenaleyh biz de Umur Beyin Mumduniça-Ağri-
boz-Monevesya seferinin 1333 senesinde vukubulmuş olduğunu kabul
edeceğiz.
Umur Beyin maiyyetinde bulunan ve muavenetine gelen ve yahut
pederile birlikte kendini istikbal eden kardaşlannm arasında Süleyman
[1] Zeno hanedanı Venedik hanedanlarının en büyüklerindendir. Andros adasının hakimiy-
yeli bu «ülaleye aitti: „Lacroix, İlea de la Grece,p. 439.
12) Bu gehir hakkında müraceat: Buchon: Recherchea hisl. t. 1, p. 27, 85, 92, 103, 123,
146, İSİ, 153, 161. Morel-Fatio, Chronique de Moree, p. 48, 66, 69, 7Q, 75, 84, 107.
[3) Murait,. L 2, p. 557,559.
31
Şahın isminin geçmemesinin sebebini Ibni Batuta seyahatnamesinden
aşılayabiliriz:
Süleyman Şah her hanği bir sebepten dolayı pederi nezdinden
kaçmış ve kayın babası olan Menteşe oğlu Orhan Bey nezdine iltica
etmişti. Ibni Batuta Aydm oğlu Mehmet Beyin oğlunu firarından do-
layi çok müzterip olduğunun da ilâve ediyor [İJ. Süleyman Şah uzun
1 müddet kayın pederinin yanında kalmış ve bilfihara tekrar Aydm Eline
dönmüştür. Biz onu 1336 da Fuça’ya gelen Rum impraatoru Andro-
nlki ziyaret eden iki kardaşı Hızır ve Umur beylerle birlikte ve 1344 de
Umur Beyin Rumeli seferinden avdetinde istikbaline gelen kardaşlan
arasmda göreceğiz [2J.
; Düsturname’de bundan sonra Umur Beyin maiyyetinde kardaşı İb­
rahim Bey, ümerasından llyas ve Ehat beyler olduğu halde yüz yet­
miş gemi ile “ Fuluri „ adasına sefer ettiği ve oradan Mora pren­
sinin memleketine akıncılar gönderdiği, akıncıların kâmilen Azep ve
yaya oldukları ve »Umurca Oğlanları” olmakla iftihar ettikleri, akıncıla­
rın başında İbrahim ve llyas ve Şuca beylerin bulunduğu, Mora tek­
furunun o sırada askerlerini toplayarak maiyyetinde Angelus, ve Pale-
ologos bulunduğu halde Türklerin karşısına çıktığı, buna vakit olan
Umur Bey iyetişerek akıncıların imdadına geldiği ve bunu gören Hiris-
tiyanlarm Tiirklerele harbe cesaret edemeyerek çekildikleri, Umur Be­
yin de geri dönüp evelce çıkmış olduğu adayı yakıp yıktıktan sonra
pek çok esir ve ganayim ile Izmire geldiği ve pederi tarafından istik­
bal edildiği hikftye edilmektedir: (S. 33-35).
Mevzu balısolan Fuluri adası Saronique körfezinde bulunan ve ka-
dimen Salamis tesmiye edilen “Kulun, adasıdır. Düstümamenin müs-
tensihi noktanın birini eksik yazarak‘‘KuluritiJjiy"kelimesini “Fıtluri^jj/H
şekline koymuştur. Düstümamenin memleketine akın edildiğinden bah­
settiği tekfur Achaya prensinden ziyade Rum imparatoruna tabi olan
Mora despotu olsa gerektir. Çünkü despotun yanında zikredilen eşhastan
Angelos ve Paleologos isimleri şark imparatorluğu hanedanlarına men­
sup kimselerin aile isimleridir . O tarihte Catherine de Valois Achaya
Prensesi bulunmakta ve Kurtheson senyörü Bertrand de Baux Ko-
rinthe senyörü Nikola Acciajoli’nin muavenetlerile Prensliği idare
etmekte idi. Fakat birbirini garet etmek ve müstekil yaşamaktan baş­
ka bir şey düşünmeyen diğer senyörlerin birbirlerile mücadeleleri Acha­
ya prensliğini tamamile kuvvtten düşürmüş ve Rum imparatorlarının Yu-
nanistanı Franklardan geri almak ümidini kuvvetlendirmiş ve bu sebeple
Mora sahilindeki bazı şehirlerle dahilde bulunan Mistira yani İsparta ve
{1] Ibni Batuta seyahatnamesi, Şerif Paşa lercümesi. Cilt I , sahifa: 331.
[2] Dütumame metini, sahifa, 57. Cantâcuzâne, p,445.
 32
Manya kaleleri Rumların eline geçmiş ve bu suretle Mora despotluğu i
teşekkül etmişti. Garp menbalarmda gene Uumr Beyin bu Kuluri seferi I
hakkında tafsilat yoktur. Yalnız Türklerin 1383 senesi içinde Atına I
ve Yunanıstana dahil oldukları hakkında müphem bir malûmat 1
vardır ki [1] biz bunu bu gaza ile tefsir edecek ve bu tarihi kabul I
eyleyeceğiz.
Düsturname bu seferden avdet eden Umur Beyin pederi nez-
dinde yani Birği’de ikamet ettiği esnada onu tekfurun yani İs­
tanbul imparatorunun, onu Rados şövalyelerinin , onu Kıbrıs kıralı- 1
mn olmak üzere askerle dolu otuz kadırgadan mürekkep bir do- j
nanmaıım îzmire gelerek ihraç hareketi yapmaya teşebbüs ettiğini, I
fakat muvaffakiyetsizliğe uğradığını, o esnada bundan haberdar olan 1
Umur Beyin alelacele Birği’den îzmire yetiştiğini ve fakat Hıristiyan- Ş
ların onun vürudundan evel münhezimen ricat etmeleri dolayısiyte j
muzafferiyyetin neticesini görmekten başka bir şey yapmadığını; j
biraz sonra pederi tarafından vukubulan bir davet üzerine tekrar 1
Birği’ye gittiğini, pederile ava çıktığını; pederi Mehmet Beyin bu 1
esnada soğuk alarak hastalanıp vefat ettiğini ve Birği’de defnolunduğu-j|
nu ve Mehmet Beyin bütün kardaş ve oğullarının gelip matem tııttuMar . j
nıu; yedi gün sonra Mehmet Beyin üç kardaşı Hamza, Osman ve Haşan j
beylerle Mehmet Beyin oğlu Hızır Bey’in birleşerek Umur Beyi hüküm- î
darlığa namzet gösterdiklerini; Umur Beyin kabul etmeyerek büyük kar- 1
daşı Sızır Beyi tahta geçmeğe davet ettiğini ve nihayet onun kati reddi |
üzerine Umur Beyin hükümdarlığı kabul ve Birği’de üç gün emaret tah- I
İma calis olduğunu nakletmektedir: (S. 35 -36) [2],
DOstumame’nin bu rivayeti tetkik ve tahkika muhtaçdır. Düstur- |
name, İzmir taarruzunun Mehmet Beyin vefatından evel vukubuldû- S
ğunu söylüyor. Eğer bu rivayeti kabul edersek Mehmet Beyin vefatı 1
734 senesi cemaziyelevelinin ikisinde [3] yani 1334 efrenci yılının bl- 1
rinci ayı olan kânunsaninin ilk sülüsünde olduğuna nazaran İzmir S
taarruzunun 1333 senesi sonlarında vukubulduğunu kabul etmemiz lâ- 1
zmı gelecektir. Halbuki İzmir taarruzundan uzunuzadıya bahseden Garp 1
menbalan bunun 1334 senesi eylûlünda vuku bulduğunu naklederler, j
Garp vesaiki vukuatin cereyanına muasır olduğu için biz bittabi o 1
tarihi kabul edecek ve bu vak’anın Mehmet Beyin vefatından ve Umur ■
Beyin hükümdar olmasından sekiz ay sonra vukubulmuş olduğuna ka- -i
naat eyleyerek vak’ayı nakledeceğiz :
[1) Muralt 11; 2, p. 557.
(2J Burada Umur Bey'in amcalarından Karaman Bey’in isminin geçmemesi onun l>u tarihten *
<evcl vefiıt etmiş olduğunu göstermekledir.
[3J Köprülü zade Mehmet Fuat, Türkiyat Enstitüsü mecmuası, Cilt 2, Sahifa , 423.
33
Anadolu beyleri her tarafta ve her hudutta hınstiyanlara karşı
mütecaviz ve galip bir vaziyette idiler. Osman Oğlu Orhan Bey hemen
her sene Tırakya’ya ihraç hareketi yaphnyor, Balikesir emiri Karası
Oğlu Timur Han da gerek Çanakkale Boğazı tarikiyle ve gerekse doğ­
rudan doğruya Marmaradan gemilerle Rumeliye asker çıkararak
yağma ettiriyordu. Adalar Denizi havzasına hâkim olan beyler de
ibu -şe'kflde korsanlık ve yağmagerlik yapıyorlardı. Bunlardan Ber­
gama emiri Karasi Oğlu Ytihşl Bey, Mağnisa emiri Saruhan Bey
adalar denizinin şimal kısımlarım, Aydm oğullarlyle Menteşa oğul­
lan ise Yunanistanı ve Adalan altüst etmekte idiler. Garb menbalan
1334 senesinde Türklerin Adalar Denizi adalarını yağma ve on bini
mütecaviz hırıstiyanı esir ve Ağriboz ehalisini kendilerine vergi
vermeğe mecbur ettiklerinden ve nihayet Radosu tehdit eylediklerin­
den bahsettikleri gibi [1] Rum manbalan da aynı sene içinde Türklerin
Selanik civarına çıktıklarını ve bizzat imparator Andironik tarafından
perişan edilmiş olduklannı hikâye ederler [2]. Garp menabiinde mu -
fassalao zikrolunan ve bizim tarafımızdan hulâsatan zikredilecek
olan atideki mühim vak'a, naklettiğimiz Adalar Denizi adalanmn yağ­
ması ve Selâniğe ihraç hareketi gibi hadiselerin Karasi Oğlu Yahşi Bey
tarafından îka edildiğini göstermektedir: Türklerin mütevali tecavü­
zünün önünü almak İçin papa 22 İnci Jean hınsüyan hükümetlerini
ittifaka davet ederek bir ehli salip vücüde getirmeğe muvaffak oldu.
Papa ve Fıransa hükümetleri dörder gemi hazırladılar. Sekiz gemiden
ibaret olan ve Jean de Chepoy kumandasında bulunan bu filo on ge­
miden terekküp eden Rados filosiyle birleştikten sonra NĞgrepont’a
hareket etti, Sekiz gemiden ibaret olan Venedik ve dört gemiden mü­
rekkep bulunan Kıbris kiralının filoları burada evvelkilere iltihak ettiler.
30 gemiden ibaret olan bu ehli salip donanması iki kısma aynlmışbrVe-
aıedik ve Kıbris filolanndan terekküp eden birinci kısma evvelce ismi
.geçen Pierre Zeno’ ikinci kısma ise Jean de Chepoy kumanda ediyorlardı.
Emir Yahşi Bey Tisailyada Volo körfezinde irili ufaklı iki yüze yakın
gemi toplamış, bir taraftan Kassandra ya ve diğer taraftan Tesalya
sahillerine ibraç hareketi yapmıştı.
Ehli Salibin maksadı emirin donanmasını burada mahvetmekti; hal­
buki emir Kassandra ya çıkartmış olduğu fırkanın Rum ordusu tarafından
perişan edildiğini [3] ve Rum imparatorunun büyük domestique’i Canta-
cuzfenekumandasındaki-diğer bir Rum ordusunun da Tesalya'ya gelmekte
1Jauna, t . 2, p, 813.
[2] Muralt t 2, p. 561.
[3J Bir iki satır yukarda okredilen ve Türklerin Selanik civarına çıkmalarından ve imparator
Andonik tarafından hezimete duçar edilmelerinden ibaret «olan vakfadır.
Düsturnamei Enveri — 3
 34
olduğunu haber alınca Yunanistan sularını terke karar verdi, karada
bulunan askerlerini gemilerine bindirdikten sonra Anadolu sahillerine
müteveccihen hareket etti. Fakat Ehli-salip donanması tarafından şid­
detle takip olundu, yolda hınstiyan gemilerile birkaç kerre muhare­
beye tutuştu ise de mağlup olarak donanmasının en mühim akşamını
kaybetti ve nihayet pek fazla cehdü gayret göstererek Anadolu sa­
hiline gelmeğe ve İzmir limanına girmeğe muvaffak oldu. Lâkin hınstiyan
donanması onu takip etmekte sebat ederek İzmir körfezine girdi
veemirin bakiyyetüssüyuf donanmasına tekrar hücum ve mahvettikten*
sonra (17 Eylül 1334) karaya asker çıkardı. Ehli-salip askeri karada da
Türkleri hezimete uğratmaya ve müteaddit kalfllar zabtetmeğe muvaffak
oldu. Türkler bu vukuat esnasında 5000 inşân ve yüz kadar gemi zayi
etmişlerdi. Bu kadar muvaffakiyetlere nail olan hıristiyanlar geri döndü­
ler, heyeti ittifakiyeyi vücude getiren filolarda yerlerine gittiler [1],
Gaip menbalarmm vermiş olduğu bu malûmat esas itibarile doğru
olmakla beraber Türklere isnat edilen zayiat mikdan mübalağalı ad­
dedilmek ve hele Ehli-Salibin İzmir limanından karaya asker çıkarak ■
muvaffakıyata nail olduğuna ve hatta kalfllar zabtetiğine dair olan
malûmatı büyük bir ihtiyat ile karşılamak lâzımdır.Halbuki y ukarda■
söylediğimiz vecihle Düsturname—Emir Yahşi Beyin hezimetinden bah- *
setmeksizin — hınstiyan donanmasının Izmire gelerek karaya asker M
çıkarmak teşebbüsünde bulunduğunu ve fakat muvaffak olmadığını ^
söyler ki bu rivayet daha doğru olsa gerekdir (Düsturname S:35). Yalnız J l
Düsturname bu sefere Tekfur tesmiye ettiği İstanbul imparatorunun *
donanmasının da iştirak ettiğini söylüyor ki yanlıştır.
Düsturname, Umur Beyin tahta cülûs ettikten sonra Saruhan oğlü
Süleyman Beyle birlikte Yunanistana yapmış olduğu sefer hakkında
aynca bir fasıl tahsis ediyor: [S: 36-38]. Bu fasılda verilen malûmata *
göre Türk donanmasının mıkdan 276 gemiye baliğ oluyordu. Pişrev,
Dündar, Yusuf ve Ehat Beyler de sefere iştirak etmişlerdi. Türkler ^
ewela*Monevesya»yaniMonembasyâ’ya gelerek karaya çıkıyorlar, mez- y
kûr şehrin valisi muhalefet ve mukavemete cesaret edemeyerek
Umur Beyi istikbal ettikten ve pek çok hediye ve bir senelik haracı j
defaten verdikten sonra her sene muntazaman Izmire cizye gönder-' j
meyi taahhüt eyliyor. Umur Bey bundan sonra bütün ordusuyla İş- !
pen adlı bir hükümdann memleketine yürüyor ve hükümdarı muma­
ileyhin cemettiği otuz bin kişiyi perişan ve müteaddit kalftları zapt
ve sekenesini imha, kadm ve çocuklarım esir ettikten sonra ordusunu
tekrar gemüere bindiriyor ve bir adaya geliyor. Umur Bey otuz ath
[I) C. de la Roneiere, Histoire dela merine française, 1.1,p. 233-237. Delaville le Roulı
Les Hospitaliers â Rhodes ,p. 89,90 .Gay, Le pape CİĞraent VI el les affaires d ' Orient ,p. 23.
35
ile adaya çıkarak karşısına çıkan on bin kişiyi darma dağın ediyor,
ondan sonra Mora’ya asker çıkarıp mezkûr kıt’anin payitahtı olan
‘Mistir„şehrine yürüyor, şehir aman diliyor, ondan sonra Gifrilibos eli­
ni garet ediyor ve badehu Izmire dönüyor. Saruhan Oğlu Süleyman Bey
ise yolda şiddetli bir fırtına sebebiyle asıl donanmadan ayn düşüyor
ve on kadar hınstiyan kadırgası tarafından onun gemisi muhasara
altına alınıyor. Fakat Umur Bey, bir kadırgaya binip Süleyman Beyi
kurtarmağa gidiyor. Düşmanlar onun geldiğini görür görmez kaçıyor­
lar. Umur Bey Süleyman Beyle birlikte Izmire çıkıyor ve bermutat
kardaşları tarafından istikbal ediliyor ve onlara pek çok hediyeler
veriyor. Düsturname bir münasebetle Umur Beyin yeşil bir sancağın­
dan da bahsetmektedir,
r Garp menabiinde zikredilmeyen bu seferin Umur Beyin cülûsu
ferdasında olduğuna göre 1334 senesi içinde Ehli Salip’in - yukarda
zikrettiğimiz - İzmir taaruzundan evvel yani senei mezkûre Eylü­
lünden mukaddem yapılmış olması lâzım gelir. Bu takdirde Papa yir­
mi ikinci Jean’m vücüde getirdigi hıristiyan ittifakınm sepeplerinden
biri de Umur Beyin yaptığı bu akın olmuş olur. Eğer bu seferi hıristi-
yanlarm Izmire taaruzundan sonra Umur Bey tarafıhdan yapılmış bir
mukabelei bilmişi! hareketi şeklinde telekki edersek O takdirde bunun
1334 teşrinevvelinden sonra veya Umur Beyin cülûsunun ikinci sene­
sinde 1335 senesi iptidasında vukubulmuş olduğunu kabul etmemiz
lâzım gelecektir. Umur Beyin yaphğı seferde mevzubahsolan Mone-
vesya şehri hakkında yukarda izahat verilmiştir, lşpen ath hukûmda-
nn memleketine gelince: bunun Aachaya prensliği dahilindeki baron­
luklardan biri olması muhtemeldir[lj.
Mistir şehri Moradaki Rum despotluğunun merkezi bulunan ve evvel­
ce mevzubahsolan Misitra, yani İsparta şehridir [2J. Gifrilibos’un şahsiye­
tini ve tahtı hakimiyetinde bulunan hıttayı tayin edemedik; yalnız cere­
yanı vekayiden bunun da Mora’da bulunan baronlardan biri olduğu anla­
şılıyor. Bu seferde zikredilen vak’alar arasmda Umur Beye harikulâde ve-
kayi isnad edildiği, 30 atlı ile on bin kişiyi bozmak, bir kadırga ile on ka­
dırgayı kaçırmak gibi mübalağalı kahramanlıklar affolunduğu görülmek­
tedir. Bu mübalağalar Umur Beyin halk arasmda efsanevî bir şahsiyet
halini almasından doğmuştur. Bu seferde zikredilen şeyler arasmda en
şayan dikkat olan Umur Beyin yeşil bir sancak kullanmış olmasıdır.
[11 lşpen ismine muadil bir şahıs veya mevzi ismini kurunu vusla Mora reksyinamelerinin
hiç birinde bulamadığımız, .gibi, seferde mevzubahsolan ve ismi eikıedilmeyen kalâlarla adanın
isimlerini de tayin edemedik. -
12) Bu şehir hakkında müracaat: Buclıun, t, 1, p, x L IU — Lx III el 93,100, 146, 151, 153,
536. Morel - Fotio, p. lx et 49,66,67,69,70,158.
 36
Yeşil sancağın şîîlerin rengi olduğu malûmumuzdur. VenediklerleAydın
oğulları arasında yapılan muahedeleri tetkik ettiğimiz zaman Ayduı
oğullarının doğrudan doğruya ŞİÎ mezhebine salik olduklarını gör-
mekteyiz [İJ.
Umur Beyin yeşil renkli sancak kullanmış olmasının sebebi bu su­
retle meydana çıkmakta vemüşarileyhin Şîi olduğunu teyit etmektedir
Düstumame bundan sonra Umur Beyin Alaşehir — Philadelphfe
kasabasını muhasara ettiğini, Ilyas ve Dündar beylerin bu muhasaraya
iştirak ettiklerini, mahsurların yaptığı huruç hareketinin akamete ,uğ­
radığını ve mukavemetten Aciz kalan şehir valisinin ve ehalisinin aman
dileyip teslim olduklarını ve Umur Beyin şehrin malını alıp içine mu-
hafız bırakarak Birği’ye döndüğünü nakletmektedir, [s. 38-39], Bu rl-
rivayet te muhtacı tenkittir.
Bizans vak’anüvisleri Alaşehirin Türkler tarafından müteaaddit defa
muhasara edildiğini naklettikleri halde [2] Umur Beyin bu şehir üzerine '■
yapmış olduğu hiç bir teşebbüsten bahsetmemektedirler. Grek Bizans ve
gerekseTürk vak’anüvisleri Alaşehrin Osman oğulları tarafından alındı­
ğında—Murad Hüdavendiğarveya YıldırımBayazit tarafından zabtedilmiş
olduğu hususunda ihtilaf etmekle beraber— müttefikdirler. Yalnız Bizans
müverrihlerinden CantacuzĞne 1336senesinde İstanbul imparatoru üçün-' l
çü AndronikFoça’ya geldiği esnada Aydın oğullannın imparatoru ziyaret ;
ve ona muzaharet ettiklerini naklettiği esnada bunlardan Umur Beyin
kendisi ile [3] mülakatından ve bu arada Umur Beyle ötedenberi kendi |
arasında mevcut olan sıkı dostluktan, aralarında daima meveddetkâ-
rane muhabereler cereyan etmiş olduğundan bahs ve müşarileyh^aj
ClazomĞne yani Orla kasabasına hususî bir mulâkata çağırdığını,Umur jfl
Beyin memnuniyetle bu davete icabet ettiğini, bu mülâkat esnasında -1
Umur Beyi imperatora itaata ve icap eden muaveneti vermeye İrza i
ve aynı zamanda hali ihtilafta bulunduğu Alaşehir ehalisile onu ba- I
nşmaya ikna eylediğini nakleimektedir [4].
Cantacuz6ne’in bu rivayeti müverrih Grdgoras tarafından da teyid j
(İJ Diplomalarının Veneto -Levantinum t , 1 (1300 • 1350), p. 318 -319.
[2] Alagelıir 1306 tarihinde Germeyen Oğlu tarafından muhasara edilmiş ve fakat İstanbul
imparatorluğunun hidmeline giren Katalan’lar tarafından kurtarılmıştı. Bir şene sonra, Katalan- -3
larin Anadoludan Rumeliye geçmeleri üzerine 1307 de Alaşehir tekrar Türkler tarafından muha­
sara altına almdiysada zabtedilemedi. 1324 de Alaşehir tekrar Türklerin hücum ve taarruzuna maruz <
kalmış isede İmparator ikinci Andronik PalSologue tarafından gönderilen A'löris Philanthropdne '
tarafından kurtarılmıştır. Muralt, t . 2, p. 489, 493, 535.
(31 Cantacuztae o esnada imparatorluğun büyük Domestique'i id i.
(4) Canlacüzine, p. 446—447.
37
olunmaktadır. Bu müellife göre Cantacuzöne Umur Beyle olan dostluğu
gayesinde Alaşehrin Türk’lerin hücumuna uğramasına meydan bırak­
madığı gibi şimdiye kadar Türklere vergi vermekte olan bu şehri
vergiden de af ve istisna ettirmişti [1].
Bizans müverrihlerinin bu rivayetlerini Düstürname ile mukayese
edersek Alaşehrin Umur Bey tarafından fetih edilmemiş ve yalnız muha­
sara ve tazyik edilmiş olduğunu ve Düstumamenin mehazının butazyik
keyfiyetini mübalâğa ederek zabt şekline kadar götürmüş olduğunu
anlarız. Mamafi Dusturnameyi te'lif eden Enverî’de mehazinin verdiği bu
malûmata o kadar inanmıştır ki, eserinin OsmanlIlara ait olan bahsinde
Alaşehrin fethine dair hiç bir şey söylememiştir. Umur beyin Alaşehri
muhasarası Yunanistan seferinden sonra ve İstanbul Impratorunun
Foça’ya vürudundan yani 1336 dan evvel vuku bulmuş olmak itibarile
bunun 1335 tarihinde icra edilmiş olduğunu istidlal edebiliriz.
, Dustumame bundan sonra İstanbul tekfurunun Kara Burun yani
Yeni Foça’ya gelip Umur Beyi oraya davet ettiğinden, Umur Beyin de
kardeşi Hızır Beyle birlikie giderek donanmasile gelmiş olan impara -
toru deniz ortasında ve geminin içinde ziyaret eylediğinden, İmparato­
run Rum ölkesine tecavüz etmemesini ondan rica kıldığından ve Sakız
adasını ona bağışladığından,Umur Beyin de bilmukabele İmparatorla
barışıp kardeş olduğundan bahsetmektedir (S. 39 — 40).
Bu rivayet vukuat ile hemzaman olan Bizans müverrihlerinin riva-
yetlerile karşılaşdınlırse cereyan eden mühim bir vak’anın hatıralarda
yanlış bir şekilde kaldığı ve bunun Dusturname’nin ilk ravisi tarafından
o şekilde nakledilmiş olduğu tezahür eder.
Bizans müverrihleri tarafından uzun uzadıya naklonunan bu vak’a-
nin hülâsası şudur:
İmparatorluk hakimiyetine girdiğim evvelce görmüş olduğumuz
Foça valisi Andrö Katane 1331de ölmüştü. Yerine geçen oğlu Dominique
bir müddet sonra daiyei istiklâle kalkıştı ve Midilli adasmı zabta te­
şebbüs etti ve Cinevizlerden, SicilyalIlardan, Rodos şövalyelerinden ve
Naxos dukası Nicola Sanuto’ dan gemiler ve askerler alarak adayı ele
geçirdi. O esnada Papa 12inci Benoît selefi gibi türklere karşı ehli salip
teşkili ile meşgul olmakta idi. Bütün hırıstiyan hükümetlerini bu ittifaka
ithal etmeğe uğraştığı esnada İstanbul Impratoruna da bir mektup gön­
dermiş ve onu da hey’eti ittifakıyye içine sokmuştu, imparator Andronik,
bir donanma tertip edip kumandasını bizzat deruhte etmiş ise de hey’eti
ittifakıyenin dağılması sebebile hiç bir haraket yapmasına mahal kal-
[l'J Chroıi. de N.Gr6goras, trad. de Parisot, p. 172. Parisot, Cantacuzdne homme d'âlat et lıis-
lorien, p. 131 .
 38
mamıştı. 1336 da Andronik bu donanmaya asker yükletip Midilliye j
gönderdi ve kendisi de ordusu ile Foça’ya çıktı ve şehri mnhasarayâ
başladı. Foça müdafüerin şiddetli mukavemetleri karşısında kuvvetinin 1
kâfi kelemeyeceğini anlayan inparator Saruhan^ Beye müracaat etti.
Saruhan Bey Cinevizler tarafından hile ile yakalanan ve Türklerle ara­
larındaki sulhe ziman olmak üzere merhunen mevkuf bulunan oğlu Sü­
leyman Beyin ve diğer Türk esirlerinin badelfetilı kendisine teslim
edilmeleri şartile imparatorun teklifatını kabul etti ve süvari ve piya­
deden mürekkep büyük bir kuvvetle ve kesretti erzak ile imparatorun
karargahına gelerek îfayı hürmet etti. Fakat Türk’lerle Rumlar beş ay
uğraşdıklan halde Foça kalesi sukut etmediği gibi Midillide alınamadı,
Bu sırada Cinevizlerin yirmi gemi ile Midilli’ye imdada geldikleri haber
alındı. Bunun üzerine imparator Aydm oğullarından imdat istedi; yu­
karda söylendiği vecible Aydın oğullarından üç kardeş, Hızır ve Umur
Beylerle Süleyman Şalı İmparatorun nezdiııe gelerek arzı tazimat ettiler
ve fevkalâde hürmetle kabul edildiler. Umur Bey İmparatora askerle
mücehhez otuz harp gemisi verdiği gibi Saruhan Bey de aynı suretle
teçhiz edilmiş yirmi dört sefine ita etmişti. İmparator bu kuvvetlerle
Cinevizleri bizzat karşılamaya çıktı ise de onlar görünmediler. İşte bu
sırada ContacuzĞne ile Umur Bey arasmda mülâkat vukua geldi> 1
Urla’ da vukua gelen bu mülâkatı yukarda söylediğimiz için burada
tekrar etmeyeceğiz. Mamafih Foça muhasarası bir müddet daha de­
vam etti. Nihayet Cantacuzâne mahsurlardan tanıdığı Jean Spinola va-
sıtasiyla şehir ehalisine haber göndererek şehrin behemhal imparator
tarafından zabtedilecegini ve binaenaleyh onun sukutunu beklemeden j
imparatora dehalet etmeleri ve Saruhan Beyin oğliyle diğer Türk çucuk- ^
lannı ve Midilli adasiyle Foça kalâsini iade etmeleri lüzumundan
bahseyledi. Bu suretle afvı umumiye nail olacaklarını, Foça’nın im­
paratorluk hakimiyeti altında gene kendilerine bırakılacağını, impara­
torun Saruhan Bey nezdinde teşebbüsatta buluuup müşarileyhin me-
malikinde Cinevizlerin haiz olduklan serbest! ve imtiyazatı ibka ettire­
ceğini anlath. Mahsurlar bu teklifi kabul ederek Midilli’de bulunan
Dominique’e haber göndererek müsaadesini istediler. Oda razı oldu.
Mahsurlar şehirden çıkarak imparatorun huzuruna gelip onu selamla­
dılar ve Saruhan Beyin oğliyle diğer Türk çocoklarmı testim ettiler.
İmparator Saruhan Bey’e oğlunu ve diğer Türkleri iade etti. İmpara­
tor bu suretle Midilli ve Foça’yı aldıktan sonra İstanbul’a döndü flj.
[1] Cantacuz&ıe p. 441455. Lebeau, t. 19, p. 4bt>471. Düsturnamede bahsedilen Sakız
adasının Umur Beye teslimi keyfiyeti, İstanbul imparatoru tarafından müşarileyhin imparatorluğa
yaptığı ve yapmayı taahhüt ettiği muavenettler mukabilinde Sakız adasından haraç almasına j
39
Bizans müverrihleri 1337 senesinde Arnavutların isyanından, im­
paratorun onlara karşı göndermek üzere Umur Beyden imdat kuvveti
istediğinden ve müşarileyhin maalmemnuniye bu teklifi kabul ederek
Selanik’e bir Türk fırka! imdadiyesi gönderdiğinden ve nihayet Arna­
vutların az zaman içinde tedip edildiğinden ve Türklerin Tesalya, ve
B6otia’dan geçerek memleketlerine geri döndüklerinden bahsederleri]ki
Düstumame’de bu hususa ait hiç bir kayıt yoktur.
Garp müverrihleri de Venedik amirali olup yukarda ismi geçen
Pierre Zeno’nun bu tarihlerde yirmi harp gemisinden mürekkep bir
donanmanın başmda olduğu halde Adalar Denizindeki adalara mü­
temadiyen akınlar yapan Türk korsanlariyle mücadele ettiğini ve on­
lardan müteaddit gemiler aldığını, bu suretle Venedik cumhuriyetinin
birkaç sene için müslümanlann tecavüzüne karşı garbhlann ticaret
ve memalikini muhafaza ettiklerini naklederler. Aydm Oğullan tara­
fından ika edilmesi kaviyyen muhtemel olan bu vakıalar hakkında
Düsturnamede bir malûmat yoktur. [2]
Gene bu 1337 tarihinde Kıbris kralı dördüncü Hugues’un Türk;
lerle bir deniz muharebesi yaptığından ve Kıbris kralının zafer kazan­
dığından ve papa 12 inci Benolt’in ona bir tebrik mektubu gönderdi­
ğinden bahsedilmektedir [3]. Bu vak’anın da o sıralarda bütün Akdenizi
tehdit eden Aydm Oğullanna ait olması muhtemeldir.
Düsturname imparator Androik’in Foça’ da Aydm Oğullariyle mü­
lakatını zikrettikten sonra Umur Beyin Adalar Denizinde yapmış olduğu
uzun ve mühim bir seferden bahseder. Atina’ya hâkim olan Katalan-
lar’m [4] reisi iki gemi dolusu ermegan ile bir elçi göndererek kendi
memleketine taaruz eden Gafr61ibis veya Gifrilos[5Ja karşı Umur Beyin
muavenetini rica ediyor.
Ellisi Ahmet beyin [6] ve altmışı kendisinin idaresi altında olduğu
mtisade edilmiş olması ihtimalile izah edilebilir. Mamaii bu ihtimalin tarafımızdan yapılmış zaif
bir faraziye ve tevil olduğu da unutulmamalıdır.
11) Cantacuzene, p. 449, 451; Murait, p. 567.
[2* Delaville Le Roulx, La Fjance en Orient, t. 1, p. 104.
13] Delaville le Roıilx, Les hospitaliers â Rhodes, p. 91.
14) Atina 1311 senesine kadar Fransız dflk’ları tarafından idare edilmiş ve senei mezkûre
içinde Katalanlar tarafından zannedilmiştir. Katalanlar Atina’yı Fransızlardan aldıktan sonra Sicilya
krali ikinci Fr6d6ric d* Aragon’a müracaatla kendilerine bir dük tayinini istediler. O da oğlunu ta­
yin etmiş ve Atina dük'luğu uzun bir müddet Aragon hanedanında kalmıştır. Fakat dük’ler hiç
hir vakit Atinaya gelmemişler ve vekilleri vasılasiyle hükümeti idare etmişlertir.
151 Bu iaimin evvelce meyzubâhs olan Gifrlos, Gifrilibos isimlerinin aynı olması Ye müstensih
tarafından muhtelif şekilde yazılması muhtemeldir.
[6] Bu zat şimdiye kadar Düsturnamede daima mevzu bahsolan ve Umur Beyin maiyye­
,j
tinde bütün seferlere iştirak eden ( Ehat bey = I ) olacaktır. Yazmanushan müstensihi yanlış
laorak ( Ahmet bey = ai.aı-ı) şeklinde yazmıştır .
 40
halde kardeşi Hızır Beyle birlikte sefere çıkan Umun Bey Adalar De­
nizini geçerek Atinaya gidiyor. Atina senyörü, Gifrilos ile barışmış oldu­
ğu için Umur Beye muavenetine lüzum kalmadığını beyan ediyorsa da>
müşarileyh kızarak hem onun hem de Gifrilos’un memleketini yagmaı
ve tahrip ediyor. Umur Bey badehu askerini tekrar gemilere bin­
direrek Andız yani Andros [İJ ve badehu Sencünos, Sengü-
nos [2] ve Nahşa yani Naxes, Bara yani Paros adaları gibi Nar
ksos dükalığma ve bu dükalığm hükümdarı olan. Mise Nlkolo-
yanl ikinci Nikola Sanudo’nun ülkesini altüst ediyor [3]. Oradan Ağını
boz’a giderek mezkûr adada bulunan Venedik valisi, tarafından is­
tikbal ediliyor. Ondan sonra Koç limanına giderek oraya asker çıka­
rıyor ve Arnavutların ve Sırpların memleketini garet ve bir kale zabt
ederek kilisasmı yağma ediyor [4]. Umur Bey badehu askerini tekrar
gemilere bindiriyor, deniz ortasında Ftoenklere ait bir büyük gemiye-
rast gelerek onu alıyor, ve denizde mesafeler katettikten sonra nihayet
lstefa[5] ya çıkarak orada bulunan Katalan'ları perişan ediyor. Badehu
denize açılarak Uskura yani Skyros adasına geliyor ve oradan da
Anadolu sahiline hareket ediyor. Yolda müthiş bir deniz kazası geçir*-
dikten ve boğulmak tehlikesine duçar olduktan sonra Midilli valisinitit
gemilerinden biri tarafından kurtarılıyor ve Midilli adasına çıkarılıyor;.
Midilli valisinin pek çok hediyesini alıyor ve nihayet tamir edilen ge­
misine tekrar binerek İzmir’e çıkıyor,, furtuna sebebile Öteye beriye^
[İJ Bu ada İstanbul’un Ehli Salip tarafından zabtını müteakip Marino'Dandolo’nun eline?
geçmiş ve bilâbara Zeno hanedanına intikal etmişti..
|2] Bu iki adanın Siphnos ve Sikinos adaları olduğu ve müstensiti halası- olarak- isimlerinim
lahrif edildiği şüphesizdir.
13) Istanbulun Ehli Salip tarafından istilasından biraz senra- Venedik zadeganından Maro-
Sanudo, Cyclade adalarının kısmı izamını zabt ve merkezi Naxoa olmak üzere bir dük'luk tesis-
etmiştir. Bu dük’luk uzan müddet Sanudo hanedanında kalmış ve bilâhare Grispo hanedanın»
geçmiştir. Bu dfik'lar Katalan ve Türk korsanlariyle daimi mücadelede bulunmuşlardır. 21 dük*
idaresinde üçyüz seneden fazla devam eden bu hükümet 1566 senesinde Osmanlı imparatorluğu,
tarafından lağvedilmiştir. Düstumame’de mevzubahsolan Nikola Sanudo şecaat ve casaretile te--
mavöz etmiş Ve hayatım Türklerle mücadele ile geçirmiştir. Mumaileyhin 1345 d&faik Türk, kuvvet--
Jeri tarafından taarruza uğrağı ve muharebede telef olduğu rivayet edilmektedir: [Lacroixti es de-
la Grice, p. 460-65}. Mamafih bu tarih şayanı tenkittir. Çünki Umur Beyin donanmam 1344 de
Ehli Salip donanması tarafından perişan edilmiş olduğundan müşarileyhinı 1345 deNaxo»'a taarruz;
ettiğine ihtimal veremeyoruz. Mezkûr Naıoa taarruzunun Umur Bey donanmasının tahribinden'
evvel ve 1340-1344 seneleri arasında olması muhtemeldir.
[4) Koç limanının Volo körfezi olması ve bahsedilen memleketlerin Tesalya ve Epire Kıttalarn
olması muhtemeldir. Zabtedilen kaleyi tayin edemedik.
[5] Yenanistanda bugün Beotia hıttasmda Tbiva tesmiye olunan Thdbes şehridir. Bu meşjıunr
ütühbşei rntarihlerimizde “Istefa., namile zikredilmektedir..
41
dağılmış olan diğer gemiler de bir müddet sonra birer birer geliyorlar.
[S. 40-43].
Umur Beyin Adalar Denizinde yapmış olduğu bu sefer hakkında nez-
dimizde mevcut olan garp menabiinde etraflı bir malûmata tesadüf ede­
memekle beraber Atinada tesisi hakimiyet eden Katalanlarm Aydm
oğulları ile ittifak ve onlan teşvik ve teşci ettikleri hakkında mevcut
olan kayıtlar [1] bu vak’anın esas itibarile doğruluğunu teyit ettiği
gibi Cyclade adalarına vukubulan taarruzu da gene bu menbalar tara­
fından teyit edilmektedir. Yalnız bu menbalar Cyclade ve Agriboz’a
Umur Bey tarafından yapılan taarruzları pek umumi bir şekilde zikre­
derek 1341 , 1342,1343 senelerinde vukua gelmiş olduğunu beyan
ederler [2]. Mamafih garp manbalannda bahsolunan bu seferlerin Düs­
tumamede zikredilen bu seferden daha müahhar olduğunu ve bunun
1338 veya 1339 senesinde yapılmış olduğunu zannediyoruz.
Düstumame bundan sonra Umur Beyin 350 gemi ile îstanbuldan
geçerek Karadenize gazaya gittiğini ve Eflak diyarına çıkarak Kiliyı
ve daha birçok şehirleri yağma ve tahrip ve karşılarına çıkan düş­
manları perişan ettikten sonra hadsiz hesapsız esir ve ganimetle Îzmire
döndüğünü nakleder: [S. 43-45].
Bu malûmatı başka bir menbala teyit etmek mümkün olamadığı
gibi hanği tarihte vukua geldiğini tesbit etmek te müşküldür. Yalnız
vakayi silsilesi takip edilerek bu gazanın 1339 veya 1340 senesinde
yapılmış olduğuna ihtimal verilebilir.
Garp menbalarında mevcut olan kayıtlar Umur Bey’in 1341den
sonra bütün bütün kuvvet kazandığından, 250-300 gemiden mürekkep
bir donanma vücuda getirerek Adalar Denizinde yegâne hâkim olacak,
bir vaziyete geldiğinden, adaları mütemadiyen garet ettiğinden,Agriboz,
Girit ve hattâ Kıbris’e bile tecavüzünden bahsederler. Umur Beyin Mi­
dilli adasını yağma etmesi [3] belkide Düstürname’ de bahis ve biraz
evvel tarrfımızdan izah ve tenkit edilen Yunanistan ve Naxos gazala­
rını yapması da bu tarihte vukua gelmiş olabilir. Umur Bey 1341 de
Kıbris’e tecavüze başlamış ve Kıbris kıralı dördüncü Hugues’ı muka­
vemetten âciz bırakarak onu Rados şövalyelerinden ve papadan istim­
dada ve muavenet talebine mecbur eylemişti [4].
1342 de Umur Bey veya ona mensup olan korsanlar Girit adasına
[1] Hiatoire du commercc du Lavaııt au Moyen âge, par Heyd, trad. par Raynaud, t. 1, p.
538, Leîpzig, 1923.
[2) Gay, Le pape Clement VI, p. 35. Delaville le Rou!x, Les Hospitaliers â Rhodes, p. 92.
. 131 Lacroix, lles de la Grüce, p. 330.
[4] Jorga, Philippe de M6zi£res, p. 39. Delavill le Roulx, Les Hospitaliers â Rhodes, p. 91.
 42
kadar temdidi garet etmişlerfl], 1343 de Agriboz’u bir kere daha târac
ellikten sonra diğer adaları altüst eylemişlerdi [2].
Umur Beyin Akdenizde yapmış olduğu bu mütevalî muzafferiyetlejr
hınstiyanları telaşa düşürmüş ve nihayet papa altıncı ClĞmenfiö
teşehbüsile müşarileyh aleyhinde bir ehli salip teşekkül etmiştir ki,
bundan ilerde bahsedeceğiz.
Düsturnamede Eflak seferinden sonra Umur Beyin Kümeliye yap­
mış olduğu uzun seferden bahsedilmektedir: [S. 45-47] . Bizans meh-
balariyle az çok tehalüf eden bu rivayeti -mukayeseye imkân olmak
üzere -hülâsa ettikten sonra Bizans müverrihlerinin rivayetlerini zikr
edeceğiz.
Düsturnameye göre Karaburun yani Foça’ya gelen imparator Andro-
nik vefat ederken yerine oğlu Kaloyan yani Jean Palöologue’u vasiyet
etmiş ve fakat yeni hükümdarın küçüklüğü hasebile büyüyünceye kadar
veziri Dimistikosu yerine cülûsa teşvik eylemiş ve bu vasiyyet mucebince
imparatorun vefatını müteakip Dimistikos yani büyük domestique olan
Caııtacuzöne hükümdar olmuştur. Fakat yeni hükümdarın Selanik’de bu­
lunan amıcazadelerinden biri onun aleyhinde bulunarak birçok memle­
ketleri onun aleyhine teşvik edip hükümdarı müşkül vaziyete düşürü­
yor, o da Esen tekfuru Umur Beye [3] elçi göndererek onun muavenetini
rica ediyor. Umur Bey muvafakat ederek elçiyi Dimetoka’ya geri gön­
deriyor. Badehu Umur Bey üçyüz gemi ve otuz binden fazla askerle
Rumeliye hareket ediyor, evvela Esen tekfurun vilâyetine uğrayıp onun
tarafından istikbal ediliyor, ondan sonra Tunca tarikile Dimetokaya gidi­
yor, Ve orada bulunan Cantacuzene ile birleşiyor, maiyyetinde bulunan
Azepler etrafa akm ediyorlar; biraz sonra Saruhan oğlu Süleyman
Bey de gelerek akına iştirak ediyor, Türkler iki ay kadar etrafa—tabiî
Cantacuzöne’e düşman olan memleketlere—akm ediyorlar. Biraz sonra .
şiddetli bir kış oluyor, Meriç nehri donuyor, buzları kırarak nehre
çekilmiş olan gemileri denize götürüyorlar. Bu sırada Cantacuzöne’iıı
muhaliflerinden olan Selânik tekfuru 36 kadırga toplamış ve mücade- 1
leye hazırlanmıştı. Umur Bey İpsala’dan hareket edip denize geliyor
ve donanmasına râkip olarak Selânike teveccüh ediyor; Umur Beyin .
hareketini duyan Selânik önündeki Rum donanması öteye beriye ka­
çıyor; Umur Bey bilâmukavemet askerini karaya çıkarıyor; maiyyetinde
llyas, Dündar, Uğurlu, Pişrev, Ehat Beyler olduğu halde Selanikten karşı­
sına gönderilen müfrezei askeriye ile muharebeye tutuşup galip geliyor ■
[1] Jauna, 1. 2, p. 818.
|2) Murait, l.2,p.589; Çay, Le papc Clement VI, p. 35.
13] Bunun Ganlacuzâne’nin evvelce ismi geçen kayın pederi Jean Asan'ın oğullarından biri #
»İmanı muhtemeldir .
43
ve şehri muhasara ediyor. Mahsurlar elçi göndererek sulha talip olu­
yorlar,Umur Bey sulhu kabul ederek Dimetoka’da bulunan Cantacuzöne’e
haber gönderiyor, o da nezdinde bulunan Kalo-yan yani Jean Palöolog-
ue’la beraber geliyor. Umur Bey genç imparatora taç giydiriyor. Bunun
Üzerine Selânikliler şehri teslim ediyorlar. Umur Bey Cantacuzöne ve Jean
PaI6ologue ile beraber buradan hareket ederek Siroz (Serez) ve Zihne
şehirlerine uğrayor, her iki şehrin tekfuru onu istikbal ediyorlar, on­
ları haraca kestikten yani Cantacuzöne’e tabi kıldıktan sonra Hıristo
yahut Hırista [1] şehrini muhasara ediyor fakat alamıyor, civarını tah­
rip ettikten sonra Eksia şehrine [2] gelerek burada karşı çıkanları
mağlup ve şehri muhasara ettikten sonra teslim alıyor, badehu sahilde
bulunan Boria [3] ya girerek şehri kahren alıyor ve bütün bu zabt-
ettikleri şehirleri Cantacuz&ne’e teslim ediyor. O sırada Mumcila
isminde bir Sırp bahadırı [4] dört bin kişi ile Umur Beyin maiyyetine
giriyor. Birlikte Dimetokaya gidiyorlar. Umur Bey badehu Mumcila
ile birlikte Gümülcüne’ye gidip teslim alıyorlar, badehu Igrıcan şeh­
rine [5] yürüyerek harben alıyorlar. Umur Bey bundan sonra Jean
PalĞologııe’u Îstanbula gönderiyor, kendisi Cantacuzöne ile birlikte akma
çıkıyor, yolda eski silâh arkadaşlarından Pişreve Bey vefat ediyor.
Umur Bey maiyyetindeki gazileri bölük bölük muhtelif taraflara
akma gönderiyor; kendisi llyas Bey, Ehat Bey ve Ehat Beyin oğlu
ile beraber giderken yolda îstanbula erzak götüren büyük bir
kafleye rast gelip onları teslim alıyor, badehu Kolba’ya [6) ka­
dar akııı ederek bütün havaliyi yağma ettikten sonra Dimetoka’ya
dönüyor. Bundan sonra Umur Bey hem kardaşlarından malûmat almak
hem de kendi hakkında onlara haber yetişdirmek üzere maiyyeti er­
kânından Ehat ve llyas Beyleri uzun zamandanberi ocaklarına ve aile­
lerine mütehassir kalmış olan askerile beraber donanmasına bindirip
Ayasloğ’a gönderiyor, kendisi pek cüz’î askerle, bin kişi ile Rumelide
kalıyor. Umur Bey kendisi Dimetoka’da Cantacuzöne ile beraber isti­
rahat ederken askerini Zağra’ya gönderip o havaliyi yağma ettiriyordu.
Bu sırada Edirne tekfuru kalabalık bir fırkai askeriye ile Dime­
toka’ya hücum ediyor, Umur Bey maiyyetinde askeri bulunmadığı hal­
de yalnız başına karşı çıkıyor, emsalsiz şecaat gösteriyor, kendi miz-
rağıyla yirmi mizrağm hücumunu defediyor; fakat mızrağı kırılıyor,
I I ] Kavala civarındaki Christopdlis şehridir.
[2] Nantlıia yani IS keçe şehir olacak.
(3) Bu şehrin Meriç munşabbmda olan Berrhee=Bi?ra =JBeroe beldesi olması muhtemeldir.
14] Bizans müverrihlerin Momiteile tesmiye ettikleri Bulgar sergerdesidir.
15] Bu gelirin Gratianopolis olması ve bunun da bütün Bizans şehirlerinin isimleri gibi tahrif
«dilmiş bulunması muhtemeldir.
[6] Bu mevziî tayin ve tahmin, edemedik.

44
bunun üzerine kılıcını çekerek mukabele ediyor, üç mızrağın ağacını,
bir mızrağın demirini kırıydı" üzerine muhacime edenlerden birini öl­
dürüyor; o sırada Umur Beyin maiyyeti olan bin kişi birdenbire mey­
danı harbe yetişerek talii harbi tamamen hükümdarları lehine çeviri­
yorlar. Umur Bey bu sırada Edirne tekfurunu öldürüyor; kumandanla^
rımn telef olduğunu gören askerler münhezimen dağılıyorlar. Türkler
onları takip ediyorlar; bu muharebede bulunmayan Cantacuzöne kazan­
mış olduğu zaferden dolayı Umur Beye teşekkür ediyor [1] ve min­
nettarlığının nişanesi olmak üzere üç kızından birini, Despiııa’yı, Umur
Beye zevceliğe teklif ediyorsa da Umur Bey Cantacuzöne’i birader te-
lakkî ettiği için kızı ile izdivaç etmeyi meşru görmüyor, ve hattâ yal­
nızca kendi odasına giren ve ona ilânı aşkederek izdivaç ve hattâ
gayrı meşru vuslat teklif eden kızın ricasını bile reddediyor. Umur Bey
bu suretle bir müddet Dimetoka'da kaldıktan ve kışı geçirdikten sonra
memleketine dönmeye hazırlanıyor ve Çantacuzöne’den gemiler tedarik
•etmesini istiyor. O sırada İstanbul’da bulunan Jean Palöologue’un an­
nesi [2]mezkûr şehirden Umur Beye haber gönderip artık daha ziyade
tahribat yapmamasını ve domestique yani Cantacuzöne nezdinde ta­
vassut ederek onu ifrat hareketlerden alakoymasmı rica ediyordu .-
Aynı zamanda Jean Palöologue, Umur Beyin Anadoluya gidebilmesini -
temin için yirmi kadirga ve beş kayık gönderiyor. Umur Bey İnoz’a
kadar Cantacuzöne tarafından teşyi ediliyor; ve orada maiyyetiie bera­
ber gemilere binip îzmire gidiyor; kardaşları Hızır, İbrahim Baha­
dır, Süleyman ve İsa Beyler tarafından istikbal olunuyor: [S.45 -57J. 1
Düsturname’nin bu rivayeti ile onun zikrettiği vekayia şahit olan
Grögoras’in ve vekayiin başlıca amili olan Cantacuzöne’in rivayetleri
karşılaştırıldığı zaman Türk menbaının vekayiin cereyanından sonra
unutulmaya başlayan ve yalnız mübhem bir şekilde hatıralarda kalan
vak’alan gelişi güzel naklettiği meydana çıkar. Cantacuzöne’in müşkil
vaziyette kalarak Umur Beyden istimdat etmesinin sebebi [S. 45 -46J;
Jean Palöologue’un Dimetoka’da Cantacuzöne’in nezdinde bulunduğu ve
onun Selânik’i muhasara etmekte bulunan Umur Bey nezdine gelerek
muşarileyh tarafından İmpatoriukla tetvici ve Selânik’in teslim olması
[S: 49]; genç limparatorun, rakibi Cantacuzöne ile beraber seferlerde
Umur Beyin yanında bulunduğu [S: 50] ve bilâhara İstanbul’a gönde­
rildiği [S: 51] hakkında mevcut olan rivayetlerin hakikati tarihiye ile
hiç bir alkâsı yoktur. Esasen faslın sonunda Umur Beyin Anadoluya av-
[1] Biran» menabiinde zikredilen bu muharebe—aşağıda Bizans müverrihlerinin rivayeti zik-
redilirken görüleceği veçhile—İstanbul sarayı namına Edirne muhafızı olan Phrantzös ile Canta-
cuzene ve onunla beraber olan Umur Bey arasında vnkua gelmiş ve Phranbes maktul olmuştur
|2] Annede Savoie.
45
■deti sırasında Jean Palöologue’un annesinin Umur Beye elçi göndererek
Cantacuzöne’den şikâyet etmesi hakkında mevcut olan kayıtlar [S:56]
bile bu rivayetleri zimnen tekzip edecek bir mahiyettedir. Cantacuzö­
ne’in kızlarından birini Umur Beye vermek istediği halde Umur Beyin
almağa muvafakat etmemesi ve kızın Umur Beye aşık olup teklifi vuslat
etmesi hakkındaki rivayetleri çok vakit bu gibi menaklp tarzında ya­
zılmış olan eserlere karıştırılması mutad olan hurafelerden addetmek
lâzımdır. Umur Beyin Tırakya’da bulunduğu müddetçe yapmış olduğu
muhasaralar ve muharebeler hakkında mevcut olan malûmat Bizans
müverrihlerinin rivayetlerindeki vukuat sırasına uymamakla ve müba­
lağalı olmakla beraber esas itibarile onların rivayetine tevafuk eyle­
mektedir.
Şimdi Bizans rivayetini nakledelim: İmparator üçüncü Andronik
Polöolgue 1341 de ölmüş ve yerine oğlu on yaşında Jean Polöologue halef
ve büyük domestique Cantacuzön’de onun vasîsi olmuştu. Bu esnada im­
paratorlukla hemhudut olan müslüman ve hıristiyan bütün hükümet­
ler mütecaviz bir vaziyet almışlardı. Bilhassa Saruhan Beyle, Osman oğlu
Orhan ve Karasi oğlu Yahşi Beyler Kümeliye ihraç hareketi yapuyoriardı.
Cantacuzöne bizzat Bulgar Kralı Aleksandr’ı sulh akdetmeğe mecbur
etti. Orhan Beyle sulhu tecdit ve Saruhan ve Yahşî Beylere karşı da bir
donanma hazırlayarak kumandanlığına protovestiaire Apocauque’ı tayin
eyledi [1]. Aydın Oğlu Umur Bey de Türk prenslerinin Bizans erazisine
yapmakta olduklan akın harekâtına iştirak maksadile 1341 senesin­
de 250 gemiden mürekkep bir muazzam donanma ile ikinci defa ola­
rak Rumeli sahiline gelmiş ve Chersonöse yani Çanakkale yarım ada­
sına çıkarak taarruza hazırlanmıştı. Fakat eski dostu olan Cantacuzöne
müşarileyhi imparatorluğa tecavüz etmek şöyle dursun bilâkis kendi­
sine muavenete ikna eylemiş ve geri döndürmeğe muvaffak olmuştu [2].
Düstürname Umur Beyin bu seferinden bahsetmemektedir. Umur Be­
yin avdetinden sonra Karasi Oğlu Yahşî Bey Çanakkale yarım adsı-
na ihraç hareketi yapmış ve fakat Cantacuzöne tarafından sevkedilen
bir fırkai askeriye ile tutuşduğu muharebede mağlup olmuş ve Ölü­
mden ve esaretten kurtulabilen askerim gemilerine bindirerek geri­
ye dönmüş ise de çok geçmeden tekrar kuvvet toplayarak Çanakkale
yanm adasına bir kerre daha asker çıkarmış ve fakat bu defa da Can-
tacuzöne’e karşı yaptığı muharebede mağlup olduğundan terki muha­
samata ve sulh akdine mecbur olmuştu [3] . Donanma kumandam
[11 Cantacuzöne, p. 553; Muralt, L 2 p. 577-78.
[2] Muralt, t. 2, p. 578; Parisot, Cantacuz&ıe homme d’etat et historien, p. 168..
[3] Catacuzene, P. 557. Muralt, t. 2. p. 579.

Apocaııque ise Tllrk korsanlarına karşı hiç bir teşebbüste bulunma­
mıştı. Yerine tayin edilen Sennacherim derhal harekete geçmiş ve
Saruhan Beye ait olan donanmayı perişan ettikten mada onun mem­
leketini garet eylemiş ve ona ait olan sahildeki küçük bir şehri zabt-
etmişti (1).
Bir müddet sonra, Cantacuzöne Dimetoka’da Yunanistan’a sefer
hazırlığıyle meşgulken, İstanbul’da bulunan Apocauqııe patrik ile
ittifak ederek onu Jean Palâologue’un validesi imparatoriçe Anne de
Savoie’nın gözünden düşürmeğe çalıştılar ve muvaffak oldular. Can-
tacuzöne hain ilân edildi. Imparatoriçeye yaptığı müracaatlar hiç bir
semere vermedi, Apocauque, büyük Duc ünvanını aldı, Cantacuzöne’nin
emvalini müsadere ve validesini hapsettirdi. Cantacuzene ise taraftar­
larının teşvikile kendisini Dimetoka’da imparator ilân etti. Fakat Rumeli
şehirleri onun bu hareketine muhalefet ettiler ve aleyhine döndüler,
Cantacuzöne Rumeli şehirlerinin zabtı için yaptığı teşebbüslerin hiç
birinde muvaffak olamadı, Edirne’ye karşı teşebbüsü akamete uğradığı
gibi Meriç munşabbmda olan Börrhöe yahut Bero6 ile Anastasiopolis
ve Selânik şehirlerine karşı yaptığı hareket de muvaffakiyetsizlikle
neticelendi. Caııtagüzöne bunun üzerine Sırp kiralından istimdat etti.
Fakat kral Etienne samîmi bir muavenette bulunmadı. Diğer taraftan
Dimetoka’da bulunan Cantacuge.ne’in zevcesi Iröne’de Bulgar kralı
Alexandre’dan imdat istemişti. Bulgar kiralının gönderdiği kuvvetler, ■
muavenet şöyle dursun, Dimetoka havalisini yağma ve şehari tazyik
ettiler. Fakat biraz sonra Türk’lerin geldiğini işiden Bulgarlar birden-
bire kaçtılar. Filhakika Umur Bey eski dostu olan Cantacuzene’in
müşkil vaziyette kaldığını haber almış ve ettiği vait mucibince mua­
venete karar vererek, 1342 senesinin sonlarında, üçüncü defa olarak,
yirmi dokuz bin kişilik güzide bir orduyu taşıyan irili ufaklı 380 ge­
mi ile Meriç nehri munsabbma gelmişti. Dimetoka’da bulunan Canta­
cuzöne’in zevcesi İröne bütün zadeganı ve büyük zabitleri onun istik- j
baline gönderdiği gibi hediye olmak üzere onlarla birlikte yüz kadar da at
irsal etti. Umur Bey bu atları maiyyetindeki zabitlerin en yaşlılarına tevzi
edip kendisi yayan gitmek arzusunu gösterdi. Bu suretle Dimetoka
önüne gelen müşarileyh Cantacuzöne’in zevcesine hürmeten şehre
girmedi. Şehir etrafında bir müddet kaldıktan sonra askerinin bir kısmım
yanma alarak Kavala beldesi civarındaki Christopolis’e doğru yürüdü.
Bu şehrin azamatile meşhur olan surlarını tazyik ve birçok noktala­
rından hedmettiği gibi muhasaraya devam edebilmek üzere karargâhımda
(1) Cantacuzene, p. 562.
47
o civarda kurdu [1]. Türk’lerin vürudundan korkan Phöres yani Firecik
ahalisi Sırbistan da bulunan Cantacuzöne namına Umur Beye sahte
mektuplar yazdılar. Bu mektuplarda Umur Beye daha fazla ilerlememesi
rica olunuyor ve şayet ilerleyecek olursa Sırp kralının ve Sırbistan ehali-
sinin endişeye düşecekleri bildiriliyordu. Umur Bey bu mektupları
okuyunca hayret ederek nasıl bir hattı hareket ihtiyar edeceğini şa­
şırdı. Osırada anî ve şiddetli bir soğuk çıktı; karargâhında iki yüz
kişi soğuktan telef oldu. Umur Bey avdete karar vererek Börrhöe önün­
de bulunan donanmasına gitti, orada gemicilerinden üç yüz kişinin
soğuktan ölmüş olduğunu gördü; şimdilik bu kadar muaveneti kâfi
addeden Umur Bey, imparatoriçe Iröne’e veda edemeden, yalnız bir
adam gönderip beyanı İtizar etmekle iktifa ederek 1343 senesi ibtida •
sında Anadolu’ya dönmek iztirarmda kaldı [2].
Umur Beyin avdetinden sonra Cantacuzöne pek fazla müşkilat
içinde kaldı. Onun tekrar gelip imdadına yetişmesini temenni ediyordu.
Fakat bütün sahiller İstanbul imparatorunun gemiierile muhafaza al­
fanda olduğundan ona haber göndermek mümkün değildi. Efradı ehali-
den Prince adlı bir kimse Cantacuzene’in emrile gizlice küçük bir ka­
yığa binip Izmire gitmeğe muvaffak oldu.
Apocauque’ın neşrettirdiği şayia mucibince Sırbistan’da öldüğünü
zannettiği Cantacuzöne’in mektubunu alan Umur Bey çok sevindi,
derhal bir donanma teçhiz edip uzun bir sefere kâfi gelecek erzak
ve mühimmat hazırlatdı ve kendini Cantacuzöne,e muavenetten vaz­
geçirmek isteyen Apocauque’un bütün tedbirlerine rağmen ordusunu
gemilere bindirip gene mezkûr 1343 senesi içinde dördüncü defa Rum-
eliye geçmek üzere denize açıldı. Pek az bir müddet sonra Nögre-
pont yani Agriboz’a muvasalat etti. O zamana kadar müsait bir surette
esen rüzgarın birdenbire şiddetli bir muhalefet göstermesi üzerine
orada bir müddet tevakkufa mecbur oldu. Fakat müşarileyh biran
evvel Cantacuzöne’in imdadına yetişmek arzusunda olduğundan Yuna­
nistan’a çıkmağa ve oradan karadan yürüyerek Makedonya’ya gitmeğe
karar verdi. Bu kararın icrası sırasında rüzğann istikameti dünüp
hava müsait bir şekil alınca fikrini değiştirip tekrar donanmasına bin­
di ve pek az müddet sonra bütün ordusu ile Selânik civarında karaya
çıktı. Fakat bizzat çarpışmak istediği Apocauque’un ansızın îstanbula
kaçtığını duyunca canı sıkıldı. Yapmış olduğu bu seferi neticesiz
bırakmak istemeyen Umur Bey bütün Selânik havalisine akınlar icra
ettirip her tarafı yağma ettirdi. Aynı zamanda Berrhöe de bulunan
[]] Cnntacuzâue, p. 806-808; Lebeau^ I. 20, p. 107, •
[2) Cantacuzene, p. 809-810; Lebeau, t. 20, p. 108 .

Cantacuzöne'e kovayı muaveıie gönderdi. Mumaileyh bu kuvvetleri
alınca yeniden harekâta başladı; ve biraz sonra Selflnik'e mütevecci­
hen hareket etti. Umur Bey mumaileyhi hürmetle istikbal etti.
Her ikisi günlerce Selânik önünde kalarak ittihaz edecekleri hattı ha­
reketi kararlaşhrdılarfl]. Umur Bey şehre derhal hücum edilmesini is­
tediği halde Cantacuzöne açlık ve müzakere ile beldeyi zabtetmek
arzusunda idi. Nihayet Türk hükümdarı şehre elçiler gönderip teslim
olmalarım teklif etti. Ehali ise bundan bilâkis münfail olarak Canta­
cuzöne taraftarlarım öldürdüler. Rum hükümdarı buna da ses çıkar­
madı, ve Umur Beyin reyi hilâfına olarak muhasarayı, kaldırıp onun- ■
la birlikte Trakya’ya hareket etti [2).
Her ikisi Christopolis surunu bilâ mani geçtikten sonra kuvvetli
bir kâle olan Pörithöorion kalâsini muhasara altına aldılar. Diğer
Tırakya şehirleri arzı tabiiyet etti. Muharebatı dâhiliyenin Bizans im­
paratorluğunu tahrip etmekte olduğunu gören Cantacuzöne maiyyeti
zabitanmdan Jacques Brulas’i İstanbul imparatoriçesi nezdine müsa-
leha teşebbüsünde bulunmak üzere gönderdi. Umur Bey de Salahattin
ismindeki zatı kendi elçisi olarak ona terfik etti. Brulas imparatorlu- |
ğun başına gelen felâketleri müessir bir lisan ile imparatoriçeye anla- 1
tarak onun merhamet ve rikkatini tahrike çalıştı, aynı zamanda met- i
buunun Türklerden istimdat etmiş olması, karşı taraftan gösterilen 1
harekete imtisal olduğunu ve bizzat Apocauque’un daha evvel Türkleri j
çağırdığım söyledi. Bu murahhasın beyanatını Türk elçisi de teyid
etti. Umur Bey, sefirine teslimen göndermiş olduğu mektuplarda Can- j
tacuzöne ile kendi arasında ötedenberi mevcut olan dostane münase- ,
batı hatırlatıyor, şimdiye kadar imparatorluk erazisine ancak böyle i
bir dostun hatırı için tecavüz etmemiş olduğunu imparatoriçeye temin I
ediyor ve Foça şehrile Arnavutlara karşı müteveffa imparator And- 1
ronik’e yapmış olduğu muavenetin de sırf onun hatırına mübteni ol- I
duğunu bildiriyor, ve ondan sonra Cantacuzöne’den bahsederken en J
hürmetkârane bir lisan istimal ederek vaktile mumaileyhi udost„ ünva- <
nile yad ettiği halde, hükümdarlığını ilân ettiği zamandanberi ancak. ;|
onun maiyyeti olmayı kendisi için bir şeref ad dettiğinden ve onun san- 1
cağı altında bizzat cenk etmeği bir vazife telekkî eylediğinden ve sonuna i
kadar onu müdafaaya azmetmiş bulunduğundan ve ona itaat edecek- i
olan Kumlara karşı hiç bir zarar ika etmeyeceğinden bahsediyor ve niha­
yet esafilden birkaç müfterinin ilkaatına kapılarak ona karşı yapılan 1
fenalıkların tamîr edilmesi ve teklifedilen sulhu biran evvel'kabul .
etmesi lüzumunu imparatoriçeye bildiriyordu.
(1) Cantacuzâne, p. 840*848; Lebeau, t. 20, p. 116-118.
121 Cantacuzöne, p. 848-849; Muralt, L 2, p. 591-592.
49
Böyle bir sefaret hey'etinin gelmesi Apocauque’u son derece kız­
dırdı . Mamafi Türk elçisine karşı çok hürmet gösterdi | ve birçok
hediyeler verdi. Fakat Rum elçisine her türlü fenalığı yapmaktan çe­
kinmedi, onun saçını ve sakalını kesdirdi; burnunu ezdirip bacaklarını
kırdırdıktan sonra meydanlarda gezdirdi. Türk elçisi dönerken Apcauque
Umur Beye verilmek üzere müsait bir lisan ile yazılmış bir mektup
teslim etti. Bunda Umur Beye bir âsinin müdafeasını deruhte etmek kendi
payesile mütenasip olmadığı bildiriliyor ve Cantacuzöne hakkında her
türlü isnadata kalkışılıyordu . Umur Bey bu mektubu bizzat dostuna
verdi [1]. Bu sırada Cantacuzöne, şecaati ile temayüz etmiş ve eşkı­
yalığı gendine san'at yapmış olan Momitzile isminde bir Bulganbitmeline
aldı ve ona müteaddit küçük hıttalann idaresini verdi.Bu sergerde başına
beş bin kadar adam toplayarak birçok mevkileri yeni imparatora
teslim olmaya icbar ediyordu. O esnada Cantacuzöne Pörithöorion’u mu­
hasarada devam etmekte ve mahsurlardan muannidane bir mukave­
mete maruz kalmakta idi. Nihayet orayı zaptetmekten ümüdini kesince
muhasara alfttını yakılırdı ve denizden şehri kuşatan Donanmaya da
muhasarayı refettirdi. Badehu kendi askeri ve Umur Beyin maıyye-
tindeki altı bin kişilik seçme Türk ordusu ile beraber dimetoka’
ya gitti, ve ehali tarafından alkışlarla istikbal edildi [2]. Cantacuzöne
ile Umur Bey Dimetoka’da pek az müddet kaldılar: biraz sonra sefere
çıkıp Rhodope havalisinde fütühat yaptılar ve Zepöne, Stemmaque
şehirlerini aldılar. Badehu birlikte Mora’ya müteveccihen hareket
ettiler. Yolda Umur Bey hastalandığı için bütün ordu onun kesbi afiyet
etmesine intizaren tevakkuf etti. Tedavi edecek bir tabip bulunmadığı
için tekrar Dimetoka'ya dönmek meburiyeti hasıl oldu.Bu esnada İstanbul
imparatoriçesi tarafından Edirne muhafazasına memur edilen Phrantzös
Cantacuzöne’nin gaybubetinden istifade ederek- Dimetoka havalisini
yağmaya gelmişti. Dimetoka’ya geri dönmekte olan Cantacuzöne ve
Umur Beyle muharebe etmek mecburiyetinde kalan Edime muhafızı­
nın askeri perişan ve kendisi maktul oldu . Umur Bey hali nekahette
olduğu halde bu mücadelede fevkalâde besalet gösterdi, üç mızrak
darbesile az kalsın telef oluyordu . Bereket versin ki zırh ve miğfer
giymeyi îtiyad etmeyen ve daima darbı destine güvenen Umur Bey,
Rum hükümdarının İsrar ve nasihatile bu kabil müdafaa vasıtaları
iktisaetmiş ve bu sayede mızrak zarbeleri tesir edememişti. Umur Bey
muharebeden sonra, yamış olduğu nasihat sayesinde hayatını kurtarmış
olduğından dolayı Rum imparatoruna benâynı teşekkür etmiştir [3].
11) Cantacuzöne, p. 849—854; Lebeau, L 20, p". 119 - 121
[21 Cantacuzöne, p. 855—858: Lebeau, t. 20, p. 122.
[31 Cantacuzöne, p. 858—859; Lebeau, t. 20, p. 123 .
Diisturnamei Enveri — 4
 50
Bu muvaffakiyetler İstanbul hükümetini telaşa düşürdüğünden 134$
senesi iptidasında Bulgar kıralı Aleksandr ile ittifak ederek onu Çanta*
cuzöne aleyhine muharebeye teşvik ettiler. Fakat Bulgar kıralı Türk’ler*
den kurktuğundan Tırakya kıt’ası onlar tarafından tahliye edilmedikçe,
bir şey yapamayacağını bildirdi. Bunun üzerine İstanbul hükümeti
Umur Beye gayet çok para teklif ederek Anadoluya dönmeye iknaa.
çalışdısa da müşarünileyh red etti [1].
İstanbul hükümeti Umur Beyi müzakere ile iknaa muvaffak ola­
mayınca hile yolunu takip etti. Cantacuzene tarafından Türk'lerin yev­
mi zahirelerini vermeye memur edilen Mauromate ismindeki müteahhidi
kandırdılar. Türkçeyi eyi bilen ve vazifesi itibarile Türk’lerle temas,
eden bu adam, Cantacuzöne’in temamile muvaffak olacağı zamanı bekle­
dikten sonra döneceklerini ve bunun daha pek uzun zamana mütevakkıf
olduğunu söyleyerek epeyce vakittenberi memleketlerinden uzakta kal­
mış olan Türk askerlerinin kalbinde tahassür husule getirerek onlar­
da geri dönmek arzusu uyandırdı. Umur Bey askerinin geri dönmek
istediğini duyuncajıayret içinde kaldı, onları bu arzularından vaz geçir­
mek için çalıştı, fakat muvaffak olamadı, ve onların isteklerini yapmak
mecburiyetinde k a ld ı. İmparatora şimdilik gitmek mecburiyetinde
kaldığını söyledi, tekrar asker toplayarak geleceğini vadetti [2].
Hareketinden evvel Cantacuzöne müşarilyehi İstanbul imparatorunun
validesine yeniden bir hey’eti sefaret gönderlerek sulha teşvika teşebbüs
ettirdi. Türk sefirleri Istanbulda sulh için yaptıkları teklifata karşı va­
zıh bir cevap alamadılar. Apocauque ve taraftarları Umur Beyin Cant­
acuzöne nezdindeki harekâtı hakkında muahezede bulundular, Asya hü­
kümdarlarının en kudretlilerinden biri olan İzmir sultanının Cantacuzö­
ne gibi bir adamın maiyyetinde hıdmetkâr olacak derecelere tenezzül-,
etmesi şayanı hayret olduğundan bahsettikten sonra müşarilyehin şe­
ref ve haysiyetini kendisinden fazla düşünen imparatoriçenin onu bu
zelil vazifeden kurtarmak istediğini ve memleketine dönebilmesini te­
min için kendisine kâfi mıkdarda gemi ve askerinin maaşını verebilmek
için de kâfi mikdarda para vereceğini söylediler. Türk elçilerinin reisi
cevaben bir dosta karşı yapılan hidematın hiç bir veçhile muhilli şe­
ref olamayacağını söyledi ve onları tahkir edecek ağır bir takım sözler
sarfetti. İmparatoriçenin müşavirleri nihayet Umur Beyin maiyyetini
nakletmek üzere ona lstanbuldan gemiler göndermeye ve askere ve­
rilmek üzere para irsal etmeye karar verdiler . İstanbul hükümeti,
Umur Beyi bir an evvel Asyaya geçirmek için fedakârlık yaparken
(1 Cantacuz&ne, p. 859 -860; Lebeau, t. 20, p. 127 .
[2] Can (acuzene, P. 860-862; Lebeau. L 20, P. 128.
51
diğer taraftan Cantacuzöne de Umur Beyin harcırahım düşmanlarına
verdirerek para tasarruf etmiş oluyordu [1]. İstanbul imparatoriçesi
Umur Beyi bu suretle memleketine dönmeye icbar ederken diğer ta­
raftan Venedik cumhuriyetine ve papa altıncı Clöment’a elçiler gönde­
rerek şark kilisesi ile garp kilisesini birleştireceğini vadediyor veBizans
imparatorluğu dahilinde ve Adalar Denizinde tehlikeli ve mukavemet
edilemez bir şekil alan Türk istilâsına karşı muavenet isteyordu [2],
İmparatoriçenin ve İstanbul kükûmetinin bu teşebbüsten maksadı Umur
Beyin aleyhine bir ehli salip teşkil ettirerek onu Anadoluya avdete icbar
etmek ve orada meşgul ederek bir daha Kümeliye geçmemesini temin
etmekti.
Umur Bey avdet ederken Cantacuzöne tarafından Meriç üze­
rinde vaki Trajaııopolis kasabasına kadar teşyi edildi. Rum hükümdarı
oradayken büyük oğlu olup Cumutzöne yani Gömülctine valisi olan
Mathieu’nün hastalandığını haber alıp onun iyadetine gitti. Avdetinde
Umur Beyle tekrar görüştü. Biraz sonra onu ve maiyyetini götürmek
için lstanbuldan gönderilen gemiler geldiler. Umur Beyin de otuz ka­
dar gemisi vardı. Bu gemiler müşarilyehi ve maiyyetini Ainos yani
İnoz limanından Anadoluya geçirdiler [3].
Um ur Bey Kümeliye bu dördüncü geçişinde 290 kadar gemi toplamış
ve Selanik'e geçmişti [4]. Fakat Kümeliye çıkdıktan sonra uzun müddet
kalacağı için daima korsanlığı sanat itlhaz eden gemicilerinin ekserisini
serbest bırakmış ve salvermişti. Bilâhara 1343 senesi sonlarına doğru
kış yaklaşınça mai yyetindeki ümeradan Ehat vellyas Beylerle askerinin
kısmı azamim Anadoluya göndermiş ve yanmda çok asker ve gemi bı­
rakmamıştı: [Düsturname, Sahifa: 52-53]. Mamafi lstanbuldan gönderi­
len gemilerle kendi yanında kalan otuz gemi askerinin nakline kflfi
gelmediği için bunların bir kısmını Cantacuzöne’nin tahtı emrinde bı­
rakmış [5] ve onunla veda ederken bir iki hafta zarfında kendisine
yeni bir kuvvei imdadiye göndermeyi vadetmişti. Filhakika Umur Bey
bu vadi icra etmiş ve on üç gün sonra bir kuvvei imdadiye göndermiş­
tir [6J. Umur Bey bu dördüncü geçişinde Kümelide on ay [tahminen 1343
ağustusundan 1344 mayısına kadar] kalmıştı [7]. 0 halde yukarda 1343
senesinde vukubulduğunu zikretdiğimiz Agriboz taarruzu senei mezkûre
11] Cantacuzene, P. 863-866; Lebeau, L 20, P. 129.
(2] Cay, Le pape Cloınent. VI, P. 43-54; Royou, Hut. du Bas—Emprie, L4, p. 320.
[3] Cantacuzene, p. 866*870; Lebeau l. 20 P. 180.
14] Murait. t 2, p. 591.
15] Lebeau, L 20, p. 133.
(6| Cantacuzâne, p. 870.
[7] Murait, t, 2, p. 593.
 52
ağustosundan evvel vaki’olduğu için onun Rumeli seferinden dalıa
mukaddem zuhura geldiğini kabul edeceğiz [1].
Cantacuzöne’nin maiyyetine verilen Aydm türklerine gelince: bun­
lar hukûmdan mumaileyhin yanında kalarak onun Rumelide Sırp, Biil-
gar ve İstanbul hükümetlerine karşı icra etmiş olduğu bütün harekâtta
medarı istinadı bulunmuşlar ve birçok vak’ada âmil olmuşlardık
Mevzulunuz haricine çıkmamak için bu vukuatı zikretmeyeceğiz |
Düstürname bundan sonra sıra ile Firenklerin tzmiri zabtmdanfSa-
hifa: 57-59J, bir müddet sonra Firenk kumandanlarının Umur Bey ta-
fıııdan itlaf edildiğinden[S.60-62],Firenk Torfirin[2]Firengistandan îzmire
gelerek ihracı askeride bulunduğundan ve fakat Umur Beye karşı yapmış
olduğu muharebede hezimete uğradığından [S.62-65], badehu Umur Be­
yin tekrarRumeliye sefer ettiğinden[S.66-68], avdetinde îzmiri muhasara
ve nihayet yapmış olduğu taarruzda şehit olduğundan [S. 6S-71]bahset-.
nıektedir. Bu vukuatın sıraları, cereyani vakıatin takviminin teselsülüne
muvafık değildir. Çünkü Firenkler tarafından Izmirin zabtı 1344de, rüesayı
Ehlisalibini telef olması 1345 ihtidasında, Torfil yani Dauphin Humbert*-
in Anadoluya gelişi 1346 da, Umur Beyin Rumeliye yapmış olduğu
sefer 1345 de, Umur Beyin şehadeti ise 1348 dedir. Binaenaley Dauphin
Hunbert’e ait vekayii Umur Beyin son Rumeli seferinden sonra tetkik
ve Düstürnamenin koymuş olduğu sırayı o yolda tashih etmek lazım­
dır. Biz de tarihi teselsül sırasiyle rivayetleri tetkik ve şarh edeceğizi \
Düstürname Izmirin Firenkler tarafından zabtını şu suretle hikâye
ediyor: Umur Beyin kuvvet ve şevkati gittikçe artmış, hırıstiyan mem­
leketlerinin çoğu ona haracgüzar olmuştu. Omur Akdeniz ve Kara De­
nizdeki gaza sahası bir aylık yol kadar genişlemişti. Hıristiyan milletler j
ittifak ederek papaya müracaat ediyorlar, o da Türk hükümdarına ••
karşı muharebe edilmek üzere para, silah ve gemi cem’ini bütün
hırıstiyanlara emrediyor, üç sene on bir ay kadar bir müddet intizar­
dan sonra her türlü levazımı seferiye ikmal olunuyor. Tekfur [yani
üçüncü Andronik Pal6ologue] nezdinde, Istanbulda mevkuf iken onun
vefatından sonra hapisten çıkan ve papa nezdinde bulunan Mese Marti
[Martin zacharia] [3] ile Batraş [4] ve Mese Piri [Pierre Zeno] [5] papa
[11 Delaville le RouU, Lee Hospitaliers â Rhodes, p. 92, 93.
[2] Torfil, Dauphin kelimesinin tüfekçe tahrif edilmiş gelelidir. Mevzubahsolan zat Fransada
Dauphin kita'sı dahilinde Viennois hittası dauphin'ı ikinci Humbert dir.
[3] Düstürnamenin verdiği bu malûmat yanlıştır. Martin Zachria İstanbul imparatoru And-
ronik Palcologue tarafından 1337 de hapisten tahliye edilmiştir, imparatorun vefatı ise 1341de dir.
[4] Balraş, Patriarche kelimesinin muharrefidir. bahsedilen zat o sırada İstanbul Latin patriği
ve Agrihoz meirepolidi olan Henri d'Asti dır .
15] 58 inci sahifede 7 inci satırda bu isim Mese Marti {eklinde raükerr olarak yazılmıştır.
53
tarafından hırıstiyan donanma ve ordusuna kumandan tayin edili­
yorlar. Umur Beyin manevi kardeşi olan Tekfur yani Cantacuzöne Di-
metoka’dan haber gönderip Firenklerin hucuma hazırlandığım bıldiryor.
Nihayet Rodos, papa ve Agriboz gemilerinden tereküp eden Firenk do­
nanması Îzmire yanaşıyorlar. Dündar Bey,Umur Beye müdafaa için kâfi
miktarda asker mevcut olmadığını ve binaenaleyh kardeşleri Süleyman
Şah ile Hızır Beyden istimdat ederek Tire ve Ayasloğ askerlerini ge­
tirmesini söyleyorsa da şecaat ve cesaretine güvenen hükümdara din­
letemiyor. Firenkler Liman kalesına yani aşağı İzmir’e yürüyüş ediyor­
lar. Umur Bey, kaleden çıkıp hücüm ediyor ve düşmanları gemilerine
kaçırıyor. Fakat Firenkler denizden kaleyi tazyik ediyorlar; mukavemet
imkânını bulamayan mahsurlar kaleyi tahliye ediyorlar; Firenkler oraya
yerleşiyorlar. Umur Bey kaleyi istirdat için kardeşleri Hızır ve Isa
Beylerle Süleyman Şahtan istimdat ediyor; hepsi askerlerile geliyorlar;
Firenkleri muhasara ve mancınıklarla hisarı tazyik ediyorlar: mahsurlar
nihayet hııruc hareketi yapıyorlar: başlarında Batraş [Patriarche], Mese
Marti [Martin Zacharia], Mese Piri [Pierre Zeno] olduğu halde dışan
çıkıp muhasara aletlerini yakıyorlar ve Türklerin üzerine yürüyorlar.
Umur Bey ile kardeşi Hızır Bey maiyyetlerinde Hızır Beyin veziri Ars-
lan ve onuıı oğlu Doğan, Hoca Haşan oğullan Bedreddin ve Ali Mer-
dan Beylerle Ehat, Süleyman, Haşan, Hızır, İsmail Beyler ve Cuğa Su
başı ile kardeşi Haşan Bey [1] ve diğer Türk ümera ve asakiri bulun­
duğu halde Firenkleri karşılıyorlar. Vaki olan şiddetli muharebede
Firenkler kat’! bir hezimete uğrayorlar. Üç Firenk kumandam da telef
U$ şatır yukarda aynı adamın kumandan tâyin edildiğinden bahsolunduktın sonra üç satır aşnğda
Jekruı aynı adamın kumandan nasb kılındığından bahsedilmesi minasızdır. Bu ikinci Mese Merti.
Mese Piri yazılacakken tab’a esas ittihaz olunan nüshanın müslensi binin ihmali yüzünden yanlış
yazılmıştır. Zaten biraz sonra üç Firenk kumandanından birinin Mese Piri, diğerlerinin Mese Marti
ve Batraş olduğu zikredilmesi ( s. 60-61 ) bunu le’yit eder.
11) Umur Beyin diğer kardeşi İbrahim Bahadir beyin tamir muhasarasına ve bu muharebeye
iştirak ettiği hakkında hiç bir kayıt bulunmaması ve bundan sonra da bütün kitapta isminin hiç
zikredilmemiş olması şayanı dikkattir. Umur Beyin Kümeliden avdetini müteakip onıı kardeşlerile
birlikte istikbal eden İbrahim Bahadir Beyin (Düstürname, 5. 571 bundan bir kaç ay sonra vukua
gelen İzmir vakasında adının geçmemesi müşarileyhin bu arada vefat etmiş olması ihtimalini hatıra
getirdiği gibi Düsturname'nin mehazı olaıı kitabın,Aydın oğullarına dair birçok vukuatta olduğu gibi,
herhangi bir sebeple onun ismini ihmal yüzünden zikretmemiş olması da varidi hatır olahilir.Muba-
rebeyc iştirak eden ümera arasında Ehat Boy müstesna olıııak üzere Umur Beyin eski ümerası olan
ve hemen onunla birlikte her gazaya iştirak eden İlvas, Dündar, Pigrev Bey oğlu Yusuf beylerle
j IPigrev Bey Rumeli seferinde vefat etmişti ( Düstürname S: 51 ) ]. Hoca Selmun gibi zevatın ismi­
ı nin mezkûr olmaması onların bu muharebeye iştirak etmediklerini düşünmeyi ioap etmez. Aynı
zamnda bu muharebeye iştirak eden zevat arasında şimdiye kadar Düstumamede adı geçmeyen bir
takım beylerden bahsolunuyor. Bu beylerin Umur Beyin kardeşlerinin ve bilhassa Hızır Beyin ma-
1 iyyeti erkânı olması muhtemeldir.
 54
oluyor. Umur Bey tekrar mancınık yaptırıyor. Sivas hükümdarı Melil
İ p Eretna, Umur Beye iki mancmıkcı gönderiyor; mancinlklg
yapıldıktan sonra Umur Bey kalflyı tekrar muhasara ve tazyik ediyor:
[S.67-62J [İJ.
Bizans vak'anüvisi Ducas ile, Garp müellifleri Umur Beyin Kü­
melide bulunduğu esnada onun gaybubetinden İstifade edeıı Elılj
Salibin Izmire taaruz ve istilâ ettiğini ve bu müheyyic haberi alan Türk
hükümdarının alelacele Kümeliden dönmüş olduğunu naklederle? (2]j.
Düsturuame’nin rivayeti Garp müelliflerinin bu husustaki rivaye­
tine muarız olduğu gibi vak’aya daha pek yakından alâkadar olan
Cantacuz&ne’ııin verdiği malûmatta onlarınkine muhaliftir. Bu mü­
verrih bilâkis İzmir, taarruzunun Umur Beyin Anadoluya avdetinden
sonra vukua geldiğini ve onun olanca mümaneat ve müdafaasına
rağmen Ehli Salibin kaleyi zabtetmiş olduğunu naklettikten sonra bu
hadisenin Umur Beyin Kümelide bulunduğu esnada Vukua gelmemiş
ve İzmir hükümdarını kendi imdadına çağırmak dolayisiîe bizzarure
müdafaa kuvveti azalan bu şehrin Lâtinler tarafından zabtına kendisi
sebebiyet vermemiş olduğundan dolayı Allaha müteşekkir kaldığım
söyleyor [3J. Biz Bizans müellifinin rivayetini teyid eden Düstümamenin .
naklini tercih edeceğiz [4].
Şimdi Ehli Salip’in İzmir taarruzu hakkında Garp müelliflerinin .
verdikleri malûmatı hülâsa edelim: Umur Beyin Akdeııizdeki fütuhatı
ve muvaffakıyyatı, ona mukavemetten aciz kalan şark hırıstiyanlarirji *1
dehşet içinde bırakmış ve papadan istimdada mecbur etmişti. 1343 ı
de papa altıncı C16ment bir ehli salip teşkiline karar verdi; Fransa |
kıralı Ingiltere ile muharip olduğu ve diğer Avrupa hükümdarlar! 1
da memleketlerindeki dahilî gailelerle uğraşdıkları için Venedik ve j
Cineve cumhuriyetleriyle Kıbris kiralından ve Rodos askeri tarika- i
fandan başka hiç bir hükümet bu davete icabet ve bu harekete iştirak
(1) Sultan Eretna’nın Umur Beye mancmıkcı gönderip muavenette bulunması, ya onun pek
maruf olan dindarlığı dolayisiyle Umur Bey gibi din uğrunda harp eden bir mücahide alâka gös­
termesinden vahutla o sırada eahai hükümeti Erzincandan Ankaraya kadar ıızanan vc kendisini
bihakkın _Sullani Rum„ addeden bu hükümdarın ğarbi Anadoludaki köçilk lıülıûmetler üzerinde
manevi bir metbuiyet ve himaye iddia etmesinden ileri gelmiştir. Aydın oğullariyle Sultan Eretna -
Din mûnasebahna dair DOsturname’deki bu kayıttan mada hiç bir vesika elimize geçmediği için bu
revabılın dostluk ve yahut tabîyyet- metbuiyyet şekillerinden hangisi olduğunu tayin etmek gayrı
iHümkündür.
|2) Jorga, Philippe de Mczi6res, p. 42; Cay, Le pape Glâment VI, p. 40; Delaville le R o u k
Les Hospitaliers â Rhodes p. 93, 94. Chronique de Ducas, trad. de Cousin, p. 316.
[3j Cantacuzene. p. 87o-87I.
(4]Keza Umur Beyin Rumeliden dönüşü 1344 mayısında ve lzmirin Ehli Salip tarafından zabtı
aynı «enenin teşrinievvelinde olduğu nazan dikkate alınırsa tercihimizin doğruluğu ve Garp müel- j
liflerinin halası kendiliğinden meydana çıkar.
55
etmemişti. Hey’eti ittifakıyyeyi teşkil eden hükümetlerin vücude geti­
recekleri donanma yirmi beş kadirgadan ibaret olacak ve N6grepont’ta
toplanacaktı. Papa ile Kıbris kiralı dördüncü Hugues dörder, Rodos
Hospitaliers şevaliyeleri atlı, Venedik cumhuriyeti altı, Cineve şehri
beş gemi verdiler [1].
Papa kendi filösuna-yukarda birçok defa ismi geçen-Cineveli Mar­
tin Zacharia’yı amiral tayin eylemiş ve fakat mumaileyhin vaktiyle hakimi
"bıılunduğu Sakız adasını tekrar Kumlardan istirdada teşebbüs etme­
si ihtimalini nazarı dikkate alarak onu hey’eti ittifakıye kumandan­
lığına nasbetmekteh çekinmiş ve bu vazifeyi İstanbul Latin patriki
ünvanlnı haiz olan ve Nögrepont metrepolidî bulunan Henri d’Asti'ye
vermiştir. Venedik filosuna Pierre Zeno-ki ismi yukarlarda birçok
defa geçmiştir Rodos filosuna Lombardiya prieur’i Jean de Biandra
kumanda ediyorlardı [2]. 1343 senesi nihayetinde müttefik hükümetlerin
filoları harekete başladılar.En evvel mev’idi mülâkata gelenVenedik filo­
su N6grepont şehrinin Türkler tarafından muhasara edilmekte olduğunu
gördü. Mulıasırlar muharebe etmeksizin gemilerine binerek çekildiler [3].
Nihayet müttefikin donanması 1344 senesi ilk baharında Ntfgrepont li­
manında toplandı. 24-55 kadirgadan ibaret bulunan bu donanma ile Ana­
dolunun garbındaki hükümetlere tabi* olan ve Adalar Denizini baştanba­
şa dolaşıp hertarafı yağma etmekte bulunan Türk korsanlan arasında
müteaddit muharebeler vukua geldi. Bu muharebelerin kâffesinde hıns-
tiyan donanması galip geldi. 13 mayıs 1344 de Mont Athos yani Avna-
roz açıklarında vukua gelen bir muharebede 42 veya 52 kadar Türk kor­
san gemisi düşmanlar tarafından alınmış veya batırianmışb [4J. Ehli Sa­
lip donanması bu suretle Türk korsanlarını perişan ettikten sonra Ra-
dos filosu kumandanının tavsiyesiyle Izmire teveccüh etti. Salibilerev­
vela limanda bulunan Türk donanmasının bir kısmını ve tersaneyi yak­
ı l 'Delaville le Roubc.p.94.Loredano Venedik şehrinin beş gemi verdiğini, ayıu zamandaMilo
edasının da bir gemi vererek sefere iştirak ettiğini söylen [Hist deroia de Chypre, trad- par Giblet
1.1, p. 350J . Bu aıla o esnada Cycladea yani Naxo» dukalığına tabi’ bir senyörlük olup ikinci
Nikola Sanudo senyör bulunuyordu. [ Lacrois, lles de la Grice, p. 463, 4771- Müverrih Royou.
Naxos dukasının da hey’eti müttefikaya dahil bulunduğundan bahseden i Hist. du Bas - Empire.
t. 4, p. 320*. Loredano ile Daru [Hist. de Venise, 1819. t. 1, p. 527] Cineve şehrinin gemi verdiğin
■den bahsetmezler. Cantacuzöne, kadırgaların mikdannı 24 olmak üzere teebit eder: p. 870.
12] Loredano Venedik filosuna Nikola Michiele’ın Kıbris filosuna Conrade Picmmiglio’nun
'kumanda ettiklerini söyler fp. 350). Jauna’nın gerek gemilerin, mikdan ve gerekse kumandanlar
lıakkında verdiği malumat Loredano’ya mutabıktır: IHisL de* royaumes de Chypre, de Jerusalcme,
1. 2, p. 819'. Bazı müellifler Conrade Picamiglio’nun Ceneviz filosuna kumanda etmiş olduğunu
iddia ederler : [ Delaville le Reulx. p. 941 ■
[3) Daru, Hist. de Venis, L 1, p. 528.Dela CroLx, Abrege chron. de l’hiat. ottomane, L 1, p. 99.
£4] Delaville le Ronbt, La France en Orient, 1.1. p. 104; Les Hospitaliers â Rhodes, p. 94.
 66 57
diktan sonra İzmir iimaıı kalesini, yani aşağı lzm iri karadan ve deniz­
ya m ecbur olan ve R um eli sahiline çıkan Türkler karadan Çanakkalaye
den kuşattılar; Venedikliler lim anı kapayan şeddi k ırm a y a çalışırken ,
gelerek A n a do luy a geçmeye hazırlandıkları gibi şimdiye kadar impa­
diğer müttefikler de karadan şehri muhasaraya ve h ücum a devam ediyor­
rator Cantacuzfene’in maiyyetınde kalmış olanlar da-ki ona pek güzide
lardı; kale haricinde bulunan Umur Beyin, yanındaki kuv vetin a zlığı do-
hizm et ve m uavenette bulunm uşlardır - Aydın eline dönerek hüküm ­
layısiyle, muhasarayı ref’e icbar için gösterdiği gayret sem eresiz kal­
darlarına iltih a k etm işlerdi [1].
dı. Nihayet hınstiyanlar mahsurlar arasında b ulunan ik i k ö le n in iha­
U m ur Bey gerek b u ve gerekse kardaşlarının kuvvetleriyle ordu­
neti sayesinde geceliyin kaleye girmeye m uvaftak o ld u la r [ 28 teşrini­
sunun m ik d a rm ı tezyid ettikten ve icap eden muhasara aletlerini ha­
evvel 1344] ve şehrin mfislüman ehatisini yaş ve cins tefrik etmeksi­
zırladıktan sonra aşağı lzm iri muhasaraya karar verdi. Patrik Hanri’-
zin kâmilen boğazladılar. Fransız senyörlermden bazıları ve ezcüm le
nin kışı geçirm ek üzere b ir kısım Latin gemilerile Agriboz’a gitmesin­
Kont Edouard Beaujeu’de bu muhasaraya iştirâk etmişti. K ilis a nam ı­
den ve kale m üd afile rin in bir mikdar azalmasından istifade ederek
na şehri tesellüm eden patrik Henri kaleyi tahkim ve ta m ir ettirdi.,
otuz b in kad ar m uharip ile şehri muhsara altına aldı ve mancınıklarla
camia tahvil edilmiş kiliseleri eski haline çevirdi.
tazyik etti; m a h su rla r faik kuvvetlere karşı mücadelede müşkilata uğra­
Izmirin zabtı hırıstiyanlık aleminde m em nuniyetle karşılanm ışta. dıkların dan Patrike haber gönderip muavenetini talep ettiler | M umai­
Akdeniz etrafındaki muhtelif kavmlara mensup b irta k ım m üstam irler ve leyh alelacele îzm ire dönerek kaledekileri cesaretle müdafaaya teşvik
tacirler takım takım gelerek buraya yerleşmeye ve pazarlar, ticareti ianeler etti. U m u r Bey, şehre m ütem adi hücümlarda bulundiysada bunlar m u­
tesisine başladılar. Fakat Izmirin vaziyeti hiçte em in değildi. T ürkler vaffakiyetle neticelenm ediğinden mahsurları harice celp edip ezmeye ka­
kadîm Akropol’un mevkiinde inşa edilmiş olan y u k a rı İzm ir ka le sin d e
rar verdi. A skerinin bir kısm ını muhasarada bırakıp diğer kısmiyle geriye
bulunuyorlar ve daima L iman kalesini yani aşağı lzm iri tehdit ediyor
çekildi. M uhasau’larm azaldığını gören Latinler 1345 senesi kânunusani
lardı. İzmirin ziyaı Umur Beye deniz yolunu kapam ıştı. Ş im diye k a d a r
sinin 17 inci g ü n ü n d e b ir huruç hareketi yaptılar, muhasara aletlerini
zaferden zafere koşmuş ve Adalar Denizinin rakipsiz h a k im i olm uş olan,
yakdıktan sonra türklere hücum ettiler ve muharebeyi kazandılar. Fa­
bu hükümdar Anadolunun o devirde en büyük idhalat ve ihracat m erkezi kat salibiler ihtiyatsızca ilerleyerek bütün kazandıktan muvaffakiyetin
olan payitahtının düşmanlar eline d üştüğünü ve şim diye k a d a r kazan­
neticesini k a y b e ttile r: Patrik Henri kazandığı muzafferiyyet şerefine
dığı zaferlerin neticesiz kaldığını g ö rü y o rd u . Kırılan şeref ve nüfuzu- < *
kaleye pek y a k ın bir mesafede bulunan bir kilisede âyini ruhanî yap-
nu iade ve deniz hakimiyetim yeniden tesis etmenin tekrar d en iz yo­
tıği sırada bazı ehli salip rüesası maiyyetlerindeki askerlerle firar eden
lunu açmaya yani İzmir limanım' elde etmeye m ü teva kkıf o ld u ğ u n u >
Türkleri ta kip ediyorlar ve öteye beriye dağılarak pek uzakta zannet­
bilen Umur Bey kendi askerini cem ve kardaşlarını im d ad ın a çağırıp
tikleri T ürk kuvayı külliyyesini arayorlardı. Halbuki Türkler ovayı örten
kuvvetim tezyit ettikten sonra Latinlerle muharebeye başladı. MüslU- =
çalıların ve harabelerin arkasına saklanmışlardı: birdenbire çıkarak da­
inanlarla hırstiyanlar arasında karada ve denizde m uharebeler devam. ^
ğ ıla n h ın stiy a n ları kılıçtan geçirdiler, Patrik Henri ve diğer rûesa or­
etti. İzmirdeki ehli salip kuvveti pek az mikdarda olduğu için k a le d e n i
d u n u n kısm ı m ütebakisi ile Türklerin üzerine yürlldûlerse de hertaraftan
harice çıkamayor, çıkıp mütearrızları geri döndürürse bile takipe cesa- J
ihata e dildiler ve şiddetli bir mukatele neticesinde hezimete uğradılar,
ret edemeyordu . Fakat denizde muharebeler Latinler lehine ceryan
başta Patrik Henri olm ak üzere Martin Zacharia, Pierre zeno, Adolph,
etti. Archipel şimaline kadar ilerleyen hırstiyan donanması H a lk id ik y a ;
F le u r de Beaujeu ve diğer kırk kadar şevalye ve asilzade telef oldular.
sahillerinde müslüman gemilerini takıp ederek Kassandra c iv a rın d a
H ıristiyan ordusu içinde ancak kaçmak fırsatını bulabilenler can-
onlardan altmış kadar gemi zabtetti [ 1344 senesi nihayetlerine d oğr j
la n n ı kurtarm aya ve kaleye girmeye muvaffak oldular. Bazı menbalar,
ru ]. Latinler her yerde Türk korsanlarını m ağlup ederek g e m ile rin i d
E hli S alib in ilk m uzaf(eriyeti kazanıp bu muzafferiyet şerefine d în î âyin
bırakmaya ve karaya çıkmaya icbar eylediler [1]. G em ilerini bırakm a­
yaparken birdenbire Türklerin baskınına uğradıklarından bahsederler[2].
lı ) Larcdano, Hist. des rriis de Chypre, t. 1, p. 350-351; Jaıına, Hist. des royauuıes de Çhy-
pre, dc Jf’rusaleme... I. 2, p. 819-820; Verlo, Hisl. des Chevaliers des Hospitaliers.. t. 2, p. 211- İ [11 Cantacuzene, p. 873, 882 .
212; batili Hisl. de, Venise, t 1, p. 529-530; Gay, Le pape G16ment VI, p. 40, 41, 55; Delaville [21 Vertot, t. 2, p. 213; Daru, Hist de Venise, t 1, p. 530-532. Gay, Le pape Cl£ment VI,
le Houlx, l-es Hospitaliers â Rhodes, 94, 95; Cântacurâne, 873. p. 56, 57: Delaville le Roulx, Les Hospitaliers â Rhodes, p. 95.
 58
Ayin yapılan kiliseden Düsturname'de de bahsedilmesi şayanı dikkattir;
[ S. 61 ].
Latin rOesasının bu suretle telef olmaları hınstiyan Aleminde bü­
yük teessürü mucip oldu, Papa altıncı Clt'ment, bütün Avrupa hüküm­
darlarına müracaat ederek ehli salip harbine ve tehlikeye düşen îzmiri
müdafaaya çağırdı. Hırstiyanhk namına îzmiriıı müdafaa ve muhafa­
zasına! Rodos şövalyelerinin üstadi-flzamı Hölion de Villeneuve’e tevdi
ettiği gibi Patrik Heııri'nin yerine kendi vekili olarak Girid baş piskoposu
François’i, papalık donanması amirallığına Cineviz Conrade Picamig-
lio'yi ve hey'eti müttefika umum kumandanlığına da Rodos kuvvei
askeriyesini idare etmekte olan Jean de Biandra’yı nasb ve bu suretle
Rodos Hospitalier'ierini filen şehrin müdafaasiyle mükellef k ıldı [İJ.
Umur Bey Latiııler üzerinde kazanmış olduğu bu zaferden bü­
yük bir netice elde edemedi. Hırıstiyanlar gene kalede tutunmağa
muvaffak oldular ve hatta eski Italyan vekayinamelerinden birine
bakılırsa Türkleri İzmir kalesi civarında bir nehir kenarında hezimete |
uğratarak duçar oldukları felaketi tamir ettiler [2J. Düsturname ise
Umur Beyin yeniden mancıuklar yaptırarak îzmiri kuşattığını ve kale
surlarım döğdüğünü yazar: [S. 62J.
Düsturname bundan sonra Torfil Firenk yani Daııphin HumbertMn
Izmire gelişinden ve Umur Bey ile muharebesinden bahsetmektedir^'-û
[8.02-65]. Yukarda söylediğimiz veçhile bu vak’a 1346 senesinde yani
Umur Beyin Rumeli’ye beşinci defa yapmış olduğu seferden avdetini
müteakip vukua geldiği için mezkûr vak’a nin zikrini bu seferin nak­
linden sonraya tehir edeceğiz.
Düstumame’ye göre: Umur Bey lzmirin muhasarasına devanı et­
mekte iken kendisini ziyarete gelen Saruhan Bey, kaleyi muhasara
yüzünden akından geri kalmış olduğunu ihtar ederek muhasarayı kal­
dırmasını ve eskisi gibi hınstiyan ellerini yakıp yıkmasını tavsiye
ediyor. Umur Bey de onun sözüne itba ederek muhasara aletlerini j
yakıyor, Saruhan Bey’in oğlu Süleyman Beyi de yanma alarak sefere 1
çıkıyor; fakat gemilere binmeyorlar; gemiler denizde sahilleri takiben
Boğaza doğru hareket ediyor. Kendileri de karadan gidip “Karesi* |
ölkesine geliyorlar. Karesi oğlu Süleyman Bey, bunları istikbal ede­
rek ziyafet çekiyor ve Boğaza gelinceye kadar ikram ve teşyi ediyor i t
Bunlar badehu Rumiline geçiyorlar. Evvela Aleksondors eline yani Alek- 1
sandros’un [3] ölkesine tecavüz ve garet ediyorlar. Sonra geriye ••
11J Delaville le Roulx, p. 95, 96.
.|Z1 Ceyp.,75
i3 Bulgar kıralı Aleksandr.
59
dönerek Edirneye uğruyorlar; şehri mezkûrda bulunan Cantacuzöne'in
oğlu istikbale çıkıp Umur Beye arzı hürmet ediyor; badehu Dimeto­
ka’ya geliyorlar; imparator Cantacuzöne manevî kardeşini yani Umur
Beyi istikbal ve ikram ediyor; Umur Bey Firenklerle olan muharebe
ve mücadelesini ona anlatıyor, bundan sonra Cantacuzöne ile birlikte
hareket ederek henoz ona itaat etmemiş olan Güvercinlik, Gümülcüne
ve Agrıcan [1] şehirlerini itaat altına aldıktan sonra bir müddettenberi
ilânı isyan ile müstekillen hareket etmekte olan Mumcila yani Momitzile
Üzerine yürüyorlar; bu sergerde muharebede Umur Bey tarafından
ıtiaf ediliyor. Bunu müteakip Selanik’e doğru harekete hazırlandıktan
şırada İstanbul’da Tekfurun yani Apocauque’un mahpuslar tarafından
öldürüldüğünü duyunca tebdili maksat ederek îstanbula yürüyorlar.
Fakat yolda Saruhan oğlu Süleyman Bey vefat ediyor; Umur Bey
çok müteessir oluyor, geri dönmeğe karar veriyor. Cenazesini tabut
içine koyup Anadoluya geçiyor ve babasının yani Saruhan Beyin
memleketine gidip ölüyü ağlayarak ona teslim ediyor; badehu payi­
tahtına yani müslümanlar elinde bulunan yukarı Izmire dönüyor ve
halk tarafından istikbal olunuyor. Umur Bey tekrar hırıstiyanlar elin­
de bulunan aşağı îzmiri istirdada çalışıyor: [S. 66-68).
* DUsturname’ırin bu rivayeti esas itibarile — aşağıda nakledeceği­
miz — Bizans müverrihlerinin rivayetine mutabık olmakla beraber ba­
zı noktalan doğru değildir. Mesela Saruhan Beyin teşvikile bu seferi
ihtiyar etmiş olduğu hakkmdaki malûmat yanlıştır. Umur Bey geçmek
ıztirarında kaldığı Saruhan Beyin memleketinden mürur edebilmek
için emiri mumaileyhe karşı erazi terketmek fedakârlığında bile bu­
lunmuştur . Aynı zamanda Umur Beyin Edirnede Cantacuzöne’in oğul­
larından biri tarafından istikbal edildiği hakkmdaki malûmatın doğru­
luğu da şüphelidir. Çünkü Umur Beyin Rumeliye vürudundan evvel
Cantacuzöne’e teslim olan bu şehir, eski valisi Paraspondile elinde
bırakılmış ve imparatorun oğullarından biri valf tayin edilmiştir [2].
Gümülcüne ve Agrıcan şehirlerinin de bu sırada itaat altına alınmış
oldukları da doğru değildir. Bunlardan Gümülcüne Umur Beyin bun­
dan evvelki yani dördüncü seferi esnasında Cantacuzöne’e tabi’ bulu­
nuyordu. Agrıcan yani Gratianopolis şehri Umur Beyin dördüncü seferini
müteakip Anadoluya döndüğü esnada Cantacuzöne nezdine bırakmış
olduğu Türk kuvvetlerinin göstermiş oldüklan hizmet ve muavenet
sayesinde 1344 senesinde yani Umur Beyin bu beşinci seferinden biı-
sene evvel imparatora teslim olmuştu [3],
İ l] Gratianopolis şehri.
[2] Cantacuzene, p". 962.
(3] Caniacuzene, p. 875.876.
 60
Düsturname’de bu şehirleri n itaat altına alındığından bahsedilmesi
Umuı* Beyin bu son Rumeli seferi esnasında Momitzlle ile muharebe­
sinden ve onun katlinden sonra Xanthia yani Iskeçe ve Pdrithöorion
beldelerinin imparator Cantacuzöne’e testim r "malarından galat olsa
gerektir. Karesi oğlu Süleyman Beyden Bizans m üverrihlerinin riva­
yetini naklederken behsedeceğiz.
Şimdi Bizans müverrihlerinin rivayetine geçiyoruz : Um ur Beyin
Rumeliye dördüncü defa yapmış olduğu seferden dönd üğü esnada
Cantacuzöne’in ıııaiyyetine bir mikdar kuvvet bırakdığm ı ve bilâhara
bunların da Anadoluya döndüğünü g örm üştük. Etrafını saran düş­
manlara karşı yalnız kalan bu hükümdar kendine diğer bir Türk pren­
sinin muavenete geldiğini g ö rd ü . Bu prens Karesi oğlu Süleyman
Beydi. Cantacuzöne Gelibolu şibihceziresindeki şehirleri alm akla meş-
ğul olduğu esnada Süleyman Bey atlı ve piyadeden mürekkep ordu-
suile Aııadoludan Rumeliye geçti, ve ona bütün kuvvetiyle muavenete
hazır olduğunu bildirdi ( 1344). İmparator, Türk prensinin bu hare­
ketine müteşekkir kaldı [İJ. Bu suretle tekrar tezyidi kuvvet edince
j l ) Cantâcuzvne. p. 918. Labeau'nuu müzeyyili olan Am eilhon Karesi oğlu Siileym nn Beyi,
Orhan Gazinin oğlu Süleyman zannederek hala ediyor: [Hist. du Bas - Em pire de Lttbeau, (. 20,
p. 154J. Şimdiye kadar birkaç defa bahsi geçen Karesi oğlu Yahşi Beyin 1341 senesinden sonra
Bizans tarihlerinde bir daha mevzuubahs olmaması müşarileyhin bu seneden sonra vefat etmiş
olduğunu gösteriyor. Zikrolunan bu Süleyman Beyin Yahşi Beyin oğlu olması kııvuetle muhtemel­
dir. Eski Osmanlı vak’a nûvisleri müttefikan kareei'nin 735=1334 de fetih e d ildiğini söylerler ve bu
fetihte yalnız Balıkesir'in değil Bergama’nın bile dahil olduğunu zikrederler. Eski vak'a nüvis-
Ierimizin vermiş oldukları birçok malûmat gibi bu da yanlıştır. Ç ünkü evvela yukarda bahsettiği­
mi* üzere Kareni oğlu Vahşi Bey 1341 de Bergama Türklerile Gelibolu gibicezirvsine ilırac hareketi
yapmıştır. Saniyen 1345 de Rumeliye geçen Umur Beyin Saruhan Beyin m em leketinden mürur
ettikten sonra Karesi oğlu Süleyman Beyin ülkesine uğradığını ve Süleyman Bey tarafından istikbal
edildiğini Dûstumame'den biliyoruz: (S. 66]. Salisen imparator ve müverrih Cantacuzöne bu S ü ­
leyman Beye bir yerde Asya, diğer bir yerde Pbrygia=Firijya (yani Çanakkale havalisi), diğer bir
yerde de Lydia=I.idya (yani Bergama havalisi) hükümdarı unvanını verir: [Cuntucuzene vakayina­
mesi Bonn tabı, Yunanca ve Latince, C.2. S. 476, 507, 529.'; bilhassa 507inci sabifede “S ulim am ım
Cerasae Phrygiae salrapam,ibaresile sarahaten müşarileyhin Karesi oğlu olduğunu yazar: |Cantacu-
zâne tekayinanıesinin fransızca tercümesi, S. 918, 945, 982). Müverrih Gr6goras ise Karesi oğlu
Süleyman Beyi Troa* hıtlası yani Çanakkale şibibceziresi hükümdarı olarak gösterir:!Parisot, Can-
tanızöne, p.206l. Osmanh vakanüvislerinin rivayeti bütün bütün çürütmek istenilmezse onun ancak
bir kısmı, yani yalnız Balıkesir ve havalisinin— bu bıltanın hüküm darı olup bizim laribnüvjsleri-
mitiiı Acelan Bey dedikleri Karesi oğlu Demir H an'ın vefatını müteakip ik i oğlu arasında çıkan
münazaa neticesinde— 735=-1334 tarihinde Orhan Gazi tarafından fethi baklandaki rivayet ihtim al
ile kabul edilebilir. Balikesir havalisinin ismi olan Mysia kıt asının hüküm darı Unvanının Karesi
oğlu V*h;i ve Süleyman Beylere verilen Unvanlar arasında bulunmaması ve yalnız Phrygia ve Lydia
hükümdarlığı unvanlarının bulunması belkide Karesi oğullarının Balikesir havalisindeki h a k im i­
yetlerinin 1341 den evvel hitam bulmuş olmasına alfolunarak eski m üelliflerin vermiş oldukları
malûmatın kısmen doğru olmak ihtimali takviye edilebilir. Karesi oğlu Süleyman Bey den 1357
61
şimdiye kadar kendine teslim olmayan Chora kasabasına teveccüh
ederek burasını aldıktan sonra İstanbul havalisine yürüdü, kendisi
cüz’î bir m ikdar askerle kararkflhta kalıp ekseriyeti Türklerden iba­
ret olan ordusunu hertarafa saldırdı. Türkler Marmara sevahiiini ve
payitaht etrafını yağm a ve tahrip ve pek çok esir ve ganimet aldılar
İmparator bundan sonra Tırakya’ya döndü ve şimdiye kadar kendisine
teslim olmayan Vize şehrini aldı [1].
Karesi oğlunun muaveneti Cantacuzöne’in muvaffakiyetim ikmale
kflfi g e lm e m işti. Bunun için mumaileyh bir taraftan da Bithynia kıt’-
asına sahip ve İzmit şehrine hâkim olmak itibarile İstanbul’a en yakın
bir mevkide bulunan ve Türk beylerinin en ziykudreti olan Osman oğlu
Orhan Beyle 1345 senesi kânun evvelinde bir ittifak muahedesi akde­
derek beş bin kadar kuvayı muavine aldı .Diğer taraftan impafatoriçe
ile Apocauque’de Süleyman ve Orhan Beylere müracaat ederek ittifak
talep ettilerse de her ikisi de bu talebi reddettiler [2].
Cantacuzöne aldığı bu yeni kuvvetler sayesinde birçok muvaf­
fak iy e tle re nail oldu. Rumelinin Karadeniz sahilindeki şehirlerini
aldı ve hattâ Istanbula tekrar yürüyerek bütün etrafım yağma et­
tirdi . Türkler bu sırada pek çok esir aldılar; İmparator bundan sonra
tarihinde şim ali L ydia hük üm darı ûnvanile bir kerre daha bahsedilmesi müşarileyhin bu tarihlerde
bile hakim iyyetiııi muhafaza ettiğini gösterir:|Nicephore Gregoras, trad.par Pari9oLNote,113. p, 183).
Fatih sultan M ehem m ed’in ilk devrei saltanatı esnasında yazılmış olan ve tarafımızdan Türk Tarih
E ncüm eni M ecm uasında neşri musammem bulunan takvimlerin birinde ı {Jİ/j*
761 diye bir kayıt var. Acaba bu Melik Nasır Karesi banidamndan mıdır, yoksa Dnstumame.
de (S. 83] de bahsedilen O rhan Gazi’nin oğlu Süleyman Paşanın oğlu Melik Nasır mıdır'.-Eğer
birinci ih tim al kabul edilirse M elik Nasır’ın Karesi oğlu Süleyman Beyin kardeşi veya oğlu olmak
ve Karesi hanedanı bekayasının da k üçük bir hüküm dar yani bir kale senyörü olarak bu tarihe
kadar devam etmesi ih tim a li vardır; fakat diğer taraftan Orhan Gazi'nin oğlu Süleyman Paşanın
Biga'yı fetih ettiği D üatürname'de [ S. 82 1 muharrerdir . Bizans müverrihleri ise Süleyman
Paşanın G elibolu gibihceziresini birinci defa 1354 senesinde zabtetmeden evvel Bigada yerleşmiş
o lduğunu yazarlar; l Lebeau, t. 20, p. 334]. B u takdirde Süleyman Paşanın vefatını müteakip Biga-
n ın Karesi oğullarından biri olduğu farzedilen Melik Nasır’a geçmesi ihtimali kabul edilir. Eğer
ikinci ih tim a l yani Süleyman Paşanın oğlu olan Melik Nasır olduğu kabul edilirse, müşarileyhin
pederinin h a li hayatında yani 1358 den evvel denizde boğularak vefat ettiği hakkında Düsluma-
rae’n in bize vermig o lduğu malûmata ID üs , S. 83) inanmamak ve pederinin vefatından sonra sağ
kalıp Bigada h ük üm ran olduğunu ve 761 de Murad Hüdavendigâr tarafından esir edildiğini ka­
bul etmek lâzım dır.
B u münakaşayı yaptıktan sonra büyük bir ihtimal ile şu neticeye varabiliriz: Osmanlılar 735
yani 1334 tarihinde Balikesir ve havalisini. 1353 de Biga ve Çanakkale ve mülhakatını almışlardır.
Bergama havalisi ise Karesi hanedanında kalmış ve bu hıtta 1357 senesinden sonra. ' belkide Mu-
lad Hüdavendigâr zam anında Osmanlılar tarafından zablolunmuştur.
11] Cantacuzöne, p. 918-920, 924-925, 9 3 0 . Cantacuzene eserinde Süleyman Berin kendi­
si! e beraber bulun du ğu ndan ve vekavia bizzat iştirak ettiğinden bahsetmiyor.
[2] Cantacuzöne, p. 938, 939.
 62
Tırâkya’ya dönerek müteaddit şehirleri ve hattâ Edirne'yi bile almaya
muvaffak oldu [1].
Eski dostu Cantacuzöne’e yardım etmek arzusunda bulunan Umur
Bey onun harekâhm büyük bir alâka ile takıp ediyor, ve İzmir kalesi
önünde Firenklerle yapmakta olduğu daimî mücadeleyi bir müddet
tatil ederek Rumeliye geçmek isteyordu.Donanması Ehli Salip tarafından
mahvedildiği zamaııdanberi deniz yolu kendisine kapandığı için bu
cihetten gidemiyordu. Çanakkale sahiline kadar karadan gitmek için
büdut işlerinden dolayı lıali ihtilafta bulunduğıı Saruhan Beyin mem­
leketinden geçmek icap ediyordu. Fakat Cantacuzöne'e biran evel yar­
dım etmek arzusu, onu kendi menafimi Saruhan Beye feda etmek iz-
tırarında bıraktı. Aralarında mtinaziulıfih olan araziyi oıia vererek ülke­
sinden müruruna müsaade etmesini talep etti. Saruhan Bey bu teklifi
memnuniyetle kabul ve hattâ oğlu Süleyman Beyi de Umur Beye terfik
etti. Bunun üzerine Umur Bey yirmi bin kişilik bir süvari kııvvetile 1345
senesi haziranında Çanakkale Boğazında Rumeliye mürur etti.Bu, Rume­
liye Umur Beyin beşinci geçişi idi. Umur Bey, doğruca Cantacuzöne’in J
kararkflhı olan Dimetoka’ya gitti,ve dördüncü seferden Anadoluya avde­
tinden bu zamana kadar, bazen İstanbul hükümeti tarafına dönnmüş,ba*
zen Cantacuzöne,e isyan ve bazen de itaat eylemiş ve nihayet tahtı idare* >
sinde bulunan Xanthia yani îskeçeyi merkez ittihaz ederek Makedonya’-
dan Meriçe kadar bütün havaliyi eline geçirmiş Ve müstekillen icrayı ■
hükümete başlamış olan Momitsile'in şimdiye kadar yapmış olduğu îfiş.
yanetin cezasını vermek üzere derhal merkum üzerine yürünüjnıesinl-,|
imparatora teklif etti. Fakat imparator Cantacuzöne’in kuvvei askeri».
yesi henüz hazır olmadığından Türklerin beklemesi icap ediyordu- [2]i!
Umur Bey maiyyetindeki gazileri boş bırakmamak için Bulğaristana
akın edip askerine ganimet toplamaya karar verdi. imparator, Umur
Beyi bu teşebbüsten men için Bulgar Kıralı Aleksrandr’ın kendisile
dost olduğunu söylediiysede Umur Bey bilâkis merkumun düşman oldu- •
ğunu beyan ederek Bulğaristana tecavüz ve müthiş şekilde akın yapa­
rak pek çok esir ve ganimet aldıaskerini doyurduktan sonra geri
döndü.
Bu esnada Cantacuzöne’de askerini toplamıştı [3]. Her ikisi birden ;
Moıııitsile üzerice yürüdüler. Momitsile, İmparatora haber göndere- |
rek afvını talep ederken diğer taraftan kuvvetini toplayarak muharebe- ‘
ye hazırlanmıştı. Şiddetli bir muharebe vukua geldi, Momitsile maktul
•11 Cantoruzı-ııe, p, 941, 954, 900-961. Lebeau, t. 20, p. 169i 176.
Ş2 Cantacuzene. p. 962; Murall. I. 2, p. 600.
3! Omlacuzcne, p 963.
oldu. Bütün maiyyeti telef veya esir edildi. Cantacuzöne bu zafer sa-
\ yeslnde Pörithöorioıı ve lskeçe kalelerile maktul sergerdenin eline geç-
' nıiş olan bütün kasabalara yeniden tesahup eyledi [1]. Cantacuzöne
bu seferi müteakip Phöres yani Firecik şehrini muhasara etmetkte olan
Sırp kiralından ahzı intikama karar verip merkuma evvela çekilmesini
ihtar ettikten sonra hem mahsur şehre yaklaşabilmek ve hemde Sırp­
ların taarruzuna maruz di^f r şehirlere muavenet edebilmek üzre Umur
Beyle beraber Christopolih’d doğru ilerledi [2].
_■
Fakal bu esnada kendisinin düşmanı ve İstanbul hükümetinin yegâne
hâkimi olan Apocaımue’in hapishanede gezerken zulmen tevkif etmiş ol­
duğu mahpuslar tarafından öldürüldüğünü haber aldı. Aynı günde Sırp
kırabilin da Phöres şehrinin muhasarasını kaldırarak çekilip gittiğini öğ­
rendi. Erkânı askeriyyesini cem ve Umur Beyle Saruhan oğlu Süleyman
Beyi de bu meclise davet etti. İmparator Phöres şehrinin tesellümü icap
ettiğini söyleyerek oraya hareket etmeği teklif eylediivsede Umur ve
Süleyman Beyler ona kendisinin maksadı yalnız bir kale fethi olmayup
bütün memleketi zaptetmek olduğunu söyleyerekpayitaht olan İstanbul’a
sahip olmadıkça maksadına eremeyeceğini bildirdiler ve İstanbul üze­
rine yürünülmesi ye Apocauque’un sukutu gibi ele geçmeyen bir fırsattan
istifade edilmesi fikrini dermeyan ettiler. Bu fikir tasvip edildi; bütün
ordu ile İstanbul’a müteveccihen hareket olundu. Fakat şehir civarına
gelindiği zaman Apocauque’u öldüren ve Cantacuzöne. taraftan olan mah­
pusların katli âm suretile imha edildiği haber alındı. Bunun üzerine tebdili
istikamet edilerek Makedonya’ya gitmek karargir oldu. Lâkin yolda
Saruhan oğlu Süleyman Bey hastalandığından bütün ordu tevakkufa
r 11] Cantacuzene, p. 963-966. Muharebe hakkında çok lalâilal veren Cantacuzene, Momitsile’in
kuvvetinin dört bin kişiye baliğ olduğuna, ona ittaalten istinkâf eden P6rithcorion şehri elidimle
müzakere ettiği esnada Türk pişdar fırkasının birdenbire büenm ile onu geriye attığını ve fakat Türk­
lerin muharebeyi tenıamen kazanmadan yağmaya koyulup Mygdonia şehrine kadar ilerlediğini ve hu
suretle kat'i bir hezimete uğramayan Momitsile’in kendi ordusuna tebdili vaziyyet ettirerek yeniden
muharebeye hazırlanmaya inikat) bulduğunu, biraz sonra kendisinin te Umur Beyin kumandala
nnda gelen Türk-Hum kuvvei kijlliyesile merkumun kuvvetleri arasmda şiddetli bir nıukatele vukua
geldiğini ve bu muharebede kendisinin merkeze, kayın. biraderi Asan'ın sol cenaba, Umur Beyin
sağ cenaha kumanda ettiklerini, Momitsile’in münhezim ve maiyyetindeki kuvvetlerin kısmı mühim-
minin telef olduğunu, askerinin bakıyyetüssüyofile geri çekilen bu sergerdenin şehir duvarları dnüne
geldiğini ve fakat ehalisinin kendisine kapın açmamaları üzerine müşkil vaziyetle.kalan ve bir
taraftan süvari harekâtına gayrı müsait bir sahaya sıkışan ve diğer taraftan galip ordu tarafından
takip edilen merkumun hayatını pek pahalı satmaya karar verdiğini ve bütün maiyyetini allardan
indirdikten sonra piyade olarak . mezbuhane bir mücadeleye girişliğini ve ancak onun itlafından
sonra askerlerinin darmadağın olduğunu nakletmektedir. Momitsile’in bizzat l'itiur Bey elile öldü­
rüldüğü hakkında Düsturnamede ( & 67 J bir rivayet vardır. Bizans menabiinde bu rivayeti teyid
edecek bir malûmat yoktur.
i[2] Cantacuzöne, p. 966; Lebeau, t. 20, p. 178.
 64
mecbur oldu. Bu genç prens birdenbire şiddetli bir hümmaya tutul­
muştu. Tabipler ona eski tababetin 0zıd ile tedavi „ kaidesi mucibince
pek çok soğuk meşrubat içirdiler. Bu ilaçlar bilflkis onun hastalığını
arttırdı ve ölümün btitön alametleri yüzünde görülmeğe başladı. Umur
Bey, Süleyman Beyi lıer türlü mesuliyeti kendisine ait bir emanet
addetmekte olduğundan son derece telaşa düştü. Vucııdundakİ harareti
arttırmak maksadı İle ona tiryak ve şarap içirdi. Bunun üzerine Sü­
leyman Beye yeniden can geldi ve bittabî yeniden hümma başladı.
Fakat tabipler yeniden bir takım soğuk meşrubat İçirerek birinci hata­
larım tekrar ettiler ve müşarileyhin ölümüne sebep oldular. Şehzade*
ııin vefatı üzerine tabipler şöhretlerini düşürmemek gayretile mütevef­
fanın ölümünü Umur Beyin tababet ilmi hilafına olarak hastaya sıoak
devalar içirmesine atfederek bu yolda şayialar çıkardılar. Umur bey
hem bit taraftan genç prensin gaybubetinden müteessir olduğundan
ve hemde onun babası Saruhan Beyin, oğlunun vefatını kendisinin sui­
niyetine atf ve galeyanı infial ile kendi ölkesine tecavüz etm esinde *
ihtiraz ederek derhal Anadoluya geçmeğe ve ölüm haberinin vttsulün*
den evvel memleketine varmaya ııiyyef etti. Filhakîka bu şekilde hare­
ket eden Umur Bey Saruhan Bey nezdinde Süleyman Beyin ölümündeff
dolayı nefsim tebriye ve onun gazap ve hiddetini teskin eylemekte pek
çok müşkilata maruz kalmıştı[lj.
Gene bu bahse taalluk etmek üzere Düstürname’nin Âli Osmâffifta-
rihiııe müteallik olan üçüncü kısmında Orhan Gazinin oğlu Süleyman; |
Paşamn Gelibolu fethini müteakip Umur Beyle görüştüğü hakkmdSTl
şu beyitler vardır.
Sıydılar kiilTarı hem gezi Umur Anda geldi görüşür oldu Sfirür
Andan ol Aydın eline azmider Pes Magalkaraya gaziler gider i 2]
İkinci sultan Bayezıt zamanında telif olunmuş müellifi meçhul bir
“Tarihi Âli Osman, daDüsturname’nin verdiği bu malûmatı teyid eden:
Orhan Gazi oğlu Süleyman Paşa Rum Eline geçüp Gelibolu’ ve
Bolayırı fetettikde ol vakit Aydın E li beyi Aydın Beğiin oğlu oğlu
Gazi Umur bey derlerdi; deniz yüzünde gemiler ile gaziler ile gaza
ederdi; vilayeti meşhur olup deniz yüzü gazilerün serveri id i; Siiley-
man Paşa Bolayırı fet edüp aldıkta gazi Umur Bey deniz yüzünden,
kelüp Bolayırde Süleyman Paşayla bulıışdiydi; gazi Umur Bey Süley­
man Paşaya demişdi kim Paşa sultan şimden geru sana destur yoktur
kim geru Anadoluya geçesin, Anadoluya geçmeğe sana destur yoktur
11] Canlacozâne, p. 976-980; Lebeau, t. 20, p. 186,187. Umur Bey bu seferinde Kümelide
ancak iki ay kadar kalabilmiş ve temmuz sonlarına doğru Anadoluya gelmiştir.
(2J Düstürname, S. 83.
65
demişti; Süleyman Paşa merhum gazi Umur Bey sözüne mukayyet
olmadı idi, taktirde hud olsa gerekdı; Süleyman Paşa merhum 759
yılında Anadoluya geçti, Biga tarafına av avlamağa;birgün ava çıktı,
av avlarken kuzay i asmanı hikmeti rabbnl kudret şöyile yüz gösterdi
ecele hud kimesne m ani olmaz, av avlayup segirdirken atın ayağı bir
delüğa geçüp Süleyman Paşa merhum atıle tekerlendi; Süleyman Paşa
mefhum ut altında kaldı, ol arada şehit oldu, rahmeten vaslata. Ol
aradan m eyyitini götürüp Bolayırda defn ettiler; şimdi mezarı anda
ulur ve â li zavisl vardır, hicriük sene 759. Şimdi dahi Rumeli gazileri
zemam m iz in d i la uefleri gazî Umur Bey ve Süleyman Paşa merhumun
bu ik i gazi gazilerin vilayetlerini zahir gözleri açuklar azizler bola-
yırda olan sulahadan daima aşikâre vilayetlerini görürürler imiş; her
ulu gaza kim Rıımelinde olsa elbette anlarun bir vilayeti işaretile
zahir olurmuş; gaziler itikatla gaza edenler gazi Umur Bey oeSüleyman
Paşa merhum bunların ruhları hak taâlâ tarafından varub gazadan
eksik olm azlar im iş; batin erenleri gözü açuklar görürler imiş, aşikâre
görenlerden anlarun mübarek lafızlarından işidenlerden tevatür ile
işittik :; her gazada) bilece bulundukları sahih oldu; gazilerdir itikatla
gelmişlerdir, bu yola anlarun himmetlerini Rumeli gazileri üzerinden
eksik etmeye inşaallâh taâlâ.
kaydı mevcuttur [ İJ. Bu rivayetler muhtacı tenkittir. Süleyman
[1] Rarisle M illi Kütüphanede Türkçe yazma kitaplar arasında SuppUment Turc kısmında
1047 numarad» mukayyet “ Tarihi Âli Osman., Varak 15. [Profosdr Babinger tarafından neşre-
•dilen Oruç beyin “ Tarihi Ali Osman „ ında bu kayıt biraz ihtisar edil mi; şekilde mevcuttur:
(S.19) . Oruç Bey, Bolayır fethinde Umur Beyin Süleyman Paşa ile beraber bulonduğunudan
bahsediyor].Mezkûr yazma eserin diğer bir yerinde de (Varak,132) Umur Beyle Süleyman Paşamn
samimi münaseba tından ve silah arkadaşlığından bahsedilmektedir :**Ve dahi Gazi Umur Bey kim
Aydın eli beyinün oğlu oğludur, Gazi Umur bey İd Gaziyan Rum beyninde vilâyet ve keramet ve
şecaat ve gazevati ile maruf ve meşhurdur.Süleyman Paşa bin Orhan Gazimin yar sadıkı ve gaza­
larda m uini muvafikıdır, Hecretüıı sene 755 gelmişdir. vilâyetile keramelile meşhurdur deniz
•Gazasın etmişlerdir.„Süleyman Paşanın Umur Beyle birlikte sefer ve gaza ettikleri hakkında mev-
-cut olan bu malûmata ne Düstumamede vç nede Bizans müelliflerinde tesadüf edilememektedir.
Bu rivayet Süleyman Paşaya fazla şeref vermek isteyen kimselerin mûşardeyhi Umur Beyin gaza
arkadaşı olarak tahayyül etmelerinden ileri geleceği gibi Umur Beyin gazalarına birkaç defa iş­
tirak ettiğini gördüğümüz Saruhan oğlu Süleyman Beyin, isim müşabeheti dolayisile, Orhan Gazinin
oğlu zannedilmesi de muhtemel olabilir.
İkinci sultan Bayazı t zamanında hicri 908 senesine kadar vekayii ihtiva eden bu kitaba pro­
fesör Giese tarafından bastırılan anonim “Tarihi Ali Osman,, ile “Aşık Paşa Zade tarihi, mehaz
olmuştur. Fakat ismini bilemediğimiz müellif, mehazlarında mevcut olmayan bazı mühim malû­
mata da ilâve etmiş ve bilhassa ikinci Bayazıt devrini mufassal bir şekilde yazmıştır . Yaşadığı ve-
ikayia muasır olan m üellif bu son kısımda, Jıeroen kitabının her eahifesinde Sultan Bayezılten
hürmetle bahis ve ona dua etmektedir.lstinsah edilmiş bir sureti elimizde mevcut olan bu kita­
bın, ya aynen veya mühim kısımlarını .iktitaf smetile, israfımızdan Türk Tarih Encümeni neşriy.
ja t ı arasında tab'ı musammeindir.
Düshırnamei Enveri — 5
 66
Paşanın Gelibolu şibihceziresini birinci fethi 1354 de, ikinci fethi 1357 de.
vukua gelmiştir. Umur Bey ise 1348 senesinde şehit olmuştur.
Binaenaleyh Gelibolu fethini müteakip Süleyman Paşa ile Umur Bey
arasmda bir mülâkat vukua geldiğini kabul etmeye imkân yoktur.
Yalmz, yukarda zikredildiği üzere, Orhan Gazi ile imparator Cantacu­
zöne arasmda ittifak husulünü müteakip 1345 de, Umur Beyin Rume­
liye mürurundan evvel, Orhan Gazi tarafından imparatora imdat kuv­
vetleri gönderilmişti. Bizans tarihleri bu kuvvetlere kumanda edeıt
zatın ismini zikretmiyorlar. Eğer bu kumandan Süleyman Paşa farz,
olunursa Umur Beyin Rumeliye müruru esnasında Gelibolu şibihcezire-
siııde Süleyman Paşaya tesadüf ve onunla mülâkat etmesi muhtemel
addolunabilir. Aydm Oğlunun Süleyman Paşaya: “Şimden gem sana
Destur yoktur kim gerıı Anadoluya. geçesin„ hitabile onun ölümü
hakkında kinayede bulunması hakkmdaki rivayet, şehadetinden sonra.
Anadolu halkı arasmda hakîkî bir martir ve büyük bir evliya merte­
besine çıkan gazi Umur Beye muasır ve müteehhirleri tarafından atf
ve isnat edilen kerametlerden ve onun vasıtasile Orhan Gazi’nin oğluna
vilâyet ve şehadet mertebesi vermek arzularından birinin ifadesinden;
İbarettir.
Mamafih bu mulâkatın, Süleyman Paşanın 1347 senesinde Rume- .
liye müruru esnasında vukua gelmesi ihtimali de vardır, Bu ihtimal­
den ilerde bahsedeceğiz.
imparator Cantacuzöne İstanbul önünden ayrılırken, evvelce Selâ­
nik valisi olup imparatoriçe taraftarlığını yapan ve bilâhara Apocau*-
que ile geçinemediğinden dolayı ondan ayrılarak kendi nezdine gelen
ve mühim hidmetler yapmış olan Vatace'i şehri tecrit ve tazyıka me­
mur bırakmıştı. Karesi Oğlu Süleyman Bey bu Vatace’in damadı i d i ■
Vatace rakîbi Apocauque’un ölümü üzerine İstanbul sarayında en bü­
yük mevkîe geçmek için kendine mümanaat ve rekabet edecek kim­
se kalmadığnı görerek İmparatoriçe ile muhabereden sonra hükümeti*
merkeziyye hizmetine girdi ve Cantacuzöne’e ihanet eyledi. Bu sırada
Süleyman Bey, Umur Beyin Anadoluya avdetinden sonra yardımcısın j
kalmış olan Catacuzöne'e muavenet etmiş olmak için halâ ona merbut. I
zannettiği kaim pederine talebi üzerine oldukça mühim bir kıt’ai aske*
riyye irsal etli. Vatace, kendi hıyanetini Türklerdeıj gizleyebilmek için- %
onları yağmaya teşvik ve Rumeli şehir ve köylerini tâlân ettirmek yo­
lunu tuttu. Fakat bir müddet sonra Türk kuvvei imdadiyyesinin efradı -
ve erkânı merkumun kendüerini muavenete gelmiş oldukln Cantacu­
zöne’in üzerine sevk etmek istediğini görür görmez hiddetlenip onu öl­
dürdüler ve imparatörlük erazisi dahilinde hiç bir hasar ika’ etmeksizim 5
67
geri döndüler ve maktul Vatace'in oğlunu ve askerlerini de birlikte gö­
türdüler (1345) [1].
Cantacuzöne bundan sonra kendisine Umur Beyin yerini tutacak
sadık ve vefakâr bir müttefik arayordu. Bu müttefik Türk beylerinin
eıı kntretlisi olan Osman oğlu Orhan Bey olabilirdi. Orhan Gazi, epeyce
zamandan beri kerimesi (Th6odora)yı kendisine vermek hususundaki
vâdini yapması hakkında imparatoru tazyik ediyordu.
İmparator maîyyeti erkânının tezviç hususundaki muvafakatlerini
aldıktan sonra vefakâr müttefiki Umur Beye mektup yazarak fikrini
sordu. Müşarünileyh cevabinda Orhan Beyin kendisi kadar ona sadık
olamayacağını ve bnnunla beraber müşarünileyhin memaliki imparator­
luk erazisine daha yakın olmak dolayısıyle kendisinden daha müfit
olacağını; kendisi imdada gelmek isteyince behemehal başka hükümet­
lerin Arazisinden geçmek ve bu suretle müşkilâta uğramak ıztırannda
bulunduğunu ve halbuki Osman Oğlunun derhal bütün kuvvetiyle kendi­
sine yardım edebilecek bir mevkîde olduğunu söyliyor; ve bundan başka
eslafından olan imparatorların birçok yabancı milletlerle sıhriyyet rabı­
tası tesis etmiş olduklarım zikrederek bu izdivacı tasvip ediyordu. Bu
cevap üzerine Cantacuzöne kerimesini Orhan Beye vermeye muvafa­
kat etti. 1346 mayısında düğün merasimi Silivride yapıldı [2].
Şimdi Düsturname’nin Umur Beyin beşinci Rumeli seferine takdimen
zikretmiş olduğu Torfil Firenk yani Dauphin Humbert’in Aydm Oğulla­
rına karşı yapmış olduğu seferden bahsedeceğiz. Düstumame’ye göre
İzmir haricinde Firenk rüesasınm Umur Bey tarafından itlafı ve Firenk­
lerin hezimeti üzerine şehir müşarünileyh tarafından tekrar muhasara
ve tazyik altına alındı; mukavemetten âciz kalan hiristiyanlar Babos
yani Papa’ya müracaat ederek Umur Beyden şikâyet ve başlarına ge­
;
len felâketi iş'ar ettiler, Türk beyinin Ehli Salip reislerini telef etmiş
ve kendilerini daimi bir tehdit altma almış olduğundan bahs ile imdat
istediler. Papa bütün hiristiyan hükümdarlarını çağırdı ve İzmir’den gön­
derilen mektubu onlara okuyarak hepsini Umur Beye karşı yürümeye teş­
vik etti. Fakat hınstiyan hükümdarlarının hiç biri muvafakat cevabı
vermedi. içlerinden yalnız Torfil isminde şecaat ve şöhreti her tarafta
malûm olan bir hükümdar papanın davetine icabet ve Umur Beyle mu­
harebeye muvafakat göstermişti. Papa Aydın elinin hakimiyyet bera­
tını verdi; Torfil, Firenklerden pek çok asker topladı, elli gadırga ve otuz
= [ljCanlacutdne, p. 981-984, Parisot.CantaçunSne homme d:c(al et historien,p.209;Maralt,L2,
p.603. Lebedu’nun müzeyyili Ameilhon Süleyman’ın İsmini zikr etmeyerek,LTtitk hükümdarlarından
biri” tabirini kullanır ve ayni zamanda yanlış olarak vak'ayı 1346 senesinde gösterin ( Lebeau,
L 20, p. 190) . •
(21 Canlacutine, p. 1011; Lebeau, t. 20, p. 205; Murall. t. 2, p. 605
 68
kayık ile hareket etti. Umur Bey ile Türk’ler onun vUrüdunu habeı
alarak mukavemete hazırlandılar.
Nihayet bir kaç ay sonra Torfil İzmir limanına geldi ve Liman
kalesine çıktı | O esnada Umur Bey nezdinde bulunan Saruhan Bey
maiyyetile birlikte memleketine dönüyordu. Firenkler, Umur Beyin aske-
rile birlikte ric’at ve firar ettiğini zannederek başlarında Torfil olduğu hal
de sahilden hareket ederek Yukarı Izmire yürüdüler. Kalede bulunan
Umur Bey dışarıya çıkh, askerinin başına geçti, Kardeşi Hızır Beyle
beraberFirenkleri karşıladı, şiddetli muharebe oldu. Gerek Umur
gerekse Hızır Beyler emsalsiz yiğitlikler gösterdiler ve pek çok Firenk
öldürdüler. Torfil’in oğlu bizzat Uumur Bey tarafından Öldürüldü;,
Firenkler pek çok telefat verdikten sonra bozuldular ve reisleriyle; bir­
likte kaçarak Liman kalesine ilticaya mecbur kaldılar. Umur Bey ve
kardeşleri ve Türk askerleri yukarı kaleye döndüler. Torfil meyus
olarak Firengistana dönmekmecburiyyetinde kaldı .Türk’lerde tekrar
İzmir Liman kJesini tazyika başladılar: [S: 62-66J.
Düstumame'nm bu rivayeti esas itibarile Garp menabiiniıı vermiş
olduğu malûmata mutabıktın. Yalnız bütün hiristiyan prenslerinin Papa
nezdindeki içtimaları doğru olmadığı gibi hınstiyan donanmasının mik­
tarım gösteren rakam da çok mübalegalıdır. • Saruhan Beyin Aydın fj
oğlu nezdinde bulunmuş olmasını, elde başka bir malûmatımız olma- ■ /-
dığı için, ancak ziyarete atfedebiliriz. Fakat hırıstiyanların ilıraç ha­
reketi yapup tecavüze hazırlandıkları bir sırada mumaileyhin Aydm 1
Oğullarile birlikte müşterek düşmana karşı muharebe etmeksizin maiy- ‘i
yetile birlikte memleketine dönmüş olması pek gariptir. Bunun sebei 1
hakkında bir şey söyleyemeyeceğiz. Torfil’in bir oğlunun Umur Bey tara- '
fuıdan itlafına dair olan malûmata gelince, bu belki muharebede telef •
olan her hanği genç bir hınstiyan asilzadesinin hüviyyetinin Türkleş
tarafından yanlış anlaşılmasından tahassul etmiştir. Zira Torfil yani j
Dauphin Humbert’in yegâne oğlu daha evvel pek küçük yaşta ölmüş '
ve mumaileyh çocuksuz kalmıştı [1]. Firenklerle Türkler arasındaki; J
muharebeye gelince: Türk mehazı bunu yalnız bir vak 'adan ibaret gibi
gösteriyor. Halbuki Garp menbalan Türklerle Latinler arasında mütead- -i
dit vak’alar zuhura geldiğini ve bunlarm bazısında Latinlerin galip gel­
miş olduğunu söylerler.
Düsturname, Umur Beyin diğer kardeşlerinin de bu vak’aya iştirak
ettiklerini söylediği halde onlardan yalnız Hızır Beyin ismini zikre­
diyor.
Şimdi, Umur Beyin Kümeliden avdetinden sonra cereyan eden
[ I I Lensse, HisL de le Frence, t. IV , 1, p. 85.
69
vekayii takip ederek Garp menabiinde Dauphin Humbert’in seferi hak­
kında mevcut olan malûmatı Düsturname ile mukayeseye imkân olmak
üzere muhtasaran zikredelim: Umur Bey memleketine döndükten sonra
hirıstiyanlara karşı muvakkaten tatil etmiş olduğu mücadeleye yeniden
başladı. Umur Beyin merkez ittihaz etmiş olduğu Yukan İzmir kalesinde
bulunan Türkler, Aşağı İzmir kalesindeki hiristıyanlart mütemadiyen
tazyik ediyorlardı... .
iki İzmir arasmda bilâfasıla muharebe devam etmekte idi [1]. Müs-
lümanlar bazan hiristiyan Izmiri’ni kuşatıp mancınıklarla tehdit edi-
yorlarsada müdafaasını deruhte eden şövalyalann mukavemeti karşı­
sında ric'ate mecbur oluyorlardı. O zaman yalnız uzaktan muhasarayi
kâfi görüyorlardı.
| Aşağı lzmirin istirdadı onun Garp memleketleriyle muvasalasını
keserek imdat almasına mani olmaya yani denizdeki tefevvuku temin
etmeye mütevakkıftı. Aynı zamanda daimi ordular besleyerek mun­
tazaman muharebe ve muhasaraya devam edebilmek için büyük bir
varidat menbaı lazımdı. Aydm beyliği gibi küçük bir hükümetin ken­
di varidatiyle bunu yapması mümkün olamayacağından gaza ve gani­
met menbama müracaattan ve binaenaleyh gene evvelki gibi donan­
malar vücuda getirerek hiristiyan memleketlerine akm etmekten baş­
ka çare kalmamıştı. Filhakika Aydm oğullan, lzmirin sükutundan son­
ra yegâne bahrî üssülharekeleri olan Ayasloğ’da donanma vücuda
getirerek gene Akdeniz Adalarında korsanlık yapmaya, ganimet ve
esir toplamaya ve hiristiyan gemileriyle çarpışmaya başladılar.
Izmirde Ehli -Salip rüesasmm Umur Bey tarafından itlaf edilmesi
ve Türk'lerin yeniden îzmiri tazyika başlamalan, aynı zamanda do­
nanmalar vücuda getirerek tekrar denize açılmalan Şarktaki küçük
hiristiyan hükümetlerini ve bilhassa Rodos tarikatını, Kıbns Kıralım,
Yunanistan ve Adalardaki prens ve senyörieri telaşa düşürmüştü. Bun­
lar Papaya ve diğer Garp hükümetlerine müracaat ederek imdat iste-
yorlardı. Garpten bazı senyörler ve ezcümle Alman imparatoru Bavye-
ralı Louis’in kayın biraderi Comte de Hollande başta olduğu halde
bazı senyörler ehli -salip haı bine iştirak için Şarka geldilerse de îzmiri
düşmüş olduğu tehlikeli vaziyetten kurtarmaya ve Türk’leri şehir ci-
vanndan geriye atmaya muvaffak olamadılar. Şikâyet ve istimdatla-
[1] Andoalu ebelisi bir biriyle muhesım olen bn İki İtmiri birbirinden eyırmak içm Türkler
cimde bulunan Yuken İzmire“Müslilmen froıiri„ , hiristiyanlann işgeli eltine giren Aşağı înnire
de “Gâvur tamiri,, unvanını vermişlerdi, ikinci ünven “Aşağı İzmir-in mûalûmenler tarafından
1402 senesinde istirdadından sonra de devem eUnig ve bilâbere şehrin büyümesi neticesi ölerek
ik i beldenin birleşmesini tekip eden seneler zerûnde da mezkûr unven halk arasında uzun müddet
yaşamış ve Kemanımıza kader gelmişti.
 70
nn çoğalması üzerine papa altıncı CMment yeniden bir ehli salip teş
kiline karar verdi; bütün hiristiyan hükümdarlarına ve bilhassa İtalya
cumhuriyetlerine ayrı ayrı haber göndererek din harbine davet eyle­
di: Avrupa hükümdarları dahilî gailelerle veya birbirlerile muharebe
ile meşgul olduklarından, bir hükümdar müstesna olmak üzere, bu
davete hemen hemen bazı senyörlerdeıı ve şövalyelerden başka kimse
icabet etmedi. Garp hükümdarları içinde yalnız Düsturname’nhı (Tor­
fil Firenk) dediği Viemıoisdüku yahııt Dauplıin'ı ikinci Humbert ehli *
salip muharebesine iştiraka karar vermişti. Papa mumaileyhi ehli -sa­
lip ordusu başkumandanlığına tayin etti. Şarkta fetih edeceği mem­
leketlerin lıakimiyyeti münhasıran kendine ait olacaktı. Papa gerek
İtalya cumhuriyetlerine, gerekse Şark hiristiyan hükümetlerine bu
büyük prensin başkumandan tayin edildiğini bildirerek ona muave* -
net etmelerini talep etti.Dauplıin evvelki kuvvei seferiyye gibi Nögre*
pont’a gitmek ve yeniden tecavüze uğrayan mezkûr adayı ve diğer
adaları Türk korsanlarından tathir ettikten sonra Îzmire çıkmak isti­
yordu . 1345 senesi eylülü iptidasında yanında valdesi, zevcesi ve
birçok senyörler ve şövalyeler bulunduğu halde beş kadirga ve birçok j
nakiiyye gemisi ile Marsilya’dan hareket etti; Cineve'ye geldi, donam
masun C6phalonia’ya gönderdi. Cinevede bir müddet kaldıktan.sonra .
Pise, badehu Florensa ve Bolonia şehirlerine uğradı; fakat buralarda
bir kaç yüz şövalyeden ve cüz’î bir miktar paradan başka bir >
muavenete nail olamadı. Venedikte doj Dandolo ve diğer zadegân ta- i
rafından hüsnü kabul edildiysede orada da ciddi bir muzalıaret göre* 41
medi. Nihayet 1345 senesi nihayetinde Venedikten hareket eden Humr -m
bert Cöphalonia’ya gelerek orada kendini bekleyen donanmasına mtt- |
lak! oldu. Garbin en meşhur şövalye ve senyörieri orada kendisine
intizar etmekte idiler. Bu senyörler arasında Cineveli Hugues, Pierre de
Loye, Aimon Brunier, Renaud de Revel, Etienne de Lucinges, Henri
de Varitbes ve Puy’komandörü ile Navarre prieur'ü Garin de Châte» !
auneuf temayüz etmekte idiler.
Humbert donanması ve maıyyetiyle haraket ederek N6grepont’a vasıl -
oldu ve orada dördü Papanın, biri Rodosun, diğeri Venedik’iıı olmak ;
üzere altı kadırgadan ibaret ehli-salip heyeti ittifakıyyesi donanmasını .;
ve Adalar Denizinde bulunan diğer hiristiyan gemilerim de maiyyetineyj
alarak 26 kadırga kadar bir kuvvet vücuda getirdi. Bundan sonra fa- J |
aliyyete başladı: Adalar Denizindeki korsanları perişan ettikten sonra 1346 . J
senesi martmda Midilli adası önünde Türk'lere karşı yapmış olduğu bahrî
bi£ muharebedegalip geldi. Humbert İstanbul imparatoriçesini,Atina Kata- J
lanlarım ve Cinevizleri ittifakına almaya uğraşdıysa da muvaffak ola- )'m
71
madı. CineVizler, muavenet şöyle dursun, onun işgal ve Anadolu se­
feri için merkez ittihaz etmek istediği Sakız Adasını Buralardan zabt-
•ederek Umur Beyle ittifaka çalıştılar; aynı zamanda Foça şehrini de.
Saruhan Beyin Kumlara imdat göndermiş olmasına rağmen, muhasara
•ederek aldılar. Hiristiyan hükümetleri içinde yalnız Kıbns kırallığı
•ehli - salip harbine iştirak etti. Her nakadar kıral dördüncü Hugues
bizzat gelmediyse de donanmasını ve başta Philippe de M6si6res ol­
mak üzere maiyyetindeki şövalyeleri ve senyörieri askerleriyle birlikte
gönderdi. Bu suretle askerinin miktan on beş bine baliğ olan Humbert,
1346 haziranında Îzmire askerini çıkardı ve Türk’lerle muharebeye
haşladı .Aydm oğullan Umur,Hızır, Süleyman ve İsa beyler askerlerini
toplayarak hiristiyanlara karşı çıktdar; İzmir ovasmda ve bilhassa Yukan
İzmir ile Aşağı İzmir .arasındaki sahada vuku bulan mücadeleler yazın
-ensıcak bir mevsiminde vukua gelmiş ve her iki taraf içinde hiç bir ne­
tice hasıl etmemişti.Kurunuvusta hiristiyan menbalannden bazıları Türk­
lerin kuvvetinin bir milyonu tecavüz ettiğini ve vukua gelen muhare­
belerden birinde hiristiyanlardan 3000 zayiat vukua geldiği halde
Türklerden 73000 ve hattâ 700000 kişinin telef olduğu hakkında uzun bir
•efsane naklederler. O zaman İtalya ve Fıransa ve Kıbrıs'a yayılmış olan
bu hikâye "bu muharebeler arasında hiristiyanlarm Aydm Oğullarına
"karşı kazandıkları mevziî bir muvaffakiyyetin pek mübalağalı bir şe­
kilde aksetmesinden ileri gelmiş olabilir.
Türkler üzerinde kat’î bir muvaffakiyyet kazanamayan, maiyye-
tindeki askerlerin bir kısmının muharebede, bir kısmının da hastalıkla
•Öldüğünü,bir takım şövalyelerinde Garbe döndüklerini gören Humbert
•.zaferden ümit keserek maiyyetiyle birlikte Rodosa döndü; orada has­
talandı . Müslümanlarla olan muharebe bizzarure tatile uğradı. Hiris­
tiyan hey’-eti ittifakiyyesi de bozulmaya yüz tutmuştu. H61ion de Vil-
leneuve’in yerine Rodos üstadı âzami intihap olunan Dieudonn6 de
■Gozon Venedik gemilerinin İzmir limanına girmesine itiraz ediyor ve
İm sebeple aradaki rekabet ve münafereti arttırıyordu. Humbert Pa­
paya müracaat ederek yeniden para ve imdat talep etti; fakat hiç bir
muavenet göremedi. Muvaffakiyyetden ümit keserek Türk’lerle müza­
kereye girişti ve diğer taraftan onlarla musalaha yapmak hususunda
.papanın müsaadesini istedi. Papa mütarekeye esas itibariyle muvafa­
kat ettiğim bildiriyor ve mütareke şeraitini tanzim için Şarkta kendi­
nin vekili olan Girit başpiskoposu François, Rodos tarikatı üstad âzami,
Yemedik ve Kıbns filo kumandanlan ve Capoue prieur’ü însarde du
Bar ile istişare etmesini Humbert’e tavsiye ediyor ve birlikte, yapa­
caksam "bu musalehamn papalık makamınca tasdik olunduk
 72
mâmul bih olacağını bildiriyordu. Yaz nihayetindenberi inkıtaa uğrayan
muhasama, mütareke ve mu salâha müzakeratı yüzünden, resmen tatil
edildi. 1346 senesi nihayetiyle 1347 senesi bidayeti Türk'lerle müzakere
ile geçti.Bu sırada Dauphin Humbert’in zevcesi Marie de Baux vefat ettL
Daha evvel birçok silah arkadaşlarının kendinden ayrıldığını gören
prens, zevcesinin Ölümüne pek ziyade müteessir oldu; Garbe avdete
karar verdi, ve 1347 senesi ilk baharı nihayetlerinde Avrupa'ya mü­
teveccihen hareket etti [1].
Umur Bey Firenklerle mücadele ettiği sırada İstanbul inıparatoriçe-
si de boş durmayor,oğlunun saltanat rakibi Cantacuzöne aleyhinde çalışı­
yordu. Osman oğlu Orhaıı Beyi rabitai sıhriyetle bendettikten sonra büsbü.
tün kuvvetlenen Cantacuzene ile uğraşabilmek için gene Türk hükümdar­
larından birine müracaat etmekten başka çare bulamayan imparatoriçe
maiyyeti erkânından olup büyük Stratopedarque rütbesini haiz bulunan
Tagaris’i Saruhan Oğlunun yanma göndererek ittifak ve muavenetini
talep etti. Tagaris, vaktiyle vali veya başka bir sıfatla Philadelpbia
yani Alaşehir de bulunduğu esnada Saruhan Beyi davet etmiş ve bu
sebeple merkum ile Saruhan Bey ve oğulları arasında dostluk teessüs,
eylemişti [2].
11) Faure, Le Dıuphin Hamberi; 11, p. 513-530; Jorga, Philippe de M£si£re», p. 45-58;
Mas-Latrie, V ile de Chypre, p. 245; Gay, Le pape Clement VI, p. 61-78; Delaville le Roulx,Leş
Hospitaliers â Rhodes, p. 96-98, 107; Vertot, Hisl. des Hospitaliers, t. 2, p. 217-218.
[2] Cantacuzene, p. 1616. Cantacuzene imparatoriçenin jinıda t talep elmek üzere Tagaris’i,
onun husosi ve samimi dostu olan, Saruhan nezdine gönderdiğini; Tagaris’in vaktiyle Alaşehir
de Sanıhan'ın pederiyle görüşmüş ve tesisi meveddet elmiş olduğunu nakleder. Eğer Tagaris’iıb
bizzat Saruhan Beyle ittifak muahedesi yapmış olduğu kabul edilirse,müşarileyh kırk seneye karip-
uzun bir zamandanberi hükümet sürdüğü için, 1306 tarihinden evvel berhayat olması lâzım gele»
pederiyle Rum murahhasının Alaşehirde görüşmüş olmasına inanmak lâzım gelecektir ki bu m üm küo
değildir. Binaenaleyh tagaris’in vaktiyle Alaşehire daveti ve mülakat ettiği zatın bizzat Saruhan Bey
olması ve bu defa 1346 senesinde ittifak muahedesi yaptığı hükümdarın da onun oğlu bulunman»
icap etmektedir. Düsturname ise Bu Tarihten biraz evvel Saruhan Beyin Umur Beyi ziyarete geldi­
ğini ve bir hafta misafir kaldıktan sonra Dauphin Humbert'in Izmire çıkışı esnasında (yani 1346
haziranında) memleketine dönmüş olduğunu bildirir: (S. 64). Saruhan Bey Oğlunun İstanbul hü­
kümetiyle ittifakı ve imdat göndermesi ise senei mezküre temmuzunda vukua gelmiştir:[Muralt, 1 2
p. 606). Binaenaleyh biz Saruhan Beyin Aydın Oğlundan müfarekat ve memleketine avdetinden-
bir iki hafta sonra mezkûr 1346 senesi haziranı içinde vefat etmiş olduğunu anlayoruz. Saruhan
Betin oğullarına gelince: Düsturname bunlardan Temurhan« Orhan ve Süleyman isminde;
üç kişiden bahseder [S. 25, 36, 38) . Bunlardan Temur Han’ı< Ibni Batuta’nın vefatından bah­
settiği şehzade olduğunu zannettiğimin evVelce söylemiştik. Süleyman ise 1345 de Umur Beyle
Rumeliye sefere iştirak ve yolda vefat etmiştir. Bu takdirde bunlardan yalnız (Orhan) ve birde
meskûkât kataloglarında ve Mağnisadaki mebanl kitabelerinde ismi geçen llyas, pederleri Saru-
han Beyin vefatında hayatta kalmışlardır. Aceba bunlardan hangisi evvelâ hükümdar olmuştur?
Bunu tahmin etmek şimdilik mümkün değildir. Şimdiye kadar bu baha ile meşğul olanlar llyas
Beyin Saruhan Beyi istiblaf ettiğini kabul etmişlerdir. 1Ahmet Tevhit, MeskûkStı. islâmiyye kata*-
73
Saruhan O ğlu İstanbul hükümetiyle ittifak yaparak muavenet tale­
bini memnuniyetle kabul etti ve ona bir miktar asker verdi. Dauphin
Humbert ordusuna karşı daima muharebe ve mücadele etmek vaziye­
tinde bulunan Umur Bey, bütün kuvvetlerini yanında bulundurmak
mecburiyyetinde kaldığı için eski dostu CantacuzĞne’e karşı müessir
bir muavenet yapamayacağını takdir etmekle beraber Saruhan Oğlunun
göndereceği kıtaatı askeriyyenin İstanbul imparatoriçesi hesabına temin
edeceği faikıyyete mukabil muvazeneyi muhafaza etmek üzere iki
bin kişilik bir fırka hazırlayarak Saruhan Oğlunun askerleriyle birlikte
gönderdi ve bu askerlerin başına tayin etmiş olduğu iki zabitine
Saruhan Oğlunun askerini iğfal ve Cantacuzfene İle karşı karşıya
geldikleri zaman derhal onun tarafına geçmelerini tenbih etti.
1346 senesi temmuz aylarına doğru Tırakya'ya geçtikleri zaman Sa­
ruhan Oğlunun askerleri Umur Beyin zabitleri tarafından kandırıldılar
ve Cantacuzfene’e karşı harbetmek şöyle dursun bilâkis ona taraftarlık
ettiler. Bunlar evvela îstanbula giderek imparatoriçeden para aldıktan
sonra Cantacuz&ne’in yanına dönüp onun emrine amade oldular ve
ondan birçok hediyye aldıktan ve Bulgar kıratlığı dahüine girerek bir
sürü esir ve ganimet topladıktan sonra memleketlerine döndüler [11.
Dauphin Humbert'in Şarkta bulunduğu esnada Türklerle hırıstiyanlar
arasındaki sulh müzakeratı devam etmişti. Fakat Türklerin hakikî mak­
satları barışmak değil, belki intikam almak için vakit kazanarak kuv­
vet ve donanma toplamak idi. Filhakika az bir müddet içinde 150
kadar gemi cemetmeye ve Adalar Denizi adalarına taarruz edebilecek
loğu,S. 382. Encyclop6die de l'lslam’da Babinger'in makalesi. G. 4, S. 184-185], Birde Düstur-
namenin Âli Osman kısmında [S-88] Saruhan oğullarından bir Orhan Beyin daha ismi geçiyor-
ki Halit Etem bey (Düveli islâmiyye) sinde (S. 278) bundan bahsetmiştir. Balâdaki izahattan
sonra Saruhan sülâlesi hakkında şöyle bir silsilename tertip edebiliriz:
Saruhan Bey Biraderi Ali Paşa
(vefatı 1346)
I--- İ--- L|------1
Temur Han Orhan Bey Süleyman Bey llyas Bey
(Vefatı 1333?) ( Vefatı 1345 ) (Vefatı 1374)
I Ishak Bey
Hızır Şah Orhan Bey
[11 Contacuzine p. 1016-1019. Lebeau, t. 20, p. 208-209; Murait L 2, p. 606.
 74
bahrî bîr kuvvet teçhizine muvaffak olmuşlardı. Humbert’in avdetini
müteakip faaliyyete geçtiler ve 1347 mayısında İmroz adasına ihraç
hareketi yaptılar. Bu sırada hiristiyan hey'eti ittifakiyyesinin merkezi
sıkleti Rodos tarikatı üzerinde toplanmış bulunuyordu. Mezkûr tarika­
tın ve bütün müttefiklerin donanmasına kumanda etmekte olan Katalonia
prieur’u Pierre Arnal yetişerek Türk’leri adada muhasara ve teslime icbar
•ettikten mada onlann donanmasını perişan ve kısmı âzamini mahvetti.
Yüzden fazla Türk gemisinin yanmış olduğu bu vak’a hiristiyanlarm
1345den itibaren islâmlar üzerine kazanmış oldukları muvaffakiyetlerin
•en büyüğü idi. Bu ıııuzalferiyyetin Rodos şövalyelerinin himmetine
medyun olduğunu takdir eden papa, 24 haziran tarihli mektubu ile,
tarikatın üstad âzami Dieudonng de Gozon’u tebrik etmişti [1].
Dflstumame'nin ve Bizans mehazlarının bahsetmedikleri bu vak’a
da Umur Beyin bizzat bulunup bulunmadıği hakkında Garp menba-
Jarı hiç bir şey söylemeyorlar. Bu kadar büyük bir donanmanın ku­
mandasının başka bir kimseye tevdi edilmeyerek bizzat hükümdarı
müşarileyh tarafından idare edilmesi ve onun İmroz adasına ihraç ha­
reketi yapıp zapt ve garetle meşgul olduğu bir sırada hiristiyan do­
nanmasının birdenbire yetişerek mürettebatı karada olan ve bizzarure
kendilerini müdafaa edemeyen gemileri mahv ve badehu adadaki Türkleri
mahsur kalmaya mecbur eylemiş olması ve Umur Beyle beraber bir kısım
"Türklerin bulabildikleri gemilere binerek kaçıp kurtulmuş olmaları ihtimali
vardır.Eğer bu ihtimal kabul edilirse Umnr Beyin Gelibolu şibihceziresine
ric’at ve ‘iltica etmiş olması ve o sırada Rumeliye geçmiş olan Orhan
Gazinin oğlu Süleyman Paşa ile görüşmesi ve yukarda metnini aynen
nakil ve münakaşa ettiğimiz Anonim “Tarihi âli Osman „ m kaydının
[İJ Verto, I. 2, p. 223-224; Jaune, t 2, p. 823; Gay, Le pape ClĞmcııt VI p. 79; 3orga.
Philippe de Mezidres, p. 59; Delaville le Roulx, Les Hospitaliers â Rhodes, p. 108.
Verto hiristiyan filosunun limanlarda bulunduğu zannına dilşen Türklerin adaya ihraç hare­
keti yaptıklarını, fakat hiristiyan donanmasının yetiştiğini ve Türk donanmasını birdenbire basdıra-
rak bir kısmım batırdığını, gemilerde bulunan Türk askerlerinin iltica edecek bir yer aramak üze*
re gemilerini bırakıp adaya çıktıklarını ve bilakis adada bulunanların da gemilerine binmek için
sahile koşdııklannı; bu emsalsiz karışıklıktan istifade eden ehli salip kumandanının irili ufaklı 118
mücehhez Türk gemisini zaptetmeğe muvaffak olduğunu; mamafi 32 kadar Türk gemisinin mu­
harebeye kırışmadan kaçmaya fırsat bulabildiğini; hiristiyanlarm badehu karaya çıkarak ada­
yı zapt re 5000 kadar esir aldıklarını nakletmektedir. Jauna ise Türklerin İmroz adasına çı­
karak bütün cezireyi zapt ve meraki i müstahkemeye kaçıp kurtulanlar müstesna olmak üzere ebe­
lisini kimilen telef ettiklerini; bu sırada İzmir limanında bulunan Ehli salip donanmasının alel­
acele yetişerek Türk gemilerine taamız ve onlardan 118 kadarını ihrak ettiğini; karaya çıkarılan
Ehli salip kuvvetlerinin Türklerle yapmış oldukları muharebede galip gelerek 5000den fazla­
sını esir ettiklerini söylemektedir.
ve bilhassa “ Silleynıan Paşa Bolayırı feth edüp aldıkta gazi Umur
Bey deniz yüzünden yelip Bolaytrda Süleyman Paşayla bııluşdıydı ”
fıkrasının tevil edilebilmesi mümkün olabilir. Hakikaten o sırada Caıı-
tacuzfcne Sırp kiralına karşı damadı Orhan Gaziden imdad istemiş ve
•o da dört oğlu Süleyman, Murad, İbrahim ve Halil beyler kumanda­
sında on bin kişilik- bir kuvvei muavine göndermişti (1347) [1],
Düsturname’nin Aydın Oğullarına ait olan ikinci kısmının son faşlı
Umur Beyin şehadetine müteallikdir. Bu fasıl, Umur Beyin Saruhan
oğlu Süleyman Beyin cesedini alarak Rumeliden gelip cesedi babasına
teslim ettikten sonra Îzmire geldiğini ve kardeşlerini çağırarak birlikte
hiristiyan lzmiri istirdada çalıştıklarını; Umur Beyin bizzat bir ay, diğer
kardeşlerinin de birer ay nöbetle kaleyi muhasara altına ahp dört ay
tazyik ettikleri halde mahsur mevkiin sarplığından dolâyı zabtı müm­
kün olmaması sebebile mücadelenin uzamasından usanan Türklerin
ablokayı kaldırdıklarını ve Umur Beyin kardeşlerinin herbirinin mahalli
emaretine gittiğini naklettikten sonra Umur Beyin Birği’ye giderek pe­
deri Mehmet Beyin türbesini ziyaret ettiğini ve türbede uyku esnasında
rüyada Pegamberi dört büyük sahabesiyle görerek ondan şehit olacağı
beşaretini aldığını; o esnada kardeşi Hızır Beyin hastalandığını ha­
ber alması üzerine derhal onun makam hükümeti olan Ayasloğa
gittiğini ve fakat kardeşini sağ ve salim görerek memnun olduğunu
ve aynı zamanda oraya gelen diğer kardeşleri Süleyman ve İsa bey­
lerle de görüştüğünü ve fakat bu sırada Umur Beyin gene kendi şeha-
detini haber veren bir rüya gördüğünü ve kardeşlerine bildirerek
hepsiyle ayrı ayrı veda ettiğini; Hızır, Süleyman ve İsa beylerin ağlaş­
tıklarını; nihayet Umur Beyin kardeşlerinden ayrıldığını; maiyyeti erkâ­
nından olup şimdiye kadar onunla birlikte heman her gazaya iştirak etmiş
olan Dündar Beyle beraber Îzmire geldiğini zikir ve badehu hiristiyan
lzmiri cebren zabtetmeğe karar veren ve muhasaraya başlayan Umur
Beyin pusuya girerek, Dündar Beyi kale etrafında cüz’î kuvvetle bıraktığı
esnada Firenklerin huruç hareketi yapıp Türk’lere hucum ettiklerini ve
fakat pusudan çıkan hükümdarı müşarileyhin birdenbire Firenk alayı
üzerine hucum ederek hepsini perişan ve kaleye ric’ate icbar eyledi­
ğini ve nihayet kale önünde bulunan ve karakol ikamesi için yapdan
bir burcun kapısını açıp içeriye girmeğe çalıştığı esnada Firenklerden
birinin attığı bir okun alnına isabet ederek onu şehit ettiğini bildirmekte­
dir. Düstürname aynı zamanda, Umur Beyin bini şehadetinde 39 yaşında
bulunduğunu,748 de rütbei şehadete erdiğini; 21yü, yani 727 senesinden
itibaren, mütemadiyen din uğrunda muharebe eylediğini ve bu uzun
[1] Lebeau, t. 20, p. 227; Ahmet Refik, Bizans karşısında Türkler, S. 119 .

müddet zarfında ‘26 gaza yapmış olduğunu ilâve ederek bölün bu bahsa
hitam veriyor: [S.68-71].
Düstumame’nin bu rivayeti gene kısmen tenkide muhtaçtır.
Umur Beyin son Rumeli seferinden avdetinden sonra şehit ol­
duğu hakkmdaki rivavet kûlliyyen yanlıştır. Evvelce zikredildi#
veçhile Umur Beyin Rumeliye beşinci seferi 1345 = 746 senesinde
vukua gelmiş ve onu takip eden 1346 senesi içinde Dauphin Humbert
Anadoluya ihraç hareketi yapmış ve Umur Beyle mücadele etmiştir.
Bunden başka gene mezkûr sene içinde Umur Bey Saruhan Oğlu ile
beraber Rumeliye asker göndermiş ve diğer taraftan da hiristiyanlarla
sulh müzakeresine başlamıştır. 1347 senesi içinde bir taraftan Firenk-
lerle Türkler arasmda İmroz muharebesi vukua gelmiş ve diğer taraftan
gene sulh müzakeresi ve mütareke devam etmiştir. Müzakerenin in-
kıtamdan sonra Umur Bey tekrar muharebeye başlamış ve 1348 senesi
iptidasında şehit olmuştur.
Binaenaleyh Düsturname’nin rivayetini bu şekilde tashih ederek
onun tehirini takdim ve takdimini tehir eylemek ve şehadetine ait
olan bahsi Torfil Firenk ile muharebesinden sonraya almak lazımdır.
Umur Beyin kardeşlerini de davet ederek Îzmiri muhasara ve
her birinin nöbetle birer ay kaleyi kuşattıkları hakkmdaki rivayete
gelince: bu ya Umur Beyin beşinci Rumeli seferinden avdetinden son­
ra ve Humbert'in vürudundan evvel yapılan muhasaradır ve bu tak­
dirde 1345 de vukubulmuştur. Yahutta Humbert’in ademi muvaffa­
kiyeti ve muharebeyi tatil etmesi üzerine cür’et alan Türklerin
tekrar muhasara yapmış olmaları ihtimalidir. Bu ihtimal kabul edilirse
muhasara 1346 senesinde Humbert'in muharebeyi tatil ettiği temmuz
ayında başlamış ve teşrinisaniye kadar devam etmiş olur ve bundan
sonra Firenklerle-evvelce zikrettiğimiz-sulh müzakeresi başlamış ol­
makla muhasama külliyyeh inkıtaa uğramış bulunur ve bu şekilde Umur
Beyin kardeşlerinin Îzmiri. bırakarak mahalli emaretlerine avdetle­
rinin ve kendisinin de Birği'ye gitmesinin sebebi anlaşılır. Binaenaleyh
cereyanı vukuata en fazla uygun olan bu İhtimalin kabulü daha zi­
yade muvafık olacaktır.
Umur Beyin evvela Biriği'de pederinin türbesini ziyareti esnasın­
da ve badehu Ayasloğ’da kardeşleriyle beraber bulunduğu sırada kendi
şehadetini tepşir eden rüyalar görmesi hakkmdaki rivayetler müşari-
leyhin hayatında fazilet ve kahramanlıkla ve hiristiyanlara karşı gaza-
siyle iştihar etmesinden ve maktulen irtihalini müteakip büyük bir gazi
ve şehit addolunmasından mütevellit bir hatıranın ifadesidir! Kardeş­
leriylehazin vedfllar yaptığı ve şehit olmak için kasten İzmir kalesine
hücum eylemiş olduğu hakkmdaki rivayetler ise müşarileyhin ölümü-
77
nü hazin hikâyelerle süslemek emelinden ileri gelmiştir. Umur Beyin
son İzmir hücumunda maiyyetinde bulunan zevat arasında eski üme­
rasından yalnız Dündar Beyin isminin zikredilmesi, diğerlerinin bu
tarihten evvel birer birer ya hali tabiide, yahutta şehit olarak vefat et­
tikleri zannını husule getirebilir. Aynı zamanda Umur Beyin şehadeti
hakkında Düsturname'nin verdiği malûmat ile Bizans müverrihi Dıı-
cas'ın aşağıda zikredilecek olan izahatı yekdiğerinden farklıdır.
Şimdi Garp menbalarmın verdikleri malûmatı hulâsa edelim: İmroz
muharebesi Türklerle hiristiyanlar arasmda cereyan etmekte olan sulh
müzakeresini bir müddet durdurdiysa da pek az vakit sonra müttefiklerin
vaziyyetinde hasıl olan tebeddül bu gerginliğin azalmasını intaç etti.
Bir taraftan Kıbrıs kıralı kuvvetini çekmek mecburiyyetinde kaldığı gi­
bi, diğer taraftan Venedik cumhuriyeti de Dalmaçya ve Kırım işlerile
meşgul olduğundan İzmir umurunu ihmal etmişti, lzmirin müdafaa ve
muhafazası yalnız Rodos tarikatı şövalyelerinin üzerine yüklenmişti:
Müslüman İzmir tarafından daima tehdit edilmekte olan ve ancak de­
niz tarikiyle muavenet ve erzak alabilen Hiristiyan îzmiri elde tutmak
mühim miktarda asakiri muhafıza bulundurmaya mütevakkıf bulunu­
yor ve bu ise yalnız kalan tarikata pek sıkıntıya ve pahalıya mal olu­
yordu . Aynı zamanda şehrin daima muharebe karargâhı olması faali-
yyeti ticariyyeyi tahrip ediyordu. Bunun için Rodos tarikatı Türklerle
uzlaşmaya taraftardı. Nihayet her iki taraf arasmda müzakere baş­
ladı . Arşevek François’nin vekili Barthelemy de Tomaris ile Rodos
ihvanından Dragonet de Joyeuse Aydm oğullan Umur ve Hızır beyler­
le müzakereden sonra nihayet muahedei sulhiyyeyi imza ettiler. Bu
muahedenin esasını Türkler tarafından verilecek bâzı imtiyazatı tica-
riyye mukabilinde sahil lzmirinin istihkâmlarının Latinler tarafından
hedm ve şehrin Türklere teslim edilmesi maddesi teşkil ediyordu. 1347
senesi nihayetinde aktolunan bu muahede Papanın tasdiki tarihinden
itibaren mer’i olacak ve İzmir Latinler tarafında tahliye edilecekti. Her iki
tarafın murahhasları muahedeyi tasdik ettirmek üzere 1348 senesi kânunu
sanisinde Papa Clöment’in yanına vasıl oldular. Fakat papa bu kadar
fedakârlıkla zabtedilen bir kalenin raüslümanlara teslimini hiristiyan-
lık için bir zül addettiğinden ve hemde Venedik dojunun ve sabık
Ehli salip kumandanları olan Dauphin Humbert'in ve kont Edouard de
Beaujeu’nin lzmirin tahliyesine aleyhtarlık hususunda kendisiyle hem­
fikir bulunmalarından dolayı muahedenin tasdikini ret etti. (Şubat
1348).
Bured keyfiyyetl müslümanlarla hiristiyanlar arasındaki müta­
rekeyi inkitaa uğrattı. Umur Bey, İzmir işini şür’atle ve silâh ile hal
 78
etmeye karar verdi: ordusunu toplayarak lzmiri muhasara altına aldı [1]:
ve müverrih Ducas’ın ifadesi mucibince ölmeye veya muvaffak olma­
ya karar vererek kaleye şiddetli taarruzlara başladı. Gece gündüz
mancınıklar yaptırarak bir taraftan kaleyi döndürürken diğer taraftan
düvarlan çöktürebiimek için lağım anıeliyyatma başlattı ve muhasara
harekâtını nihayetsiz bir faaliyyetle ileri götürdü. Nihayet kaleyi
ihata eden hendekleri doldurttuktan sonra duvarlara merdivenler nasb-
ettirip umumi hücum emretti. Kendisi askerinin en önünde bulunuyor
ve gayret ve şecaatiyle hepsine nümunei imtisal oluyordu. Kaleye en
evvel girmek şerefine nail olmak için herkesten evvel merdivene
çıktı. Basamakların ortasına gelince düvann üzerindeki mazgallara!
miktarım görebilmek için başındaki miğferini biraz yukarıya kaldır­
dığı sırada mahsurlardan biri tarafından ablan bir ok müşarileyhin
iki gözünün arasına isabet etti. Bu ok darbesi onun ölü bir halde hen­
değe düşmesine sebebiyyet verdi. Hükümdarlarının şehadeti Türk’lerin
kuvvei mâneviyyesini kırdı: muhasarayı kaldırdılar ve cenazeyi alarak
Yukarı îzmire götürdüler (sene 748=1348) [2] ve oradan da Biriği’ye
naklederek pederi Mehmet Beyin ttlrbesine defnettiler [3J.
t$J Cay, Le pape Clâmant VI, p. 86-88; Delaville le Roulx, Les Hospitaliers û Rhodes, p.
108,109.
(2| Ducas, Trad. Cousin, Paris, 1674. p. 316-317. Umur Beye ait vekayii muhtasar ve-
halfa bira* da yanlig bir şekilda hülâsa eden Ducas bu münasebetle yukan İzmir kalesinin kendi
ecdadından Jean Ducas tarafından vaktiyle inşa ettirildiğini ve ihtiyar Andronik’in imparatorluğu
»inanında Umur Beyin pederi tarafından zaptolunduğunu bildirmektedir .
(3) Köprülü zade Mehmet Fuat, Türkiyyat Enstitüsü mecmuası, cilt 2, S. 423-Aydın oğlu Mehmet
Beyin türbesi dahilinde bulunan diğer mezarların kitabeleri gibi Umur Beyin mezarı kitabesi de
tarihsizdir. Garp menbalan papanın 1348 senesi ağustosunda Umur Beyin vefatındım haberdar ol­
masını nazarı dikkate alarak bu vefatın senei mezkûre mayısına doğru vukua gelebilmesi ihtima­
linden bahsederler. Eğer bizde bu ihtimali doğru addedersek 748 senei hicriyyesi 13 nisan 1347
den başlayıp 1 nisan 1348 e kadar imtidat ettiğinden Umur Beyin 749 da şehit olduğunu kabul
etmemiz lâzım gelecektir.Halbuld Düstürname onun 748 senesinde şehit olduğunu söyleyor.Eğer ev­
velce Türkler tarafından teklif olunan sulh müzakeresinin papa tarafından 1348 senesi şubatında
yani hicri 748 senesi zilkadesinde reddedildiği nazarı dikkate alınır ve bu red haberinin bir kaç
hafta zarfında Umur Beye vasıl olabileceği ve müşarileyhin derhal müzakereyi katederek muhasaraya,
başladığı ve muhasara bidayetinde şehit olduğu hesap edilirse bu şehadelin 1348 senesi martında
yani hicir 748 senesi -zilhiccesinde vukua geldiği anlaşılır ve şu suretle Düstürname ile Garp
mensininin tarihleri birbirlerini teyit ve tasdik etmiş olurlar.
Müneccim Başının *Gamiuddüvel„ inde Aydm Oğulları hakkında tahsis etmiş olduğu küçük
fasıl hatalarla dolu olduğu gibi Umur Bey hakkında vermiş olduğu bervechi âti malûmatla kami­
len yanlıştır •
Jliü i f cl Öbjıç £»îf.l ı>. «/I",/" » V j ir.-.1 ı>. j$*ı ıf jU l j f ' l <-_l .-t». J j â
Cfi—r j ç-î lî (T 'fole 'vilc ' t a . ök j î-ı» dililj -iL. _,j»l
f*> ,vi «â* jUJÛI^a j ı i ftJ L-iU J l U l ^jUlivU.j.1 ıjlk)—lı j » j j ;L«—
y JU f »MT W* d1» Şİİ *,U?I ıju l « _ j "yiyıl
m
Umur Beyin şehadeti Türklerin kuvvei mâneviyyesini kırdığı kadar
hiristiyanları da memnun etti. En korkunç ve en yiğit hasımlan olan
bu hükümdarın ölümünden sonra Latinler artık İzmir kalesinin ken­
dileri tarafından tahribi hakkında bir daha müzakereye yanaşmaddar,
1348 senesi ağustosuna doğru papa alhncı CİĞment evvela Rodos
üstad azanımdan ve bundan sonra İzmir başpiskoposu ve kumandanı
olup müahheren oraya muvasalat ve asakiri muhafizamn nezaretim
eline almış olan Barnabâ Gherardi de Parme’dan almış olduğu iki
mektup ile Umur Beyin telef olduğuna vakıf olmuş ve İzmir başpis­
koposuna yazdığı 17 ağustos 1348 tarihli cevapta hiristiyanlar tarafın­
dan ihraz edilen zaferden dolayı onu tebrik ve aynı zamanda mu­
hafazası katolik kilisesi tarafından onun uhdei emniyyetine tevdi olunan
İzmir kalesini hiçbir bahane ilemüslümanlara terketmemesini tavsiye
eylemişti [1],
Umur Beyin yerine kardeşi Hızır Bey Aydm oğullarının reisi ve-
Aydm beyliğinin hükümdan oldu. Azm ve şecaat itibariyle ölen kardeşine
nazaran pek zaif olan bu zat Izmirin istirdadından vazgeçerek Latin-
lerle uzlaşmaya çalıştı.Evvelce ismi geçen Dragonet de Joyeuse ile Rodos-
tarikatı üstad âzami Latin hey’eti müttefikası namına Hızır Beyle mü­
zakereye başladılar ve Papa tarafından tasdik edildikten sonra kafi­
leşecek bir sulh muahedesi aktetdiler (18 nisan 1348) [2},
Bu muahede mucibince Aydın oğlu Hızır Bey, Ayasloğfiın ve Ay­
dın emareti dahilindeki diğer iskelelerin gümrük rüsumunun yansını-
hiristiyan müttefiklere t^rketmeyijzmir’deki hiristiyanlara dostane mu-
i3j" t)1 ti* V .1 J-* y l j It'lc ÜU «»M; J ı jy\ sUi i l j i l <«*ÜI
"4ıy i » ^âijjV^j-l3 İjH >1—^ ı>>.'ı>. JJ*1 vr. -5*^* e-u i r1*
[Es’at Efendi kütüphanesi,*^1• •• ı>-v.! «H- jj* 1 ir. îfe, ir. \gr* •&» j Jt" f
N . 2102, V. 554 b; Umumi kütüphane, N. 5020, S. 429.]
Zira evvela Anadoludaki Moğol valii umumisi Temur Taş'm valiliği zamanında1Umur Beyin’
pederi Mehmet Bey hükümdar bulunmakta idi. Saniyen Umur Bey 748 de vefat etliği’ için 759'
da onun gaza ve cihat etmesi mevzu balısolamaz. Salisen Umur Beyin Mehmet Bey atlı bir oğlu
hükümdar olmamıştır. Rabien İsa Bsy Umur Beyin torunu değil kardeşidir. Müzeyyen üsküfün
Umur Bey tarafından icat edilmiş olduğu hakkındaki Beyit bile ihtiyatla nazarı itibara alinmehdır.-
Eserinde Umur Bey hakkında ancak bir sah'ife kadar malûmat veren merhum Mehmet Şük­
rü bey Türklerin vaktiyle en aziz bir baş için aht edecekleri zaman- “Umur -Beyin başi için„ de-
ye yemin ettiklerini söyleyor, ve bu suretle gani müşarileyhin Anadolu halkı tarafından en büyük,
ı bir şehit ve bir veli mertebesine çıkarılmış olduğunu teyit ediyor [Mehmet Şükrü bey, Eafari bah-
riyei Osmaniye, S» 24?].. . ,
[1] Gay, Le pape Clement_VI,.p. 88, 89; Delaville le R o u Tk , Les Hospitaliers â Rhodes. p;-
109 .
(2]DeJaville le Rauls, p.l09.Muahedenin 1348 senesi nisan aymada yanı 749 senei hicriyyesi1
muharreminde aktolanması Umur Beyin mezkûr senenin martı yanı 748 senei hicriyyesi zilhiccesi»
içinde şehit olduğu hakkındaki tahminimizin doğruluğumu göstermektedir ,
 80
amele yapmayı; bütün bir ay zarfında sefaini harbiyyesinin eslaha ve
teçhizatını boşaltarak karaya çekmeyi ve hattâ şayet Papa tarafından
talep edilirse yakmaya hazır bulunduğunu ; Türk'lerin Latin'lere veya
Latin'lerin Türk’lere karşı yapacakları korsanlık lıerekâtmı imha edece­
ğini; kazaya uğrayan hiristiyan gemilerini tahlis için tab'asını mecbur
kılacağını ve kurtardığı gemiler üzerinde temellük ve tasarruf idda
etmeyerek geri vereceğini; Latin’lerle hali harpte olan diğer Türk
Beylerine veya Roma kilisesine asi olan hiristiyan hükümetlerine
hiç bir vecihle muavenette bulunmayacağını; İzmir ve Ayasloğ pisko­
poslarına bu iki şehirde mabet inşa ve hiristiyan ayinini icraya müsaade
ve onlara hüsnü muamele ederek her türlü tecavüze karşı himaye
için maiyyetlerine Türk askeri vereceğini ve onlara karşı tasarrufu emval
hususunda müsamehakâr davranacağını; hiristiyanlara tediyeye mec­
bur olduğu gümrük borcunu tesviye ederken aynı zamanda mevcut
olan gflmrük resmini ve alman vergileri arttırmayacağım vâd ediyor­
du. Aynı zamanda hiristiyan hey’eti ittifakîyyesinin âzası olan Venedik,
Kıbns ve Rodos hükümetlerinin Emirin [yani kendinin! tahtı idaresinde
bulunan şehirlerde kendi tab’aları üzerinde hakkı kazayı haiz konsoloslar
tflyin edebilecekleri;Türklerle bir münazaa vukuunda Latin konsolosunun
hüküm vermek için,o mahalde bulunan Türk vali veya hakimi ile anlaşması
lazmı geldiği; hiristiyan gemilerinin serbestçe Emirin idaresinde bulu- 1
nan limanlara girebilecekleri; tarafeynce firar eden kölelerin efendile­
rine iade olunacağı ve şayet iade edilmezse sahiplerine tazminat ve­
rileceği de bu muahedede mezkûr bulunuyordu. Diğer taraftan hiristi­
yan hükümetler Emirin tab’asma hiç bir şekilde zarar vermeyecekle­
rini; Emirin tab’ası olan Türk’lerin Latin müttefiklere tabi olan memle- /
ketlere serbestçe gidebileceklerini; hey’eti müttefikaya dahil olmayan
hiristiyan devletlerinden birinin Emire taarruz edeceğini öğrendikleri -
zaman o devleti bu işten nükûl ettirmeye çalışacaklarım ve şayet mu­
vaffak olamazlarsa o zaman Emiri haberdar etmeyi taahüt ediyolardı [1].
Türkler için pek çok zararlı olan ve hiristiyanlara karşı müteaddit
kapitülasyonları ihtiva eden bu muahede Aydın oğullarının şarkî Akde-
[11 Mas-Latrie, Commerce et expeditions da la Fraııce el de Venise ou Moyen-âge p. 112-
119; Gay, Le pape Clement VI, p. 91, 92.
Diplomatarium Veneto-Levantinum kolleksiyonunun birinci cildinde (Sahife 313-317] Hızır
Beyin laabüdatım ihtiva eden ve Venedik hazinei evrakında makfuz olan bu ahitnamenin bir sure­
ti mevcuttur. 19 maddeden ibaret olan bu ahitnamenin mukaddimesinde Hızır Bey, Allah, kütüp
makaddese, Muhammed, Ali, Haşan ve Hüseyn, Zeynillabidin ve Ga'fer ve diğer imamlar namına
yemin ederek taahödatmı ifa edeceğini bildiriyor.Bu vesika Aydın oğullarının §iî olduğunu göster­
mesi itibariyle fevkalade mühimdir. Mukabil tarafın tetahüdatını tazaromun eden sekiz maddelik
diğer vesika aynı eserin 318 inci sahifesindedir. Her ikisi de 1348 tarihlidir .
81
nizdeki tefevvuklarının küllîyyen kırılmış olduğunu göstermek için
en mühim bir vesikadır. Biraz evvel İzmir kalesinin tahribini talep
eden Aydın Oğullarının, Umur Beyin şehadetinden sonra, bu kadar te-
sllmiyyetkâr davranmalarındaki sebepleri anlamak müşkildir. Hızır
Beyi, bu kadar teslimiyyetkârlığa ve hattâ tezellüle sevkeden ahval ve
Şeraiti eyice bilemediğimizden muahedeyi kabul hususunda onu ma­
zur gösterecek ihtimalleri aramağa kalkışacak değiliz.
Evvelâ Venedik cumhuriyetine gönderilen ve orada Cumhuriyet
nam ve menfaatine bâzı ilaveler gören muahede 1348 senesi son baharına
doğru Hızır Beyin elçisi“İzzüttin Balâban,tarafından Avignon'da bulunan
Papa nezdine tasdik edilmek üzre götürüldü. Papa Şarktaki vekili Fran-
çois’ile Hospitalier’ler tarafından kabul edilmiş olan bu muahedenin met­
ninde biraz tadilat yaptıktan sonra hey'eti ittifakiyyenin diğer iki âzası
olan Venedik cumhuriyeti ile Kıbrıs kıratlığı tarafından da tasdik edil­
mesi lüzumunu, evvelce Aydın Oğulları nezdinde elçi olan BerthĞle-
my de Thomaris vasıtasiyle, Venedik doj’ina ve Kıbrıs kiralına bildire­
rek terki muhasamat emretti ve her iki hükümetten muahedenin mü­
zakere ve tasdiki zımnında kendi nezdine elçiler gönderilmesini ta­
lep eyledi (1349). Türk elçisi altı ay kadar Papa nezdinde kaldıktan
sonra onun cevabını hamilen Hızır Bey nezdine döndü. Papa, ceva­
bında muahedenin kesbi kat’iyyeti bütün müttefiklerin tasdikine müte­
vakkıf olduğunu ve murahhasların yakında içtima edeceğini bildiriyordu.
Fakat 1350 senesinde toplanan murahhaslar muahedeyi tasdik etmekten
ziyade ittifakın tecdidi hususunda mukavele aktetmekten başka bir şey
yapmamışlardı [1].
Burada, maksadımız Düsturname’yi tenkît, tevsik ve şerhetmek
olduğu için şimdiye kadar zikredilen vekayii tafsilen nakletmeksizin
icmal ve doğrudan doğruya veya bilvesile Aydın Oğullarını alâkadar
kılan bazı malûmatı ihmal ettiğimiz gibi bundan sonra da Aydm ha­
nedanını inkırazına kadar takıp ederek bu devletin bir tarihçesini yaz­
mayı ve bilhassa lzmirin müslümanlara karşı müdafaa ve muhafaza­
sının temini için Latin müttefiklerin yapmış oldukları müzakerelerden ve
teşebbüslerden bahsetmeyi muvafık görmiyoruz. Yalnız Umur Beyin
vefatından sonra berhayat kalan kardeşleri Süleyman, Hızır ve Isa
beylerin zamanı hakimiyet ve vefatları hakkında birkaç söz söylemek
isteyoruz:
Bunlardan Tire emiri olan Süleyman Beyin 750 senei hicriyyesinde
[11 Gay, p. 89-90, 120-121; Jorga, p. 61,62. Delaville le Raulx, p. 110-112 .
Düsturnamei Enverî: 6
 82
yani 1349 da vefat ettiği müşarileyhin mezkûr şehirde mevcut olan tür­
T 83
senesi vukuatında Yıldırım Bayezit’in pederinin vasiyyetine iktifaen
besi kitabesinden anlaşılmaktadır [1 ]. kardeşi Savci Beyi öldürdüğünü; bundan müteessir olan diğer Ana­
Umur Beyden sonra hükümdar ve bütün hanedana reis olan Ayas- dolu hükümdarlarının ittifak ederek onunla muharebe yaptıklarını ve
loğ emiri Hızır Beyin Biriği’deki mezarı kitabesi tarihsizdir. Yalnız fakat mağlup ve esir olduklarım; Ayasloğ hükümdarı İsa Bey müstesna
• * mn [ c. 8, S. 18. J a ı d u / ten naklen vermiş olduğu şu olmak üzere Yıldırım Bayezit'in bunlardan hiç birini tecziye etmedi­
Sjjfolı J l j - i J <Jl u" jj- ı* ^ ö * *1 y * y L . l l k-»-L«e ğini ; bir müddet sonra hepsini affettiğini ve fakat hemşiresinin zevci
[yani 767]„ ibaresi İsa Beyin 767 şevvalinde yani 1366 senesi hazira­ olan Karaman Oğlundan mâda diğer beylerin memleketlerine dönme­
nında Ayasloğ ve bütün Aydın Eli hükümdarı bulunduğunu ve Hızır lerine müsaade etmeyerek, emval ve aileleriyle birlikte İznik’te ikamet­
Beyin bu tarihten evvel vefat etmiş olduğunu göstermektedir. lerini emirveonlann ölkelerini zabtettiğini yazıyor. Ibn Hacer’in kaydı
Düstümamenin üçüncü kısmı olan OsmanlIlar faslındafS.88,satır 19] bervechi âtidir:
İsa Beyin Aydm Elini Osman Oğlu Sultan Yıldırım Bayezit’e teslim et­
*-—■**J J-* ^ üV6 <J j l tiUij Jv ujiU-l A y (V VV <:_. j ] l^i j
tiği muharrerdir. Tevki! Mehmet Paşa, Aşık Paşa Zade, Neşri, İdrisi Bitlisi
^ J*" 4,1 jry* y-Vl o l ^\j <CUL Jı> j l oV J46
ve diğer eski müverrihler 792 de Aydın Oğlunun Yıldırım Bayezit’e
Uj JL jL )J\ ^
itaat ve teslimiyyet gösterdiğini; hakimiyyeti altında bulunan memleket­
lerden bazılarının idaresi-hutbe ve sikke ve timarlarm beratı Osmanlı ,J dili [ lJ jL j.j *> ûv ftvjli
sultam namına olmak üzere-gene onun elinde bırakıldığını; Ayasloğ’un 1v* b**y. u1 S r pr* £.y’ f
doğrudan doğruya OsmanlIlar eline geçtiğini ve Aydın Oğluna, ailesi jl* ûr I Vi [2]*Ur j» LV .4Ö I/J J j j U dl'jl
evkafım tasarrufa mezun olmak üzere, Tire şehri hakimiyyeti verildi­ ,,.* J ı ^ i! i
ğini yazarak Düstumameyi teyit ediyorlar. (jj-o ı^ U ) de ise bu vak’anın
lbn Hacer’in hataları şunlardır:
793 de vuku bulduğu zikredilmiştir. Diplomatarium Veneto-Levanti­
1 — Murad Hüdavendigâr 796 de değil 791 senesinde şehit olmuş
num’ kolleksiyonunda [C. 2, S. 222-223J Venediklilerin Ayasloğ vePala-
ve Yıldırım.Bayezit’in diğer Anadolu beyleriyle muharebesi 797de değil
tia iskelelerinde haiz oldukları ve vaktiyle Aydın Oğlu Hızır Beyden
792 de vukua gelmiştir.
almış bulundukları imtiyazların teyit ve tasdiki hakkında Sultan Yıldı­
2 — Yıldırım Bayezit tarafından katledilen şehzade Savci Bey de­
rım Bayezit tarafından verilmiş üç adet ferman sureti mevcuttur. Bu
ğil Yakup Beydir.
muharreratm 21 mayıs 1390 tarihini ihtiva etmesine göre Aydın eli­
Bu iki hatayı tashih ve diğer malûmatı doğru olarak kabul eder­
nin 792 senesi içinde veya 793 yılı bidayetinde OsmanlIlar tarafından
sek Yıldırım Bayezit’i garbî Anadolu tavaifi mülükünü ortadan kaldır­
istila ve Isa Beyin hükümdarlığına hitam verildiği anlaşılıyor ve Türk
mağa tahrik eden esbabı öğrenmiş oluruz. Ibni Hacer’in İsa Bey hakkında
müverrihlerinin rivayetleri teeyyüt ediyor. Yalnız eski müverrihlerin
kullandığı “ilim sahibi» tabirini Müneccim Başı jj-oı^u’mde .'y*
eserlerinde Aydm ve Saruhan oğullarına tabi’ olan memleketlerin Yıl­
[3] u l , r#j ı , 4*1, p U i ^ . uÇ ibaresiyle teyit ediyor.
dırım Bayezit tarafından zaphmn hikâyesinden sonra mevcut olan “Sehl
zaman geçti, ol padişahlar allah rahmetine vardılar» kaydınden İsa
Beyin 793 te vefat ettiğini istintaç etmek doğru değildir. Birği’deki Düsturname’nin tarafımızdan tenkit ve şerh olunan bu ikinci kı­
mezarı kitabesi tarihsiz olan müşarileyh Isa Beyin vefatı senesini kat’I smındaki vak'alann takvimi bervechi âtidir:
şekilde tayin eylemek şimdilik müşküldür.
Milâdî seneler.
ir. 4*1 [vefatı 852] V *iuuıj ^uı.uı„ atlı eserinde 797 1303 Bu tarihten itibaren Sasa Bey, Aydm elinde fütuhata
(I] Mezkûr kitabe, tetebbu arkadaşlarımızdân Selim Nüzlıet Bey tarafından lütfen bize .ve­ başlıyor.
rilmiştir. Son günlerde Uzunçorjılı oğlu İsmail Hakkı Bey tarafından neşredilen ..Anadolu KİU- 1305 Tire’nin birinci muhasarası.
beleri, kolleksionunun ikinci cildinde de bu kitabenin bir sureti mevcuttur: [S. 137] . Anadolu
Türk tarihi hakkında kıymettar vesaik ve malûmatı ihtiva eden bu eserin kitabımızın hitamı tab - [İJ uJlu i j olacak .
ına doğru intişar etmesi dolayisiyle, içinde bulduğumuz bazı kıymetli vesikaları burada telfika im­ [2] <4* y» olacak.
13] Esat Efendi kütüphanesi, 2102, verak 554, b.
kân bulamadık. Bunua için mezkûr eserin mutaleasını ayrıca tavsiye edeceğiz.
 85
84 ırebeler.
Birği’nin ve Sakız’ın zabtı. ad ada-
1307
Tire'nin ve Ayasloğ’un fethi.
1308
Umur Beyin tevellüdü.
1309
Rodos'un Ehli Salip şövalyeleri tarafından zaptı. Şö­ aarruz;
1310
valyelerin Anadoluya çıkmaları ve münhezim olmaları.
Sasa Beyin Aydın oğlu Mehmet Bey tarafından kat­ uz. Ru­
ledilmesi . Rodos’un Türkler tarafından muhasarası. miıı ave-
Yukarı İzmir kalesinin Mehmet Bey tarafından zabtı.
1311 (?)
Türklerle Rodos şövalyeleri arasında mulıarebe. re diğer
1312
ı Rume­
1318
1319
Türklerin Rodos'a taarruzu. li Salip
1320
Salip’in
1321 Türklerin Achaia kıt'asmı yağma etmeleri.
Adalar
1326 -1328 Aşağı İzmir'in Umur Bey tarafından muhasara ve fethi.
afından
1328yahut 1329 Umur Beyin Bozca Ada seferi.
1329 Türklerin Adalar Denizinde harekâtı. Ağriboz ve Atina’­ hiristi-
ya taarruzları. İstanbul imparatoru Andronik’in Sakız ıleyman
adasını Martin Zacharia’dan alması ve Sanıhan Bey muave-
Ue ve Aydın Oğullariyle ittifak etmesi. »si oğlu
1330yahut 1331 Umur Beyin Sakız seferi. gönder-
1332 Umur Beyin birinci Rumeli seferi.
1333 Umur Beyin Adalar Denizinde gazası: Mumduniça, erimesi
Ağriboz, ve Monevesya, Kuluri ve Mora seferleri. )auph!n
1334 Aydm Oğlu Mehmet Beyin vefatı ve Umur Beyin cü- reylerin
lûsu. Türklerin Selanik’e çıkmaları. Türklerin Adalar eyin ve

Denizi adalarını yağma ve Ağriboz’u zabt ve Rodosu er gön-

tehdit etmeleri. Emir Yahşi Beyin hezimeti ve Ehli

keratı .
Salibin İzmire taarruzu.
ve Ehli
1334 yahut 1335 Umur Beyin Yunanistan seferi.
1335 Oğulla-
Alaşehir’in Umur Bey tarafından muhasarası.
1336
İstanbul imparatorunun Foça (PhocĞe)ya gelmesi ve
$yin îz-
Saruhan ve Umur beylerle ittifak ederek onlardan im­ nasında
dat alması.
1331 usaieha
imparator Andronik’in Arnavutlar üzerine seferi es­
nasında Umur Beyin mumaileyhe imdat göndermesi; !1RICUIHIIVW
Türklerle Kibns kıralı arasında muharebe.
 Aydın hanedanının Şecerei ensabı [1]

A ııdm
_ ! ___
Osman Bey
T T
Ih ın ıza Bey K aram an Bey H aşan Bey
I S ııllıın ffah H a tu n
Miibarizuddin MelınıA Bey
1331 <lnı ı-vvfl Vi'fııl V e f a lı 7 1 0
Ilü k ıım e li: Sası Ueyin kalliımıı yani
o ln ıv ıtır , I
1.110 ilen itibaren. 1334 senesini1 kınlar
hükümdar ( Makam h ü kıln vlieirfci |

I :

Kerimesi
T
Süleyman Şah İbrahim Bekadır Ben Fahrettin İsa Bey
I
H ız ır Bey B a h a iitlin U m ur Bey (P aşa)
Gerinüyari lıükıinn-ti Sııhasisi Vefalı 1349 Vefalı İ i I I 1.166 ilan e vvel hükiiımlar m eb d ei hüküm eti 1348 1334— 1318
( Sadettin Miihırek K abı/ın [ T ire emin ] ( liiHİemvajı-nıiı
1389 senesine i 1
kadar, vefalı? v e fa tı 1;;66 dan evvel [ M r ık a r n h iik f ıın e l i : İ z m ir ]
■evm i J • IM a k a m hükuıncti: Avasloğ) [M akam h ü k ü m e t i : A y n s lo g ]

I
Hamza Bey I
M usa Bey
1402— 1402
I
U ınıır Boy
1402— 1408
I
M ustafa Bey

[11 Bu nesepnameye K öprülü Zade Mehmet Fuat [Türkiyat K n M ü J

p m e c m u a s ı ( C . 2 : S . 3 2 6 ) v e U a u n v a r $ ı l ı oftlu İ s m a i l I l n k k ı | A n ad o lu K iln lıe lc ri K 2- S 1401 H . . v I . t (nl. „ r „ ı
' ' beyler Inmfınılnıı tanzim edilen şeeereler nıohn* ittihaz edilmişin
 85
84 1337yahut 1338 Türk korsanlariyle Venedikliler arasında muharebeler.
1307 1338yahut 1339 Umur Beyin Yunanistana, Thesgaliaya ve Cyclad ada­
1808 larına seferi.
1309 1339 yahut 1340 Umur Beyin Eflak seferi.
1310 1341 Umur Beyin Akdenizde harekâtı; Kıbns’e taarruz;
ikinci defa Rumeliye çıkışı.
1342 Umur Beyin Akdenizde harekâtı: Girit’e taarruz. Ru­
meliye üçüncü defa hurucu ve Cantacuzâne’e muave­
1311 (?) neti .
1312 1343 Umur Beyin Akdenizde harekâtı: Ağriboz ve diğer
MUbarizııddin Mehmet
1318 adalann yağması. Umur Beyin dördüncü defa Rume­
Hükümeti: Sasa Beyin katlimi
1319 liye geçmesi.
1310 fliı» itibaren, 1334 scııesir
1320 1344 Umur Beyin Tırakya’dan avdeti. Türk ve Ehli Salip
hükümdür ( Makam hükümeti: 1
1321 donanmaları arasında muharebeler. Ehli Salip’in
1326- 1328 îzmiri zabt etmesi. Ehli Salip donanmasının Adalar
1328yahut Kerimesi Siiletjnıan Şuh İbrahim Bem Denizinde muvaffakiyyatı. lzmirin Umur Bey tarafından
(»ermeyim lıükflmeli Sııbagısı Vefatı 1349 Vefalı i l muhasarası.
1329
[ Sadettin Mübarek Kahız'ıiı [ Tire emiri ] [ Rodenıva ||
1345 Salibilerin huruç hareketleri ve inhizamlan ve hiristi­
yan rüesasmın telef olması. Karesi Oğlu Süleyman
I ve Osman Oğlu Orlıan beylerin Cantacuz6ne’e muave­
Hanıza Ben
1330yahut: netleri. Umur Beyin beşinci Rumeli seferi. Karesi oğlu
1332 Süleyman Beyin Cafitacuzfcne’e tekrar imdat gönder­
1333 mesi .
1346 Osman oğlu Orhan Beyin Cantacuz&ıe’in kerimesi
1334 Thâodora ile izdivacı. Torfil Firenk yani Dauphin
Humbert ile Aydm oğullan Umur ve Hızır beylerin
muharebeleri. Saruhan Beyin vefafa. Umur Beyin ve
(1] Bu neaepnameye Kopriilii Zade Mehmet Fuat [ Türkiyat Enstiliisl
Saruhan Oğlunun müştereken Rumeliye asker gön­
dermeleri.
1346-1347 Latinlerle Aydın Oğulları arasmda sulh müzakeratı.
1334yahut Türklerin İmroz adasına taarruzları. Türk ve Ehli
1347
1335
Salip donanmaları arasmda muharebe. Aydm Oğulla-
1336 riyle hiristiyanlar arasında sulh müzakeratı.
1348 Sulh müzakeratmın inkıtaa uğraması .Umur Beyin îz­
miri yeniden muhasara etmesi ve taarruz esnasında
1337
şehit olması. Hızır Beyle Latinler arasmda musaleha
aktedilmesi,
Türklerle Kıbns kıralı arasında muharebe.
 86
Hükümdarlar sırasiyle cetvel
Mîlâdî seneler Hicrî seneler -
Aydın oğlu Mehmet Bey 1310 — 1334 710 — 734
Umur Bey 1334 — 1348 734 — 748
Hızır Bey 1348 — 1366 (?) 748 — 767 (?)
tsa Bey 1366(?)— 1389 767(?>— 792
Musa Bey i 1402 — 1402 805 — 805
İkinci Umur Bey 1402 — 1403 805 — 806
Düsturname’nin üçüncü kısmı Âli Osman’dan bahistir. Â\i Osman
hanedanı tarihinin en eskimenbaları-Arap ve Bizans müellifleri müstesna
olmak üzere -• jjj*a .i#. -nin . ğy^ı » i ve« » nin, Tevkiî Mehmet
Paşanın, Oruç Beyin, Mehmet bin Haci Halil Kunevi’nin, Aşık Paşa Za-
de'nin Âli Osman tarihleriyle biri Fatih zamanında ve ikisi ikinci Baye­
zit zamanında yazılmış müellifi meçhul üç adet “ Tarihi âli osman „
dır. Düsturname Fatihin ilk devri saltanatında yazılmış olmak itibariyle
MİP?*. ve tarihi hariç olmak üzere tarihi tahrir ve telif itibariyle
diğerlerine tekaddüm etmekte ve Âli Osman tarihi hususunda da en
eski mehazlardan biri bulunmaktadır.
Aydm Oğulları kısmı gibi, .Düsturname’nin Âli Osman kısmı da
fevkalâde mühim ve diğer mehazlarda bulunmayan malûmatı, fakat
muhtasar bir surette, camidir. Âli Osman tarihi menbalarının kısmı
âzami ve ezcümle eski takvimlerle Bihiştî, Mehmet bin Hacı Halil
Kunevt, Ruhî, Neşrî ve îdrisi Bitlisî tarafından yazılan vekayinameler-
le diğer iki müellifi meçhul Tarihi Âli Osman ve Arap ve İran mehaz­
larında mevcut ve Âli Osman’a ait fasıllar henüz tab edilmediği için
Düsturname’nin bu üçüncü kısmını katilerimizce ınütalea ve kontrolü
mümkün olmayan bu mehazlarla mukayese ve Bizans ve Latin rnen-
balariyle karşılaştırarak şerh etmeyi muvafık bulmayoruz. Kamilen ve
külliyyen mechuliyyet içinde denebilecek bir vziyyette bulunan Âli
Osman tarihi mebadisini ya bu mehazların neşrinden sonra hususi bir
eser yazmak şeklinde meydana çıkarmya veyahutta mezkûr mufassal
vekayinamelerden birinin tab ve tenkidi sırasında, Aydm Oğulları kıs­
mında yaptığımız gibi, sene sene mevsuk bir şekilde tesbit etmeye Ve
hakikati ortaya koymaya çalışacağız. Şimdilik burada Düsturname'nin
bu kısmının ihtiva ettiği mühim noktaları işaret etmekle iktifa ediyoruz. ,
Bu üçüncü kısım dört babı ihtiva eden Birinci bap [yani 19 uncu J
87
"kitap] Fatihe kadar Âli Osman hanedanı tarihçesini, ikinci bap [yani
yirminci kitap] 868 senei hicriyyesi nihayetine kadar Fatih sultan Mehmet
devrini, üçüncü bap [ yani yirmi birinci kitap ] veziri âzam Mahmut Paşa­
nın gaza vat ve fütuhatını ihtiva etmekte ve son bap yani 22 inci kitap
İse gene müşarileyh Mahmut Paşanın measir ve fezaili hakkında
müellifin medayihini cami bulunmaktadır.
Düsturname’nin bu kısımda verdiği malûmat içinde en ziyade
nazarı dikkati celp eden meselelerden biri Âli Osman’ın asıl ve men­
şei ve şecerei ensabıdır. ve başta olmak üzere bütün
arap müverrihleri Osmanlı hanedanının aslen Hicaz araplarmdan olup
Âli Selçuk devrinde Konya’ya muhaceret ve tavattun ettiğini söyle­
ndikleri gibi Bizans müelliflerinden Phrantz&s de bunlara benzer bir
rivayet nakleder ve Âli Osmanın ComnĞne hanedanına mensup müh-
stedî bir prens neslinden indiğini söyler. *rjjt f>.„ müellifi Âli Osman’ın
aslen Moğol olduğunu, Hafız Ebru ise bir Türkmen gemicisi neslinden
geldiğini zikretmektedirler.
• Cereyanı vekayıa nazaran zeman ve mekân itibariyle pek uzak
•olan veya hususî bir maksat tahtında yazılmış olan bu rivayetleri
bir tarafa bırakarak millî müelliflere geçelim:
Yıldırım Bayezit’in maiyyetinde bulunan meşhur ,w>fu/,>,iiır..tarapca
yazdığı tarihi umumisinde yalnız 699 uncu sene vukuatında j */W
bahsederek Âli Osman’m menşei ve ecdadı hak­
kında hiç bir şey söylemez. müellifi in cis e Âli Osman’m mü­
essisi olan Osman Beyin pederi Ertuğrul Beyin Oğuz Han ahfadından ol­
duğunu ve Tatarların istilası akabinde Anadoluya muhaceret eden
Selçukîleri takîben bu memlekete geldiğini söyler ve Ertuğrul Beyin
pederinin ismini zikretmez. Yazıcı Zade Ali de Tarihi Âli Selçuk’unda
Osman Beyin pederi Ertuğrul Beyden iki yerde bahis eder. Fakat
onun babasının ve dedesinin atlarını söylemeden yalnızca “Kayı„
boyundan bulunduğunu kaytetmekle iktifa eder. Yazıcı Zade aynı
zamanda Osmanlı hanedanının ecdadının ne vakit Anadoluya geldi­
ğini tasrih etmeyorsa da birinci Sultan Alâettin Keykubat devri bida­
yetinde Ertuğrul Beyin hudut ümerasından bulunduğunu zikretmekle
çok eskidenberi bu ailenin Anadoluda bulunduğunu ve hattâ Âli Sel­
çuk ile birlikte Anadoluya gelmiş olduğunu zımnan ifade etmiş
■oluyor.
Fatih Sultan Mehmet’in ilk devri saltanatında ıpg tarafından telif
edilmiş olan Âli Osman tarihini — ki bir nüshası Londrada Biritiş
Müzeom kütüphanesindedîr — şimdiye kadar henüz mütalea edeme­
mek bedbahtlığında bulunduğumuzdan bu mühim eserde Âli Osman’m
menşe ve ecdadı hakkında mezkûr olan malûmatı zikredemeyeceğiz.
 88
Fatih devrinde telif edildiği anlaşılan Oruç Bey tarihinde Âli Osman'­
ın nesebi Oğuz Han'a dayanmak üzere Osman bin Ertuğrul bin Süley­
man Şah bin Kaya Alp bin Kızıl Buğa. . . . olmak üzere yazılmıştu- İd
bu nesebname anonim Tarihi Âli Osmanların ekserisi ve ikinci Bayezit
zamanındaki vak’anüvislerimizln kâffesi ve meselâ Aşık Paşa Zade,
Mehmet bin Hacı Halil Kunevî, Neşri, îdrisi Bitlisî tarafından kabul
edilmiş ve artık bu meşhur nesebname klasik bir hale gelerek bütün
tarihlerimize geçtiği gibi Oruç Beyin Âh" Osman'ın menşei hakkındaki
meşhur rivayeti yani Horasan'a Moğolların istilası üzerine Süleyman
Şah idaresi altında bulunan Kayı kabilesinin garbe muhaceret ettiği,
Süleyman Şah’ın Ca'ber önünde boğulduğu, oğullarının Anadoluya
gelerek Ali Selçuk hidmetine girdikleri hikâyesi de mezkûr vak’anü-
visler tarafından — Mehmet bin Hacı Halil Kunevî müstesna olmak
üzere — aynen nakledilmiş ve bu amme bir hakikati tarilıiyye şeklinde
bütün kitaplarda tekrar olunmuştur.
Diğer taraftan Tevkii Mehmet Paşa Âli Osman tarihinde — ki Fa­
tih zamanında telif olunmuştur — Osmanlı hanedanının ecdadı bak­
landa başka bir nesebname tertip eder. Buna göre Âli Osman'ın
nesebi gene Oğuz Han’a müntehi olmak üzere Osman bin Ertuğrul bin
Gündüz Alp bin Kök Alp bin Sarkık Alp bin Kobuk Alp [yahut Ku-
ııuk Alp] dir. Bu mehaz de gibi ecdadı Âli Osman’ın Âli Sel­
çuk ile birlikte Anadoluya gelmiş olduğunu ve her ikisinin de Tatar­
lardan firar ettiğini söyler.
Isfahan vilâyetinde Hâmân şehrinden neşetle Anadoluya hicret ve
Konya sultam Alâettin hidmetine giren Hürmüz Ebu Bekir atlı bir
kahramanın Ertuğrul Beyin pederi ve Osman Gazinin ceddi olduğu
hakkında anonim Tarihi Ali Osman'lardan birinde mevcut olan rivayet
ile Osman Gazi’nin pederinin isminin Davut olduğu ve asıllarınm Kip-
oak diyarı Türkmenlerinden bulunduğu ve sultan Alâettin Keykubat
zamanında Kefe’den deniz yoliyle Anadolu’ya aşiretiyle birlikte gelip .
Rum hüdudunda tavattun ettiği ve bilâhara sultana damat olduğu ve
sultanın erkek evlât bırakmadan vefab üzerine Âli Selçuk ümerasının
içtima ederek müşarileyhin yegâne evlâdı ve varisi olan kızının
zevcim yani Osman Gazi’yi saltanata intihap ettikleri hakkında Şah
Tahmasp zamanında İran’da yazılan farisî tarihi umumilerden birinde
mevcut olan tuhaf ve benzetme rivayeti bir tarafa bırakacak olursak
Âh Osman’ın şeceresi hakkındaki rivayetleri iki nokta etrafında top­
layabiliriz :
1 — Oruç Bey, Aşık Paşa Zade, Neşrî. . . gibi müelliflerin verdik-
leri şecere.
89
2 — Tevkiî Mehmet Paşanın verdiği şecere.
Ali Osman'ın menşei hakkındaki rivayetlerde böyledir:
1 — Âli Osman Âli Selçuk ile birlikte Anadoluya gelmiştir: [Ya­
zıcı Zade Ali, Mehmet bin Hacı Halil Kunevî, Şükrüllah Rumî, Tevkiî
Mehmet Paşa tarihleri].
Bu son iki müellif Âli Selçukun Anadoluya zamanı vürudu hakkın­
da malûmata vakıf olmadıklarında ve daha doğrusu Anadolu Selçukî-
leri tarihini bilemediklerinden dolayı bu hanedanın da Moğollar önün­
den kaçarak Anadoluya vürut ve mezkûr kıt’ada tavattun ettiğim zan­
netmek ve bu suretle Türk'lerin Anadoluyu fetih ve mezkûr kıt'ada
yerleşmesini iki asır daha sonraya bırakmak batasmda bulunmuşlardır,
2 — Âli Osman'ın ecdadı Moğol istilası üzerine kaçarak Anadolu­
ya gelmiş ve kendinden iki buçuk asır evvel Anadoluyu fetih ve
orada tavattun eden Âli Selçuk hanedanma iltica ve iltihak etmiştir:
[Oruç Bey, Neşrî, Aşık Paşa Zade ve diğerleri].
Şükrüllah ile Tevkiî Mehmet Paşanın Âli Selçuk'un Anadolu'ya
gelmesinin sebebi hususunda irtikâp ettikleri hatadan sarfı nazar ede­
rek ecdat Âli Osman’ın mezkûr hanedan ile beraber Anadoluya vü­
rudu hakkındaki birinci rivayeti kabul edersek, Osmanlı sülâlesinin
11 inci asrı milâdî yani beşinci asrı hicri içinde Anadolu’ya geldiğine
inanmamız lazım gelecektir. Eğer ikinci rivayetin doğruluğunu kabul
redersek bu hanedanın on üçüncü asrı milâdî ortalarında yani yedinci
asrı hicrî ortasında Anadoluya gelmesi icap eder.
Her iki rivayet arasında mukayese yapacak olursak bunlardan
birinci rivayetin istinat ettiği müelliflerin ikinci rivayeti nakl
eden müelliflere zaman itibariyle takaddüm ettikleri ve bundan
başka ikinci rivayetin nakili olan müelliflerin kâmilen ya Oruç Beyi
yahut ta Fatih zamanında telif edilen anonim Tarihi Âli Osman’ı me­
haz ittihaz ettikleri ve bu ilk mehazın mevsuk bir eser olmaktan zi­
yade halka mahsus bir vekayiname olduğu nazan dikkate alınırsa
birinci rivayeti tercih etmek yani ecdadı Âli Osman’ın aşiretiyle Mo­
ğollar önünden firar ederek Anadoluya iltica etmediğini ve belki
Anadolu’nun bidayeti fethinde Âli Selçuk ile birlikte Anadoluya vürut
ve mezkûr kıt’anın fethine iştirak eylediğini kabul eylemek lazım
gelecektir.
Düstürname müellifi bu rivayetlerden İkincisini teyit ederk ecdadı
Âli Osmanın Âli Selçuk ile birlikte Anadolu’ya gelmiş olduğunu zikr ve
eserinin birinci kısmında Âli Selçuk fashnda Âti Osman ecdadı hakkında
vermiş olduğu malûmatı tekrar ve tafsil eder.Düsturname’nin bu bapta­
ki mehazı Âli Selçuk fashnda söylediği veçhile t a j# nisbetiyle maruf
 90
ve ismi bizce nıeçlıul olan bir zatın mahiyyeti ve unvanı gayri malûm
bir eseridir: [S. 6 ].
Düstürname Âli Osman ecdadının cı>ı,>. ıın amcazadesi w* i-. j-u
ile Oğuz kavminın hükümdarı “Oğuz Tümen Han* ııı kerimesi “Turunç
Hatun.un izdivacından vücude gelen Oğuz Süleyman Han atlı bir prens­
ten indiğini söyler ve bu Osman'ın j>\s, 41 ı>. o— maiyyetindekl ümeradan
olduğunu nakil ve müşarileyhin Turunç Hatun ile izdivacını uzun
uzadıya hikaye eyler: [S. 73—75]. Âli Osman hanedanının hakimiyyetini
dinen meşru* kılabilmek için onları Kureyş kabilesinden bir kimse­
den indirmek arzusu üzerine ihtira edilen bu hikâye tarihi nakillere
katiyyen intibak edemeyecek kadar zaif bir ananedir. Çünkf: evvela
amcazadesi değil “ {î & J'Lc „ dir . Saniyen
“ fi;*. v>u , “ v,-5j ji ,>. -u- „ ın maiyyetinde bulunmamış ve Irak ve Iran
fütuhatına iştirak etmemiştir. j=u Süriye fütuhatına iştirak eden ümera­
dan olup bilâhara Elcezire ve Ermenistan’ı fetih eylemiştir.
Düstürname bundan sonra Ayyaz ile Turunç Hatım’uıı oğlu olup 15
tarihi hicrisinde doğan Oğuz Süleyman Han’ın Türkler arasında şöhret
ve unvan ve menakıbi maruf olan asıl Oğuz Han’ın kendisi olduğunu
zikir ve Yafes bin Nuh’un yakın torunlarından bu nam altında hiç bir
kimse mevcut olmadığını şu beyitle ifade eder: [S ! 76].
Nuh'un oğlu oğlu dediklori Oğuz
Oldu tarih içrc müsleb’at bu söz
Müellif aynı zemanda kendi rivayetinin doğruluğuna karilerini ikna
etmek için şu beyti de yazmıştır:
Biz tevarilıi tetebbu eyledük
Böyle sanma ki tesamu eyledük
Oğuz’un halife hazreti Ömer’in gönderdiği mektubu yutarak müs-
lüman olduğu hakkındaki beyitler [S. 76] Yazıcı Zadenin Tarihi Âli
Selçuk’undaki Oğuzların Muhammed dinini neşre gelen Selman Fari­
sî’nin irşadiyle müslümanhğı kabul ettikleri hakkındaki rivayeti hatır­
latıyor.
Düstürname bundan sonra Oğuz Han’ın menakibine geçerek
f t t f l p l inde ve Yazıcı Zadenin Tarihi Âh Selçuk’unda mevcut bulunan
hikâyeye benzer bir hikâye anlatır ve Oğuz’un büyük pederinin yeğeni
olan “Selçuklun kızım aldığını ve fakat bu kızın müsltlmanlığı kabul et­
mediğini, bunun üzerine büyük pederinin veziri Bermek’in kızıyla izdivaç
ettiğini ve bunun Muhammed dinine iman getirdiğini, birinci zevcesinin
kıskanarak kain pederine yani hükümdara — ki Oğuz Tümen Han’dır —
Oğuz’un başka bir din taşıdığını söylediğini, hükümdarın buna hiddetle­
91
nerek beylerbeğisini Oğuz’u itlafa memur ettiğini ve fakat Oğuz’un kendi
taraftarlarını toplayarak beylerbeyiyi mağlûp ve telef ettiğini,badehu Han’
in bizzat ordusunun başına geçerek Oğuz’un üzerine yürüdüğünü, fakat
onun da mağlup ve telef olduğunu, Oğuz Süleyman’ın dedesi Oğuz Tümen
Han yerine hükümdarlık tahtına geçtiğini, ve bu Oğuz Süleyman Han
veya sadece ismiyle Oğuz Han’ın 199 sene yaşadığını ve 173 ölkeye
hâkim olduğunu söyledikten sonra onun Tuğrul Han, Cemşit Han [namı
diğerle Kayı Han], Gün Han, Yıldırım Han, Kök Han, Deniz Han, atla-
rinda altı oğlu doğduğunu, her oğlunun dörder oğlu olup yirmi dört
Oğuz buyunun bu torunlardan vücuda geldiğini, Oğuz Han’ın ölkeslni bun­
lara taksim eylediğini, Oğuz'un 214 senei hicriyyesinde vefatı üzerine
yerine oğliı Cemşit Han yani Kayı Han’ın hükümdar olduğunu ve
bunun 32 yıl hükümetten sonra 130 yaşında öldüğünü, bedehu yerine
Gün Han’ın geçerek 33 sene hükümet sürdüğünü ve badehu Yıldırım
Han’ın saltanata geçdiğini ve bundan sonra Cemşit [Kayı] Han’ın oğlu
Tuğrul Han’ın 43 sene hükümdarlık yaptığını, fakat bunun oğlu Çalış
Han’ın hükümdar olamadığını ve âvâre kalarak öteye beriye gittiğini
ve Âli Selçuk’tan Kutlumuş Beyin kızını aldığını nakleder: [S. 76-77).
Reşidüddin’in £_jiJdıc.u inde mevcut olan Oğuz menkabesine şeklen
benzeyen bu Oğuz ananesi Düstürnamenin mehazı olup elimize geçmeyen
salifüzzikir kitaptan nakledilmiştir. Birinci anane nasıl Âli Selçuk’un
hükümran olduğu devirde toplanmış ve Selçukîlerin hakimiyyetini meşru
kılabilmek için Oğuz Han’dan itibaren Selçukîlere kadar bir silsilei
hükûmdaranı sıralamış ise bu yeni anane de Âli Osman zamanında
teşekkül etmiş ve bu hanedanı Oğuz Han’a doğrudan doğruya bağla­
maya çalışmıştır.
Her iki ananeyi mukayese ederek aralarındaki farkları, değişen
şahıslan ve her ikisinin kıymet ve mahiyyetini tetkik eylemek mevzu-
umuzun haricindedir.
Düstürname bunu müteakiben Çalış Han’ın Selçukî’ler tarafından
takip edildiğini ve mumaileyhin kaçarak ihtifa ettiğini; O esnada Âli
Selçuk’tan Kutlumuş Bey’in de [1] amcazadesi ve Âli Selçuk reisi Sultan
Tuğrul Beyden kaçarak garbe geldiğini ve “Elbürz„ dağında bulunan
damadı Çalış Han ile buluştuğunu ve Oğuz aslından ve Kayı soyundan
olan bu zatı hükümdar îlân etmeye çalıştığını, fakat sultan Tuğrul Beyin
vürudu üzerine her ikisinin de firara mecbur kalarak Anadolu’ya gel-
11) Bu isim Arap menabiinde Te bilhassa JIT in Halep tarihinin bir yerinde Ku-
talmış, diğer bir yerinde Kutlamış şeklinde harekelenmiştir; Ermeni müverrihlerinde Ketelmuş,
j*.l yani Bar Hebraeus'un Latinceye mtltefcem olan Süryani vakayinamesinde Katlemig.
Bizans müverrihlerinde ise Kutlumuş gaklinde yazılmıştır , Düstumamede ise Kutlamış suretinde
harekelidir.
 92
93
miş olduklarını ve maiyyetleriyle birlikte Rülıa yani Urfa’da yerleşmiş
bahsettikleri Ertuğrul Beyin 52 yaşında vefat etmiş olduğunu bildirir:
buluduklannı zikir eder: [S. 77-78]. Kutlumuş’un Tuğrul Beye karşı yapmış
olduğu müteaddit isyanlar arasında Düstumame'nin bu rivayetine ben­ [S. 81-82].
zeyen ve o da yalnız Bizans müverrihleri tarafından zikir edilen yeğane Ertuğrul Beyin 737 senesinde vefat ettiği hakkında mevcut olan
bir vak’a vardır ki onu yukarıda zikrettik [1]. Bir taraftan Urfa'nın o kayıt [S. 82] müellifin bize yanlış verdiği bir malûmat olmaktan ziyade
tarihlerde henüz fethedilmemiş bulunduğunu [2] ve diğer tarftan Kut­ müstensih tarafından yapılmış bir hata olması İcap eder. Çünki aynı
sahifede birkaç satır aşağıda Ertuğrul Beyin Oğlu Osman Beyin 720 de
lumuş Beyin hicri 453 te “Rey,, havalisinde tekrar isyan ettiğini ve
vefat ettiği zikir edilmiştir.
bilâhara İlânı saltanat eylemiş olduğunu nazarı dikkate alırsak Düs-
Düsturname’de Osman Gazi hakkında verilen malûmat pek muhta­
turname’nin rivayetinin bir anane mahiyyetinden ileri geçmeyeceğini
sardır : [S. 82]. Onun Tatarlara karşı Karaman Beyi himaye eylediği,
anlarız.
Tatarları tardederek onu eski memleketine hâkim yaptığı, Karaman
Düsturname bundan sonra ananenin nakline devanı ederek Urfa'da Beyin onu metbu tanıdığı hakkında mevcut olan kayıtların hakikati
Çalış’m vefatından sonra oğlu Ermiş’in yerine geçtiğini ve badehu bu­ tarihiyye ile bir alâkası yoktur. Düsturname eski Âli Osman vak’a nü-
nun oğlu Gazan’m pederini istihlaf ettiğini ve ondan sonra oğlu Sü­ vislerinden bazıları gibi Osman Gazinin 720 de vefat ettiğini söyler.
leyman’ın ve badehu bunun iki oğlundan birincisi Ertuğrul’un o ha­ Düsturname’de Orhan Gazi hakkında yazılan şeyler pek muhtasar
valide emir olduğunu zikir ettikten sonra diğer oğlu Şah Melik’in iki olduğu halde oğlu Süleyman Bey ve onun Rumeliyi fethi hakkında veri­
çocuğu Gündüz Alp ve Kök Alp ile birlikte Sultan Alâettin Keykubat len malûmat fazladır. Burada mevzubahs olan Esen Tekfur ile kardeşi
hidmetine girdiklerini Ve bunların alelekser Kurunu vusta vekayiname­ Kalyan tekfurun Cantacuzfcne’in kain pederi Andronik Asan’ın üç oğlu
lerinde ve eski dastanlarda görülen harikulâde kahramanlıklardan birini Manüel Asan, Jean Asan ve Michel Asan’dan ikisi olmaları ve “Melik Bey,
yapmış olduklarını, Bulğar dağında bulunan korkunç bir ejderi telef in de bunlardan birinin oğlu olması muhtemeldir. Aynı zamanda Düs­
ettiklerini tafsilen nakleder: [S. 78-79]. Bundan sonra Şah Melik’in turname’nin Süleyman Beyin evlâtları hakkında verdiği malûmat şayanı
vefat ettiğini ve iki oğlu Gündüz Alp ile Kök Alp’in Anadolu sultanı­ istifade oldukdan mada müşarileyhin Dimetoka ve Edirne’yi fethettiği
nın maiyyetinde birçok hidmetlerde bulunduklarım ve denizden ihraç hakkında mevcut kayıt Bizans menbalarını teyit ve tasdik etmek iti­
hareketi yapan Tatarları bozduklarını, Sultan’m buna mükâfaten Sultan bariyle çok mühimdir: [S. 82-84].
öyüğü’nü onlara bağışladığını, Rum hüdudunda yerleşen iki kardeşin Düstumame’de verilen izahata nazaran Âli Onsman’ın şecerei en-
gazaya başlayıp Ermeni Derbendinden geçerek İnegöl’ü yağma ettik­ sabını şu şekilde tanzim etmek icap eder:
lerini hikâye ettikten sonra iki kardeşin bir birleriyle bilâhara hali hu­
sumete girdiklerini ve Kök Alp’in tesmim edildiğini ve Söğüt’te defn
olunduğunu, üç sene sanra da Gündüz Alp’m vefat ettiğini ve yerine
oğlu Ertuğrul Beyin — ki Osman Gazinin babasıdır — geçtiğini söy- '
ler: [S. 79-81] [3].
Düsturname diğer Âli Osman tarihlerinin Osman Gazi’ye atfettik­
leri Bilecik, Yar Hisar, İnegöl kasabalarının fethini babası Ertugul
Beye isnat ettiği gibi diğer vak’anüvislerin uzun ömür sürdüğünden
[11 Bu mukaddimenin 7 inci sahifesinde .
[2] Urfa’ sullaıı McUkşah bin Alp Aralan zamanında onun emriyle Emir Bozan tarafından , ;
1087 senesinde fethedilmiştir.
[3] Evvelce yukarda yedinci sahifede zikredilen ve her ikisi de Parisl e M illi kütüphanede -
bulunan iki adelTarihi Ali Osman'ın manzum mukaddimelerinde Osmanlı hanedanının ecdadı ve
mebadisi hakkında mevcut olan malûmatin, Düstumame'nin Ali Osman ecdadı hakkında vermiş
olduğu bu ûahalin tesiri alfanda yazılmış olduğu şüphesizdir „
 95
94
Müradı Hüdayendigâr devri hakkında Düstumame’de verilen ma­
O ğuz T üm en H an lûmat pek muhtasardır. Yalnız Kosova muharebesi ve hükümdarı mü­
ı
K lZ l T u r u n C H a t u n — {Ayynz bin Oeman 11c izdivaç ederi
şarileyhin şehadetine dair mevcut malûmat biraz mufassaldır; mamafi bu
muharebenin sebebi hakkında bu kitapta mevcut olan izahat hikâye ve
I masal mahiyetinden ileri geçememektedir: [S. 84-87].
O ğUZ S ü le y m a n H a n [evvisla Selçuk Bcy'în badehu Bcrmek’in kızını aldı] Yıldırım Bayezit devrine ait malûmat kıymatlı olmakla beraber muh­
^ \^ ______________ | tasardır : müşarileyhin Kastamoni’yi zabtı, Eflak Beyi Mirçi De iki mu­
harebesi , Karaman diyarının zabtı ve Aydm, Menteşe, Saruhan ve Ger­
Deniz Han Kök Han Yıldırım Han GUn Han Cemgil Hun [kayı Haıı ] Tuğrul Han meyan oğullarına ait memleketlerin işgali ve hattâ Niğebolu muhare­
I besi hakkında pek muhtasar kayıtları ihtiva etmektedir. Aynı zamanda
Tuğrul Han Niğebolu muharebesinin tarihi de yanlış olarak 796 senei hicriyyesinde
H R H [ Ali Seİçukftuı Kutlİı
gösterilmiştir. Halbuki mezkûr muharebe 25 eylül 1396 da yani 798
Çalış Han ‘ Be •„ j ^ n , alıyor] inci senei hicriyye zilhiccesinin ikinci nısfı içinde vukua gelmiştir:
I t S. 87-89 ].
Ermiş Han . Temurlenk ve Yıldırım Bayezit muharebesi hakkında verilen malû­
I mat şayanı ehemmiyettir: [S. 89-91]. Yalnız Yıldırım Bayezit’in j anına
Gazan Bey
iltica eden, hükümdarlardan Kara Yusuf Beyin yanında Osman Beyin
Süleyman Bey de ismi geçiyor: [S. 90]. Kara Yülük de denilen ve Ak-Koyunlu haneda­
nının müessisi olan Kara Osman Bey Yıldırım Bayezit'in yanına gelmek
şöyle dursun bilâkis Temurlenk’in maiyyetine iltihak eylemiş ve Ankara
Ertuğrul Bey Şalı Melik Bey muharebesinde onun ordusunda bulunarak kendi vatanına hiyanet ve
vatandaşları aleyhinde harp etmiştir.
Gene bu muharebe esnasında Mihal Beyin ismi şu suretle geçiyor:
Giindiiz Alp Kök Alp
Şamdan gelmiş Mihal Bey pehlivan
Ertuğrul Bey Balta Bey oğluyıla ol nevcivan
Ali Osman hükiimetiıin Suriye müverrihlerinden û. »jiıjr [vefah: 851, H.] meşhur
Osman Bev I eserinde 798 senei hicriyyesi vekayii meyanmda :
1muesaısı
£»d! U -V 6 Z ş t) vLa- f J l ] e^y . J * ÛV6 vf* j j s j - * j û ^ a-î- y j j
Orlıan Bey
j l S j jl-vj.1 I J I i—ıU lı ^ > 1 lı^aj U ^ l Ja j> a £İJJjö

jjÜa_4] i j J İ _y>-Vl jİJU İI J l l_jlîwl» jijJ* l_»J«* ıjlr* t / l J l V jl

|Hydavendigâr] Murat Bey Süleyman Şah [ Süleyman Paşa J
O tlf* J f j v^U l < x lr ly. <*.Jl

i 1 i i Ve 799 uncu senei hicriyye vekayii arasmda da:

İsmail İshak Melik Nasır Kızı
Bey Bey [Kastamoni emiri Kötürüm J Ü 'j <r \j e3>L J l l*»-yu J l £*-•,> tS'Si ûlc6 J * J j
Bayezit Beyin zevcesi]
Sultan Yıldırım Bayezit Yâkup bey <-— - £ ej l j j oJ<J V*" Û}*- J l tj» (J " * 3 J l i ıjwU
malûmatını veriyor. lbn Kadi Şehbe’nin Şamdan Anadoluya döndü­
ğünü mevzubahs ve Osman oğlu Yıldırım Bayezit Beyin veziri olarak
tavsif eylediği ve fakat ismini söylemediği bu zatm-Temurlenk’in Ana­
dolu’ya seferi bundan' birkaç sene sonra vukua gelmesi dolayisiyle-
 96 97
Düsturname'nin Şamdan gelmiş olduğunu hikâye ettiği Mihal Bey ol­ û U ,lr ^ V U U w ll j
ması ve müşarileyln Temurlenk muharebesinden birkaç sene evvel İy j Jlf û J\ju ^1*1^
zikredilen tarihlerde bir takım maiyyetiyle birlikte hacce gitmiş ve
itibİjlyl *>y j j l*r- jl»v jV‘ Uj VjjuI^T J i- , • -...
tekrar memleketine dönmüş olması muhtemeldir. * *". ' r *“ •*
Yıldırım Bayezifin şehzadelerinden Mustafa Çelebi hakkında Düs- »*;- 31 °-e - JL— öb)j-s VI cil u t v
turname’de bazı malûmat mevcuttur. Bu malûmata göre Mustafa Çe­ ^ L- ->'>->1J * * ^ •*** JuiiT jğ|| |
lebi Ankara muharebesinde Tatarların eline düşmüş ve onlar tarafından J ^ û :1 -»i-V •■•U A,/ ' ü*iı
esir götürülmüş, birkaç yıl sonra, Anadoluya dönmüştür: [S. 91]. Mustafa O* J 6 »->•>-j ÂA>İJ vLib y û j;- 4-UUj ^ ,.yî 5> jâjk eJU>^
Çelebî Anadoluya döndükten sonra Çelebi sultan Mehmet’e karşı sal­
tanat mücadelesine girişmiş ise de münhezim olmuş ve Ağriboz’da haps • H urV
edilmiş ve bilflhara ikinci sultan Murat'ın cülûsunu müteakip tekrar I Par is , Milli kütüphanede yazıııu orapca kitaplar kısmında 4434 numaralı mecmua
huruç eylemiş ve fakat Ulubat’ta hezimete uğramıştır: [S. 92]. varak , 162. J

Diğer Âli Osman tarihleri müttefikan Mustafa Çelebinin Ankara
muharebesinde kayp olduğundan bahsederler. Hattâ Temurlenk
ile muasır olan ve onun hayatim yazan müverrihler ve ezcümle Ni-
zaoıii Şamî, Hafız Ebru, Şerefeddin Ali Yezdî, lbni Arabşaiı gibi müellifler
eserlerinde Yıldırım Bayezit'in esaretini müteakip Temurlenk ile mülâka-
tmdan bahsettikten sonra muharebeye iştirak ve sonuna kadar sebat
eden Musa ve Mustafa Çelebilerin pederlerinin talebi üzerine Temurlenk
tarafından arathnldığım ve bunlardan yalnız Musa Çelebî’niıı buluna­
bilmiş olduğunu söylerler.
Neşrî müstesna olmak üzere diğer Türk müverrihleri bu Mustafa
Çelebiden bir daha bahsetmezler ve ikinci Sultan Murad ile saltanat
münazaasında bulunan zati Düzme Mustafa diye telkip ve tesmiye
ederler. Yalmz Neşrî bu Mustafa’nın Düzme namiyle maruf olduğunu ve
Yıldınm Bayezifin oğlu bulunduğunu söyler. Bizans müellifleri de
Neşrî’ye iştirak ederek bu Mustafa'nın Yıldınm Bayezit'in oğlu olduğunu
zikir ve Düsturnameyi teyit ederler.
Sureti atiye dercolunan vesika Yıldırım Bayezit’in iki oğlunun
esaretini nakl ve bu suretle Mustafa Çelebî’nin vaziyyetini tenvir ve
Düstumame'yi zımnan teyit etmek itibariyle çok mühimdir:
S V - Jlçlfr jU- p y l i ( > - £ ! c S j j * J y - *. j j f
(*J ||1||| ^1 4jı‘U «ajl iiy&A «Ulâol jjty jjly. jli>
ûU * Jyj U j j t j d l j U j J J i r j ğ J f <*il
-S* J U .ûıl JJd.
£ 1 fj-ık 4,>V je.
«5L u L j i j 4>T » a L j \ ^ j\
^ ^ » j U j J L . JliT ijij U ,jU \\i\tj ,.ıji
Burada Yıldırım Bayezit’in mevzubahsolan iki oğlundan biri Temur­
lenk tarihleriyle Türk müverrihlerinin müttefikan Ankara muharebesinde
esir olduğundan bahsettikleri Musa Çelebî; diğeri de Düstumame’niır
[S. 91]
ıMuslafayi Çağatay etli esir
Niçe yildan sonra geldi ol emir
diye bahsettiği Mustafa Çelebidir.
Bu izahattan sonra şu neticeye varacağız: Mustafa Çelebî ya An­
kara muharebesinde yahutta muharebeden sonra Anadolu’yu istilâ ve
tahrip etmek maksadiyle öteye beriye dağılan Tatar askerleri tarafından
esir edilmiş ve onların elinde kalmıştır. Bilâhara Temurlenk Anadolu’
dan dönerken Musa Çelebî’yi serbest bıraktığı halde hernedense Mus­
tafa Çelebî’yi birlikte götürmüş ve müşarileyh birkaç sene onun
ölkesinde esaret hayatı yaşamıştır.
Mustafa Çelebî’nin müddeti esaretini ve Anadolu’ya avdeti tarihini
Düstürname mühmel bırakıyor. Fakat Temurienk’in vefatını müteakip
- onun payitahtında esir olan diğer hükümdarlann evlâtları gibi —
Osmanlı şehzadesinin de vatanına döndüğü anlaşılıyor.
Düsturname’nin Yıldırım. Bayezit oğullarîyle ikinci sultan Murat’a
jl-Ulu" tahsis ettiği malûmat pek ‘muhtasardır. Müellifin muasırı olduğu Fatih
JİJUU *L»-I sultan Mehmet devri iptidaianna ve veziri âzam Mahmut Paşa’ya ait
fasıllar' ehimmiyetli ve fakat muhtasar malûmatı ihtiva etmektedir.
Bu malûmatı tafsil ve diğer mehazlarla mukayese ettikten sonra
tenkit etmek maksat ve mevzuumuzun hüdudunu taşıracağından ondan
vazgeçerek bu medhale hitam veriyoruz.
oL
MÜKRİMİN H A Ltl
 98
t t if r . *J8 inci sahi/enin 36 üıcl satırında ve 42 İnci sahlfenln 3 n
mitralı notunda geçen Jean Asan İsmi sehven yazılmıştır. D o ğ r u s u As» Tashihler
Andronik olacaktır. Asan Andronik. Jean Asan’ın pederi ve iınp«rato Sahifa Satır Yanlış
Cantacıızene’in kain pederidir. Doğru
3 3 Türk Turc
13 30-31 Umur Beyden ı Umur Beyden sonra oğlu
İsa Beyin
Mehmet Beyin vebadehu
onun oğlu Isa Beyin
15 14 Aydınt Aydın
10 38 ifıUg
21 35 p. de 963 p. 963
22 30 Sarohan Saruhan
23 33 Zaelırla Zadlarla
20 o Neğreboıı Nögrepont
28 6,11, 17 Sarohan Saruhan
29 6 Negeroııt Nögrepont
Sİ 30 mlstira mlsltra
86 41 Buclıun Buchon
30 18 Bayazlt Bayezit

60 37 Laredano Loredano
68 38 Gayp,. 76 Gay, p. 76
60 80 edilmiştir edilmemiştir

67 38 Lebedu Lebeau

Ceeeâ !■ a a d M te w D kM nM M * ta}» ıw e e jn e l» p*4 lu?ı»*ıuf

m g-» ■i#.'i ■ 7flzA ta r ih r n r ü m m i v •,ı ■ k... ıı ? -. R- •• » • w r 4kn>»

________ M H.
 ■

Prof, l a m ; i ■ > Atsdcmir'in

a ta :::: ; i ; i.C : JM A N B S Î^ e