Untitled

Z L E K C J I
Z L E K C J I
Geografia fizyczna z geologi¹

czêœæ II
Tomasz Kozio³
Wydawnictwo Szkolne Omega

Kraków 2009
Copyright © 2009 by Wydawnictwo Szkolne OMEGA
Projekt ok³adki: Artur M³ynarz

Adiustacja i korekta: Anna Zechenter, Joanna Cybula
Sk³ad i ³amanie: Rafa³ Kulig
ISBN: 978-83-7267-356-5
Wydawnictwo Szkolne OMEGA, 30–552 Kraków, ul. Wielicka 44 C

tel. (12) 4 256 256, 292 48 68; tel./fax (12) 292 48 67
www.ws-omega.com.pl e-mail: biuro@ws-omega.com.pl
Druk: Zak³ad Graficzny COLONEL, Kraków, ul. D¹browskiego 16

Spis
Spis treœci
treœci
Wstêp 7
BUDOWA ZIEMI. PROCESY ENDOGENICZNE 9
Sk³ad i budowa wnêtrza Ziemi 9
Sk³adniki skorupy ziemskiej 14
Ska³y magmowe 18
Ska³y osadowe 21
Ska³y przeobra¿one 24
Z³o¿a mineralne jako nieodnawialne zasoby Ziemi 27
Zasoby naturalne i ich podzia³ 27
Z³o¿a mineralne 27
Kry litosfery 31
Uk³ady warstw skalnych w obrêbie kier litosferycznych 35
Ruchy skorupy ziemskiej. Ruchy epejrogeniczne i izostatyczne 39
Ruchy skorupy ziemskiej 39
Ruchy epejrogeniczne i izostatyczne 40
Ruchy górotwórcze 43
Trzêsienia ziemi 47
Zjawiska wulkaniczne 51
Budowa wnêtrza Ziemi, procesy endogeniczne, ska³y – sprawdzian
kompetencji 55
GEOLOGIA HISTORYCZNA 59
Ska³y i formy terenu jako dowód przesz³oœci geologicznej 59
Podzia³ dziejów Ziemi, metody badania bezwzglêdnego
wieku Ziemi 62
Odtwarzanie wydarzeñ geologicznych na podstawie przekrojów
geologicznych 65
Wydarzenia er archaicznych i proterozoicznych 70
Wydarzenia ery paleozoicznej 73
Wydarzenia ery mezozoicznej 76
Wydarzenia ery kenozoicznej 79
Geologia historyczna – sprawdzian kompetencji 81
PROCESY KSZTA£TUJ¥CE. POWIERZCHNIÊ ZIEMI 85
Wietrzenie ska³. Ruchy masowe 85
Wietrzenie ska³ 85
Ruchy masowe 87
Zjawiska krasowe 91
Dzia³alnoœæ wód p³yn¹cych 95
Dzia³alnoœæ wiatru 99
Dzia³alnoœæ erozyjna wiatru 99
Dzia³alnoœæ akumulacyjna wiatru 101
Pustynie 105
Dzia³alnoœæ zbiorników wodnych w obrêbie wybrze¿y 108
Typy wybrze¿y 112
Dzia³alnoœæ l¹dolodów i lodowców górskich 115
Dzia³alnoœæ l¹dolodów 115
Dzia³alnoœæ lodowców górskich 120
Ukszta³towanie powierzchni kuli ziemskiej 124
Geomorfologia – sprawdzian kompetencji 130
GEOGRAFIA GLEB. BIOGEOGRAFIA. RELACJE CZ£OWIEK–ŒRODOWISKO 133
Proces i profil glebotwórczy 133
Gleby strefowe i astrefowe 137
Wybrane formacje roœlinne kuli ziemskiej 143
Wybrane formacje roœlinne strefy równikowej
i podrównikowej 143
Wybrane formacje roœlinne strefy zwrotnikowej
i podzwrotnikowej 148
Wybrane formacje roœlinne strefy umiarkowanej
i oko³obiegunowej 152
Zwierzêta na l¹dach i w oceanach 155
Zró¿nicowanie fauny l¹dowej 155
¯ycie w morzach i oceanach 157
Œrodowisko przyrodnicze i jego wp³yw na cz³owieka 160
Wp³yw cz³owieka na œrodowisko przyrodnicze 164
Ochrona œrodowiska przyrodniczego w œwiecie 167
Geografia gleb, biogeografia, relacje cz³owiek–œrodowisko
– sprawdzian kompetencji 170
Wstêp
Wstêp
Szanowni Nauczyciele i Uczniowie
Oddajemy do Waszych r¹k now¹ pozycjê z serii Notatki z lekcji geografii.

Geografia fizyczna z geologi¹ – czêœæ II, która zosta³a tak pomyœlana, aby mog³a
zast¹piæ czêœæ zeszytu uczniowskiego. W ksi¹¿ce tej znalaz³y siê has³a pro-
gramowe z geografii fizycznej i podstaw geologii, opracowane w postaci te-
matów i zagadnieñ. Ka¿de zagadnienie przygotowano w formie konspektu,
sk³adaj¹cego siê z punktów i podpunktów, zawieraj¹cych te treœci, które uczeñ
powinien zapamiêtaæ z lekcji – st¹d te¿ nasza propozycja, aby niniejszy skrypt
uczniowie wykorzystali jako zeszyt. Uk³ad pracy i tematów odpowiada kolej-
noœci realizacji hase³ programowych przez wiêkszoœæ nauczycieli.
Uk³ad graficzny pozwoli uczniowi na szybkie sprawdzenie, czy zapisa³
informacje us³yszane na lekcji, czy te¿ musi uzupe³niæ je samodzielnie – uniknie
w ten sposób niepotrzebnego kopiowania podrêcznika. W pracy starano siê
zwróciæ uwagê na zwi¹zki przyczynowo-skutkowe w procesach zachodz¹cych
w pow³oce ziemskiej. Ksi¹¿ka nie zawiera skomplikowanych wykresów i rysun-
ków, zazwyczaj przez uczniów pomijanych. Uwzglêdniono te, które – zdaniem
autora – s¹ najistotniejsze dla pe³nego zrozumienia treœci programowych.
Z niniejszej pozycji wykluczono tematykê zajêæ terenowych, gdy¿ ta zale¿na jest
od œrodowiska geograficznego, lokalizacji miejscowoœci, w której znajduje siê
szko³a, i od inwencji nauczyciela.
Ka¿dy z podrozdzia³ów koñczy siê sprawdzianem kompetencji. Umo¿li-
wiaj¹ one uczniowi samodzielne sprawdzenie i ocenienie swoich osi¹gniêæ. W za-
daniach celowo nie zastosowano testów wyboru, aby wyeliminowaæ mo¿liwoœæ
trafiania i zgadywania. Na koñcu ksi¹¿ki nie ma gotowych odpowiedzi. Nale¿y
ich szukaæ w tekœcie i w atlasie.
Mamy nadziejê, ¿e pozycja ta u³atwi m³odym ludziom zdobywanie
i systematyzacjê wiedzy z geografii fizycznej oraz geologii.
¯yczymy sukcesów
Redakcja
GEOGRAFIA
B
BUDOWA
UDOWA Z
ZIEMI
IEMI
PPROCESY
ROCESY ENDOGENICZNE
ENDOGENICZNE
Sk³ad
Sk³ad ii budowa
budowa wnêtrza
wnêtrza Ziemi
Ziemi
Pierwiastki buduj¹ce Ziemiê (w % wagowych)

= 69,2
= 90,8
= 98,3
Poznawanie wnêtrza Ziemi przez cz³owieka

bezpoœrednie
oko³o 3 700 metrów
¥ kopalnie z³ota i diamentów w Republice Po³udniowej Afryki
w Polsce oko³o 1 100 metrów – jeden z szybów wêglowych
poœrednie
¥ szyb wiertniczy w Rosji
¥ szyb wiertniczy w USA
do œrodka Ziemi
¥ badania sejsmologii (dzia³u geofizyki)
Warstwowa budowa wnêtrza Ziemi

œwiadczy o niej odbijanie i za³amywanie siê fal sejsmicznych na pewnych
g³êbokoœciach
warstwy buduj¹ce wnêtrze Ziemi
posiadaj¹ mi¹¿szoœæ od kilku do kilku tysiêcy kilometrów
GEOGRAFIA
Sk³ad i budowa wnêtrza Ziemi
ró¿ni¹ siê sk³adem chemicznym i gêstoœci¹

¥ œwiadczy o tym przechodzenie fal sejsmicznych przez poszczególne
warstwy z ró¿n¹ prêdkoœci¹
¨ przez warstwy o wiêkszej gêstoœci fale sejsmiczne przechodz¹ szybciej
porozdzielane s¹ warstwami o cechach przejœciowych, które nazywamy
strefami nieci¹g³oœci (powierzchniami nieci¹g³oœci)
powierzchnie nieci¹g³oœci
powierzchnie oddzielaj¹ce warstwy litosfery o ró¿nych w³aœciwoœciach
maj¹ one od kilkuset metrów do kilku kilometrów mi¹¿szoœci
podstawowa granica nieci¹g³oœci wystêpuje na g³êbokoœci 2 900 km
powierzchnie nieci¹g³oœci maj¹ nazwy pochodz¹ce od nazwisk swoich
odkrywców
Budowa wnêtrza Ziemi

skorupa kontynentalna
skorupa oceaniczna
strefa nieci¹g³oœci Mohorovicica
p³aszcz zewnêtrzny
warstwa
perydotytowa strefa nieci¹g³oœci Golicyna
astenosfera p³aszcz wewnêtrzny
strefa nieci¹g³oœci Wiecherta-Gutenberga
j¹dro zewnêtrzne
strefa nieci¹g³oœci Lehmana
j¹dro wewnêtrzne
10
GEOGRAFIA
Jednostka Podjednostka Charakterystyka
Skorupa skorupa konty- wystêpuje wy³¹cznie pod kontynentami

ziemska nentalna (warstwa zbudowana g³ównie z tlenu, krzemu i glinu
granitowa) gêstoœæ 2,7 g/cm3
mi¹¿szoœæ 35 do 40 km (pod górami fa³dowania
alpejskiego jest znacznie grubsza – 80 km pod
Himalajami)
na ska³ach magmowych znajduje siê warstwa ska³
osadowych o mi¹¿szoœci od kilkudziesiêciu metrów do
dwudziestu kilometrów
skorupa wystêpuje zarówno pod kontynentami jak i oceanami

oceaniczna zbudowana g³ównie z tlenu, krzemu magnezu
(warstwa gêstoœæ 3,0 g/cm3
bazaltowa) mi¹¿szoœæ od 5 do 8 km
na terenach oceanicznych pokrywa j¹ warstwa osadów
(przeciêtnie do 400 metrów), jej mi¹¿szoœæ znacznie
wiêksza przy granicy z warstw¹ kontynentaln¹
Strefa nieci¹g³oœci Mohorovicica
P³aszcz p³aszcz wystêpuje od warstwy bazaltowej do g³êbokoœci oko³o

Ziemi zewnêtrzny 1000 kilometrów
zbudowany g³ównie z chromu, ¿elaza, krzemu i magnezu
gêstoœæ 4 do 5 g/cm3
zewnêtrzna czêœæ p³aszcza zewnêtrznego Ziemi to
warstwa perydotowa
wraz ze skorup¹ ziemsk¹ tworzy ona litosferê
perydotyty to ska³y magmowe zasadowe,
jawnokrystaliczne o znacznej gêstoœci
pod warstw¹ perydotow¹ znajduje siê astenosfera
astenosfera wystêpuje na g³êbokoœci 80 do 250 (400)
kilometrów
astenosfera posiada cechy cia³a pó³plastycznego, jej
istnienie umo¿liwia ruchy epejrogeniczne i izostatyczne
oraz przemieszczanie siê p³yt litosfery
wewnêtrzna czêœæ p³aszcza zewnêtrznego jest cia³em
sta³ym, które mo¿e przewodziæ pr¹dy konwekcyjne
Strefa nieci¹g³oœci Golicyna
p³aszcz wystêpuje od g³êbokoœci 1000 do 2900 km

wewnêtrzny zbudowany g³ównie z niklu, ¿elaza, krzemu i magnezu
gêstoœæ od 5,0 do 7,0 g/ cm3
posiada postaæ cia³a sta³ego
11
GEOGRAFIA
Jednostka Podjednostka Charakterystyka
Strefa nieci¹g³oœci Weicherta-Gutenberga
J¹dro j¹dro zewnêtrzne wystêpuje miêdzy 2900 a 5000 km

Ziemi zbudowane z niklu i ¿elaza
prawdopodobnie posiada postaæ p³ynn¹
wystêpuj¹ tu bieguny magnetyczne Ziemi
Strefa Lehmana
j¹dro wewnêtrzne wystêpuje na g³êbokoœci poni¿ej 5000 km

zbudowane z niklu i ¿elaza
ma postaæ cia³a sta³ego
Ciœnienie
ciœnienie wewn¹trz Ziemi
wywo³ane jest ciê¿arem warstw skalnych
we wnêtrzu Ziemi wynosi ono od 340 do 400 GPa
Temperatura
wraz ze wzrostem g³êbokoœci wzrasta temperatura
warstwa powierzchniowa gruntu ulega dobowym zmianom temperatury
na g³êbokoœci kilkunastu metrów temperatura ska³ równa jest œredniej
rocznej temperaturze powietrza
¥ g³êbokoœæ zalegania tej warstwy zale¿y od rodzaju ska³ i po³o¿enia
geograficznego
wzrost temperatury zaczyna siê poni¿ej warstwy gruntu o œredniej rocznej
temperaturze powietrza
stosunek przyrostu g³êbokoœci do przyrostu temperatury nazywa siê stop-
niem geotermicznym
œrednio wynosi on 33 m/°C
w Polsce œrednio 47 m/°C
szacuje siê, ¿e w dolnej czêœci skorupy ziemskiej temperatura wynosi oko³o
700°C, w p³aszczu górnym oko³o 1 000°C,w w p³aszczu dolnym do 2 500°C,
a w j¹drze waha siê od 3 000° do 6 200°C
12
GEOGRAFIA
Bieguny magnetyczne
znajduj¹ siê w obrêbie j¹dra zewnêtrznego Ziemi
dlatego ig³a magnetyczna ustawia siê nad nimi pionowo
po³o¿enie biegunów magnetycznych
pó³nocny biegun magnetyczny (ujemny) znajduje siê na Wyspie Ksiêcia
Walii u pó³nocnych wybrze¿y Kanady
po³udniowy biegun magnetyczny znajduje siê w Kraju Adeli na
Antarktydzie
Ig³a magnetyczna a kierunki geograficzne

ig³a magnetyczna nie wskazuje kierunku geograficznego, ale kierunek mag-
netyczny
k¹t niezgodnoœci miêdzy po³udnikiem geograficznym a magnetycznym
nazywamy deklinacj¹ magnetyczn¹
k¹t nachylenia ig³y magnetycznej do poziomu nazywamy inklinacj¹ mag-
netyczn¹
13
GEOGRAFIA
Sk³adniki
Sk³adniki skorupy
skorupy ziemskiej
ziemskiej
Pierwiastki buduj¹ce skorupê ziemsk¹ do g³êbokoœci 16 kilometrów (w % wa-

gowych)
tlen 47,0
= 76,5%
krzem 29,5 (2 pierwiastki)
= 86,2%
glin 8,50 (4 pierwiastki)
¿elazo 4,65
= 99,03%
wapñ 2,96 (8 pierwiastków)
potas 2,50
sód 2,50 = 99,818%
(12 pierwiastków)
magnez 1,87
tytan 0,45
wodór 0,145
mangan 0,10
fosfor 0,093
Pierwiastki w skorupie ziemskiej

wystêpuj¹ce wy³¹cznie samodzielnie (rodzime)
np. hel, neon, argon
pierwiastki wystêpuj¹ce wy³¹cznie w zwi¹zkach chemicznych
np. ¿elazo, wapñ, sód, tlen, krzem
pierwiastki wystêpuj¹ce zarówno samodzielnie, jak i w zwi¹zkach che-
micznych
np. z³oto, platyna, wêgiel, siarka, nikiel, miedŸ, o³ów, rtêæ
Najczêœciej spotykane zwi¹zki chemiczne w litosferze (w % wagowych)

SiO2 59,1
Al2O3 15,2
FeO + Fe2O3 6,8
CaO 5,1
Na2O 3,7
MgO 3,5
14
GEOGRAFIA
Sk³adniki skorupy ziemskiej
Minera³y
minera³ – naturalnie nagromadzony pierwiastek
lub zwi¹zek chemiczny o jednakowych w³aœciwoœciach
fizycznych i chemicznych
ten sam pierwiastek lub zwi¹zek chemiczny mo¿e tworzyæ kilka minera³ów
ró¿ni¹cych siê w³aœciwoœciami fizycznymi
np. wêgiel (C) ® wêgiel kamienny ® grafit ® diament
tlenek krzemu (SiO2) ® kwarc ® kryszta³ górski ® ametyst ® cytryn
liczba minera³ów
ponad 3 000
250 minera³ów ska³otwórczych
¥ tj. takich, które g³ównie buduj¹ ska³y
cechy ró¿nicuj¹ce minera³y
sk³ad chemiczny
gêstoœæ
twardoœæ
twardoœæ – opór, jaki stawia minera³ rysuj¹cemu go

ostrzu
¥ do okreœlania twardoœci minera³ów stosuje siê skalê Mohsa, wed³ug

której minera³ o wy¿szej klasie twardoœci rysuje minera³ o klasie ni¿szej
¨ skala twardoœci Mohsa
¡ 1 talk
¡ 2 gips
¡ 3 kalcyt
¡ 4 fluoryt
¡ 5 apatyt
¡ 6 ortoklaz
¡ 7 kwarc
¡ 8 topaz
¡ 9 korund
¡ 10 diament
15
GEOGRAFIA
morfologia (uk³ad krystolograficzny)

¥ okreœla geometryczn¹ postaæ kryszta³u
¥ kryszta³y poszczególnych minera³ów posiadaj¹ charakterystyczne dla
siebie kszta³ty
¨ mineralogia wyró¿nia 32 klasy kryszta³ów ze wzglêdu na kszta³t
¥ k¹t nachylenia analogicznych œcian kryszta³u dla kryszta³ów tego sa-

mego rodzaju jest sta³y bez wzglêdu na wielkoœæ kryszta³ów
mineraloidy – minera³y nieposiadaj¹ce uk³adu krysto-

lograficznego: wosk ziemny, szkliwo wulkaniczne, opal
barwa
¥ minera³y bezbarwne
¨ nie absorbuj¹ widzialnej czêœci œwiat³a
¨ np. diament
minera³y barwne
¥ posiadaj¹ sta³¹ barwê, która zale¿na jest od wystêpuj¹cych w nich
pierwiastków
minera³y zabarwione
¥ posiadaj¹ ró¿ne barwy w zale¿noœci od wystêpuj¹cych w nich do-
mieszek
¥ np. kwarc, halit, gips
rysa
¥ oceniamy na podstawie barwy uzyskanego proszku
¨ minera³y barwne maj¹ rysê kolorow¹, trochê jaœniejsz¹ od barwy
minera³u
¨ minera³y bezbarwne i zabarwione posiadaj¹ rysê bia³¹
przeŸroczystoœæ
¥ minera³y przeŸroczyste
¥ minera³y pó³przeŸroczyste
¥ minera³y przeœwiecaj¹ce
¥ minera³y nieprzeŸroczyste
po³ysk
¥ metaliczny
¥ diamentowy
¥ szklisty
16
GEOGRAFIA
¥ t³usty
¥ per³owy
¥ jedwabisty
¥ matowy
³upliwoœæ
¥ zdolnoœæ do pêkania wzd³u¿ pewnych p³aszczyzn
rozpuszczalnoœæ
¥ halit rozpuszczalny w wodzie
¥ kalcyt burzy siê w roztworze kwasu solnego
Ska³y
ska³a – zbiór minera³ów powsta³y w okreœlonym
procesie geologicznym, wykazuj¹cy jednolit¹ budowê
i sk³ad mineralogiczny
cechy ska³
tekstura – sposób wykszta³cenia sk³adników
¥ wielkoœæ
¥ kszta³t
¥ wzajemne proporcje ziaren
¥ stopieñ zespolenia
struktura – sposób uporz¹dkowania sk³adników w skale
¥ struktury bez³adne
¥ struktury uporz¹dkowane
klasyfikacja genetyczna ska³
¥ magmowe
¨ powsta³e z zakrzep³ej magmy lub lawy
osadowe (okruchowe, organiczne, chemiczne)
¥ powsta³e z rozdrabniania i osadzania cz¹stek mineralnych
przeobra¿one
¥ powsta³e z przeobra¿enia ska³ magmowych i osadowych na skutek
wysokiej temperatury i wysokiego ciœnienia
17
GEOGRAFIA
Ska³y
Ska³y magmowe
magmowe
Ska³y magmowe
stanowi¹ zdecydowan¹ wiêkszoœæ ska³ skorupy ziemskiej, mimo ¿e na
powierzchni litosfery dominuj¹ ska³y osadowe
powsta³y z zakrzep³ej magmy lub lawy
magma – stop krzemianowy z rozpuszczonymi w nim

gazami i przegrzanymi roztworami wody, wystêpu-
j¹cy w obrêbie p³aszcza i skorupy ziemskiej
lawa – magma pozbawiona substancji lotnych w cza-
sie wydobywania siê na powierzchniê
budowa mineralogiczna
SiO2
¥ w postaci kryszta³ów – kwarc
¥ bezpostaciowa – krzemionka
skalenie
¥ glinokrzemiany: wapnia, potasu, sodu
miki
¥ uwodnione krzemiany: potasu, sodu, magnezu, glinu, fluoru
Przegl¹d wybranych ska³ magmowych

granit
ska³a ziarnista
barwa szaro-czarna
najczêœciej zbudowany g³ównie z kwarcu
granit rapakiwi
rodzaj granitu
barwa czerwono-czarna
zabarwienie uwarunkowane wystêpowaniem ciemnych plagioklazów
sjenit
ska³a ziarnista
barwa ciemnoszaro-czarna
zawiera mniej krzemionki ni¿ granit
18
GEOGRAFIA
Ska³y magmowe
gabro
ska³a ziarnista
barwa ciemnozielona lub czarna
zawiera stosunkowo ma³o krzemionki
labradoryt
ska³a zbudowana z du¿ych ziaren
barwa czarna
sk³ad mineralogiczny podobny do gabra
liparyt
ska³a skrytokrystaliczna
barwa szara
sk³ad mineralogiczny podobny do granitu
porfir kwarcowy
ska³a szaro-czarna
sk³ad mineralogiczny podobny do granitu
posiada budowê porfirow¹
¥ budowa porfirowa
¨ typowa dla ska³, których proces krystalizacji rozpocz¹³ siê w g³êbi
Ziemi, a zakoñczy³ na jej powierzchni
¨ w skale o budowie porfirowej widoczne s¹ minera³y tkwi¹ce w masie
bezpostaciowej
¡ minera³y nazywamy prakryszta³ami – wykrystalizowa³y siê
one g³êboko pod powierzchni¹ Ziemi
¡ masê bezpostaciow¹ nazywamy ciastem skalnym
andezyt
ska³a o budowie porfirowej
barwa szaro-czarna
sk³ad mineralogiczny podobny do diorytu
melafir
ska³a o budowie porfirowej
barwa czerwonawa lub czarna
ska³a porowata
¥ z krzepn¹cej magmy nie zd¹¿y³y wydostaæ siê gazy
migda³owiec
melafir z wtórnym wype³nieniem porów
19
GEOGRAFIA
Ska³y magmowe
bazalt
barwa czarna
¥ stosunkowo ma³a zawartoœæ krzemionki
sk³ad mineralogiczny podobny do gabra
obsydian
ska³a zbudowana ze szkliwa wulkanicznego
¥ szkliwo wulkaniczne powstaje wtedy, gdy lawa zastyga w wodzie
barwa zielonoczarna
pumeks
zaliczany czêsto do ska³ osadowych piroklastycznych
barwa jasnoszara, szara, czarna
posiada du¿o porów
powstaje z lawy zakrzep³ej w powietrzu, proces krzepniêcia by³ tak
szybki, ¿e z lawy nie zd¹¿y³y ulotniæ siê gazy, st¹d du¿o porów
Podzia³ ska³ magmowych ze wzglêdu na zawartoœæ krzemionki
kwaœne
granit, sjenit, liparyt, porfir kwarcowy
zawieraj¹ ponad 60% krzemionki
jaœniejsze i o mniejszej gêstoœci ni¿ ska³y zasadowe
zasadowe
dioryt, gabro, andezyt, melafir, migda³owiec, bazalt, labradoryt
zawieraj¹ poni¿ej 60% krzemionki
ciemniejsze i o wiêkszej gêstoœci ni¿ ska³y kwaœne
Podzia³ ska³ magmowych ze wzglêdu na g³êbokoœæ i stopieñ krystalizacji

g³êbinowe (jawnokrystaliczne)
granit, sjenit, dioryt, gabro, labradoryt
powstaj¹ g³êboko pod powierzchni¹ gruntu
¥ w warunkach wysokiego ciœnienia
¥ w wysokiej temperaturze
im g³êbiej krzepn¹, tym wiêksze posiadaj¹ kryszta³y
wylewne (skrytokrystaliczne i o budowie porfirowej)
liparytt, porfir kwarcowy, andezyt, bazalt, pumeks, melafir, obsydian
powstaj¹ p³ytko pod powierzchni¹ gruntu lub na jego powierzchni
lawa stygnie tak szybko, ¿e brak czasu na krystalizacjê minera³ów
20
GEOGRAFIA
Ska³y
Ska³y osadowe
osadowe
ska³y osadowe – ska³y powsta³e na skutek nagro-

madzenia rozdrobnionych cz¹stek innych ska³ oraz ze
szcz¹tków roœlinnych i zwierzêcych, a tak¿e w wyniku
wytr¹cenia siê z roztworów wodnych; ich udzia³ w bu-
dowie litosfery siêga 1%, ale wystêpuj¹ one na po-
wierzchni litosfery
Klasyfikacja ska³ magmowych ze wzglêdu na stopieñ spojenia ziaren

lite
poszczególne ziarna s¹ ze sob¹ mocno z³¹czone
¥ najczêœciej lepiszczem
piaskowiec, druzgot, margiel, wêgiel kamienny, sól kamienna, rogowiec,
opoka, radiolaryt
zwiêz³e
ziarna po³¹czone ze sob¹ przez to, ¿e s¹ mocno rozdrobnione i sprasowane
i³, glina, less, mu³
luŸne
ziarna nie uleg³y z³¹czeniu ani zespoleniu
otoczaki, piasek, ¿wir
Klasyfikacja genetyczna
okruchowe (klastyczne) – powstaj¹ na skutek rozdrobniena innych ska³
podzia³ w zale¿noœci od wielkoœci ziaren i stopnia ich zespolenia
Œrednica ziaren Ska³y luŸne Ska³y zwiêz³e Ska³y lite
poni¿ej 0,01 mm i³ i³owiec
0,01–0,1 mm mu³ mu³owiec
0,1–2 mm piasek piaskowiec
2 mm–2 cm ¿wir zlepieniec, brekcja
2 cm–20 cm g³aziki, otoczaki
powy¿ej 20 cm g³azy
21
GEOGRAFIA
Ska³y osadowe
¥ piaski powstaj¹ zarówno w œrodowisku wodnym, jak i l¹dowym

¨ piaski pustynne s¹ matowe i równoziarniste
¨ piaski powsta³e w œrodowisku wodnym maj¹ po³ysk szklisty
¥ zlepieniec to ska³a osadowa, okruchowa, lita, powsta³a z po³¹czenia
obtoczonych ¿wirów w wyniku procesu diagenezy
¥ brekcja to ska³a osadowa, okruchowa, lita, powsta³a z po³¹czenia kan-
ciastych ¿wirów
¥ less to ska³a osadowa, okruchowa, pochodzenia eolicznego, zwiêz³a,
zbudowana z mu³ów; sk³ad mineralny zbli¿ony do sk³adu piaskowca
lub mu³owca, zawiera jednak znacznie wiêcej wêglanu wapnia (zawar-
toœæ CaCO3 od 10 do 15%)
¥ margiel – ska³a osadowa, okruchowa, lita, powsta³a z po³¹czenia i³u
i wêglanu wapnia
¨ w niektórych klasyfikacjach zaliczana do ska³ osadowych orga-
nicznych
¥ glina – ska³a osadowa, okruchowa, zwiêz³a, stanowi¹ca mieszaninê i³u
i piasku
¥ tuf – ska³a osadowa, okruchowa, luŸna, powsta³a w wyniku osadzenia
popio³ów wulkanicznych, zaliczana do grupy ska³ piroklastycznych
ska³y piroklastyczne – ska³y powsta³e w wyniku

osadzania sta³ych produktów wybuchu wulkanicznego
¥ tufit – ska³a osadowa, piroklastyczna, zwiêz³a, powsta³a w wyniku

osadzania tufów w zbiorniku wodnym
¥ procesy prowadz¹ce do przekszta³cenia ska³ osadowych okruchowych
luŸnych w ska³y osadowe okruchowe zwiêz³e lub lite nazywamy dia-
genez¹
¥ etapy diagenezy
¨ zmniejszanie porowatoœci osadu i zwiêkszanie jego gêstoœci na
skutek ciœnienia osadów le¿¹cych wy¿ej
¥ zespolenie okruchów skalnych spoiwami
organiczne – powstaj¹ z obumar³ych szcz¹tków roœlin lub zwierz¹t
wêgiel kamienny, wêgiel brunatny, torf
¥ powsta³y z obumar³ych szcz¹tków roœlin w warunkach beztlenowych
22
GEOGRAFIA
Ska³y osadowe
wapienie litotamniowe
¥ powsta³y z wodorostów maj¹cych szkielety wapienne
kreda; wapienie: koralowe, liliowcowe, otwornicowe, numulitowe, muszlowe
¥ powsta³y ze szcz¹tków zwierz¹t o szkieletach i pancerzach wapiennych
opoki, gezy, radiolaryty
¥ powsta³y ze szcz¹tków organizmów zawieraj¹cych krzemionkê
¨ ig³y g¹bek z krzemionki
ropa naftowa i gaz ziemny
¥ prawdopodobnie powsta³y ze szcz¹tków organicznych
rogowiec
¥ ska³a osadowa lita
¥ ró¿nie zaliczana: ska³a osadowa pochodzenia organicznego lub ska³a
osadowa pochodzenia chemicznego
¥ zbudowana z krzemionki
¥ barwa: czerwona, brunatna, czarna
¥ poprzecinane bia³ymi ¿y³kami kwarcu
¥
czasami widoczne zarysy krzemionkowych szkieletów
chemiczne – powsta³y w wyniku str¹cenia z roztworu wodnego
sole, gipsy, anhydryty, dolomity
¥ w wyniku str¹cenia zwi¹zków chemicznych w wodzie morskiej
trawertyn
¥ w wyniku str¹cenia wêglanu wapnia w wodach potoków i rzek prze-
p³ywaj¹cych przez obszary zbudowane ze ska³ wapiennych
gejzeryt
¥ w wyniku str¹cenia krzemionki, która powstaje jako osad gejzerów
23
GEOGRAFIA
Ska³y
Ska³y przeobra¿one
przeobra¿one
ska³y przeobra¿one – ska³y powsta³e na skutek prze-

obra¿enia ska³ magmowych i osadowych pod wp³y-
wem wysokiego ciœnienia i wysokiej temperatury
Zmiany wywo³ane w ska³ach ciœnieniem warstw nadleg³ych i wysok¹ tem-

peratur¹
sk³adu mineralnego
tekstury i struktury
przekrystalizowanie
Rodzaje metamorfizmu
metamorfizm kontaktowy
zachodzi przy zetkniêciu ska³y z magm¹
wywo³uje przekrystalizowanie ska³y
mo¿e doprowadziæ do nasycenia ska³y
¥ materia³em pochodz¹cym z magmy
¥ roztworami wodnymi
¥ gazami
w jego wyniku powstaj¹ wapienie przeobra¿one (marmury)
¥ marmur – nazwa zastrze¿ona dla bia³ego wapienia przeobra¿onego,
pochodz¹cego z okolic Carrary i Massy we W³oszech
¥ w Polsce – wapieñ wojcieszowski, wapieñ dêbnicki, wapieñ bia³a
marianna
metamorfizm regionalny
zachodzi na skutek ciœnienia warstw nadleg³ych w wysokiej temperaturze
zmianie ulega tekstura i struktura ska³
w jego wyniku powstaj¹
¥ ³upki talkowe, ³upki mikowe, fyllity, kwarcyty
metamorfizm regionalny nie jest procesem diagenezy
metamorfizm dynamiczny
wystêpuje w czasie ruchów skorupy ziemskiej
obok ciœnienia nadk³adu dzia³a ciœnienie boczne wywo³ane ruchami sko-
rupy ziemskiej
24
GEOGRAFIA
zmianie ulega tekstura i struktura ska³

w jego wyniku granity, dioryty i gabra przeobra¿aj¹ siê
¥ w gnejsy i amfibolity
Cechy wyró¿niaj¹ce ska³y przeobra¿one

równoleg³e u³o¿enie ziaren minera³ów
warstwowanie minera³ów
³upkowatoœæ
budowa soczewkowa lub s³ojowa
Przegl¹d wybranych ska³ przeobra¿onych

gnejs
powsta³y ze ska³ magmowych g³êbinowych kwaœnych w wyniku meta-
morfizmu dynamicznego
przypomina sprasowany granit
¥ ciemniejsze warstewki mikowe
¥ jaœniejsze warstewki kwarcowo-plagioklazowe
barwa szaro-czarna
amfibolit
powsta³y ze ska³ magmowych g³êbinowych zasadowych w wyniku meta-
morfizmu dynamicznego
uk³ad minera³ów warstwowy
barwa ciemna
¥ czarna
¥ czarno-zielona
kwarcyt
powsta³ z przeobra¿enia piaskowców o lepiszczu krzemionkowym lub
mu³owców w wyniku metamorfizmu regionalnego
najczêœciej wystêpuje w postaci ³upków
minera³y u³o¿one warstwowo
¥ miêdzy warstwami kwarcu czêsto wystêpuje granat
barwa zale¿na od rodzaju ska³ przeobra¿onych
³upek grafitowy
powstaje z przeobra¿enia ska³ ilastych, zasobnych w substancje wêglowe
pod wp³ywem metamorfizmu regionalnego
25
GEOGRAFIA
barwa
¥ ciemnoszara
¥ czarna
fyllit
dawniej by³ wykorzystywany do wyrobu tabliczek do pisania i krycia
dachów
ska³a drobnokrystaliczna
zbudowany g³ównie z kwarcu i miki
¥ czêsto w fyllitach mo¿na spotkaæ kalcyt lub dolomit
struktura ³upkowata
wapienie przeobra¿one
powsta³y z przeobra¿enia ska³ wapiennych na skutek metamorfizmu
kontaktowego
nie posiadaj¹ struktury ³upkowatej
barwa zale¿na od rodzaju domieszek innych minera³ów
26
GEOGRAFIA
Z³o¿a
Z³o¿a mineralne
mineralne
jako
jako nieodnawialne
nieodnawialne zasoby
zasoby Ziemi
Ziemi
Zasoby
Zasoby naturalne
naturalne ii ich
ich podzia³
podzia³
zasoby naturalne – wszystkie elementy systemu

przyrody o¿ywionej i nieo¿ywionej, które mo¿na wy-
korzystaæ
Klasyfikacja zasobów ze wzglêdu na mo¿liwoœæ ich uzupe³niania przez system

Ziemi
zasoby odnawialne
uzupe³niane w sposób ci¹g³y
¥ energia s³oneczna, biomasa
zasoby nieodnawialne
mog¹ ulec wyczerpaniu na skutek eksploatacji
¥ z³o¿a mineralne
Z³o¿a
Z³o¿a mineralne
mineralne
z³o¿e mineralne – naturalne nagromadzenie surow-

ców mineralnych w skorupie ziemskiej w iloœci zapew-
niaj¹cej op³acalnoœæ wydobycia
Klasyfikacja z³ó¿ mineralnych ze wzglêdu na ich genezê

z³o¿a magmowe
powsta³e przez koncentracjê magmy
¥ z³o¿a granitów, platyny, ¿elaza, tytanu
powsta³e przez resublimacjê (przejœcia ze stanu gazowego w stan sta³y)
¥ z³o¿a siarki w kraterach wulkanicznych
powsta³e przez gromadzenie siê w szczelinach skalnych substancji, które
znajduj¹ siê w wodnych roztworach pomagmowych (z³o¿a hydrotermalne)
¥ z³o¿a ¿y³owe: cynku, o³owiu, molibdenu, miedzi, z³ota
27
GEOGRAFIA
Z³o¿a mineralne jako nieodnawialne zasoby Ziemi
z³o¿a osadowe
wietrzeniowe
¥ powsta³e na skutek wietrzenia, transportu, sedymentacji
¥ z³o¿a: boksytu, z³ota, miedzi, diamentów, platyny
sedymentacyjne
¥ najczêœciej powstaj¹ w zbiornikach wodnych
¥ z³o¿a: wêgla, wapieni, limonitu
ewaporaty
¥ powsta³e przez krystalizacjê minera³ów w wyniku odparowywania
wody morskiej
¥ z³o¿a: soli kamiennej, gipsu
z³o¿a metamorficzne
powsta³e na skutek przemian minera³ów w procesie metamorfizmu
z³o¿a: wapieni przeobra¿onych (marmurów), grafitu, magnetytu
Klasyfikacja z³ó¿ ze wzglêdu na iloœæ wystêpuj¹cych w nich minera³ów

z³o¿a monomineralne
z³o¿one z jednego minera³u
z³o¿a wêgla
z³o¿a polimineralne
z³o¿a, w których wystêpuje równoczeœnie kilka minera³ów
z³o¿a cynku i o³owiu
Formy wystêpowania z³ó¿

¿y³a
gniazdo kieszeñ
soczewka wysad
pok³ad
Rys. Podstawowe formy wystêpowania z³ó¿
pok³ady
minera³y skupione w warstwach
warstwy posiadaj¹ podobn¹ mi¹¿szoœæ
¥ z³o¿a: wêgla, soli, syderytu (jedna z rud ¿elaza), miedzi
28
GEOGRAFIA
¿y³y
powstaj¹ przez wype³nienie minera³ami szczelin skalnych
w postaci ¿y³ wystêpuj¹ z³o¿a hydrotermalne
¥ z³o¿a: cynku i o³owiu ko³o Olkusza
kieszenie
skupienie minera³ów o nieregularnym sp¹gu (dolnej czêœci z³o¿a)
prawie p³askim stropie (górna czêœæ z³o¿a)
najczêœciej powstaj¹ w lejach krasowych na skutek ich wype³nienia sub-
stancj¹ mineraln¹
¥ w postaci kieszeni czêsto wystêpuj¹ z³o¿a boksytu
gniazda
ma³e skupienia minera³ów o nieregularnym kszta³cie
¥ w postaci gniazd czêsto wystêpuj¹ z³o¿a metamorficzne
soczewki
z³o¿a p³askie wyklinowuj¹ce siê we wszystkich kierunkach
najczêœciej powstaj¹ w misach jeziornych
¥ z³o¿e torfu
wysady
z³o¿a w formie pionowych s³upów
powsta³y przez wciœniêcie substancji mineralnej (wczeœniej znajduj¹cej
siê np. w pok³adach) w szczeliny skalne na skutek nacisku warstw nadk³adu
¥ z³o¿a soli
1. 2. 3.
4. 5.
gips wapienie, piaskowce

sól kamienna kierunek dzia³ania si³ nacisku
Rys. Etapy powstawania wysadu solnego
29
GEOGRAFIA
Statystyczny i dynamiczny pogl¹d na problem wyczerpywania siê zasobów

naturalnych
statystyczny
na skutek eksploatacji zasoby nieodnawialne ulegn¹ wyczerpaniu
czas potrzebny na wyczerpanie siê niektórych kopalin przy obecnym
tempie eksploatacji
¥ wêgiel – 200 lat
¥ ropa naftowa – 45 lat
¥ gaz ziemny – 45 lat
¥ ¿elazo – 160 lat
¥ metale nie¿elazne – 40 do 100 lat
¨ zale¿ne od rodzaju metalu
dynamiczny
zasoby wytworem wiedzy cz³owieka
¥ do 1854 roku, tj. roku opracowania przez Ignacego £ukasiewicza
metody rafinacji ropy naftowej by³a ona uznawana za brudn¹ i cu-
chn¹c¹ wodê
¥ Polska posiada jedne z wiêkszych w œwiecie z³ó¿ siarki rodzimej,
w ci¹gu ostatnich kilkunastu lat popyt na siarkê w œwiecie spad³, gdy¿
kwas siarkowy (g³ówny wyrób produkowany z siarki) zaczêto otrzy-
mywaæ jako produkt uboczny w hutach metali (rudy metali to siarczki)
¥ wraz z postêpem w nauce i technice obni¿y siê wydobycie surowców
¥ surowce bêd¹ wykorzystywane wielokrotnie, a wydobycie bêdzie
uzupe³nieniem surowców, które ju¿ znajduj¹ siê w obiegu
¨ ponad 60% aluminium produkowanego w Austrii pochodzi ze z³omu
¨ oko³o 50% stali produkowanej w Niemczech i Holandii pochodzi ze
zbiórki surowców wtórnych
wraz z postêpem w nauce stanie siê mo¿liwe wykorzystywanie nowych
Ÿróde³ surowców
¥ woda morska
¥ ska³y
30
GEOGRAFIA
Kry
Kry litosfery
litosfery
Teoria kier kontynentalnych

twórca
Harry Hammond Hess
okres powstania
lata szeœædziesi¹te XX wieku
przes³anki powstania teorii
badania geofizyczne dna morskiego
Kry (p³yty) litosferyczne (rys.)

litosfera
zewnêtrzna czêœæ Ziemi, która znajduje siê nad astenosfer¹
w jej sk³ad wchodz¹ warstwy skorupy ziemskiej oraz warstwa pery-
dotowa, która jest czêœci¹ p³aszcza zewnêtrznego Ziemi
perydotyty
ska³y magmowe, g³êbinowe, zasadowe, o du¿ej zawartoœci minera³ów
buduj¹ zewnêtrzn¹ czêœæ zewnêtrznego p³aszcza Ziemi
Kra Euroazjatycka
Kra Pó³nocnoatlantycka
Kra Euroazjatycka
1.
2. 3.
Kra Pacyficzna 4.
Kra 5.
Filipiñska Kra Karaibska Kra Afrykañska
6. 9.
7.
8.
Kra Nazca
Kra Indoaustralijska
Kra Po³udniowo-
amerykañska
Kra Scotia
Kra Antarktyczna
granice p³yt kierunek ruchu

1. Kra Gorda, 2. Kra Egejska, 3. Kra Anatolijska, 4. Kra Irañska, 5. Kra Arabska, 6. Kra Bismarcka,
7. Kra Salomona, 8. Kra Fid¿i, 9. Kra Kokosowa
Rys. Kry litosfery
31
GEOGRAFIA
Kry litosfery
kra (p³yta) litosfery – sztywna czêœæ litosfery, ogra-

niczona strefami sejsmicznoœci i wulkanizmu
Kry litosfery a budowa wnêtrza Ziemi

budowa
w obrêbie kontynentów
¥ zbudowane z warstwy: granitowej, bazaltowej i perydotowej
w obrêbie oceanów
¥
zbudowane z warstwy: bazaltowej i perydotowej
po³o¿onie
na plastycznej subjednostce p³aszcza Ziemi – astenosferze
przyczyny ruchu
pr¹dy konwekcyjne magmy w mezosferze
mezosfera
czêœæ p³aszcza Ziemi, która znajduje siê pod astenosfer¹
wykazuje cechy cia³a sztywnego
jest zdolna do przewodzenia pr¹dów konwekcyjnych magmy
gruboœæ kier kontynentalnych
50 do 100 km pod oceanami
oko³o 150 km pod kontynentami
Czynniki wp³ywaj¹ce na typ granicy

obszar, na którym przebiega granica (l¹d, ocean)
rodzaj pr¹dów magmy wystêpuj¹cych w mezosferze (wstêpuj¹ce, zstêpuj¹ce)
Typy granic miêdzy krami litosfery

subdukcja
warstwa granitowa
warstwa bazaltowa
warstwa perydotowa
astenosfera
mezosfera
32
GEOGRAFIA
Kry litosfery
wystêpuje w miejscu, gdzie p³yta oceaniczna wci¹gana jest przez ruchy

zstêpuj¹ce magmy w mezosferze pod p³ytê kontynentaln¹
¥ w morzu pojawiaj¹ siê rowy oceaniczne
¥ na l¹dzie wystêpuj¹ m³ode góry fa³dowe z wulkanami sto¿kowymi
¥ czêste trzêsienia ziemi zarówno wulkaniczne, jak i tektoniczne
¥ w strefie subdukcji znajduj¹ siê m.in. zachodnie wybrze¿a Ameryk,
wschodnie wybrze¿a Azji
¨ na skutek wci¹gania P³yty Pacyficznej pod P³ytê Euroazjatyck¹ we
wschodniej czêœci Azji obserwuje siê powolne wyp³ycanie mórz
przybrze¿nych oraz podnoszenia terenów l¹dowych
strefa kolizji
sfa³dowane osady
geosynkliny
warstwa granitowa
warstwa bazaltowa
warstwa perydotowa
astenosfera
mezosfera
¥ wystêpuje w miejscach styku p³yt kontynentalnych

¥ p³yty kontynentalne nie zanurzaj¹ siê ze wzglêdu na ma³¹ gêstoœæ ska³
buduj¹cych je
¥ dochodzi do zgniatania i wypiêtrzania osadów geosynkliny, które
znajdowa³y siê miêdzy nimi
¥ na l¹dach wystêpuj¹ m³ode góry fa³dowe
¥ strefom kolizji towarzysz¹ silne trzêsienia ziemi
¥ strefa kolizji to obszar Himalajów w Azji
ryft oceaniczny (strefa spreadingu oceanicznego)
warstwa granitowa
warstwa bazaltowa
warstwa perydotowa
astenosfera
mezosfera
33
GEOGRAFIA
Kry litosfery
¥ wystêpuje w miejscu, gdzie pod p³ytami oceanicznymi zachodz¹ ruchy

wstêpuj¹ce magmy
¥ w dnie oceanu s¹ grzbiety oceaniczne
¥ w ci¹gu roku doliny ryftowe w obrêbie grzbietów oceanicznych roz-
szerzaj¹ siê od kilku milimetrów do kilku centymetrów
¥ w obrêbie grzbietów oceanicznych znajduj¹ siê wulkany tarczowe
¥ pojawiaj¹ siê s³abe trzêsienia ziemi
¥ strefa ryftu oceanicznego to obszar grzbietów oceanicznych, np. Grzbiet
Pó³nocnoatlantycki
ryft kontynentalny (strefa spreadingu kontynentalnego)
warstwa granitowa
warstwa bazaltowa
warstwa perydotowa
astenosfera
mezosfera
¥ wystêpuje na obszarach, gdzie pod kontynentami wystêpuj¹ ruchy

wstêpuj¹ce magmy
¥ obszary l¹dowe ulegaj¹ rozpadowi – powstaj¹ rowy tektoniczne
¥ pojawiaj¹ siê trzêsienia ziemi
¥ w Afryce na tych obszarach wybuchaj¹ wulkany sto¿kowe
¥ strefy ryftu kontynentalnego to: Rów Wschodnioafrykañski, Rów
Zachodnioafrykañski, Rów Jordanu, Morze Czerwone
34
GEOGRAFIA
Uk³ady
Uk³ady warstw
warstw skalnych
skalnych
w
w obrêbie
obrêbie kier
kier litosferycznych
litosferycznych
Uk³ad p³ytowy
wystêpuje w obszarach, gdzie warstwy skalne od czasów powstania nie
uleg³y zaburzeniu przez procesy endogeniczne
procesy endogeniczne – procesy zachodz¹ce wew-

n¹trz skorupy ziemskiej (plutonizm, wulkanizm, ruchy
epejrogeniczne, ruchy górotwórcze, trzêsienia ziemi)
warstwy skalne le¿¹ na sobie poziomo
Rys. Uk³ad p³ytowy

uk³ad nieckowy
powstaje, gdy œrodkowa czêœæ p³yty zosta³a obni¿ona na skutek procesów
dzia³aj¹cych wewn¹trz Ziemi
Rys. Uk³ad nieckowy

uk³ad fa³dowy
wystêpuje na obszarach, gdzie warstwy skalne po utworzeniu zosta³y
poddane sile kompresji (sile œciskania) w wyniku zachodz¹cych pro-
cesów endogenicznych
¥ najczêœciej na obszarach, gdzie wystêpowa³y ruchy górotwórcze
warstwy skalne u³o¿one w postaci fa³dów i p³aszczowin
35
GEOGRAFIA
Uk³ady warstw skalnych w obrêbie kier litosferycznych
p³aszczowina – fa³d obalony i przesuniêty (czêsto

rozerwany)
budowa p³aszczowinowa wystêpuje we wszystkich górach fa³dowych

antyklina (siod³o)
synklina (³êk)
Rys. Elementy fa³du
Fa³d stoj¹cy Fa³d pochylony Fa³d le¿¹cy P³aszczowina
Rys. Struktury fa³dowe
uk³ad zrêbowy
powstaje na obszarach, na których dzia³a³y si³y tensji (rozrywaj¹ce)
¥ tereny rozsuwania siê p³yt litosfery
¨ np. Wielki Rów Afrykañski
¥ obszary gór, które uleg³y ponownemu wypiêtrzeniu
¨ np. Sudety, A³taj, Tien-Szan
po³o¿enie warstw skalnych przesuniête w pionie czêsto nawet o kilka
kilometrów
¥ w Rowie Renu do 4 km
36
GEOGRAFIA
zr¹b tektoniczny rów tektoniczny zr¹b tektoniczny
kierunki przesuniêæ
warstw skalnych
Rys. Uk³ad zrêbowy
uk³ady wulkaniczne
warstwy skalne le¿¹ zgodnie z pierwotnym u³o¿eniem
warstwy skalne le¿¹ skoœnie
k¹t nachylenia warstw skalnych zale¿y od rodzaju materia³u dostar-
czanego przez wulkany
zastyg³a lawa
utwory
piroklastyczne
Rys. Uk³ad warstw w strukturach wulkanicznych

uk³ady plutoniczne
procesy plutoniczne – procesy zwi¹zane z dzia³a-

niem magmy wewn¹trz skorupy ziemskiej
batolit
¥ du¿e, niekszta³tne skupisko ska³ g³êbinowych
¥ rozszerza siê w g³¹b
¥ sp¹g nieznany
¥ powierzchnia batolitu przecina niezgodnie po³o¿one na nim warstwy
skalne
37
GEOGRAFIA
¥ najwiêkszy poznany batolit znajduje siê na Alasce

¨ 2 000 km d³ugoœci
¨ 200 km szerokoœci
¥ w Polsce batolit Tatr (buduje Tatry Wysokie)
lakolit
¥ skupisko ska³ g³êbinowych w kszta³cie bochenka lub grzyba
¥ powstaje przez wdarcie siê magmy w warstwy skalne i uniesienie
nadk³adu skalnego
lakolit (lakkolit)
batolit
Rys. Formy plutoniczne
38
GEOGRAFIA
Ruchy
Ruchy skorupy
skorupy ziemskiej.
ziemskiej.
Ruchy
Ruchy epejrogeniczne
epejrogeniczne ii izostatyczne
izostatyczne
Ruchy
Ruchy skorupy
skorupy ziemskiej
ziemskiej
ruchy skorupy ziemskiej – przemieszczanie siê warstw

skalnych w obrêbie skorupy ziemskiej na skutek dzia-
³ania si³ endogenicznych
Rodzaje ruchów skorupy ziemskiej

górotwórcze
izostatyczne
l¹dotwórcze (epejrogeniczne)
trzêsienia ziemi
Klasyfikacje ruchów skorupy ziemskiej

ze wzglêdu na dominuj¹cy kierunek dzia³aj¹cych si³
poziome
¥ górotwórcze
¥ trzêsienia ziemi
pionowe
¥ l¹dotwórcze (epejrogeniczne)
¥ izostatyczne
ze wzglêdu na czas trwania ruchu
d³ugookresowe
¥ górotwórcze
¥ l¹dotwórcze
krótkookresowe
¥ trzêsienia ziemi
39
GEOGRAFIA
Ruchy skorupy ziemskiej. Ruchy epejrogeniczne i izostatyczne
Ruchy
Ruchy epejrogeniczne
epejrogeniczne ii izostatyczne
izostatyczne
ruchy epejrogeniczne – powolne, pionowe ruchy

l¹dów wywo³ane przemieszczaniem siê magmy wew-
n¹trz Ziemi
Ruchy epejrogeniczne (l¹dotwórcze)

powolne, pionowe ruchy l¹dów wywo³ane przemieszczaniem siê magmy
na skutek pr¹dów konwekcyjnych wewn¹trz Ziemi
w ich wyniku jedne obszary ulegaj¹ wydŸwigniêciu inne opadaniu
podczas ruchów epejrogenicznych nie powstaj¹ struktury górotwórcze
ruchom epejrogenicznym przypisuje siê odpowiedzialnoœæ za rozpad kon-
tynentów – obserwowane wspó³czeœnie wznosz¹ce ruchy l¹dotwórcze
w centralnej Afryce mog¹ zaowocowaæ rozpadem kontynentu w przysz³oœci
dowody na istnienie ruchów epejrogenicznych
zanurzanie i wynurzanie siê œwi¹tyni Serapisa ko³o Neapolu
¥ wybudowana oko³o 2000 lat temu, w œredniowieczu zalana przez
morze do wysokoœci kilku metrów wynurzy³a siê w XVI wieku, zalana
przez morze do wysokoœci oko³o 1 m w latach 1905–1945, wynurzy³a
siê o oko³o 40 cm w latach 1945–1951, od 1951 roku ponownie zalewana
przez morze (kilkadziesi¹t centymetrów)
mi¹¿szoœæ utworów p³ytkowodnych (piaskowce gruboziarniste, zlepieñce,
brekcje) przekraczaj¹ca kilkaset metrów jest dowodem na obni¿anie siê
dna morskiego wywo³ane ruchami zstêpuj¹cymi magmy
istnienie dolin rzecznych w dnie Morza Pó³nocnego œwiadczy o obni-
¿aniu siê terenu
istnienie teras morskich powsta³ych w tym samym okresie na ró¿nych
wysokoœciach
po³o¿enie z dala od morza i na znacznej wysokoœci nad poziom morza
miejscowoœci, które zak³adano na wybrze¿ach – wybudowana w XVII
wieku przystañ w Torneo (Skandynawia) w XVIII wieku nie mog³a pe³niæ
swej funkcji ze wzglêdu na wyp³ycenie siê morza
powstanie Zatoki Zuiderzee (Holandia) w miejscu dawnego jeziora
40
GEOGRAFIA
Ruchy izostatyczne
powolne, pionowe ruchy skorupy ziemskiej wywo³ane zachwianiem rów-
nowagi grawitacyjnej (izostazji) zarówno przez czynniki zewnêtrzne jak
i wewnêtrzne
obci¹¿enie astenosfery powoduje ruchy obni¿aj¹ce
szacuje siê, ¿e obci¹¿enie l¹dolodem o gruboœci 1 km powoduje obni¿enie
l¹du o 300 metrów
szacuje siê, ¿e obci¹¿enie dna oceanicznego ska³ami osadowymi o mi¹¿-
szoœci 1km powoduje jego obni¿enie o 230 metrów
wybrze¿a na których zachodzi akumulacja obni¿aj¹ siê
odci¹¿enie astenosfery powoduje ruchy wypiêtrzaj¹ce
powoduje przemieszczanie siê mas skalnych pod obszar odci¹¿ony
wybrze¿a erodowane podnosz¹ siê
niszczone ³añcuchy górskie ulegaj¹ powolnemu wypiêtrzaniu
w czasie regresji plejstoceñskiej poziom morza obni¿y³ siê o oko³o 100
metrów, spowodowa³o to podniesienie dna morskiego o oko³o 30 metrów
dowody na istnienie ruchów izostatycznych
istnienie teras morskich na wysokoœci kilkudziesiêciu metrów nad po-
ziomem morza na obszarach objêtych l¹dolodami w plejstocenie (Zatoka
Botnicka 250 m n.p.m., Nowa Ziemia 400 m n.p.m., Alaska 180 m n.p.m.)
wzrost wysokoœci gór fa³dowania alpejskiego
Obszary wspó³czeœnie ulegaj¹ce pionowym ruchom skorupy ziemskiej

Obszary podnoszone Obszary obni¿ane
Europa
Zatoka Botnicka (1 cm/rok) wybrze¿a Holandii (0,1 do 2,6 cm/rok)

Wa³ Kujawsko-Pomorski (0,1 cm/rok) Wyspy Fryzyjskie (3,7 cm/rok)
wschodnie wybrze¿a Morza Œródziemnego ujœcie Padu (W³ochy)
pó³nocne i zachodnie wybrze¿a Francji
wybrze¿e Morza Czarnego ko³o Odessy
wschodnie wybrze¿e Adriatyku
Ameryka Pó³nocna
wybrze¿e zachodnie Nizina Atlantycka

Pó³wysep Labrador po³udniowo-zachodnia Grenlandia
Zatoka Hudsona
Zatoka Meksykañska
41
GEOGRAFIA
Obszary podnoszone Obszary obni¿ane
Ameryka Po³udniowa
wybrze¿e zachodnie obszary po³o¿one miêdzy Wy¿yn¹

wybrze¿e Wenezueli i pó³nocnej Kolumbii Gujañsk¹ a Atlantykiem
obszary po³o¿one miêdzy Wy¿yn¹
Brazylijsk¹ a Atlantykiem
Afryka
wschodnie wybrze¿a Egiptu pó³nocne wybrze¿a Egiptu

wybrze¿e Maroka i Sahary Zachodniej
Azja
wybrze¿a Iranu i Pakistanu obszary Chin le¿¹ce nad Cieœnin¹

Ghaty Wschodnie (Indie) Tajwañsk¹
wschodnie wybrze¿a Azji na pó³noc od
ujœcia Jangcy
pó³nocne wybrze¿a Azji na wschód od
ujœcia Leny
Jawa i Sumatra
Australia i Oceania
Wyspa Po³udniowa (Nowa Zelandia)
42
GEOGRAFIA
Ruchy
Ruchy górotwórcze
górotwórcze
Ruchy górotwórcze i orogenezy

ruchy górotwórcze to powolne ruchy skorupy ziemskiej, odpowiedzialne za
powstawanie gór
góry tworz¹ siê w okresach górotwórczych, zwanych orogenezami
czas powstawania gór to kilkaset (kilkadziesi¹t) milionów lat
przypuszcza siê, ¿e w czasie orogenez ruchy mas skalnych w obrêbie
skorupy ziemskiej zachodz¹ dwukrotnie szybciej ni¿ normalnie
na ka¿d¹ orogenezê sk³ada siê kilka faz górotwórczych
Ska³y buduj¹ce góry a warunki powstawania gór

góry zbudowane g³ównie ze ska³ osadowych
mi¹¿szoœæ ska³ osadowych w obrêbie górotworu wielokrotnie przekracza
mi¹¿szoœæ ska³ na przedpolu gór
ska³y osadowe buduj¹ce góry powsta³y w zbiornikach wodnych
znaczna ich mi¹¿szoœæ (szczególnie ska³ powsta³ych w zbiornikach p³yt-
kich) œwiadczy o obni¿aniu siê dna
niemo¿liwe jest, aby dno obni¿a³o siê do znacznych g³êbokoœci tylko pod
naciskiem ska³
¥ procesy obni¿aj¹ce dno musia³y byæ potêgowane przez pr¹dy zstêpu-
j¹ce magmy, które wystêpuj¹ w p³aszczu Ziemi i które potêgowa³y
proces powstawania geosynkliny
geosynklina – pod³u¿ne zag³êbienie w skorupie ziem-

skiej, którego dno obni¿a³o siê przez kilka okresów
geologicznych; w geosynklinach gromadzi³ siê materia³
skalny (nawet do kilkunastu kilometrów gruboœci) i tu
by³ fa³dowany
w geosynklinach nastêpowa³o nierównomierne osadzanie siê materia³u

wiêcej materia³u by³o gromadzone przy œcianach geosynkliny, a mniej
w czêœci osiowej
w czêœci osiowej geosynklin istnia³y zjawiska wulkaniczne
tworzy³y siê ska³y magmowe
ska³y w geosynklinach ulega³y fa³dowaniu
43
GEOGRAFIA
Ruchy górotwórcze
proces pog³êbiania geosynkliny trwa³ tak d³ugo, jak d³ugo wystêpowa³y

pr¹dy zstêpuj¹ce
zakoñczenie dzia³ania pr¹dów zstêpuj¹cych uruchamia³o procesy izostazji
(zrównowa¿enia) skorupy ziemskiej i wypiêtrzanie gór
Teorie t³umacz¹ce genezê ruchów górotwórczych

teoria kontrakcji
Ziemia, stygn¹c, kurczy siê, powstaj¹ góry
teoria Wegenera
przesuwaj¹ce siê l¹dy powoduj¹ wgniatanie i fa³dowanie warstw skal-
nych na obszarach, na które siê nasuwaj¹
teoria izostazji
ruchy pionowe na skutek zachwiania równowagi grawitacyjnej (np. obci¹-
¿enie spowodowane l¹dolodem wywo³uje obni¿anie terenu, odci¹¿enie
w wyniku ust¹pienia l¹dolodu jest przyczyn¹ podnoszenia siê terenu)
teoria kier kontynentalnych – wspó³czeœnie obowi¹zuj¹ca
litosfera podzielona na szereg kier
p³yty „p³ywaj¹” po p³aszczu Ziemi
przyczyn¹ ruchu kier s¹ pr¹dy konwekcyjne (wstêpuj¹ce i zstêpuj¹ce)
pr¹dy konwekcyjne wywo³uj¹ nagrzewanie siê magmy
pr¹dy wstêpuj¹ce powoduj¹ rozci¹ganie skorupy ziemskiej (zachodz¹
m.in. w strefie grzbietów oceanicznych, na obszarze Wielkiego Rowu
Afrykañskiego), powstaj¹ uskoki
pr¹dy zstêpuj¹ce powoduj¹ wci¹ganie kier kontynentalnych; w obsza-
rach ich kolizji powstaj¹ geosynkliny, w których dochodzi do fa³dowania
górotworu; po ustaniu dzia³ania pr¹dów zstêpuj¹cych zachodzi wypiê-
trzenie gór na zasadzie izostazji (wystêpowanie pr¹dów zstêpuj¹cych
wi¹¿e siê z rowami oceanicznymi)
Rodzaje gór
góry fa³dowe
powsta³y w geosynklinach
warstwy skalne w postaci fa³dów i p³aszczowin
np. Alpy, Karpaty, Apeniny, Góry Betyckie, Pireneje, Andy, Kordyliery,
Himalaje, Kaukaz, Mekran, Zagros, Góry Pontyjskie, Arakanjoma, Atlas
44
GEOGRAFIA
Ruchy górotwórcze
góry
rów przedgórski
++
+ +
+
przedpole gór
kierunek si³y kompresji
Rys. Przekrój poprzeczny przez góry fa³dowe
góry zrêbowe
powstaj¹ w czasie ponownego wypiêtrzenia gór (w kolejnej orogenezie)
Sudety, Harz, Wogezy, Schwarzwald, Ural, A³taj, Góry Abisyñskie,
Ahaggar, Tibesti
+
+
+
+ + +
+
+ +
+
kierunek si³y tensji
kierunek przemieszczania siê warstw skalnych
Rys. Przekrój przez góry zrêbowe
45
GEOGRAFIA
Ruchy górotwórcze
góry wulkaniczne
wulkan krater
przybyszowy
komin
sto¿ek
¿y³a wulkaniczna
ognisko magmy
Rys. Elementy wulkanu
wystêpuj¹ pojedynczo lub grupowo

¥ nie tworz¹ ³añcuchów górskich
maj¹ kszta³t sto¿ków
góry wulkaniczne
¥ Wezuwiusz, Etna, Najragongo (w Demokratycznej Republice Konga),
Kilimand¿aro, Merapi (w Indonezji), Wirunga (grupa sto¿ków wulka-
nicznych w Ruandzie), Góry Tokajskie (Wêgry)
góry wulkaniczne towarzysz¹ niektórym pasmom górskim fa³dowania
alpejskiego (Andy, Kordyliery)
46
GEOGRAFIA
Trzêsienia
Trzêsienia ziemi
ziemi
Ogólna charakterystyka ruchu

nag³y ruch skorupy ziemskiej
miejsce przesuniêcia warstw skalnych wewn¹trz Ziemi nazywa siê ognis-
kiem (hipocentrum)
znajduje siê ono na g³êbokoœci od kilku do kilkuset kilometrów pod
powierzchni¹ Ziemi
miejsce na powierzchni Ziemi znajduj¹ce siê nad hipocentrum nazywa siê
epicentrum
na powierzchni Ziemi najsilniejsze wstrz¹sy notuje siê nad epicentrum
w miarê oddalania siê od epicentrum wstrz¹sy s¹ s³absze
Przyczyny powstawania trzêsieñ ziemi

ruchy warstw skalnych w obrêbie skorupy ziemskiej
roz³adowywanie naprê¿eñ warstw skalnych
przebijanie siê magmy i gazów przez ska³y
Czas trwania trzêsieñ ziemi

od kilku sekund do kilku minut
Iloœæ wstrz¹sów skorupy ziemskiej w ci¹gu roku

rejestrowana
8 000 do 10 000
przypuszczalna
40 000 do 50 000
¥ znaczna czêœæ obszarów Ziemi (zarówno l¹dowych, jak i oceanicz-
nych) nie jest objêta pomiarami
Œwiatowe trzêsienia ziemi

œwiatowe trzêsienia ziemi – trzêsienia rejestrowane
przez wszystkie stacje obserwacyjne
na obszarach l¹dowych – co 52 dni

na obszarach oceanicznych – co 28 dni
47
GEOGRAFIA
Trzêsienia ziemi
Pomiary trzêsieñ ziemi

dokonuje siê ich za pomoc¹ samorejestruj¹cych przyrz¹dów wychwytu-
j¹cych drgania skorupy ziemskiej – sejsmografów
skale pomiarowe
skala Mercallego
¥ posiada 12 stopni
¥ stopniowanie na podstawie skutków zewnêtrznych
skala Richtera
¥ posiada 9 stopni
¥ stopniowanie na podstawie si³y trzêsienia
¨ ka¿dy nastêpny stopieñ oznacza wstrz¹sy dziesiêciokrotnie wiêksze
Obszary wystêpowania trzêsieñ ziemi

obszary graniczne kier litosfery
obszary wulkaniczne
obszary m³odych gór fa³dowych
Skutki trzêsieñ ziemi

straty ludnoœciowe
podano trzêsienia z lat 1900–1997, w których liczba ofiar przekracza³a
10 000 osób
¥ 50 000 – USA, San Francisco – 1906 rok
¥ 100 000 – W³ochy, Messyna, Regio – 1908 rok
¥ 100 000 – Chiny, Kansu – 1920 rok
¥ 25 000 – Japonia, Tokio, Jokohama – 1923 rok
¥ 25 000 – Turcja – 1939 rok
¥ 10 000 – Iran – 1962 rok
¥ 30 000 – Peru – 1970 rok
¥ 20 000 – Gwatemala – 1976 rok
¥ 250 000, 700 000, 1 000 000 – Chiny – 1976 rok
¨ du¿e rozbie¿noœci dotycz¹ce liczby ofiar
¥ 15 000 – Meksyk – 1985 rok
¥ 25 000 – Armenia – 1988 rok
¥ 40 000 – Iran – 1990 rok
48
GEOGRAFIA
Trzêsienia ziemi
¥ 17 000 – Turcja – 1999 rok

¥ ~40 000 – Indie – 2001 rok
¥ 300 000 – Indonezja – 2004 rok
¨ trzêsienie to mia³o miejsce na Oceanie Indyjskim w pobli¿u Sumatry
¨ si³ê trzêsienia oceniono na 8° w skali Richtera
¨ przesuniêcie warstw skalnych w pionie by³o rzêdu zaledwie kilku-
dziesiêciu centymetrów, takiej wielkoœci by³a te¿ fala tsunami w epi-
centrum
¨ w miarê oddalania siê fali od epicentrum jej wysokoœæ ros³a, gdy
dotar³a do wybrze¿y Sumatry jej wysokoœæ liczy³a oko³o 10 m
¨ najwiêksze straty ludnoœciowe ponios³a Indonezja, Malezja i Sri
Lanka, pojedyncze przypadki zatoniêæ odnotowano równie¿ w So-
malii, do której fala dotar³a po kilku godzinach
¨ wœród pañstw europejskich najwiêksze straty ludnoœciowe ponios³y
Szwecja i Niemcy, wielu obywateli tych pañstw wyjecha³o na Suma-
trê spêdzaæ tam okres œwi¹t Bo¿ego Narodzenia
straty gospodarcze
wywo³ane bezpoœrednim dzia³aniem trzêsieñ ziemi
wywo³ane poœrednim dzia³aniem trzêsieñ ziemi
¥ fale tsunami
¥ powstawanie osuwisk – zamykanie biegu rzek – powodzie
zmiany u³o¿enia warstw skalnych
powstawanie pêkniêæ skorupy ziemskiej
¥ przeciêtna d³ugoœæ 100 km
¥ najwiêksza d³ugoœæ 400 km
¨ uskok San Andreas w Kalifornii
przesuniêcia pionowe warstw skalnych
¥ przeciêtne 10 m
¥ najwiêksze
¨ Japonia, 1923 rok – obni¿enie 400 m, wyniesienie 250 m
¨ Maroko, 1960 rok – obni¿enie 3 000 m
przesuniêcia poziome
¥ przeciêtnie kilka metrów
zmiany rzeŸby terenu
zmiany sieci hydrograficznej
49
GEOGRAFIA
Trzêsienia ziemi
Klasyfikacja trzêsieñ ziemi

ze wzglêdu na przyczynê
tektoniczne
¥ wywo³ane ruchami p³yt litosfery
¥ stanowi¹ ponad 90% trzêsieñ
¥ groŸne w skutkach
wulkaniczne
¥
wywo³ane erupcjami wulkanicznymi
ze wzglêdu na g³êbokoœæ zalegania hipocentrum
p³ytkie
¥ do 70 km
¥ najczêœciej spotykane
poœrednie
¥ 70 do 300 km
g³êbokie
¥ poni¿ej 300 km
Wiêksze trzêsienia ziemi notowane ostatnio

2002 rok
Afganistan, Belgia, Niemcy, Tajwan
2003 rok
Iran, Filipiny
2004 rok
Indonezja, Sri Lanka, Malezja, Japonia
2005 rok
Pakistan, Indie, Filipiny, USA
2006 rok
Indonezja, Filipiny, Japonia
2007 rok
Indonezja
50
GEOGRAFIA
Zjawiska
Zjawiska wulkaniczne
wulkaniczne
Istota zjawisk wulkanicznych

istnienie w g³êbi Ziemi ognisk magmowych, sk³adaj¹cych siê z glinokrze-
mianów, innych zwi¹zków chemicznych i gazów
przedostawanie siê magmy na powierzchniê
proces ten wywo³any jest prawdopodobnie prê¿noœci¹ gazów
gdy magma zastyga w g³êbi Ziemi, mówimy o zjawiskach plutonicznych
Wystêpowanie
wewnêtrzna strona m³odych gór fa³dowych i ³uków wysp
lawy najczêœciej kwaœne (zawieraj¹ powy¿ej 60% SiO 2)
obszary uskoków w miejscach rozchodzenia siê kier kontynentalnych
lawy najczêœciej zasadowe
np. Wielki Rów Afrykañski, Grzbiet Pó³nocnoatlantycki, Grzbiet Hawajski
Przebieg wybuchu wulkanicznego

objawy (najczêœciej brak)
wysychanie Ÿróde³
topnienie œniegów zalegaj¹cych na wulkanie
o¿ywienie gejzerów
przebieg erupcji wulkanicznej
spokojny
¥ np. wulkany Hawajów
¥ wylewa siê lawa zasadowa
gwa³towny
¥ np. Wezuwiusz, Krakatau
¥ najczêœciej, gdy wulkan by³ uœpiony przez wiele lat
¥ obok produktów wybuchu czêsto wyrzucane s¹ czêœci starego sto¿ka
¥ wylewa siê lawa kwaœna
procesy towarzysz¹ce wybuchowi wulkanów
opady ® rozmywanie ska³ ® potoki b³otne
¥ Nevado de Ruiz (w Kolumbii) w 1985 roku zniszczy³ miasto Armero,
po³o¿one od niego kilkanaœcie kilometrów
51
GEOGRAFIA
Produkty wybuchu wulkanicznego

lawa
zbudowana g³ównie z tlenków krzemu oraz innych metali
temperatura wydobywaj¹cej siê lawy oko³o 1 100 do 1 400°C
¥ czêsto temperatura powietrza nad powierzchni¹ lawy jest wy¿sza od tem-
peratury lawy podczas wybuchu; spowodowane jest to spalaniem gazów
temperatura krzepniêcia 600 do 800°C
prêdkoœæ przemieszczania siê lawy
¥ zale¿y od k¹ta nachylenia stoków, po którym lawa sp³ywa, zawartoœci
gazów oraz lepkoœci
¥ prêdkoœæ przemieszczania siê lawy mo¿e dochodziæ nawet do 30 km/h
¨ lawy kwaœne przemieszczaj¹ siê wolniej, a lawy zasadowe (bazal-
towe) szybciej
iloœæ wydobywaj¹cej siê lawy
¥ najczêœciej kilkaset metrów szeœciennych
¥ najwiêcej
¨ wulkan Laki (Islandia 1783 rok) – oko³o 12,5 km 3
¨ wulkan Kilano (Hawaje 1885 rok) – oko³o 5 km 3
¥ pokrywy lawowe tworz¹ powierzchnie dochodz¹ce do kilkuset ty-
siêcy km2
gazy
wydobywaj¹ siê z krateru oraz potoków lawy
najczêœciej wydobywaj¹ce siê gazy
¥ H2O (40 do 80%), CO2 (10 do 40%), N2 (0 do 10%), SO2 (0 do 7%), CO, F2, Cl2
¨ z wulkanów podwodnych wydobywa siê wiêcej siarki, a mniej chloru
bomby wulkaniczne
bry³y lawy
pochodzenie
¥ zakrzep³a lawa
¨ kszta³t wrzecionowaty, czêsto s¹ skrêcone
¥ lawa zakrzep³a podczas wczeœniejszych wybuchów
¨ kszta³t nieregularny
wielkoœæ
¥ przeciêtnie g³ówki kapusty
¨ najwiêksza ponad 1m3 objêtoœci
52
GEOGRAFIA
lapille
okruchy lawy wielkoœci ziarna grochu
geneza podobna jak bomb wulkanicznych
piaski i popio³y
drobny materia³ skalny
geneza podobna jak bomb wulkanicznych
gruboœæ warstwy opad³ych popio³ów mo¿e dochodziæ do kilku metrów
pumeks
bry³ki lawy zawieraj¹ce gazy, które zastyg³y w powietrzu
Klasyfikacja wulkanów
wulkan sto¿kowy wulkan tarczowy
ze wzglêdu na kszta³t sto¿ka

sto¿kowe
¥ powstaj¹ z law kwaœnych i sta³ych produktów wybuchu wulkanicznego
¨ lawa wydobywa siê w miejscu kolizji p³yt litosfery
¨ lawê stanowi¹ stopione ska³y buduj¹ce sial
¥ stoki o nachyleniu do kilkudziesiêciu stopni (Wezuwiusz, Kluczew-

skaja Sopka)
tarczowe
¥ powstaj¹ z law zasadowych
¨ lawa wydobywa siê w miejscu rozchodzenia siê p³yt litosfery
¨ przetopiony materia³ pochodzi z warstwy bazaltowej (simy)
¥ nachylenie stoków do kilku stopni

¥ krater nie ma kszta³tu lejkowatego
¥ wybuch przebiega spokojnie (Mauna Loa)
ze wzglêdu na kszta³t otworu, jakim wydostaj¹ siê produkty wybuchu
kraterowe
¥ otwór, którym wydobywa siê lawa w kszta³cie lejka
szczelinowe
¥ lawa wydobywa siê szczelin¹
¨ d³ugoœæ szczelin od kilkuset metrów do oko³o 20 km
53
GEOGRAFIA
ze wzglêdu na przebieg wybuchu wulkanicznego

eksplozywne
¥ wybuch gwa³towny
¥ znajduj¹ce siê w górotworze gazy rozsadzaj¹ go – produktami s¹: du¿a
iloœæ bomb wulkanicznych i py³ów
¥ wybuchowi towarzysz¹ wylewy niewielkich iloœci lawy andezytowej
efuzywne
¥ wybuch przebiega spokojnie
¥ z krateru w formie szczeliny wydobywa siê rzadka lawa zasadowa
Skutki wybuchów niektórych wulkanów

Wulkan Rok Skutki wybuchu
Wezuwiusz 79 zasypanie popio³ami miast Herculanum i Stabiae,

a Pompejów – pumeksem
Krakatau 1883 zapadniêcie oko³o dwóch trzecich powierzchni wyspy,

licz¹cej oko³o 30 km2
powstanie w miejscu l¹du morza o g³êbokoœci do 360 m
powstanie tsunami o wysokoœci 30 m
wyrzuci³y one okrêt na odleg³oœæ 3,5 km od brzegu morza
zginê³o oko³o 40 000 osób
Mont Pelee 1902 zasypanie popio³ami miasta Saint Pierre

po najsilniejszym wybuchu w kraterze wulkanu pojawi³a siê
iglica
wysokoœæ oko³o 300 m
œrednica oko³o 150 m
zginê³o ponad 25 000 osób
Newado de 1985 obfite opady deszczu

Ruiz powstanie potoków b³ota
zginê³o 25 000 ludzi
Zadanie
Zlokalizuj wulkany.
® Cotopaxi, Erebus, Etna, Fud¿i San, Gualatierii, Hekla, Kamerun,
Kluczewskaja Sopka, Krakatau, Lhasen, Mauna Loa, Merapi,
Mont Pelee, Najragongo, Newado de Ruiz, Popocatepetl, Rainier,
Santoryn, Stromboli, Wezuwiusz
54
GEOGRAFIA
Budowa
Budowa wnêtrza
wnêtrza Ziemi,
Ziemi, procesy
procesy endogeniczne,
endogeniczne,
ska³y
ska³y –– sprawdzian
sprawdzian kompetencji
kompetencji
Czas pisania – 40 minut
Zadanie 1. 0–3 p.
Uzupe³nij tabelê, dokonuj¹c klasyfikacji ni¿ej podanych ska³.

® labradoryt, gips, wapieñ, glina, bazalt, gnejs, piaskowiec, g³azik,
sól kamienna
Ska³y
magmowe osadowe
przeobra¿one
g³êbinowe wylewne okruchowe organiczne chemiczne
Zadanie 2. 0–5 p.
Wyjaœnij genezê ska³.

® andezyt
® sól kamienna
® piaskowiec
® gnejs
® wêgiel kamienny
Zadanie 3. 0–1 p.
Uszereguj ni¿ej podane pierwiastki buduj¹ce Ziemiê wed³ug ich udzia³u

wagowego w kolejnoœci malej¹cej.
® krzem, magnez, tlen, ¿elazo
55
GEOGRAFIA
Budowa wnêtrza Ziemi, procesy endogeniczne, ska³y – sprawdzian kompetencji
Zadanie 4. 0–1 p.
Nazwij warstwy Ziemi ukryte na rysunkach pod cyframi 1. i 4.

Rys. 1.
Pacyfik Ameryka Po³udniowa
A B
Rys. 2.
Ameryka Po³udniowa Afryka
C D
1
2
3
4
5
Zadanie 5. 0–3 p.
Nazwij kry litosfery znajduj¹ce siê na rysunkach w poprzednim zada-

niu, a ukryte pod literami A, B, C i D.
Zadanie 6. 0–2 p.
Podaj nazwy wielkich form ukszta³towania dna oceanicznego, które

stanowi¹ granicê przedstawionych na rysunkach w zadaniu 4. p³yt
litosfery.
® rys. 1 ……………
® rys. 2 ……………
Zadanie 7. 0–2 p.
Do ³uków zaznaczonych na rysunkach w warstwie 5. dorysuj strza³ki,

które bêd¹ wskazywaæ ruch magmy.
56
GEOGRAFIA
Zadanie 8. 0–1 p.
Podaj nazwê zjawiska (zjawisk) towarzysz¹cych granicy p³yt litosfery

przedstawionych na rysunku 1. w zadaniu 4.
Zadanie 9. 0–4 p.
Rozpoznaj i nazwij struktury skalne przedstawione na rysunkach.
A B
C D
Zadanie 10. 0–3 p.
Podkreœl nazwy obszarów, które obecnie ulegaj¹ obni¿aniu na skutek

ruchów epejrogenicznych.
® Zatoka Botnicka, Pó³wysep Labrador, wybrze¿a Maroka, wschod-
nie wybrze¿a Egiptu, pó³nocne wybrze¿a Azji, Wyspy Fryzyj-
skie, Nizina Atlantycka
Do nazw szczytów dopisz rodzaj gór.

® Mount Blanc – ……………
® Œnie¿ka – ……………
® Krakatau – ……………
57
GEOGRAFIA
® Kluczewskaja Sopka – ……………

® Narodnaja – ……………
® Czomolungma – ……………
® Mc Kinley – ……………
® Aconcagua – ……………
Na rysunku podpisz epicentrum i hipocentrum.
Punktacja:
0–9 p. niedostateczny
10–14 p. dopuszczaj¹cy
15–20 p. dostateczny
21–24 p. dobry
25–27 p. bardzo dobry
28 p. celuj¹cy
58
GEOGRAFIA
G
GEOLOGIA
EOLOGIA HISTORYCZNA
HISTORYCZNA
Ska³y
Ska³y ii formy
formy terenu
terenu
jako
jako dowód
dowód przesz³oœci
przesz³oœci geologicznej
geologicznej
Ska³y i formy terenu jako dowód przesz³oœci geologicznej

ska³y
Rodzaj ska³ (ska³a) O czym œwiadczy ich wystêpowanie
magmowe jawnokrystaliczne istnienie zjawisk plutonicznych

granit, sjenit, dioryt, gabro, labradoryt
magmowe skrytokrystaliczne i o budowie istnienie zjawisk wulkanicznych
porfirowej
bazalt, andezyt, pumeks, tufit
osadowe pochodzenia okruchowego

g³azy, g³aziki, otoczaki, piaski istnienie procesów powoduj¹cych
rozdrobnienie ska³ litych
procesy transportowe
zlepieñce, druzgoty, piaskowce sedymentacja (osadzanie) w zbiorniku
gruboziarniste p³ytkim
piaskowce drobnoziarniste, i³owce sedymentacja w zbiorniku g³êbokim
osadowe pochodzenia organicznego

wêgiel kamienny istnienie zbiorowisk leœnych, bagien,
klimat wilgotny i gor¹cy
wapienie koralowcowe istnienie mórz p³ytkich, klimat gor¹cy
kreda pisz¹ca istnienie g³êbokich mórz lub jezior, klimat

ch³odny
osadowe pochodzenia chemicznego istnienie mórz w klimacie suchym
sól kamienna, gipsy i gor¹cym
przeobra¿one
wapienie przeobra¿one (marmury) wystêpowanie zjawisk wulkanicznych po
gnejsy, ³upki krystaliczne osadzeniu siê ska³ wapiennych
istnienie si³ nacisku wewn¹trz skorupy
ziemskiej
59
GEOGRAFIA
formy terenu
Forma O czym œwiadczy jej wystêpowanie?
terasy rzeczne zmiany podstawy erozyjnej rzek

doliny prze³omów regresyjnych dzia³alnoœæ erozyjna rzek (erozja wsteczna)
wystêpowanie ruchów górotwórczych
góry zmiany zasiêgu mórz, ruchy wznosz¹ce
terasy morskie na znacznych wysokoœciach skorupy ziemskiej
nad poziomem morza
doliny rzeczne wyciête w dnach mórz zmiany zasiêgów mórz, ruchy obni¿aj¹ce
skorupy ziemskiej
Zasada aktualizmu geologicznego

zasada
w dawnych epokach geologicznych procesy geologiczne zachodzi³y na
tych samych zasadach co obecnie
twórca zasady aktualizmu geologicznego
John Hutton
¥ sformu³owa³ j¹ w koñcu XVIII wieku
zasada aktualizmu geologicznego a natê¿enie procesów geologicznych
w dawnych okresach geologicznych procesy te zachodzi³y intensywniej
rozwój szaty roœlinnej nastêpowa³ ewolucyjnie, a procesy erozji na te-
renach pokrytych roœlinnoœci¹ zachodz¹ wolniej
Metody badania wieku wzglêdnego Ziemi

metoda stratygraficzna
ma zastosowanie tylko w przypadku, gdy warstwy skalne nie zosta³y
przewrócone w czasie fa³dowania
bada wiek na podstawie u³o¿enia warstw skalnych
warstwy le¿¹ce g³êbiej s¹ starsze
metoda paleontologiczna
bada wiek Ziemi na podstawie œladów ¿ycia
ska³y osadowe zawieraj¹ œlady ¿ycia w postaci odcisków, odlewów,
fragmentów skorup i szkieletów dawnych zwierz¹t i roœlin, które nazy-
wamy skamienia³oœciami
60
GEOGRAFIA
skamienia³oœci przewodnie – skamienia³e szcz¹tki

oraz œlady po organizmach, które ¿y³y w stosunkowo
krótkim okresie geologicznym, ale wystêpowa³y pow-
szechnie
na podstawie takich dowodów mo¿na wnioskowaæ, ¿e warstwy skalne

zawieraj¹ce œlady takich organizmów s¹ równowiekowe
skamienia³oœci konserwatywne – skamienia³e szcz¹t-

ki oraz œlady po organizmach, które ¿y³y w wielu erach
i okresach geologicznych
na podstawie skamienia³oœci konserwatywnych nie mo¿na wnioskowaæ

o wieku warstw skalnych
61
GEOGRAFIA
Podzia³
Podzia³ dziejów
dziejów Ziemi,
Ziemi,
metody
metody badania
badania bezwzglêdnego
bezwzglêdnego wieku
wieku Ziemi
Ziemi
Podzia³ dziejów Ziemi

dokonany na podstawie zmian charakteru skamienia³oœci
Podzia³u dziejów Ziemi nale¿y uczyæ siê od do³u do góry tabeli – od er, okresów
i epok najstarszych do najm³odszych.
Era Okres Epoka
kenozoiczna neogen holocen

plejstocen
pliocen
miocen
paleogen oligocen
eocen
paleocen
mezozoiczna kreda
jura
trias
paleozoiczna perm
karbon
dewon
sylur
ordowik
kambr
neoproterozoik
mezoproterozoik
paleoproterozoik
neoarchaik
mezoarchaik
paleoarchaik
eoarchaik
62
GEOGRAFIA
Podzia³ dziejów Ziemi, metody badania bezwzglêdnego wieku Ziemi
Metody s³u¿¹ce do okreœlania wieku bezwzglêdnego Ziemi

metoda radiometryczna (po³owicznego rozpadu pierwiastków promienio-
twórczych)
na podstawie metody radiometrycznej oszacowano wiek skorupy ziem-
skiej na oko³o 4,5 mld lat
istota metody
¥ w ska³ach znajduj¹ siê pierwiastki promieniotwórcze
¥ po pewnym czasie pierwiastki promieniotwórcze ulegaj¹ rozpadowi
na pierwiastki niepromieniotwórcze
¥ okres, w którym po³owa pierwiastka promieniotwórczego ulega roz-
padowi nazywa siê okresem po³owicznego rozpadu
¥ jest on ró¿ny dla ró¿nych pierwiastków
¥ badaj¹c proporcje iloœci pierwiastka promieniotwórczego do pierwiast-
ków niepromieniotwórczych, mo¿na w przybli¿eniu okreœliæ wiek bez-
wzglêdny ska³
¥ wybrane pierwiastki promieniotwórcze i okres ich po³owicznego roz-
padu oraz pierwiastki powsta³e w wyniku rozpadu
238
U(uran) ¾4,5
¾mld
¾¾lat
® 238
U(uran)+ 206 Pb(o³ów)+ 4 He(hel)
40
K(potas) ¾1,3¾mld
¾¾ lat
® 40
K(potas)+ 40 Ar(argon)
14
C(wêgiel) ¾5370
¾¾ lat
® 14 C(wêgiel)+ 14 N(azot)
¨ za pomoc¹ wêgla (14C) mo¿na badaæ wiek do 50 000 lat wstecz
metoda termoluminiscencji
s³u¿y do datowania wieku ska³
pozwala okreœliæ wiek do 500 000 lat wstecz
istota metody
¥ minera³y zawieraj¹ œladowe iloœci pierwiastków promieniotwórczych
¥ pierwiastki promieniotwórcze emituj¹ promieniowanie, które poch³a-
niaj¹ pierwiastki niepromieniotwórcze (kwarc, skalenie, kalcyt)
¥ im wczeœniej osad zosta³ odizolowany, tym wiêcej w nim energii pro-
mieniotwórczej
¥ podgrzane do wysokiej temperatury minera³y niepromieniotwórcze
emituj¹ œwiat³o
¥ iloœæ emitowanego œwiat³a zale¿na jest od czasu napromieniowania
minera³u
63
GEOGRAFIA
Podzia³ dziejów Ziemi, metody badania bezwzglêdnego wieku Ziemi
metoda palynologiczna (py³kowa)

pozwala okreœliæ wiek osadów do kilkunastu tysiêcy lat wstecz
zastosowanie
¥ badanie wieku osadów
¥ badanie zmian gatunkowych szaty roœlinnej
¥ badanie zmian klimatu
istota metody
¥ ka¿da roœlina wytwarza inne py³ki
¥ dostanie siê py³ków do œrodowiska beztlenowego powoduje ich kon-
serwacjê, np. gdy py³ki dostan¹ siê do torfowiska
¥ w torfowiskach co roku przyrasta nowa warstwa torfu
¥ zmiany sk³adu gatunkowego py³ków w torfowisku s¹ dowodem zmian
gatunkowych szaty roœlinnej i klimatu
metoda warstwowa (osadów dennych)
zastosowanie
¥ okreœlanie wieku osadów
istota metody
¥ w zbiornikach wodnych powstaj¹ osady
¥ osady zimowe s¹ cieñsze i ciemniejsze w porównaniu z osadami letnimi
¥ iloœæ warstw (jasna plus ciemna) œwiadczy o d³ugoœci gromadzenia
utworów
metoda dendrochronologiczna
pozwala okreœliæ wiek do 6 tys. lat
zastosowanie
¥ okreœlanie zmian pogodowych w poszczególnych latach
¥ weryfikacja datowania metod¹ radiometryczn¹ wêgla 14C
istota metody
¥ drzewa rosn¹ce w obszarach, gdzie wystêpuje rytm wegetacyjny, po-
siadaj¹ przyrosty roczne, tzw. s³oje
¥ gruboœæ s³ojów zale¿na jest od dostawy wilgoci i wysokoœci tempe-
ratury powietrza w danym okresie wegetacyjnym
¥ porównywanie wielkoœci przyrostów drzew nadal rosn¹cych z drew-
nem pochodz¹cym z konstrukcji budowlanych lub osadów pozwala
ustaliæ czas œciêcia drzewa
64
GEOGRAFIA
Odtwarzanie
Odtwarzanie wydarzeñ
wydarzeñ geologicznych
geologicznych
na
na podstawie
podstawie przekrojów
przekrojów geologicznych
geologicznych
Zadanie 1.
Uporz¹dkuj wydarzenia geologiczne od wydarzenia najstarszego do
najm³odszego tak, aby odpowiada³y wydarzeniom na rysunku 1.
1
A 2
3
4
5
B 6
7
Rys. 1. 1 – wapienie, 2 – wapienie przeobra¿one, 3 – piaskowce, 4 – zle-

pieñce, 5 – granity, 6 – wêgiel kamienny, 7 – sól kamienna
A. istnienie p³ytkiego zbiornika wodnego – powstanie piaskowców

B. akumulacja materia³u roœlinnego w zatoce morskiej – powstanie
wêgla kamiennego
C. wyp³ycenie siê zbiornika wodnego – powstanie zlepieñców
D. pog³êbienie siê zbiornika wodnego – powstanie wapieni
E. istnienie procesów metamorficznych – powstanie wapieni przeob-
ra¿onych
F. istnienie zjawisk plutonicznych – powstanie intruzji granitowej
G. istnienie zbiornika morskiego w klimacie gor¹cym
Zadanie 2.
Okreœl wiek wzglêdny granitów z rysunku 1. wzglêdem ska³, z któ-
rymi graniczy warstwa granitów.
65
GEOGRAFIA
Odtwarzanie wydarzeñ geologicznych na podstawie przekrojów geologicznych
Zadanie 3.
Podaj nazwê metody, któr¹ okreœli³byœ wiek bezwzglêdny granitów
z rysunku 1.
Zadanie 4.
Nazwij formy plutoniczne zaznaczone na rysunku 1. du¿ymi literami
alfabetu.
Zadanie 5.
Wypisz z rysunku 2. pary symboli warstw skalnych, które powsta³y
w tym samym czasie i w takich samych warunkach.
e g d
f
h
k
l
i
Rys. 2.
Zadanie 6.
Korzystaj¹c z rysunku 2., wska¿ symbol warstwy skalnej:
najstarszej ……………
najm³odszej ……………
66
GEOGRAFIA
Zadanie 7.
Uzupe³nij tabelê, wpisuj¹c obok symbolu warstwy skalnej, z rysunku
3., erê i okres, w której powsta³a.
J
I
H
G
F
E
C
B
A
Rys. 3.
A – piaskowce z trylobitami i odciskami ryby pancernej, B – wêgiel kamien-

ny, C – sól kamienna, D – piaskowce ze œladami belemnitów, E – wapienie
ze œladami amonitów i koœæmi archeopteryksa, F – wapienie zbudowane
z pancerzyków kokolitów, G – piaskowce z koœæmi dinozaurów i cienk¹
warstw¹ irydu, H – piaskowce z koœæmi mamutów, I – sól kamienna ze
szkieletem hipopotama w³ochatego, J – gliny zwa³owe z poro¿em tura
Symbol
warstwy Era, w której warstwa powsta³a Okres, w którym warstwa powsta³a
67
GEOGRAFIA
Zadanie 8.
Uzupe³nij tabelê, dopisuj¹c do symboli warstw skalnych z rysunku 3.
przynajmniej jeden warunek, w którym zachodzi³o osadzanie siê ska³y.
Symbol
Warunek osadzania siê warstwy
warstwy
Zadanie 9.
Uporz¹dkuj symbole wydarzeñ podanych poni¿ej, tak aby odpowia-
da³y kolejnoœci wydarzeñ przedstawionych na rysunku 4.
A
B
C
D
E
F G
H
F
I I
Rys. 4.
A – gliny zwa³owe, B – ¿wiry, C – zlepieñce, D – kreda pisz¹ca, E – wapienie
koralowcowe, F – wêgiel kamienny, G – sól kamienna, H – bazalt, I - granit
68
GEOGRAFIA
Wydarzenia
A. dzia³alnoœæ l¹dolodów
B. zjawiska plutoniczne
C. ruchy skorupy ziemskiej
D. istnienie zatok morskich lub jezior w klimacie gor¹cym i wilgotnym
E. istnienie mórz p³ytkich
F. wystêpowanie mórz w klimacie gor¹cym i suchym
G. istnienie mórz p³ytkich i czystych w klimacie gor¹cym
H.dzia³alnoœæ rzek
I. wystêpowanie mórz w klimacie ch³odnym
J. zjawiska wulkaniczne
Zadanie 10.
Uporz¹dkuj symbole warstw skalnych na rysunku 4. od symbolu
oznaczaj¹cego najstarsz¹ warstwê skaln¹ do symbolu oznaczaj¹cego
najm³odsz¹ warstwê skaln¹.
69
GEOGRAFIA
Wydarzenia
Wydarzenia er
er archaicznych
archaicznych ii proterozoicznych
proterozoicznych
Ery archaiczne i proterozoiczne

czas trwania
od oko³o 4,5 mld lat temu do 550 mln lat temu
podzia³
ery archaiczne (eoarchaik, paleoarchaik, mezoarchaik, neoarchaik)
¥ do oko³o 2,5 (2) mld lat temu
ery proterozoiczne (paleoproterozoik, mezoproterozoik, neoproterozoik)
¥ od oko³o 2,5 mld lat do 550 mln lat temu
ska³y er archaicznych
ska³y magmowe i przeobra¿one
¥ granity, gnejsy, ³upki krystaliczne
¥ powsta³e w tym czasie ska³y magmowe wylewne maj¹ charakter
jawnokrystaliczny, gdy¿ krzep³y wolno
ska³y er proterozoicznych
¥ granity, gnejsy, ³upki krystaliczne
¥ powsta³e wtedy ska³y magmowe wylewne maj¹ charakter jawnokry-
staliczny, gdy¿ krzep³y wolno
ska³y osadowe
¥ piaskowce, zlepieñce, ³upki
¥ pochodz¹ g³ównie z er proterozoicznych – tworzenie siê j¹der obec-
nych kontynentów, które wspó³czeœnie wystêpuj¹ w postaci
¨ tarcz
¡ ska³y prekambryjskie znajduj¹ siê na powierzchni
¡ pokrywa m³odszych ska³ osadowych zosta³a z nich usuniêta
po ich wypiêtrzeniu w m³odszych erach
¨ platform
¡ ska³y prekambryjskie znajduj¹ siê pod zaburzon¹ pokryw¹
ska³ m³odszych
¨ p³yt
¡ ska³y prekambryjskie znajduj¹ siê pod zalegaj¹cymi poziomo
ska³ami m³odszymi
70
GEOGRAFIA
Wydarzenia er archaicznych i proterozoicznych
ruchy górotwórcze i zjawiska wulkaniczne

wystêpowa³y w ka¿dej z er archaicznych i proterozoicznych
struktury tektoniczne œwiadcz¹ce o wystêpowaniu ruchów górotwór-
czych w Europie
¥ oko³o 2,9 do 2,2 mld lat temu (mezoarchaik i neoarchaik) powsta³y
Samidy
¨ pó³nocna czêœæ Pó³wyspu Kolskiego
¥ oko³o 2,2 do 1,9 mld lat temu (paleoproterozoik) powsta³y Marealbidy
¨ po³udniowa czêœæ Pó³wyspu Kolskiego
¥ Svekofenidy, Karelidy, Gotydy
¨ góry powsta³e w mezoproterozoiku i neoproterozoiku
¨ buduj¹ nasadê i wschodni¹ czêœæ Pó³wyspu Skandynawskiego
rozk³ad l¹dów i mórz
w neoproterozoiku istnia³ prawdopodobnie jeden wielki kontynent obla-
ny morzami
klimat
zró¿nicowany
ska³y osadowe dowodem na zró¿nicowanie warunków klimatycznych
¥ paleoproterozoiczne pstre piaskowce Szkocji
¨ klimat gor¹cy suchy
¥ tillity (osady glacjalne) Europy, Afryki, Australii
¨ klimat ch³odny
¿ycie
œlady sk¹pe – czêsto ery archaiczne i proterozoiczne uwa¿a siê za okres
bez ¿ycia lub czas ¿ycia utajonego
istnia³o w morzach
¥ organizmy nie posiada³y pancerzyków i szkieletów
dowody
¥ szungit
¨ wêgiel kamienny z neoproterozoiku, wystêpuj¹cy w cienkich wars-
twach na Pó³wyspie Skandynawskim – œwiadczy o wystêpowaniu
roœlin
¥ stromatolity
¨ wapienie powsta³e przy wspó³udziale sinic
71
GEOGRAFIA
Wydarzenia er archaicznych i proterozoicznych
¥ odcisk meduzy w ska³ach er proterozoicznych znaleziony w Kanionie

Kolorado
¥ odlewy jamoch³onów i pierœcienic znalezione w po³udniowej Australii
surowce mineralne
ska³y magmowe
z³o¿a ¿elaza
¥ oko³o 90% œwiatowych rud ¿elaza powsta³o miêdzy 2,5 a 2 mld lat
temu (paleoproterozoik)
¥ Szwecja, Brazylia, Australia
z³o¿a uranu
¥ Australia, Kanada, Zair, Zambia
z³o¿a miedzi
¥ Zair, Zambia
72
GEOGRAFIA
Wydarzenia
Wydarzenia ery
ery paleozoicznej
paleozoicznej
Paleozoik
czas trwania
550 do 250 mln lat
podzia³ na okresy (od najstarszego)
kambr, ordowik, dewon, sylur, karbon, perm
zmiany rozk³adu l¹dów i mórz
kambr
¥ kontynent prekambryjski uleg³ rozpadowi na
¨ Amerykê Pó³nocn¹ z Grenlandi¹
¨ Europê
¨ Gondwanê – Indie, Madagaskar, Pó³wysep Arabski, Nowa Gwinea,
Antarktyda, Australia, Afryka, Ameryka Po³udniowa

dewon (pocz¹tek)
¥ po³¹czenie siê Europy i Azji z Gondwan¹
dewon (koniec)
¥ powstanie Laurazji
¥ Europa po³¹czona z Ameryk¹ Pó³nocn¹ i Grenlandi¹
¥ Azja – oddzielona od pozosta³ych czêœci œwiata
¥ pocz¹tek podzia³u Gondwany na Amerykê Po³udniow¹, Afrykê,
Australiê z Antarktyd¹, Madagaskar, Arabiê i Now¹ Zelandiê
karbon (koniec)
¥ ponowne po³¹czenie wszystkich czêœci l¹dowych w tzw. Pangeê
ruchy górotwórcze
kaledoñskie
¥ prze³om syluru i dewonu
¥ powsta³y: Grampian, Peniny, Góry Szkockie, Góry Kambryjskie, Góry
Kaledoñskie, Góry Skandynawskie, Góry Jab³onowe, Sajany, Góry
Flindersa, czêœæ Sudetów i Gór Œwiêtokrzyskich
hercyñskie
¥ prze³om karbonu i permu
¥ spowodowa³y zmiany granic l¹dów i mórz
¥ ruchom górotwórczym towarzyszy³o nasilenie siê wulkanizmu
¥ powsta³y: Ardeny, Harz, Wogezy, Rudawy, Masyw Czeski, Ural, A³taj, Tien
Szan, Apallachy, Wielkie Góry Wododzia³owe, Sudety, Góry Œwiêtokrzyskie
73
GEOGRAFIA
Wydarzenia ery paleozoicznej
klimat
w Europie cieplejszy ni¿ obecnie
¥ w karbonie przypomina³ dzisiejszy klimat równikowy
¥ w permie przypomina³ obecny klimat zwrotnikowy kontynentalny
¥ w Afryce w karbonie, w dzisiejszej czêœci równikowej, wystêpowa³y
l¹dolody
œwiat roœlin i zwierz¹t
morza wy³¹cznym siedliskiem ¿ycia do syluru
¥ roœliny – g³ównie glony (algi)
¥ zwierzêta – g¹bki, koralowce, je¿owce, stawonogi (trylobity), grap-
tolity, ryby (od dewonu)
¨ trylobity i graptolity skamienia³oœciami przewodnimi paleozoiku
¨ ryby, które pojawi³y siê w dewonie nie mia³y ³usek tylko pancerz
(ryba pancerna)
l¹dy
¥ roœliny
¨ jako pierwsze w sylurze pojawi³y siê psylofity
¨ dominowa³y roœliny zarodnikowe – drzewiaste paprocie, skrzypy,
wid³aki (Europa – karbon)
¨ drzewa iglaste
¡ pojawi³y siê pod koniec karbonu
¡ wygl¹dem przypomina³y wspó³czeœnie ¿yj¹ce araukarie
¥ zwierzêta
¨ jako pierwsze w dewonie pojawi³y siê skorpiony
¨ pojawienie siê w dewonie pierwszych krêgowców – p³azów – amfibii
¡ prowadzi³y one wodno-l¹dowy tryb ¿ycia
¨ pojawienie siê w karbonie owadów fruwaj¹cych, p³azów i gadów
l¹dowych
surowce mineralne
ska³y magmowe
¥ ruchom górotwórczym towarzyszy³y zjawiska plutoniczne i wulka-
niczne
ska³y wapienne
¥ pozosta³oœci po ¿yciu w morzach
74
GEOGRAFIA
Wydarzenia ery paleozoicznej
wêgiel kamienny (karbon)

¥ wody p³yn¹ce transportowa³y drzewiaste roœliny zarodnikowe z l¹dów
do zatok morskich i mis jeziornych, w których roœliny w warunkach
beztlenowych ulega³y uwêglaniu i powstawa³y zag³êbia wêglowe
z³o¿a soli kamiennej i potasowej (perm)
¥ pó³nocno-zachodnia Polska, zachód Europy
z³o¿a miedzi (perm)
¥ okolice Legnicy
ropa naftowa (perm)
¥ Pomorze Zachodnie, Pojezierze Lubuskie
75
GEOGRAFIA
Wydarzenia
Wydarzenia ery
ery mezozoicznej
mezozoicznej
Mezozoik
czas trwania
od oko³o 250 do 70 (65) mln lat
trias, jura, kreda
rozpad Pangei
¥ powstanie Oceanu Indyjskiego
¥ powstanie po³udniowej i œrodkowej czêœci Atlantyku
transgresje i regresje morskie
transgresja – wkraczanie morza na l¹d

regresja – wycofywanie siê mórz z obszarów l¹dowych
¥ transgresja œrodkowego triasu

¥ transgresja jurajska
pocz¹tek alpejskich ruchów górotwórczych (tzw. orogeneza kimeryjska)
prze³om jury i kredy
regresja mórz jurajskich
powstanie czêœci gór: Atlas, Apeninów i Pirenejów
¥ powstanie gór: Kordylierów, Brooksa, Wierchojañskich, Czerskiego
ruchom górotwórczym towarzyszy³o nasilenie siê wulkanizmu i two-
rzenie siê ska³ magmowych
klimat a ska³y osadowe
w Europie cieplejszy ni¿ obecnie
¥ na pocz¹tku triasu przypomina³ klimat zwrotnikowy kontynentalny
¨ osady solonoœne w zachodniej czêœci Europy
¥ w jurze ciep³y i wilgotny
¨ wapienie koralowcowe powstawa³y do 58°N
¥ w koñcu kredy och³odzenie klimatu
¨ pok³ady kredy pisz¹cej w pó³nocnej czêœci Europy
76
GEOGRAFIA
Wydarzenia ery mezozoicznej

roœliny
¥ bujny rozwój drzew iglastych
¥ pojawienie siê w jurze drzew liœciastych
¥ wykszta³cenie przystosowañ roœlin do ¿ycia w ró¿nych warunkach
klimatycznych
¨ w mezozoiku nie by³o jeszcze traw
zwierzêta
¥ ¿ycie w morzach i na l¹dach
¥ amonity i belemnity skamienia³oœciami przewodnimi
¨ muszle amonitów posiada³y œrednicê od 1 do 200 cm
¥ rozwój i dominacja gadów i p³azów
¨ gady ¿y³y we wszystkich œrodowiskach
¡ w powietrzu pterodactylus (rozpiêtoœæ skrzyde³ oko³o 100 cm)
¡ na l¹dzie roœlino¿erne diplodoki (do 30 m d³ugoœci, waga do
10 t), stegozaury i brontozaury (do 20 m d³ugoœci, waga do 30 t)
oraz drapie¿ne tyranozaury (kilka metrów d³ugoœci, waga kil-
kaset kilogramów)
¡ gady o wadze kilku ton ¿y³y prawdopodobnie w œrodowisku
wodno-l¹dowym
¡ d³ugoœæ krêgowców mierzy siê od górnej szczêki do koñca
ogona
¡ w wodzie plezjozaury (d³ugoœæ do 14 m, posiada³y szyjê d³u¿-
sz¹ od tu³owia i koñczyn) i ichtiozaury (swoim wygl¹dem
przypomina³y ryby)
¥ pojawienie siê w jurze owadów dwuskrzyd³ych – muchy, komary
¥ pojawienie siê w jurze pierwszych ptaków
¨ archeopteryks – wielkoœæ go³êbia, szpony na skrzyd³ach, zêby w dziobie
¥ pojawienie siê w koñcu triasu prassaków (prototheria), a w kredzie
torbaczy i ³o¿yskowców
¥ wyginiêcie znacznej czêœci gatunków pod koniec kredy
hipotezy wyginiêcia dinozaurów
och³odzenie klimatu
¥ brak po¿ywienia
77
GEOGRAFIA
Wydarzenia ery mezozoicznej
wzrost zawartoœci dwutlenku wêgla w powietrzu na skutek wzmo¿o-

nego wulkanizmu
¥ wytrucie
wzrost zawartoœci tlenu w powietrzu na skutek bujnego rozwoju roœlin
¥ wzmo¿enie przemiany materii – wyginiêcie z g³odu
katastrofa na skutek uderzenia meteorytu
¥ w ska³ach kredy znajduje siê warstewka irydu powy¿ej – brak œladów
dinozaurów
zaburzenia hormonalne wywo³uj¹ce zbyt du¿y wzrost
surowce mineralne
ska³y osadowe – wapienie, kreda pisz¹ca
rudy ¿elaza
wêgiel kamienny i brunatny
78
GEOGRAFIA
Wydarzenia
Wydarzenia ery
ery kenozoicznej
kenozoicznej
Kenozoik
czas trwania
od oko³o 65 mln lat do dziœ
paleogen, neogen
podzia³ paleogenu na epoki (od najstarszej)
paleocen, eocen, oligocen
podzia³ neogenu na epoki
miocen, pliocen, plejstocen, holocen
paleocen, eocen, oligocen, miocen
¥ wszystkie czêœci œwiata wyspami – poza Arabi¹ (po³¹czona z Afryk¹)
i Europ¹ (po³¹czona z Azj¹)
¥ Afryka i Indie przesuwaj¹ siê na pó³noc
¨ zmniejsza siê powierzchnia Oceanu Tetydy (wód miêdzy Afryk¹
a Europ¹ i Azj¹)
¥ pozosta³oœci¹ po dawnym Oceanie Tetydy jest Morze Œródziemne
¥ nasilaj¹ siê alpejskie ruchy górotwórcze
pliocen, plejstocen
¥ powiêkszenie siê obszarów l¹dowych
¨ regresje morskie spowodowane och³odzeniem siê klimatu
¨ obecny Ba³tyk i Morze Pó³nocne l¹dami
holocen
¥ od oko³o 12 000 lat temu
¥ transgresja morska wywo³ana ociepleniem klimatu
alpejskie ruchy górotwórcze
w Europie najwiêksze nasilenie w okresie oligocenu i miocenu
wypiêtrzeniu uleg³y
¥ Pireneje, Alpy, Apeniny, Góry Dynarskie, Karpaty, Himalaje, Kaukaz,
Mekran, Zagros, Arakanjoma, Góry Koriackie, Góry Œrodkowe, Alpy
Po³udniowe, Andy, Kordyliery, Góry Czerskiego, Góry Wierchojañskie
¥ Kordyliery, Góry Czerskiego, Góry Wierchojañskie – g³ówny cykl
górotwórczy przypada³ na prze³om jury i kredy w erze mezozoicznej
79
GEOGRAFIA
Wydarzenia ery kenozoicznej
klimat
stopniowe och³adzanie siê klimatu do plejstocenu
¥ w oligocenie strefa klimatyczna, gdzie œrednia roczna temperatura
powietrza wynosi³a ponad 25°C, na pó³kuli pó³nocnej skurczy³a siê
o 19° (z 46°N do 27°N)
¥ w plejstocenie nast¹pi³o maksimum och³odzenia
¨ l¹dolody rozprzestrzeni³y siê na pó³kuli pó³nocnej do oko³o 45°N
w holocenie nast¹pi³o ocieplenie klimatu

ska³y, z³o¿a mineralne
ska³y magmowe
¥ nasilenie zjawisk wulkanicznych w czasie alpejskich ruchów górotwórczych
ska³y osadowe
¥ w Polsce z miocenu
¨ sól kamienna – Bochnia, Wieliczka
¨ siarka – Tarnobrzeg

pojawienie siê traw
wytwarzanie przystosowañ do ró¿nych warunków ¿ycia
rozwój ptaków
rozwój ssaków
¥ pojawienie siê kopytnych, tr¹bowców i drapie¿ników w eocenie
¥ powiêkszanie rozmiarów cia³a i rozprzestrzenianie siê olbrzymów
w oligocenie i miocenie
¨ mamuty, niedŸwiedzie jaskiniowe, tury, nosoro¿ce w³ochate ¿y³y
w obecnych umiarkowanych szerokoœciach geograficznych

¥ rozwój naczelnych w pliocenie
cz³owiek
pojawi³ siê w neogenie
¥ najstarsze œlady cz³owieka pochodz¹ z okolic jeziora Tanganika w Afryce
¥ ich wiek szacowany jest na oko³o 3,8 do 2,0 mln lat
cz³owiek wspó³czesny w Europie
¥ przyby³ miêdzy 40 a 30 tys. lat temu
¨ czas interglacja³u miêdzy zlodowaceniem œrodkowopolskim a zlo-
dowaceniem ba³tyckim
¥ przyby³ z terenów Bliskiego Wschodu
¥ prawdopodobnie w walce z cz³owiekiem wspó³czesnym zgin¹³ wczeœ-
niejszy gospodarz Europy – neandertalczyk
80
GEOGRAFIA
Geologia
Geologia historyczna
historyczna –– sprawdzian
kompetencji
Zadanie 1. 0–5 p.
Do nazw utworów skalnych i skamienia³oœci dopisz metodê, za pomo-

c¹ której okreœli³byœ ich wiek bezwzglêdny.
piaski rzeczne 1. ……………

torfy zawieraj¹ce py³ki roœlin 2. ……………
koœci tura 3. ……………
osady jeziorne 4. ……………
kalcyt 5. ……………
Zadanie 2. 0–4 p.
Oceñ zdania. W miejsce kropek wstaw s³owo „prawda” lub „fa³sz”.
1. Ska³y osadowe pochodzenia chemicznego, pochodz¹ce z miocenu,

wystêpuj¹ce w Kotlinie Sandomierskiej, œwiadcz¹ o tym, ¿e w mio-
cenie panowa³ w Kotlinie Sandomierskiej klimat gor¹cy i wilgotny.
……………..
2. Zasadê aktualizmu geologicznego stosujemy w badaniach geologii
historycznej bez ¿adnych zastrze¿eñ. …………….
3. Przez ca³y paleozoik Europa, Ameryka Pó³nocna i Grenlandia two-
rzy³y jeden l¹d. ………..
4. Obszary tarcz zbudowane s¹ ze ska³ magmowych, które powsta³y
w erach archaicznych i proterozoicznych, na których to ska³ach
le¿¹ poziomo ska³y osadowe z paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku.
………….
5. Powstawanie Oceanu Atlantyckiego rozpoczê³o siê w kenozoiku.
…………..
6. Wapienie koralowcowe s¹ dowodem na to, ¿e w czasie ich two-
rzenia siê klimat by³ gor¹cy i wilgotny, a zbiornik morski charakte-
ryzowa³ siê zasoleniem ni¿szym od przeciêtnego. ………..
81
GEOGRAFIA
Geologia historyczna – sprawdzian kompetencji
7. Skamienia³oœci przewodnie najczêœciej mo¿na spotkaæ wœród ska³

osadowych. ………..
8. Skamienia³oœci konserwatywne to skamienia³e szcz¹tki roœlin i zwie-
rz¹t, które ¿y³y najwy¿ej przez jedn¹ erê geologiczn¹. ……………..
Zadanie 3. 0–5 p.
Uzupe³nij tabelê, wpisuj¹c w puste rubryki kolumny w³aœciwe nazwy.

W ostatniej kolumnie wykreœl te pañstwa, na terenie których nie ma
tych gór.
Okresy geologiczne, Nazwa pañstwa na

Nazwa orogenezy,
w których terenie, którego
Nazwa gór w czasie której
wystêpowa³o przynajmniej czêœæ
zosta³y wypiêtrzone
fa³dowanie gór siê znajduje
Andy Chile, Gujana

Francuska
Szwarcwald Austria, Niemcy
Kaukaz Gruzja, Kazachstan
Góry Kantabryjskie Hiszpania, Wielka

Brytania
Góry Dynarskie Chorwacja, Rumunia
Zadanie 4. 0–5 p.
Nazwij zwierzêta, które przedstawiaj¹ rysunki. Podaj erê, w której ¿y³y.
nazwa zwierzêcia …………………………
era …………………………
era …………………………
82
GEOGRAFIA
era …………………………
era …………………………
era …………………………
Zadanie 6. 0–3 p.
Korzystaj¹c z poni¿szego przekroju geologicznego, uporz¹dkuj znaj-

duj¹ce siê pod nim wydarzenia od najstarszego do najm³odszego.
lessy
gliny zwa³owe
¿wiry
bazalty
sól kamienna
piaskowce
zlepieñce
piaskowce
zlepieñce
A. dzia³alnoœæ akumulacyjna wiatru w warunkach klimatu perygla-

cjalnego
B. istnienie zbiornika morskiego w klimacie gor¹cym i suchym
C. istnienie zjawisk wulkanicznych
D. cykliczne wyp³ycanie i pog³êbianie siê morza
E. fa³dowanie utworów p³ytkiego morza
F. procesy erozyjne, powstanie powierzchni zrównania
G. dzia³alnoœæ akumulacyjna l¹dolodu
H.wystêpowanie akumulacji rzecznej
83
GEOGRAFIA
Zadanie 5. 0–5 p.
Do nazw zwierz¹t i roœlin dopisz nazwy okresu geologicznego, w któ-

rym siê pojawi³y.
archeopteryks ……………
ryba pancerna ……………
trawy ……………
muchy ……………
drzewa liœciaste ……………
Punktacja:
20–24 p. dobry
27 p. celuj¹cy
84
GEOGRAFIA
PPROCESY
ROCESY KSZTA£TUJ¥CE
KSZTA£TUJ¥CE
POWIERZCHNIÊ Z
POWIERZCHNIÊ ZIEMI
IEMI
Wietrzenie
Wietrzenie ska³.
ska³. Ruchy
Ruchy masowe
masowe
Wietrzenie
Wietrzenie ska³
ska³
wietrzenie – proces zmiany w³aœciwoœci fizycznych

lub chemicznych ska³, doprowadzaj¹cy do wytworze-
nia siê zwietrzeliny
czynniki wp³ywaj¹ce na przebieg wietrzenia

zmiany temperatury
zmiany wilgotnoœci
rodzaj pod³o¿a skalnego
ukszta³towanie terenu
ekspozycja stoku
œwiat organiczny
rodzaje wietrzenia
mechaniczne (zmiany w³aœciwoœci fizycznych ska³ bez zmiany sk³adu
chemicznego; ska³a rozpada siê na bloki i ziarna, ³uszczy siê)
¥ termiczne (insolacja)
¨ nagrzewanie i och³adzanie siê przypowierzchniowej warstwy ska³
oraz poszczególnych minera³ów wywo³uje zmiany objêtoœci, co po-

woduje rozpad ska³y
¡ obecnie insolacji przypisuje siê coraz mniejsz¹ rolê w procesie
rozpadu ska³
¨ intensywniejsze w ska³ach nawilgoconych
¥ mrozowe (kongelacja)
¨ woda zamarzaj¹c, zwiêksza swoj¹ objêtoœæ o oko³o 9%
¨ zamarzanie wody wywo³uje rozpad ska³
¨ sprzyjaj¹ temu zmiany temperatury z przekraczaniem 0°C
¨ obok œcian skalnych wietrzenie mrozowe niszczy pojedyncze g³azy,
g³aziki, ¿wiry
¨ na wietrzenie mrozowe najsilniej podatne s¹ ska³y maj¹ce szczeliny
85
GEOGRAFIA
Wietrzenie ska³. Ruchy masowe
¥ solne (eskudacja)
¨ wywo³ane zmianami objêtoœci soli na skutek zmian wilgotnoœci
¨ dominuje w klimatach, gdzie parowanie przewy¿sza opady
¨ w klimacie, w którym parowanie przewy¿sza opady oraz na obsza-
rach bezodp³ywowych dochodzi do koncentracji soli w ska³ach

¨ w okresach suszy dochodzi do podsi¹kania kapilarnego wody z sol¹;
woda paruje, a sól ulega krystalizacji

¨ wzrost kryszta³ów solnych powoduje rozsadzanie szczelin i rozpad ska³
¥ deflokulacja
¨ wietrzenie ska³ ilastych wywo³ane zmianami ich nawilgocenia
(poch³aniaj¹c wilgoæ pêczniej¹)

chemiczne (polega na zmianie sk³adu chemicznego ska³ na skutek dzia-
³alnoœci wody zawieraj¹cej gazy – O, N, CO2, N2O2, Cl; intensywnoœæ
jego wzrasta wraz ze wzrostem temperatury oraz stopniem rozdrobnienia
i porowatoœci ska³y; zachodzi najczêœciej powy¿ej poziomu wód gruntowych)
¥ utlenianie
¨ ³¹czenie siê zwi¹zków chemicznych z tlenem atmosferycznym, np.
siarczki przechodz¹ w siarczany, magnetyt przechodzi w hematyt

¨ towarzyszy mu zmiana barwy, np. zwi¹zki ¿elaza zmieniaj¹ kolor
na czerwony lub ¿ó³ty, zwi¹zki manganu czerniej¹, substancje za-

wieraj¹ce wêgiel staj¹ siê jaœniejsze
¥ hydroliza
¨ woda zawieraj¹ca CO rozpuszcza minera³y na czêœæ kwaœn¹
2
i zasadow¹
¨ rozpadowi ulegaj¹ krzemiany i skalenie
¥ uwêglanowienie
¨ woda z CO rozpuszcza minera³y
2
¨ zwi¹zki chemiczne wzbogacane s¹ w wêgiel, np. diopsyt ulega
przemianie w dolomit
¥ uwadnianie
¨ ³¹czenie siê minera³ów z wod¹, np. hematyt przechodzi w limonit,
anhydryt w gips
przy wspó³udziale organizmów ¿ywych (zmiany chemiczne i mechaniczne)
¥ wywo³ane m.in. rozsadzaniem ska³ przez korzenie, wytwarzaniem siê
kwasów humusowych, u³atwieniem dostêpu wodzie i tlenowi na sku-
tek dzia³alnoœci zwierz¹t
86
GEOGRAFIA
Ruchy
Ruchy masowe
masowe
Zwietrzelina
powstaje w wyniku wietrzenia fizycznego i chemicznego
jej sk³ad zale¿ny jest od rodzaju pod³o¿a oraz rodzaju wietrzenia
gruboœæ pokryw zwietrzelinowych zale¿y od:
klimatu
czasu wietrzenia
k¹ta nachylenia terenu
¥ gruboœæ maleje wraz ze wzrostem nachylenia
¥ stoki o nachyleniu powy¿ej 50° najczêœciej pozbawione s¹ zwietrzeliny
rodzaju wietrzej¹cych ska³
¥ zale¿y od nich m.in. k¹t naturalnego spoczynku
k¹t naturalnego spoczynku – k¹t maksymalnego

nachylenia stoku, przy którym materia³ skalny siê nie
przemieszcza
¥ ska³y lite nie maj¹ okreœlonego k¹ta naturalnego spoczynku

¥ g³azy, g³aziki do 45°
¥ piaski 30°–38°
¥ gliny 8°–20°
¥ i³y 5°–17°
Ruchy grawitacyjne
ruchy grawitacyjne – przemieszczanie siê zwietrze-
liny, ska³ zwiêz³ych i luŸnych po stoku na skutek si³y
grawitacji
sk³adowe si³y grawitacji (G) w obrêbie stoku

si³a trzymaj¹ca (Gt) = (si³a tarcia + si³a spoistoœci)
si³a odrywaj¹ca (Go)
87
GEOGRAFIA
rys. A rys. B
G0 Gt G0 Gt
G G
G (rys. A) = G (rys. B)
Go (rys. A) < Go (rys. B)
Gt (rys. A) > Gt (rys. B)
Rys. Zale¿noœæ wielkoœci si³y trzymaj¹cej i odrywaj¹cej od nachylenia stoku
przyczyny zmniejszenia si³y trzymaj¹cej

nas¹czenie zwietrzeliny lub ska³ wod¹
dodatkowe obci¹¿enie zwietrzeliny lub ska³, np. budynkami
podciêcie stoku przez wody p³yn¹ce
rodzaje ruchów grawitacyjnych
odpadanie
¥ zachodzi w obrêbie œcian skalnych
¥ polega na przemieszczaniu siê ma³ych od³amków skalnych
¥ najwiêksz¹ rolê odgrywa kongelacja i insolacja
¥ w miejscu odpadania materia³u tworz¹ siê: jamy, nisze, kieszenie
¥ pod œcianami skalnymi powstaj¹ usypiska
¨ jeœli stoki s¹ pochylone i zwietrzelina zsuwa siê po nich, dochodzi
do wytworzenia ¿lebów
¨ (ich powstawaniu sprzyja istnienie szczelin pionowych, w których
najszybciej zachodzi wietrzenie i odpadanie); u wylotu ¿lebów two-
rz¹ siê sto¿ki piargowe (np. w Tatrach Wysokich)
obrywanie
¥ ró¿ni siê od odpadania du¿¹ mas¹ przemieszczaj¹cego siê materia³u
skalnego
¥ w miejscu oderwania siê materia³u powstaj¹ nisze, wyrwy skalne
¥ pod œcianami skalnymi tworz¹ siê du¿ych rozmiarów powierzchnie
pogórkowate z licznymi przeg³êbieniami (w Tatrach nazywaj¹ siê
wantule)
88
GEOGRAFIA
osuwanie
¥ proces przemieszczania siê zwietrzeliny po stoku
¥ prêdkoœæ ruchu – od kilku cm/s do kilku m/s
¥ zachodzi nagle
¥ powstaj¹ osuwiska
¨ wystêpuj¹ powszechnie w czêœci Karpat zbudowanej z fliszu
nisza rynna jêzor
ska³y nieprzepuszczalne zwietrzelina
Rys. Elementy osuwiska
¥ powstawanie osuwisk czêsto skutkiem dzia³alnoœci cz³owieka

¨ wycinanie lasów
¨ obci¹¿anie stoków budynkami
¨ padcinanie warstw skalnych, np. pod budowê dróg
spe³zywanie
¥ proces powolnego przemieszczania siê materia³u po stoku
¥ wywo³ane: nasi¹kaniem i wysychaniem oraz zamarzaniem i odmarza-
niem pokrywy zwietrzelinowej
¥ w jego wyniku na stokach pokrytych darni¹ powstaj¹ zmarszczki,
³ami¹ siê p³oty, s³upy, pnie drzew na stokach objêtych spe³zywaniem
przypominaj¹ literê „L”
z³amane p³oty zmarszczki
pnie drzew
w kszta³cie
litery L
zwietrzelina
Rys. Skutki spe³zywania
89
GEOGRAFIA
cieczenie
¥ wystêpuje w klimacie gor¹cym i wilgotnym
¥ ruch zwietrzeliny powsta³ej na skutek wietrzenia chemicznego
lawiny
¥ gwa³towne przemieszczanie siê zwietrzeliny lub œniegu (lodu) po stoku
sp³ukiwanie (zmywanie)
¥ przemieszczanie zwietrzeliny przez wody sp³ywaj¹ce po stoku
¥ tworz¹ siê formy erozyjne: bruzdy, w¹wozy itp.
¥ szczególnie intensywnie zachodzi na stokach, które nie s¹ pokryte
roœlinnoœci¹
¥ intensywnoœæ jego zale¿y tak¿e od spoistoœci i przepuszczalnoœci pod-
³o¿a oraz iloœci i natê¿enia opadów
¥ dowodem na zachodzenie sp³ukiwania na stokach s¹ ods³oniête ko-
rzenie drzew, bruzdy
ods³oniête korzenie drzew bruzdy
zwietrzelina
Rys. Skutki zmywania
90
GEOGRAFIA
Zjawiska
Zjawiska krasowe
krasowe
Istota zjawisk krasowych

proces krasowienia
rozpuszczanie przez wodê zawieraj¹c¹ dwutlenek wêgla ska³ wêgla-
nowych i gipsowych
intensywnoœæ proporcjonalna do zawartoœci dwutlenku wêgla, tempe-
ratury wody oraz iloœci wody
ska³y krasowiej¹ce
gipsy, wapienie, dolomity (czasami wyró¿niany jest kras solny)
s¹ ³atwo rozpuszczalne
nieprzepuszczalne
bardzo czêsto spêkane
Formy erozyjne powsta³e na skutek dzia³alnoœci wód powierzchniowych

bruzdy (¿³obki)
woda sp³ywaj¹ca linijnie rozpuszcza ska³y wapienne – powstaj¹ bruzdy
osi¹gaj¹ one wysokoœæ od kilku centymetrów do 2 m
¿ebra
formy wypuk³e, powsta³e miêdzy bruzdami
studnie
formy wklês³e o pionowych œcianach
powsta³e na skutek rozmycia szczelin pionowych
ponor uwa³ lej

bruzda
wywierzysko
¿ebro
mogot
polje
jaskinia
komin
Rys. Wybrane formy krasowe
91
GEOGRAFIA
Zjawiska krasowe
leje z wymycia
formy wklês³e w kszta³cie lejka
powstaj¹ na powierzchni w miejscu krzy¿owania siê szczelin
wody powierzchniowe, wp³ywaj¹c pod ziemiê, rozpuszczaj¹ ska³y
Formy erozyjne powsta³e w efekcie dzia³alnoœci wód podziemnych

kominy
powstaj¹ na skutek rozmycia szczelin pionowych
jaskinie szczelinowe
powstaj¹ na skutek poszerzania szczelin skalnych przez wody pod-
ziemne oraz procesy grawitacyjne (jaskinie ma³e)
jaskinie przep³ywowe
powstaj¹ na skutek przep³ywu wód podziemnych pod ciœnieniem (teoria
najczêœciej przytaczana)
leje zapadliskowe
formy wklês³e na powierzchni gruntu w kszta³cie lejka, powsta³e na
skutek zawalenia siê stropu jaskiñ
uwa³y
formy zapadliskowe powsta³e z po³¹czenia siê kilku lejów
polje
du¿e tereny o p³askim dnie, które powsta³y z po³¹czenia siê uwa³ów
mogoty
formy twardzielcowe, wznosz¹ce siê ponad powierzchniê zrównania
krasowego o stromych œcianach
Formy akumulacyjne powsta³e w jaskiniach

stalaktyty
nacieki zwisaj¹ce ze stropu jaskini
najczêœciej powstaj¹ u wylotu szczelin stropowych w wyniku wytr¹cania
siê wêglanu wapnia
w jaskiniach tatrzañskich na przyrost 1 cm d³ugoœci stalaktytu trzeba
czekaæ oko³o 100 lat
stalagmity
nacieki „rosn¹ce do góry” zbudowane z wêglanu wapnia, pozosta³ego
w kroplach wody spadaj¹cych ze stalaktytów
92
GEOGRAFIA
Zjawiska krasowe
stalagnaty
kolumny powsta³e na skutek po³¹czenia siê stalaktytu i stalagmitu
komin
komora
stalaktyt
stalagnat
stalagmit nacieki
Rys. Wybrane elementy jaskini
draperie, makarony
formy naciekowe powsta³e na œcianach jaskiñ
mog¹ one osi¹gaæ ró¿ne rozmiary
formy akumulacyjne w jaskiniach mog¹ przybieraæ ró¿ne barwy (kolor form
zale¿ny jest od domieszek innych pierwiastków i zwi¹zków chemicznych;
zwi¹zki ¿elaza zabarwiaj¹ formy akumulacyjne na kolor czerwony lub
br¹zowy, zwi¹zki siarki na ¿ó³to, zwi¹zki manganu na czarno)
rzeki w obszarach wapiennych
ma³e iloœci wody, gdy¿ czêœæ wód ginie w szczelinach skalnych
czêsto p³yn¹ podziemnymi tunelami
miejsce, gdzie rzeka (potok) ginie w szczelinach skalnych to ponor
miejsce wyp³ywu wód krasowych na powierzchniê to wywierzysko
w Europie najd³u¿szy odcinek prowadzenia wód przez rzekê pod po-
wierzchni¹ gruntu zanotowano na rzece Poik w Chorwacji (21 km)
na roœlinnoœci koryt rzecznych nastêpuje akumulacja wêglanu wapnia,
tworzy siê trawertyn
93
GEOGRAFIA
Zjawiska krasowe
Zadanie 1.
Podaj kilka przyk³adów krain geograficznych w Polsce i w œwiecie,
gdzie wystêpuje rzeŸba krasowa.
Zadanie 2.
Uzupe³nij tabelê, dokonuj¹c klasyfikacji poznanych form krasowych.
Forma krasowa
kras powierzchniowy kras podziemny
wklês³a wypuk³a wklês³a wypuk³a
94
GEOGRAFIA
Dzia³alnoœæ
Dzia³alnoœæ wód
wód p³yn¹cych
p³yn¹cych
Elementy doliny rzecznej

terasa nadzalewowa ³o¿ysko
terasa zalewowa koryto
brzeg wypuk³y brzeg wklês³y
Rys. Elementy doliny rzecznej
Dzia³alnoœæ wód p³yn¹cych

dzia³alnoœæ erozyjna (niszcz¹ca)
czynniki wp³ywaj¹ce na tempo erozji
¥ iloœæ przep³ywaj¹cej wody
¥ prêdkoœæ p³yniêcia wody (zale¿na od spadku rzeki)
¥ iloœæ i rodzaj transportowanego materia³u
¥ rodzaj pod³o¿a, przez które rzeka p³ynie
erozja wsteczna
1. rozmywanie ska³ 2. powstawanie niszy erozyjnej 3. obrywanie siê ska³,
cofanie siê Ÿród³a rzeki
Rys. Etapy erozji wstecznej w leju Ÿród³owym rzeki
¥ najczêœciej zachodzi w górnym odcinku rzeki

¥ doprowadza do cofania siê Ÿróde³
¨ cofanie siê Ÿróde³ mo¿e doprowadziæ do przeciêcia pasma górskiego
(powstania prze³omu regresyjnego – Góry Œwiêtokrzyskie, Biesz-
czady) i przejêcia czêœci wód rzeki p³yn¹cej po przeciwnej stronie
gór (kapta¿ rzeczny)
95
GEOGRAFIA
¥ doprowadza do cofania siê progów skalnych wystêpuj¹cych w korycie

rzeki
¨ wodospad Niagara cofa siê od 2 do 6 metrów rocznie
erozja wg³êbna
¥ niszczenie pod³o¿a znajduj¹cego siê w korycie rzecznym
¥ powstanie przeg³êbieñ (kot³ów eworsyjnych)
¥ szlifowanie i wyrównywanie pod³o¿a przez materia³ skalny niesiony
przez rzekê
¥ zachodzi do momentu osi¹gniêcia przez rzekê podstawy erozyjnej,
tj. poziomu poni¿ej którego rzeka nie mo¿e wcinaæ siê w pod³o¿e
¥ podstaw¹ erozyjn¹ rzeki g³ównej jest poziom wody w morzu
¥ podstaw¹ erozyjn¹ dop³ywu jest poziom wody w rzece g³ównej,
w miejscu, gdzie dop³yw do niej wpada
¥ przyczyny zmian podstawy erozyjnej
¨ ruchy skorupy ziemskiej
¨ zmiany klimatyczne
¥ terasy rzeczne dowodem zmian podstawy erozyjnej
A
B
1 2 3 4 5 C
Rys. Terasy rzeczne
erozja boczna
¥ rozmywanie i podcinanie brzegów przez wodê p³yn¹c¹
¥ najsilniej zaznacza siê w œrodkowym odcinku biegu rzeki
¥ potêgowana jest przez si³ê Coriolisa
¨ na pó³kuli pó³nocnej mocniej podcinane prawe brzegi rzek
¥ doprowadza do utworzenia siê meandrów (zakoli), brzegu wklês³ego
i wypuk³ego oraz równiny nadrzecznej (terasy zalewowej)
96
GEOGRAFIA
D D
C C
B B
A A
Rys. Powstawanie meandrów
dzia³alnoœæ transportowa
czynniki wp³ywaj¹ce na wielkoœæ transportu
¥ rodzaj materia³u, z którego zbudowane jest pod³o¿e
¥ prêdkoœæ i iloœæ przep³ywaj¹cej wody
rodzaje transportu rzecznego
¥ ruch skokowy
¥ wleczenie
¥ toczenie
¥ unoszenie (w postaci zawiesiny i w postaci roztworów)
skutki pracy transportowej
¥ szlifowanie dna i brzegów rzeki
¥ rozdrabnianie i obtaczanie materia³u skalnego
roczna praca transportowa wybranych rzek œwiata w milionach ton ma-
teria³u skalnego
¥ Wis³a – 1,2; Nil – 69; Dunaj – 82; Huang-ho – 650; Amazonka – 1000;
Mekong – 1300; Ganges z Brahmaputr¹ – 1800
dzia³alnoœæ akumulacyjna – proces osadzania materia³u wynik³y z zaniku
si³y transportuj¹cej rzeki
czynniki wywo³uj¹ce akumulacjê
¥ przeci¹¿enie rzeki materia³em skalnym
¥ zmniejszenie prêdkoœci przep³ywu
¥ zmniejszenie spadku rzeki
97
GEOGRAFIA
wystêpowanie
¥ koryta rzeczne
¨ brzeg wypuk³y, terasa zalewowa
¨ miejsce ujœcia dop³ywu do rzeki g³ównej
¨ w czêœci koryta, gdzie istnieje du¿a dostawa materia³u skalnego
i du¿e wahania poziomu wód, powstaj¹ ³achy, a rzeki maj¹ przebieg
warkoczowy
¨ poni¿ej wodospadów, progów skalnych – zmniejszenie siê spadku rzeki
¥ zbiorniki wodne
¨ w miejscu wpadania do nich rzeki, jeœli nie zaznaczaj¹ siê silne
p³ywy oraz brak pr¹dów przybrze¿nych, które zabra³yby przytrans-
portowany materia³, tworz¹ siê delty (gdy brak warunków do utwo-
rzenia siê delty, rzeka posiada ujœcie lejkowate)
¥ rzeki
¨ czynniki wywo³uj¹ce akumulacjê
¨ przeci¹¿enie rzeki materia³em skalnym
¨ zmniejszenie prêdkoœci przep³ywu
¨ zmniejszenie spadku rzeki
wystêpowanie
¥ koryta rzek
¨ brzeg wypuk³y, terasa zalewowa
¨ u ujœcia dop³ywu do rzeki g³ównej, gdy spadek dop³ywu jest
wiêkszy ni¿ rzeki
¨ w tej czêœci doliny, gdzie istnieje du¿a dostawa materia³u i du¿e waha-
nia poziomu wód, powstaj¹ ³achy, a rzeki maj¹ przebieg warkoczowy
¨ poni¿ej wodospadów, progów skalnych zmiana spadku rzeki
¥ zbiorniki wodne
¨ w miejscu wpadania do nich rzeki, jeœli nie zaznaczaj¹ siê silne
p³ywy oraz brak pr¹dów przybrze¿nych, które zabra³yby przytrans-
portowany materia³, tworz¹ siê delty
¨ gdy brak warunków do utworzenia siê delty, rzeka ma ujœcie lejkowate
98
GEOGRAFIA
Dzia³alnoœæ
Dzia³alnoœæ wiatru
wiatru
Dzia³alnoœæ
Dzia³alnoœæ erozyjna
erozyjna wiatru
wiatru
czynniki wp³ywaj¹ce na rozmiary i tempo erozji eolicznej (wiatrowej)

prêdkoœæ wiatru
¥ silniejsz¹ dzia³alnoœæ erozyjn¹ przypisuje siê wiatrom o zmiennej
prêdkoœci
g³êbokoœæ zalegania wód gruntowych
pokrycie terenu
¥ dzia³alnoœæ niszcz¹ca wiatru najsilniej zaznacza siê na obszarach poz-
bawionych szaty roœlinnej
rodzaje dzia³alnoœci erozyjnej wiatru
deflacja – wywiewanie materia³u skalnego

korazja – niszczenie powierzchni skalnych przez
materia³ skalny niesiony przez wiatr
skutki deflacji
z procesem deflacji wi¹¿e siê powstanie niektórych oaz (np. czêœæ oaz
w Egipcie znajduje siê w miejscach, gdzie materia³ skalny zosta³ usuniêty
przez wiatr) oraz niektórych jezior powsta³ych w okresach interglacja³ów
kieszenie i jamy skalne
¥ powstaj¹ w ska³ach litych wskutek nierównomiernego wietrzenia
i wywiewania zwietrzeliny
zag³êbienia bezodp³ywowe
¥ rynny
¨ formy wklês³e o d³ugoœci do 1 km i g³êbokoœci kilkunastu metrów
kierunek wiatru
Rys. Rynna (niecka) deflacyjna
99
GEOGRAFIA
¥ misy
¨ formy wklês³e o d³ugoœci do kilkunastu kilometrów i g³êbokoœci do
kilkudziesiêciu metrów
¨ najwiêksze zanotowano na pustyni Namib
ostañce deflacyjne
¥ formy wypuk³e o stromych stokach i p³askich kulminacjach najczêœciej
pokrytych roœlinnoœci¹
¥ zbudowane z piaskowców lub i³ów
¥ powstaj¹ na skutek nierównomiernego wywiewania materia³u skalnego
bruk deflacyjny
¥ pokrywa zbudowana z okruchów skalnych, najczêœciej oszlifowanych
Rys. Bruk deflacyjny
¥ powstaje na terenach zbudowanych ze ska³ ró¿noziarnistych na skutek

wywiewania materia³u drobniejszego
¥ pokrywa on pustynie kamieniste (hamady)
¨ brukiem deflacyjnym pokryta jest znaczna czêœæ Sahary
z³o¿a eoliczne
¥ powstaj¹ w obszarach nadmorskich lub nadrzecznych
¥ wiatr wywiewa materia³ l¿ejszy, a ciê¿szy pozostawia
formy utworzone na skutek korazji
wyg³ady i pagóry eoliczne
¥ powstaj¹ w efekcie tarcia materia³u skalnego o pod³o¿e zbudowane ze
ska³ litych
grzyby skalne
¥ wiatr transportuje materia³ w warstwie przygruntowej, napotykaj¹c
przeszkody, ¿³obi je
100
GEOGRAFIA
kierunek wiatru
Rys. Grzyb skalny
jardangi
¥ ostre grzbiety, oddzielone bruzdami, które powsta³y na skutek korazji
w ska³ach o niskim stopniu scementowania
¥ powstaj¹ w obszarach o sta³ych kierunkach wiatrów
¨ najwiêksze skupisko jardangów znajduje siê na Wielkiej Pustyni
Lota w Iranie, zbudowane s¹ one g³ównie z mu³owców i i³owców
¡ d³ugoœæ ich wynosi do 150 km, a wysokoœæ do 200 m
graniaki
¥ luŸne okruchy skalne o œciêtych i wypolerowanych powierzchniach
jamy korazyjne
¥ powstaj¹ w œcianach ska³ litych lub zwiêz³ych, które buduj¹ ska³y
o ró¿nej odpornoœci na œcieranie
Dzia³alnoœæ
Dzia³alnoœæ akumulacyjna
akumulacyjna wiatru
wiatru
wydmy jako przyk³ad dzia³alnoœci akumulacyjnej wiatru

warunki powstawania wydm
wystêpowanie piasków, które nie s¹ pokryte szat¹ roœlinn¹
¥ pustynie piaszczyste nazywamy ergami
transport materia³u skalnego przez wiatr
istnienie przeszkód terenowych
101
GEOGRAFIA
charakterystyka wydm
budowa
¥ stok dowietrzny
¨ nachylenie 3 do 10° (p³aski i d³ugi)
¨ materia³ skalny ubity
¨ wystêpuj¹ zmarszczki wiatrowe (ripplemarki)
¥ stok zawietrzny
¨ nachylenie 25 do 30° (stromy i krótki)
¨ materia³ skalny u³o¿ony luŸno
rozmiary
¥ wysokoœæ
¨ kilka metrów (wydmy niektórych wybrze¿y morskich, dolin rzecznych)
¨ przeciêtna wysokoœæ barchanu oko³o 30 m
¨ kilkadziesi¹t metrów (np. wydmy okolic £eby oko³o 60 m)
¨ kilkaset metrów (Sahara oko³o 150 m, Wielki Erg do 500 m)
¥ d³ugoœæ
¨ barchan (oko³o 500 m)
¨ wydmy pod³u¿ne (kilka, kilkadziesi¹t kilometrów)
¡ wydmy pod³u¿ne w Egipcie maj¹ d³ugoœæ do 300 km

prêdkoœæ poruszania siê wydm
¥ kilka metrów na rok
¨ obszary o p³ytkim zaleganiu wód gruntowych (w Polsce ok. 7 m na rok)
¥ kilkanaœcie metrów
¨ barchany w œrodkowej Azji przemieszczaj¹ siê przeciêtnie od 10 do
20 m w ci¹gu roku
¥ kilkaset metrów
¨ najwiêksz¹ œredni¹ prêdkoœæ przemieszczania siê wydm zaobser-
wowano na pustyni Kyzy³-kum w Turkmenistanie (6 m na dobê,

tj. oko³o 22 km w ci¹gu roku)
rodzaje wydm w zale¿noœci od g³êbokoœci zalegania poziomu wód gruntowych
barchany
kierunek wiatru
Rys. Barchan
102
GEOGRAFIA
¥ tworz¹ siê przy niewielkiej iloœci materia³u i umiarkowanej sile wiatru

¥ wystêpuj¹ w miejscach, gdzie poziom wód gruntowych zalega g³ê-
boko (najczêœciej wystêpuj¹ na pustyniach)
¥ ramiona zawieraj¹ mniej materia³u, jest on lepiej przesuszony ni¿
w centralnej czêœci wydmy i szybciej przemieszczany
wydmy pod³u¿ne
kierunek wiatru
Rys. Wydmy pod³u¿ne
¥ tworz¹ siê, gdy materia³u skalnego jest du¿o, a si³a wiatru umiarkowana
¥ wystêpuj¹ na pustyniach
wydmy poprzeczne
kierunek wiatru
Rys. Wydmy poprzeczne
¥ ci¹g wydm parabolicznych po³¹czonych ramionami

¥ wystêpuj¹ na wybrze¿ach morskich
103
GEOGRAFIA
wydmy paraboliczne
kierunek wiatru
Rys. Wydma paraboliczna
¥ wystêpuj¹ w miejscach, gdzie poziom wód gruntowych zalega p³ytko

¥ piasek na ramionach przemieszczany jest wolniej, gdy¿ zatrzymuje go
roœlinnoœæ
wydmy gwiaŸdziste
kierunek wiatru
Rys. Wydma gwiaŸdzista
¥ pagórki o nieregularnych kszta³tach

¥ wystêpuj¹ na obszarach, gdzie wiej¹ wiatry z ró¿nych kierunków
pokrywy lessowe
¥ powstaj¹ na skutek akumulacyjnej dzia³alnoœci wiatrów wiej¹cych
¨ z pustyni
¡ wiatry wiej¹ce z pustyni Gobi wywiewaj¹ najdrobniejszy ma-
teria³ skalny i osadzaj¹ go na jej przedpolu, tworz¹c pokrywê
lessow¹ Wy¿yny Lessowej w Chinach
104
GEOGRAFIA
¨ od l¹dolodu
¡ na przedpolu l¹dolodu wystêpowa³y obszary, które nie by³y
pokryte szat¹ roœlinn¹
¡ wiatr wiej¹cy od l¹dolodu wywiewa³ najdrobniejszy materia³
skalny (i³y) i transportowa³ go, po napotkaniu przeszkód tere-
nowych materia³ skalny by³ osadzany na nich
¡ w Polsce pokrywy lessowe wystêpuj¹ na obrze¿ach Wy¿y-
ny Kielecko-Sandomierskiej, na progu Pogórza Karpat oraz
na Przedgórzu Sudeckim
WY¯ NI¯
l¹dolód kierunek wiatru

akumulacja
deflacja transport
pokrywy lessowe
Rys. Powstawanie pokryw lessowych przed czo³em l¹dolodu
Pustynie
Pustynie
pustynia – obszar l¹dowy, na którym zwarta szata

roœlinna nie przekracza 10%
przyczyny wystêpowania pustyñ

warunki klimatyczne
¥ wysoka temperatura, niskie opady
¨ niskie opady spowodowane pr¹dami zstêpuj¹cymi powietrza na
granicy strefy klimatów zwrotnikowych i podzwrotnikowych, np.
Sahara
¨ niskie opady spowodowane przep³ywaniem w pobli¿u l¹du zim-
nych pr¹dów morskich, np. pustynia Atacama, pustynia Namib
¨ istnienie cienia opadowego – góry zatrzymuj¹ nap³yw chmur opa-
dowych, np. pustynia Thar
¥ niska temperatura powietrza
¨ pustynie lodowe strefy arktycznej i antarktycznej
105
GEOGRAFIA
warunki geologiczne
¥ g³êbokie zaleganie poziomu wód gruntowych
¥ Pustynia B³êdowska
¨ najwiêkszy w Europie obszar lotnych piasków (30 km2 )
¨ znajduje siê w po³udniowo-zachodniej czêœci Wy¿yny Krakowsko-
Czêstochowskiej
¨ mi¹¿szoœæ piasków wynosi oko³o 40 m
¨ g³êbokie zaleganie wód gruntowych powoduje ubóstwo szaty roœlinnej
¨ istniej¹ hipotezy, ¿e Pustynia B³êdowska jest pustyni¹ powsta³¹ na
skutek eksploatacji piasków potrzebnych na podsadzkê dla kopalñ
Górnego Œl¹ska
rodzaj pokrycia pustyñ
lód
ska³y
obszary wystêpowania pustyñ
strefy klimatów zwrotnikowych i podzwrotnikowych kontynentalnych
strefa klimatu arktycznego i antarktycznego
typy pustyñ, na powierzchni których wystêpuj¹ ska³y
najczêœciej w obrêbie pustyni wystêpuje kilka typów pokrycia
¥ skaliste (hamady)
¨ powierzchniê pokrywaj¹ ska³y lite, czêsto s¹ one pokryte pustynn¹
polew¹ soln¹
¥ kamieniste
¨ powierzchniê pokrywaj¹ g³azy i g³aziki
¥ ¿wirowe (seriry)
¥ piaszczyste (ergi)
¥ ilaste (takyry, plaje)
106
GEOGRAFIA
Zadanie
Uzupe³nij tabelê, dopisuj¹c do nazwy pustyni nazwy kontynentu
i pañstwa, na terenie których siê ona znajduje.
Kontynent, na którym siê Pañstwo, na terenie którego

Pustynia
znajduje le¿y
A³aszan
Arabska
Atacama
Bolson de Mapini
Gibsona
Gobi
Kalahari
Kara-kum
Kyzy³-kum
Libijska
Wielka Pustynia Lota
Namib
Nubijska
Ma³y Nefud
Mohave
Rub al-Chali
Takla Makan
Thar
Wielka Pustynia Piaszczysta
Wielka Pustynia S³ona
Wielki Erg Wschodni
Wielka Pustynia Wiktorii
107
GEOGRAFIA
Dzia³alnoœæ
Dzia³alnoœæ zbiorników
zbiorników wodnych
wodnych
w
w obrêbie
obrêbie wybrze¿y
wybrze¿y
Wybrze¿e i jego elementy

wybrze¿e – obszar, na którym mo¿na dostrzec dzia³alnoœæ procesów brze-
gowych
procesy brzegowe – rzeŸbotwórcza dzia³alnoœæ morza w obrêbie wybrze¿a
elementy wybrze¿a
brzeg – teren znajduj¹cy siê miêdzy najwiêkszym

a najmniejszym zasiêgiem wód morskich
nadbrze¿e – czêœæ wybrze¿a znajduj¹ca siê po stro-
nie l¹du
przybrze¿e – czêœæ wybrze¿a od strony wody
¥ zasiêg falowania
¥ zasiêg p³ywów
czynniki wp³ywaj¹ce na rodzaj i intensywnoœæ procesów brzegowych
ukszta³towanie pionowe brzegu
¥ stromy
¥ p³aski
rodzaj ska³ buduj¹cych brzeg
wielkoœæ wahañ poziomu wody
Dzia³alnoœæ niszcz¹ca morza na wybrze¿ach stromych (abrazja)

nisza abrazyjna
fale przyboju lub p³ywów morskich wywieraj¹ nacisk na ska³y
¥ przeciêtnie od kilku kilogramów do kilkunastu ton na m2
¨ zale¿y od masy wody uderzaj¹cej o brzeg i czêstotliwoœci fal
wciskaj¹c siê w szczeliny skalne, sprê¿aj¹ znajduj¹ce siê w nich powietrze
nastêpuje rozdrabnianie materia³u skalnego, niszczenie podstawy stoku
– powstaje nisza abrazyjna
platforma abrazyjna
powierzchnia lekko nachylona powsta³a u podnó¿a klifu
w miarê rozrastania siê platformy abrazyjnej maleje abrazja
108
GEOGRAFIA
Dzia³alnoœæ zbiorników wodnych w obrêbie wybrze¿y
klif (faleza)
nisza abrazyjna
maksymalny poziom wody
minimalny poziom wody
pla¿a platforma
akumulacyjna
platforma abrazyjna
Rys. Elementy wybrze¿a stromego
klif
rozrastanie siê niszy abrazyjnej przyczyn¹ obrywania siê mas skalnych
znajduj¹cych siê nad nisz¹
¥ powstaje strome wybrze¿e klif (faleza)
¥ dzieje siê tak, gdy si³a grawitacji przewy¿szy si³y spoistoœci ska³y
¥ na niektórych wybrze¿ach wysokoœæ klifu siêga nawet kilkuset metrów,
np. Bornholm
rozmiary cofania siê brzegów stromych na Ba³tyku
kilka centymetrów na rok, np. Gotlandia
kilkadziesi¹t centymetrów na rok, np. Wolin
kilka metrów na rok (do 3), np. Pomorze Zachodnie
Dzia³alnoœæ akumulacyjna morza na wybrze¿ach p³askich

wa³ burzowy
pla¿a
³awice
maksymalny poziom wody
minimalny poziom wody
bruzdy
Rys. Elementy wybrze¿a p³askiego
109
GEOGRAFIA
pla¿a
fale morskie na p³ytkim wybrze¿u za³amuj¹ siê
tr¹c o dno, wytracaj¹ swoj¹ energiê
¥ nie s¹ w stanie zabraæ ca³ego materia³u, który przynios³y z dna
¥ czêœæ wody wsi¹ka w pod³o¿e
na brzegu akumulowany jest materia³ skalny – powstaje pla¿a
wa³ burzowy
zbudowany z materia³u naniesionego przez fale sztormowe
stoki od strony morza s¹ ³agodne, a materia³ skalny ubity
wysokoœæ zale¿y od wysokoœci i si³y fal sztormowych
¥ Ba³tyk (2 do 3 m)
¥ Atlantyk (10 do 12 m)
³awica
wa³ podwodny
równoleg³y do brzegu
powstaje w miejscu za³amywania siê fal
¥ w Polsce – okolice £eby
bruzda
obni¿enie miêdzy ³awicami
lido
wynurzona ³awica
powstaje na obszarach silnych p³ywów morskich
wiatry buduj¹ na lido wydmy
wystêpuj¹ w nich przerwy – porto
lido jest mocniej nadbudowane od strony l¹du
¥ w Europie – wybrze¿a W³och, Holandii
laguna
obszar p³ytkiego morza miêdzy brzegiem a lido
mierzeja
powstaje na wybrze¿ach rozwiniêtych
¥ zatoki, pó³wyspy, wyspy
fale uderzaj¹ce ukoœnie o wybrze¿e powoduj¹ powstanie lokalnych
pr¹dów morskich
¥ pr¹dy transportuj¹ materia³ zebrany u wybrze¿y morskich
¥ wp³ywaj¹c do zatok morskich, p³yn¹ ³ukowato
¥ nie op³ywaj¹ ich wzd³u¿ wybrze¿y
110
GEOGRAFIA
w zatokach nastêpuje akumulacja materia³u, tworzy siê wa³ piaszczysty

– kosa
¥ w Polsce – kosa Pó³wyspu Helskiego
wyd³u¿anie i powiêkszanie siê kosy doprowadza do powstania mierzei
¥ w Polsce – mierzeje: Wiœlana, £ebska, Jamno
zatokê odciêt¹ od morza mierzej¹ nazywamy zalewem
¥ w Polsce – Zalew Wiœlany, Zalew Jeziora £ebsko
tombolo
mierzeja, która ³¹czy dwie wyspy lub wyspê ze sta³ym l¹dem
fale morskie fale morskie
pr¹d przybrze¿ny
kosa zatoka mierzeja zalew
Rys. Tworzenie siê kos, mierzei, zalewów
111
GEOGRAFIA
Typy
Typy wybrze¿y
wybrze¿y
Typy wybrze¿y
mierzejowe
wybrze¿e wyrównane (genezê podano w rozdziale: Dzia³alnoœæ akumula-
cyjna morza na wybrze¿ach p³askich)
lagunowe
wybrze¿e wyrównane (genezê podano w rozdziale: Dzia³alnoœæ akumula-
cyjna morza na wybrze¿ach p³askich)
rafowe
wybrze¿e wyrównane
wystêpuj¹
¥ nad morzami p³ytkimi o wodach czystych
¥ temperatura wód – oko³o +20°C
kolonie koralowców tworz¹ wapienne szkielety
ze szkieletów tworz¹ siê ci¹gi ska³
¥ wynurzaj¹ siê w czasie odp³ywów
stanowi¹ barierê dla statków
atolowe
rodzaj wybrze¿a rafowego
wystêpuje wokó³ wysp znajduj¹cych siê w strefie gor¹cej na morzach p³ytkich
koralowce ¿yj¹ w morzu do g³êbokoœci 40 m
wokó³ wyspy wytwarza siê rafa koralowa
w przypadku zanurzenia siê wyspy lub podnoszenia siê poziomu morza
rafa koralowa roœnie
z czasem nad poziom wody siêga pierœcieñ raf koralowych – atol
dawne wyspy tworz¹ p³ytkie zbiorniki wody – laguny
A. B. C.
Rys. Rozwój wybrze¿a atolowego na skutek podnoszenia siê poziomu wody w morzu
112
GEOGRAFIA
Typy wybrze¿y
dalmatyñskie (kana³owe)
powstaje na skutek zanurzenia pasm m³odych gór
pasma górskie stanowi¹ wyspy
doliny staj¹ siê czêœci¹ morza
rodzaj zachodz¹cych procesów brzegowych zale¿y od stromizny wybrze¿a
wybrze¿e dalmatyñskie pod³u¿ne
200 m n.p.m.
150 m n.p.m.
100 m n.p.m.
50 m n.p.m.
0 m n.p.m.
morze l¹d
Rys. Wybrze¿e dalmatyñskie
¥ osie pod³u¿ne wysp równoleg³e do linii brzegowej

¥ zachodnie wybrze¿a Pó³wyspu Ba³kañskiego, Kalifornia
wybrze¿e dalmatyñskie poprzeczne
¥ osie pod³u¿ne wysp prostopad³e do linii brzegowej
¥ wybrze¿e po³udniowej Grecji
riasowe
100 m n.p.m.
50 m n.p.m.
0 m n.p.m.
morze l¹d
Rys. Wybrze¿e riasowe
powstaje w wyniku zanurzenia rzeŸby wy¿ynnej lub starych gór

zatoki morskie wcinaj¹ siê w doliny rzeczne
¥ Hiszpania, Portugalia
113
GEOGRAFIA
Typy wybrze¿y
fiordowe
powstaje w efekcie zanurzenia g³êbokich dolin lodowcowych (fiordów)
¥ Norwegia
fördowe (czyt. fyrdowe)
powstaje na skutek zanurzenia p³ytkich dolin utworzonych przez l¹do-
lody i wody wyp³ywaj¹ce spod l¹dolodu (fördów)
¥ Dania, Szwecja
fierdowe
powstaje przez zatopienie szerokich i p³ytkich dolin polodowcowych
¥ Norwegia, Szwecja
szkierowe (szerowe)
20 m n.p.m.
10 m n.p.m.
0 m n.p.m.
Rys. Wybrze¿e szkierowe
powstaje wskutek zalania równin z pagórkami polodowcowymi

¥ tworz¹ one liczne ma³e wyspy
¥ Szwecja, Finlandia (Wyspy Alandzkie)
limanowe
powstaje przez zalanie dolin jarowych – „limanów”
¥ Ukraina
deltowe
wystêpuje w miejscu ujœcia do morza rzeki, która tworzy deltê
¥ wybrze¿e Egiptu u ujœcia Nilu, wybrze¿e Rumunii u ujœcia Dunaju
estuariowe
wystêpuje w miejscu ujœcia do morza rzeki, która nie tworzy delty
¥ ujœcie Tamizy, ujœcie Sekwany
114
GEOGRAFIA
Dzia³alnoœæ
Dzia³alnoœæ l¹dolodów
l¹dolodów ii lodowców
lodowców górskich
górskich
Dzia³alnoœæ
Dzia³alnoœæ l¹dolodów
l¹dolodów
L¹dolody
dzia³alnoœæ erozyjna
œcieranie i szlifowanie
¥ zachodzi pod l¹dolodem
¥ nastêpuje z powodu tarcia okruchów skalnych wtopionych w dolne
partie l¹dolodu
¥ doprowadza do powstania wyg³adów i ¿³obów
¥ ska³y lite ulegaj¹ œcieraniu z prêdkoœci¹ kilku milimetrów na rok
niszczenie przedpola l¹dolodu
¥ na skutek spychania i przesuwania materia³u skalnego znajduj¹cego
siê na przedpolu l¹dolodu
¨ najwyraŸniej widoczne, gdy przedpole zbudowane jest ze ska³ luŸnych
wyciskanie
¥ wystêpuje w strefie marginalnej l¹dolodu
¥ z powodu nacisku l¹dolodu na pod³o¿e dochodzi do zachwiania rów-
nowagi skorupy skalnej, a w konsekwencji do wyciœniêcia materia³u
znajduj¹cego siê pod l¹dolodem przed jego czo³o
dzia³alnoœæ transportowa
przenoszenie materia³u skalnego
¥ przez l¹dolód
¨ materia³ wtopiony w l¹dolód i pchany przed l¹dolodem
¥ przez wody
¨ p³yn¹ce pod l¹dolodem i wyp³ywaj¹ce z l¹dolodu
dzia³alnoœæ akumulacyjna
osadzanie materia³u skalnego
¥ w czasie zlodowacenia za naturalnymi przeszkodami i w szczelinach
l¹dolodu
¨ strona odl¹dolodowa drumlinów
¨ ozy
¥ podczas zanikania l¹dolodu
¥ kemy
115
GEOGRAFIA
Dzia³alnoœæ l¹dolodów i lodowców górskich
formy terenu powsta³e na skutek dzia³alnoœci l¹dolodu

wyg³ady
¥ wystêpuj¹ na obszarach, gdzie l¹dolód napotyka³ ska³y lite
¥ urozmaicone s¹ rysami (g³êbokoœæ do 1 cm) i bruzdami (g³êbokoœæ do
0,5 m) powsta³ymi podczas tarcia o pod³o¿e materia³u skalnego nie-
sionego przez l¹dolód
¨ przebieg rys i bruzd wskazuje kierunek przesuwania siê l¹dolodu
wa³y moren czo³owych
¥ formy wypuk³e znajduj¹ce siê na granicy maksymalnego zasiêgu
l¹dolodu
¥ zbudowane z materia³u pchanego przed l¹dolodem i wyciœniêtego
sprzed jego marginalnej czêœci
¥ dochodz¹ do wysokoœci kilkudziesiêciu, a nawet kilkuset metrów
wa³y moren recesyjnych
¥ formy wypuk³e
¥ ni¿sze od wa³ów moren czo³owych
¥ powsta³y w czasie krótkotrwa³ego postoju l¹dolodu podczas jego co-
fania siê
¥ najczêœciej maj¹ przebieg równoleg³y do wa³u moreny czo³owej
bramy lodowcowe
¥ wyrwy w wa³ach moren, którymi wyp³ywa³y wody na przedpole l¹dolodu
równina moreny dennej
¥ forma falista
¥ zbudowana z materia³u przytransportowanego przez l¹dolód
¥ powsta³a podczas topnienia l¹dolodu
¥ urozmaicona licznymi mniejszymi formami pol¹dolodowymi
ozy
¥ krête, d³ugie, faliste pagórki
A. B.
Rys. A – oz, B – warstwowanie materia³u skalnego w ozie
116
GEOGRAFIA
¥ powsta³y w tunelach znajduj¹cych siê wewn¹trz l¹dolodu, na skutek

dzia³alnoœci akumulacyjnej wód p³yn¹cych pod ciœnieniem
¥ materia³ skalny akumulowany by³ wspó³kszta³tnie do stropu tunelu,
w którym powstawa³ oz
¥ wysokoœæ – do kilkudziesiêciu metrów
¥ d³ugoœæ – kilka do kilkuset kilometrów
kemy
A. B.
Rys. A – kem, B – warstwowanie materia³u skalnego w kemie
¥ p³askie pagórki, utworzone przez akumulacjê rzeczno-lodowcow¹

w szczelinach lodowych
¥ w okresie szybkiego ocieplania siê klimatu lód rozpada³ siê na bloki
¥ wody p³yn¹ce od l¹dolodu osadza³y materia³ skalny w szczelinach
miêdzy bry³ami lodu
¥ d³ugoœæ do kilkuset metrów
¥ wysokoœæ do kilkudziesiêciu metrów
drumliny
kierunek nasuwania siê l¹dolodu
Rys. Drumlin
¥ pagórki o wysokoœci kilkunastu, kilkudziesiêciu metrów i d³ugoœci do

1 km
¥ powsta³y prawdopodobnie z przekszta³cenia wa³ów morenowych pod-
czas powtórnego wkroczenia l¹dolodu
117
GEOGRAFIA
A. przekrój poprzeczny przez wa³ morenowy przed

ponownym wkroczeniem l¹dolodu
B. niszczenie stoku „dol¹dolodowego”
C. akumulacja na stoku „odl¹dolodowym”
Rys. Etapy powstawania drumlinu

rynny polodowcowe
¥ d³ugie, w¹skie zag³êbienia o du¿ej g³êbokoœci
¥ najczêœciej towarzysz¹ ozom
¥ powsta³y pod l¹dolodem w wyniku dzia³alnoœci erozyjnej wód polo-
dowcowych p³yn¹cych pod ciœnieniem
¥ mog¹ powstaæ równie¿ wskutek dzia³alnoœci wyoruj¹cej l¹dolodu –
wtedy s¹ p³ytkie
A B
Rys. Rynny polodowcowe: A – powsta³e na skutek dzia³alnoœci erozyjnej

wód p³yn¹cych pod l¹dolodem pod ciœnieniem; B – powsta³e na skutek dzia-
³alnoœci wyorywuj¹cej materia³u skalnego, transportowanego przez l¹dolód
¥ rynny polodowcowe najczêœciej wype³nione s¹ wod¹
118
GEOGRAFIA
oczka wytopiskowe
¥ zag³êbienie bezodp³ywowe
¥ powsta³e z wytopienia bry³ martwego lodu (oddzielonego od lodowca
lub l¹dolodu)
¥ najczêœciej wype³nione wod¹
A B
C D
Rys. Etapy powstawania oczek wytopiskowych
pola sandrowe (sto¿ki sandrowe)

¥ formy powsta³e w wyniku akumulacji materia³u wyniesionego przez
wody p³yn¹ce od l¹dolodu
¥ im bli¿ej wa³u moreny czo³owej, tym grubszy materia³ buduj¹cy sto¿ki
sandrowe
pradoliny
¥ koryta rzek odprowadzaj¹cych wody od l¹dolodu
¨ pradoliny powsta³e w czasie zlodowaceñ plejstoceñskich w znacznej
czêœci Europy, w tym i w Polsce maj¹ przebieg równole¿nikowy,
gdy¿ l¹dolód nasuwa³ siê na tereny o wy¿szych wysokoœciach bez-
wzglêdnych
119
GEOGRAFIA
falista równina moreny dennej wa³ moreny czo³owej

rynna brama lodowcowa
polodowcowa jezioro zastoiskowe
pradolina
wa³ moreny
recesyjnej
we
kem pole sandrowe
ko
pi s
drumliny
yto
aw
k
ocz
ska³y przyniesione przez l¹dolód
ska³y, na które wkroczy³ l¹dolód
formy utworzone
w obrêbie zasiêgu lodu
Rys. Formy terenu utworzone przez dzia³alnoœæ l¹dolodu i wód p³yn¹cych

pod l¹dolodem oraz wyp³ywaj¹cych sprzed l¹dolodu
Dzia³alnoœæ
Dzia³alnoœæ lodowców
lodowców górskich
górskich
Lodowce dolinne
istota dzia³alnoœci erozyjnej w obrêbie dolin zajêtych przez lodowiec
niszczenie ska³ pod³o¿a lodem i materia³em skalnym niesionym przez
lodowiec
¥ najsilniejsze w lejach Ÿród³owych dolin, gdy¿ tam jest najwiêksza
dostawa materia³u
niszczenie ska³ pod³o¿a przez wody p³yn¹ce pod lodowcem
niszczenie i sortowanie materia³u przez wody wyp³ywaj¹ce z lodowca
niszczenie ska³ znajduj¹cych siê nad lodowcem na skutek wietrzenia
mrozowego
¥ przybiera silniejsze rozmiary ni¿ niszczenie pod³o¿a lodem i materia-
³em skalnym
¥ zwietrzelina powsta³a na stokach gór pod wp³ywem ruchów maso-
wych dostaje siê do lodowca
dzia³alnoœæ transportuj¹ca
przesuwanie siê lodu
transport materia³u skalnego znajduj¹cego siê w lodowcu, na lodowcu
i przed jego czo³em
120
GEOGRAFIA
dzia³alnoœæ akumulacyjna
osadzanie materia³u skalnego w szczelinach lodowcowych i na powierz-
chni lodowca
gromadzenie materia³u skalnego przed czo³em lodowca
najwiêcej materia³u skalnego zbiera siê przed lodowcem i w szczelinach
bocznych
formy powsta³e na skutek dzia³alnoœci lodowców górskich
kary (cyrki)
¥ kot³y o œrednicy kilkuset metrów i g³êbokoœci kilkudziesiêciu metrów
¥ powstaj¹ w lejach Ÿród³owych dolin pod polem firnowym
¥ maj¹ prawie pionowe œciany do wysokoœci zalegania lodu
¥ najczêœciej wype³nione wod¹, tworz¹ jeziora karowe
garnce lodowcowe
¥ g³êbokie do³y
¥ powstaj¹ pod lodowcem na skutek dzia³alnoœci wód p³yn¹cych pod
lodowcem
¨ wody p³yn¹ pod lodowcem z du¿ym ciœnieniem hydrostatycznym
mutony
¥ pagórki zbudowane ze ska³ litych, bardziej odpornych od tych, które je
otaczaj¹
¥ œciête od strony nasuwania siê lodu
wyg³ady lodowcowe
¥ g³adkie powierzchnie skalne
¥ powstaj¹ w wyniku dzia³alnoœci erozyjnej lodowca
¥ urozmaicone s¹ rysami o przebiegu zgodnym z ruchem lodowca
doliny U-kszta³tne
¥ poszerzone przez dzia³alnoœæ erozyjn¹ dawne doliny rzeczne
A B
poziom pokrywy lodowej
Rys. Przekrój poprzeczny przez dolinê rzeczn¹. A – przed wkroczeniem

lodowca, B – po przejœciu lodowca
121
GEOGRAFIA
doliny zawieszone
¥ dawne doliny boczne, których podstawa erozyjna zosta³a podniesiona
w czasie zalegania lodu w dolinie g³ównej
¥ obecnie ich wylot znajduje siê nad dnem doliny g³ównej
wa³y moreny bocznej
¥ wa³y usypane przy bokach dolin z materia³u, który dosta³ siê do
szczelin lodowcowych z czêœci gór niepokrytej lodem, na skutek wie-
trzenia mrozowego
wa³y moreny œrodkowej
¥ formy wypuk³e powsta³e na przedpolu gór z po³¹czenia siê dwóch
wa³ów moreny bocznej
wa³y moreny czo³owej
¥ formy wypuk³e przecinaj¹ce w poprzek dolinê
¥ powstaj¹ na skutek akumulacji materia³u skalnego przed czo³em
lodowca
bramy lodowcowe
¥ wyrwy w wale moreny czo³owej
¥ utworzone przez wody wyp³ywaj¹ce z lodowca
dolina zawieszona
doliny U-kszta³tne wa³ moreny œrodkowej
wa³ moreny bocznej
kar próg
lodowcowy baraniec
garniec
wyg³ady lodowcowe
ska³y o wiêkszej odpornoœci brama lodowcowa

na erozjê lodowcow¹ wa³ moreny czo³owej
Rys. Formy utworzone przez lodowce dolinne
122
GEOGRAFIA
Zadanie
Uzupe³nij tabelê, wstawiaj¹c znak X obok nazw regionów geogra-
ficznych, gdzie formy terenu powsta³e na skutek dzia³alnoœci lodow-
ców i l¹dolodów tworzy³y siê w plejstocenie oraz obszarów, gdzie
formy takie tworz¹ siê obecnie.
Formy tworzone przez dzia³alnoœæ
Region geograficzny lodowców l¹dolodów lodowców l¹dolodów
w plejstocenie w holocenie
Alpy
Andy
Antarktyda
Grenlandia
Góry Skandynawskie
Karpaty
Kotlina Sandomierska
Kordyliery
Nizina Amazonki
Nizina Hudsoñska
Nizina Zachodniosyberyjska
Sahara
Svalbard
Pojezierze Wielkopolskie
Pó³wysep Jama³
123
GEOGRAFIA
Ukszta³towanie
Ukszta³towanie powierzchni
powierzchni kuli
kuli ziemskiej
ziemskiej
Krzywa hipsograficzna Ziemi

10
8
WYSOKOŒÆ [km]
2
œrednia wysokoœæ l¹dów (875 m)
–2
œrednia g³êbokoœæ oceanu (3800 m)

G£ÊBOKOŒÆ [km]
–4
–6
–8
–10
–12
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
POWIERZCHNIA ZIEMI W %
Rys. Krzywa hipsograficzna Ziemi
najwy¿sze wzniesienie: Mount Everest 8 848 m n.p.m.

najwiêksza g³êbia: Rów Mariañski 11 022 m p.p.m.
L¹dy i oceany
l¹dy
zajmuj¹ 149 mln km2
¥ stanowi¹ 29% powierzchni kuli ziemskiej
wiêkszy udzia³ w powierzchni pó³kuli wschodniej (36%) ni¿ zachodniej (19%)
wiêkszy udzia³ w powierzchni pó³kuli pó³nocnej (39%) ni¿ po³udniowej (19%)
kontynenty
¥ kontynent – umownie wyodrêbniona czêœæ l¹dowa powierzchni Ziemi
124
GEOGRAFIA
Ukszta³towanie powierzchni kuli ziemskiej
50 44,4
40
mln km2
30,3 24,2
30
20 17,8 13,4
8,5 10,5
10
0
Afryka
Ameryka
P³n.
Ameryka
P³d.
Antarktyda
Australia
Azja
Europa
Rys. Powierzchnia kontynentów
¥ ukszta³towanie pionowe kontynentów

100%
80%
60%
40%
20%
0%
Afryka
Ameryka
P³n.
Antarktyda
Australia
Azja
Europa
Ameryka
P³d.
poni¿ej 0 m 0–300 m 300–500 m 500–1000 m

1000–3000 m 3000–5000 m ponad 5000 m
Rys. Wysokoœci w % powierzchni kontynentów

¨ œrednia wysokoœæ l¹dów 875 m n.p.m.
¨ œrednia wysokoœæ kontynentów w metrach
2500
2030
wys. w m n.p.m.
2000
1500
987
1000 781
657 655
500 330 292
0
Afryka
Ameryka
P³n.
Ameryka
P³d.
Antarktyda
Australia
Azja
Europa
125
GEOGRAFIA
¨ najwy¿sze wzniesienie – Mount Everest (Czomolungma) 8 848 m n.p.m.

¨ najni¿sze obni¿enie (wy³¹czaj¹c kryptodepresje) – Rów Jordanu
394 (404) m p.p.m.
¨ najg³êbsza kryptodepresja – dno Jeziora Bajka³ 1 165 m p.p.m. (g³ê-
bokoœæ jeziora 1 620 m)
Zadanie
Uzupe³nij tabelê, wypisuj¹c z atlasu nazwy i wysokoœci punktów l¹do-

wych znajduj¹cych siê najwy¿ej i najni¿ej na poszczególnych konty-
nentach.
Najwy¿ej po³o¿ony punkt Najni¿ej po³o¿ony punkt

Kontynent
nazwa wysokoœæ nazwa wysokoœæ
Afryka
Ameryka P³d.
Ameryka P³n.
Antarktyda
Australia
Azja
Europa
oceany
zajmuj¹ 361 mln km2
¥ 71% powierzchni kuli ziemskiej
wiêkszy udzia³ w powierzchni pó³kuli po³udniowej i zachodniej ni¿
pó³nocnej i wschodniej
œrednia g³êbokoœæ 3 750 m
powierzchnia oceanów
¥ Ocean Spokojny – 180 mln km2
¥ Ocean Atlantycki – 106 mln km2 (w tym Ocean Arktyczny 16 mln km2)
¥ Ocean Indyjski – 75 mln km2
126
GEOGRAFIA
Wielkie formy ukszta³towania powierzchni Ziemi

km
6 góry
wy¿yny niziny stok kontynentalny
grzbiet oceaniczny
4 szelf rów oceaniczny basen oceaniczny
2
0
2
4
6
Rys. Wielkie formy ukszta³towania l¹dów i dna oceanicznego
niziny
obszary po³o¿one na wysokoœci do 300 m n.p.m.
zajmuj¹ oko³o 10,5% powierzchni Ziemi
zajmuj¹ oko³o 34% powierzchni l¹dowej Ziemi
¥ najwiêcej powierzchni zajmuj¹ w Europie (72%)
¥ najmniej – na Antarktydzie (6,5%)
przyk³ady
¥ Nizina Zatokowa, Nizina Nadbrze¿na, Nizina Amazonki, Nizina La
Platy, Nizina Chiñska, Nizina Mand¿urska, Nizina Wschodnioeuro-
pejska, Nizina Wêgierska
¥ do nizin zaliczamy równie¿ depresje
depresja – obszar l¹dowy po³o¿ony poni¿ej pozio-

mu morza
¨ najni¿ej po³o¿on¹ depresj¹ jest Rów Jordanu – 394 m p.p.m.

¨ najwiêksz¹ depresj¹ pod wzgl¹dem powierzchni jest Nizina Nad-
kaspijska – zajmuje obszar 700 tys. km 2
¨ najni¿ej po³o¿on¹ kryptodepresj¹ (depresj¹ przykryt¹ wodami) jest
dno jeziora Bajka³
wy¿yny
obszary po³o¿one powy¿ej 300 m n.p.m. o niewielkich wysokoœciach
wzglêdnych
zajmuj¹ oko³o 11% powierzchni Ziemi
zajmuj¹ oko³o 38% l¹dowej powierzchni Ziemi
najwiêcej powierzchni zajmuj¹ w Afryce
127
GEOGRAFIA
najmniej w Europie
przyk³ady
¥ Wy¿yna Brazylijska, Wielka Równina, Tybet, Wy¿yna Nadwo³¿añska,
Masyw Czeski, Masyw Centralny, Wy¿yna Œrodkowosyberyjska
góry
obszary po³o¿one powy¿ej 300 m n.p.m. o du¿ych wysokoœciach wzglêd-
nych (powy¿ej 300 m), charakteryzuj¹ce siê du¿ymi nachyleniami stoków
zajmuj¹ oko³o 28% powierzchni l¹dów
¥ najwiêkszy odsetek powierzchni Azji
przyk³ady
¥ Andy, Kordyliery, Atlas, Wielkie Góry Wododzia³owe, Alpy, Karpaty,
Himalaje, Arakan Joma
szelfy
przejœcie miêdzy powierzchni¹ l¹dow¹ a stokiem kontynentalnym
obszary po³o¿one do 200 m p.p.m., czasami do 500 m p.p.m.
nie wszystkie kontynenty s¹ opasane szelfem, np. zachodnie wybrze¿a
Ameryki Po³udniowej
przeciêtne nachylenie 1–3°
stoki kontynentalne
strefy przejœciowe miêdzy szelfami a basenami oceanicznymi
wraz z szelfem wchodz¹ w sk³ad coko³u kontynentalnego
nachylenie stoku 6–8°
urozmaicone dolinami powsta³ymi prawdopodobne przez dzia³alnoœæ
pr¹dów zawiesinowych
baseny oceaniczne
rozleg³e obszary dna oceanicznego o urozmaiconej rzeŸbie
zbudowane ze ska³ bazaltowych
rozpoœcieraj¹ siê na g³êbokoœæ 4–6 tys. m
zajmuj¹ ponad 50% powierzchni Ziemi
ponad 70% powierzchni oceanów
przyk³ady
¥ Basen Pó³nocnoamerykañski, Basen Argentyñski, Basen Angielski, Basen
Pó³nocnopacyficzny, Basen Peruwiañski, Basen Chilijski, Basen Karoliñski
128
GEOGRAFIA
grzbiety oceaniczne
¥ ³añcuchy górskie na dnie oceanów o szerokoœci do 3 tys. km i wyso-
koœci oko³o 4 tys. m
¥ na ich obszarze wystêpuj¹ pod³u¿ne rozpadliny o szerokoœci 30–60 km,
stanowi¹ce strefê aktywnoœci tektonicznej
¥ zbudowane z bazaltów
¥ zajmuj¹ oko³o 7% powierzchni Ziemi
¥ przyk³ady
¨ Grzbiet Pó³nocnoatlantycki, Grzbiet Po³udniowoatlantycki, Grzbiet
Hawajski, Grzbiet Australijsko-Antarktyczny, Grzbiet Wielorybi,
Wzniesienie Wschodniopacyficzne
rowy oceaniczne
obni¿enie dna oceanicznego, przekraczaj¹ce g³êbokoœæ 7 tys. m
pochodzenie ich jest t³umaczone dzia³aniem podskorupowych pr¹dów
zstêpuj¹cych
stanowi¹ do 2% powierzchni Ziemi
przyk³ady
¥ Rów Mariañski, Rów Filipiñski, Rów Japoñski, Rów Kurylski, Rów
Aleucki, rów Tonga, rów Puerto Rico, Rów Atakamski
Udzia³ wielkich form ukszta³towania w ogólnej powierzchni Ziemi

GÓRY
WY¯YNY
NIZINY
SZELF STOK KONTYNENTALNY
GRZBIETY OCEANICZNE ROWY
BASENY OCEANICZNE
Rys. Udzia³ wielkich form ukszta³towania l¹dów i dna oceanicznego w ogól-

nej powierzchni Ziemi
129
GEOGRAFIA
Geomorfologia
Geomorfologia –– sprawdzian
kompetencji
Zadanie 1. 0–4 p.
Uzupe³nij tabelê.
Czynnik rzeŸbotwórczy, pod

Rodzaj dzia³alnoœci (erozja,
Forma wp³ywem którego zosta³a
transport, akumulacja)
utworzona
baraniec
nisza abrazyjna
grzyb skalny
jaskinia
mierzeja
pole sandrowe
wydma paraboliczna
Zadanie 2. 0–3 p.
Uzupe³nij zdania. W miejscu liter wstaw wyrazy.
kierunek wiatru
Rysunek przedstawia ………A……… . Wydmy takie powstaj¹ w obsza-

rach ………B……… . Tworz¹ siê one na skutek ………C………
dzia³alnoœci wiatru. Ramiona wydmy pozostaj¹ za czo³em wydmy,
poniewa¿ ………D……… . Nachylenie stoku dowietrznego jest
………E……… od nachylenia stoku zawietrznego. Materia³ na stoku
dowietrznym jest bardziej ………F……… ni¿ na stoku zawietrznym.
130
GEOGRAFIA
Geomorfologia – sprawdzian kompetencji
Zadanie 3. 0–3 p.
Wymieñ formy utworzone wy³¹cznie przez dzia³alnoœæ lodowców

górskich, tj. takie, które nie tworz¹ siê na skutek dzia³alnoœci l¹dolodów.
A. ……………… B. ……………… C. ………………
D. ……………… E. ……………… F. ………………
Zadanie 4. 0–3 p.
Nazwij formy przedstawione na rysunku.
l¹dolód A
B C
A. ………………, B. ………………, C. ………………
Zadanie 5. 0–2 p.
Nazwij formy przedstawione na rysunku.
C B
A. ………………, B. ………………, C. ………………
Zadanie 6. 0–5 p.
Do nazwy pañstwa dobierz charakterystyczny typ wybrze¿a.
Pañstwa:
Polska, Ukraina, Norwegia, Szwecja, Portugalia
Wybrze¿a:
mierzejowe, fiordowe, dalmatyñskie, szkierowe, riasowe, limanowe
131
GEOGRAFIA
Geomorfologia – sprawdzian kompetencji
Zadanie 7. 0–4 p.
Wybierz strza³ki prawid³owo wskazuj¹ce zmiany podstawy erozyjnej

rzeki. Podpisz je cyframi. Najni¿sz¹ cyfr¹ oznacz strza³kê oznaczaj¹c¹
najstarsz¹ zmianê, najwy¿sz¹ cyfr¹ najm³odsz¹ zmianê.
Zadanie 8. 0–4 p.
Uzupe³nij tabelê.
Rodzaj wielkiej formy Nazwa kontynentu (oceanu),

Wyszczególnienie
ukszta³towania Ziemi w którego obrêbie le¿y
Nadkaspijska
Atakamski
Belingshausena
Brooksa
Wielorybi
Peruwiañski
Abisyñska
Nadbrze¿na
Punktacja:
0 pkt – 9 pkt niedostateczny
10 pkt – 14 pkt dopuszczaj¹cy
15 pkt – 20 pkt dostateczny
21 pkt – 24 pkt dobry
25 pkt – 27 pkt bardzo dobry
28 pkt celuj¹cy
132
GEOGRAFIA
G
GEOGRAFIA
EOGRAFIA GLEB
GLEB
B
BIOGEOGRAFIA
IOGEOGRAFIA
R
RELACJE
ELACJE CZ£OWIEK–ŒRODOWISKO
CZ£OWIEK–ŒRODOWISKO
Proces
Proces ii profil
profil glebotwórczy
glebotwórczy
gleba – powierzchniowa warstwa litosfery zasie-

dlona przez zgrupowanie swoistych organizmów, sta-
nowi¹ca pod³o¿e do ¿ycia roœlin i pod ich wp³ywem –
przy udziale pozosta³ych elementów œrodowiska przy-
rodniczego – ulegaj¹ca przemianom, które powoduj¹
ukszta³towanie siê profilu glebowego
Czynniki wp³ywaj¹ce na intensywnoœæ procesu glebotwórczego

proces glebotwórczy – cykl zmian doprowadza-
j¹cych do powstania gleby; objawem procesu glebo-
twórczego jest ró¿nicowanie siê zwietrzeliny i wytwa-
rzanie poziomów glebowych
klimat
wody
pod³o¿e geologiczne
ukszta³towanie terenu
organizmy ¿ywe
czas
na wytworzenie 1 cm gleby potrzeba od 200 do 500 lat
Etapy procesu glebotwórczego

procesy przygotowawcze
wietrzenie mechaniczne i chemiczne
¥ rozdrabnianie ska³, tworzenie siê nowych zwi¹zków chemicznych
¥ wzrost zdolnoœci magazynowania wody i powietrza przez zwietrzelinê
wkroczenie drobnoustrojów
¥ rozk³ad chemiczny zwietrzeliny
133
GEOGRAFIA
Proces i profil glebotwórczy
w³aœciwe procesy glebotwórcze

zaczynaj¹ siê wraz z wkroczeniem roœlin wy¿szych
roœliny pobieraj¹ sk³adniki mineralne
obumieraj¹ce szcz¹tki roœlin tworz¹ warstwê próchnicy
procesy przemieszczania siê produktów wietrzenia i humifikacji
dochodzi do nich pod wp³ywem dzia³alnoœci wód
¥ wsi¹kaj¹cych wód opadowych
¥ podsi¹kaj¹cych wód gruntowych
¥ wód gruntowych przemieszczaj¹cych siê poziomo
Profil glebowy efektem procesu glebotwórczego

profil glebowy – pionowy przekrój przez glebê
zbudowany z poziomów glebowych powsta³ych w trakcie
procesu glebotwórczego; wykszta³cenie siê poszczegól-
nych poziomów glebowych zale¿ne jest od czynników
glebotwórczych; gleba nie musi posiadaæ wszystkich
poziomów glebowych
0
poziom akumulacji œció³ki A0
poziom próchnicy (A1)
poziom wymycia (A2)*
poziom wmycia (B)
1
poziom ska³y macierzystej (C)
poziom ska³y podœcielaj¹cej (D)
2
Rys. Typowy profil gleby. * – poziom przemycia (A3) w glebach wytworzonych na
ska³ach zewnêtrznych
134
GEOGRAFIA
poziom akumulacji œció³ki (A0)

wierzchnia czêœæ profilu glebowego
zbudowana z nieroz³o¿onej lub s³abo roz³o¿onej substancji organicznej
mi¹¿szoœæ zale¿na od dostawy materia³u organicznego oraz tempa jego
rozk³adu
poziom próchniczy (A1)
po³o¿ony pod poziomem akumulacji œció³ki
zbudowany z roz³o¿onej substancji organicznej
w czasie rozk³adu substancji organicznej powstaj¹ kwasy humusowe
poziom wymycia (A2) – eluwialny
charakterystyczny dla gleb utworzonych na ska³ach luŸnych
po³o¿ony pod poziomem próchniczym
poziom o jaœniejszym zabarwieniu
odbywa siê w nim dwukierunkowe przemieszczanie substancji glebowych
¥ ku do³owi w czasie wsi¹kania wód opadowych
¥ ku górze w czasie podsi¹kania wód gruntowych
woda opadowa wzbogacona kwasami humusowymi oraz kwasem wê-
glowym usuwa ze zwietrzeliny np. wêglan wapnia, ¿elazo, glin, mangan,
fosfor
w poziomie eluwialnym pozostaje g³ównie kwarc (SiO2)
¥ st¹d jasny kolor (prawie bia³y)
poziom glebowy najubo¿szy w mikroorganizmy glebowe
¥ najbardziej zakwaszony poziom glebowy
poziom przemycia (A3)
wystêpuje na glebach powsta³ych na ska³ach zwiêz³ych zamiast poziomu
wymycia
¥ utrudniony transport zwi¹zków glebowych przez wody ze wzglêdu
na niski stopieñ przepuszczalnoœci zwietrzeliny
w glebach powsta³ych na ska³ach luŸnych tworzy przejœcie z poziomu
wymycia do poziomu wmycia
charakteryzuje siê szarym lub ¿ó³toszarym zabarwieniem
¥ kolor wywo³any mniejsz¹ zawartoœci¹ próchnicy oraz czêœciowym
wy³ugowaniem zwi¹zków ¿elaza i glinu
przechodzi bezpoœrednio w poziom wmycia
135
GEOGRAFIA
poziom wmycia (B) – iluwialny

po³o¿ony pod poziomem wymycia lub przemycia
gromadz¹ siê w nim wymyte przez wodê drobne cz¹stki glebowe
¥ mineralne i próchnicze
nagromadzenie drobnych cz¹stek glebowych powoduje wiêksz¹ zwiêz³oœæ
poziomu wmycia w porównaniu z pozosta³ymi poziomami
dostawa zwi¹zków ¿elaza, glinu, fosforu, wapnia oraz próchnicy powo-
duje, ¿e poziom wmycia ma ciemniejsz¹ barwê od poziomu wymycia
i poziomu ska³y macierzystej
¥ w poziomie wmycia czêsto zaznacza siê poziom orsztynowy lub po-
ziom glejowy
poziom orsztynowy (rudawiec) (B)
poziom wmycia o rudobrunatnym zabarwieniu
powstaje ze zwietrzeliny scementowanej wodorotlenkiem ¿elaza
czêsto tworzy warstwê nieprzepuszczaln¹
wystêpuje na obszarach du¿ego wahania wód gruntowych
charakterystyczny dla gleb bielicowych
poziom glejowy (G)
wystêpuje w glebach, gdzie poziom wód gruntowych zalega p³ytko
zachodzi tu redukcja zwi¹zków ¿elaza
kolor siny, zielonkawy
poziom ska³y macierzystej (C)
poziom ska³y podœcielaj¹cej (D)
Cechy gleby
¿yznoœæ
zdolnoœæ do zaopatrywania roœlin w sk³adniki od¿ywcze
urodzajnoœæ
zdolnoœæ do wydawania plonów
mo¿na j¹ zwiêkszyæ przez stosowanie ró¿nego rodzaju zabiegów agro-
technicznych
136
GEOGRAFIA
Gleby
Gleby strefowe
strefowe ii astrefowe
astrefowe
Klasyfikacja gleb ze wzglêdu na zasiêg wystêpowania

gleby strefowe
wystêpowanie ich uwarunkowane jest klimatem i rodzajem szaty roœlin-
nej, pod jak¹ siê tworzy³y
gleby astrefowe
wystêpuj¹ we wszystkich strefach klimatycznych
wystêpowanie ich uwarunkowane jest czynnikami pod³o¿a
¥ rodzaj ska³
¥ stopieñ uwilgocenia
Przegl¹d gleb strefowych Ziemi

0m
A1 A1 A1
A3 B
1m
B A1/C
C
C C
2m
¿ó³toziem czerwonoziem czarnoziem

0m
A1
A1 A1
A1/G
A3
A2
1m
B
C C G
2m
gleba brunatna gleba bielicowa gleba glejowa
Rys. Profile wybranych gleb strefowych. A1 – poziom próchniczy, A2 –

poziom wymycia, A3 – poziom przemycia, B – poziom wmycia, C – poziom
ska³y macierzystej, G – poziom glejowy
137
GEOGRAFIA
Gleby strefowe i astrefowe
gleby czerwono¿ó³te (bielice równikowe, gleby laterytowe)

wystêpuj¹ w strefie oddzia³ywania klimatu równikowego
utworzone pod roœlinnoœci¹ lasu równikowego
szybki proces mineralizacji przyczyn¹ niskiej zawartoœci próchnicy (1–3%)
– mimo du¿ej dostawy materia³u organicznego
¥ mi¹¿szoœæ poziomu próchniczego – kilkanaœcie centymetrów
¥ barwa poziomu próchniczego – jasnoszara
poziom wymycia poni¿ej poziomu próchniczego
¥ bogaty w kwarc i tlenki ¿elaza
¨ tlenki ¿elaza daj¹ zabarwienie czerwono¿ó³te
pod du¿ej mi¹¿szoœci poziomem wymycia znajduje siê poziom wmycia

gleby czerwone i gleby czerwonobure
wystêpuj¹ w strefie klimatu podrównikowego
¥ tworz¹ siê w klimacie suchszym ni¿ czerwono¿ó³toziemy
utworzone pod roœlinnoœci¹ sawann zarówno wilgotnych, jak i suchych
mniejsza dostawa materia³u roœlinnego, ale proces jego mineralizacji
ograniczony do pory wilgotnej
wiêksza zawartoœæ próchnicy ni¿ w glebach czerwono¿ó³tych (2–4%)
wysuszanie ca³ego profilu glebowego w porze bezdeszczowej
¥ doprowadza do utleniania zwi¹zków ¿elaza
¨ nadaj¹ one glebie kolor czerwony, a w obszarach sawanny suchej
czerwonobury
szaroziemy pustynne
wystêpuj¹ w strefie klimatu zwrotnikowo-kontynentalnego
posiadaj¹ ledwie dostrzegalny poziom próchnicy
¥ ma³a dostawa materia³u roœlinnego
poni¿ej poziomu próchniczego poziom ska³y macierzystej z licznymi
wk³adkami solnymi
¥ znaczn¹ czêœæ pustyni pokrywaj¹ glazury solne
gleby cynamonowe
wystêpuj¹ w strefie klimatów podzwrotnikowych morskich
wytworzy³y siê pod roœlinnoœci¹ lasów twardolistnych z pokryw¹ trawiast¹
w czasie deszczy ch³odnej pory roku substancje mineralne ulegaj¹ wie-
trzeniu chemicznemu
letnie przesuszenie wierzchniej warstwy gleby powoduje migracje sub-
stancji mineralnych ku górze
138
GEOGRAFIA
w porze suchej zwi¹zki ¿elaza ulegaj¹ utlenianiu

¥ zawilgocona warstwa próchnicza przybiera kolor cynamonu
¨ mi¹¿szoœæ – oko³o 40 cm
¨ gleba zawiera 4–7% próchnicy
gleby ¿yzne
maj¹ odczyn obojêtny
gleby brunatnoziemne
¥ brunatne
¥ p³owe (na obszarach o mniejszej sumie opadów)
wystêpuj¹ w klimacie umiarkowanie ciep³ym morskim
wytworzy³y siê pod roœlinnoœci¹ lasu liœciastego
nie posiadaj¹ poziomu wymycia
¥ opad z drzew liœciastych dostarcza du¿o materia³u popielnego o cha-
rakterze zasadowym, który neutralizuje kwasy próchnicze, odpowie-
dzialne za rozpuszczanie glinokrzemianów
barwa brunatna wilgotnej gleby spowodowana zwi¹zkami ¿elaza, które
otaczaj¹ ziarna glebowe
zawartoœæ próchnicy 3–4%
0 A0 A0
A1 A1
A3 A3
g³êbokoœæ (m)
B
B
1
C
C
A B
Rys. A – profil gleby brunatnej i B – p³owej
czarnoziemy
wystêpuj¹ w klimacie umiarkowanym ciep³ym kontynentalnym
¥ suma opadów 300–500 mm
wytworzy³y siê pod roœlinnoœci¹ stepow¹ na lessach
du¿a dostawa materia³u popielnego
odczyn gleb obojêtny
¥ spowodowany wapieniem pobieranym przez korzenie z poziomu wmycia
139
GEOGRAFIA
poziom próchniczy o mi¹¿szoœci 1 m

¥ zawartoœæ próchnicy – oko³o 15%
¥ kwasy humusowe zabarwiaj¹ poziom próchniczy na intensywnie czar-
ny kolor
poziom wmycia bogaty w wêglan wapnia
gleby kasztanowe
wystêpuj¹ w klimacie umiarkowanym ciep³ym kontynentalnym
¥ suma opadów 200–350 mm
wytworzy³y siê pod roœlinnoœci¹ stepów suchych
kolor kasztanów jadalnych spowodowany mniejsz¹ dostaw¹ materia³u
próchniczego ni¿ w czarnoziemach i szybciej zachodz¹cymi procesami
mineralizacji
mi¹¿szoœæ poziomu próchniczego – oko³o 40 cm
zawartoœæ próchnicy – oko³o 4%
gleby bielicowe
wystêpuj¹ w klimacie umiarkowanym ch³odnym
¥ na obszarach nieobjêtych wieczn¹ zmarzlin¹
wytworzy³y siê pod roœlinnoœci¹ lasu iglastego na ska³ach luŸnych
pod poziomem próchnicy mocno zaznaczony poziom wymycia
odczyn gleb kwaœny
mi¹¿szoœæ poziomu próchniczego – kilkanaœcie centymetrów
kilka procent próchnicy
gleby bielicowe glejowe
wystêpuj¹ w klimacie umiarkowanie ch³odnym
¥ na obszarach objêtych wieczn¹ zmarzlin¹
wytworzy³y siê pod roœlinnoœci¹ tajgi (lasu iglastego)
okres rozmarzania wiecznej zmarzliny na g³êbokoœæ od 1,5 do 2 m trwa
4–5 miesiêcy
pod poziomem akumulacji próchnicy widoczny s³abo zaznaczony poziom
wymycia, a pod nim poziom glejowy
gleby glejowe tundry
wystêpuj¹ w klimacie oko³obiegunowym
wytworzy³y siê pod roœlinnoœci¹ krzewinkow¹ tundry
mi¹¿szoœæ profilu glebowego 50 do 100 cm
¥ mi¹¿szoœæ warstwy rozmarzania wiecznej zmarzliny
140
GEOGRAFIA
w profilu glebowym poziom akumulacji próchnicy i poziom glejowy

odczyn gleb kwaœny
grunty poligonalne
wytworzy³y siê w klimacie arktycznym (antarktycznym)
¥ na obszarach, które nie s¹ pokryte lodem
mi¹¿szoœæ profilu glebowego – do 40 cm
¥ poni¿ej wieczna zmarzlina
na powierzchni gleby tworz¹ siê wieloboki ograniczone szczelinami
¥ szczeliny powstaj¹ w czasie kurczenia siê lodu w temperaturze poni¿ej
–20°C
w okresie ciep³ym gleby przesycone wod¹
¥ mimo to nie wytwarza siê poziom glejowy
na glebach poligonalnych rosn¹ mchy i porosty
Gleby astrefowe
gleby bagienne
wystêpuj¹ na obszarach, gdzie poziom wód gruntowych siêga p³ytko
wytwarzaj¹ siê pod roœlinnoœci¹ wodolubn¹
utrudniony dostêp tlenu powoduje wolny rozk³ad substancji organicznej
i procesy redukcji zwi¹zków ¿elaza
w glebach tych akumuluje siê czêœciowo roz³o¿ona masa organiczna
w postaci torfu
w ich dolnej czêœci czêsto wytworzony poziom glejowy
czarne ziemie
wystêpuj¹ na obszarach, gdzie poziom wód gruntowych siêga p³ytko
wytwarzaj¹ siê pod roœlinnoœci¹ darniowo-leœn¹
mi¹¿szoœæ poziomu próchnicy – do 40 cm
zawartoœæ próchnicy – do 5%
posiadaj¹ strukturê gruze³kow¹
odczyn glebowy kwaœny
mady
gleby wystêpuj¹ce w dolinach rzecznych
tworz¹ siê pod roœlinnoœci¹ ³êgow¹
posiadaj¹ charakterystyczne warstwowanie
¥ wytwarzane w czasie akumulacji wód wezbraniowych
na g³êbokoœci wód gruntowych poziom glejowy
odczyn glebowy mad zalewanych obojêtny
141
GEOGRAFIA
0m
A1 A1
G
A1/C
1m
C
2m
Rys. Profil glebowy mady i rêdziny. A1 – poziom próchniczy, C – poziom

ska³y macierzystej, G – poziom glejowy
marsze
mady morskie
gleby namorzynowe
wystêpuj¹ na wybrze¿ach morskich podlegaj¹cych p³ywom; wytworzy³y
siê pod roœlinnoœci¹ namorzynow¹
rêdziny
wystêpuj¹ na obszarach zbudowanych ze ska³ wêglanowych i siarcza-
nowych
¥ wapieni, margli, dolomitów
¥ gipsów, anhydrytów
w poziomie próchniczym wystêpuj¹ od³amki ska³y macierzystej
odczyn glebowy zasadowy
andosole
gleby wulkaniczne
gleby s³one
so³oñce, so³oñczaki, so³odie
wystêpuj¹ w obszarach suchych, gdzie dochodzi do krystalizacji soli
w profilu glebowym oraz na obszarach, gdzie na powierzchni znajduj¹
siê ska³y bêd¹ce solami
gleby inicjalne
gleby pocz¹tkowego stadium rozwoju
¥ litosole
¨ wytworzone na ska³ach litych
¥ regosole
¨ wytworzone na ska³ach luŸnych
142
GEOGRAFIA
Wybrane
Wybrane formacje
formacje roœlinne
roœlinne kuli
kuli ziemskiej
ziemskiej
Wybrane
Wybrane formacje
formacje roœlinne
roœlinne strefy
strefy równikowej
równikowej ii podrównikowej
podrównikowej
Warunki wp³ywaj¹ce na wykszta³cenie siê ró¿nych typów formacji roœlinnych

temperatura powietrza
œrednia roczna temperatura powietrza
œrednie dobowe temperatury powietrza
roczne i dobowe amplitudy temperatury powietrza
d³ugoœæ okresu ze œredni¹ temperatur¹ dobow¹ powy¿ej 5°C
opady
wielkoœæ opadów
roz³o¿enie opadów w ci¹gu roku
pod³o¿e
rodzaj gleb
urodzajnoœæ gleb
nawodnienie pod³o¿a
odczyn pod³o¿a
nas³onecznienie
d³ugoœæ operowania promieni s³onecznych
bezpoœrednie promieniowanie s³oneczne
wystêpowanie promieniowania rozproszonego
gospodarka rolna cz³owieka
Las równikowy (selva, hylea)

wystêpowanie
strefa klimatów równikowych
poza obszarami p³ywów morskich
warunki wegetacji
œrednia roczna temperatura powietrza: powy¿ej 20°C
opady roczne: oko³o 2 000 mm
okres wegetacyjny trwa ca³y rok
gleby laterytowe
¥ ubogie w substancje od¿ywcze
szybki wzrost roœlinnoœci
143
GEOGRAFIA
Wybrane formacje roœlinne kuli ziemskiej
charakterystyka roœlinnoœci
drzewostan
¥ wiecznie zielony las liœciasty
¨ brak rytmu wegetacyjnego
¥ du¿a liczba gatunków drzew
¨ nawet do 200, 300 gatunków na 1 ha
¨ np. mahoniowiec, kauczukowiec, kakaowiec, heban
¥ przynajmniej dwa piêtra drzew
¥ drzewa piêtra wysokiego osi¹gaj¹ 50 do 60 m
¥ kora drzew cienka i g³adka
¥ liœcie najwy¿szego piêtra przystosowane do odbijania promieni s³o-
necznych
¥ system korzeniowy p³ytki, wytwarzaj¹ siê korzenie skarpowe (deskowe)
¨ u niektórych drzew s¹ roz³o¿yste na kilkanaœcie metrów, a wyso-
koœæ ich siêga do 2 m
¥ na drzewach liczne epifity
¨ do epifitów nale¿¹ m.in. liany, ich d³ugoœæ mo¿e dochodziæ nawet
do 150 m, a œrednica do 20 cm
¥ w lesie spotyka siê zjawisko kauliflorii (wyrastanie kwiatów z pnia drzewa)
Rys. Korzenie skarpowe drzew lasu równikowego
podszycie i runo
¥ ubogie ze wzglêdu na du¿e zaciemnienie lasu
¥ przystosowanie roœlin do pobierania œwiat³a rozproszonego
¥ dominacja bylin
W miarê zmniejszania siê opadów selva przechodzi w wiecznie zielony las

z rytmem wegetacyjnym; na obszarach suchszych pojawia siê las z rytmem
wegetacyjnym, zrzucaj¹cy liœcie na okres suszy – las œwietlisty
144
GEOGRAFIA
Las œwietlisty (miombo – Afryka; catinga, campo – Ameryka Po³udniowa; las

eukaliptusowy – Australia)
wystêpowanie
strefa klimatu podrównikowego
¥ opady sezonowe
gleby laterytowe
charakterystyka roœlinnoœci
drzewostan
¥ niski i rzadki
¥ drzewa zrzucaj¹ liœcie na okres suszy
¥ kora gruba, wyposa¿ona w warstwê korka
¨ chroni przed utrat¹ wilgoci
¥ kszta³t pnia przypomina beczkê lub butelkê
¨ drzewa magazynuj¹ wodê
¥ w Australii eukaliptusy ustawiaj¹ liœcie pionowo, aby traciæ mniej wody
¥ posiadaj¹ kolce
¥ w Ameryce wystêpuj¹ kaktusy, w Afryce wilczomlecze
podszycie
¥ kolczaste krzewy
runo
¥ bogate
¥ byliny
¨ catinga
¥ trawy
¨ campo, busz, miombo
W klimacie równikowym monsunowym (Jawa) i podrównikowym monsuno-

wym (Pó³wysep Indochiñski) wystêpuj¹ pó³wiecznie zielone lasy monsunowe
zrzucaj¹ one liœcie w porze suchej
rosn¹ w nich miêdzy innymi drzewa tekowe i dêby.
drzewa tekowe posiadaj¹ bardzo twarde drewno, którego nie jedz¹ termity;
drzewo tekowe nie gnije (wykorzystywane jest m.in. do budowy statków)
w warstwie podszytu rosn¹ bambusy
w miarê zmniejszania siê rocznych sum opadów las œwietlisty przechodzi
w sawannê
145
GEOGRAFIA
Sawanna
formacja trawiasta
wystêpowanie
strefa klimatów podrównikowych
warunki wegetacji roœlin
œrednia temperatura roczna – powy¿ej 20°C
opady zenitalne
¥ wegetacja ogranicza siê do pór deszczowych
gleby czerwone i czerwonobure
roœlinnoœæ
trawy
¥ wieloletnie
¥ twardolistne
¥ kêpkowe
¥ do 2 m wysokoœci w obszarach o du¿ych opadach
¥ w obszarach suchych g³êboki system korzeniowy
¨ nawet kilkadziesi¹t metrów
drzewa
¥ wystêpuj¹ pojedynczo
¥ wykazuj¹ rytm wegetacyjny
¥ korony w kszta³cie odwróconego parasola
¨ dla zmniejszenia powierzchni parowania
¥ przyk³ady
¨ akacje, baobaby – Afryka
¨ mimozy – Ameryka Po³udniowa
¨ eukaliptusy – Australia
wzd³u¿ dolin rzecznych las galeriowy
Rys. Drzewo parasolowate
146
GEOGRAFIA
Las namorzynowy (mangrowy)

wystêpowanie
p³askie wybrze¿a w pasie oddzia³ywania p³ywów morskich strefy rów-
nikowej, podrównikowej i zwrotnikowej
warunki wegetacji
trudne
œrednia roczna temperatura powietrza – ponad 20°C
du¿e opady
gleby namorzynowe
¥ zabagnione
¥ zasolone
drzewostan
wiecznie zielony las liœciasty
ma³a liczba gatunków drzew
drzewa przystosowane do ¿ycia na terenach zalewanych, na glebach
zasolonych i beztlenowych
¥ pnie nad poziomem morza w czasie przyp³ywu
¥ pnie podtrzymywane przez system korzeni podporowych (przybyszowych)
¥ u niektórych gatunków w korzeniach komory powietrzne do groma-
dzenia tlenu na okres przyp³ywu
¥ u niektórych gatunków korzenie oddechowe
¨ rosn¹ do góry, pobieraj¹ tlen w czasie przyp³ywu
¥ wysokie ciœnienie osmotyczne

¨ zapobiega pobieraniu soli
¥ ¿yworodnoœæ
¨ nasiona nie spadaj¹ (zabra³by je odp³yw), kie³kuj¹ na drzewach; gdy
korzenie maj¹ oko³o 30 cm, ma³e roœliny pod wp³ywem si³y ciê¿-
koœci wpadaj¹ w grz¹ski grunt i zaczynaj¹ samodzielny wzrost
korzenie podporowe
korzenie oddechowe
poziom przyp³ywu
poziom odp³ywu
Rys. Drzewo lasu namorzynowego
147
GEOGRAFIA
Wybrane
Wybrane formacje
formacje roœlinne
roœlinne
strefy
strefy zwrotnikowej
zwrotnikowej ii podzwrotnikowej
podzwrotnikowej
Roœlinnoœæ pustyñ i pó³pustyñ

pustynia (w znaczeniu botanicznym) – obszar, na
którym zwarta szata roœlinna zajmuje poni¿ej 10% po-
wierzchni
pó³pustynia – obszar, na którym zwarta szata ro-
œlinna zajmuje 10–50% powierzchni
wystêpowanie
strefa klimatu zwrotnikowego kontynentalnego
strefa klimatu podzwrotnikowego kontynentalnego
warunki wegetacji
œrednia temperatura powietrza najcieplejszego miesi¹ca: ponad 20°C
œrednia temperatura powietrza najch³odniejszego miesi¹ca
¥ oko³o 10°C w klimacie zwrotnikowym kontynentalnym
¥ oko³o 0°C w klimacie podzwrotnikowym kontynentalnym
du¿e dobowe wahania temperatur
roczna suma opadów: poni¿ej 200 mm
¥ istniej¹ obszary, gdzie opady wystêpuj¹ raz na kilka lat
gleby
¥ szaroziemy, gleby s³one
rodzaje roœlinnoœci pustynnej
sukulenty
¥ kaktusy, wilczomlecze
¥ gromadz¹ wodê w miêsistych ³odygach i liœciach
¥ rosn¹ wolno
¥ po opadach uzupe³niaj¹ zapasy wody
¥ wystêpuj¹ – pustynia Namib, pó³pustynia Karru, pustynia Atacama,
Pustynia Kalifornijska, pustynia Sonora
efemery
¥ roœliny o bardzo krótkim okresie wegetacji
¨ w ci¹gu kilku tygodni przechodz¹ pe³ny cykl rozwojowy
148
GEOGRAFIA
¥ po epizodycznym deszczu wschodz¹, kwitn¹, wydaj¹ nasiona, gin¹

(nasiona przechowywane w wierzchniej warstwie gleby czekaj¹ na
nastêpny deszcz)
¥ wystêpuj¹ na pustyniach ilastych
sklerofity
¥ zdrewnia³e, kolczaste krzewy i krzewinki
¨ na piaskach pustyni Kara-kum i Kyzy³-kum roœnie drzewo saksau³
(wysuszone korzenie saksau³u s³u¿y³y do wytapiania stali damas-
ceñskiej)
¥ g³êboki system korzeniowy
¥ mog¹ ¿yæ bardzo d³ugo ¿yciem utajonym
¥ po deszczach wytwarzaj¹ ma³e liœcie
halofity
¥ roœliny z wygl¹du przypominaj¹ce sklerofity
¥ rosn¹ na pod³o¿u zasolonym
¥ przed pobieraniem soli chroni je wysokie ciœnienie osmotyczne
¥ maj¹ charakterystyczn¹ niebiesk¹ barwê
¥ wystêpowanie
¨ najczêœciej wokó³ s³onych jezior
¨ pustynia pio³unowa w Wielkiej Kotlinie (USA)
roœlinnoœæ oaz
oaza – fragment pustyni, gdzie wody gruntowe za-

legaj¹ p³ytko
¥ palma dum, akacja, tamaryszek, mimoza (Ameryka Po³udniowa), palma

daktylowa
¨ palma daktylowa jest roœlin¹ wprowadzon¹ do oaz przez cz³owieka
Formacje roœlinne strefy klimatu podzwrotnikowego morskiego

lasy twardolistne, makia, frygana
wystêpowanie
obszary oddzia³ywania klimatu podzwrotnikowego morskiego
warunki wegetacji
temperatura najcieplejszego miesi¹ca: ponad 20°C
temperatura najch³odniejszego miesi¹ca: –10 do 0°C
149
GEOGRAFIA
opady
¥ w porze ch³odnej
¨ lata gor¹ce i suche
gleby cynamonowe
korzystne warunki wegetacji wiosn¹ i jesieni¹
lasy twardolistne
rzadkie
drzewa przystosowane do znoszenia ch³odnej zimy i upalnego lata
drzewa zimozielone
¥ d¹b korkowy
¥ d¹b kamienny
¥ cedr
¥ laur
¥ pinia
drzewa zrzucaj¹ce liœcie na okres pory ch³odnej
¥ dêby
¥ magnolie
¥ kasztanowce
¥ tulipanowce
¥ klony
silnie rozwiniête podszycie
¥ ja³owce
¥ cyprysy
¥ bukszpan
runo
¥ byliny
¥ trawy
d³ugotrwa³a obecnoœæ cz³owieka w strefie klimatu podzwrotnikowego
morskiego w Europie spowodowa³a wyniszczenie lasów twardolistnych
¥ obecnie wystêpuj¹ tylko w nielicznych miejscach
makia
formacja roœlinna wtórna
¥ powsta³a w miejscach wyniszczenia lasu twardolistnego
formacja krzewiasta z pojedynczymi drzewami
gêsta
150
GEOGRAFIA
w jej sk³ad wchodz¹ g³ównie roœliny zimozielone

¥ mirty
¥ ligustry
¥ oleandry
¥ cyprysy
¥ pinie
¥ bukszpany
¥ ja³owce
¥pn¹cza
garig (frygana)
formacja krzewinkowa – wystêpuje na najsuchszych terenach
¥ lawenda
¥ mirt
¥ macierzanka
¥ trawy sucholubne
czêœæ roœlin spotykanych obecnie na po³udniu Europy zosta³a tu spro-
wadzona przez cz³owieka
z Azji
¥ oliwki
¥ figi
¥ morwy
¥ drzewa cytrusowe
z Ameryki Pó³nocnej i Ameryki Po³udniowej
¥ opuncje
¥ kaktusy
z Afryki
¥ palmy
¨ w Europie wystêpuje tylko jeden gatunek niskiej palmy – na Pó³wys-
pie Pirenejskim
151
GEOGRAFIA
Wybrane
Wybrane formacje
formacje roœlinne
roœlinne
strefy
strefy umiarkowanej
umiarkowanej ii oko³obiegunowej
oko³obiegunowej
Las liœciasty strefy umiarkowanej

wystêpowanie
obszary oddzia³ywania klimatu umiarkowanego ciep³ego morskiego
warunki wegetacji
œrednia miesiêczna temperatura powietrza miesiêcy letnich: ponad 15°C
œrednia temperatura powietrza najch³odniejszego miesi¹ca: oko³o 0°C
opady w ci¹gu ca³ego roku
¥ dominacja opadów zimowych, roczna suma opadów: 700–1 000, 1 200 mm
gleby brunatne
drzewostan
las z rytmem wegetacyjnym
¥ drzewa liœciaste zrzucaj¹ce liœcie na zimê
najczêœciej spotykane gatunki
¥ dêby, buki, graby, jesiony, klony, lipy, jod³y
¥ struktura gatunkowa zmienia siê wraz ze wzrostem kontynentalizmu
podszycie
wewn¹trz lasu ubogie ze wzglêdu na du¿e zaciemnienie
runo
bogate
roœliny zielne, roœliny cebulkowe, byliny
¥ cieniolubne rozwijaj¹ siê latem
¥ œwiat³olubne rozwijaj¹ siê wczesn¹ wiosn¹
Step
formacja trawiasta
wystêpowanie
obszary oddzia³ywania klimatu umiarkowanie ciep³ego kontynentalnego
warunki wegetacji
œrednia temperatura powietrza najcieplejszego miesi¹ca powy¿ej 20°C
œrednia temperatura powietrza najch³odniejszego miesi¹ca: poni¿ej 0°C
roczna suma opadów: poni¿ej 500 mm
¥ mimo dominacji opadów letnich, wysokie temperatury powietrza la-
tem i du¿e parowanie nie pozwalaj¹ na rozwój wegetacji w czasie lata –
nastêpuje ona wiosn¹ i jesieni¹
152
GEOGRAFIA
gleby
¥ czarnoziemy i gleby kasztanowate
roœlinnoœæ
zró¿nicowanie gatunkowe zale¿y od opadów
trawy z domieszk¹ bylin i ostnic
¥ step ostnicowy (suchy) sk³ada siê – obok ostnic – z traw twardolistnych
krzewy
¥ wisienka stepowa, migda³
¥ step trawiasto-kwiecisty
Tajga
las z przewag¹ drzew iglastych
wystêpowanie
strefa klimatów umiarkowanie ch³odnych
warunki wegetacji
œrednia roczna temperatura powietrza: powy¿ej 0°C
roczna suma opadów: 300 do 400 mm
wegetacja odbywa siê przez 3 do 5 miesiêcy
gleby bielicowe – latem grz¹skie i bagniste na skutek rozmarzania wiecz-
nej zmarzliny, zim¹ zamarzniête
drzewostan
ma³a liczba gatunków drzew
¥ œwierk, jod³a, modrzew, brzoza
brak piêtrowoœci w drzewostanie
las rzednie wraz ze zmniejszaniem siê k¹ta padania promieni s³onecznych
korony drzew asymetryczne – silniej rozwiniête od strony dos³onecznej
system korzeniowy p³ytki
Rys. Roœlinnoœæ tajgi

podszycie i runo
ubogie
dominuj¹ wiecznie zielone krzewinki, roœliny bagienne
153
GEOGRAFIA
Tundra
formacja krzewinkowa
wystêpowanie
strefa klimatów subarktycznych i subantarktycznych
warunki wegetacji
œrednia temperatura roczna: poni¿ej 0°C
okres wegetacji: do 3 miesiêcy
gleby glejowe
roœlinnoœæ
krzewinki poduszkowe
byliny k³¹czowe
mchy, porosty
skarla³e brzozy i wierzby
154
GEOGRAFIA
Zwierzêta
Zwierzêta na
na l¹dach
l¹dach ii w
w oceanach
oceanach
Zró¿nicowanie
Zró¿nicowanie fauny
fauny l¹dowej
l¹dowej
Przyczyny zró¿nicowania
zmiany rozmieszczenia l¹dów i mórz
odrêbne kierunki ewolucji
strefy klimatyczno-glebowo-florystyczne
ró¿ne przystosowania zwierz¹t do œrodowiska przyrodniczego
¥ do ¿ycia w warunkach sezonowo zmiennej temperatury powietrza
¨ sezonowa zmiana okrycia (upierzenia, ow³osienia)
¨ zapadanie przez czêœæ sta³ocieplnych w sen zimowy
¥ do ¿ycia w warunkach ch³odnych

¨ zwierzêta tego samego gatunku ¿yj¹ce w temperaturach ni¿szych
osi¹gaj¹ wiêksze rozmiary (korzystniejszy stosunek powierzchni do

objêtoœci), maj¹ zredukowane eksponowane czêœci cia³a (bardziej
krêpa budowa)
¥ do ¿ycia w warunkach du¿ej wilgotnoœci
¨ intensywniejsze ubarwienie
¥ do ¿ycia w warunkach pustynnych

¨ wytwarzanie pokryw œluzowych i rogowych
¨ korzystanie z wody uzyskanej w procesie metabolizmu t³uszczów
i wêglowodorów, zmagazynowanych w organizmie

¥ do ¿ycia w terenach górskich
¨ ma³e kopyta, skocznoœæ
¥ do ¿ycia w terenach podmok³ych

¨ rozbudowane racice
¥ do ¿ycia na otwartych przestrzeniach

¨ wytrwa³y bieg, skocznoœæ
¥ do ¿ycia w lasach
¨ zwrotnoœæ, chwytnoœæ odnó¿y
¥ do ¿erowania noc¹
¨ rozbudowane organy wzroku
istnienie barier rozprzestrzeniania siê gatunków

obszary wodne
pustynie
wysokie góry
155
GEOGRAFIA
Zwierzêta na l¹dach i w oceanach
Królestwa i krainy zoogeograficzne

podzia³ oparty na zasiêgu wystêpowania zwierz¹t
zró¿nicowane struktur¹ gatunkow¹, a szczególnie wystêpowaniem gatun-
ków endemicznych
Cechy fauny,
Królestwo Kraina Po³o¿enie krainy
charakterystyczne gatunki
Arktogea palearktyczna Europa, ma³o rodzin endemicznych

Azja – na pó³noc od ptaki nale¿¹ do rodzin ¿yj¹cych
Himalajów, w wiêkszoœci krain zoogeo-
Afryka – na pó³noc graficznych (wyj¹tek: p³ochacz)
od Sahary ¿ubr, ³oœ, ryœ, wilk, niedŸwiedŸ
brunatny, niedŸwiedŸ bia³y, dzik
nearktyczna Ameryka Pó³nocna fauna podobna do fauny krainy

palearktycznej
czêœæ zwierz¹t przywêdrowa³a
w pliocenie z krainy neotropikalnej
(dydelf amerykañski, pancernik)
brak œwiñ, je¿y, wielb³¹dowatych
indyk (ptak endemiczny)
bizon, aligator, wilk, koza œnie¿na,
wó³ pi¿mowy, wid³oróg
orientalna Azja – na po³udnie fauna podobna do funy krainy

od Himalajów neotropikalnej i etiopskiej
Sumatra, Jawa, rodziny endemiczne naczelnych
Borneo, Filipiny (tupaje i wyraki)
kuraki kur Bankiwa (przodek kury
domowej), ba¿ant (w Europie
aklimatyzowany w staro¿ytnoœci)
tapir, orangutan, gibon, wiewiórecz-
nik (w rozwoju ewolucyjnym miêdzy
owado¿ernymi a naczelnymi)
Arktogea etiopska Afryka – na dominacja roœlino¿ernych i kotów

po³udnie od Sahary ¿yrafa, zebra, okapi, antylopa, lew,
gepard, hiena, hipopotam,
nosoro¿ec, s³oñ, struœ, perliczka,
goryl, szympans
Madagaskar w zasadzie fauna krainy etiopskiej

ma³a liczba gatunków
ma³piatka, kretoje¿
156
GEOGRAFIA
Cechy fauny,
Królestwo Kraina Po³o¿enie krainy
charakterystyczne gatunki
Neogea neotropikalna Ameryka Po³ud- je¿ozwierzokszta³tne

niowa (po³¹czenie gryzonie (nutria, œwinka morska,
z Ameryk¹ szynszyl)
Pó³nocn¹ istnieje od torbacze (dydelf, szczur oposowaty)
pliocenu) ma³py szerokonose
szczerbaki (leniwce, mrówkojady,
pancerniki)
strusie pampasowe, kondory
brak ryb karpiowatych
od pliocenu ¿yj¹ tu: puma, jaguar,
lamy
Notogea australijska Australia, Tasmania, najbardziej endemiczne

Nowa Gwinea tylko dwa gatunki ryb
(izolacja kontynentu s³odkowodnych
od pocz¹tku kredy) p³azy bezogonowe, brak by³o
ropuch
gady: ¿ó³wio-kret, pyton (brak wê¿y
jadowitych z rodziny ¿mijowatych)
ssaki: stekowce (dziobak, kolczatka),
torbacze (kangur)
ptaki nielotne (kazuar, emu), papugi
(kakadu)
Nowa Zelandia (nie brak rodzimych ssaków, poza

zalicza siê do ¿adnej nietoperzami
krainy) przewaga ptaków nielotnych
Antarctis Antarktyda i wyspy ubóstwo zwierz¹t

le¿¹ce ko³o niej s³oñ morski, foka, pingwin
¯ycie
¯ycie w
w morzach
morzach ii oceanach
oceanach
Czynniki ró¿nicuj¹ce warunki ¿ycia w morzach i oceanach

pod³o¿e
œwiat³o
temperatura
zasolenie
157
GEOGRAFIA
Organizmy wodne a organizmy l¹dowe

liczba gatunków
w morzach mniejsza ni¿ na l¹dach
¥ mniej zró¿nicowane warunki ¿ycia
liczba typów systematycznych zwierz¹t
w morzach ¿yje 30 spoœród 37 typów systematycznych
Klasyfikacja organizmów morskich ze wzglêdu na swobodê ich ruchu

bentos
organizmy przyczepione do dna
bentos roœlinny
¥ brunatnice, krasnorosty
bentos zwierzêcy
¥ g¹bki, korale, liliowce
nekton
organizmy (zwierzêce) samodzielnie poruszaj¹ce siê w wodzie
¥ ryby, wieloryby, delfiny, g³owonogi, du¿e skorupiaki, ¿ó³wie, foki,
ptaki morskie
plankton
organizmy biernie unoszone przez wodê
plankton roœlinny
¥ wystêpuje g³ównie w powierzchniowej warstwie wody
¥ okrzemki, bruzdnice, kokolity, sinice
zwierzêcy
¥ otwornice, parzyde³kowce, ma³e skorupiaki
Klasyfikacja wód i organizmów morskich ze wzglêdu na po³o¿enie siedliska

organizmów w stosunku do odleg³oœci od brzegu i g³êbokoœci
litoralne
wody przybrze¿ne
¥ wystêpuj¹ wzd³u¿ wybrze¿y kontynentów oraz dooko³a wysp
¥ obejmuj¹ wody do g³êbokoœci 200 m
¿yje tu najwiêcej gatunków
¥ zdecydowana wiêkszoœæ gatunków bentosu
158
GEOGRAFIA
najbardziej zró¿nicowane œrodowisko ¿ycia morskiego

¥ rodzaj osadów
¥ stromoœæ pod³o¿a skalnego
¥ temperatura
¨ zmniejsza siê wraz ze wzrostem szerokoœci geograficznej
¥ zasolenie wody
¨ mniejsze w miejscach dostawy wód rzecznych
organizmy ¿yj¹ce w wodach przybrze¿nych
¥ brunatnice, zielenice, krasnorosty
¥ jamoch³ony, ramienionogi, ryby, g¹bki, œlimaki, miêczaki, foki, ptaki
morskie
pelagialne
wody pe³nego morza
wystêpuje plankton i nekton
¥ plankton roœlinny ¿yje g³ównie w wodach przypowierzchniowych
organizmy ¿yj¹ce w pe³nym morzu
¥ ryby, wieloryby, delfiny, ¿ó³wie, glony, skorupiaki
abysalne
wody g³êbin morskich
¥ poni¿ej 500 m p.p.m.
¥ wysokie ciœnienie hydrostatyczne
¥ ca³kowite ciemnoœci
¥ temperatura zbli¿ona do 0°C
wiêkszoœæ zwierz¹t to trupojady
brak organizmów roœlinnych
organizmy g³êbin morskich
¥ g¹bki krzemionkowe, liliowce, niektóre gatunki ryb
przystosowanie organizmów do ¿ycia w strefie g³êbin
¥ silnie rozwiniête narz¹dy dotyku
¥ zanik oczu u czêœci gatunków
¥ wykszta³cenie siê u niektórych gatunków narz¹dów wytwarzaj¹cych
œwiat³o
¥ obszary najbogatszego ¿ycia to strefy styku zimnych i ciep³ych pr¹dów
morskich oraz obszary wynoszenia wód g³êbinowych na powierzchniê
¥ w wodach zimnych ¿yje mniej gatunków, ale s¹ liczniej reprezentowane
159
GEOGRAFIA
Œrodowisko
Œrodowisko przyrodnicze
przyrodnicze
ii jego
jego wp³yw
wp³yw na
na cz³owieka
cz³owieka
Œrodowisko przyrodnicze a œrodowisko geograficzne

œrodowisko przyrodnicze
zespó³ naturalnych elementów pow³oki ziemskiej wp³ywaj¹cych na dzia-
³alnoœæ spo³eczno-gospodarcz¹ cz³owieka
elementy œrodowiska przyrodniczego
powietrze
wody
gleby
ska³y
rzeŸba terenu
œrodowisko geograficzne
œrodowisko przyrodnicze poszerzone o wytwory dzia³alnoœci ludzkiej
Pogl¹dy dotycz¹ce relacji cz³owiek–œrodowisko

determinizm
œrodowisko przyrodnicze decyduje o rozwoju gospodarczym i sposobie
¿ycia ludzi
pogl¹d reprezentowany od staro¿ytnoœci do czasów wspó³czesnych
œrodowisko cz³owiek
Rys. Relacje cz³owiek–œrodowisko w pogl¹dach determinizmu
na prze³omie XIX i XX wieku z determinizmu geograficznego rozwinê³a

siê geopolityka
twórcy propagowali imperializm, has³a o koniecznoœci zdobywania prze-
strzeni ¿yciowej i o „narodach panów”
pogl¹dy takie najsilniej rozwinê³y siê w Niemczech, USA i Wielkiej Brytanii
160
GEOGRAFIA
Œrodowisko przyrodnicze i jego wp³yw na cz³owieka
indeterminizm (nihilizm geograficzny)

cz³owiek niezale¿ny od œrodowiska, mo¿e je dowolnie przekszta³caæ
cz³owiek œrodowisko
Rys. Relacje cz³owiek–œrodowisko w pogl¹dach nihilizmu geograficznego
zastosowanie zasad nihilizmu geograficznego w gospodarce doprowa-

dzi³o do klêsk ekologicznych i gospodarczych
¥ zaoranie czêœci Wielkiej Równiny w USA i stepów na Ukrainie,
¥ nawodnienie pustyñ wokó³ Jeziora Aralskiego wodami Syr-darii
i Amu-darii
posybilizm
wspó³zale¿noœæ cz³owieka i œrodowiska
¥ cz³owiek ró¿nymi sposobami mo¿e oddzia³ywaæ na œrodowisko, przy
równoczesnym oddzia³ywaniu œrodowiska na cz³owieka
œrodowisko cz³owiek
Rys. Relacje cz³owiek–œrodowisko w pogl¹dach posybilizmu
Wp³yw œrodowiska na cz³owieka

temperatura powietrza
rodzaj ubioru
sposób od¿ywiania siê
rozmieszczenie ludnoœci
¥ tereny le¿¹ce w wysokich szerokoœciach geograficznych maj¹ nisk¹
gêstoœæ zaludnienia – nie s¹ w stanie zaspokoiæ potrzeb ¿ywnoœcio-
wych du¿ej liczby ludnoœci
¥ w niskich szerokoœciach geograficznych wysok¹ gêstoœci¹ zaludnienia
charakteryzuj¹ siê obszary o wysokoœciach bezwzglêdnych przekra-
czaj¹cych 1000 m – temperatura powietrza jest ni¿sza
161
GEOGRAFIA
d³ugoœæ dnia i nocy

rozmieszczenie i rodzaj upraw
¥ zbo¿a strefy umiarkowanej (pszenica, ¿yto, owies) wymagaj¹ przy-
najmniej 14 godzin œwiat³a s³onecznego w okresie wegetacji
¥ ry¿ (zbo¿e strefy miêdzyzwrotnikowej) potrzebuje oko³o 12 godzin
¨ teoretyczn¹ granicê miêdzy uprawami pszenicy i ry¿u wyznaczaj¹
równole¿niki 30°
natê¿enie œwiat³a
rodzaj upraw
roœliny œwiat³olubne i cieniolubne
samopoczucie cz³owieka
u osób, które przebywaj¹ w obszarach o niskim natê¿eniu œwiat³a czêsto
obserwuje siê stany depresyjne
¥ dolegliwoœci takie czêsto wystêpuj¹ u osób badaj¹cych Arktykê i Antarktydê
rozwój rolnictwa
w obszarach o s³abym natê¿eniu œwiat³a nie rozwija siê rolnictwo
charakter oœrodków przemys³owych
w wysokich szerokoœciach geograficznych najczêœciej po³o¿one s¹ miasta
o charakterze oœrodków górniczych
ciœnienie atmosferyczne
zmiany ciœnienia zewnêtrznego powoduj¹ d¹¿enie organizmu do wyrów-
nania ciœnienia wewnêtrznego, regulacjê ogranicza wytrzyma³oœæ tkanek
z³e samopoczucie neuropsychiczne w czasie zmian pogodowych
choroba górska wywo³ana szybkimi zmianami ciœnienia
¥ oddychanie cz³owieka przebiega bez wyraŸnych zaburzeñ do wyso-
koœci 4 000 m n.p.m.
wilgotnoœæ powietrza
w klimatach gor¹cych o wilgotnoœci wzglêdnej przekraczaj¹cej 80% cz³o-
wiek szybciej siê mêczy
¥ miêsieñ sercowy w ci¹gu doby dodatkowo musi przepompowaæ oko³o
3 litrów krwi
zasoby wodne
brak wody uniemo¿liwia rozwój ¿ycia biologicznego
przemys³y wodoch³onne rozwinê³y siê w pobli¿u Ÿróde³ wody
¥ elektroenergetyka, przemys³ chemiczny, przemys³ spo¿ywczy, prze-
mys³ celulozowo-papierniczy
du¿e miasta zlokalizowane wokó³ du¿ych zasobów wody
162
GEOGRAFIA
rodzaj opadów
w obszarach o znacznych opadach œniegu buduje siê budynki ze stro-
mymi dachami – dachy p³askie ³ama³yby siê pod ciê¿arem œniegu
gleby
zawartoœæ próchnicy
¥ du¿a zawartoœæ umo¿liwia otrzymanie wiêkszych plonów
struktura
¥ wystêpowanie od³amków skalnych utrudnia mechanizacjê rolnictwa
nachylenie terenu
koniecznoœæ terasowania stoków o nachyleniu ponad 20° w celu wyko-
rzystania ich pod uprawy
koniecznoœæ budowania serpentyn komunikacyjnych
wysokoœci wzglêdne
koniecznoœæ budowania tuneli i mostów
ekspozycja stoku
warunkuje rodzaj uprawianych roœlin
¥w strefie podzwrotnikowej winoroœl sadzi siê na stokach dos³onecznych
zasoby mineralne
eksploatacja zasobów mineralnych wp³ywa na rozwój dzia³alnoœci pro-
dukcyjnej
¥ okrêgi przemys³owe powsta³e w XIX i na pocz¹tku XX wieku naj-
czêœciej posiadaj¹ lokalizacjê surowcow¹
163
GEOGRAFIA
Wp³yw
Wp³yw cz³owieka
cz³owieka na
na œrodowisko
œrodowisko przyrodnicze
przyrodnicze
Cz³owiek a powietrze
zanieczyszczenie powietrza py³ami i gazami przemys³owymi, komunika-
cyjnymi i komunalnymi
wzrost zachorowañ na choroby komunikacyjne
wymieranie niektórych gatunków roœlin i zwierz¹t
zmniejszenie nas³onecznienia
wzrost temperatury w przygruntowej warstwie troposfery
¥ mniejsze wypromieniowywanie ciep³a
¥ topnienie l¹dolodów i lodowców, podnoszenie siê poziomu morza
¨ do 2050 roku prognozuje siê podniesienie poziomu mórz o kilka-
dziesi¹t cm
Cz³owiek a wody
zanieczyszczenie œciekami przemys³owymi, komunalnymi, nawozami
sztucznymi i pestycydami
zmniejszenie siê zawartoœci tlenu w wodzie i wymieranie ¿yj¹cych tam
gatunków
wypadki tankowców
niszczenie œrodowiska przyrodniczego mórz i wybrze¿y
¥ dostarczaj¹ 30% zanieczyszczeñ zwi¹zkami ropy naftowej
powiêkszanie terenów rolniczych i przemys³owych
kosztem mórz
¥ budowa polderów
¨ Holandia
¨ Japonia
¨ Chiny
osuszanie bagien
¥ niszczenie œwiata roœlinnego i zwierzêcego
¨ Polesie w Polsce
spuszczanie do rzek i zbiorników wodnych wód u¿ywanych do ch³odzenia
turbin
wzrost temperatury wód
164
GEOGRAFIA
Wp³yw cz³owieka na œrodowisko przyrodnicze
budowa zapór
zmiany poziomu wód gruntowych
zmiany klimatu wokó³ zbiornika
zmiany szaty roœlinnej
ograniczenie migracji ryb
wybudowanie zapory na Nilu w Asuanie w Egipcie i skierowanie wód do
nawadniania pól zmniejszy³o dop³yw wód Nilu do Morza Œródziemnego
o 90%
mniejsza dostawa czystych wód wywo³a³a wzrost stê¿enia zanieczyszczeñ
w wodzie morskiej
nawadnianie terenu
wzrost zasolenia gleb w klimatach suchych, wymieranie gatunków
w czasach istnienia Zwi¹zku Radzieckiego na terenie obecnego Kazach-
stanu i Uzbekistanu wybudowano kilka tysiêcy kilometrów kana³ów
nawadniaj¹cych; skierowano w nie znaczn¹ czêœæ wód Syr-darii i Amu-darii;
chciano uzyskaæ nowe grunty pod uprawê bawe³ny
w wyniku zmniejszenia dop³ywu wód do Jeziora Aralskiego poziom jego
wód obni¿y³ siê o kilkanaœcie metrów, wyginê³o kilkanaœcie gatunków
ryb (wczeœniej by³o oko³o 40) a najwiêksze miasto nadbrze¿ne Aralsk
oddali³o siê od jeziora o oko³o 100 km
górnictwo
obni¿anie siê poziomu wód gruntowych na skutek wypompowywania
wód kopalnianych
przesuszenie gleb, obumieranie roœlin
zasolenie wód i gleb zrzutami wód kopalnianych
Cz³owiek a rzeŸba terenu

górnictwo
rocznie wydobywa siê kilka kilometrów szeœciennych ska³
zapadanie siê wyrobisk powoduje powstawanie zag³êbieñ bezodp³ywowych
podobne skutki powoduje górnictwo odkrywkowe
znaczna czêœæ ska³ jako zbêdne wêdruje na ha³dy
¥ zawartoœæ niektórych kopalin w rudzie czêsto nie przekracza 1%
przemys³ przetwórczy
sk³adowiska odpadów poprzemys³owych
165
GEOGRAFIA
Wp³yw cz³owieka na œrodowisko przyrodnicze
komunikacja
budowa nasypów, tuneli, kana³ów œródl¹dowych
urbanizacja
na terenach miejskich zaznacza siê natê¿enie procesów akumulacji mate-
ria³u oraz zmniejszenie erozji w stosunku do obszarów s¹siednich
¥ teren Londynu i Hamburga w ci¹gu ostatniego tysi¹clecia podniós³ siê
o oko³o 8 m
¥ do niektórych koœcio³ów w Krakowie (œw. Wojciecha, Mariackiego, oo.
Franciszkanów, oo. Benedyktynów) schodzimy w dó³ po schodach, bo
od czasu ich budowy podniós³ siê otaczaj¹cy je teren; podniesienie
terenu wokó³ koœcio³a œw. Wojciecha przekracza 3 m
rolnictwo
terasowanie stoków
zwiêkszanie erozji przez nieodpowiedni¹ orkê i rodzaj upraw
Cz³owiek a gleby
wzrost produktywnoœci gleb przez nawo¿enie
wzrost zawartoœci pestycydów
wiêkszoœæ œrodków owadobójczych i grzybobójczych nie jest rozpusz-
czana przez wodê
zwiêkszenie erozji przez niew³aœciw¹ uprawê, wycinkê lasów, nadmierny
wypas
Cz³owiek a biosfera
ca³kowite wyniszczenie niektórych gatunków roœlin i zwierz¹t
polowania
¥cz³owiek wyniszczy³ ponad 70 gatunków zwierz¹t
koszenie ³¹k
zmiana obszaru wystêpowania roœlin i zwierz¹t
zmniejszanie siê terenów leœnych i trawiastych
nadmierna wycinka
zbyt du¿y wypas
udomowienie kilkudziesiêciu gatunków zwierz¹t
wyhodowanie nowych odmian
166
GEOGRAFIA
Ochrona
Ochrona œrodowiska
œrodowiska przyrodniczego
przyrodniczego w
w œwiecie
œwiecie
Ochrona przyrody w œwiecie
organy koordynuj¹ce ochronê przyrody w skali globalnej
Miêdzynarodowa Unia Ochrony Przyrody i Jej Zasobów
¥ istnieje od 1948 roku
¥ dzia³a pod auspicjami UNESCO
Program Narodów Zjednoczonych do Spraw Œrodowiska i Œwiatowego
Funduszu Dzikiej Przyrody
¥ konferencje miêdzynarodowe dotycz¹ce ochrony przyrody w latach
dziewiêædziesi¹tych XX wieku
¨ 1992 – Rio de Janeiro
¨ 1997 – Nowy Jork
g³ówne za³o¿enia globalnej polityki ekologicznej

wdra¿anie w ¿yciu gospodarczym koncepcji ekorozwoju (rozwoju zrów-
nowa¿onego)
racjonalne wykorzystanie zasobów mineralnych
ochrona gatunków i ekosystemów
rozwijanie i propagowanie polityki ekologicznej w poszczególnych
pañstwach
popieranie rozwoju struktur proekologicznych
Ekorozwój (rozwój zrównowa¿ony)

zasada utrzymania równowagi w relacjach cz³owiek – œrodowisko
¥ w Polsce zasadê tê wprowadza w ¿ycie Konstytucja oraz Ustawa
o ochronie œrodowiska
¥ postulat o rozwoju zrównowa¿onym przyjêto na konferencji (Rio de Janeiro)
¥ w czasie jej prac zatwierdzono program dzia³añ na rzecz rozwoju
zrównowa¿onego – Agenda 21
¥ za³o¿enia Agendy 21
¨ wszystkie grupy spo³eczno-ekonomiczne w pañstwie dzia³aj¹ na
rzecz ekorozwoju
¨ wspieraj¹ dzia³ania proekologiczne w gospodarce i w ustawodawstwie
¨ jednostki zanieczyszczaj¹ce œrodowisko p³ac¹ kary
¨ powstaj¹ zak³ady recyklingowe
¡ przerabiaj¹ce odpady
¥ program ten przyjê³o ponad 150 pañstw
167
GEOGRAFIA
Ochrona œrodowiska przyrodniczego w œwiecie
Formy ochrony przyrody w œwiecie

o charakterze globalnym
Œwiatowe Rezerwaty Przyrody
¥ obszary o najcenniejszych walorach przyrodniczych
¥ ponad 360 w œwiecie
¥ 8 w Polsce
¨ Babiogórski PN, Bia³owieski PN, Bieszczadzki PN, Kampinoski PN,
Karkonoski PN, S³owiñski PN, Tatrzañski PN, Wigierski PN
Miejsca Œwiatowego Dziedzictwa Przyrody
¥ kilkadziesi¹t w œwiecie
¥ w Polsce – Puszcza Bia³owieska
o charakterze lokalnym
ró¿ne formy wystêpuj¹ w ró¿nych krajach
¥ parki narodowe
¨ najstarszy park narodowy za³o¿ono w 1872 roku w USA
¡ Park Narodowy Yellowstone
¨ najwiêkszy park narodowy o powierzchni 972 tys. km2 znajduje siê
w Danii
¡ Park Narodowy Pó³nocnej Grenlandii
¥ parki krajobrazowe
¥ rezerwaty przyrody
¥ obszary chronionego krajobrazu
¥ pomniki przyrody
¥ ochrona gatunkowa
168
GEOGRAFIA
Ochrona œrodowiska przyrodniczego w œwiecie
Udzia³ krajowych form ochrony przyrody w powierzchni wybranych pañstw

parki narodowe wraz z otulin¹, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody
w skali œwiata zajmuj¹ 5,2% powierzchni
Grecja
Belgia
Japonia
Polska
Rep. Dem. Konga
Kanada
USA
S³owacja
Austria
Dania
0% 20% 40% 60% 80% 100%
odsetek obszarów chronionych

odsetek obszarów niechronionych
Rys. Udzia³ obszarów chronionych w powierzchni wybranych pañstw
169
GEOGRAFIA
Geografia
Geografia gleb,
gleb, biogeografia,
biogeografia,
relacje
relacje cz³owiek–œrodowisko
cz³owiek–œrodowisko
–– sprawdzian
kompetencji
Zadanie 1. 0–4 p.
Podpisz poni¿sze profile glebowe nastêpuj¹cymi nazwami gleb:

® czarnoziem, bielica, mada, rêdzina, gleba brunatna
0m
A1
A1 A1 A1 A1
A3 G
A1/C
1m A2
B A1/C
C
B
C C C C
2m
Zadanie 2. 0–5p.
Uzupe³nij poni¿sz¹ tabelê, dostarczaj¹c informacji dotycz¹cych typów

klimatu, gleb i naturalnych formacji roœlinnych wystêpuj¹cych w ob-
szarach zaznaczonych na mapie.
•5
60° 60°
•3 •4
30° 30°
•2
150° 120° 90° 60° 30° 0° 30° 60° 90° 120° 150° 180°
0° •1 0°
30° 30°
60° 60°
170
GEOGRAFIA
Geografia gleb, biogeografia, relacje cz³owiek–œrodowisko – sprawdzian kompetencji
Numer na mapie Typ klimatu Gleby strefowe Formacja roœlinna
Zadanie 3. 0–3 p.
Wyjaœnij:
a) Dlaczego drzewa tajgi posiadaj¹ mocniej rozbudowane korony od
strony po³udniowej?
b) Dlaczego w glebach strefy równikowej jest niska zawartoœæ próchnicy?
c) Dlaczego obszary tundry s¹ wybierane na lêgowisko przez wiele
gatunków ptactwa wodnego?
Zadanie 4. 0–3 p.
Podaj trzy argumenty, które potwierdzaj¹ stwierdzenie: „Temperatura

powietrza wp³ywa na rozmieszczenie ludnoœci na kuli ziemskiej”.
Zadanie 5. 0–2 p.
Spoœród wymienionych poni¿ej, wska¿ symbole dwóch grup parków

narodowych Polski, które s¹ wpisane na listê œwiatowych rezerwatów
przyrody przez UNESCO.
a) Bia³owieski P.N., Bieszczadzki P.N., Karkonoski P.N., Wigierski P.N.
b) Biebrzañski P.N., Narwiañski P.N., P.N. Borów Tucholskich, Pie-
niñski P.N.
c) Babiogórski P. N., Kampinoski P.N., S³owiñski P.N., Tatrzañski P.N.
d) Ojcowski P.N., P.N. Ujœcia Warty, Poleski P. N., Woliñski P.N.
e) Gorczañski P.N., P.N. Gór Sto³owych, Roztoczañski P.N., Wielko-
polski P.N.
171
GEOGRAFIA
Geografia gleb, biogeografia, relacje cz³owiek–œrodowisko – sprawdzian kompetencji
Punktacja:
15–17 p. dobry
20 p. celuj¹cy
172
GEOGRAFIA
Notatki
173
GEOGRAFIA
Notatki
174
GEOGRAFIA
Notatki
175
GEOGRAFIA

Untitled

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Untitled

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Z L E K C J I

Geografia fizyczna z geologi¹

Wydawnictwo Szkolne Omega

Projekt ok³adki: Artur M³ynarz

Wydawnictwo Szkolne OMEGA, 30–552 Kraków, ul. Wielicka 44 C

Druk: Zak³ad Graficzny COLONEL, Kraków, ul. D¹browskiego 16

Szanowni Nauczyciele i Uczniowie

Oddajemy do Waszych r¹k now¹ pozycjê z serii Notatki z lekcji geografii.

Pierwiastki buduj¹ce Ziemiê (w % wagowych)

Poznawanie wnêtrza Ziemi przez cz³owieka

Warstwowa budowa wnêtrza Ziemi

 ró¿ni¹ siê sk³adem chemicznym i gêstoœci¹

Budowa wnêtrza Ziemi

strefa nieci¹g³oœci Mohorovicica

astenosfera p³aszcz wewnêtrzny

strefa nieci¹g³oœci Wiecherta-Gutenberga

strefa nieci¹g³oœci Lehmana

Jednostka Podjednostka Charakterystyka

Skorupa skorupa konty-  wystêpuje wy³¹cznie pod kontynentami

skorupa  wystêpuje zarówno pod kontynentami jak i oceanami

Strefa nieci¹g³oœci Mohorovicica

P³aszcz p³aszcz  wystêpuje od warstwy bazaltowej do g³êbokoœci oko³o

Strefa nieci¹g³oœci Golicyna

p³aszcz  wystêpuje od g³êbokoœci 1000 do 2900 km

Jednostka Podjednostka Charakterystyka

Strefa nieci¹g³oœci Weicherta-Gutenberga

J¹dro j¹dro zewnêtrzne wystêpuje miêdzy 2900 a 5000 km

j¹dro wewnêtrzne wystêpuje na g³êbokoœci poni¿ej 5000 km

Ig³a magnetyczna a kierunki geograficzne

Pierwiastki buduj¹ce skorupê ziemsk¹ do g³êbokoœci 16 kilometrów (w % wa-

Pierwiastki w skorupie ziemskiej

Najczêœciej spotykane zwi¹zki chemiczne w litosferze (w % wagowych)

twardoœæ – opór, jaki stawia minera³ rysuj¹cemu go

¥ do okreœlania twardoœci minera³ów stosuje siê skalê Mohsa, wed³ug

 morfologia (uk³ad krystolograficzny)

¥ k¹t nachylenia analogicznych œcian kryszta³u dla kryszta³ów tego sa-

mineraloidy – minera³y nieposiadaj¹ce uk³adu krysto-

magma – stop krzemianowy z rozpuszczonymi w nim

Przegl¹d wybranych ska³ magmowych

Podzia³ ska³ magmowych ze wzglêdu na g³êbokoœæ i stopieñ krystalizacji

ska³y osadowe – ska³y powsta³e na skutek nagro-

Klasyfikacja ska³ magmowych ze wzglêdu na stopieñ spojenia ziaren

Œrednica ziaren Ska³y luŸne Ska³y zwiêz³e Ska³y lite

poni¿ej 0,01 mm i³ i³owiec

0,01–0,1 mm mu³ mu³owiec

0,1–2 mm piasek piaskowiec

2 mm–2 cm ¿wir zlepieniec, brekcja

2 cm–20 cm g³aziki, otoczaki

¥ piaski powstaj¹ zarówno w œrodowisku wodnym, jak i l¹dowym

ska³y piroklastyczne – ska³y powsta³e w wyniku

¥ tufit – ska³a osadowa, piroklastyczna, zwiêz³a, powsta³a w wyniku

ska³y przeobra¿one – ska³y powsta³e na skutek prze-

Zmiany wywo³ane w ska³ach ciœnieniem warstw nadleg³ych i wysok¹ tem-

 zmianie ulega tekstura i struktura ska³

Cechy wyró¿niaj¹ce ska³y przeobra¿one

Przegl¹d wybranych ska³ przeobra¿onych

zasoby naturalne – wszystkie elementy systemu

Klasyfikacja zasobów ze wzglêdu na mo¿liwoœæ ich uzupe³niania przez system

z³o¿e mineralne – naturalne nagromadzenie surow-

Klasyfikacja z³ó¿ mineralnych ze wzglêdu na ich genezê

Klasyfikacja z³ó¿ ze wzglêdu na iloœæ wystêpuj¹cych w nich minera³ów

Formy wystêpowania z³ó¿

Rys. Podstawowe formy wystêpowania z³ó¿

gips wapienie, piaskowce

ró¿ni¹ siê sk³adem chemicznym i gêstoœci¹

Skorupa skorupa konty- wystêpuje wy³¹cznie pod kontynentami

skorupa wystêpuje zarówno pod kontynentami jak i oceanami

P³aszcz p³aszcz wystêpuje od warstwy bazaltowej do g³êbokoœci oko³o

p³aszcz wystêpuje od g³êbokoœci 1000 do 2900 km

morfologia (uk³ad krystolograficzny)

zmianie ulega tekstura i struktura ska³

wystêpuje w miejscu, gdzie p³yta oceaniczna wci¹gana jest przez ruchy

warstwy skalne le¿¹ na sobie poziomo

budowa p³aszczowinowa wystêpuje we wszystkich górach fa³dowych

Zatoka Botnicka (1 cm/rok) wybrze¿a Holandii (0,1 do 2,6 cm/rok)

wybrze¿e zachodnie Nizina Atlantycka

wybrze¿e zachodnie obszary po³o¿one miêdzy Wy¿yn¹

wschodnie wybrze¿a Egiptu pó³nocne wybrze¿a Egiptu

wybrze¿a Iranu i Pakistanu obszary Chin le¿¹ce nad Cieœnin¹

Wyspa Po³udniowa (Nowa Zelandia)

w geosynklinach nastêpowa³o nierównomierne osadzanie siê materia³u

proces pog³êbiania geosynkliny trwa³ tak d³ugo, jak d³ugo wystêpowa³y

wystêpuj¹ pojedynczo lub grupowo

na obszarach l¹dowych – co 52 dni

ze wzglêdu na kszta³t sto¿ka