E drejta romake

Hyrje
Programi dhe qëllimet e mësimit të së drejtës romake
 Në kuptimin e gjerë apo gjenerik , termi e drejta romake përfshin tri disiplina shkencore që
ndryshojnë mjaft : a) institucionet e të drejtës romake ose shkencën që gjurmon thelbin e
institucioneve juridike të së drejtës private në kohën e ekzistimit të Romës b) historinë e së
drejtës romake ose shkencës që studion evoluimin I institucioneve juridike romake kryesisht
në lëminë e organizimit të aparatit shtetëror dhe burimeve të drejtësisëc) pandektet ( libër që
përpunon në hollësi ndonjë materie ) ose shkencën që gjurmon të ashtuquajturën e drejtë
romake e recipuar apo të drejtën romake që ishte marrë si rend pozitiv juridik në kohën e
lindjes së rendit ekonomik-shoqëror borgjez.
 ( Institutiones në gjuhën latine dmth manual I vogël , ose libër për fillestarë, vepër nga e cila
merren “prima legum cunabula “ mësimet e para juridike .
 Programi I të drejtës romake përfshin kryesisht tërë materien që juristët e quanin jus
publicum dhe jus privatum. Në veprat e juristëve romakë ,jus publicum apo e drejtë publike
quhej përmbledhja e rregullave juridike të cilat “ad statum rei rromanae spectant “ – I
përkisnin pozitës juridike të shtetit romak . Jus publicum përfshinte rregullat e rregullimit
shtetëror të burimeve tëdrejtësisë , të veprimit të organeve shtetërore , të financave shtetërore
apo publike , të organizimit të ushtrisë etj .
 Ius privatum apo e drejta private quheshin ato rregulla juridike që shërbenin për rregullimin e
marrëdhënieve midis personave të koordinuar fizikë apo juridikë . Privatum ius est quod ad
singulorum utilitatem pertinet – e drejtë private është ajoqë I përket dobisë sëindividëve .
 E drejta private ndahej në tri pjesë : “Omne autem jus quo utimur vel ad personas pertinet ,
vel ad res vel ad actiones” – e tërë drejtësia që e përdorim ne ka të bëjë ose me persona ose
me sende ose me padi .
1. Jus quod ad personas pertinet : përfshinte rregullat juridike me të cilat rregulloheshin të
ashtuquajturat të drejta personale dhe marrëdhënjet personale midis banorëve të shtetit
romak. Në këto norma bënin pjesë : rregullat e zotësisë juridike dhe vepruese të qytetarëve ,
të zotësisë juridike dhe të veprimit të personave të lirë që nuk ishin qytetarë të shtetit romak ,
e autorizimeve të patronëve mbi skllevërit , e pushtetit të burrit ndaj gruas , e pushtetit të atit
ndaj fëmijëve , e pushtetit të tutorit dhe kujdestarit ndaj personave pa zotësi veprimi .
2. Jus quod ad res pertinet : përfshinte rregullat e marrëdhënieve pronësore, midis personave që
dilnin si titullarë të autorizimeve pronësore si psh : rregullat e pronës , të posedimit , të të
drejtave reale mbi sendet e huaja , të detyrimeve apo të trashëgimit .
3. Jus quod ad actiones pertinet : përfshinte rregullat juridike me të cilat rregullohej mbrojtja e
të drejtave subjektive të karakterit personal dhe pronësor psh : rregullat e ushtrimit të
procedurës gjyqësore , të llojeve të padive , të kundërshtimeve të lejuara e të tjera .
 Juristët e lashtë romakë e përcaktonin shtetin si “res publica “ – si organizatë që ekziston për
mbrojtjen e interesave të përgjithshme të të gjithë banorëve , kurse drejtësinë “ ars boni
aequi “ si mjeshtëri të së mirës dhe të së drejtës apo bile edhe si postulat të moralit : tria
 praecepta juris sunt : honeste videre, alterum non laedere , suum cuique tribuere – drejtësia
ka tri urdhëra : të jetosh me nderë , të mos I bësh dëm tjetrit , secili të marrë atë që I takon .
 Summa injuria – instrumente të dhunës dhe padrejtësisë klasore.

Burimet e historisë së shtetit romak dhe të së drejtës romake

 Si material themelor të burimit dalin legjendat dhe gojëdhënat popullore të ruajtura dhe të
riprodukuara në veprat e historianëve tëmëvonshëm . Përpos këtij materiali që nuk
konsiderohet si material burimor me vlerë të dorës sëparë , rëndësi të madhe kanë ehe
kërkimet filologjike dhe studimet semasiologjike .
 Për periodën e fundit në zhvillimin e shtetit romak dhe të së drejtës romake, materiali
burimor është më I ploti . Kjo ishte koha e punës ligjdhënëse e perandorit Justinian në të
ashtuquajturit Corpus juris civilis .
Sistemi I mësimit të së drejtës romake
 Në studimin e lëndëve historike , ndër të cilat bën pjesë e drejta romake , zakonisht përdoret
sistemi kronologjik ose sinkronik I mësimit ( expositio).
 Krijimi I pronës private dhe shenjat e para të luftës klasore ishin dy fakte që kushtëzuan
krijimin e shtetit dhe njëherazi qenë edhe pikënisje për të kaluar në rregullimin e
marrëdhënieve shoqërore jo me zakone – po me norma juridike . Këtu fillon shteti I lashtë
romak dhe e drejta e lashtë romake ( ius civile e lashtë).
 Në vend të kushtëzimit themelor midis plebejasve dhe patricëve lindi kundërshtimi I ri
themelor midis skllavopronarëve dhe skllevërve . Dukuritë e reja sollën shndërrimin e shtetit
të lashtë patriciano – plebejas në maqineri shtetërore të skllavopronarëve dhe nënshtrimin e
jus civile të lashtë para sistemit të së drejtës pretoriane , gjegjësisht honorare dhe klasike .
 Sistemet e reja juridike që janë konsideruar vetëm teorikisht si e drejtë e rendit tëdytë , në
praktikë bëheshin gjithnjë më të rëndësishme dhe me normat e tyre të nxjerra vetëm
pjesërisht nga rezervuari I juris civilis dhe pjesërisht nga ndjenjat e drejtësisë dhe dispozitat e
juris gentium , ishin një periodë kalimtare kah e drejta e re unike romake .
 Pra në historinë e kësaj periode duhet filluar me shfaqjen e skllavërisë klasike apo me
shfaqjen e latifundeve në jetën ekonomike , me shfaqjen e nobilitetit dhe lumpen-proletariatit
në jetën ekonomike , me fillimin e krijimit të oligarkisë së senatit në rregullimin shtetëror dhe
me futjen e magjistraturës së pretorit peregrin në lëmin e drejtësisë.
 Pika e fundit e periodës sëdytë : në këtë periodë të ekzistimit të shtetit romak akti më
karakteristik juridik ishte Edikti I Karakales I vitit 212 të epokës së re me të cilin të gjithë
banorët e lirë të Perandorisë romake me përjashtim të dediticëve , morën statusin e qytetarit
romak .
 Si periodë e tretë në historinë e shtetit dhe të së drejtës romake duhet theksuar periodën e
shtetit të ri burokratik dhe rendit të ri unik juridik për të gjithë banorët e shtetit romak .
 Në bazë të efekteve të paraqitura mund të përfundojmë se periodizimi në studimin e historisë
së shtetit romak dhe historisë së të drejtës romake , duhet të jetë ky :
 I. Perioda e parë : perioda e shtetit të lashtë romak patriciano plebejas dhe e jus civile të lashtë
romake ( prej fillimit të krijimit të shtetit romak gjer me futjen e magjistraturës së pretorit
peregrin – prej vitit 754- 242 p,e së re .
II. Perida e dytë : perioda e shtetit klasik skllavopronar dhe e të drejtës romake honorare dhe
klasike ( prej futjes së magjistraturës së pretorit peregrin gjer te Edikti I Karakales – prej vitit
242 të epokës së vjetër – 212 të epokës së re ).
III. Perioda e tretë : perioda e shtetit centralist – burokratik dhe apsolut dhe e të drejtës unike
perandorake romake apo të drejtës postklasike , prej vitit 212 -476 apo 565 p,e së re .

Marrëdhëniet ekonomiko – shoqërore , rregullimi politik dhe burimet e drejtësisë në

Romën e Lashtë ( perioda e parë )
Krijimi I qytetit të Romës ( Italia në kohën e themelimit të qytetit të Romës )
 Para themelimit të qytetit tëRomës , sipas traditës në shek 8-të të epokës së vjetër në Itali
kishte kaluar koha e bakrit ( kultura terramare) dhe u shfaq koha e hekurit (kultura villanova)
– perioda më e lartë barbare.
 Hulumtimet mbi prejardhjen e banorëve të Italisë së kohës sëhekurit , tregojnë se pjesën më
të madhe të banorëve të Italisë qendrore e përbënin fiset indoevropiane që quheshin italikë.
Ndër italikët dalloheshin sabinët , samnikët , picenët , umbrijët dhe latinët . Në të njëjtën
kohë jetonin grupe ilirësh –japigët dhe venetët dhe galët .
 Ndikim të madh në ngritjen e nivelit kultural dhe ekonomik të banorëve të Italisë
bënëetrurët , të cilëve u shkoi për dore të krijojnë shtetin e fuqishëm skllavopronar.
Themelimi I qytetit të Romës
 Si vit të themelimit të Romës Varoni përmend vitin 753 ndërsa disa shkrimtarë në vitin 754 të
epokës së vjetër. Banorët përveq që merreshin me blegtori merreshin edhe me bujqësi ,
përparimi në jetën ekonomike lindi nevojën e rregullimit edhe të marrëdhënieve ndërfisnore.
Ky qe shkaku që u krijua lidhja e parë ndërfisnore midis banorëve të Pakatinit dhe Eskulinit e
quajtur septimontium.
Zhdukja e marrëdhënieve kolektive në prodhim dhe lindja e pronës private
 Në kohën e themelimit të qytetit të Romës tani më ishte bërë ndarja e parë e madhe shoqërore
e punës – ndarja e punës – ndarja e bujqësisë nga blegtoria. Në shek e parë të ekzistimit të
septimontiumit dhe qytetit të fortifikuar u bë ndarja e dytë – ndarja e zejeve dhe punës
bujqësore si dhe ndarja e tretë shoqërore e punës- ndarja e tregtarëve si shtresë e vecantë e
njerëzve të cilët nuk merrnin pjesë në prodhimin e drejtpërdrejtë tëvlerave , por dilnin si
ndërmjetësuses në qarkullimin e prodhimeve .
 Gjatë nundineve romake përveq prodhimeve tëblegtorëve , bujqëve dhe zejtarëve romakë
shiteshin edhe prodhime të importuara nga vendet fqinje e bile edhe nga ato tejdetare .
( nundinae – ishin ditët solemne për akte religjioze de skëmbimin e mallit . Binin cdo të
nëntën ditë .
 Kur veglat më të përsosura , vecanërisht për prodhimtarinë bujqësore dhe të ushtruarit e
zejtarisë , të importuara nga Greqia dhe Etruria mundësuan që grupet e vogla të anëtarëve të
gjensit të ndahen si grupe të vecanta të prodhuesve , pushoi prodhimtaria e përgjithshme dhe
bashkë me të edhe ndarja e përgjithshme e gjërave të prodhuara . Që atëherë toka dhe mjetet
tjera të gjensit ju dorëzuan për qeverisje disa grupeve të gjentilëve të cilët përbënin të
ashtuquajturin – consortium.
 Vetëm kur toka e gjensit pushoi të ndahej cdo 5 vjet dhe kur përherë u dorëzohej në qeverisje
disa konsorciumeve , konsorciumet ose grupet edhe më të ngushta të të afërmve të gjakut, të
quajtura familia – pecuniaque , u vendosën si pronarë gruporë ose privatë të pasurive të
mëparshme të gjensit .
Rregullimi gjentil I Romës më të lashtë
 Në terrenin e Romës jetonin 300 gjense ose klane . Cdo gjens përbënte bashkësinë
ekonomike tëmbyllur , egzogane dhe natyrale të pasardhësve të ndonjë heroi legjendar (
heros eponimos ) dhe personave të tjerë të cilët me anë të adrogimit ose adpotimit ishin
pranuar anëtarë të gjensit. Në krye të gjensit qëndronte kryeplaku ( pater gentis ) .
 Kryeplaku I gjensit duke u këshilluar me gjentilët tjerëmeshkuj , drejtonte punët e gjensit ,
gjykonte në rast konflikti midis anëtarëve dhe bënte aktet religjioze ( sacra gentilica ) .
 Si shkallë më e ulët e bashkimit të gjenseve doli kuria ose vëllazëria .Atë e përbënin disa
gjense me lidhje gjaku që jetonin si fqinjë të drejtpërdrejtë. Cdo kuri ishte një lidhje prej 10
gjensesh. Detyrat e kurisë ishin që të organizonte mbrojtjen e përbashkët tëgjenseve , të
anëtarëve të kurisë si dhe të zgjidhte konfliktet që shpërthenin midis gjenseve të të njejtës
kuri me rastin e zaptimit të tokës dhe konflikteve reciproke të gjentilëve.
 Në krye të kurisë gjendej asamblea e të gjithë gjentilëve meshkuj madhorë, Asamblea
zgjidhte kryeplakun ( curio ) I cili komandonte ushtrinë e kurisë , gjykonte në rast nevoje dhe
bënte aktet religjoize me ndihmën e klerikut të quajtur flamen curialis .
 Si shkallë më e lartë e bashkimit të gjenseve ishte tribusi apo fisi . Cdo fis apo tribus përbëhej
prej 10 kurish , gjegjësisht prej 100 gjensesh . Në terrenin e Romës ishin gjithsej 3 tribuse .
Lidhja e tre tribusëve në krye të së cilës ishte reksi si udhëheqës ushtarak madhor , klerik
suprem , organ kryesor ekzekutiv dhe gjyqtar suprem, pastaj senati si grup I kryepleqve të të
gjitha gjenseve dhe asamblea e të gjithë gjentilëve , të organizuar në kuri (komicia kuriate )
përbënte populus romanus .
Rënja e rregullimit gjentil
 Shpartallimi I gjensit dhe shfaqja e bashkësive familjare : Kur veglat e prodhimit u zhvilluan
gjernë atë masë sa bënë të mundur ekzistimin e grupeve më të vogla të prodhuesve , në vend
të gjensit si njësi themelore prodhuese u shfaqën konsorciumet dhe familjet agnate nën
pushtetin e pater familjasit .
 Në konsorcium ruhej akoma parimi I barbarisë së anëtarëve të rritur meshkuj , ndërsa në
familjen agnate nën pushtetin e pater familiasit vetëm kryetari I familjes ishte personi I cili
gëzonte të gjitha të drejtat . Të gjithë anëtarët tjerë të lirë tëfamiljes , pavarësisht nga seksi
dhe mosha ishin alieni juris – sende të kryetarit të familjes .
 Në raste të jashtëzakonshme e sidomos në momentin e vdekjes së kryetarit të familjes
ngjallej përsëri idea e solidaritetit sepse atëherë sipas dispozitave të së drejtës romake gjërat
familjare ndaheshin sipas parimeve sikur personat alieni juris “quodam modo “ të kishin qenë
pronarë të pasurisë edhe për të gjallë të kryetarit të familjes .
 Patronët dhe klientët :Në bazë të ndryshimit per nga pasuria , anëtarët e të njejtit gjens u
ndanë në grupin e protektorëve ose patronëve dhe në grupin e të përkrahurëve apo klientëve .
Patronët ishin më të nderuar dhe më të pasur ndërsa klientët ishin pa prestigj dhe tëvarfër .
 Patricët dhe plebejasit : Problemi I prejardhjes së plebejasve është një ndër problemet e
diskutuara më shumë nga lëma e historisë së hershme romake . Hipotezat e shumta për këtë
cështje mund të përmblidhen në tri gurpe : sipas grupit të parë – patricët ishin banorët më të
lashtë të Romës, ndërsa plebejasit masë e të ardhurve , pjestarët e fiseve të pushtuara . Sipas
grupit të dytë të hipotezave banorët më të lashtë të Romës ishin plebejasit,ndërsa patricët
pushtues qoftë sabinë qoftë etrurë. Sipas grupit të tretë edhe patricët edhe plebejasit kishin
një prejardhje të njejtë etnike ndërsa dallimi I pozitës juridike kushtëohej me diferencimin
ekonomik .
 Skllavëria : Menjëherë pasi fuqia punëtore e njeriut u bë aq produktive sa që përvec
shpenzimeve për sigurimin e jetës së vetë prodhuesit filloi të japë edhe mbivlerë pune u
ndërpre zakoni I vrasjes së robërve të luftës.
Krijimi I shtetit romak
 Koha kur u bënë të shpeshta kundërshtimet klasore që sollën shkatrrimin e organizatës
klanoro-fisnore romake njihet si periodë mbretërore e demokracisë ushtarake.
Organet e pushtetit në periodën mbretërore apo të demokracisë ushtarake
 Komicionet kuriate : ishin njëri ndër institucionet më të lashta të rregullimit shtetëror
klanoro-fisnor . Të drejtë vote në komicionet kuriate kishte cdo kuri . Komicionet I mblidhte
rexi ose mbret . Asambletë mblidheshin për të zgjedhur mbretin dhe që me ligj të
vecantë( lex curiata de imperio ) ti jepnin invesiturën e kandidatit të zgjedhur që tëvendoste
për luftë dhe pqë paqe dhe që të gjykonte për dënimet më të rënda në të holla dhe për vdekje
të shqiptuara qytetarëve romakë .
 Senati :anëtarët e senatit ishin kryepleqtë e gjenseve . Ky organ ishte I detyruar ta këshillonte
rexin kur kryente detyrat themelore , ti ratifikonte vendimet e asambleve të cilat vetëm pas
ratifikimit në senat mernin fuqinë obligative për tërë popullin romak ( patrum auotoritas ) si
dhe në rast kur froni ishte vakant , të organizonte administratën në bashkësinë romake dhe ta
përgadite zgjedhjen e reksit të ri . Koha kur froni ishte vakant quhej interregnum , ndërsa
senatorët të cilët në turnuse prej 5 ditësh kryenin detyrën e mbretit quheshin interreges .
 Rexi ose mbreti :ishte udhëheqës I zgjedhur por I përjetshëm I lidhjes ndërfisnore. Ushtronte
detyrat e udhëheqësit madhor ushtarak , klerikut suprem , gjyqtarit suprem dhe shefit të tërë
bashkësisë . Shenjat e jashtme të pushtetit të reksit ishin sella curulis ose selia e vecantë të
cilën rexi e përdorte kur kryente aktet e pushtetit ,pastaj rrobat solemne dhe sulta e liktorëve
gjegjësisht prej 12 njerëzish të cilët të armatosur me kamxhik dhe me sëpata e shoqëronin
reksin dhe I ndihmonin të ushtronte detyrën duke përdorur masa dhune .
Komicionet centurione
 Dëshira që në rradhët ushtarake të futej edhe ajo popullsi që nuk I takonte organizatës
gjentile po që në Romë ishte shumëzuar mjaft – plebejasit lindi nevojën e riorganizimit të
sistemit të rekrutimit të ushtrisëromake . Reforma e sistemit ushtarak romak lidhet me
mbretin Ser Tuli . Ky mbret vendosi që të gjithë qytetarët që dispononin mjete të
mjaftueshme ti angazhonte si ushtarë të armatimit më tërëndë .( … ) I tërë populli tjetër I cili
nuk I plotësonte kushtet për shërbim në ndonjërin centurion ndihmës I përkiste një grupi të
vetëm një centurioni proletarësh të cilët nuk ishin të obligueshëm të bënin shërbimin ushtarak
.
 Mbledhjet e popullit të armatosur romak u bënë comitiatus maximus –asamble kryesore të
romakëve nga fundi I periodës së demokracisë ushtarake dhe në fillim të Republikës romake.
Rënja e demokracisë ushtarake
 Për shkak të ngjarjeve në Etruri e patricëve dhe të plebejasve të bashkuar u shkoi për dore që
ta përzinin mbretin etrur dhe në krye të shtetit romak të sillnin dy pretore ose konsuj të
zgjedhur në komicionet centurione . Largimi I mbretit të fundit do të thotë shkatërrim
definitiv I rregullimit të mëparshëm klanoro fisnor .
Luftërat e brendshme dhe marrëdhëniet e jashtme në kohën e republikës së hershme
 Lufta për të drejtat ekonomike : vitet e para pas përzënjes së mbretërve etrurë në Romë ra
uria . Masat plebejase u bënë viktimë sidomos e fajdexhinjve patricë. Masat plebejase që
qenë futur në borxhe u ngrenë në kryengritje dhe u kërcënuan me secione , nëse problemi I
borxheve nuk do të zgjidhej me abrogimin apo ndryshimin e dispozitave mbi ekzekutimin
personal me rastin e lidhjes së punëve kreditore ( neksum ) dhe nëse edhe më tutje do të jenë
të përjashtuara nga posedimi I tokës .
 Synimi I plebejasve që të kenë tokë u realizua gradualisht me ndarjen e ager publicuesit në
territoret e pushtuara dhe me themelimin e kolonive të qytetarëve romakë .( Cdo qytetari
romak I jepej nga 7 jugerë tokë ) .
 Plebejasit e mbytur në borxh fituan të drejtën të lirohennga skllavëria debitore me paraqitjen
e tyre në legjionet romake dhe duke marrë pjesënë luftërat pushtuese tëRomës .Këto
konsecione nxorrën definitivisht edhe lex Potelia sipas të cilit u hoq neksumi si kontratë që
shpiente në ekzekutim personal apo të kryerit e detyrimeve me anë të dhunës ndaj personit
tëdebitorit .
 Lufta për të drejtat politike : pas secionit të parë kur plebejasit dalin si forcë e organizuar
politike , patricët u detyruan që organeve politike të plebejasve t`ua njohin disa të drejta dhe
kështu t`I inkuadrojnë në punën e aparatit shtetëror .
 Sipas lex Canuelia plebejasit u barazuan plotësisht me patricët në të drejtat pronësore dhe
familjare sepse përveq jus comercil që kishin më parë fituan edhe jus conubi të drejtën që të
lidhin martesë të rregullt romake jo vetëm mes tyre por edhe me patricët. Ata fituan edhe
luftën për pjesëmarrje në senat dhe magjistratura.
 Pas suksesit të plebejasëve në luftë me patricët për të drejta ekonomike qytetare dhe politike
si fuqi sundueese shoqërore doli grupi I familjeve të dalluara patriciane dhe plebejase të
 cilave u shkoi për dore që për vete të siguronin pjesën më të madhe të pasurisëekonomike , të
fituar nga latifundet e formuara si dhe monopolin mbi shërbimet shtetërore . Të gjitha këto
familje sidomos në periodën e dytë ishin të njohura si familje aristokrate patriciono –
plebejase ose nobile .
Luftërat pushtuese dhe kategoritë e reja të banorëve
 Latinët : pasi I përzunë etrurët , romakëve u shkoi për dore që pas luftërave të ashpra me
latinët , të lidhnin aleancë të përhershme ( Foedus aeternum ) . Në bazë të kësaj aleance
latinët fituan të drejtën të ruajnëautonominë , krahas me detyrimin që në luftëra të marrin
pjesë në njësitë ndihmëse ushtarake që quheshin “nomen latinum “ . Statusin e qytetarit
romak e fitonin me një transferim të thjeshtë në Romë me një detyrim që në komunën e
lindjes të lënë bile njëdjalë.Që atëherë shumë komuna latine iu bashkuan definitivisht Romës
të tjerat ruajtën të drejtat e mëparëshme ( Latini prisci ) . Pjestarët e komunave me të drejta
më të vogla u quajtën latini novi . Në cështjet e politikës së jashtme dhe të ushtrisë edhe latini
peisci edhe latini novi vareshin plotësisht nga Roma .
 Peregrinët : Banorët e lirë të krahinave të pushtuara dhe të atyre që ju bashkuan Romës me të
drejtë autonomie quheshin peregrinë . Peregrinët të pushtuar me forcë ishin deditici dhe nuk
kishin të drejtëvetëqeverisjeje . Për ta vlenin ekskluzivisht leges datae që I aprovonin
komandantët e ushtrisëromake . Peregrinët qëhyjnë nëkuadrin e shtetit romak në bazë të
traktatit ( foedus iniquum ) ruajtën të drejtat autonome dhe mund të gëzonin rendin e tyre
juridik por nuk kishin të drejta të merrnin dhe me punët juridike romake ( nuk kishin jus
commercil ) . Edhe peregrinët e parë edhe ata të dytë ishin të detyruar të ndihmonin
financiarisht dhe ushtarakisht orvatjet e Romës . Cetat e armatosura të peregrinëve italikë
quheshin socili italici .

Rregullimi shtetëror në kohën e republikës së hershme

Asambletë popullore dhe senati
 Asambletë popullore ndaheshin në asamble të mbetura prej kohës së demokracisë ushtarake
dhe asamble të krijuara për shkak të raporteve të reja në shoqërinëromake .
 Prej kohës së demokracisë ushtarake ngelën reliktet e komicioneve kuriato si dhe komicionet
centurione tëpaprekura , po për shkak të zgjerimit territorial të Romës dhe njësive të reja
territoriale u formuan komicionet tribuciane .
 Asambletë e plebejasve quheshin concilia plebis e meqë edhe ato mblidheshin nëpër tribuse
morën shenjën “tributa “. Që atëherë komicione quheshin asambletë e patricëve dhe të
plebejasve që sipas dispozitave mbi rregullimin shtetëror kishin funksione të caktuara
ligjdhënëse , administrative dhe gjyqësore ndërsa emri concilia u ruajt ekskluzivisht për
mbledhjet formale të plebejasve. Mbledhjet joformale tëqytetarëve ,përkundrejt komicioneve
dhe koncileve si organe shtetërore quheshin contiones .
 Komicionet kuriate : si relikt I rregullimit klanoro-fisnor , me përjashtim të aprovimit lex
curiata de imperio formale të magjistratit më të lartë , nuk vendosnin për cështjet publike . Të
 tridhjetë kuriet e mëparshme që përfaqësoheshin prej tridhjetë liktorëve – mblidheshin
simbolikisht për të marrëpjesë në aktete adrogimit , detestatio sacrorum dhe në përpilimin e
testamentit .
 Komicionet centurione :komicionet centurione u ruajtën si “comititatus maximus” të popullit
romak . Të drejtë që ti konvokonin komisionet centurione kishin magjistratët më të
lartëromakë , të quajtur cum imperio. Komicionet centurione konokoheshin tri javë para
mbledhjes, gjatë kësaj kohe në contiones duhej të shqyrtohej rendi I ditës sëasambleve .
Pikërisht në ditën e mbledhjes , magjistrati kryesues duhej patjetër ti dërgonte rojet në
Janikull dhe të merrte suspisia gjegjësisht të kuptonte vullnetin e perëndive . Puna në
asamble fillonte me invokacion solemn : Quod bonum felix faustum fortunatumque sit ,
imperio , qua convenit ad comitia centuriata . Vendimet e komicioneve centurione u
nënshtroheshin ratifikimit të senatit ( patrum auctoritas ) gjersa sipas lex Pubilia Philonis
autorizimi I senatit nuk u bë e drejtë e aprovimit të rendit të ditës nëpër asamble.
 Komicionet tribuciane :ekzistonin katër tribuse të qytetit dhe 31 të fshatrave. Meqë tribusi
ishte një njësi territoriale për rekrutimin më të lehtë të ushtrisë dhe për mbledhjen më të lehtë
të tatimeve cdo qytetar romak duhej patjetër të qe I regjistruar në njërin prej tribuseve .Në
fillim cdo qytetar ishte I regjistruar në tribusin ku gjendej domicili I tij apo vendbanimi I tij I
përhershëm . Më vonë mbizotëroi parimi që qytetarët e patokë pavarsisht prej cështjes së
domicilit duhej të regjistroheshin në njërin prej tribuseve të qytetit ndërsa qytetarët bujq në
atë tribus ku gjendeshin tokat e tyre . Komicionet tribusiane I konvokonin magjistratët të cilët
kishin jus agendi cum populo që do të thotë magjistratët me imperium si dhe magjistratët pa
imperium .
Komicionet tribusiane ishin kompetente të vendosnin për të gjitha cështjet që I paraqitnin
magjistratët , para tyre me përjashtim të cështjeve , zgjidhja e të cilave ishte e rezervuar për
komicionet centuriane . Këto asamble zakonisht mblidheshin për të vendosur mbi propozimet
e ligjeve pretoriane për të zgjedhur magjistratët cum protestate dhe definitivishtpër të
vendosur për mulcta suprema apo mbi shqiptimin e dënimit më të rëndë në të holla prej 3.020
asë kundër qytetarëve romakë në juridiksionin e magjistratëve ..( Votimi në komicionet
tribusiane bëhej njëkohësisht . Cdo anëtar I tribusit deklaronte se a voton për propozimin e
magjistratit (uti rogas ) apo për mbajtjen e gjendjes së gjertanishme ( antiquo) gjejgësisht se a
voton për aktgjykim ( condemno ) apo për lirim ( absolvo).
 Concilia plebis tributa : Organi politik I plebejasve concilia plebis – u bë organ shtetëror kur
fituan të drejtën të nxjerrin rregulla të detyrueshme për plebejasit dhe për të zgjedhur të
ashtuquajturit magjistratët plebejas ( tribunët dhe edilët plebejas ) . Vendimet e concilia
plebis të quajtura plebiscita ishin të detyrueshme vetëm për plebejasgjersa sipas lex Hotenxia
nuk u vendos që ti respektonte tërë populli romak – edhe patricët edhe plebejasit .

Senati në kohën e Republikës së hershme

 Në kohën e Republikës së hershme senati ishte organ shtetëror I përbërë prej 300 pjesëtarësh
më me autoritet të rendit shoqëror patricia .Që të ishe formalisht anëtar I senatit , kërkohej që
magjistratët e mëparshëm të ishin të regjistruar në listën e senatorëve . Regjistrimin në listën
e senatorëve pas ligjit të Ovinit e kryenin censorët .
 Anëtarët e senatit të regjistruar në listën e senatorëve , nëse para se të hynin në senat kishin
kryer njërën nga magjistraturat ndaheshin në senatorë të rangut të konsullit , të pretorit , të
censorit dhe të edilit , ndërsa të gjithë senatorët e tjerë ishin senatores pedari . ( senatori
pedari ishin anëtarët e senatit të cilët nuk kishin të drejtë të përdornin selinë kurule dhe të
cilët nuk kishin të drejtë të merrnin fjalën në debatet e senatit ).
 Senatori më I vjetër në rang quhej princepcs senatus .Të drejtë për të konvokuar senatin
kishin magjistratët cum imperie . Senatorët ishin të detyruar të vinin në mbledhje që
zakonisht mbaheshin në ndonjëtempull .
 Vendimet e senatit ndaheshin në ;senatus consulta dhe senatus auctoritas . Senatus consulta
ose (mendimet e senatit ) nuk kishin fuqi të detyrueshme – ato ishin rekomandime që
magjistratët nuk ishin të detyruar ti pranonin dhe kundër të cilave mund të përdorej intercesio
e tribunëve .
 Senatus auctoritas ishin vendimet me të cilat senati vërtetonte ligjet dhe aktet tjera
tëasambleve . Këto vendime kishin efekt afirmativ ose efekt kasator ( kasatoria paditesi ) ,
 Ligjet e aprovuara në komicione si dhe disa akte të tjera nuk fitonin fuqinë e detyrueshme
nëse senati nuk e kishte aprovuar projektin ligjdhënës ose nëse nuk ishte pajtuar me tekstin
tani më të votuar ligjor – ea lege non videri populum teneri .
 Në raportet e brendshme të Romës senati paraqitej si organ që jepte udhëzimee për punën e
magjistratëve sidomos në cështjet e religjionit , moralit , financave publike , objekteve
publike , rregulimit shtetëror , zgjedhjes së magjistratëve dhe sigurimit publik. Në rastet e
rrezikut të drejtpërdrejtë për shtetin romak senati merte përsipër edhe përgjegjësinë e plotë
për ruajtjen e rendit publik me anë të senatus consultum ultimum :videant magistratus ne
quid res publica detrimenti capiat – le të interesohen magjistratët që republika të mos pësojë
dëm – shpallte gjendjen e jashtëzakonshme në mënyrë që të asgjësoheshin të gjitha orvatjet
për ndërrimin e rendit sundues .
Magjistraturat në kohën e republikës së hershme
 Pas revolucionit të vitit 510 romakët zgjodhën dy pretorë ose konsuj si administratë supreme
tështetit , pris madhorë ushtarakë dhe gjyqtarë supremë . Më vonë u bë e domosdoshme që
përpos dy konsujve të ketë edhe organe të tjera shoqërore të cilave u besohej ushtrimi I
kohëpaskohshëm I sektorëve të ndarë të punëve shtetërore .
 Sektorët konstantë të punëve shtetërore që duhej ti kryenin personat e vecantë, prej atëherë
quhen magjistratura , ndërsa personat e autorizuar që duhej të kryenin punët e
magjistraturave pa pagesë quheshin magjistratë ose honores .
 Prandaj magjistratët ishin të gjithë personat të cilët me zgjedhje në asamble osenë ndonjë
mënyrë tjetër tërregullt , merrnin autorizime që në një periodë të caktuar saktë ,
qoftëpersonalisht qoftë së bashku me të tjerët ti kryenin pa pagesë punët shtetërore të
magjistraturës së caktuar nën kërcënim të përgjegjësisë politike , civile dhepenale .
Ndarja e magjistraturave dhe e magjistratëve romakë
 Edhe pse magjistraturat ishin sistem I përhershëm I ushtrimit të punëve shtetërore , titullarët
e magjistraturave ose magjistratët ishin funksionarë të përkohshëm shtetëror . Pushteti I
magjistratëve kufizohej me perioda të shkurtëra dhe të përcaktuara saktë që më parë dhe që
nuk ishin më të gjata se një vit e gjysmë .
 Pushteti I cdo magjistrati ishte I kufizuar me të ashtuquajturën të drejtëintercesioni. Të drejtë
intercesioni kishin magjistratët më të lartë ndaj atyre më të ulët dhe magjistratët e njejtë ndaj
tënjejtëve . Rrallë aktet e censorëve dhe tribunëve nuk u nënshtroheshin intercensionit të
asnjëmagjistrati , përvec kolegëve në censurë ose tribunat ndërsa aktet e diktatorit si titullar
të vetëm summum imperium as që mund të anuloheshin as të pezulloheshin sepse s` kishte
organ më të lartë në pikëpamje kierarkike. ( summum imperium – e kishin diktatorët ,
imperium – e kishin konsujt dhe imperium minus - e kishin pretorët . Kjo dmth se diktatorët
ishin të pakufizuar dhe sovranë në vendimet e veta , konsujt kur ishte I caktuar diktatori
duhej tu nënshtroheshin vendimeve të diktatorit dhe intercesioneve të kolegëve konsullatë ,
ndërsa pretorët patjetër duhej tu nënshtroheshin diktatroëve , konsujve dhe intercesioneve të
kolegëve në preturë ) .
 Magjistratët si organe të përkohshme pas skadimit të shërbimit mund të merreshin
nëpërgjegjësi . Përgjegjësia e magjistratëve kishte karakter civilo-juridik , penalo-juridik dhe
më shpesh karakter politik .
 Të gjithë magjistratët romakë I ushtronin detyrat e tyre pa pagesë të shërbimeve shoqërore ,
që kërkonin angazhimin e poltë të titullarit , mund ta bënin vetëm shtresat e pasura të
qytetarëve kështuqë magjistraturat via facti u përshtateshin vetëm të pasurve .
 Magjistraturat patriciane dhe plebejase – në rradhët e këtyre magjistraturave bënte
pjesëdiktatura , konsullata , censura , pretura, ediliteti kurilian dhe kuestura. Meqë plebejasit
në luftë me patricët fituan të drejtën që edhe pjesëtarët e rendit shoqëror të plebejsve mund të
zgjedheshin titullarë të këtyre magjistraturave , magjistraturat patriciane u kthyen në
patriciano-plebejase .
 Magjistraturat e larta dhe ato të ulta – duke marrë parasysh sferën e pushtetit që kishte secili
magjistrat të gjitha magjiistraturat u ndanë në të larta –cum imperio dhe të ulëta –cum
potestate . Magjistratët cum imperium konsideroheshin organe më të larta shtetërore dhe
zakonisht mund të merreshin me të gjitha punët publike . Imperiumi I magjistratëve mund të
ndahej në : imperium domi , ac militiae .
 Në bazë të imperium domi , magjistratët mund të qeverisnin shtetin romak, të gjykonin
brenda kufizimeve të parashikuara me rregullat për provakacion në rast të dënimit me vdekje
ose dënimit më të rëndë me të holla , të përdornin masa dhune (coercitio) , të jepnin edikt , të
konvokonin dhe kryesonin në asamble dhe senat , si dhe të merrnin auspicia.
 Imperium militae kishin magjistratët gjatë kohës së luftës dhe jashtë mureve tëRomës . Në
bazë të imperium militae magjistratët merrnin vendime sovrane , si me rastin kur
komandonin ushtrinë , ashtu edhe kur ndërmerrnin punë tjera shtetërore .
 Magjistratët cum potestate ishin organe me kompetencë që të ushtronin detyrat e caktuara me
saktësi . Këta magjistratë kishin të drejtë të jepnin urdhëra dhe të përdornin masa dhune në
kuadrin e kryerjes së drejtë të detyrave që u qenë besuar.
 Magjistraturat e rregullta dhe tëjashtëzakonshme , magjistraturat e rregullta ishin ato që
kishin për qëllim të kryenin punët e përhershme dhe vijuese shtetërore . Të jashtëzakonshme
apo të parregullta ishin magjistraturat e caktuara që kryenin detyrat shtetërore me karakter jo
tëzakonshëm , pra që shfaqeshin vetëm me raste të vecanta .
 Magjistraturat zgjedhore dhe jo zgjedhore , magjistratët zgjedhor ishin ata , të cilët me anë të
vendimit të komicioneve ose concilia plebis autorizoheshin për ushtrimin e punëve të
rregullta publike , ndërsa magjistratë jozgjedhor ishin magjistratët e emëruar në rrethana të
jashtëzakonshme me vendim të senatit ose të ndonjë magjistrati tjetër . Më të rëndësishmit
ndër magjistratët jozgjedhorë ishin diktatorët dhe magjistri quitum .
 Magjistraturat kolegjiale dhe individuale , magjistraturat kolegjiale kur ushtronin funksionet
nuk vepronin si organe kolektive , pra pushtetin nuk e ushtronin njëkohësisht dhe së bashku ,
por në turnuse të kohës . Në pushtet ndërroheshin ose cdo javë ose cdo muaj . Magjistratët
individualë e ushtronin pushtetin plotësisht vetë .
 Magjistraturat kurule dhe jokurule , titullarët e magjistraturave kurule kishin të drejtë që para
botës të përdornin selinë e vecantë solemne ( sella curulis) ndërsa ato jokurule nuk e kishin
këtë të drejtë .
Magjistratët e rregullt patricianë( patriciano-plebejas )
 Magjistratët e rregullt patricianë( patriciano-plebejas) ishin konsujt , pretorët ,censorët, edulët
, kurulë ,kuestorët , anëtarët e kolegjiumeve klerike dhe kolegjiumeve ndihmëse të
magjistratëve. Si më të lartë ndër këta magjistratë, gjegjësisisht si magjistratë cum imperio
ishin konsujt dhe pretorët ,ndërsa të gjithë të tjerët konsideroheshin magjistratë cum potestate
. Kjo nuk pengonte që censorët edhe pse ishin magjistratë cum potestate , të fitonin pozitën
dhe autoritetin më të lartë se magjistratët cum imperio .

A) Magjistratët e rregullt patricianë( paticiano-plebejas) cum imperio

 Konsujt – dy konsuj të zgjedhur në komicionet centurione prej radhëve të patricëve
zëvendësuan mbretërit e mëparshëm . Pushteti I konsujve ishte I barabartë me pushtetin e
mbretërve me përjashtim që konsujtnuk merrnin titullin e klerikut suprem .Kur punët
shtetërore u shtuan gjer në atë masë sakonsujt nuk I kryenin dot vetë , filluan ti emëronin
ndihmësit : daoviri perduellionis , quaestores parricidi , quaestores , ndërsa në rastet kur të dy
konsujt , si komandantë të ushtrisë e linin qytetin edje praefectues .
 Sipas lex Licinia Sextia të vitit 367 plebejasit fituan të drejtën të merrnin pjesë nëkonsullatë .
Kështu kjo magjistraturë patriciane u bë patriciano –plebejase : njëri prej konsujve patjetër
duhej të ishte plebejas.
 Pretorët :meqë të dy konsujt si komandant të ushtrisë romake mungonin shpeshherë nga
Roma , u shfaq nevoja që të zgjedhej një magjistrat I vecantë I cili do të qeveriste qytetin.
Pretori I zgjedhur në komicionet centurione kishte imperium , mirëpo imperiumi I tij në
krahasim me imperiumin e konsujve konsiderohej si imperium minus . Detyra themelore e
pretorit të paktën në fillim , ishte të qeverisë Romën kur konsujt linin qytetin , por së shpejti
mori autorizimin që edhe në momentet kur konsujt ishin në Romë të ushtronte judikaturë
civile ( jurisdicto contentiosa ) ndërsa konsujt ruajtën të drejtën e zgjidhjes së atyre rasteve
dhe atyre marrëdhënieve midis qytetarëve që nuk ishin kontestues ( jurisdictio voluntaria ) .
 Me zgjerimin e shtetit romak dhe formimin e grupeve të reja të banorëve që nuk kishin të
drejtën e statusit të qytetarit romak u shfaq edhe nevoja që njëri nga magjistratët romakë të
ngarkohej me ushtrimin e diktaturës në marëdhënje mes qytetarëve romakë dhe banorëve të
shtetit romak pa të drejtën e statusit të qytetarit si dhe mes pjestarëve të grupeve të ndryshme
të latinëve dhe peregrinëve . Prandaj u zgjodhën dy pretorë . Njëri prej tyre quhej praetor
urbanus – qui inter civis jus dict – ndërsa tjetri praetor peregrinus –qui inter et peregrimos jus
dicit .

b) Magjistratët e rregullt patricianë (patriciano- plebejas ) cum potestate

 Censorët: të zgjedhur për cdo pesë vjet ( cdo lustrum ) në komicionet centurione. Detyrat
themelore të censorëve – përpilimi I listave ushtarake dhe tatimore në afatin prej një vit e
gjysmë pas zgjedhjeve – I shtyri historianët të pohojnë se censura në fillim ishte
magjistraturë e parëndësishme – cum potestate. Censorëve së shpejti iu dha e drejta të
përpilonin edhe listat e personave të cilët bëheshin anëtarë tësenatit .
 Edilët kurulë: për përgaditjen e lojrave publike në Romë për kujdesin rreth mbajtjes së rendi
publik ( policia ) , për furnizimin e qyteti si dhe për mbikqyrjen e tregut ishin zgjedhur në
komicionet tribuciane , edilët patricianë që duke pasur të drejtën të përdornin selinë kurule u
quajtën kurulë .
 Kuestorët : ishin organe ndihmëse të konsujve. Konsujt I emëronin që të bënin hetime
përkitazi me veprat penale dhe që të ushtronin detyrat e ardhshme . Kuestorët zgjedheshin në
komicione dhe u bënë magjistratë patricianë cum potestate , ndërsa numri I kuestorëve u rrit
në katër kurse të drejtën e pjesëmarrjes në kuesturë e fituan edhe plebejasit.
 Kolegjiumet klerikale : për ushtrimin e kultit publik kujdeseshin kolegjiumet e klerikëve . Sa
I përket disiplinës dhe cështjeve të tjera pjestarët e kolegjiumeve klerikale gjendeshin nën
juridiksionin e klerikut suprem – pontifex ( pontifexmaximus kishte pushtetin suprem
disiplinor brenda kolegjiumeve klerike . Rex sacrorum merrej si klerik suprem në cështjet e
kultit publik mirëpo nuk kishte kurrëfarë pushteti as ndaj klerikëve as ndaj qytetarëve ).Me
punët shtetërore në kuptimin kategorik ,klerikët merreshin me rastin e konvokimit të
komicioneve kuriate (comitia calata ) edhe në judikaturën e Republikës së hershme .
 Kolegjiumet ndihmëse : për të kryer punët e caktuara administrative dhe gjyqësore , përvec
magjistratëve të përmendur në komicionet tribusiane zgjedheshin edhe të ashtuquajturit
vigintisexviri ose vigintiviri. Midis këtyre 26 organeve të ulëta shtetërore ishin : tres viri
capitales – organet policore dhe gjakësorët, decemmviri –gjyqëtarët kompetent për të
gjykuarnë kontestet për liri dhë në cështjet trashëgimore : tres viri aere argento auro flando
feriundo – personat e ngarkuar për prerjen e të hollave ,quattor viri vis in urbe purgandis –
katër persona të ngarkuar që të mbanin pastërtinë në qytetin e Romës , doviri viis extra urben
pugandis – dy persona që të kujdeseshin për rrugët jashtë Romës , praefeciti Capuam Cumas
– zëvendësit e pretorit në Itali .

Magjistratët e jashtëzakonshëm patricianë( patriciano – plebejas )

 Diktatori : diktatorin e emëronte njëri nga konsujt . Diktatori I emëruar merrte summum
imperium apo pushtetin sovran në tërë shtetin romak . Kundër vendimeve të diktatorit nuk
lejohej as provokacio nëasamble , as intercesim I magjistratit , as vetoja e tribunit .
 Magister equitum :menjëherë pas emërimit diktatori detyrohej të caktonte komanduesin e
kalorësisë , I cili gjendej nën komandën supreme të diktatorit apo që të drejtën e komandës e
humbte bashkë me diktatorin .
 Praefestus urbi : në kohën kur ende nuk ekzistonte pretura , kur ishte e nevojshme që të dy
konsujt ta linin qytetin , konsulli që e braktiste qytetin I fundit , detyrohej të emëronte
prefektin e qytetit ( praefectus urbi ) .Prefekti I qytetit kujdesej deomos për ruajtjen e qetësisë
të rendit dhe për jetën normale shtetërore.
Magjistraturat plebejase
 Tribunët : si organe të shtetit romak u bënë pas secesionit të parë të plebejasve , kur u
shpallën si të pacënushëm ( sacrosancti) dhe kur fituan të drejtën të përdornin veton kundër
vendimeve të të gjitha organeve të rregullta patriciane , si dhe të drejtën që të përdornin
dhunën kundër cdo qytetari që do tu kundërshtonte ( coercitio ) . Tribunët kishin jus agendi
cum plebe ,apo të drejtë të konvokonin dhe të kryesonin concilia plebis si dhe të drejtën të
qëndronin para portës së senatit dhe me veton e tyre të pengonin marrjen e vendimeve të
kundërta me interesat e plebejasve . Më vonë u bënë edhe anëtarë të senatit dhe fituan jus
agendi cum patribus ose të drejtën të konvokonin mbledhjet e senatit . Tribunët zgjidheshin
në concilia plebis për njëvjet , concilia plebis zgjedhnin më parë dy tribunë mirëpo së shpejti
ky numër u rrit në dhjetë.
 Edilët plebejas : ishin ndihmësit e tribunëve . U bënë magjistratë të vecantë plebejas të
zgjedhur në concilia plebis . Edhe ata ishin sacrosaneti kurse detyra themelore e tyre ishte që
ti ndihmonin triubnëve : ti bënin hetimet dhe ti dënonin personat sipas urdhërit të tribunit .

Burimet e drejtësisë në periodën e parë

Perioda e rregullave të pashkruara tësjelljes , jus non scriptum
 Në të vetmin fragment të ruajtur që I kushtohet historisë sëdrejtësisë , konstatohet … initio
civitatis nostrae populus sine lege certa , sine jure certo primum agere instituit omaniaque
manu a regibus gubernabantur … Exactis deinde regibus , iterumque coepit populus romanus
incerto magis jure et consuetudine aliqua uti quam per latam legem .
 Ky fragment tregon dy fazat më të lashta të zhvillimit të rregullave romake tësjelljes . Faza e
parë përfshinte periodën para krijimit të shtetit , kur mbretërit ishin organet operative të
bashësisë romake e cila ende nuk kishte “ leges certas “ pra ligje të përcaktuara “mors
majorum” që kishin lindur në kuadrin e gjensit dhe rregullimit shoqëror gjentil .

Perioda e rregullave zakonore të sjelljes

 Mos , mores majorum , diuturna , longa ose inveterata consuetudo ishin shprehje romake të
rregullave zakonore të sjelljes .
Perioda e së drejtës zakonore
 Organet shtetërore patriciane për rregullimin e marrëdhënjeve midis të gjithë qytetarëve
aplikonin ekskluzivisht zakonet e krijuara në kuadrin e rrethit patrician zakonisht që
shprehnin interesat e patricëve : omnes metu , legum verterent in plebem .
 A) Jus dhe fas termin “fas” romakët e përdornin për të treguar zakonet dhe rregullat juridike
zakonore me karakter religjioz ndërsa termin “jus” e përdornin për rregullat e sjelljes që
shërbenin për rregullimin e marrëdhënjeve ndërmjet qytetarëve .
 Në kohën më të lashtë për shkak të mentalitetit të romakëve të gjitha rregullat zakonoro dhe
ato zakonoro-juridike , kishin karakter sakral dhe bënin pjesë në lëmin e të drejtës religjioze
– Fas . Me ndarjen e njerëzve në klasa dhe me imponimin e rregullave zakonore të krijuara
në kuadrin e njëklase , si rregulla të sjelljes së klasës tjetër filluan të krijoheshin edhe
rregullat e jusit ose të të drejtës profane .
 Leges regiae :disa shënime që u ruajtën gjenden kryesisht në përmbledhjen që mban titullin “
leges regiae “ ( jus papirianum) . Leges regiae përmbajnë rregulla arkaike mbi rregullimin e
marrëdhënjeve shoqërore në organizatën klanoro-fisnore , mbi kultin romak dhe religjionin ,
mbi marrëdhënjet brenda familjes , sidomos mbi marrëdhënjet midis burrit dhe gruas , si dhe
atit dhe fëmijëve . Në këtë përmbledhje ruhen edhe dispozitat e para nga lëma e të drejtës
penale dhe civile .
Perioda e të drejtës së shkruar jus scriptum
 Kur me kërkesën e plebejasve u regjistruan rregullat e të drejtës zakonore që I aplikonin
magjistratët patricianë . Si rezultat I luftës së qëndrueshme të plebejasve doli lex XII
tabularum , apo ligji I XII tabelave .
Ligji I XII tabelave
 Përpjekjet që të regjistroheshin rregullat juridike zakonore si pohon tradita romake , bënë që
të themelohej komisioni prej tre anëtarësh , I cili që dërguar në Greqi ti studionte ligjet e
Solonit . Pas kthimit tëkomisionit që suspenduar magjistratura e rregullt – konsullata dhe në
vend të konsujve u zgjodhën decemviri legibus scribendis .
 Decemvirët regjistruan rregullat juridike në 10 tabela dhe ua paraqitën komicioneve
centurione për aprovim . Meqë u konstatua që tabelat e propozuara nuk përmbanin të gjitha
dispozitat juridike për vitin tjetër u zgjodhën decemvirët e rinj të cilët ua parashtruan
komicioneve centurione edhe dy tabelat e fundit . Kështu lindi ligji I XII tabelave I cili gjatë
tërë historisë së Romës konsiderohej si “ fons omnis publici privatique jurisi “. ( burim I të
drejtes publike dhe private ).
 Teksti I ligjit ishte I shkruar në pllaka bakri dhe I ekspozuar nëforum . Bile qysh në kohën e
Ciceronit edhe fëmijët e shkollës e mësonin kodin përmendësh . Kodi përmbante dispozitat
mbi procedurën gjyqësore dhe mbi ekzekutimin e aktgjykimeve , mbi marrëdhëniet familjare
 dhe mbi të drejtën trashëgimore , mbi marrëdhëniet pronësore , mbi veprat penale , mbi aktet
religjioze , si dhe dispozitat tjera për rregullimin e lloj lloj lëmeve shoqërore .
Ligjet . Leges
 Rregullat juridike për rregullimin e marrëdhënjeve të shumta nxirrenin në komicionet romake
të cilat autorizimin për të nxjerrërregulla juridike me detyrim të përgjithshëm e mbështetnin
pikërisht në dispozitat e ligjit XII tabelave. Prej asaj kohe vendimet e komicioneve me
përmbajtje të përgithshme dhe me përmbajtje apstrakte quheshin leges – ligje : lex est quod
populus jubet atque constituit – ligj është ajo që urdhëron dhe përcakton populli .
 Inisiativë për të nxjerrë ligje kishin magjistratët me jus agnedi cum populo . Magjistratët
përpilonin propozimin ligjor – rogatio dhe e ekspozonin nëforum . Pas tri nundinesh ,
mblidheshin asambletë që votonin për propozimin ligjor me “uti rogas “ ose me “ antiquo” .
Kur shumica e centurioneve apo shumica e tribuseve votionin për rrogacion e magjistratëve ,
rrogacioja e aprovuar merrej si ligj – lex .
 Ligji I aprovuar nuk e obligonte popullin romak për gjersa a) nuk e ratifikonte senati dhe 2)
gjersa magjistrati nuk e kishte drejt formalisht tekstin e ligjit që pastaj ekspozoej nëforum .
Me rastin e përpilimit të tekstit të ligjit magjistrati duhej që më parë ta shkruante patjetër
preskripcionin që përmbante shënimet mbi propozuesin e ligjit dhe mbi kryetarin e
komicioneve si dhe për ditën , vendin dhe për votimin e seancës .
Vendimet e concilia plebis . Plebiscita
 Vendimet me përmbajtje abstrakte juridike , të aprovuara në asambletë e plebejasve quheshin
plebiscita : plebiscitum est quod plebs jubet atque constituit . Meqë në asambletë plebejase
patricët nuk kishin të drejtëvote , konsiderohej se plebiscita ishin leges speciales ( ligje të
vecanta ) të detyrueshme vetëm për plebejas . Kështu plebiscita për nga fuqia juridike u
barazuan me ligjet e aprovuara nëkomicione .
Ediktet e magjistratëve
 Magjistratët romakë kishin jus edicendi , apo të drejtë që urdhërat e drejtuara qytetarëve
romakë ti deklaronin gojarisht në koncione ose ti jepnin me shkrim në forum . Edhe urdhërat
e para të magjistratëve edhe ato të dytat quheshin “edicta” . Me anë tëedikteve , magjistratët
kryenin tri detyra të rëndësishme : adimplere (aplikimi) , supplere (përmirësimi) , et corrigere
jus civile ( plotësimin e rendit ekzistues juridik ) .
 Nga kjo veprimtari e magjistratëve , vecanërisht nga veprimtaria e pretorëve u zhvillua një
varg I tërë I ri rregullash juridike , I njohur si e drejtë honorare apo magjistratore .
Interpretatio . Fillimet e shkencës juridike
 Pasi doli ligji XII tabelave si burime themelore të së drejtës romake konsideroheshin leges
dhe plebiscita . Përmbledhja e rregullave juridike që përmbanin këto dy burime quhej jus
legitimum .
 Krijuesit aktiv të rregullave të reja juridike me rastin e aplikimit të jus legitimumit në kohën
më të lashtë ishin klerikët – të vetmit njohës tëdrejtësisë . Klerikët I krijonin rregullat e reja
 juridike me interpretimin ose shpjegimin e dispozitave ekzistuese juridike . Klerikët jepnin
këshilla juridike, ndihmonin me rastin e lidhjes së punëve juridike dhe u mësonin të tjerëve
zhvillimin e drejtë të kontestave. Këto tri lloje të veprimtarisë së klerikëve njiheshin si
respondere , cavere dhe agere .
 Klerikët – interpretatorë nuk ishin vetëm gjurmuesit pasivë të brendisë së rregullave të
shkruara por edhe krijues aktivë të drejtësisë sepse nuk kufizoheshin vetëm që të nxirrnin
kuptimin gramatik dhe logjik tëligjit . Ligjet I interpretonin edhe ekstenzivisht dhe
restriktivisht bile përdornin edhe analogjinë kur duhej plotësuar zbrazëtirat ligjore . Kështu
edhe interpretimi u bë viva vox juris civiles . Jus civile romake e asaj kohe përbëhej prej
legitimum dhe prej të drejtës që rezultonte nga interpretimi I klerikëve .
Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës së lashtë romake
 E drejta e lashtë romake – jus civile antiquum , jus civile Quiritium –ishte pasqyrë dhe
rregullatorë I marrëdhënjeve ekonomiko-shoqërore në shtetin primitiv romak .
 Në të drejtën e lashtë , gjer me ligjin e XII nuk kishte të drejtë të shkruar , madje edhe ligji I
XII tabelave paraqet një kodifikim jo të plotë të drejtës zakonore , I cili përshkak të
dispozitave joprecize dhe të paqarta jepte mundësi për aplikimin arbitrar dhe interpretimin
arbitrar të normave juridike .
 E drejta romake ishte kryekëput formaliste. Edhe gabimi më I vogël mjaftonte që puna e
ndërmarrë juridike të konsiderohej nul .

Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore , rregullimi shtetëror dhe burimet e drejtësisë

në kohën e shtetit klasik skllavopronar romak (Perioda e dytë )
Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore në kohën e shtetit klasik skllavopronar romak
 A) Bujqësia dhe blegtoria : Forma dominuese e ekspluatimit të tokës në periodën e dytë ishte
ekonomia e poesedeve të mëdha apo latifundiste. Ekonomia latifundiste në kuptimin e vërtetë
u zhvillua atëherë kur në Romë u realizuan tri parakushte 1) kur tregu romak furnizohej
gjithnjë me një nr. Të mjaftueshëm skllevërish që kushtonin lirë 2) kur u bë I mundur
koncentrimi I tokës në duart e një numri të vogël të skllavopronarëve 3) kur u gjet mënyrë e
përshtatshme për ekspluatimin racional dhe në masë të punës së skllevërve. Cmimi normal I
skllevërve të zakonshëm ishte dikur ndërmjet 300 dhe 400 denarius.
 Njëkohësisht bëhej edhe koncentrimi I pasurive tokësore duke përvetësuar me forcë dhe duke
blerë parcelatokësore të poseduesve të vegjël tëtokës , si dhe duke okupuar tokën shtetërore (
ager publicus ) dhe atë gjentile ( ager gentilicius ) . Gjatë pushtimeve romake qe krijuar një
fond I madh I tokës së papunuar që quhej ager publicis . Cdo qytetar romak kishte të drejtë të
përvetësonte pjesë të ager publicusit dhe ti punonte për llogari të tij duke I dhënë shtetit një
shpagim tëvogël .
 Me prodhimin bujqësor në ekonominë latifundiste merreshin skllevërit nën kontrollin e
skllavit mbikqyrës ( vilicus). Mjetet monetare të fituara nga tepricat e tregut të
 ekonomisëlatifundiste shpenzoheshin në familia urbana – në familjen qytetare ose
konsumuese të pronarit tëlatifundeve .
B) Zejtaria : dyqanet e mëdha zejtare ishin të organizuara edhe për të kryer punët e gjera
publike : për ndërtimin e objekteve komunale , për ndërtimin e rrugëve , për kryerjen e
shërbimeve publike etj . Me organizimin e punishteve të këtilla dhe ndërmarrjeve të mëdha
shërbyese merreshin qytetarët e pasur romakë qoftë individualisht qoftë të organizuar në
shoqata – societates negotiatorum .
C) Tregëtia dhe fajdeja : pjesën dërrmuese të detyrave fizike , teknike , madje edhe
udhëheqëse në tregëti dhe komunikacion e kishin skllevërit . Për ta akorduar këtë gjendje
faktike me rendin juridik , pretorët duhej patjetër të futnin në praktikë edhe padi të vecanta të
ashtuquajtura actiones adjecticiae qualitatis.
Rregullimi shoqëror I Romës klasike skllavopronare
 Ndarja themelore e popullsisë romake nuk ishte më ndarje në patricë dhe plebejas , ashtu si
as lufta themelore klasore nuk ishte më luftë mes qytetarëve të varfër dhe të pasur romakë .
Lufta mes patricëve dhe plebejasve përfundoi me shndërrimin e qytetarit të varfër në plebs jo
tëpunës , I cili jetonte me “panem et cicenses “, me thërrimet që kishin hedhur
bashkëqytetarët e pasur dhe shteti romak .
 Begatia e një numri të vogël qytetarësh romakë dhe prosperiteti I shtetit romak të asaj kohe ,
vareshin nga luftërat pushtuese dhe ekskpluatimi I pakursim I popujve të nënshtruar dhe
skllevërve si prodhues themelorë në latifunde dhe në dyqanet zejtare dhe tregtare .
 Faktet e përmendura kushtëzuan ndarjen e banorëve të shtetit romak në persona që kishin
statusin e qytetarit romak , në persona që kishin lirinë por nuk konsideroheshin qytetarë si
dhe në persona që nuuk kishin as lirinë as statusin e qytetarit , por ishin sende të zotërinjve të
tyre , vegla të prodhimit që flisnin.
Qytetarët e shtetit romak : ose cives romani ishin të ndarë në disa grupe të ndryshme sipas
pozitës ekonomike dhe të drejtave që gëzonin brenda shtetit romak . Të drejtat dhe detyrat e
ndonjë qytetari ishin të kushtëzuara prej pasurisë , prejardhjes , profesionit dhe mënyrës së
fitimit të statusit të qytetarit . Sipas këtyrë kritereve të gjithë qytetarët edhe në pikëpamje
shsoqërore edhe në atë juridike ndaheshin në rendin e nobilëve (ordo senatorius ) , rendin e
ekskueterëve (ordo equester) dhe në rendin e plebejasve (plebs) .
 Nobilët :ishin pasardhësit e familjeve më të dalluara patriciano-plebejase , parardhësit e të
cilëve arritën të monopolizonin magjistraturat më të rëndësishme shtetërore : nobilitas
consulatum inter se per manus tradebat . Nobilët vinin në dukje pasurinë e tyre edhe
publikisht me rrobat e tyre me suitën shumë klientësh , me unaza floriri , me vendet e tyre të
vecanta ku uleshin gjatë kohës së lojrave publike , sidomos duke e shfrytëzuar të
ashtuquajturën jus imangnum me rastin e varrimit të anëtarëve të familjeve të tyre . ( nobilët
kishin të drejtë që figurat e të parëve të tyre ti ekspozonin në atrium të shtëpisë dhe me rastin
e varrimit ti mbajnë publikisht nëpër rrugët e Romës . Ky ishte rasti që të tregohet prestigj
dhe salltaneti I shtëpisë sënobilëve .
 Ekuestrit : apo princërit ishin romakët e pasur që e kishin fituar pasurinë në veprimtarinë
zejtare , tregëtare apo bankiere , e bile edhe me shfrytëzimin e latifundeve të mëdha , por që
paraardhësit e të cilëve nuk ishin titullarë më të nderuar të shtetit romak .
 Plebisi : turma e të varfërve , e konsideruar si turpes peronae ose si persona të cilët për shkak
të profesioneve jo qibare nuk mund të zgjidheshin magjistratë të lartë , përbënte plebisin .
Pjesëtarët e plebisit sipas rregullave të pashkruara nuk kishin jus honorum ose të drejtë
zgjedhore pasive : në partinë politike që quhej-parti popullore shërbenin si masë e votuesve
në kundërshtimet midis ekuesterëve dhe nobilëve .Për të ekzistuar lumpenproletarët e varfër
ishin të detyruar t bëhen klientë të nobilëve të pasur .
Pozitën më të rëndë në plebesin romak e kishin libertinët ose personat që në mënyrë formale
ishin të liruar nga skllavëria . Libertinët edhe sipas rregullave të shkruara nuk kishin jus
honorum dhe përvec kësaj edhe në pikëpamje ekonomike dhe politike ishin nën kërcënim të
përhershëm të revocationis servitutem , të lidhur ngushtë me patronë nga rendi I nobilëve ose
ekuesterëve .
 Banorët e lirë pa të drejtë statusi tëqytetarit : banorët e parë të lirë të Romës pa të drejtë
statusi të qytetarit ishin latinët dhe peregrinët . Kjo popullsi nuk kishte të drejtë të merrte
pjesë në jetën politike dhe shtetërore tëRomës . Njëfarë autonomie kishte vetëm nëpër
krahina , mirëpo nën mbikqyrjen e organeve shtetërore romake. Meqë këta banorë ishin të
detyrueshëm të paguanin stipendium dhe tributum dhe të merrnin pjesë në invadimet
luftarake të Romës natyrisht ata ishin përherë të pakënaqur.
 Skllevërit : Prodhuesit themelorë në shtetin romak si dhe brenda në Romë dhe në Itali ashtu
edhe në provinca ishin skllevërit apo servët – njerëzit pa liri dhe status qytetari .

Politika e jashtme dhe luftërat e brendshme

Marrëdhënjet brenda shtetit romak
Lufta e peregrinëve për fitimin e statusit të qytetarut dhe për clirimin nga patronati romak :
për të marrë statusin e qytetarit romak luftuan vecanërisht socii Italici , pra banorët e Italisë ,
cetat e të cilëve me legjionet romake morën pjesë në krijimin e perandorisë romake . Pas
përpjekjeve të kota që statusin e qytetarit ta fitonin në mënyrë paqëosore aleatët italikë
themeluan konfederatën që e quajtën Italica dhe e rregulluan sipas shembëllës së shtetit
romak . Romakët sipas parimit “divide et impera “ ua ndanë statusin e qytetarit banorëve të të
gjithë komunave italike të cilat nuk kishin marrë pjesë në kryengritje ose që në afat të
shkurtër prej 60 ditësh kishin dalë nga aleanca e italikëve. Kjo qe e mjatueshme që aleanca e
italikëve të shkatërrohej dhe që italikët të fitojnë statusin e qytetarit .
Lufta për reforma : qysh në kohën e leges Liciniae në Romë ekzistonte njëfarë rezistence
kundër krijimit të posedeve të mëdha tokësore . Atëherë parashikohej që asnjë qytetar romak
nuk bënte të posedonte më shumë se 500 jugerëtokë . Idetë e Flaminit që të ndalej rritja e
ekonomisë latifundiste I përvetësuan vëllezërit Tibr dhe Gal Grahu. Këto përpjekje rezultuan
tëpasukseshme , bile u aprovua lex Thoria e cila tërë tokën e okupuar e ktheu në pronë
private të okupuesve .
Rregullimi shtetëror në kohën e shtetit klasik skllavopronar
 Non mos ,non jus – nuk ka më as zakone as drejtësi – ishte fjalë e urtë që dënonte cdo
veprimtari kompllotiste dhe reformiste . Megjithatë përpos qëndrimit të këtillë tënobilëve ,
organet shtetërore romake , nga forma pothuajse të pandryshuara , ndryshuan në esencë sepse
si organe ku të paktën kah fundi I periodës së parë vendosnin së bashku edhe plebejasit
optimatët – gjegjësisht nobilët .
 Mirëpo oligarkia e nobilitetit nuk qëndroi gjatë . Nën presionin e kryengritjeve të skllevërve
kryengritjeve të popujve të nënshtruara dhe luftërave të përgjakshme civile , skllavopronarët
u detyruan ti unisonin forcat . Kështu u krijua principata – forma e fshehtë e diktaturës .
Rregullimi në kohën e oligarkisë së nobilitetit
Senati – organi themelor I oligarkisë
 Pas ndërprerjes së luftës mes plebejasve , senati ishte organ prej 300 magjistratësh me
shërbim të kryer . Meqë të gjithë magjistratët që kishin ushtruar këtë detyrë I takonin shtresës
sënobilitetit , senati u bë me të vërtetë organ I oligarkisë – shtresës numerikisht të vogël të
aristokracisë trashëgimore.
 Në luftë me magjistratë senati mund të zbatonte senatus consultum ultimum kurse
veprimtarinë e disa magjistratëve mund ta shpallte edhe si cotra rem publicam factum vileri .
Përvec kësaj senati ishte organ anëtarët e të cilët ishin të vetmit gjyqëtarë në gjykatat penale
të cilat gjykonin magjistratët , organ prej të cilit varej kandidatura si dhe organ I cili I ndante
provincat pasi magjistratëve u kalonte koha e shërbimit .
Asambletë në kohën e oligarkisë
 Komicionet centurione : organizimi I komicioneve centurione mbështetej në census . Nobilët
qenë ata që caktuan që cdo njeri prej tribuseve duhej të jepte nga 10 centurione , gjegjësisht
nga 2 centurione prej cdo klase. Kështu nr I centurioneve u shtua në373 . Komicionet e
riorganizuara centurione edhe më konsideroheshin si comitatus maximus dhe mblidheshin
për të vendosur mbi propozimet ligjore të magjistratëve cum imperio , si dhe për të zgjedhur
nënpunësin më të lartë shtetëror.
 Komicionet tribusiane
Cocilia plebis tributa : të drejtë vote në koncil kishin ekskluzivisht qytetarët me origjinë
plebejase dmth qytetarët që gjindeshin edhe mes nobilëve , në mos nuk rridhnin nga ndonjë
familje e mëparshme patriciane , qytetarët që I takonin ekuesterëve , poseduesit e vegjël të
tokave dhe zejtarët .
Comitia curiata :këto asamble vepronin në cështjet e adoptimit (adrogatio) dhe si duket
aprovonin lexuriata de imperio , po vendosnin edhe për disa cështje lidhur me kult .
Asamblenë e kryesonte pontifex maximus .
Contiones
Magjistraturat në kohën e oligarkisë
 Në këtë periodë pozitat magjistratore ishin të hapura ekskluzivisht për nobilët . Si
karakteristikë janë shënuar vitet kur si magjistratë të lartë zgjedheshin homines novi
gjegjësisht personat jashtë rradhëve të nobilitetit.
 Lex villia annalis futi në jetëcertus ordo magistruum ose corsus honorum . Prej asaj kohe
cdo magjistrat romak fillonte karrierën si kuestror . Pas kuesturës mund të zgjidhej tribun ose
edil . Tribunët ose edilët që kishin ushtruar njëherë këtë shërbim kishin të drejtë të
kandidoheshin pretorë , ndërsa pretorët që e kishin ushtruar njëherë këtë shërbim mund të
zgjedheshin konsuj . Censor dhe diktator mund të zgjedheshin vetëm personat që e kishin
kryer detyrën e konsullit .
 Përvec kësaj lex Villia annalis nxorri aetas legitima gjegjësisht parashikoi minimumin e
vjetëve që kandidatët duhej ti kishin patjetër për secilin titull – kuestori – 28 , pretori -40 ,
kurse konsulli 43 vjec .
 A) pretorët :komunikimi ekonomik dhe juridik ndërmjet romakëve dhe peregrinëve si dhe
mes peregrinëve të përkatësive të ndryshme etnike , ishte shumë I gjallë . Për rregullimin
juridik të këtij komunikimi nuk mund të aplikoheshin rregullat e jus civile sepse e drejta e
lashtë ka qenë thjesht personale . Për ta zgjidhur këtë problem përvec pretorit I cili zgjedhej
që kohë mëparë , romakët zgjodhën pretorin tjetër . Megjithatë pretorët e zgjedhur vendosnin
me short se cili prej tyre do ti zgjidhë kontestet juridike mes qytetarëve romakë dhe cili do ta
ushtrojë këtë detyrë në marrëdhënjet mes qytetarëve romakë dhe peregrinëve si dhe
peregrinëve të popujve tëndryshëm . I pari I pretorëve quhej praetor urbanus ndërsa I dyti
praetor peregrinus . Këta dy magjistratë ishin krijuesit më aktivë të rregullave juridike të
njohura me emrin jus honorarium .
 B) diktatorët : e vjetër sundonin më së shumti 6 muaj . Sula dhe Cezari morën diktaturën e
përjetshme dictatores legibus scribendis et rei publicae constituendae .
 C) triumvirët : tirumvirati I parë ishte një traktat politik I prisëve të partive të popullarëve dhe
optimatit mbi ndarjen kompromse të pushtetit . Triumvirati I dytë ishte ratifikuar në
asambletë popullore dhe përfaqësonte një organ kolektiv , para autorizimeve të të cilit
pushteti I magjistratëve të tjerë ishte një hic .
 D) tribunët plebejas : pjesa më e madhe e tribunëve plebejas u bënë shërbëtorë të nobilëve
( mancipia nobilium ) . Tribunët gjer me ardhjen e Sulës ruajtën të gjitha autorizimet :
pacenueshmërinë ( sacrosncti ) , të drejtën e vetos , të drejtën për të kryesuar në concilia
plebis ( jus agendi cum plebe ) , të drejtën që ti jepnin ndihmë plebesit ( jus auxili) , të drejtën
e përdorimit të masave të dhunshme ( jus aprehesionis) . Këto të drejta Sula I përkufizoi
nëjus agendi cum plebe dhe në jus aoxili .
E) kuestorët : dy prej tyre kishin arkën shtetërore në Romë dhe mbikëqyrnin mbledhjn dhe
shpenzimin e mjeteve shtetërore , ndërsa të tjerët shërbenin në provinca si arkatarë dhe
intendantë të drejtuesve dhe prisëve ushtarakë .
F) promagjistratët : administrimin e provincave e merrnin magjistratët ( konsujt , pretorët dhe
kuestorët ) . Magjistratët që kishin ushtruar një kohë këtë shërbim dhe të rangut tëkonsullit ,
 pretorit dhe kuestorit si drejtues provincash merrnin titujt prokonsuj , propetorë dhe
prokuestorë . Zakonisht promagjistratët e merrnin pushtetin për një vit mirëpo në rastë të
rralla kishin mandate më tëgjata .

Rregullimi shtetëror I Romës në kohën e principatës

 Luftërat mes partisë së optimatëve (nobilëve) dhe partisë së popularëve (njerëzve të vegjel të
prirë prej ekuestërve) filluan në mënyrë legale me luftën për reforma mirëpo së shpejti u
shndrruëan në një varg grushtetesh, diktaturash e luftash të rënda civile .
 Në kohën e sundimit të Augustit lindi pra rregullimi shtetëror I cili përnga forma ishte
republikan ndërsa për nga përmbajtja monokratik apo diktatorial : rregullim shtetëror I cili
sipas formës u quajt diarki kurse për nga përmbajtja principatë .
Shuarja e organeve republikane
 A) asambletë popullore :
 B) senati : vendimet e senatit (senatus consulta ) morrën fuqinë e ligjit . Senati I zëvendësoi
asambletë me rastin e zgjedhjes sëmagjistratëve . Senati administronte punët shtetërore dhe
provincat e qetësuara. Senati kishte të drejtë ta zgjidhte princepsin , kishte edhe të drejtë ta
largonte princepsin e ta shpallte armik të atdheut , po edhe ti siguronte nderime hyjnore . Me
rastin e emërimit tësenatorit , rrespektoheshin kryesisht dy rregulla 1) kërkohej një moshë e
caktuar dhe 2) kërkohej census I caktuar . Në rastet e rralla kur senati nuk përkulej dhe kur
nuk plotësonte dëshirat e princepsit , princepsi si tribun mund të vinte veton dhe ta pezullonte
cdo vendim të senatit .
 C) magjistratët :konsideroheshin organe të pricepsit pervec kësaj kur hyri në jetë edhe
praktika që magjistratët të ndërroheshin disa herë gjatë një viti , magjistraturat u bënë emra
nderi dhe tituj nderi .
 D) princepsi : trashëgimtarit e Augustit e bënë zakon që në momentin e hyrjes në fuqi të lege
de imperio të aprovuara në asamble apo senat ti marrin për jetë funksionet magjistratore.
Sipas leges de imperio , princepsit merrnin auorizime shumë të mëdha në të gjitha degët e
jetësshtetërore-legjisla . Qysh prej fillimit kishin hyrë edhe dy rregulla tërëndësishme :
1)quidquid principi placuit legis habet vigorem – cfarëdo të vendosë princepsi ka fuqinë e
ligjit 2)princepe legibus solutus est – princepsi nuk është I detyruar tu përmbahet rregullave
të rendit juridik . Pas vdekjes së princepsit për të zgjedhur tjetrin e kishte senati , mirëpo
edhe sa ishin të gjallë princepsit mund të linintrashëgimtarë. Këtë e bënin me adoptim , djalit
të adoptuar I jepnin potestatem tribuniciam minorem dhe e shpallnin bashkëpjestar në pushtet
(censores imperi ) .
Organet dhe institucionet ndihmëse të princepsit
 Consilium principis :kur merreshin vendime me rëndësi të vecantë nga të gjitha lëmët e jetës
shtetërore , princepsët zakonisht konsultonin senatorët dhe ekuestrir më autoritativë , ndërsa
në kohën e perandorit Hadrian qe themeluar pleqësia e përhershme e princepsit ( consilium
 principis) . Mendimi I pleqësisë nuk e obligonte princepsin . Pleqësia kishte vetëm të drejta
konsultative .
 Fiscus Caesaris : princepsi nuk I kërkonte mjetet materiale për zhvillimin e luftërave dhe
politikës së pavarur prej senatit dhe arkës së vjetër shtetërore të popullit romak . Për nevojat e
tij themeloi arkën e vet fiscus ceasaris .
 Praefectus praetorio : meqë prefektët pretorianë ishin komandantë të së vetmes fuqi ushtarake
në Itali ndikimi I tyre u bë vendimtar sidomos në luftërat rreth fronit. Për shkak të këtij
ndikimi praefecti pratorio trajtoheshin si zëvendës të perandorëve dhe si nëpunës më
autoritativë në kohën e principatës .
 Zyrat e princepsit …

Administrimi I qytetit tëRomës , I Italisë dhe I provincave

A) adiministrimi I qytetit të Romës : në kohën e princepsit administrimi I qytetit të Romës I
qe besuar nëpunësit të posacëm praefectus urbi . Ndihmësi I prefektit të qytetit ishte
praefectus vigilum ose komanduesi I rojeve tënatës . Në krye të disa shërbimeve komunale
gjendeshin euratores (mbikëqyrsit) .Organ I vecantë shtetëror ishte edhe procuratir Aaugusti
ab actis urbi që e lajmëronte publikun mbi ngjarjet më të rëndësishme nështet .
B) administrimi në Itali : përvec organeve vetëqeverisëse lokale në Itali vepronin edhe
organet e dërguara nga Roma . Këto organe quheshin Juridici dhe kishin pushtetin gjyqësor
dhe administrativ . Ishin nën kontrollin e praefecti pretorio dhe praefecti urbi .
C) administrimi në provinca : në kohën e principatës provinca quheshin të gjitha krahinat ,
popullsia e të cilave nuk e kishte fituar të drejtën e statusit të qytetarit . Provincat që ishin
plotësisht të qetësuara (inermes) administroheshin nga populli romak dhe senati , ndërsa
provincat ku duhej të mbahej ushtria gjendeshin nën administrimin e princepsit . Në krye të
provincave të pricepsit ishin legati Augusti . Legati Augusti ishin organe supreme civile dhe
ushtarake ne terrenin e provincës .

Zhvillimi I shkencës juridike dhe burimet e drejtësisë në periodën e shtetit klasik

skllavopronar romak
o Juristët romak kanë shkruar edhe monografi në të cilat përpunoheshin detalisht dispozitat
juridike që përmbanin ligjet e ndryshme , senatus consulta apo konstitucionet e perandorëve .
Një numër I madh juristësh ka shkruar edhe komente të të gjitha rregullave juridike që bënin
pjesë në us civile romake ose në jus honorarium gjegjësisht në rendin juridik që përmbanin
ediktet emagjistratëve në rradhë të parë të pretorëve ( comentari ad edictum )
si dhe komente që përfshnin rregullat themelore që përmblidhte edhe jus civile edhe jus
honorarium ( digesta ose pandestae ) .
o Ekzistnonin edhe juristët të cilët qëllime pedagogjike e përpunonin problematikën juridike
dhe veprat e tyre ua jepnin nxënësve në dispozicion. Veprat e shkruara në këtë mënyrë
quheshin institutiones ose enchridia – libra që u jepen në dorë fillestarëve për ti mësuar më
lehtë kuptimet e para dhe teknikën themelore tëdrejtësisë .
o Vlerën kryesore veprave të juristëve romakë ua jepte analiza e rasteve konkrete ( casus ) .
o Titullin “veteres “ ose “të lashtë“ e gëzuan juristët që jetonin dhe vepronin në kohën e
republikës. Më I rëndësishmi në mes tyre ka qenë Sextus Aelius I cili ka shkruar
“tripertitum” . Në këtë vepër përpunoi ligjin e XII tabelave dhe legjislaturën e asambleve
( jus legitimum) interpretimin e klerikëve dhe juristëve laikë (jus civile ) si dhe materien e
procedurës civile.
o Sabinët dhe prokulianët : lëvizjet shoqërore në fillim të principatës I ndanë juristët romakë në
dy rryma ose në dy shkolla juridike – në shkollën e sabinianëve dhe në shkollën e
prokulianëve .
o Juristët klasikë: këta juristë rridhnin zakonisht prej shtresave të pasura të nobilëve dhe
ekuestërve . Sipas thellësisë dhe frytit të punës në shkencën juridike , themeluesi I shkollës së
prokuleanëve Antistius Labeoni meriton të konsiderohet si I pari në rradhën e juristëve
klasikë : në 400 broshura që I shkroi u përpoq ta përpunonte jus civile legitimum , jus civile
të interpretatora dhe jurs honorarium.
Burimet e drejtësisë në kohën e Romës klasike
E drejta zakonore
 Të drejtën zakonore ( mos , inverterata cinsuetudo ) e përbënin rregullat juridike të krijuara
pa intervenimin e ligjëdhënsit , me pëlqim në heshtje dhe me përdorimin e përsëritur dhe të
gjatë nga ana e popullit.
 Fuqia e detyrueshme e këtyre rregullave juridike sipas mendimit të juristëve romakë buronte
aty se të drejtën zakonore e krijoi dhe e aprovoi populli I cili edhe sipas dispozitave juridike
të rregullimit romak shtetëror romak kishte të drejtë të nxirte rregulla juridike : nam quid
interest , suffragio populus voluntatem sum declaret , an rebus ipsis et factis – ku është pra
dallimi se apo e shpreh populli vullnetin e tijme votim apo me sjellje të vërtetë dhe fakte.
 Si rregulla juridike ishin vetëm zakonet që nuk I kundërshtuan rendit pozitiv dhe vlerësimit të
arsyeshëm të marrëdhënieve mes njerëzve . Me fjalëtjera , fuqi të detyrueshme kishin vetëm
ato zakone të cilat në frymën e rendit juridik ( ratio legis ) plotësonin zbraztirat ligjore .

Ligjet dhe plebiscita

  Gjer në fund të shek të 1 të epokës së re komicionet romake dhe concilia plebis kishin përvec
të tjerash edhe autorizime ligjdhënëse. Vendimet e komicioneve (leges ) dhe vendimet e
koncilieve ( plebiscitia) pas lex Hortensia ,me përjashtim të kufizimeve në kohën e Suls ,
kishin fuqinë e njejtë juridike : e detyronin tërë popullin romak . Prandaj edhe juristët klasikë
romakë shumë shpesh leges dhe plebiscita I shënonin me termin gjenerik leges .
  Cdo ligj I aprovuar në asamble kishte tri pjesëthemelore :praescriptio , rogatio dhe sanctio.
 Preskripcioni : përmbante shënimet për propozuesin dhe kryetarin e asambleve për ditën
dhe vendin e seancës si dhe për mënyrën e votimit.
 Rogatio : ishte në të vërtetë propozimi I pandryshuar ligjor sepse në komicionet romake
nuk kishte as diskutim as ndryshime të projektit ligjor. Projekti ose aprovohej ose
refuzohej nëtërësi . Pas kohës së vëllezërve Grah qe ndaluar që në një projekt ligjor të
përfshihen cështjet me përmbajtje heterogjene .( ligjet me përmbajtje heterogjene
quheshin leges per saturam ) . Mirëpo ngjante që magjistratët të propozonin projekte
heterogjene duke llogaritur se në asamble së bashku me dispozitat që do të gjenin
përkrahjen e votuesve do të aprovoheshin edhe dispozitat të cilat po të ishin të ndara nuk
do të aprovoheshin kurrë .
 Sanksioni : sipas sanksionit ligjet ndaheshin në :
 Leges perfectae :ishin ligjet që e shpallnin nul cdo veprim të ndërmarrë kundër
dispozitave ligjore
 Leges quam perfectae : përkundrazi nuk e anulonin veprimtarinë e ndërmarrë por e
dënonin kryesin e veprës antiligjore
 Leges imperfectae : as që I anulonin veprimet e ndërmarra as që parashikonin dënim
kundër personit që kishte cënuar dispozitat juridike.
 Ligjet e aprovuara në asamble që kur u hoq e drejta e ratifikimit në senat, obligonin
qytetart qysh në momentin e shpalljes së rezultateve të votimit. Ishte zakon që teksti I
ligjit të vihej në aerarium dhe të ekspozohej nëforum .
 Ligjet zakonisht nuk kishim veprim retroaktiv dhe vlenin gjer atëherë kur në mënyrë të
parashikuar nuk abrogoheshin .Mospërdorimi I gjatë pa intervenim pozitiv ose me heshtje
të ligjdhënësit nuk bënte që ligji tëabrogohej .Ligjet mund të abrogohen vetëm në mënyrë
formale – me rogacio tëkundërta .( s’mund te barte askush pergjegjesi penale per vepren e
cila s’ka qene e parapare me ligj, ndersa ne kohe me te vonshme vepra e tille parashihet si
veper penale.Ketu norma ose ligjimund te kete fuqi prapavepruese nese ndokush ka kryer
veper penale e cila ka qene e paraparesipas dispozitave ne fuqi, ndersa me vone ligji
penal peson ndryshime dhe vepra e kryer tani nukkonsiderohet me si veper penale, ne
kete rast kodi penal do te veproje ne menyre retroaktive. Pra,kryeresit te vepres penale
sipas kodit penal do t’i ulet denimi apo edhe ne teresi do t’i falet).
 Nëse rogatio e kundërt e abrogonte tërë ligjin tërë ligjin paraprak konsiderohej se ligji
ishte abroguar ; në rast të abrogimit kategorik parcial të tekstit të vjetër ligjor me
rregullën e re , ligji derogohej (Me anulimin e heshtur nënkuptojmë situatën kur është
nxjerrëligji i ri i cili në mënyrë tjetër nga ligji aktual i rregullon rastet shoqërore dhe
sipas rregullës ,,lex posteriorderogate legi priori”, situatën e këtillë të pushimit (anulimit
te normes) e quajmë derogacio (derogim); në rast të aprovimit të rogacios me të cilën
ndryshonin ose përsoseshin dispozitat e mëparshme , ligji konsiderohej si I abroguar
ndërsa rastet e plotësimit të dispozitave ekzistuese njiheshin si subrogacio.
 Ligjet e aprovuara në asamble vlenin ekskluzivisht për qytetarët romakë( leges personales
) dhe zakonisht për të gjithë qytetarët romakë. Me fjalë tjera ligjet ishin rregulla apstrakte
dhe të përgjithshme të sjelljes të parashikuara për qytetarët e Romës dhe të aprovuara në
asamble sipas propozimit ( rogacios ) të magjistratëve .
 Në raste të rralla edhe pse në kundërshtim me dispozitat e ligjit të XII tabelave :
privilegia ne inroganto , rogacionoheshin dhe aprovoheshin aty-këtu edhe disa leges
speciales apo privilegia . Leges speciales apo leges privilegia ndaheshin nëprivilegia
 favorabilia- rastet kur individët ose grupe të popullsisë përkundrejt shumicës merrnin
pozitë të favorizuar – dhe nëprivilegia odiosa – rastet kur me individët ose grupet e
popullsisë sillej në mënyrëdiskriminuese .
Ediktet e magjistratëve
 Ediktet e magjistratëve romakë kishin jus edicendi apo të drejtë me gojë( contione ) ose
me shkrim në tabelat e bardha ( in albo) tu`a komunikonin urdhëresat e qytetarëve dhe
banorëve të tjerë të shtetit romak.
 Autorizimin për të dhënë edikte e shfrytëzonin më shpesh pretorët dhe edilët në qytetin e
Romës , ndërsa në provinca drejtuesit dhe kuestorët. Në kohën e republikës që bërë zakon
që edhe magjistratët e autorizuar tëaplikonin , të përmirësonin dhe të plotësonin jus civile
( adujvare , correigere et supplere jus civile ) , mu në fillim të shërbimit të jepnin të
ashtuquajturin edikt të përhershëm ( edictum perpetuum) I cili paraqiste programin e
punës të cdo magjistrati.
 Në ediktin e përhershëm ose edictum perpetuum u përmblodhën rregullat juridike të
marra nga edikti I të mëparshmit ( edictuum tralaticium) dhe rregullat e reja të cilat për
periodën e shërbimit I parashikonte cdo magjistrat vec e vec (edictum novum) .
 Përvec kësaj magjistratët për disa cështje të parashikuara në ediktin e përhershëm prej
rastit në rast shpallnin të ashtuquajturin edikt të paraparë ose edictum repentium.
Rregullat juridike që përmbanin ediktet e magjistratëve njiheshin si jus honorarium ose si
e drejtëmagjistratore .
 Jus honorarium paraqiste pjesërisht përmbledhje të rregullave juridike të caktuara për
rregullimin e marrëdhënjeve midis qytetarëve romakë , po pjesërisht përmbledhje të
rregullave juridike të caktuara për rregullimin e marrëdhënieve midis qytetarëve romakë
dhe peregrinëve , si dhe peregrinëve të popujve të ndryshëm mes tyre .
 Jus honorarium e magjistratëve ndryshonte shumë nga jus civile të lashtë përkatësisht
prej jus strictum të periodës së mëparshme , kurse qytetarët romakë mund të zgjidhnin se
sipas së cilit prej rendeve juridike do të rregulloheshin marrëdhëniet midis tyre sepse jus
civile strictum dhe jus honorarium shpeshherë rregullonin marrëdhënjet e ngjashme në
mënyra të ndryshme .
 Përshkak të marrëdhënieve te posalindura në shtetin romak dhe riorganizimit të
pushtetit , senati dhe perandori Hadrian I urdhëruan juristit Julian që ti regjistronte
rregullat që përmbanin ediktet e magjistratëve dhe vendosën që magjistratët nuk mund të
lëshonin më edikt përmbajtja e të cilit do të ndryshonte nga brendia e ediktit të Jualianit.
Kështu nëtë vërtetë u bë kodifikimi I jus honorarium . Edikti I ri I kodifikuar quhej
edictum perpetuum.
Senatus consulta dhe orationes principum
 Qysh në kohën e principatës filloi të humbte veprimtaria ligjëdhënëse e asambleve ,
mendimet e senatit apo senatus consulta morën fuqi të përgjithshme juridike të detyrueshme ,
gjegjësisht u bënë burime direkte të së drejtës romake : senatus consultum est quod senatus
jubet atque constituit – menidimi I senatit është ajo që vendos dhë urdhëron senati : ai ka
fuqinë e ligjit edhe pse është mohuar dikur .
 Senatus consulta aprovoheshin në mbledhjet e senatiti sipas propozimit të princepsit ose të
ndonjë magjistrati tjetër . Pas diskutimit dhe votimit për propozim mendimet evidentoheshn
dhe vedoseshin në arkivin shtetëror ( aerarium) .
 Konsiderohej se senatus consultum e obligonte popullinnë momentin e dorëzimit të
dokumentit të shkruar në arkivin shtetëror pra edhe para se ti shpallej (publikohej ) popullit
me anë të komunikimit në koncione apo duke ekspozuar tekstin në forum .
 Gjatë zhvillimit të mëtejshëm të principatës kur marrëdhëniet midies senatit dhe princepsit
tani më ishin spastruar , senati nuk votonte më përkitazi me propozimet e princepsit : I
aprovonte me aklamacion .
 Prandaj si burime të drejtësisë nuk merreshin më mendimet e senatit por orationes principum
– fjalimet ose rekomandimet e princepsit të mbajtura ose të lexuara në mbledhjen solemne
tësenatit .
Responsa prudentium
 Augusti ua njohu disa juristëve të dalluar jus publice respondendi ex auctoritate principis –të
drejtën e dhënjes së mendimeve publike , profesionale sipas autorizimit të princepsit .
 Responsa prudentium apo mendimet profesionale të juristëve të konsulturara qoftë nga
gjyqtarët ose nga qytetarët individual kishin fuqinë e detyrueshme , gjegjësisht u bënë burim
I të drejtës romake . Rrallë kur ekspertët e konsultuar juridikë nuk pajtoheshin në mes tyre,
gjyqtari ishte I autorizuar që nga mendimet e propozuara të zgjedhte lirisht atë që do të
përdorte në zgjidhjen e cështjes juridike .
 Të drejtën e dhënjes së mendimeve profesionale publike sipas autorizimit të princepsit e
fitonin juristët më të dalluar të rendit shoqëror të senatorëve dhe ekuestërve.
Constitutiones principum
 Rregullat juridike që I krijonte princepsi quheshin constitutiones principum apo vendime
tëprincepsit : constitutio principis est, quod imperator decreto, vel edictovel epistola
constituit. Nec umquam dubi –imperium accipiat- vendimi I princepsit është vendimi I
perandorit me dekret ,edikt dhe letra. Asnjëherë nuk dyshohej se vendimet e princepsit nuk
kanë fuqinëligjore , meqë perandori vetë sipas ligjit merrte imperiumin .
 Konstitucionet e princepsit ndaheshin në konstitucione me përmbajtje të përgjithshme (edicta
dhe mandata ) dhe konstitucionet me të cilat perandorët zgjidhnin rastet konkret ( decreta dhe
rescripta) .
 Edicta ose shpalljet e perandorëve si edhe ediktet e magjistratëve të judikaturës, ishin urdhëra
publike të drejtuara banorëve të shtetit .Me edikte perandorët nxirrnin rregulla juridike nga të
gjitha lëmët e të drejtës publike dhe private.
 Mandata ishin udhëzime të dhëna drejtuesve të provincave dhe nëpunësve tjerë shtetërorë për
kryerjen e funksioneve që u ishin besuar. Meqë mandata obligonin organet shtetërore të
ushtronin detyrate besuara , ato vepronin indirekt edhe si burime të drejtësisë për qytetarët.
 Decreta : aktvendimet e pricepsit në cështjet konkrete administrative dhe gjyqësore ishin
decreta . Pikëpamja juridike që përmbanin dekretet duhej të aplikohej edhe me rastin e
 zgjidhjes së rasteve të ngjashme tëmëvonshme . Kështu edhe dekretet u bënë burime të
detyrueshme të drejtësisë( e drejtë precedetale ) .
 Rescripta : përgjegjet e princepsit cështjeve juridike të privatëve apo organeve shtetërore
quheshin recripta ose epistolae ( subsciptiones) . Kualifikimi I dhënë në reskript duke
supozuar se gjendja faktike është e vërtetë ishte I detyrueshëm jo vetëm për gjyqtarin apo
nëpunësin administrativ që vendosnin për cështjen konkrete por edhe për gjyqtarët dhe
nëpunësit tjerë administrativë të cilët më vonë bënin kualifikimin juridik të fakteve
tëngjashme . Prandaj edhe reskriptet kishin fuqinë e precedentëve.

Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës klasike romake

 Në bazë të veprimtarisë së magjistratëve dhe juristëve që t`ja përshtatnin rendin juridik
marrëdhënjeve të posakrijuara ekonomike dhe shoqërore tëRomës , jus civile e lashtë , e
përbërë prej jurs legitimum dhe të drejtës së perandorëve u zgjerua me një varg të tërë
rregullash të reja të së drejtës honorare.
 E drejta honorare apo e drejta e magjistratëve si u tha ndahej në të drejtë honorare për
rregullimin e marrëdhënjeve midis qytetarëve pjesa e së drejtës civile dhe në të drejtën
honorare për rregullimin e marrëdhënjeve midis të gjithë banorëve të lirë të shtetit romak –
jus gentium .
 Për dallim nga e drejta e lashtë romake rregullat juridike të së cilës përbënin jus striotum
vargun e ri e rregullave të së drejtës honorare e përbënte jus aequum apo e drejtë e bazuar në
parimet “e drejtësisë së vërtetë “ gjegjësisht “mirëbesimit dhe nderit “ .
 Rendi juridik I shtetit romak I krijuar kryesisht nga veprimtaria e pretorëve peregrinë quhej
jus gentium: quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit id apus omnes populus
peraque custoditur vocaturque jus gentium quasi quo jure omnes gentes untur – pra atë që e
parashikon arsyeja natyrore për të gjithë njerëzzit rrespektohet një lloj te të gjithë popujt dhe
quhet jus gentium ( e drejta e popujve) gjegjësisht e drejtë që e përdornin të gjithë popujt .
 Kështu në shtetin romak u fut me të vërtetë rendi I trefishtëjuridik : dy variante të rregullave
juridike për rregullimin e marrëdhënieve mes qytetarëve romakë dhe një rend juridik – jus
genitum – për rregullimin e marrëdhënjeve juridike mes qytetarëve romakë e peregrinëve dhe
mes peregrinëve të popujve të ndryshëm .
 Për dallim prej të drejtës së lashtë që nuk njihte mbrojtjen e asnjë marrëdhënjeje për të cilën
nuk parashikohej padi speciale , organet e judikaturës të periodës klasike ( pretorët , edilët ,
kurulët ) sipas parimit aequitatis mendonin se mbrojtjen juridike duhej dhënë cdo rasti që
prekte të drejtat personale dhe pronësore të individëve . Me qëllim të mbrojtjes së
gjithanshme të të drejtave të qytetarëve hynë në përdorimm actiones in factum speciale .

Marrëdhënjet ekonomiko-shoqërore të periodës postklasike

 Pjesët e ndara të latifundeve të dhëna skllevërve për ti punuar quheshin peculium .

 Të gjithë punuesit e tokës u bënë glebae adscripti – të regjistruar bashkë me tokë , pjesë të
tokës. Sipas ligjit që e kishin nxjerrë të parët punuesit e tokës I nënshtroheshin të drejtës
sëpavdekshme e cila nuk u lejonte ta linin pasurinë , frytet e së cilës I kishin mbledhur as ti
linin ato vende që një herë I kishin punuar . Në bazë të këtyre dispozitave u bë barazimi gati
I plotë juridik I skllevërve të mëparshëm , punesve të peculiumit (servi casati ) dhe
qiraxhinjve të mëparshëm të lirë të tokës që quheshin – kolonë .
 Pasuritë kolosale tëperandorëve , të liruara nga juridiksioni I rëndomtë I organeve lokale
shtetërore , përbënin saltuset nën qeverisje të prokuratorit të posacëm , personit që gëzonte
lirinë e perandorit. Në rajonet ku kishte shumë saltuse të këtilla disa saltuse bashkoheshin në
tractus. Pjesët e saltuseve të perandorit u jepeshin me qesim conductores të pasur të cilët
parcelat e vogla ua jepnin me stërqesim (sublocatio) kolonëve tëvegjël .
 Kontrata mbi vendosjen e poseduesve të vegjël të tokës nën mbrojtjen e fqinjëve të fortë
quhej patrocinium .
 Perandorët I ndëshkonin ashpër “impios homines “ njerëzit e pashpirt që linin qytetet e
vendoseshin në provinca të largëta .
Rregullimi shoqëror I Romës postklasike
 E tërë popullsia e lirë e shtetit romak përvec dediticëve sipas constitutio Antoniniana
fitoi të drejtën e statusit tëqytetarit . Ky akt shumë I rëndësishëm I perandorit Karakale u
kushtëzua me nevojat fiskale , gjegjësisht u mor nga shkaku që e tërë popullsia e lirë e
shtetit të barazohej në pagimin e tatimeve .
 Si sundues apo honestiores konsideroheshin përfaqësuesit më të lartë të burokracisë dhe
senatorët apo aristokracia trashëgimore perandorake e tokës , ndërsa si humiliores
pjesëtarët e aristokracisë provinciale , nëpunësit e parëndësishëm shtetërorë dhe të gjithë
ndërmarrësit e lirë dhe jo të lirë të shtetit romak .
 Në periodën e tretë shteti romak monarki sipas formës sëqeverisjes , sipas formës së
regjimit politik autokrat , kurse sipas rregullimit shtetëror burokratiko-centralist . Kjo
formë e shtetit quhej dominat , sepse në krye të aparatit shtetëror qëndronte monarku
apsolut ose pernadori me titull “dominus ac deus “ – zotërues dhe perëndi .
Burimet e drejtësisë në Romën postklasike
 Në periodën postklasike asnjë organ shtetëror me përjashtim të perandorit nuk kishte të
drejtën e krijimit aktiv të rregullave juridike . Monopoli I perandorëve mbi krijimin e
rregullave juridike me detyrim të përgjithshëm nuk bëri që të abrogoheshin të gjitha rregullat
e drejtësisë të krijuara gjatë një varg shekujsh me zakone , me ligje , me plebishite , me
edikte , me senatus consulta dhe me responsa prudentium .
 Sipas parimit të gjitha rregullat juridike të krijuara në njërën nga mënyrat e parashikuara
mëparë , nëse gjendeshin në veprat e juristëve më të dalluar klasikë , kishin fuqi të
detyrueshme dhe përbënin pjesën e rendit juridik që quhej jus .
 Përkundrejt jus apo drejtësisë që përmbanin veprat e juristëve klasikë , drejtësia që buronte
nga konstitucionet perandorake në këtë periodë quhej leges.
Ligji I të cituarit
 Gjyqtarëve dhe palëve u lejohej që me rastin e rregullimit të marrëdhënjeve të cilat nuk ishin
të rregulluara me konstitucionet perandorake tu referohen zgjidhjeve që përmbanin veprat e
ruajtura e sidomos ato tëPapinianit , Paulusit , të Ulpianit dhe të Modestinit.
 Mendimi I Papianit rrinte më lart nga mendimet e cdo individi tjetër po ishte më I ulët sesa
mendimi identik I dy vetëve .
 Meqë detyra e gjyqtarëve me rastin e aplikimit të rregullave juridike që përmbanin veprat e
juristëve klasikë ishtë zakonisht numërimi I votave , I tërë institucioni I veprave juridike si
burime të drejtësisë u quajt në mënyrë spirtuoze “ senati I të vdekurve “.
Konstitucionet apo leges
 Burim aktiv I rregullave me detyrim të përgjithshëm të sjelljes në periodën e tretë ishin vetëm
konstitucionet e perandorëve që quheshin leges. Në krijimin e rregullave juridike me
konstitucione perandorët nuk ishin të detyruar tu përmbaheshin formaliteteve . Ishtë parimi
“quidquid principi placuit legis habet vigorem “ .
 Si konstitucione të perandorit përvec edikteve të përmendura apo legs generales edhe më
tutje u ruajtën mandatet që tani ishin tëkodifikuara , decretet dhe rescriptet . Rescriptet ishin
mënyra më e shpeshtë që perandorët futnin novitete në lëmën e të drejtës private .
 Përvec llojeve të përmendura tëkosntitucioneve , që ekzistonin edhe në periodën e
mëparshme për shkak të ndarjes së shtetit romak në Perandorinë e Lindjes dhe të Perëndimit
dolën edhe sanksionet pragmatike (sanctiones pragmaticae ) si një ndër burimet e drejtësisë.
 Pragmatica sanctio ishte një shkresë e perandorit të njërës gjysmë të perandorisë që I
dërgohej perandorit të gjysmës tjetër . Në shkresë kërkohej që konstitucioni I caktuar I marrë
nga perandori adresant të konsiderohet si burim I drejtësisë edhe në terrenin e perandorit
adresat .
 Sipas kësaj shembëlle si sanctiones pragmaticae konsideroheshin të gjitha aktet ligjdhënëse
të perandorit me përmbajtje të përgjithshme të marra me propozim të organeve publike ose
personave juridikë .
Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës postklasike romake
 Në bazë të faktit që ekonomia romake humbi karakteristikat e ekonomisësë shoqërisë klasike
skllavopronare dhe që si mënyrë themelore e prodhimit në kohën postklasike u përforcua
prodhimi I njerëzve të lirë dhe jo të lirë, të lidhur me kushtet e prodhimit dhe me veglat e
punës , në konstitucionet e perandorit dolën dispozitat mbi lidhjen e njerëzve me profesion
dhe me vendbanim , pra dolën rregullat mbi rregullimin shoqëror të klasave , të rëndësishme
për formacionin ekonomiko-shoqëror feudal.
 Elementet feudale që nuk I njihte e drejta klasike , depërtuan në të gjitha degët e të drejtës
private : psh e drejta statusore caktonte që asnjëri që ish lidhur me profesion nuk kish të
 drejtë ta braktiste tokën që punonte ose vendin e punës ku vepronte ; e drejta familjare
konsideronte se është e palejushme martesa mes personave të profesioneve të ndryshme etj.
 Kur humbi rëndësia e statusit të qytetarit para perandorëve apsolutë, u bë edhe barazimi
formal I të gjithë banorëve të lirë të Romës në pozitën e shtetasit . Ky fakt kushtëzoi
zhdukjen e ndarjes të së drejtës romake në jus civile dhe jus gentium . Që të dy rendet e
mëparshme juridike u shkrinë në një rend unik juridik I njohur me emrin jus .
 Jusi si rend I ruajtur nga periodat e mëparshme ndryshonte prej rendit të ri leges – që I jepnin
perandorët të frymëzuar me tendenca feudale , kurse prej kohës kur u pranua religjioni I
krishterë edhe me ide krishtere.
 Centralizimi burokratik I kësaj periode u shfaq edhe në lëmën e mbrojtjes së tëdrejtave .
Mbrojtja e të drejtave I qe lënë organeve shtetërore të lidhura me piramidën e kierarkisë .
Përshkak të marrëdhënieve kierarkike të organeve shtetërore , në procedurën civile lindën
novitete esenciale p.sh skish më ndarje të procedurës në dy pjesë , lindi teoria ligjore e
ndarjes së provave dhe sistemi I ankesave juridike.
 Pasataj kundërthëniet esenciale mes rendit juridik të kohërave të mëparshme që ruhenin në
veprat e juristëve klasikë (jus) dhe rendit juridik të cilin e krijonin perandorët për të kënaqur
marrëdhëniet konkrete ekonomiko-shoqërore dhe për ta mbrojtur godinën shtetërore
burokratiko-kierarkike dhe apsolute , shkaktuan nevojën urgjente të pa evitueshme për
barazimin e kundërthënieve mes jus dhe leges. Kjo nevojë solli punimet serioze në
kodifikimin e drejtësisë e definitivisht edhe kodifikimin e perandorit Justinian .
Kodifikimi I Justinianit
 Justiniani vendosi të kodifikonte tërë të drejtën romake : edhe burimet që përmbanin jus edhe
burimet që përmbanin leges . Pra Justiniani vendosi ti evitojë dallimet në solucione mes jus
vetus ose të drejtës së lashtë që përmbanin veprat e juristëve klasikë dhe jus novum apo të
drejtës së re që kishin konstitucionet e perandorëve .
 Puna e kodifikimit filloi në vitin 528 me konstitucionin “ Haec quae necessario” nën kryesinë
e Tribonianit , mbikëqyrësit të zyrave perandorake , u themelua komisioni për kodifikimin e
konstitucioneve të perandorit. Komisioni brenda një viti bëri gati Novus codex Justinianus I
cili sipas konstitucioneve “Suma rei publicae “ hyri në fuqi në vitin 529.
 Mirëpo që të kryhej kodifikimi I tërëjusit , komisioni I juristëve prej më me zë si dhe 12
avoketerëve në zë dhe nëpunësve të oborrit perandorak kontrolluan trashëgimin kolosal prej
2000 librash të ndryshëm të ndarë në tri grupe themelore : 1) libri ad Sabinum ( komente të
jus civile të mëparshëme) ; libri ad edictum (komente të jus honorarium të mëparshëm) dhe
responsa e quaestiones .
 Pas një pune intensive prej 3 vjetësh , digestat ose pandectae hynë në fuqi si kodifikim I tërë
jusit. ( ndryshimet që I futën anëtarët e komisioneve në tekstet e juristëve të vjetër quhen
interpolacione apo emblemata Triboniani.
 U pa se duhej përgaditur edhe një manual I shkurtër juridik për fillestarët . Teksti I drejtësisë
I quajtur “Institucionet “ u bë pjesë e kodifikimit të Justinianit .
 Pas shpalljes së Digjestave dhe Instirucioeneve u konstatua se përpos kujdesit të komisionit
midis këtyre dy përmbledhjeve dhe Kodeksit të ri të Justinianit ekzistonin
shumëkundërthënje . Justiniani u përpoq ti evitonte me Quinquaginta decisiones ose me
 Pesëdhjetëvendime . Pasi kjo u tregua jopraktike u përgadit botimi tjetër I kodeksit me të
cilin kundërthënjet mes Digjesta dhe Institucione u shmangën . Botimi I dytë I kodeksit I
quajtur Codex repetitae praelectionis hyri në fuqi sipas konstitucionit “Gordi”.
 Pas përfundimit të punës së komisionit e drejta e kodifikuar romake ( jus dhe leges)
përmblidhej në tri përmbledhje juridike :
 Institucione
 Digjesta ose Pandekte
 Codex repetitae praelectionis
 Si pjesë e kodifikimit të Justinianit konsideroheshinedhe Novellae gjegjësisht konstitucionet
që I shpalli Justiniani pas përfundimit të punës mëInstitucione , Digjesta dhe Kodeks. Kështu
lindi kodifikimi I Justinianit katër pjesësh të cilat gjatë mesjetës u quajtën Corpus juris
civilis.
 1.Digesta apo Pandectae :pjesa më e rëndësishme e kodifikimit të Justinianit ishin Digestat
apo Pandectae , përmbledhje e madhe e jusit e ndarë në 50 libra . Në digesta ishin zgjidhur të
gjitha cështjet nga lëma e të drejtës publike dhe asaj private.
 2.Instituciones :institucionet , “të drejtuara nga rinia që ish përmalluar për ligje “, përmbanin
gjithsej 4 libra që rrihnin shkurtimisht problemet e të drejtës statusore , familjare , reale ,
obligatore dhe trashëgimore , si dhe cështjet e procedurës civile dhe penale .
 3.Codex repetitae praelectionis : apo botimi I spastruar I Kodeksit të ri të Justinianit
përfshinte normat nga të gjitha lëmët e drejtësisë . Kodeksi është një vepër e madhe e ndarë
në 12 libra .
 4.Novellae: apo Konstitucionet e reja të Justinianit ishin fryt I veprimtarisë ligjdhënëse të
Justinianit pas përfundimit të punës në kodifikimin dhe përmblidhnin 150 konstitucione ,
përmbajtja e të cilave thellohet në të gjitha lëmët e jetës juridike .

Pjesa 2

E drejta personale , pronësore dhe kontestuese

( Jus quod ad personas , quod ad res et quod ad actiones pertinet)

E drejta personale ( jus quod ad personas pertinet )

E drejta statusore
 Jus quod ad personas pertinet apo e drejta që I përket personit ( e drejtë personale) është
ndarë në dy grupe themelore në veprat e juristëve romakë : në rregulla juridike që rregullojnë
cështjet e zotësisë juridike dhe të veprimit të subjekteve të drejtësisë si pjesëmarrës në jetën
publike dhe private të Romës dhe që zhvillohet jashtë kuadrit të familjes , dhe në rregulla
juridike që rregullojnë pozitën juridike të personave të ndryshëm brenda familjes romake .
 Nga ky aspekt edhe sot është bërë zakon që e tërë e drejta personale të ndahet në të drejtën
statusore dhe në atë familjare.
 E drejta statusore është një përmbledhje rregullash juridike me të cilat rregullohej pozita
juridike (statusi) I personave të ndryshëm (persona, caput) , ose e kategorive të tëra të
banorëve të shtetit romak si pjesëmarrës në jetën publike dhe private të Romës.
 Pra e drejta statusore paraqet një përmbledhje të rregullave juridike me të cilat rregullohen
cështjet mbi zotësinë juriike dhe të veprimit të subjekteve tëdrejtësisë , me përjashtim të
rregullave juridike me të cilat rregullohej pozita juridike e personave të ndryshëm brenda
familjes romake .

 A)Zotësia juridike dhe e veprimit :me rastin e përcaktimit të pozitës juridike (statusit) të
personave të ndryshëm ( subjekteve të drejtësisë ) juristët romakë përdornin shprehjet zotësi
juridike(capacitas juridica dhe zotësi veprimi (capacitas agendi ) .
Kuptimi zotësi juridike ( capacitas juridica) në veprat e juristëve romakë nuk është
përcaktuar , mirëpo kanë lënë të kuptohej se me fjalën zotësi juridike kuptonin cilësinë e një
personi të caktuar që të jetë titullae I të drejtave dhe detyrimeve . Meqë të drejtat dhe
detyrimet , që përmbante fjala zotësi juridike , I përkitnin lëndëve të shumëllojshme , u bë
zakon që të dallohen :
 Zotësia juridike në lëmën e të drejtës publike ( jus publicum)
 Zotësia në lëmë e të drejtës private ( jus privatum ) .
 Zotësia juridike në lëmën e të drejtës publike ( zotësia politike juridike) përmblidhte
autorizimet parciale ose të plota të subjekteve të caktuara që të marrin pjesë në jetën publike
të shtetit romak si tutllarë të së drejtës aktive dhe pasive të votimit (jus sufragi dhe jus
honorum ), si ushtarë në legjionet romake, si pjesëmarrës në solemnitetet religjioze dhe
profane romake dhe në përgjithësi si persona të cilëve u ishte lejuar të ndikonin në ritmin e
punëve shtetërore .
 Zotësia juridike në lëmën e të drejtës private ( zotësia privato-juridike) përfshinte autorizimet
e subjekteve të caktuara që të jenë titullarë të të drejtave parciale ose të plota brenda shtetit
romak dhe të përdorin institucionet e të drejtës familjare ( jus connubii) , institucionet e të
drejtës kontestuese ( legitimatio activa et passiva ) .
 As fjala zotësi veprimi në veprat e juristëve romakë nuk ishte përcaktuar . Romakët me këtë
fjalëkuptonin : zotësinë juridike të njohur të subjektit të drejtësisë që të dalë pavarsisht në
komunikimin privato-juridik dhe të përdorë pavarsisht të drejtat e njohura , si dhe ti plotësojë
pavarësisht të gjitha detyrimet e marra , pra që në emër të vet dhe për llogari të vet personale
të ndërmarrë personalisht punë juridike me qëllim që ti gëzojë të drejtat e veta dhe të
përgjigjet personalisht për të gjitha detyrimet e marra dhe veprimet e bëra antiligjore.
 Pra zotësia e veprimit është e ndarë në dy nënlloje :
 Në zotësi veprimi në kuptim të ngushtë ose zotësi për ndërmarrjen e punëve juridike në
emër të vet dhe për llogari të vet
 Dhe në të ashtuquajturën përgjegjësi për veprim antiligjor të njohur me emrin përgjegjësi
deliktore.
 Zotësia e veprimit – e madhe ose e vogël varej nga mosha , nga aftësia e gjykimit dhe nga
seksi I subjekteve të ndryshme .

 B) Subjektet e drejtësisë: në bazë të dispozitave të rendit juridik , vetëm njerëzit mund të

jenë titullarë të të drejtave dhe detyrimeve apo subjekteve të drejtësisë , pasi drejtësia
ekziston për shkak të njerëzve.
 Kjo nuk do të thotë se si subjekte të drejtësisë në kohën e Romës merreshin vetëm individët.
Subjektiviteti juridik u njihej edhe kolektiveve dhe merrej si duhej . Ai u njihej dhe masave të
ndara të vlerave që shërbenin për plotësimin e nevojave të një rrethi më të gjerë apo të
ngushtënjerëzish .
 Pra subjektet e drejtësisë ndaheshin në :
 Persona të caktuar individualisht –persona fizikë ( personae phycicae)
 Persona moralë apo juridik (persona moreales apo personae juridicae) .
 Personat juridikë si subjekte të drejtësisë ndaheshin në shoqata njerëzish ( sodalitates ,
collegia , universitas personarum ) dhe në grumbuj sendesh apo fondacione ( universitates
rerum , cause piae ).
Zotësia juridike e personave fizikë
 Të gjithë personat fizikë ose njerëzit si individë , nuk kanë qenë përherë subjekte të
drejtësisë. Në rregullimin shoqëror gjentil zbatohej rregulla s vetëm pjesëtarët e gjensit në
terrenin e gjensit si shokë të barabartë mund të gëzojnë të gjitha të mirat e jetës së përbashkët
dhe mund të marrin pjesë të barabartë në zgjidhjen e të gjitha cështjeve nga ana e gjensit .
 Të gjithë personat tjerë fizikë-pjestarët e gjenseve tjera merreshin si armiq, të cilët ose duhej
ti asgjësoje ose ti bëje skllevër. Këta persona pra konsideroheshin objekte që shokët gjentilë
me forcën që kishin mund ti përdornin kur të donin. Kur u zgjerua organizata gjentile
(perioda e demokracisëushtarake ) dhe kur u bë shtet , të drejtë jete të lirë në terrenin e
aleancave gjentile dhe shtetit të ri kishin jo vetëm anëtarët e gjenseve të bashkuara në aleancë
gjentile dhe jo vetëm personat që në pikëpamje etnike I takonin popullit që e organizoi
shtetitn por edhe fiseve të nënshtruara dhe të inkorporuara.
 Sidoqoftë pjesëtarët e fiseve të mundura dhe tëinkorporuara , sa I përket të drejtave që
gëzonin , ishin në një pozitë shumë të keqe se sa pjesëtarët e popullit që organizoi shtetin.
Përvec këtyre dy grupeve të banorëvegjatë gjithë kohës së skllavërisë ekzistonin edhe
personat të cilëve në as një periodë nuk u njihej as e drejta themelore në jetë. Këta ishin
persona fizikë në pozitën e skllevërve.
 Tri kategoritë e përmendura të personave prej të cilëve të parët gëzonin të gjitha të drejtat e
garantuara me rendin juridik , të dytët vetëm të drejtë jete dhe lirie , ndërsa të tjerët nuk e
kishin as këtë të drejtë , në burimet e të drejtës romake quheshin shtresë e personave që
gëzonin status civitatis apo të drejtën e statusit të qytetarit , si shtresë e personave që gëzonin
status libertatis (ose të drejtën e lirisë) dhe si shtresë e personave që gjendeshin instatu
servititis apo në gjendje skllavërie.
Zotësia juridike e qytetarëve romake ( status civitatis)
 Cives romani –personat fizikë që kishin pozitën e qytetarëve romakë (status civitatis) nuk
kishin të drejta tëbarabarta . Brendia e të drejtave të qytetarëve romakëndryshonte .
 A)Mënyra se si fitohej statusi I qytetarit : Statusi I qytetarit romak fitohej ose me të lindur (
jus sangiunis) ose me natyralizim ( naturalisatio).
 Qysh kur në të drejtën romake u ndalua vrasja dhe ekspozimi I fëmijëve , me përjashtim të të
shëmtuarve dhe trashëgimtarëve që shihej se ishin të paaftë për jetë ( personae debiles) , të
drejtën e jetës dhe të statusit të qytetarit romak e fitonin bile qysh në castin e lindjes fëmijët e
martesës së qytetarit romak me qytetaren romake , fëmijët jolegjitimë të qytetares romake si
dhe fëmijët e lindur të gruas e cila në momentin e lindjes gjendej në skllavëri dhe që gjatë
asaj kohës sa ishte shtatëzënë gëzonte të drejtat qytetare bile për pak kohë (favor libertatis) .
 Në rastet e rralla fëmijët e lindur të qytetares romake që ishte e martuar më ndonjë peregrin I
cili nuk gëzonte jus conubi sipas dispozitës përkatëse merrte pozitën e peregrinit .
 Zotësia juridike e fëmijës së lindur niste në momentin e fundit të lindjes m apo në momentin
kur fëmija ndahej fare nga zorra e këthizës ( partus perfectus) . Dominoi mendimi I
sabinianëve se është e mjaftueshme cfarëdo shenje e jetës që fëmija të konsiderohej I
gjallë .Të drejtat qytetare pra zotësinë juridike që të gëzonte jus proprium civium romanorum
nuk mund të kishte fëmija që skishte lindur .
 Për fëmijët e palindur që u kishte vdekur ati pasi kish zënë fëmija dhe para gjestacionit të
kryer (postumus), rrallhëerë merrej në konsiderim rregulla : infans conceptus pro jam nato
habetur quotiens de coomodis ejus agitur .Në bazë të rregullës së përmendur për
trashëgimtarët akoma të paliudhur ruhenin sidomos të drejtat trashëgimore dhe disa të drejta
të tjera pronësore dhe kjo nën dy kushte : trashëgimtari duhej të lindte I gjallë dhe së largu 10
muaj pas vdekjes së atit prezumptiv.
 Personat që nuk lindnin si qytetarë të Romës mund ta fitonin statusin e qytetarit romak
nëpërmjet të të ashtuquajturit natyralizim. Natyralizimi mund të ishte :
 Natyralizim privat
 Natyralizim publik
 Natyralizimi privat :i personave të lindur pa status qytetari I lejohej cdo pater familiasi apo
shefit të familjes romake me adoptim ( marr fëmijën dhe e bëj djalë a vajzë në shpirt) të
personave alieni juris ose nëpërmjet të adrogimit të personave sui juris. Efekt natyralizimi
kishin edhe manumisionet formaliste apo lirimi nga skllavëria. Pra në të drejtën e lashtë cdo
skllav I liruar nga patroni me manumissio censu ,me testamento ose me vindicta ,fitonte
statusin e qytetarit të Romës. Megjithatë në periodën klasike të drejtën e statusit të qytetarit
nuk ë gëzonin të gjthë skllevërit e liruar, e bile as skllevërit e liruar në mënyra formaliste .
Statusin e qytetarit e fitonin vetëm ata tëliruar , me rastin e lirimit të të cilve rrespektoheshin
dhe pozitat e ligjit Fufia Caninia dhe Aelia Sentia. ( lex fufia canina I kufizonte pronarët për
nr e skllevërve që ti lironin , ndërsa lex sentia parashikonte kushte të cilave pronarët patjetër
duhej ti përmbaheshin nëse dëshironin që skllevërit e liruar të fitojnë statusin e qytetarit të
 Romës.Që të dy ligjet I nxorri Augusti që të pengojë lirimin e pamasë të skllevërve). Në të
drejtën postklasike mbizotëroi pikëpamja që cdo skllavi të liruar nga patroni –qytetari , duhej
ti njihej e drejta qytetare pavarsisht nga mënyra e lirimit.
 Natyralizimi publik : ose natyralizimi me vendim të organeve shtetërore mund të ishte :
 I rregullt ose
 I Jashtzakonshëm
 Natyralizimi I rregullt I lejohej personave që I plotësonin kushtet e parashikuara. Kushtet e
parashikuara ishin më të buta për persona në pozita latinësh e pak më të ashpra për persona
në pozita grinësh .
 Natyralizimi I jashtëzakonshëm u lejohej ose individëve që kishin merita të jashtëzakonshme
për Romën ose tërë qyteteve dhe disa popujve .

 B)Përmbajtja e statusit të qytetarit romak :në lëmën e drejtësisë publike p.sh ( të drejtave
politike) është e zakonshme që si të drejta të qytetare të merren këto: jusssufrafi ose e drejta
aktive e votimit (e drejta për të votuar në asamble) ;jus honorum ose e drejta pasive e votimit
(e drejta të zgjedhesh titullar I shërbimeve publike ) ; e drejta e shërbimit në legjione , e
drejta e pjesëmarrjes në solemnitetet religjoze dhe profane dhe në jetën publike të shtetit në
përgjithësi .
 Në kohën e principatës sidomos në kohën e dominatit , qytetarët e Romës ngelen pothuajse
me autorizime publiko-juriike dhe me të drejta politike boshe .
 Përmbajtje e përhershme e të drejtës të qytetarit në lëmën e të drejtës private përmendet jus
conubi ose e drejta për të lidhur martesëdhe jus comerci apo e drejta për ti përdorur
institucionet e të drejtës pronësore romake , të drejtën e lidhjes së marrëdhënjes obligatore ,
të drejtën e trashëgimit në kuptimin aktiv dhe pasic dhe të drejtat e mbrojtjes juridike.
 Përveq këtyre si e drejtë e vecantë e qytetarëve romake konsiderohej edhe e drejta e të
ashtuquajturës tria nomina .
 Autorizimet e përmendura privato juridike gjendeshin në të drejtat qytetare gjatë tërë
zhvillimit të shtetit romak . Të drejtat e përmendura mund ti përdornin në masë
ekskluuzivisht cives optimo jure-shtresa e privilegjuara të popullsisë romake ( patricët ,
nobilët , honestiores) . Cives minuto jure ose shtresat e shtypura të qytetarëve romakë
zakonisht nuk kishin jus honorum vende vende nuk kishin as jus sufragi , e aty këtu nuk
kishin as të drejtën e conubiumit .

 c) Kufizimet e zotësisë juridike të qytetarëve romakë: përvec kufizimeve të zotësisë juridike

të shtresave të shtypura të qytetarëve ose cives minuto jure në të drejtën romake ekzistonin
edhe kufizimet e vecanta nëpërmjet të të cilave brendia e të drejtës së qytetarit të kategorive
të caktuara të personave apo qytetarëve bëhej edhe më e ngushtë .
 Ekzistonin kufizimet e përgjithshme për gra, për personat alieni juris dhe paganë , për
heretikë , për apostatë , dhe për hebrejë si dhe për kolonë.
 Pikëpamja e juristëve klasikë bëri që të përmirsohej pozita e gruas në lëmën e të drejtaës
private . Në këtë lëmë gratë ishin pothuajse të barazuara me meshkuj . Megjithatë barazimi
me meshkuj në lëmën politike nuk u bëkurrë . Gratë ishin përherë gati pa asnjë të drejtë
pjesëmarrje aktive në jetën politike .
 Personat alieni juris apo personat që jetonin nën pushtetin e shefit tëfamiljes , nëse ishin
meshkuj të rritur ( puberes) gëzonin të gjitha të drejtat politike të rendit të tyre shoqëror ,
mirëpo gjatë jetës së shefit të families gjerë në të drejtën klasike nuk kishin jus commercil .
 Në periodën postklasike kufizimi I vecantë I të drejtave qytetare zbatohej kundër kolonëve
dhe kundër personave të tjerë të lidhur me profesion (farbicenses , zejtarët dhe tregëtarët ) .
Personat lidhur me profesion humbën cdo të drejtë të ndërrimit të profesionit dhe përpos
kësaj humbën edhe të drejtën e martesës me qytetarët të profesioneve tjera . Pra u qe kufizuar
mjaft jus comercil dhe jus conubi.
 Kufizimet e vecanta ose individuale të brendësisë së të drejtave të qytetare apo të
subjektivitetit juridik parashikoheshin për nexi dhe për addicti , për personat in mancipio ,
për auctocrati ,për ab hoste redempti , për personat intestabiles , për personat dum nota
censoria , për përsonat infamëdhe për turpes personae .
 Një nga rastet më të vjetra të humbjes së të drejtave civile përshkak të rrethanave të vecanta
ishte rasti I skllavërisëdebitore . Skllevërit debitorë( nexi dhe addicti) ishin personat
insolventë të cilët ose vullnetarisht ose pas vendimit gjyqësor e paguanin te kreditorët
borxhin me punë .
 Personat e këtillë ishin në një pozitë me skllevërit gjersa të paguanin borxhin . Gjatë kësaj
kohe nuk kishin as autorizime privato-juridike as publiko-juridike por kishin të drejtë të
paraqiteshin për të shërbyer në legjione.
 Kjo pozitë ndryshonte nga pozita e skllevërve të vërtetë sepse skllevërit debitorë pas pagimit
të borxhit liroheshin deomos me ligj dhe se fitonin të drejta të pacënuara civile të rendit të
tyre shoqëror.
 Personat in mancipioishin personat alieni juris të cilët patres familias I shitnin nëpërmjet
mancipimit , zakonisht gjatë kohës së një lustrumi ( koha prej 5 vjetësh ) me kush që prej
mancipatarit të cilit ja kishin shitur të merrnin kundërshpërblim për punën që do të kryenin
personat in mancipio në të shtëpinë e patronit të ri .
 Personat in mancipio konsideroheshin edhe personat alieni juris të cilët pater familiasi pas
ndonjë delikti ja dorëzonte të dëmtuarit në vend të pagimit të dëmit të shkaktuar ( noxae
dedito ).
 Autocrati (gladiatores )ishin personat që I betoheshin lanistit apo organizatorit të lojrave
publike se do të luftojnë sipas urdhërit të tij dhe sipas të gjitha rregullave të luftërave
gladiatore. Përshkak të këtij detyrimi humbën edhe lirinë e lëvizjes dhe atë që të kujdeseshin
për veten e tyre dhe bashkë me këtë edhe mundësinë që ti shfrytëzonin të drejtat civile .
 Qytetarët romakë të zënë robër nga armiku humbisnin statusin e qytetarit dhe lirinë dhe
trajtoheshin si skllevër. Në të drejtën klasike dhe postklasike detyra e blerjes së lirisë së
robërve të luftës nuk ishte e rregulluar në pikëpamje juridike . Kur ndonjë romak I asaj kohe
nxirej nga robërisa duke paguar lirinë (ab hoste redemptus) sipas rregullave mbi
postliminiumin fitonte të gjitha të drejtat civile me përjashtim të autorizimeve thjesht
personale .
 Institucioni I postliminiumit mbështetej në fiksionin se robëria as që ish shfaqur. Gjer me
pagimin e shumës së caktuar romaku I nxjerrë nga robëria gjendej në pozitë shumë të
ngjashme me pozitën e personave in macipio.
 Personae intestabiles : ishin personat që kishin marrë pjesë më rastin e lidhjes së punëve
juridike vecanërisht në formën per aes et libram , dhe që kishin refuzuar të dëshmonin në atë
që mund të kishin dëgjuar më parë . Jus comercin e kishin mjaft tëkufizuar .
 Qytetarët të cilëve censorët u kishin dhënë vërejtjen nota censoria e humbisnin jus honorum
dhe clyheshin nga lista e senatorëve dhe kalorësve (ekuestërve).
 Persona infamë osë të pandershëm konsideroheshin të gjithë qytetarët që kishin bërë ndonëj
punë të pandershme në bazë të së cilës ipso jure ase me vendimin e gjyqit ishin njollusur si të
pa denjë për disa të drejta. Kjo infami quhej infamia juris dhe ndahej në:
 infamia immediata dhe
 infamia mediata .
 Infamia imediata ose pandërshmëria direkte bëhej ipso jure në raste të bankrotimit tërremë ,
të bigamisë , të rimartesës së gruas para kalimit të afatit etj .
 Infarmia mediata ose pandershmëria indirekte ishte si pasojë e vendimit për deliktët injuria ,
dolus , rapina , furtum etj. Në bazë të infamiajuris personat e pandershëm humbisnin
autorizimet publiko juridike , ndërsa ato privato juridike I gëzonin fare pak .
 Turpes personae apo personat e pandershëm , përshkak të infamia facti ishin të gjithë
personat që merreshin me profesione që nuk u kishin hije romakëve të ndershëm .

 D) Humbja e zotësisë juridike të qytetarëve romakë . Capitis de minutio maxima dhe media
– statusi I qytetarit romak humbte përshkak të vdekjes natyrore apo civile të personave
tëndryshmëm .
 Vdekja natyrore vinte kur shuheshin shenjat e fundit të funksioneve fiziologjike të organizmit
të njeriut. Përcaktimi i çastit të vdekjes natyrore ishte shumë i rëndësishëm: në atë moment
shuheshin të gjitha të drejtat e qytetarit të vdekur dhe hapej trashëgimi (delatio herditatis).
 Në rastet e trashëgimit, prej çastit të hapjes së trashëgimit e gjer në momentin e akuizicionit
apo marrjes së trashëgimit nga trashëgimtarët e rregullt, vlente ky fiksion: Hereditas enim
non herdis personam, sed defuncti sustinet,zotësia juridike e të vdekurit (de cjusit) vazhdonte
gjersa trashëgimtarët e thirrur në rregull, të mos e pranonin trashëgimin.
 Për shkak të rëndësisë së madhe të vërtetimit të ditës dhe momentit të vdekjes, juristët klasik
përpiqeshin ta zgjidhnin edhe çështjen e të ashtuquajturve komorientë, apo të personave që
kishin vdekur në ndonjë katastrofë të përbashkët. Për zgjidhjen e kësaj çështjeje, doli
fiksioni: konsiderohej se biri madhor, që kish vdekur së bashku me të atin, kish rrojtur pas të
atit, ndërsa i ati kish rrojtur pas të birit të mitur. Ky fiksion nuk u aplikua parimisht: kur ishte
fjala për komorientët nga radhët e të liruarve, vlente rregulla se edhe ati edhe biri madhor
vdiqën në mënyrë simultane, sepse në këtë mënyrë mbroheshin të drejtat trashëgimore të
patronit.
 Vdekja civile mund të shkaktohej nga një varg i tërë ngjarjesh a faktesh juridike relevante të
cilat në të drejtën romake u ndanë në dy grupe themelore:
 në fakte që sillnin capitis deminutio maxima ose humbjen e statusit të qytetarit dhe lirinë
 dhe fakte që sillnin capitis deminutio media ose humbjen e statusit të qytetarit pa e
humbur lirinë.
 Capitis deminutio maxima kur qytetari romak zihej rob nga ana e armikut , kur qytetari
romak shitej në skllavëri trans Tiberim si dhe në rast të shqiptimit të dënimeve të përjetshme
 me punë në xehrore (ad metalia) ose me luftë me bisha ( ad bestias) si dhe në rast të
aktgjykimit dënim me vdekje ( poena capitalis) . Në të gjitha këto raste qytetarët
romakëhumbnin jo vetëm statusin e qytetarit por edhe statusin e lirisë dhe në cdo pikëpamje
barazoheshin me skllevërit .
 Capitis deminutio media bëhej kur qytetari romak transferohej në një komunë latinë apo
peregrine , kur kalonte në anën e armikut , kur shqiptohej dënimi aquae et ignis interdictio
( dëbim nga Roma ) si dhe kur shqiptohej dënimi me deportim dhe me relegaion ( caktim I
vendit të qëndrimit me dhunë ) . Në këto raste romakët e humbnin me të vërtetë statusin e
qytetarit mirëpo ruanin lirinë , në pikëpamje të të drejtave barazoheshin ose me latinët ose me
peregrinët .
 Për rikthimin e statusit të qytetarit edhe me rastin e capitis deminutio maxima edhe me rastin
capitis deminutio media, kur humbja e statusit të qytetarit nuk paraqiste sanksion për shkak të
veprave penale, shërbente institucioni i jus postliminii. Në rastet tjera, rikthimi i statusit të
qytetarit (riintegrimi) mund të lejohej ekskluzivisht me vendimin e organeve kompetente
shtetërore (beneficio principali).

Zotësia e veprimit e personave fizikë

 Çdo personi fizik të cilit i njihej zotësia juridike (capacitas juridica) nuk kishte edhe zotësinë
e veprimit (capacitas agendi) apo zotësinë që në emër dhe llogari të tij të lidhte punë juridike
e që personalisht të përgjigjej për veprimet e ndërmarra antiligjore (deliktet).
 Qysh prej kohërave më të lashta në të drejtën romake u pa fakti se vetëm ata persona fizikë
që me moshën e tyre, me kualitetet psikike, morale dhe fizike dhe sipas pikëpamjeve të
romakëve,me seksin e tyre, garantonin se në komunikimin juridik mund të silleshin si njerëz
të arsyeshëm, ruanin të drejtat e tyre dhe mund të përgjigjeshin pavarësisht për veprimet
antiligjore.
 Në të gjitha rastet kur për shkak të papjekurisë, për shkak të seksit, mungesave psikike,
morale dhe fizike të subjekteve të drejtësisë, nuk kishte garanci të këtillë, sipas dispozitave të
së drejtës romake subjekteve të tillë defekt u merrej në tërësi apo pjesërisht zotësia e
veprimit.
 Mungesa e zotësisë së veprimit zëvendësohej me institucionin e tutorisë te ata persona të cilët
natyrisht as që mund të ishin të zot të vepronin (të miturit dhe gratë).
 Ndërsa me institucionin e kujdestarisë te personat të cilët duhej të kishin zotësi veprimi, por
këtë cilësi e kishin humbur për shkak të të metave personale (personat me të meta psikike,
morale dhe fizike etj).
Kufizimet e zotësisë së veprimit të të miturve
 Si të mitur ose impuberes, sipas dispozitave të së drejtës së lashtë konsideroheshin të gjithë
personat meshkuj dhe femra që nuk kishin arritur moshën e pubertetit apo të pjekurisë
seksuale. Pjekurinë seksuale apo pubertin e cdo personi mashkull duhej vërtetuar
individualisht ndërsa për femra ekzistonte supozimi se piqen kur mbushin mohësh 12 vjecare
dhe që në atë moment bëhen të afta për martesë .
 Zgjidhjen e te drejtes se lashte në periodën klasike e mbronin sabinianet, ndersa prokuleanet
konsideronin se edhe për meshkuj duhej aprovuar supozimin se pubertetin e mberrijne kur
mbushin moshen 14 vjeqare.Mendimin e prokuleaneve e pranoi edhe Justiniani.
 Personat e mitur gjer kur mbushnin moshën 7 vjeçare quheshin infantes. Në këtë kohë nuk
kishin fare zotësi veprimi. Pas moshës 7 vjeçare, të miturit përbënin grupin e personave të
quajtur impuberes infantia majores (personat e mitur të dalë prej fëmijërisë). Zotësia juridike
e këtyre personave ishte e kufizuar: kishin të drejtë të lidhnin punë juridike me të cilat
përmirësonin pozitën e tyre ekonomike, ndërsa nuk kishin zotësi veprimi për punët juridike
me të cilat do ta keqësonin pozitën e tyre ekonomike (deteriorem condicionem facere ).
 Për sa i përket përgjegjësisë deliktore të të miturve, konsiderohej se në pikëpamje deliktore
dhe penalo – juridike mund të jenë përgjegjës të gjithë personat që janë në pubertet (personat
madhor) dhe ata të mitur që janë afër pjekurisë. Me fjalë të tjera, në pikëpamje penalo –
juridike dhe deliktore përgjigjeshin personat madhorë dhe të mituri e dalë prej fëmijërisë – të
miturit pasi mbushin 10 vjet. Ndërsa nuk përgjigjeshin infantes dhe të miturit e vegjël
( impuberes infantie proximi ) .
Kufizimet e zotësisë së veprimit të femrave
 Femrat sui juris, pas plotësimit të moshës 12 vjeçare liroheshin nga tutoria mbi të miturit.
Kjo nuk do të thotë se në atë moment fitonin zotësinë e plotë të veprimit. Ato ngelnin me
zotësi të kufizuar veprimi dhe hynin nën pushtetin e tutorit mbi gratë madhore(Tutor
mulierum).
 Kjo zgjidhje e së drejtës romake ishte fryt i pikëpamjes primitive se gratë janë ’’Propter
levitatem animi” ose ‘’Propter sexus infirmitatem et rerum forensium ignorantiam’’- Te
paafta për ta kuptuar rëndësinë e veprave te veta.
 Zotësia e veprimit e grave nën tutori ishte diçka më e gjerë se zotësia e veprimit të
impuberes infantia majores. Më vonë filluan të ju jepeshin disa të drejta për të lidhur punë
juridike, por me pëlqim të tutorit ( interpostio aucioritatis ) . Kështu në çështjen e zotësisë së
veprimit, gratë u barazuan me burrat.
Kufizimet e zotësisë së veprimit të personave me tëmeta psikike morale dhe fizike
 Personat fizikë të ngelur mbrapa në zhvillimin psikik për aq sa nuk mund të kuptonin
rëndësinë e veprimeve të tyre, nëse kjo gjendje përcillej me shenja të dukshme të marrëzisë
(dementia, amentia) ose të molisjes(furor)zhvisheshin nga zotësia e veprimit gjatë kohës së
sëmundjes. Kur çrregullimet e tyre shfaqeshin kohë pas kohe, në kohën e qetësimit kishin
zotësi të plotë veprimi (lucidia intervalla).
 Zotësi të kufizuar të veprimit kishin edhe të ashtuquajturit batakçinjtë ose prodigët, apo
personat që pa arsye shkapërderdhnin trashëgimin e gjyshit dhe kështu rrezikonin
ekzistencën e familjes, për shkak të kësaj mungese morale, këtyre personave u caktohej
kujdestari. Në atë rast kishin zotësi të kufizuar veprimi, e cila për nga përmbajtja barazohej
me zotësinë e veprimit të të miturve të dalë nga fëmijëria ( impuberes infantia majores) .
 Edhe personat me të meta fizike kishin aty – këtu zotësi të kufizuar veprimi, mirëpo vetëm sa
i përket atyre punëve juridike, forma e të cilave nuk mund të përmblidhej për shkak të të
metës ekzistuese fizike.
Kufizimet e zotësisë së veprimit të personave më të rinj se 25 vjec
 Në periodën klasike te zhvillimit të së drejtës romake u bë e qartë se personat madhorë
meshkujt qe posa kishin mbushur moshen 14 vjeqare nuk mund të paraqiteshin pa rrezik në
komunikimin juridik kshtu qe pretorët romak u jepnin personave qe kishin pësuar dëm te
ashtuquajturen ‘’Restitutio in integrum ob aetatem “ose të drejtën e rivendosjes së gjendjes se
mëparshme për shkak të moshës.
 Personat nën moshen 25 vjeqare mund ta evitonin këtë rrezik poqese me rastin e lidhjes se
punës juridike kishte marr pjesë qytetari romak i autorizuar ose kujdestari (Curator) I cili me
praninë e vet garantonte se në punën e lidhur juridike nuk ka elemente mashtrimi .
 Thirja e kohëpaskohshme e kujdestarit u bë më vonë institucion i përhershëm prandaj të
gjithë personat më të rinj se 25 vjeç, pas ndërprerjes së tutorisë, nuk fitonin zotësi të plotë të
veprimit, pasi ishin të detyruar që me rastin e disa veprimeve të kërkonin pëlqimin e
kujdestarit.
 Zotësia e veprimit të këtyre personave ishte diçka më e madhe se zotësia e veprimit e
inpuberes infantia majores. Kështu kufiri i pjekurisë apo e zotësisë së veprimit u ngrit prej 14
në 25 vjeç për meshkuj, po kur edhe gratë u liruan nga tutoria mbi gratë, edhe pjekuria e tyre
u ngrit në këtë moshë. Vetëm në raste të rralla dhe sipas lejes së veçantë të perandorit, në të
drejtën postklasike disa nga meshkujt mund të fitonin zotësinë e plotë të veprimit kur
mbushnin moshën 20 vjeçare. Kufiri i poshtëm për gra ishte në raste të rralla mosha 18
vjeçare.

Zotësia juridike dhe ajo e veprimit të personave juridikë

 Personat juridikë të cilëve u njihej statusi që të ishin titullar të të drejtave dhe detyrimeve
(zotësia juridike, subjektiviteti juridik) dhe që me ndihmën e organeve të tyre të shprehnin
vullnetin duke hyrë në marrëdhëniet juridike midis tyre dhe me personat juridikë (zotësia e
veprimit), ekzistonin edhe sipas dispozitave të së drejtës romake, duke filluar prej kohërave
më të lashta edhe pse as në të drejtën e lashtë, as në atë klasike, as postklasike nuk ishte
përpunuar teoria e personave juridikë.
Personat juridikë në të drejtën e lashtë
 Nga dispozitat e ruajtura është vështirë të përcaktohet se cilës shoqatë të njerëzve dhe cilës
masë sendesh i njihej zotësia juridike dhe ajo e veprimit në kohën e të drejtës së lashtë. Është
e sigurt se zotësinë juridike e kishte shteti romak. Shteti romak jo vetëm që kryente funksione
pushteti, funksione të personit juridik të së drejtës publike, por kishte edhe funksione të qarta
të personit juridikë të së drejtës private, shteti romak i asaj kohe posedonte
 pasurinë( respublicae) për plotësimin e nevojave të përgjithshme shtetërore, merrte pjesë në
komunikimin privato-juridik me blerje, shitje, ndarje toke etj.
 Përveç shtetit romak, sipas dispozitave të së drejtës së lashtë, statusi i personit juridikë apo
moral u njihej edhe disa enteve të emancipuara shtetërore dhe shoqërore, që kishin detyra të
caktuara saktë për realizimin e të cilave kujdeseshin me ndihmën e mjeteve të tyre.
Organizatat e këtilla të emancipuara ishin komunat latine dhe peregrine, tempujt, kolegjiumet
e krishterëve dhe kolegjiumet e nëpunësve shtetëror.
Tek personat juridikë e drejta e lashtë nuk bënte akoma dallimin midis autorizimeve publike
dhe private.
 Për herë të parë përjashtim nga përzirja e personalitetit publik dhe privat të personave
juridikë e bëri gjensi romak. Në kohën e krijimit të republikës gjensi humbi pjesën më të
madhe të autorizimeve të mëparshme dhe përfaqësonte bashkësinë e personave të së njejtës
prejardhje po bashkësinë e personave që rridhnin nga paraardhësi I përbashkët legjendar –
heros eponimos .
 Gjensit në funksion i mbetën vetëm autorizimet ekonomike dhe joekonomike, ishte titullar i
autorizimeve pronësore në ager gentilicius . Të drejtat e gjentilëve sidomos ndaj pasurisë së
gjensit nuk ishin të drejtat e bashkëpronarëve (pro indiviso) b raktisjes së gjensit gjentili nuk
kishte të drejtë të kërkonte kuotën përkatëse te pasurisë, pasuria edhe më tutje i takonte
gjensit.
 Sipas dispozitave të së drejtës së lashtë, përveç gjensit ekzistonin edhe disa persona tjerë
juridikë të së drejtës private: his (sodalibus) potestatem fecit lex (tab. XII) pactionem quam
velint sibi ferre, dum ne quid ex publica lege corrumpant.

Personat juridikë në të drejtën klasike

 Teoria mbi personat juridikë në periodën klasike përparoi mjaft. Në kohën e principatës u pa
se shteti i takonte dy grupeve të autorizimeve juridike:
 Shteti është subjekt i të drejtës publike si titullar i pushtetit shtetëror (imperium),
 Por edhe subjekt i të drejtës private si titullar i autorizimeve pronësore privato – juridike
(fiscus).
 Sipas dispozitave të së drejtës klasike, personat juridikë të së drejtës publike dilnin në bazë
të: vendimit të organeve kompetente shtetërore. Vendimi i organeve shtetërore mund të ishte
akt intern juridik: ligj, edikt, senatus consultum, constitutio principis, po mund të ishte edhe
traktat ndërkombëtar (traktatet e aleancës në bazë të të cilave krijoheshin njësi të reja
vetëqeverisëse).
 Personat juridikë të së drejtës private lindnin ose:
 me vendim të organeve shtetërore, ose
 meiniciativë të personave privatë.
 Sipas vendimit të organeve shtetërore, si person juridikë vepronte shtetit në funksion fiskusi.
Veprimtaria e shtetit si fiskus – person juridik i të drejtës private – qëndronte në komunikim
pronësor me qytetarët romak, banorët e tjerë romak dhe në tregtinë ndërkombëtare. Përveç
fiskusit, si person juridik të së drejtës private vepronin edhe ndërmarrjet e pavarura
 ekonomike shtetërore, entet shtetërore dhe njësit vetëqeverisëse, marrëdhëniet e të cilave me
qytetarët, nuk bazoheshin në imperium.
 Per Themelimin e personave juridik privat me iniciativën e më së paku tre qytetarëve romakë
(tres faciunt collegium)prej kohes së Cezarit dhe Agustinit nevojitej leja paraprake e
organeve shtetërore. Leja për themelimin e personave juridik mund të ishte e përgjithshme
ose e veçantë. E veçantë, kur ishte fjala për themelimin e personave juridik me statut krejt të
ri, ndërsa e përgjithshme kur ishte fjala për themelimin e personave juridik me statute të
tipizuara p.sh. shoqata varrimi apo shoqata humanitare.
 Personat juridik që themeloheshin me iniciativën e personave fizik, quheshin persona juridik
privat, për dallim nga personat juridik që themeloheshin me vendim të organeve shtetërore e
që quheshin persona juridik publik.
 Personat juridik privat ndaheshin në : ndërmarrje ekonomike (sociates publicanorum ,
sociates argentatiorum) dhe në shoqata-fondacione ose persona juridikëqëllimi themelor i të
cilëve ishte plotësimi i disa detyrave të përgjithshme, politike, sociale, kulturale, humanitare
dhe detyra të tjera joekonomike.
 Personat juridike privatë kishin asamblenë apo mbledhjen e anetarëve, udhëheqesit e
zgjedhur dhe nënpunesit e paguar. Mbledhja e anetarëve autorizohej per ti dhënë drejtimet e
përgjithshme mbi punën e personit juridik. Udhëheqësia dhe nënpunësit e paguar kujdeseshin
qe drejtimet e personit juridik të zbatohen në jetë.
 Ne krye të nënpunësve gjendej i ashtuquajturi Actor ose Sundicus (drejtori) si funksionari me
i larte i personit juridik. Kurse personat juridik te themeluar me inisiativen e qytetareve
suprimoheshin ose me vendimin e mbledhjes se anëtarëve, ose me humbjen e qëllimit për të
cilin ishte themeluar shoqata, apo me humbjen e pasurisë ose humbjen e plotë të anëtarëve.
 Personi juridik të cilit sipas koncesionit të përgjithshëm ose të veçantë i njihej statusi i
subjektit juridik, mund të kryente të gjitha ato punë juridike që ishin patjetër të lidhura me
qëllimin për të cilin ishte themeluar. Jashtë cakut të qëllimeve themelore, personi juridik nuk
kishte zotësi juridike.
 Organet e shtetit dhe te njësive vetëqeverisëse si perosona juridikë të se drejtes private dhe
kompetenca e tyre ishin të percaktuara me rregulla mbi rregullimin e shtetit; organizimi i
nderrmarrjeve shteterore dhe i enteve te pavarura parashikohej me vetë aktin e themelimit.
Personat juridikë në të drejtën postklasike
 Në të drejtën postklasike teoria e personave juridik u plotësua me dy novitete të rëndësishme:
 E para – në kodifikimin e Justinianit ishin të ndara qartë : universitates personarum dhe
universitates rerum, dhe
 E dyta – midis universitates personarum ose shoqatave të njerëzve u shfaq një lloj i ri i
personave juridik: shoqatat me dhunë.
 Universitates personarum–(collegia, corpora, sidalitates, societates) ishin personat juridik të
cilët me anë të pasurisë së tyre ushtronin veprimtari ekonomike, politike, sociale, humanitare
ose religjioze. Anëtarët e tyre kishin të drejtë vote në asamble apo mbledhje të shoqatave dhe
mund të zgjedheshin në drejtorinë e shoqatës.
 Universitatis rerum–(causae piae, fonsacione) ishin persona juridik që posedonin pasuri të
veçanta (arcam). Këto ishin entet shtetërore me të ardhura të pavarura dhe me detyra të
pavarura, si dhe fondacionet (spitalet, shtëpitë e pleqve, strehimoret, kishat etj).
 Universitatis rerum ose personat juridik pa organizatë të veçantë, ishin masat pasurore të
personifikuara, të cilave rendi juridik ua njihte statusin e personit juridik ose zotësinë juridike
dhe atë të veprimit për shkak se duhej të shërbenin për plotësimin e nevojave të përgjithshme
ose të një rrethi jo të veçuar njerëzish. Për drejtimin e pasurisë kujdeseshin organet e këtyre
personave.
 Në radhët e personave juridik të bashkësive të njerëzve u institucionalizua lloji i personave
juridik me karakteristika të veçanta, shoqatat me dhunë, ku mbisundonte dhuna
administrative. Këto shoqata themeloheshin nga shtetit me qëllim të stabilitetit ekonomik dhe
forcimit të shtetit. Shoqata me dhunë ishin shoqatat profesionale të zejtarëve, punëtorëve dhe
tregtarëve. Në këto shoqata librezë e anëtarësisë ishte shenja në trupin e anëtarëve.

E DREJTA FAMILJARE
E DREJTA FAMILJARE DHE FAMILJA
Kuptimi i të drejtës familjare. Status familiae

 Përveq mësimit mbi pozitën juridike të qytetarëve romakë, të latinëve, të

peregrinëve, të skllevërve mbi te drejtat personale(jus quod ad personas
pertinet),Juristi Gai paraqiti edhe çështjen mbi marrëdhëniet midis
personave sui juris dhe personave alieni juris.
 Mësimet e Gait mbi marrëdhëniet midis personave alieni jursi dhe sui
juris përfshijnë kryesisht 3 grupe themelore të çështjeve:
1. Çështjet mbi marrëdhëniet midis burrit dhe gruas (e drejta martesore);
2. Çështjet mbi marrëdhëniet midis babait si titullar të patria potestas
dhe fëmijëve, gjegjesisht personave qe ishin nën patria potestas (e
drejta atënore)
3. Grupin e çështjeve mbi plotësimin e zotësisë së veprimit të personave
sui juris, të cilët për shkak të mos pjekurisë, për shkak të seksit ose
për shkak të të metave psikike, morale dhe fizike, kishin zotësi të
kufizuar veprimi (e drejta tutoriste dhe kujdestare).
 E drejta familjare romake është një përmbledhje rregullash juridike me të cilat rregulloheshin
marrëdhënjet brenda familjes romake: marrëdhëniet e burrit me gruan, marrëdhëniet midis
babait (pater familiasit) dhe personave alieni juris , marrëdhëniet mes tutorit (tutores) dhe
kujdestarit (curatores) dhe pupilëve të tyre (pupilli).
Personat sui juris dhe personat alieni juris
 Në bazë të pozitës juridike të familjes qytetarët romak ndaheshin në
persona sui juris (persona të së drejtës se tyre) dhe alieni juris
(persona të së drejtës së huaj)
 Qysh prej ligjit të XII tabelave, si persona sui juris merreshin të gjithë
personat e seksit mashkull dhe atij femër, të cilët gëzonin status
libertatis dhe status civitati, ku mbi ta nuk ishte vendosur pushteti i
atit ose i burrit (patria potestas, manus).
 Persona alieni juris konsideroheshin të gjithë personat, pa marrë parasysh
seksin dhe moshën dhe pa marrë parasysh që kanë gëzuar edhestatus
libertatis edhe status civitatis, kur mbi ta ishte i vendosur pushteti i
shefit të familjes, qoftë si pushtet i burrit(manus), qoftë si pushtet i
atit(patria potestas).
 Kjo ndarje statusore e qytetarëve romak ishte karakteristikë e familjes
patriarkale romake. Rrënjët e para të kësaj ndarje u shfaqën kur u krijua
gjensi patriarkal për shkak të ndarjes natyrale të punës ndërmjet
meshkujve dhe femrave e cila solli ,,humbjen historike të seksit femëror.”
 Pater familias ishte i vetmi person sui juris, ndërsa të gjithë të tjerët,
anëtarë të familjes, ishin personat alieni jurisose persona të së drejtës
së huaj.

Gjinia agnate dhe ajo kognate

 Sipas dispozitave të së drejtës moderne, gjinia është lidhje gjaku e cila
ekziston nga vetë natyra midis personave me prejardhje të përbashkët.
Kjo lidhje ka rëndësi juridike, sepse në bazë të gjinisë midis të afërmve,
lindin shumë të drejta dhe detyrime.
 Në të drejtën e lashtë romake lidhjet e gjakut midis disa personave nuk
kishin vetvetiu rëndësi juridike. Që të kishte rëndësi juridike duhet të ishin
të përcjella me faktin e jetës së përbashkët brenda familjes.
 Në të drejtën e lashtë romake gjinia nuk merrej sipas gjakut dhe sipas
prejardhjes, por sipas faktit të jetës së përbashkët. Kjo ishte gjinia e
ashtuquajtur agnate.
 Në familjen romake si bashkësi konsumuesish, mbizotëroi gradualisht
pikëpamja se si të afërt, pavarësisht nga çështja e bashkësisë së jetës,
duhet marrë të gjithë personat që midis tyre kanë lidhje gjaku. Atëherë
sistemi i gjinisë së gjakut u mposht definitivisht nga sistemi i të
ashtuquajturës gjini gjaku apo kognate.

A) Gjinia agnate
 Të afërm agnat sipas dispozitave të së drejtës së lashtë ishin të gjithë
personat:
1. Që jetonin në një konzorcium ose në një familje nën patria potestas
ose manus të përbashkët;
2. Që dikur jetonin në një konzorcium ose nën patria potestas apo
manus të përbashkët në një familje, mirëpo pushteti mbi ta kishte
pushuar për shkak të vdekjes së pater familiasit, dhe
 3. Që kishin për të jetuar në një konzorcium ose në një familje nën patria
potestasapo manustë përbashkët sikur ndonjëri nga pasardhësit e tyre
të mos kishte vdekur para se të vendosej ai pushtet.
 Për llogaritjen e afërsisë së gjinisë agnate përdoreshin kryesisht dy mjete
ndihmëse:
1. Ndarja e të afërmve agnat në grupe të: agnatëve më të afërt dhe më
të largët
Grupin e anëtarëve më të afërt ose agnatëve me të drejta më të mëdha – e
përbënin personat që në momentin e caktuar jetonin nën pushtetin e një
pater familiasit.Këta agnat quheshin sui.

Dy grupet e agnatëve më të largët i përbënin personat:

a) Që dikur kishin jetuar, dhe
b) Që bile kanë mundur të jetonin nën patria potestas të njëjtë. dhe
2. Ndarja sipas shkallëve të gjinisë brenda grupeve të ndryshme – Afërsia e
gjinisë së personave të ndryshëm brenda grupeve të ndryshme të
agnatëve, shprehej me shkallën e farefisnisë, e cila përcaktohej me faktin
se sa lirime prej patria potestas duhej kryer në mënyrë që personat në
fjalë të bëhen sui juris.
B) Gjinia kognate
 Të afërm kognat ishin të gjithë personat që direkt apo indirekt rridhnin bile
prej njërit paraardhës të përbashkët. Të afërmit kognat, pra, rridhnin edhe
nga ana e babait edhe nga ana e nënës dhe sipas këtij kriteri ndaheshin:
në të afërm të degës së atit dhe të degës së mëmës.
 Të afërmit e gjakut ndaheshin:
1. në të afërm në vijë të drejtë, dhe
2. në të afërm në vijë të tërthortë.
 Të afërm në vijë të drejtë( linea recta)ishin persona që në një varg të
pandërprerë rridhnin njëri nga tjetri.
 Të afërmit e tërthortë (linea collateralis ) ishin personat që rridhnin
nga një paraardhës i përbashkët, e jo njëri nga tjetri (vëllezërit, motrat,
dajt, mbesat, xhaxhallarët, nipërit).
 Të afërmit kognat ndaheshin edhe në të afërm prej babait dhe prej
nënës(germani) dhe të afërm prej babait apo nënës (consaguinei dhe
uterini). Të afërmit prej babait dhe nënës ishin personat që rridhnin nga
paraardhësit e njëjtë meshkuj dhe femra . Të afërmit prej babait apo
nënës ishin personat që rridhnin pse nga një baba dhe nëna të ndryshme
(consaguinei ) ose nga një nënë dhe etër të ndryshëm (uterini).
 Ndarja tjetër me rëndësi e të afërmve kognatë ishte ndarja në të afërm
martesorë (legitimi) dhe jolegjitimë (spurii, vulgo concepti).
 Shkalla e farefisnisë së të afërmve kognatë llogaritej në bazë të rregullës :
tot gradus quot generationes. Sipas kësaj rregulle si të afërm kognatë të
një shkalle të njëjtë , të vijës së drejtë apo të tërthortë , merreshin
personat të cilët nga ndonjë paraardhës i përbashkët ishin larguar me
numër të njejtë lindjesh .

Familja romake
 Gjatë historisë së Romës, pas shkatërrimit të rregullimit shoqëror gjentil
janë shfaqur dhe zëvendësuar tri forma të familjes:
- Consortiumi,
- Familja patriarkale e agnatëve, dhe
- Familja kognate.
A) Consortiumi– ose kooperativa familjare e agnatëve i prin familjes
patriarkale romake, dhe u zhvillua menjëherë pas shpartallimit të
gjensit, kur u bë e mundur që pavarësisht të jetojnë dhe veprojnë
grupe prodhuesish më të vogla se sa gjensi i mëparshëm.
,,Anticum consortium”, si e quajti këtë bashkësi Aulo Gai, ose
,,societas fratrum”, përbënin të afërmit e lirë dhe të barabartë agnatë,
zakonisht ata ishin vëllezër me pasardhësit e tyre.
Në krye të kooperativës gjendej anëtari më i vjetër ose kryeplaku i
zgjedhur, ndërsa anëtarët tjerë të vjetër, merrnin pjesë me të drejta të
barabarta në zgjidhjen e të gjitha punëve.
B) Familja patriarkale e agnatëve - Kur zhvillimi i fuqive prodhuese
bëri të mundshme jetën e grupeve më të vogla prodhuesish se
konsorciumi, në Romë u organizuan të ashtuquajturat familje
patriarkale të agnatëve (familia, familia pecuniaque, domus).
Mirëpo, qysh në kohën e ligjit të XII tabelave ekzistonin paditë për
ndarje (actio familiae erciscundae, actio de communi
dividundo). Me padi për ndarje çdo pjesëtar i gjeneratës më të vjetër
në konsorcium kishte të drejtë që të kërkonte ndarjen e pasurisë së
konsorciumit dhe së bashku me personat që me konsorcium lidheshin
nëpërmjet tij, të formonte personalisht familjen e vet. Qytetari i këtillë
në familjen e posaformuar kishte pozitën e shefit (pater familis),
ndërsa të gjithë anëtarët e tjerë ishin nën pushtetin e tij (personat
alieni juris).
Familjet e posaformuara të të afërmve agnatë në patria potestastë
shefit të familjes ishin edhe më tutje bashkësi të mbyllura ekonomike.
Qëllimi i këtyre bashkësive ishte që me jetë dhe punë të përbashkët të
siguronin mjetet më të domosdoshme për ekzistimin e anëtarëve dhe për
vazhdimin e familjes. Në familjen e agnatëve, pater familiasi ishte
personi ,,quo in domo dominium habet”, personi i cili në ekonominë
shtëpiake ushtron pushtetin. Dominiumii shefit të familjes quhej edhe
patria potestas.
 Patria potestas i përkiste ,,et in res et in personas” dhe përfshinte:
1) Pushtetin e plotë dhe të përjetshëm mbi gruan e tij dhe gratë e të
gjithë bijve të martuar (manus);
2) Pushtetin e plotë dhe të përjetshëm mbi fëmijët e vet dhe të gjithë
anëtarët e tjerë të lirë të domusit (patria potestasnë kuptimin e
ngushtë);
3) Pushtetin e plotë dhe të përjetshëm mbi skllevërit që punonin në
kuadrin e domusit (domonica potestas);
4) Pushtetin mbi personat e lirë të cilët përkohësishtë gjendeshin në
domusnë bazë të mancipiumit, skllavërisë debitore ose të ndonjë
pune tjetër juridike, dhe
5) Pushtetin e plotë mbi tokat, mbi veglat e prodhimit, mbi prodhimet
e punës dhe mbi pasurinë tjetër në kuadrin e domusit (dominium,
propristas, prona).
c) Familja kognate – Krijimi i ekonomisë latifondistë bëri të mundur që
familja patriarkale e agnatëve të ndahej nga familia rustica – familje
prodhuese dhe në familia urbana – familje konsumuese.
Familja e kognatëve lindi gradualisht dhe u zgjerua me përmirësimin
ekonomik dhe personal të pozitës së personave alieni juris, me
mbizotërimin e martesës pa manus, si dhe me rendin e ri ligjor të
trashëgimit.

 Familja e kognatëve si bashkësi e të afërmve të gjakut dominoi

definitivisht në kohën e Justinianit. Familja kognate ndahej në dy lloje:
a. Në familje në kuptimin e ngushtë, dhe
b. Në familje në kuptim të gjerë.
 Familja kognate në kuptim të ngushtë – ishte bashkësia e të afërmve të
gjakut që jetonin në ekonomi të përbashkët shtëpiake. Personat që i
nënshtroheshin pushtetit të pater familiasit në këtë familje, ishin:
gruaja, fëmijët dhe personat e adoptuar. Pushteti i pater familiasitnuk
ishte më as i pakufizuar as i përjetshëm.
 Familja kognate në kuptim të gjerë – nuk ishte as bashkësi prodhimi, as
bashkësi konsumi. Ajo ishte një grup i të afërmve të cilët ,,ab ejusdem
ultimi genitoris sanguine proficiscuntur”rridhnin nga gjaku i
paraardhësit të përbashkët.
d) Cognatio servilis – Marrëdhëniet familjare të skllevërve në të drejtën
romake nuk kishin kurrfarë rëndësie gjer me fitoren e parimit të gjinisë
kognate. Fitorja e parimit të gjinisë kognate nxori parimin e kufizuar të
bashkësive familjare skllavërore (ndalimi i separatio dura).

E DREJTA MARTESORE

Kuptimi i martesës
 Gjensi, konzorciumi dhe familja patriarkale e agnatëve nën pushtetin e
patrias familiaspërfaqësonte bashkësitë gjera familjare, në kuadrin e të
cilave kishte një numër të madh meshkujsh të aftë për martesë dhe një
numër të madh vajzash të afta për martesë. Meqë këto bashkësi ishin
egzogame, meshkujve u lejohej të martoheshin vetëm me vajzat e lindura
jashtë rrethit të familjes, ndërsa vajzave, që të martoheshin me meshkuj
të grupeve tjera të familjare.
Prandaj, me rastin e çdo lidhjeje të martesës lindnin 2 çështje themelore:
1) Çështja se nën çfarë kushtesh mund ta braktisnin gratë familjen e tyre
të mëparshme dhe të bëhen anëtare të familjes së burrit, dhe
2) Çështja se çfarë pozite juridike kishte gruaja në familjen e re.
Çështja e parë – është zgjidhur në shumë mënyra. Në kohën më të lashtë,
kërkohej pëlqimi ekskluzivisht i kryetarëve të familjes. Më vonë përveç
pëlqimit të kryetarëve të familjes ishte i nevojshëm edhe pëlqimi i
bashkëshortëve dhe më në fund pëlqimi i bashkëshortëve ishte i vetmi që
kishte rëndësi juridike.
Çështja e dytë – po ashtu është zgjidhur ndryshe në të drejtën e lashtë dhe
ndryshe në atë klasike dhe postklasike.
 Në të drejtën e lashtë gruaja pas martesës bëhej person alieni juris e cila
u nënshtrohej urdhrave të pater familiasit.
 Në të drejtën klasike dhe posklasike humbi varësia e drejtpërdrejtë e
gruas ndaj pater familiasit të burrit. Për këtë kohë vlente definicioni:
nuptiae sunt conjunctionmaris et feminae et consortium omnis
vitae, divini et humani juris comunication osemartesa është lidhje
midis mashkullit dhe femrës dhe bashkësi e tërë jetës, ndarje
reciproke e drejtësisë hyjnore dhe njerëzore.
 Po kështu martesa mori definicionin edhe si: nuptiae utem sive
matrimonium est viri et mulieris conjuctio, individuam
consuetudinem vitae continens-martesa është lidhja midis burrit
dhe gruas, që përbën bashkësinë e pandarë të jetës. Prandaj, në të
drejtën romake martesa ishte bashkësi monogame e jetës, e rregulluar
me dispozita juridike midis mashkullit dhe femrës.

- Kushtet për lidhjen e martesës

Për lidhjen e martesës juridikisht të rregullt romake duhej patjetër të

realizoheshin disa kushte ose të ashtuquajturat elemente konstitutive
(kryesore ose esenciale).
 Elementet konstitutive të martesës romake ishin:
- Jus conubii,
- Affectio maritalis,
- Puberteti i bashkëshortëve, dhe
- Forma e parashikuar me ligj.

 Martesen juridikisht te rregullt romake mund ta lidhnin vetem personat te

cileve u njihej Jus conubii , Jus Conubii kishin ekskluzivisht qytetarët
romak dhe latinët e vjetër(Latini veteres) me kufizimet për plebejas gjer
me lex Canuleia, për qytetarët libertinë në kohën e principatës, ndërsa
për pjesëtarët e grupeve të lidhura me profesione, në të drejtën
postklasike.
 Martesen juridikisht te rregullt romake mund ta lidhnin vetem personat qe
kishin per qellim te formonin bashkesine martesore Affectio maritalis.
Ne të drejtën e lashtë nuk ishte i domosdoshëm të ekzistonte te
bashkëshortët e ardhshëm. Në atë kohë mjaftonte që këtë qëllim ta
shprehnin kryetarët e familjeve përkatëse. Në të drejtën klasike u kërkua
që ekzistonte si te bashkëshortët e ardhshëm ashtu edhe te kryetarët e
familjeve. Në të drejtën postklasike mjaftonte që të ekzistonte
ekskluzivisht te personat që lidhnin bashkësinë martesore.
 Martesen juridikisht te rregullt romake mund ta lidhnin vetem personat qe
ishin në pubertet qe do te thote femrat qe kishin mbushur moshën 12
vjeçare dhe meshkujt moshën 14 vjeçare.
 Martesa juridikisht e rregullt romake mund telidhej vetem ne Format e
parashikuara juridike Format per lidhjen e martesës romake ishin:
conferreatio, coemptio dhe usus.
 Në rast të mosplotësimit të ndonjërit nga kushtet e përmendura,
konsiderohej se martesa nuk ekzistonte dhe se lidhja ekzistuese nuk
mund të ketë pasoja të lidhura me institucionin e martesës.

Pengesat martesore

 Rrethanat të cilat nuk bënte të ekzistonin me rastin e lidhjes së një

martese të caktuar, quhen pengesa martesore.
Sipas të drejtës martesore si pengesa martesore konsideroheshin:
- Martesa ekzistuese – ishte njëra nga pengesat themelore martesore,
sepse Roma prej fillimit të krijimit të së drejtës romake gjer me
shkatërrimin e shtetit romak, dinte vetëm për martesën monogamike.
Lidhja e martesës përkundrejt kësaj pengese, sillte infaminë.
- Sëmundja shpirtërore – ishte po ashtu pengesë martesore, nëse
dukej para se të vendosej lidhja martesore.
 - Gjinia e gjakut – po ashtu ishte pengesë martesore, në vijë të drejtë
pa kufizime, ndërsa në vijë të tërthortë gjer në shkallën e katërt.
Krushqia ishte pengesë martesore vetëm në vijë të drejtë, ndërsa
gjinia civile në po atë masë sikurse është gjinia sipas gjakut.
 Përveç pengesave të përmendura, në kohën e Augustinit ishin parashikuar
edhe shumë të tjera: ndalohej martesa ndërmjet qytetarit të lindur në liri
dhe të liruarës me sjellje të këqija, ndalohej martesa ndërmjet senatorit
dhe të liruarve në përgjithësi, si dhe martesa ndërmjet këtyre personave
dhe artistëve.
 Më vonë ndalohej martesa ndërmjet tutorit dhe pupiles; ndërmjet
drejtuesit të provincës dhe grave të domiciluara në terrenin e provincës;
ndërmjet krishterëve dhe paganëve; ndërmjet personave që ishin betuar
se nuk do të martohen; ndërmjet atyre që kishin shkelur kurorën si dhe
martesa e ushtarëve.

- Fejesa – Sponsalia

 Fejesa paraqet dhënien dhe marrjen reciproke të premtimeve për lidhjen e

martesës së ardhshme. (sponsalia sunt mentio et repromissio
nuptiarum futurarum) Forma e lidhjes së fejesës në të drejtën e lashtë
ishte sponsio solemne ndërmjet prindërve të bashkëshortëve të
ardhshëm, ku mund të ishin të pranishëm edhe bashkëshortët e
ardhshëm, mirëpo prezenca e tyre nuk kishte rëndësi juridike.
 Në bazë të fejesës në të drejtën e lashtë rezultonte detyrimi që të lidhet
martesa e kontraktuar por ky detyrim ra posht kur mbizoteruan parimet
mbi nevojen e lirise me rastin e lidhjes se martesave (Matrimonia libera
esse debent).
 Në bazë të fejesës së asaj kohe mund të kërkohej vetëm zhdëmtimi nga
personi që kishte prishur fejesën pa arsye. Kthimin e dhuratave mund ta
kërkonte ana e pafajshme. Në të drejtën klasike dhe postklasike fejesa
mund të lidhej edhe me marrëveshje joformale. Kur prishej fejesa
kontraktohej zhdëmtimi i veçantë në formë kapari (arra sponsalicia).

- Format për lidhjen e martesës

 Martesa juridikisht të rregullta duhej të lidheshin doemos sipas formave të

parashikuara juridike. Format parashikuara ndryshuan në etapa të
ndryshme të zhvillimit të së drejtës.
 Si formë më e vjetër e vendosjes së lidhjeve juridikisht të rregullta
martesore, në burimet historike përmendej grabitja(raptus mulierum).
 Coemptio apo blerja formale e gruas u shfaq pothuajse me siguri në
periodën e blerjes reale të grave, pater familiasi i nuses në pranin e
liberpensit dhe 5 dëshmitarëve ja dorëzonte nusen kryetarit të
familjes së dhëndrit apo vetë dhëndrit (nëse ishte sui juris), ndërsa
dhëndri vetë ose kryetari i familjes së tij i jepnin kryetarit të familjes së
nuses nummus unus (monedhë të vogël) në emër të çmimit simbolik.
Pas këtyre formaliteteve konsiderohej se ishte lidhur martesa juridikisht e
rregullt romake.
 Forma e dytë e parashikuar për lidhjen e martesës ishte e ashtuquajtura
confareatio.Kjo ishte forma më solemne që e përdornin shtresat e
patricëve të shoqërisë romake. Kur lidhej martesa në këtë formë, duhej
doemos të ishin të pranishëm të fejuarit, pontifex maximus, flamen Dialis
dhe së paku 10 qytetar madhorë romak. Të gjithë të pranishmit
detyroheshin që t’ia sillnin viktimën Jupiterit (panis farreus) dhe ta
përcillnin nusen gjer në shtëpinë e dhëndrit. Në dyert e shtëpisë, dhëndri i
jepte nuses zjarr dhe ujë dhe i ofronte bukë, ndërsa duke marrë bukën,
zjarrin dhe ujin, duhej të thoshin: ubi tu Gaius, ibi ego Gaia (kudo që
të jesh ti, do të jem edhe unë).
 Forma më e shpeshtë dhe më e thjeshtë për lidhjen e martesës romake
ishte usus (fakti i jetesës së përbashkët). Usus si formë për lidhjen e
martesës u shfaq në qarqet e varfra të plebejasve dhe ishte një transferim
i thjeshtë i nuses në shtëpinë e dhëndrit. Kjo bashkësi e gruas dhe e burrit
dallonte konkubinatet e zakonshme për nga i ashtuquajturi affectio
maritalis. Paramendohej se affectio maritalis ekziston sa herë kur në
bashkësinë jetësore gjendeshin meshkuj dhe femra të të njëjtës pozitë
shoqërore.
 Për shkak të thjeshtësisë së vet, ususipërdorej pothuajse si formë e
vetme për lidhjen e martesave në kohën e të drejtës klasike. Mirëpo,
atëherë, krahas me formën e ususit u zhvillua edhe institucioni i njohur
me emrin usurpatio trinoctii.Në të vërtet mendohej se gruaja që është
martuar sipas usus, pasi kalonte një vit, nëse tërë kohën ishte në shtëpinë
e burrit, hyn nën manus të burrit apo të kryetarit të familjes së tij. Për të
mos ngjarë kjo, qe bërë zakon që gratë para kalimit të afatit të
parashikuar, t’i kalonin tri ditë jashtë shtëpisë së burrit. Në atë rast nuk
hynin nën manus të burrit, ose të kryetarit të familjes së tij, por ngelnin
sui juris, po qese kishin qenë ashtu para lidhjes së martesës, gjegjësisht
po qese kishin qenë nën patria potestas të kryetarit të familjes së tyre të
mëparshme

- Marrëdhëniet personale të bashkëshortëve

 Në martesën e lidhur në njërën nga format e vjetra – coemptio,
confereatio– mbi gruan ushtrohej pushteti ose manusi i kryetarit të
familjes së burrit apo vetë burrit, nëse ishte sui juris. Martesa e këtillë qe
nxirtrte te ashtuquajturen Conventio in manum, njihej si martesë me
manus.
 Përkundër kësaj, në martesën e lidhur me usus nuk vendosej manusi as i
burrit, as i kryetarit të familjes së tij. Në këtë martesë, gratë ngelnin
persona sui juris, nëse kishin qenë ashtu para lidhjes së martesës,
gjegjësisht ngelnin nën pushtetin e pater familiasit të tyre, nëse para
lidhjes së martesës ishin alieni juris. Kjo martesë njihej si martesë pa
manus(matrimonuim cum manu) Marrëdhëniet e bashkëshortëve në
martesën me manus ndryshonin esencialisht prej marrëdhënieve të
bashkëshortëve në martesën pa manus.
a) Marrëdhëniet e bashkëshortëve në martesë me manus.
Martesa me manus ishte martesë tipike e të drejtës së lashtë. Në këtë
martesë gruaja bëhej anëtare e familjes së burrit dhe varej drejtpërdrejtë
nga kryetari i familjes. Ajo bëhej agnat me agnatët e burrit, ndërsa nuk ishte
më agnat me familjen e të atit. E tërë pasuria e gruas kalonte mbi kryetarin e
familjes së re.E drejta themelore dhe e vetme që e fitonte gruaja në martesë
me manus ishte e drejta e trashëgimit.
b) Marrëdhëniet e bashkëshortëve në martesë pa manus.
 Martesat pa manus ishin tipike në zhvillimin klasik dhe postklasik të
shtetit romak. Në martesat pa manus, gruaja nuk bëhej agnat me agnatët
e burrit, ngelte agnat në familjen e saj të mëparshme, kurse bëhej person
sui juris, nëse këtë pozitë e kishte në momentin e lidhjes së martesës.
 Martesa pa manus kishte pasoja të caktuara juridike që rezultonin nga
fakti i ekzistimit të lidhjes martesore: burri dhe gruaja ishin të detyruar të
respektonin dhe të ndihmonin njëri – tjetrin dhe të abstenonin nga çdo
veprim që do të rrezikonte ekzistimin e bashkësisë martesore. Prandaj
nuk guxonin të ngrinin padi ndaj njëri – tjetrit.
 Burri mund të kërkonte nga gruaja të jetonte në ekonominë e tij shtëpiake
dhe kishte të drejtë të administronte vlerat e pajës të gruas gjersa e
shfrytëzonte pajën(ad onera matrimonii sustinenda).
 Sipas ediktit të Augustit dhe Klaudit, grave u ndalohej të hynin borxh dhe
të garantonin për detyrimet e reja të burrit. Po këtë qëllim kishte edhe
ndalimi i dhuratave midis bashkëshortëve.
 Pozita e pavarur e gruas në martesën pa manus shkaktoi mohimin e të
drejtave trashëgimore të gruas në familjen e burrit, bile iu mohua e drejta
reciproke trashëgimore midis nënës dhe fëmijëve. Nëna dhe fëmijët nuk
ndodheshin në gjini agnate, por vetëm në atë kognate.
 - Paja dhe dhurata paramartesore

 Pasuria që e kishin në dispozicion bashkëshortët për të lehtësuar barrën e

bashkësisë martesore, përfshinte dy masa të ndara të vlerave:
a) Pajën (dos) që e sillte gruaja, dhe
b) Dhuratën paramartesore (donatio ante nuptias) që e sillte
burri.
a) Paja (dos)
 Pasuria të cilën me rastin e lidhjes së martesës ja dorëzonte gruaja
burrit për lehtësimin e jetës së përbashkët quhej pajë (dos). Paja ishte
pjesë e pandarë e martesave romake. Detyrat e caktimit të pajës e
ngarkonin gruan, nëse ishte alieni juris. Më vonë kjo detyrë ngarkonte
të atin edhe kur vajza ishte e emancipuar, kurse në të rrallë edhe
nënën.
 Mënyrat e kontraktimit të pajës ishin të ndryshme: dos aut datur aut
dicitur aut promittitur.Dation Dotis ose Dorëzimi i pajës bëhej me
çdo veprim që mjaftonte të konstatohej se burri posedonte vlerat e
pajës (mancipatio, in jure cesio, traditio) ose mundësinë që të
shfrytëzonin disa të drejta (kuaziposedimi i të drejtave në bazë të
stipulimit, cedimit të aktiveve etj.).
Promisio dotis behej ne forme te stipulimit, ndersa Dictio dotis ne
forme te premtimit te njeanshem somelmn qe numerohej si kontrate
verbale.
 Regjimi juridik mbi vlerat e pajës gjatë kohëvazhdimit të martesës
ishte i ndryshëm.
 Në të drejtën e lashtë vlente rregulla se paja në momentin e lidhjes
së martesës bëhej pronë e burrit ose e pater familiasit të tij, kur buri
ishte alieni juris. Paja e marrë ngelte pronë e këtyre personave kur
vdiste gruaja bile edhe në rast shkurorëzimi.
 Në të drejtën klasike, paja nuk bëhej më pronë e burrit. Gjatë
kohëvazhdimit të martesës, burri ose pater familiasi i tij, kishin të
drejtë administrimi mbi vlerat e pajës dhe detyroheshin që dobitë e
fituara nga vlerat e pajës t’i përdornin. Në rastet kur martesa zgjidhej
me shkurorëzim, zbatohej rregulla që në çdo rast lejohej bile restituimi
(rikthimi) i kufizuar i vlerave të pajës.
 Parimet e të drejtës klasike për pronën mbi gjërat e pajës dhe për
restituimin e pajës u përvetësuan edhe në kohën postklasike. Atëherë
u caktua rregulla që burri ta kthejë pajën gjithmonë, nëse nuk është
trashëgimtar i gruas. Për kthimin e pajës ishte actio ex stipulatu, me
të cilën kërkohej restituimi i dos adventicia. Përveç kësaj, në të
drejtën postklasike gruas i lejohej padia vendikatore për disa gjëra të
pajës, ndërsa për sigurimin e restituimit të pajës, në favor të gruas u
 parashikua edhe hipoteka e përgjithshme e priveligjuar mbi tërë
pasurinë e burrit.

b) Dhurata paramartesore
Dhuratat paramartesore ishin pjesa e pasurisë që e ndante burri, zakonisht
në lartësinë e vlerës së pajës dhe që ia dhuronte gruas së ardhshme për
lehtësimin e jetës bashkëshortore( donatio ante nuptias)Dhuratat
paramartesore edhe më tej ngelnin nën administrimin e burrit. Kur zgjidhej
martesa për shkak të vdekjes së burrit, donatio ante nuptias i takonte
fëmijëve, ndërsa gruaja e gëzonte të drejtën e uzufruktit, kurse në rast
shkurorëzimi me fajin e burrit, donatio ante nuptiaskalonte në pronë të
gruas. Në çdo pikëpamje tjetër donatio ante nuptias barazohej me pajën.
Në kodifikimin e Justinianit emri i këtij institucioni pat ndryshuar në donatio
propter nuptias sepse Justiniani lejoi që kjo dhuratë të jepej edhe gjatë
kohëvazhdimit të martesës.

Zgjidhja e martesës

 Matrimonium justus ose justae nuptiae,Lidhja e perhershme midis

mashkullit dhe femres sipas dispozitave të së drejtës romake martesa
mund të zgjidhej ekskluzivisht me veprimin e fakteve të reja juridike:
- Ngjarjeve natyrore, dhe
- Veprimeve njerëzore.

a) Zgjidhja e martesës për shkak të vdekjes dhe për capitis

deminutio
 Vdekja natyrore e burrit, e gruas apo e që të dy bashkëshortëve
shkaktonte zgjidhjen e martesës ashtu si shkaktonte edhe humbjen e
përgjithshme të zotësisë së juridike. Pas vdekjes së njërit nga
bashkëshortët, binte poshtë edhe pengesa martesore për shkak të
ekzistimit të lidhjes martesore. Në atë rast burrat mund të lidhnin
menjëherë martesë të re, ndërsa për gra ishte caktuar tempus lugendi.
 Martesa zgjidhej edhe në të gjitha rastet kur ndonjë qytetar romak
pësonte capitis deminutiomaxima dhe media, sepse që të dy
institucionet lidheshin me humbjen e statusit të qytetarit, pra edhe me
humbjen e jus conubii.
b) Zgjidhja e martesës me shkurorëzim
 Në të drejtën e lashtë lejohej zgjidhja e martesës me shkurorëzim. Këtë të
drejtë e kishte ekskluzivisht burri dhe pater familiasi i burrit.
 Shkurorëzimi lejohej për shkak të shkeljes së kurorë, për shkak të
alkoolizimit, për shkak të dështimit të fëmijës etj. Gruaja nuk e kishte
këtë të drejtë, sepse nuk ia lejonte pozita në familje si person alieni juris.
 Forma e shkurorëzimit ishte korelative ndaj formës së lidhjes: martesa e
lidhur në formën conferatio zgjidhej në formën differatio;
martesa e lidhur në formën coemptio zgjidhej në formën
remancipatio, ndërsa martesa e lidhur në formën e ususit
zgjidhej me shkurorëzim të vërtetë të bashkësisë martesore me
urdhër të burrit.
 Shkurorëzimi i njëanshëm me vullnetin e burrit, e njohur në të drejtën e
lashtë, nuk qëndroi dot si mënyrë e vetme e zgjidhjes së martesës në
periodën kur mbizotëruan martesat pa manus, edhe gruaja e fitoi të
drejtën që të kërkojë shkurorëzimin. Shkurorëzimi lejohej edhe me
marrëveshje reciproke të bashkëshortëve. Për shkaqe shumë të
arsyeshme shkurorëzimin mund ta kërkonte edhe pater familiasi i gruas.
Shkaqet e shkurorëzimit nuk ishin të caktuara. Shkurorëzimi bëhej edhe
atëherë kur nuk kishte kurrfarë arsye, përveç dëshirës, qoftë e njërit nga
bashkëshortët. Forma e parashikuar e shkurorëzimit ishte deklarimi para
dëshmitarëve ose libellus repudii i shkruar.
 Në të drejtën postklasike, për shkak të ndryshimeve në pikëpamjet morale
që i solli me vete krishterizmi, perandorët nxirrnin dispozita religjioze mbi
shkurorëzimin. Në këtë kohë ekzistonin dy lloje themelore të
shkurorëzimit:
1. Divortium cum damnoapo shkurorëzimi i përcjellë me pasoja të
këqija, dhe
2. Divortium sine damno apo shkurorëzimi pa pasoja të këqija.
Shkurorëzimi i përcjellë me pasoja të këqija ndahej në dy lloje:
- Në shkurorëzimin pa shkak të paraparë juridik, dhe
- Shkurorëzimi i njëanshëm me fajin e njërit nga bashkëshortët.

 Pasoja e dëmshme që goditnin njërin nga bashkëshortët fajtor për

shkurorëzim me pasoja të këqija ishin:
 Humbja e pajës,
 Ndalimi i martesës së re,
 Deportimi.
 Shkurorëzimi pa pasoja të këqija ndahej në dy lloje:
- Shkurorëzim me marrëveshje reciproke të bashkëshortëve, dhe
- Shkurorëzim me vullnetin e njërit nga bashkëshortët por për shkaqe të
arsyeshme si janë: impotenca, sëmundjet seksuale etj.
 Shkaqet që i jepnin të drejtë njërit nga bashkëshortët të pafajshëm të
shkurorëzohej pa kurrfarë pasojash të dëmshme ishin këto:
 Shkelja e kurorës,
 Vepra e rëndë penale,
 Rrezikimi i jetës,
 Jeta imorale, etj.
Forma e shkurorëzimit ishte deklarata e shkruar para dëshmitarëve.
TUTORIA DHE KUJDESTARIA
Kuptimi i tutorisë dhe kujdestarisë

 Tutoria dhe kujdestaria janë institucione juridike të lidhura shumë

ngushtë me çështjen e zotësisë së veprimit të personave sui juris, ato nuk
hynënë qështjet e të drejtës familjare.
 Duke marrë parasysh rregullat mbi organizimin e pushtetit familjar dhe
për shkak të një vargu rrethanash natyrore (mosha, seksi, cilësitë psikike,
morale dhe fizike), problemi i zotësisë së veprimit shfaqej te ata persona,
të cilët për çfarëdo arsye nuk jetonin nën patria potestas, apo të cilëve u
njihej statusi i personave sui juris, kur gjendeshin në rrethana të tilla sa
nuk mund të pritej që në mënyrë të arsyeshme të përdorin pavarësisht të
drejtat e njohura.
 Për rastet e këtilla ishte e nevojshme të krijohet rregulla mbi plotësimin e
zotësisë së veprimit të personave që nuk kishin zotësi veprimi të
pakufizuar ose të kufizuar. Përmbledhja e rregullave juridike që rregullonin
materiene përmendur e përbënte të drejtën tutoriste dhe kujdestare.
 Me fjalë të tjera, në të drejtën romake ekzistonin dy institucione të cilat
kishin për qëllim të plotësonin mungesën e zotësisë së veprimit te
personat pa aftësi.
Tutoria – ishte institucion me të cilin plotësohej mungesa e zotësisë së
veprimit të kategorive të tëra të personave që për shkak të moshës ose
seksit nuk ishin në gjendje të dilnin vetë në komunikimin juridik.
Kujdestaria – ishte institucion me të cilin plotësohej mungesa e zotësisë së
veprimit te personat të cilat nga vetë natyra duhej të kishin zotësi të plotë
veprimi, mirëpo nuk ishte ashtu për shkak të të metave personale (personat
e sëmurë psikikisht, batakçinjtë, personat me të meta fizike).

Tutoria mbi të miturit

 Të miturit (impubere) sui juris të gjinisë mashkullore dhe femërore gjersa

bëheshin madhorë, duhet të ishin patjetër nën tutori (tutela, mbrojtje).
a) Mënyrat e krijimit të tutorisë
Tutoria mbi të miturit vendosej:
- Me dispozitën e dëshirës së fundit të kryetarit të familjes (tutela
testamentaria),
 - Me ligj (tutela legitima), ose
- Me vendim të organeve kompetente shtetërore (tutela dativa).
 Tutela testamentaria– njihej qysh në ligjin XII tabelave. Çdo pater
familias kishte të drejtë që në testament me dëshirën e fundit t’u
caktonte tutorin të gjithë personave të mitur prej sui, të gjithë personave
të cilët në momentin e vdekjes së pater familiasit do të bëheshin sui juris.
 Tutela legitima ose tutoria me ligj – konstituohej kur pater familiasi
nuk u kishte caktuar me testament tutorin personave të mitur suijuris. Në
atë rast, të drejtën dhe detyrën e tutorit e kryenin ata të afërm agnat
meshkuj të të miturit, që ishin të parashikuar si trashëgimtar intestator në
rast të vdekjes së tij. Kur parimet e gjinisë agnate dolën prej përdorimit
nën presionin e gjinisë kognate, tutelaligjore e agnatëve u hoq më parë
nga gratë sipaslex Claudia, e pastaj u hoq gradualisht edhe nga të
miturit sui juris. Të drejtën e tutorisë e fitonte më parë nëna e pastaj
kognatët e tjerë, Ne kete menyre u hoqen dy rregulla qe tutore mund te
jene vetem meshkujt :Tutelam administrare virile munus est et ultra
sexum femineae infirmitatis tale officum est
 -Kur tutori nuk ishte i caktuar as me testament, as me ligj dhe kur
personat e autorizuar ose nuk donin ose nuk mund ta pranonin detyrën e
tutorit, organet kompetente shtetërore ishin të autorizuara ta zgjidhnin
personin që do ta merrte këtë detyrë.
 Organet shtetërore – të autorizuara për t’i emëruar tutorët ishin
pretorët dhe tribunët plebejas (lex atinia), ndërsa në provinca,
drejtuesit.

b) Shkaqet për refuzimin e detyrës së tutorit

 Të gjithë personat që ishin thirrur në mënyrë të rregullt që ta
kryenindetyrën e tutorit, ishin të obliguar ta pranonin këtë detyrë. Në
raste të veçanta, disa persona nuk mund ta pranonin detyrën e tutorit,
kurse të tjerët kishin të drejtë ta refuzonin.
 Detyrat e tutorit nuk mund t’i pranonin personat e paaftë, si të paaftë
konsideroheshin të gjithë personat që me cilësitë personale, ose me
pozitën juridike, ose me profesion, nuk garantonin se do ta kryenin drejtë
detyrën e tutorit. Shkaqet e paaftësisë ishin skllavëria, pozita e peregrinit,
sëmundja mentale, shurdhimi, nemitja, shërbimi ushtarak, kur ishte
kreditor ose debitor ndaj pupilit, mosha jo e pjekur dhe seksi femëror( gjer
ne kohen postklasike). Te gjitha kete shkaqe u quajten Excusationes
necessariae, perkundrej Excusationes necessariae vepronin te
ashtuquajturat Excusationes voluntaria qe ishin shkaqet qe u jepnin te
drejte personave te afte per tutori qe ta evitonin te ushtruarit e detyres
konkrete tutoriste.
 Të drejtën për ta evituar ushtrimin e detyrës së tutorit e kishin personat e
varfër, të vjetrit, dhe të sëmurët; personat që kishin ushtruar tri tutori të
 tjera; pjesëtarët e disa korporatave; personat që merreshin me disa
profesione të lira (filozofët, mjekët, oratorët, atletët); personat të cilëve u
njihej jus liberum, si dhe personat që mund ta emëronin qytetarin që do ta
kryente detyrën e tutorit më me sukses(potioris nominatio) Për këto
shkaqe kujdeseshin organet shtetërore vetëm sipas kërkesës së palëve.
c) Autorizimet e tutorit
 Detyra themelore e tutorit ishte që të mbrojturin apo pupilin të mos e linte
pa mbrojtje. Të drejtat e tutorit në të ushtruarit e detyrës vareshin nga
mosha e pupilit.
 Fëmijët gjer në 7 vjeç ishin plotësisht pa zotësi të veprimit (infantes)
Kujdesi për ngritjen dhe edukimin e këtyre fëmijëve i qe besuar rregullisht
nënës. Tutori nuk merrte pjesë në punët e edukimit. Kishte detyrë t’i
paguante shpenzimet e alimentimit, duke i shfrytëzuar mjetet e pupilit.
Pasurinë e pupilit nën 7 vjeç tutori e administronte plotësisht vet, Te
drejtat qe i kishte me kete rast, quheshin Libera administration.Në sajë
te libera administratio tutori ishte i detyruar që me sendet e pupilit te
vepronte me ndergjegje :qe sendet e pupilit ti shfrytezonte racionalisht ne
menyre ekonomike : qe me fitimin e realizuar ta hidhte ne pasurine e
pupilit, si dhe te pergjigjej per qdo dem qe do ta pesonte pupiliper shkak
te mosndergjegjes se tij.
 Rregullat mbi kryerjen e detyrës së tutorit ishin diçka të tjera në rast kur
pupili ishte person mbi 7 vjeç(impuber infantia major) Edhe në këto
raste, tutorët kishin të drejtë që pa pëlqimin dhe pa prezencën e të miturit
t’i lidhnin të gjitha punët dhe t’i ndërmerrnin të gjitha veprimet juridike, të
domosdoshme për mbrojtjen e interesave të pupilëve, nëse nuk është
fjala për punë të atilla kur ishte e domosdoshme prezenca e të
autorizuarit juridik.
 Aktet e ndërmarra nga inpuberes infantia majores ishin të plotfuqishme
bile edhe pa pëlqimin e tutorit, nëse paraqiteshin akte fitimi (melioren
condicionem facere) ndërsa ishin të pavlefshme kur ishte fjala për aktet
e marrjes së detyrimeve (deteriorem condicionem facere).
 Që aktet e marrjes së detyrimeve të ishin të plotfuqishme, kërkohej që me
këto akte, në momentin e ndërmarrjes, të merrte pjesë edhe tutori e që
me lejen e tij ta plotësonte mungesën e zotësisë së veprimit të pupilit.

d) Shuarja e tutorisë
 Tutoria shuhej kur vdiste pupili, kur pësonte capitis deminutio dhe kur
bëhej madhor. Përveç kësaj, tutoria shuhej: kur vdiste tutori, kur tutori
pësonte capitis deminutio; kur për shkaqe të arsyeshme hiqte dorë nga
tutoria, si dhe kur bëhej i paaftë apo i dyshimtë se për interes të tij po e
shfrytëzon pasurinë e pupilit.Kur tutoria shuhej nga ndonjë shkak
personalisht të tutorit, duhej emëruar tutor të ri.
 e) Përgjegjësia e tutorit
 Në të drejtën e lashtë dihej për dy mjete themelore të mbrojtjes së
interesave të pupilëve nga tutorët e pandërgjegjshëm.
Mjeti i parë – ishte actio suspecti tutoris. Këtë padi mund ta ngrinte çdo
person, nëse kishte vërejtur keqpërdorimin e tutorit. Dënimi bënte të
shkëputej marrëdhënia tutoriste dhe sillte infaminë e tutorit të mëparshëm.
Mjeti i dytë– ishte actio de rationibus distrahendis. Këtë padi e ngrinte
pupili mëparshëm pasi ndërpritej marrëdhënia tutoriste, kur ekzistonte
dyshimi se llogaritë mbi administrimin e pasurisë së pupilit nuk ishin
spastruar krejt. Aktgjykimi figuronte in duplum.
 Në të drejtën klasike, përveç mjeteve të përmendura juridike, për
mbrojtjen e interesave të pupilëve u parashikua detyrimi i tutorit që në
momentin e lidhjes së marrëdhënies tutoriste të depononte pengun se do
ta ruante pasurinë e pupilit.
 Në të drejtën postklasike interesat e pupilëve mbroheshin edhe me
hipotekën e përgjithshme të privilegjuar mbi pasurinë e tutorit.

Tutoria mbi gratë

 Tutoria mbi gratë u vendos, kryesisht, njësoj sikurse edhe tutoria mbi të
miturit. Megjithatë, kur u pa se asnjë shkak serioz nuk fliste në favor të
institucionit të titurisë mbi gratë madhore, romakët, duke i mbetur besnik
traditës për nga forma, në esencë e ndryshuan tërë këtë institucion me
parashikimin e të ashtuquajturës tutela optiva dhe tutela fiduciara.
 Tutelia optivambështetej në dispozitat e testamentit dhe i jepte të drejtë
bashkëshortes së pater familiasit që sipas vullnetit të lirë ta zgjedhte
tutorin.
 Tutela fiduciaradilte në rastet kur gruaja nën tutori dëshironte t’i ikte
tutorisë ligjore të agnatëve. Në atë rast gruaja lidhte martesë formale
(coemptio fiduciae cause)dhe merrej vesh me burrin formal që
menjëherë t’ia rimanciponte personit i cili do ta lironte nga pozita in
mancipio dhe kështu të merrte rolin e tutorit.
 Gjatë kohës kur gruaja ishte në tutori, ndaj saj tutori nuk kishte
personalisht kurrfarë të drejtash. Nuk kishte as të drejtën që vetë të
administronte me gjërat e gruas. I vetmi autorizim i tutorit ishte dhënia e
pëlqimit me rastin e punëve më solemne të së drejtës së lashtë(actus
legitimi)Punët tjera juridike gruaja i ndërmerrte pavarësisht.

Kujdestaria mbi të marrët

 Kujdestaria mbi të marrët dihej qysh prej ligjit XII tabelave. Kujdestarët e
tyre (curatores furiosi) ishin agnatët ose gjentilët më të afërm. Në
rastet kur kujdestarin nuk e ushtronte asnjëri prej këtyre personave, të
marrëve u caktohej kujdestari sipas vendimit të organit kompetent
shtetëror. Organi që vendoste për caktimin e kujdestarisë detyrohej t’i
merrte parasysh personat që i kishte emëruar pater familiasi me
testament si të përshtatshëm që ta kryenin këtë detyrë.
 Të marrët pa momente qetësimi ishin fare pa zotësi veprimi(amentes,
mente capti)ndërsa ata me momente kur qetësoheshin kishin zotësi të
plotë veprimi (furiosi cum lucidis intervallis)
 Kujdestari i të marrit kishte Liberam administrationem bonorum ose të
drejtë të administronte lirisht me të gjitha gjërat e të çmendurit.

Kujdestaria mbi prishësit

 Qytetarët që shpenzonin pa arsye pasurinë e trashëguar me

ligj(intestator)sipas vendimit të organeve kompetente mund të
mbeteshin pa zotësi veprimi. Në atë rast binin nën kujdestari të agnatëve.
(cura prodigi)
 Në kohën klasike prishës(prodigi) mund të shpalleshin edhe personat që
shkapërderdhnin pasurinë, po qese e kishin trashëguar edhe me
testament. Prishësve të këtillë ua caktonin kujdestarin (curator)organet
kompetente shtetërore.
 Mbi pasurinë e prishësve, kujdestarët kishin liber am administrationem
nën kushte të njëjta nën të cilat e kishin edhe mbi pasurinë e personave
 infantia majores. I vetmi dallim ishte se nuk i referoheshin interpositio
auctoritatisd.m.th. në asnjë punë juridike nuk vepronin së bashku me
prishësin.

Kujdestaria mbi personat më të rinj se 25 vjeç

 Në fillim të shek. të dytë të epokës së vjetër, bashkëkontraktuesit e të

miturve nën 25 vjeç duhej patjetër të ishin shumë syçelë për të mos rënë
në ndonjë gabim, që do të shkaktonte Judicium publicim rei privatae
ne ze ose perdorimin e exceptio legis Plaetoriae. Për shkak të këtyre
rreziqeve që mund të përfundonin në disfavor të bashkëkontraktuesve të
personave pa përvojë, u dobësua mjaft pozita ekonomike e personave më
të rinj se 25 vjeç.
 Për t’u evituar mosbesimi ndaj tyre, u krijua institucioni i kujdestarisë së
veçantë, e ashtuquajtura Cura minorum XXV annorum kujdestari mbi
personat më të rinj se 25 vjeç.
 Në fillim të shpalljes së këtij institucioni qe bërë zakon që kur lidhej një
punë juridike, përveç personit më të ri se 25 vjeç, të merrte pjesë
curator ad certam causam, i caktuar nga organi kompetent (pretori)
 Kujdestari i personave më të rinj se 25 vjeç, i caktuar nga organi
kompetent shtetëror sipas kërkesës së të miturit, kishte pothuajse
autorizime të njëjta me autorizimet që kishte tutori në administrimine
pasurisë së pupilit.
 Detyra themelore e kujdestarit ishte të jepte consensus për lidhjen e
punëve juridike që ngarkoheshin edhe për tjetërsimin e pasurisë së
pupilit.

-Llojet tjera te kujdestarisë

 E drejta romake dinte shume lloje te kujdestaris se perkohshme dhe

kujdestarise per disa raste edhe per disa pune. Nder lloje te kujdestarise
benin pjese :
- Cura ventris ose Kujdestaria mbi femijen e palindur
- Cura bonorum ose kujdestaria mbi masat e ndryshme te
pasurise per te cilat nuk mund te kujdeseshin pronaret
-Pasuria e roberve te luftes, Hereditas jacens.
- Pasuria e personave qe mungonin ose te personave me
vendbanim te panjohur
-Cura debilium ose kujdestaria mbi personat qe per shkak te
defekteve dizike dhe psikike ne rastet konkrete nuk ishin te zot
qe ti mbronin interest e tyre.si dhe
-Cura qe u njihej te miturve ne rast konflikti me interesat e
tutoreve dhe kujdestareve te rregullt.