e drejta romake

HISTORIKU I SËDREJTËSROMAKE

Termi e drejta romake përfshin kryesisht tri disiplina shkencore:

a) Institucionet e së drejtës romake ose shkencën që gjurmon thelbin e institucioneve juridike të

së drejtës private në kohën e ekzistimit të Romës,

b) Historinë e së drejtës romake ose shkencës që studion evoluimin e institucioneve juridike

romake kryesisht në lëmin e organizimit të aparatit shtetëror dhe burimeve të drejtësisë dhe

c) Shkencën që gjurmon të ashtuquajturën e drejtë romake apo të drejtën romake që ishte marrë
si rend pozitiv juridik në kohen e lindjes së rendit ekonomiko-shoqëror borgjez.

Programi i së drejtës romake.

Shteti romak dhe e drejta romake ekzistuan dhe u zhvilluan plotë trembëdhjetë shekuj – prej
shekullit të tetë të epokës së vjetër gjer në shekullin e gjashtë të epokës së re . Për atë kohë shteti
romak , prej një shteti të vogël – një qyteti pa rëndësi , evoluoi dhe u bë perandoria më e
fuqishme skllavopronare , ndërsa e drejta romake formaliste dhe primitive, që nuk dallonte fare
nga rendet juridike të popujve të tjerë primitiv, u zhvillua dhe u bë sistemi më i përsosur i të “
drejtës që mbështetet në pronën e thjeshtë private”.

E Drejta Romake dhe ndarja e saje:Juristet romak te Drejten e ndane ne: jus publicum dhe jus
privatum.

Jus publicum apo e drejta publike përfshinte rregullat e rregullimit shtetëror , të burimeve të
drejtësisë , të veprimit të organeve shtetërore të financave shtetërore apo publike , të organizimit
të ushtrisë , të kolegiumeve klerike , si dhe të veprave penale dhe të procedurës penale.

Jus privatum apo e drejta private quheshin ato rregulla juridike që shërbenin për rregullimin e
marrëdhënieve midis personave të koordinuar fizik apo juridik.

Juristet e lashtë e përcaktonin shtetin si “ res publika” – si organizatë që ekziston për mbrojtjen e
interesave të përgjithshme të të gjithë banorëve , Kurse drejtësin si “ ars boni et aequi” si
mjeshtëri të së mirës dhe të drejtës apo bile edhe si postulat të moralit: Tria praecepta juris sunt :
honeste videre , alterum non laedere , sum cuique tribuere “ – drejtësia ka tre urdhra : të jetosh
me nder, të mos i bësh dëm tjetrit , secili të merr atë që i takon.
Qëllimet e mësimit të së drejtës romake

E drejta romake me material konkret historik vë në dukje ligjshmëritë themelore të zhvillimit të

shtetit dhe të drejtësisë; • E drejta romake si lëndë që përpunon institucionet shtetërore dhe
juridike të shtetit më të zhvilluar skllavopronar ,jep mësimet e domosdoshme mbi tërë rendin
ekonomiko-shoqëror skllavopronar por edhe feudal. • E drejta romake nxori terminologjinë
juridike nderkombetare dhe u bë terminologji e përgjithshme, dhe sot ka për detyrë që juristeve
t’u mundësoj të mësojnë gjuhën juridike; • E drejta romake zhvilloi gjer në maksimum teknikën
e analizës së fakteve juridike dhe të kualifikimit të marrëdhënieve juridike , dhe akoma mund tu
shërbejë juristeve si një laborator;

Burimet e historisë së shtetit romak dhe të së drejtës romake Për periudhën më të lashtë në
zhvillimin e Romës ,përveç zbulimeve të rralla arkeologjike dhe dorëshkrimeve të rralla, saktësia
e të cilave nuk është vërtetuar në mënyrë të prerë si material themelor të burimit dalin: Legjendat
dhe gojëdhënat popullore të ruajtura dhe të riprodukuara në veprat e historianëve të mëvonshëm.
Për periudhën e fundit në zhvillimin e shtetit romak dhe të drejtës romake , materiali burimor
është më i plot. Kjo do të ishte koha e punës ligjdhënëse e perandorit Justinian në të
ashtuquajturit Corpus Juris Civilis. Meqë kjo përmbledhje u ruajt në tërësi ,historia e të drejtës
romake në këtë periodë bazohet në shënime burimore autentike dhe të vërtetuara.

Sistemi i mësimit të së drejtës romake

Sistemi i mësimit të së drejtës romake Është shumë vështirë ta ndash materien e të drejtës
romake të trembëdhjet shekujve që kanë kaluar prej fillimit gjer ne shkatërrimin e shtetit romak .
Kjo ndarje është e vështirë edhe për shkak se sipas programeve të së drejtës romake ,duhet
studiuar jo vetëm historinë e së drejtës private por edhe historinë e rregullimit shtetëror. Në bazë
të fakteve të paraqitura , mund të përfundojmë se periodizimi në studimin e historisë së shtetit
romak dhe historisë së të drejtës romake ,duhet të jetë ky:

• Perioda e parë – perioda e shtetit të lashtë romak patriciano-plebejas dhe e jus civile të lashtë
romak ( prej fillimit të krijimit të shtetit romak gjer ne futjen e magjistraturës së preterit peregrin
– viti 754 - 242 para epokës së re)

• Perioda e dytë – perioda e shtetit klasik skllavopronar dhe të drejtës romake honorare dhe
klasike ( prej futjes së magjistraturës së preterit pelegrin gjer te Edikti i Karakales – viti 242 te
epokës së vjetër- 212 te epokës së re)

• Perioda e tretë –perioda e shtetit centralist –burokratik dhe absolut dhe e të drejtës unike
perandorake romake apo e të drejtës postklasike ( prej ediktit të Karakales gjer në shkatërrimin e
Perandorisë romake të Perëndimit apo gjer kur vdiq Justiniani –prej vitit 212 - 476 të epokës së
re).
Burimet e Drejtësisë në Periudhën e Parë PERIODA E RREGULLAVE TË PASHKRUARA TË
SJELLJES (JUS NON SCRIPTUM)

Perioda e rregullave zakonore të sjelljes Në gjirin e organizatës gjentile u konsiliduan disa

rregulla të sjelljes, që u përgjigjeshin interesave vitale të gjensit dhe të gjith gjentilëve.Prandaj
këtyre rregullave, me përjashtime të rralla, u nënshtroheshin të gjith pjestarët e gjensit, pa ndonjë
dhunë të posatshme dhe të bindur thell për respektim këtyre rregullave.

Perioda e se drejtës zakonore Në kohën e ndarjes së shoqërisë romake në shtresat e patronëve

dhe klientëve,ose patricëve dhe plebejasve, njerzve të lir dhe sklleërve, lindi edhe më tutje
zakonet që shprehnin interesat solidare të pjestarëve të çdo grupi. Kur më në fund pas
revolucionit te vitit 510 u krijua në Romë shteti ku si shtres sunduese u imponuan patricët,
organet shtetërore patriciane për rregullimin e marrëdhënieve midis të gjithë qytetarëve aplikonin
ekskluzivisht zakonet e krijuara në kuadrin e rrethit patrician zakonet që shprehnin interesat e
patricëve.

Ndër këto rregulla zakonore janë të ashtuquajturat: a) Jus dhe fas dhe b) Leges regiae a) Jus dhe
fas - Termin “ Jus” e përdornin per rregullat e sjelljes që shërbenin për rregullimin e
marrëdhënieve midis shtetit romak dhe qytetarëve të tij si dhe marëdhënieve ndërmjet vet
qytetarëve, ndersa termin “fas” romakët e përdornin për të treguar zakonet dhe rregullat juridike
zakonore me karakter religjioz b) Leges regiae- prej kohës së përzierjes së dispozitave të
zakoneve dhe të drejtës zakonore, të dispozitave religjioze dhe të normave juridike, janë ruajtur
shumë pak shënime autentike. Ato që u ruajtën gjenden kryesisht në përmbledhjen që mbanë
titullin leges regiae (rregulla religjioni, familjare – burri dhe gruaja si dhe prindi me femijen, e
drejta penale dhe civile) etj.

Perioda e së drejtës së shkruar – (Jus scriptum).

Perioda e së drejtës së shkruar filloi në Romë, kur me kërkesën e plebejasve u regjistruan

rregullat e së drejtës zakonore që i aplikonin magjistratët patricianë. Si rezultat i luftës së
qëndrueshme të plebejasve doli: ligji i XII tabelave apo (lex XII tabularum).

Ligji i XII tabelave Përpjekjet e plebejasve që të shkruheshin rregullat juridike zakonore, bënë që
të themelohej komisioni prej tre anëtarësh i cili i dërguar në Greqi ti studionte ligjet e Solonit.
Gjatë vitit 451 të epokës së vjetër decemvirët (deleguarit) regjistruan rregullat juridike në 10
tabela dhe ua paraqitën komicioneve centurione për aprovim. Meqë u konstatua se tablet e
propozuara nuk përmbanin të gjitha dizpozitat juridike për vitin tjetër u zgjodhën decemrivët e
rinjë të cilët gjatë vitit 450 ua parashtruan komicioneve centurione edhe dy tabelat e fundit.
Kështu lindi ligji i XII tabelave, teksti i të cilit ishte i shkruar në pllaka bakri dhe i ekspozuar në
forum. Kodi përmbante dispozitat mbi procedurën gjyqësore dhe mbi ekzekutimin e
aktgjykimeve (tab.1-3), mbi marrëdhëniet familjare dhe mbi të drejtën trashëgimore (tab.4-5) ,
mbi marrëdhëninjet pronësore
(tab.6-8), mbi veprat penale (tab.9) , mbi aktet religjioze (tab.10) si dhe dispozitat tjera për
rregullimin e lloj-lloj lëmive të jetës shoqërore (tab.11-12).

Ligjet Iniciativën për të nxjerr ligje e kishin magjistratët me jus agenti cum populo. Magjistratët
përpilonin propozimin ligjor – rogation, dhe e ekspozonin në forum. Pas tri leximesh,
mblidheshin asambletë që te votonin për propozimin ligjor me “uti rogas” (pro) ose me “antique”
(kunder). Kur shumica e centurioneve apo shumica e tribusëve votonin për rrogacion të
magjistratëve, rrogacioja e aprovuar merrej si ligj ose lex. Ligji i aprovuar nuk e obligonte
popullin romak për derisa: 1) nuk e ratifikonte senati dhe 2) magjistrati nuk e kishte përpiluar
drejtë formalisht tekstin e ligjit që pastaj te ekspozohej në forum.

Vendimet e concilia plebis (vendimet e koncileve) Plebiscita Vendimet me përmbajtje abstrakte

juridike të aprovuara në asambletë e plebejasve quheshin plebiscita. Konsiderohej se plebiscita
ishin leges spaciales (ligje te veqanta) të detyrueshme vetëm për plebejas. Megjithatë, gjatë luftës
me patricët , plebejasit arritën që vendimet abstrakte juridike të marra në asambletë e tyre ti
bënin të detyrueshme edhe për patricët. Ediktet e magjistratëve

Magjistratët romak kishin jus edicendi apo të drejtë që urdhërat e drejtuara qytetarëve romakë, t’i
deklaronin gojarisht në koncione ose ti jepnin me shkrim në forum. Edhe urdhrat e para me goje
të magjistratëve edhe ato të dytat me shkrim quheshin “edicta”. Me ndihmën e edikteve ,
magjistratët kryenin tri detyra te rendesishme: Adimplere (aplikimin), Suplere (plotsimin) dhe
corrigere jus civile (korigjimin e te drejtes civile) si dhe iu përshtatnin kushteve konkrete jetësore
tërë rendin juridik romak.

Interpretatio (interprettimet) Krijuesit aktivë të rregullave të reja juridike me rastin e aplikimit të

jus legetimumit në kohn më të lashtë ishin klerikët të vetmit njohës të drejtësisë.Klerikët i
krijonin rregullat e reja juridike me interpretimin ose spjegimin e dispozitave ekzistuese
juridike.kleriket ishin të vetmit njohës të drejtyësis Klerikët jepnin këshilla juridike, dhe
ndihmonin me rastin e lidhjes së punëve juridike. Klerikët apo interpretatoret nuk ishin vetëm
gjurmues pasivë të brendisë së rregullave të shkruara por edhe krijues aktiv të rregullave te
drejtësisë .Më vonë në laicizmin e të drejtës dhe të interpretimit hap që paraqiste fllimin e
shkencës juridike e bëri Tiber Kourkani, Pontifex maximasi I par plebejas që filloi msimin
publik të drejtësisë.

Karakteristikat e përgjithshme të së drejtës së lashtë romake

E drejta e lashtë romake ishte pasqyrë dhe rregullator i marrëdhënieve ekonomiko- shoqërore në
shtetin primitiv romak. Primitivizmi i së drejtës së lashtë romake u shfaqë edhe në formën, edhe
në brendinë edhe në metodën e aplikimit te rregullave juridike. Në të drejtën e lashtë, gjer me
ligjin e XII tabelave nuk kishte të drejtë të shkruar, madje edhe ligji i XII tabelave paraqet një
kodifikim jo të plotë të së drejtës zakonore, i cili për shkak të dispozitave jo precize dhe të
paqarta, jepte mundësi për aplikimin arbitrar dhe interpretimin arbitrar të normave juridike. E
drejta e lashtë romake ishte kryekëput formaliste. Çdo akt juridik dhe çdo punë juridike duhej të
ndërmerrej patjetër në mënyrë të parashikuar saktë dhe me veprime të precizuara saktë. Edhe
gabimi më i vogël mjaftonte që puna juridike të konsiderohej nul.

E drejta e lashtë romake ka qenë jashtëzakonisht e ashpër. Kjo dukej edhe në të drejtën penale –
dënimet e saceritetit, (ashpersise) siq jane: rrahja, djegia, varja në kryq, - marrëdhëniet civilo-
juridike, sidomos midis kreditorëve dhe debitorëve dhe personave alieni juris dhe patres
familjasit. Përveç kësaj sipas dispozitave të së drejtës së lashtë silleshin ekskluzivisht qytetarët
romak, ndërsa çdo i huaj gjer kur hyri institucioni i klientelës dhe kur u krijuan kategorit e
latinëve dhe peregrineve, trajtohej si send, si person të cilin çdo qytetar romak mund ta zinte rob
ose mund ta vriste.

Burimet e Drejtësisë në Kohën e Romës Klasike Burimet e Drejtësisë në Kohën e Romës Klasike
Përveq mënyrave të krijimit të rregullave juridike (burimet e drejtësisë) të cilat ekzistonin në
periodën e parë, në periodën e dytë të zhvillimit të shtetit romak rregullat e përgjithshme juridike
të detyrueshme nxirreshin edhe nga mendimet e senatit (senatus konsulta), nga përgjigjet e
juristëve (responsa prudentium) dhe nga vendimet e princepsit (constituciones principum). Në të
vërtet as në këtë periodë nuk ekzistonin organet e veçanta ligjëdhënëse me të drejtë ekskluzive
që të përpilonin norma juridike. E drejta zakonore

Të drejtën zakonore e përbënin rregullat juridike të krijuara pa intervenimin e ligjdhënësit, me

pëlqim në heshtje dhe me përdorimin e përsëritur dhe të gjatë nga ana e tërë popullit. Megjithatë,
zakonet e krijuara në jetën e popullit nuk janë trajtuar si rregulla juridike. Si rregulla juridike
ishin vetëm zakonet që nuk e kundërshtuan rendin pozitiv dhe vlerësimin e arsyeshëm të
marrëdhënieve midis njerëzve. Me fjalë të tjera, fuqi të detyrueshme kishin vetëm ato zakone të
cilat në frymën e rendit juridik plotësonin zbrazëtirat juridike .

Ligjet dhe plebiscita Vendimet e komisioneve (leges) dhe vendimet e koncilëve (plebiscita)
kishin fuqinë e njëjtë juridike: e detyronin tërë popullin romak. Prandaj, edhe juristët klasikë
romak, shumë shpeshë leges dhe plebiscita i shënonin me termin e njejtë gjenerik, leges (ligjet
gjenerale). Çdo ligj i aprovuar në Asamble, kishte tri pjesë themelore përbërëse: preascriptio
(pershkrimi), rogatio (permbajtja) dhe sanctio (sanksioni). Preascriptio përmbante shënimet për
propozuesin dhe kryetarin e asambleve, për ditën dhe vendin e seancës si dhe menyrën e votimit.
Rogatio ishte në të vërtetë propozimi i pandryshuar ligjor në komisionet romake, nuk kishte as
diskutim as ndryshim të projektit ligjor. Projekti ose aprovohej ose refuzohej në tërësi. Ne fund
teksti ligjor përmbante edhe sanksionin (sanctio ) parashikonte masat që dote përdoren kundër
personave që nuk do tu përmbahen dispozitave ligjore. Sipas sanksionit ligjet ndaheshin në leges
perfectae , leges minus quan perfectae dhe në leges imperfectae. Leges perfectae ishin ligjet që e
shpallnin nul çdo veprim të ndërmarrë kundër dispozitave ligjore; leges minus quan perfectae
përkundrazi nuk e anulonin veprimtarinë e ndërmarrë por e dënonin kryesin e veprës antiligjore,
leges imperfectae as që i anulonin veprimet e ndërmarra, as që parashikonin dënim kundër
personit që kishte cenuar dispozitat juridike.

Ediktet e magjistratëve Të gjithë magjistratët romakë kishin jus edicendi apo të drejtë që me gojë
(in contione) ose me shkrim në tabelat e bardha (in albo) t’ua komunikonin urdhëresat qytetarëve
dhe banorëve të tjerë të shtetit romak. Keto urdhera te magjistrateve romak quheshin “edicta”.
Me ane te edikteve magjistratet kryenin tri detyra te rendesishme: Adimplere (aplikimin),
supplere (plotsimin) dhe et corrigere jus civile (korigjimin e rendit ekzistues Juridik). Permes
edikteve magjistratet e pershtatnin rendin juridik sipas evoluimit bashkekohor te shoqerise
njerzore.

Senatus konsulta (mendimet e senatit) dhe orationes principum Qysh në kohën e principatës filloi
të humbte veprimtaria ligjëdhënëse e asambleve, mendimet e senatit apo senatus konsulta morën
fuqi të përgjithshme juridike të detyrueshme, gjegjësisht u bënë burime direkte të së drejtës
romake: senatus consulta est ,quod senatus jubet atque constituit , idque leges vicem optiket -
mendimi i senatit është: ajo që vendosë dhe urdhëron senati, ai ka fuqin e ligjit. Senatus konsulta
aprovoheshin në mbledhjet e senatit sipas propozimit te princepsit ose të ndonjë magjistrati
tjetër. Pas diskutimit dhe votimit për propozim , mendimet evidentoheshin ose shkruheshin dhe
vendoseshin ne arkivin shtetëror ( aerarium) Gjatë zhvillimit të mëtejshëm të principatës kur
marrëdhëniet midis senatit dhe princepsit tani më ishin spastruar, senati nuk votonte me përkitazi
me propozimet e princepsit: i aprovonte me aklamacion. Prandaj, si burime të drejtësis nuk
merreshin më mendimet e senatit por fjalimet ose rekomandimet e princepsit (orationes
principum).

Responsa prudentium (mendimet profesionale te juristeve) Responsa prudentium apo mendimet

profesionale te juristeve kishin fuqinë detyruese, gjegjësisht u bënë burim i të drejtës romake. Të
drejtën e dhënies së mendimeve profesionale juridike sipas autorizimeve të princepsit e fitonin
juristët më të dalluar të rendit shoqëror të senatorëve dhe ekuesterve (udheheqesit e shkollave
filozofike – juridike). Kështu garantohej se do ta zbatonin autorizimin e madh për krijimin e
rregullave të përgjithshme juridike të detyrueshme në përputhje me qëllimet e përgjithshme të
shtetit romake.

Constitutiones principum (Vendimet e Princepsit) Rregullat juridike që i krijonte princepsi

quheshin Constitutiones principum apo vendime te princepsit. Constitutiones e princepsit
ndaheshin në constitutione me përmbajtje të përgjithshme (edicta dhe mandata) dhe constitutione
me të cilat perandorët zgjidhnin rastet konkrete ( decreta dhe rescripta ) Me edikte perandoret
nxirrnin rregulla juridike nga te gjitha lemenjët e së drejtës publike dhe private . Mandata ishin
udhëzime të dhëna drejtuesve të provincave dhe nëpunësve të tjerë shtetëror për kryerjen e
funksioneve që u ishin besuar Aktevendimet e princepsit në çështjet konkrete administrative dhe
gyqësore ishin decreta. Përgjigjet e princepsit per çështje juridike të privatëve apo organeve
shtetërore quheshin rescripta.

Burimet e Drejtësisë në Romën Postklasike

Në periodën postklasike te Romes, asnjë organ shtetëror, në përjashtim të perandorit, nuk kishte
të drejtën e krijimit aktiv të rregullave juridike. Pushteti absolut i perandorit shihej edhe në këtë
lëmi me të rëndësishme të jetës shoqërore. Sipas parimit, të gjitha rregulat juridike të krijuara në
njërën nga mënyrat e parashikuara më parë, nëse gjendeshin ne veprat e juristëve më të dalluar
klasik, kishin fuqi të detyrueshme dhe përbënin pjesën e rendit juridik që quhej jus (e drejte).
Përkundrejtë jus-it (apo drejtësis që përmbanin veprat e juristëve klasik) drejtësia që buronte nga
konstitucionet perandorake në këtë periodë quhej leges (ligj).

Ligji i të cituarit

Veprat e juristëve klasik në periodën e tretë ishin burim i vetëm i përshtatshëm i njohurive mbi të
drejtën e kohërave të kaluara. Çështja e përdorimit të veprave të juristëve klasikë si burime të
drejtësisë në periodën postklasike dhe zgjidhja e rasteve të ndryshme të përfaqësuara ne veprat e
juristëve u shqyrtua definitivisht në vitin 426 në ligjin mbi të cituarit të perandorit Valentinian.
Sipas ligjit mbi të cituarit , si burime të drejtësisë merreshin të gjitha veprat e Papinianit , të
Paulusit, të Gait , të Ulpianit dhe të Modestinit si dhe veprat e atyre juristëve, mendimeve të të
cilëve u referoheshin të pestë të përmendurit.

Kodifikimi i Justinianit Perandori Justinian i vetëdijshëm se pasiguria juridike dhe anarkizmi i

shekujve te fundit ishin si pasoj e mos rregullimit të së drejtës romake, veçanërisht midis
burimeve të shkapërderdhura të jus-it dhe leges-it pjesërisht të porsa kodifikuara, pas disa
luhatjeve vendosi ta kodifikonte tërë të drejtën romake: edhe burimet që përmbanin jus, edhe
burimet që përmbanin leges. Pra, Justiniani vendosi t’i evitoj dallimet midis jus vetus ose të
drejtës së lashtë që përbënin veprat e juristëve klasikë, të cilët sipas ligjit mbi të cituarit
shërbenin si burime të drejtësisë dhe jus novum apo të drejtës së re që kishin konstitucionet e
perandorëve.

Puna e kodifikimit filloi në vitin 528 kur me konstitucionin “ Haec quae necessario “ në krye me
Tribonianin , mbikqyrsit të zyrave perandorake, u themelua komisioni për kodifikimin e
konstitucioneve të perandorit. Menjëherë pasi përfundoi puna rreth Kodeksit, perandori Justinian
me konstitucionin “ Deo autore” formoi komisionin e ri, me detyrë që ta kryej kodifikimin e tërë
jus-it, gjegjësisht me detyrë që ti përmbledh të gjitha normat juridike duke filluar prej ligjit të XII
tabelave, ligjeve të asambleve, edikteve të pretorit, mendimeve të senatit gjer te përgjigjet e
juristëve, po qe se vlenin ende në terrenin e shtetit romak. Pas përfundimit të punës së
komisioneve, e drejta e kodifikuar romake (jus dhe leges) përmblidhej në kater përmbledhje
juridike: Instituciones, Digjesta ose Pandekta, Codex repetitae praelectionis dhe Novellae .
Kështu lindi kodifikimi i Justinianit kater pjesësh të cilat gjatë mesjetës u quajtën Corpus juris
civilis.
Digesta apo Pandectae – Pjesa më e rëndësishme e kodifikimit të Justinianit ishin Digestat apo
Pandectae, përmbledhje e madhe e jusit , e ndarë në 50 libra. Në digesta ishin zgjidh të gjitha
çështjet nga lëmia e të drejtës publike dhe asaj private. Për shkak të mënyrës së përpunimit
Digestat kanë vlerë të veçantë për studimin e tërë historisë së të drejtës romake sepse
kodifikatoret e Justinianit në titull të çdo fragmenti theksonin sakt emrin e autorit dhe emrin e
veprës nga e cila kishin marrë shënimet. Instituciones - përmbanin gjithsej katër libra që trajtonin
problemet e të drejtës statusore, familjare, reale, obligatore dhe trashëgimore si dhe çështjet e
procedurës civile dhe penale.

Codex repetitae praelectionis- përfshinte normat nga të gjitha lëmit e së drejtës. Kodexi është një
vepër e madhe e ndarë në 12 libra. Edhe në Kodex janë shënuar saktë autorët e konstitucioneve,
dispozitat e të cilave i aprovuan kodifikatorët.

Novellae - Novellae apo Konstitucionet e reja te Justinianit ishin fryt i veprimtaris ligjdhënëse të
Justinianit pas përfundimit të punës në kodifikimin dhe përmblidhnin 150 konstitucione
përmbajtja e të cilave thellohet në të gjitha lëmit e jetës juridike. Kodifikimi i Justinianit paraqet
padyshim veprën më të madhe kodifikuese në kohen e antikës dhe ndoshta edhe në historinë e
drejtësisë në përgjithësi.

E D R E J T A STATUSORE 1. KUPTIMI I TË DREJTËS STATUSORE Jus quos ad personas

partinet apo e drejta që i përket personit ( e drejta personale) është ndarë në dy grupe themelore
në veprat e juristeve romak Ne rregullat juridike që rregullojnë çështjet zotësisë juridike dhe të
veprimit të drejtësisë si pjesëmarrës në jetën publike dhe private të Romës dhe që zhvillohet
jashtë kuadrit të familjes, dhe Ne rregullat juridike që rregullojnë pozitën juridike te personave të
ndryshëm brenda familjes romake. Sot e drejta personale të ndahet në të drejtën statusore dhe në
atë familjare. Me fjalë të tjera e drejta statusore paraqet një përmbledhje të rregullave juridike me
të cilat rregullohen çështjet mbi zotësinë juridike dhe të veprimit të subjekteve të drejtësisë.

Zotësia juridike dhe e veprimit- Me rastin e përcaktimit të pozitës juridike të personave të

ndryshëm , juristët romak përdornin shprehjet zotësi juridike dhe veprimi (capacitas juridika dhe
capacitas agndi). Zotësia juridike është aftësia e personit që të jet titular (bartës) I të drejtave dhe
detyrimeve të cilat ja njeh rendi juridik romak. Zotësia e veprimit është aftësia e personave që
veç më e kanë zotësin juridike dhe të cilët në mënyr të pavarur mund të paraqiten në komunikim
juridik, të marin përsipër të drejta dhe detyrime dhe të jenë përgjegjës për deliktet e bëra ndaj
personave të tret. Zotësia juridike në lëminë e te drejtes publike- përmblidhte autorizimet (te
drejtat) e plota të subjekteve të caktuara që të marrin pjesë në jetën publike të shtetit romak si
pjestar të së drejtës aktive dhe pasive të votimit(just sufragi-e drejta per te zgjedhur dhe just
honorum- e drejta per tu zgjedhur), si ushtarë në legjionet romake, pjesëmarrës në solemnitete
religjioze etj. Zotësia juridike në lëminë e se drejtës private - përfshinte autorizimet e subjekteve
të caktuara që të jenë titullar të të drejtave te kufizuara ose të plota brenda shtetit romak dhe të
përdornin rregullat juridike te së drejtës familjare(jus conubi- e drejta për te lidhur martesë, jus
comerci- e drejta per të shitur, per të lidhur kontrata, legitimacio aktiva et pasiva)
Subjektet e drejtësisë Në bazë të dispozitave të rendit juridik, vetëm njerzit mund të jenë titullarë
të të drejtave dhe detyrimeve të drejtësisë, pasi drejtësia ekziston mu për shkak të njerëzve.
Subjekte e drejtësisë ndaheshin në persona fizik dhe persona juridik

Zotësia Juridike e Personave Fizik Të gjithë personat fizik ose njerëzit si individ, nuk kanë qenë
përherë subjekte të drejtësisë. Në rregullimin shoqëror gjentil zbatohej rregulla se vetëm
pjesëtarët e gjensit në terrenin e gjensit si shokë të barabartë mund të gëzojnë të gjitha të mirat e
jetës së përbashkët dhe mund të marrin pjesë të barabartë në zgjidhjen e të gjitha çështjeve nga
jeta e gjensit. Të gjithë peronat tjerë fizik –pjesëtarët e gjenseve tjera – merreshin si armiq. Kur u
zgjerua organizata gjentile dhe kur u bë shtet, të drejtë jete të lirë në terrenin e aleancave gjentile
dhe shtetit të ri kishin edhe anëtaret e fiseve tjera të nënshtruara. Përveç këtyre banorëve – gjatë
gjithë kohës së skllavërisë- ekzistonin edhe persona të cilëve në asnjë periodë nuk u njihej as e
drejta themelore në jetë. Këta ishin persona fizik në pozitën e skllevërve. Tri kategorit e
përmendura të personave pej të cilëve të parët gëzonin të gjitha të drejtat e garantuara me rendin
juridik, të dytët vetëm të drejtë jete dhe lirie, ndërsa të tretët nuk e kishin as këtë të drejtë, ne
burimet e drejtës romake quheshin te drejta statusore te personave që gëzonin status civitatus ose
(të drejtën e statusit) të qytetarit, si shtresë që gëzonin status libertatus apo (të drejtën e lirisë)
dhe si shtresë e personave që gjendeshin instatu servirvitutis apo (gjendje skllaverie).

Zotësia juridike e qytetareve romak Gjendja e të drejtave të qytetarëve romak ndryshonte jo

vetëm në epokat e ndryshme të zhvillimit të shtetit romak por edhe sipas pozitës që e zinin
individët ne kierarkin shoqërore. Mënyra se si fitohej statusi i qytetarit - statusi i qytetarit romak
fitohej ose me të lindur ose me natyralizim Zotësia juridike e fëmijës së lindur fillonte nga
momenti i lindjes. Në të drejtën klasike kishte mospajtime midis sabinianëve dhe prokuleaneve
se a do të trajtohej si i gjallë fëmija që kishte dhënë çfarëdo shenja jete apo vetëm ajo që pas
lindjes kishte qarë. Personat qe nuk lindnin si qytetarë të Romës, mund të fitonin statusin e
qytetarit romak nëpërmjet të të ashtuquajturit natyralizim. Natyralizimi mund të ishte privat ose
publik. Natyralizimi privat i personave të lindur pa status të qytetari i lejohej çdo pater familiasi
apo shefi të familjes romake me adoptimin e personave alieni juris (persona te huaj).
Natyralizimi publik behej me vendim të organeve shtetërore.

Përmbajtja e statusit të qytetarit romak- Marrë ne përgjithësi, gjatë zhvillimit të shtetit romak
dolën një varg te drejtash publiko juridike dhe private juridike për të cilat sot është bërë zakon që
të trajtohen si përmbajtje e të drejtave qytetare. Në të drejtën publiko - juridike hynin keto te
drejta qytetare: jus sufragi ose e drejta aktive e votimit , jus honorum ose e drejta pasive e
votimit , e drejta e shërbimit në legjione, e drejta e pjesëmarrjes në solemnitete religjioze dhe në
jetën publike të shtetit në përgjithësi. Ne të drejtën private - juridike hynin: jus conubi ose e
drejta për të lidhur martesë dhe jus comerci apo e drejta për ti përdorur institucionet e të drejtës
pronësore romake : të drejtën e pronës dhe të drejtat tjera reale, të drejtën e lidhjes së
marrëdhënies obligatore, të drejtën e trashëgimit në kuptimin aktiv dhe pasiv dhe të drejtat e
mbrojtjes juridike.
Kufizimet e zotësisë juridike të qytetareve romak Ekzistonin kufizimet e përgjithshme për gra ,
për personat alieni juris dhe pirr pagan, për heretik, apostat si dhe për kolonë. Personat alieni
juris apo personat që jetonin nën pushtetin e shefit të familjes, nëse ishin meshkuj të rritur
gëzonin të gjitha të drejtat politike të rendit të tyre shoqëror, mirëpo gjatë jetës së shefit të
familjes gjer në të drejtën klasike nuk kishin jus commerci. Një nga rastet më të vjetra të
humbjes së të drejtave civile për shkak të rrethanave të veçanta ishte rasti i të ashtuquajturës
skllavëri debitore. Personat e këtillë ishin në një pozitë me skllevërit gjersa të paguanin borxhin.
Rastet te tjera te humbjes së disa të drejtave civile parashikoheshin si sanksion për shkak të
sjelljes së disa personave e cila sipas vlerësimit të opinionit publik ose sipas dispozitave juridike
sjellja e tille ishte e palejueshme dhe pandershme.

Humbje zotësisë juridike të qytetarëve romak (capitis deminutio maxima media). Statusi i
qytetarit romak humbte per shkak të vdekjes natyrore apo civile. Vdekja natyrore vinte kur
shuheshin shenjat e fundit te funksioneve fiziologjike të organizmit të njeriut. Përcaktimi i çastit
të vdekjes ishte shumë i rëndësishëm: në atë moment shuheshin të gjitha të drejtat e qytetarit të
vdekur dhe hapej trashëgimi. Vdekja civile apo humbja e të drejtave civile të personave të
caktuar mund të shkaktohej nga një varg i tërë ngjarjesh a faktesh juridike relevante të cilat në të
drejtën romake u ndanë ne dy grupe themelore: Në faktet që sillnin capitis deminutio maxima
apo humbjen e statusit të qytetarit dhe lirisë, dhe në faktet që sillnin capitis deminutio media apo
humbjen e statusit të qytetarit pa e humbur lirine.

Capitis deminutio maxima bëhej kur qytetari romak zihej rob nga ana e armikut, kur qytetari
romak shitej në skllavëri, si dhe në rast të shqiptimit të dënimeve të përjetshme me punë ne
xeherore ose ne luftë me bisha. Capitis deminutio media bëhej kur qytetari romak transferohej në
një komunë latine apo peregrine, kur kalonte në anën e armikut, kur shqiptohej dënimi me
depërtim etj.

Zotësia e Veprimit të Personave Fizik Çdo person fizik të cilit i njihej zotësia juridike nuk kishte
edhe zotësinë e veprimit. Qysh prej kohërave më të lashta në të drejtën romake u pa fakti se
vetëm ata persona fizik që në moshën e tyre, me kualitete psiqike, morale dhe fizike dhe sipas
pikëpamjeve të romakëve garantonin se në komunikimin juridik mund të silleshin si njerëz të
arsyeshëm, ruanin të drejtat e tyre dhe mund të përgjigjeshin për veprimet e tyre ligjore apo
antiligjore. Për shkak të papjekurisë, për shkak të gjinisë, për shkak te mungesave psiqike morale
dhe fizike të subjekteve të drejtësisë, sipas dispozitave të së drejtës romake subjekteve të tilla u
merrej ne tërësi apo pjesërisht zotësia e veprimit.

Kufizimet e zotësisë së veprimit të të miturve Si të mitur apo impuberes, sipas dispozitave të së

drejtës së lashtë trajtoheshin të gjithë personat meshkuj dhe femra që nuk kishin mbërritur
shkallën e pubertetit apo pjekurisë. Personat e mitur apo impuberes gjer kur mbushnin moshën
shtatë vjeçare quheshin infantes, gjate se cilës periudhe nuk kishin fare zotësi veprimi. Pas vitit
të shtatë të jetës , të miturit e përbënin grupin e personave të quajtur impuberes infantil majores
(personat e mitur te dal prej femijeris), zotësia juridik e te cileve ishte e kufizuar: kishin të drejtë
të lidhnin punë juridike me të cilat përmirësonin pozitën e tyre ekonomike ndërsa nuk kishin
zotësi veprimi për punët juridike me të cilat do ta perkeqësonin pozitën e tyre ekonomike.

Kufizimet e zotësisë së veprimit të femrave Femrat sui juris pas plotësimit të moshës
dymbëdhjetë vjeçare liroheshin nga tutoria (kujdestari apo mbikqyrje) mbi të miturit. Kjo nuk do
të thoshte se në atë moment fitonin zotësinë e plotë të veprimit. Femrat ngelnin me zotësi të
kufizuar veprimi dhe hynin nën pushtetin e tutorit mbi grat madhore. Kjo zgjidhje e së drejtës
romake ishte fryt i pikëpamjes primitive se gratë janë “ të pa afta për ta kuptuar rendesin e
veprave të veta”. Kur romaket e panë më ne fund se nuk ekziston asnjë arsye që grat madhore te
jenë te zhveshura nga zotësia e veprimit, më parë u siguruan grave mjete juridike me të cilat
mund ti detyronin tutorët ti jepnin pëlqimin për punët juridike që kishin lidhur dhe mandej e
abroguan edhe këtë institucion. Kështu në çështjen e zotësisë së veprimit, grat u barazuan me
meshkuj.

Kufizimet e zotësisë së veprimit të personave me të meta psikike , morale dhe fizike Personat
fizik të ngelur mbrapa ne zhvillimin psiqik për aq sa nuk mund te kuptonin rëndësinë e
veprimeve të tyre, zhvisheshin nga zotësia e veprimit gjatë kohës së sëmundjes. Kur çrregullimet
e këtyre personave shfaqeshin kohë pas kohe, në kohën e qetësimit kishin zotësi të plotë veprimi.

Kufizimet e zotësisë së veprimit të personave më të rinj se 25 vjeç Gjithë personat më të rinj se

15 vjeç pas ndërprerjes së tutorisë, nuk fitonin zotësin e plotë të veprimit , pasi ishin të detyruar
që me rastin e disa veprimeve të kërkonin pëlqimin e kujdestarit. Zotësia e veprimit të këtyre
personave ishin diçka më e madhe se zotësia e veprimit e impuberes infantil majores . Kështu
kufiri i pjekurisë apo zotësisë së plotë të veprimit u ngrit prej 15 në 25 vjeç për meshkuj, po kur
gratë u liruan nga tutoria mbi gratë, edhe pjekuria e tyre u ngrite në këtë moshë. Qdo veprim
juridik i ndermarr nga personat nen moshen 25 vjeqare qe iu kishte shkaktuar ndonje dem,
rregullat juridike iu siguronin “restitutio in integrum ob aetatem” rikthimin ne gjendjen e
meparshme per shkak te moshes.

Zotësia Juridike dhe ajo e Veprimit e Personave Juridik Personat juridik në të drejtën e lashtë
Është e sigurt se zotësinë juridike e kishte shteti romak. Shteti romak jo vetëm që kryente
funksione pushteti por kishte edhe funksione të qarta të personit juridik. Përveç shtetit romak
statusi i personit juridik u njihej edhe disa enteve shtetërore dhe shoqërore, të tilla ishin komunat
latine dhe peregrine, tempujt, kolegjiumet e kishtarëve etj.Personat juridik edhe zotësin e
veprimit dhe zotësin juridike e fitojnë momentin e themelimit dhe e humbin në momentin e
falimentimit/shuarjes.

E D r e j t a Familjare
Kuptimi i të drejtës familjare (Status Familiae) Për pozitën juridike te qytetarëve romak, të
latinëve, të peregrinëve, të skllevërve dhe të liruarve, në kapitullin mbi të drejtat personale (jus
quod ad personas partinet) juristi Gai paraqiti edhe çështjen mbi marrëdhëniet midis personave
sui juris dhe personave alieni juris qe përfshin tri çështje themelore: e para, çështjet mbi
marrëdhëniet midis gruas dhe burrit ( e drejta martesore) ; e dyta çështjet mbi marrëdhëniet midis
babait si titullar të patriae potestatis dhe femijeve; dhe e treta , grupin e çështjeve mbi plotësimin
e zotësisë së veprimit të personave sui juris, të cilët për shkak të mospjekurisë, për shkak të
gjinisë ose për shkak të të metave psikike, morale dhe fizike, kishin zotësi të kufizuar veprimi ( e
drejta e tutoris apo kujdestarise).

Personat sui juris dhe personat alieni juris Ndarja themelore e qytetarëve romak sipas status
familiae ose sipas pozitës juridike në familje ishte ndarja ne persona: Sui juris (persona te se
drejtës së tyre, pater familjasi apo udheheqesi I familjes), dhe persona Alieni juris (persona të së
drejtës së huaj, pjestar tjer te familjes). Qysh prej ligjit të XII tabelave, si persona sui juris
merreshin të gjithë personat e gjinis mashkullore dhe asaj femërore të cilët posedonin status
libertatis dhe status civitatis, kur mbi ta nuk ishte vendosur pushteti i atit ose i burrit. Përkundrejt
kësaj, persona alieni juris konsideroheshin të gjithë personat, pa marr parasysh gjinin dhe
moshën dhe pa marr parasysh që kanë gëzuar edhe status libertatis dhe status civitatis, por qe
mbi ta ishte vendosur pushteti i shefit të familjes, qoftë si pushtet i burrit, qoftë si pushtet i atit.

Gjinia agnate dhe ajo kognate Sipas dispozitave të së drejtës moderne, gjinia është lidhje gjaku
midis njerzve e cila ekziston midis personave me prejardhje të përbashkët. Kjo lidhje ka rëndësi
juridike sepse në bazë të gjinisë midis të afërmve lindin shumë të drejta dhe detyrime.

a)Gjinia agnate – Te afërmit agnat sipas dispozitave të së drejtës së lashtë ishin të gjithë personat
që jetonin në një konzorcium ose në një familje nën patria potestas ose manus të përbashkët ;

b)Gjinia kognate - Të afërm kognat ishin të gjithë personat që direkt apo indirekt ridhnin bile
prej njerit paraardhës të përbashkët. Të afërmit kognat, rridhnin edhe nga ana e babait edhe nga
ana e nënës dhe sipas këtij kriteri ndaheshin në të afërm të degës së babait dhe të degës së nënës.
Të afërmit e gjakut ndaheshin në të afërm ne vijë të drejtë dhe të afërm në vijë të tërthort (linea
recta dhe linea collsteralis). Të afërm në vij të drejtë ishin persona që një varg të pandërprerë
rridhnin prej njëri tjetrit, ndërsa të afërm të terthort ishin ishin personat që ridhnin nga nja
paraardhës i përbashkët, e jo njëri prej tjetrit (vellezrit, motrat, mbesat, nipërit etj). Ndarja tjetër e
të afërmeve kognat ishte ndarja në të afërm prej babait apo nënës. Të afërm prej babait apo nënës
ishin personat që ridhnin ose nga një baba dhe nga nëna të ndryshme (consaguinei) ose nga një
nënë dhe etër të ndryshëm (uterini). Ndarja tjetër me rëndësi e të afërmeve kognat ishte ndarja në
të afërm martesor legjitim dhe jolegjitim (spuri, vulgo koncepti).

c)Krushqia apo affinitas – Rëndësi ne të drejtën familjare kishte krushqia apo gjinia në saje të
martesës, krijohej midis burrit dhe të afërmeve kognat të gruas si dhe midis gruas dhe të
afërmeve kognate të burrit.
Familja romake

Gjat historisë së Romës pas shkatërrimit të rregullimit shoqëror gjentil janë shfaqur dhe
zëvendësuar tri forma të familjes: Consirciumi, familja patriarkale e agnatëve dhe familja
kognate.

a)Consorciumi – Consorciumi ose koperativa familjare e agnateve i prin familjes patriarkale

romake dhe u zhvillua menjëherë pas shpartallimit të gjenit kur u bë e mundur që pavarësisht të
jetojnë dhe veprojnë grupe prodhuesish me të vogla se sa gjeni i mëparshëm . Consorciumin e
përbënin të afërmit e lirë dhe të barabartë agnat. Kjo organizatë familjare për nga thelbi nuk
ndryshonte shumë nga koperativat familjare të popujve të tjerë. Në krye të koperativës gjendej
me siguri anëtari më i vjetër ose kryeplaku i zgjedhur.

b)Familja patriarkale e agnatëve - Kur zhvillimi i fuqive prodhuese bëri të mundshme jetën e
grupeve me të vogla prodhuesish se konsorciumi , në Romë u organizuan të ashtuquajturat
familje patriarkale të agnateve. Qysh në kohën e ligjit të XII tabelave ekzistonin padit për ndarje.
Me këtë padi çdo pjestarë i gjeneratës më të vjetër në konzorcium kishte të drejtë të kërkonte
ndarjen e pasurisë së konzorciumit dhe së bashku me personat që me konzorcium lidheshin
nëpërmjet tij, të formonte personalisht familjen e vet. Familjet e posa formuara të të afërmeve
agnatë nën patria protestas të shefit të familjes ishin edhe më tutje bashkësi të mbyllura
ekonomike. Qëllimi i këtyre bashkësive ishte që me jetë dhe punë të përbashkët të siguronin
mjete më të domosdoshme për ekzistimin e antareve dhe për vazhdimin e familjes.

c) Familja kognate – Familja kognate ne kuptim të ngushtë ishte bashkësi e të afërmeve të gjakut
që jetonin në ekonomi të përbashkët shtëpiake (bashkësi e prodhimit dhe e konsumit). Personat
që i nënshtroheshin pushtetit të pater familiasit në këtë familje ishin: gruaja, fëmijët dhe personat
e adoptuar.

d) Cognatio servilis – Marrëdhëniet familjare të skllevërve në të drejtën romake nuk kishin

kurrfarë rëndësie gjer me fitoren e parimit të gjinisë kognate. EDREJTA MARTESORE

(KUPTIMI IMARTESËS) NE KOHEN E KONZORCIUMIT DHE FAMILJEVE

PATRIARKALE E AGNATËVE PASI ISHIN EKSOGAME, MESHKUJVE U LEJOHEJ TË
MARTOHESHIN VETËM ME VAJZA TE LINDURA JASHTË RRETHIT TË FAMILJES
NDËRSA VAJZAVE QË TË MARTOHESHIN ME MESHKUJ TË GRUPEVE TË TJERA
FAMILJARE. PRANDAJ, NË ÇDO MARTESË OSE ME RASTIN E ÇDO LIDHJEJE TË
MARTESËS, LINDNIN

DY ÇËSHTJE THEMELORE : 1) çështja se në çfarë kushtesh mund ta braktisin gjinia femërore

familjen e tyre të mëparshme dhe të bëhet antare e familjes së burit dhe

2) çështja se çfar pozite juridike kishte gruaja në familjen e re

Çështja e pare- çështja për kushtet nën të cilat gjinia femërore mund ta braktis familjen e tyre te
mëparshmë dhe bëhen antare të familjes së burit- është e zgjedhur në shum mënyra. Në kohën
më të lasht, kërkohej pëlqimi I kryetarit të familjes. Më vonë përveç kësaj ishte e nevojshme
edhe pëlqimi I bashkshorteve dhe më në fund pëlqimi I bashkshortëve ishte vetëm kushti që
kishte rëndësi juridike Çështja e dytë –çështja për pozitën juridike të gruas në familjen e re, po
ashtu është zgjidhur në mënyra të ndryshme. Në të drejtën e lashtë gruaja pas martesës bëhej
person alieni juris e cila, në mënyrë të ngjashme sikurse edhe personat e tjerë në këtë pozitë, u
nënshtrohej direkt urdhrave të pater familiasit. Në të drejtën klasike dhe postklasike humbi
varësia e drejtpërdrejtë e gruas ndaj pater familiasit të burrit. Martesa lidhej midis mashkullit dhe
femrës si bashkësi e tërë jetës, ndarje reciproke e drejtësisë hyjnore dhe njerëzore. Po ashtu
martesa mori definicionin edhe si: Lidhje midis burrit dhe gruas, që përbën bashkësin e pandarë
të jetës. Prandaj, në të drejtën romake martesa ishte bashkësi monogame e jetës, e rregulluar me
dispozita juridike midis mashkullit dhe femrës.

Kushtet për lidhjen e martesës Martesën juridikisht të rregullt romake mund ta lidhnin vetëm
personat të cilëve u njihej jus conubi – e drejta per martes. Martesën juridikisht të rregullt
romake mund ta lidhnin vetëm personat që kishin për qëllim të formonin bashkësinë martesore
(affectio maritalis). Affectio maritalis apo qëllimi që të formonin bashkësin martesore, në të
drejtën e lashtë nuk ishte i domosdoshëm të ekzistonte te bashkëshortët e ardheshëm. Në atë
kohe, kete gje mjaftonte ta shprehnin kryetaret e familjeve përkatëse. Martesën juridikisht të
rregullt romake mund ta lidhnin vetëm personat që ishin në pubertet, që do të thotë femrat që
kishin mbushur moshën 12 vjeçare dhe meshkujt që kishin mbushur moshën 14 vjeqare.
Martesën juridikisht të rregullt romake mund te lidhej vetëm ne formën e parashikuar juridike.
Format për lidhjen e martesës romake ishin confarratio kjo ishte forma solemne ne te cilën form
duhej (doemos të ishin te pranishëm të fejuarit), coemptio (blerja formale e gruas) ishte forma
tjetër dhe sus (fakti i jetes se perbashket).

Pengesat martesore Pengesat martesore jan rrethana që nuk duhet të eksistojn në momentin e
lidhjes së martesës. Martesa ekzistuese ishte njëra ndër pengesat themelore martesore, sepse
Roma prej fillimit të krijimit të së drejtës romake e gjer me shkatrimin e shtetit romak I njihte
vetëm martesat monogame (bur-grua). Sëmundja shpirtërore ishte po ashtu pengesë martesore
nese dukej para lidhjes së martesëssi gjinia e gjakut në vijë të drejtë pa kufizime , ndërsa në vije
të tërthortë gjer në shkallën e katërt. Krushqia ishte pengesë martesore vetëm në vijë të drejtë.

Fejesa ( sponsalia) Forma e lidhjes së fejesës në të drejtën e lashtë ishte sponsio solemne – forma
solemne, ndërmjet prindërve të bashkëshortëve të ardhshëm, me ç’rast pater familiasi i te fejuarit
zotohej se nusen do ta pranoj si grua të të birit. Të pranishëm mund të ishin edhe bashkëshortët e
ardhshëm por prezenca e tyre nuk kishte rëndësi juridike.

Format për lidhjen e martesës Martesa juridikisht te rregullta duhej të lidheshin doemos sipas
formave të parashikuara juridike. Format e parashikuara per lidhjen e martesës ndryshuan në
etapat e ndryshme të zhvillimit të së drejtës romake. Si formë më e vjetër e vendosjes së lidhjeve
juridikisht të rregullta martesore përmendej grabitja (raptus mulierum). Edhe coemptio apo blerja
formale e gruas ishte forma tjetër. Forma e dyte e parashikuar për lidhjen e martesës ishte e
ashtuquajtura confarareatio, kjo ishte forma solemne ne te cilën form duhej doemos të ishin te
pranishëm të fejuarit. Forma më e shpeshte dhe më e thjeshtë për lidhjen e martesës romake ishte
sus (fakti jetës së përbashkët).

Marrëdhëniet personale të bashkëshortëve Në martesën e lidhur në njërën nga format e vjetra

mbi gruan ushtrohej pushteti ose manusi i kryetarit të familjes së burrit apo i vetë burrit nëse
ishte sui juris. Martesa e këtill që nxirrte të ashtuquajturën conventio in manum, njihej si manus
– martesë, apo martesa pa manus. a) Marrëdhëniet bashkëshortore ne martesë me manus - në
këtë martesë gruaja bëhej anëtare e familjes së burrit dhe varej drejtpërdrejtë nga kryetari i
familjes. Kështu ndërpriteshin të gjitha lidhjet e gruas me familjen e mëparshme. Në familjen e
re gruaja kishte pozitën e njejt me pozitën e grave tjera dhe e tërë pasuria e saj kalonte mbi
kryetarin e familjes së re. E drejta themelore dhe e vetme që e fitonte gruaja në martesë me
manus ishte e drejta e trashëgimit. b) Marrëdhëniet bashkëshortore ne martesë pa manus- në këtë
martesë gruaja nuk bëhej agnat me agnatet e burrit por ngelte agnat në familjen e saj të
mëparshme kurse bëhej person sui juris, nëse në këtë pozitë e kishte në momentin e lidhjes së
martesës. Prandaj, vetë lidhja e martesës pa manus, nuk ndikonte as në zotësin juridike as në atë
të veprimit të gruas, marrë nga aspekti i zotësis juridike dhe asaj të veprimit të grave në
përgjithësi. Megjithatë, martesa pa manus kishte pasoja të caktuara juridike që rezultonin nga
fakti i ekzistimit të lidhjes martesore: burri dhe gruaja ishin të detyruar të respektonin njeri-
tjetrin, duhej të ishin besnik ndaj njëri tjetrit dhe të abstenonin nga çdo veprim që do të
rrezikonte ekzistimin e bashkësisë martesore. Prandaj nuk guxonin të ngrenin padi kundër njeri
tjetrit. Pozita e pavarur e gruas në martesën pa manus shkaktoi mohimin e të drejtave
trashëgimore të gruas në familjen e burrit, bile edhe mohimin e të drejtave reciproke
trashëgimore midis nënës dhe femijeve.

Paja (dos)dhe dhurata paramartesore a) Paja –pasuria të cilën me rastin e lidhjes së martesës ja
dorëzonte gruaja burrit për lehtësimin e jetës së përbashkët quhej paj (dos). Mënyrat e
kontraktimit të pajës ishin të ndryshme : Datio dotis ose dorëzimi i pajës bëhej me çdo veprim që
mjaftonte të konstatohej se burri posedonte vlerat pajës.

b) Dhurata paramartesore - Në kohën e perandorit Konstantin ishte përhapur zakoni që burri ta

ndante një pjesë të pasurisë sa kapte paja dhe tja dhuronte gruas së ardhshme. Megjithatë,
donatio ante nuptias ngelte edhe më tutje në administrim të burrit dhe shërbente për të njëjtat
qëllime si paja. Kur zgjidhej martesa për shkak te vdekjes së burrit, donatio ante nuptias i takonte
fëmijëve, ndërsa gruaja kishte të drejtë uzufrukti, kurse në rast të shkurorëzimit me fajin e burrit,
donatio ante nuptias kalonte ne pronë të gruas.

Zgjidhja e martesës Lidhja e përhershme midis mashkullit dhe femres, e mbështetur në fakte
juridikisht relevante, sipas dispozitave të së drejtës romake mund të zgjidhej ekskluzivisht me
veprimin e fakteve të reja juridike - ngjarjeve natyrore dhe veprimeve njerëzore. a) Zgjidhja e
martesës për shkak vdekjeje dhe për capitis deminutio Pas vdekjes së njërit prej bashkëshortëve,
binte poshtë edhe pengesa martesore për shkak të ekzistimit të lidhjes martesore. Në atë rast
burrat mund të lidhnin menjëherë martesë të re ndersa për gra ishte caktuar tempuj lugendi.

b) Zgjidhja e martesës me shkurorëzim Në të drejtën e lashtë lejohej zgjidhja e martesës me

shkurorëzim. Të drejtë që të zgjidhte martesën me shkurorëzim kishte ekskluzivisht burri dhe
pater familiasi i burrit. Shkurorëzimi lejohej për shkak të shkeljes së kurorës, për shkak të
alkoolizmit, për shkak të dështimit të fëmijës dhe për çdo shkak tjetër që e shtynte burrin të
zgjidhte bashkësinë ekzistuese martesore.

Tutoria dhe Kujdestaria

Në të drejtën romake ekzistonin dy institucione të cilat kishin për qëllim të plotësonin mungesën
e zotësisë së veprimit të personave, te personat pa aftësi veprimi të pakufizuar ose të kufizuar.
TUTORIA (mbikqyrja) ishte institucion me të cilin plotësohej mungesa e zotësisë së veprimit të
të gjitha kategorive të personave që për shkak të moshës ose për shkak të gjinisë nuk ishin në
gjendje të dilnin vetë në komunikimin juridik. KUJDESTARIA ishte institucion me të cilin
plotësohej mungesa e zotësisë së veprimit të personave të cilët nga vetë natyra duhej të kishin
zotësi të plotë veprimi, mirëpo nuk ishte për shkak të të metave personale.

Tutoria mbi të miturit

Të miturit sui juris te gjinisë mashkullore dhe asaj femërore gjersa bëheshin madhor, duhej të
ishin patjetër nën tutori.

a)Mënyrat e krijimit të tutorisë - Tutoria mbi të miturit vendosej me: vullnetin e dëshirës së
fundit të kryetari të familjes, me ligj, ose me vendim të organeve kompetente shtetërore.
b)Shkaqet për refuzimin e detyrës së tutorit – Të gjithë personat që ishin thirrur në mënyrë të
rregullt që ta kryenin detyrën e tutorit, ishin të obliguar ta pranonin këtë detyrë. Në raste të
veçanta disa persona nuk mund ta pranonin detyrën e tutorit kurse të tjerët kishin të drejtë që ta
refuzonin. c)Autorizimet e tutorit- detyra themelore e tutorit ishte që të mbrojturin apo pupilin të
mos e linte pa mbrojtje. Për shkak të kryerjes së kësaj detyre i njiheshin disa të drejta mbi
pasurin dhe mbi personin e popullit. d)Shuarja e tutoris – Tutoria shuhej kur vdiste cupili , kur
pësonte capitis deminutio dhe kur bëhej madhor. Përgjegjësia e tutorit – në të drejtën e lashtë
dihej për dy mjete themelore të mbrojtjes së interesave të pupileve nga tutorët e papërgjegjshëm.
Mjeti i parë ishte actio suspecti tutoris dhe mjeti i dyte ishte actio de rationibus.

Tutoria mbi grate

Tutoria mbi gratë u vendos njësoj sikurse edhe tutoria mbi të miturit. Gjatë kohës kur gruaja
ishte nën tutori, ndaj saj tutori nuk kishte personalisht kurrfarë të drejtash. Nuk kishte as të
drejtën që vetë të administronte me gjerat e gruas. I vetmi autorizim i tutorit ishte interpositio
autoritatis ose dhënia e pëlqimit me rastin e punëve më solemne të së drejtës së lashtë. Punët
tjera juridike gruaja i ndërmerrte pavarësisht.

Kujdestaria mbi të marrët Të marrët pa momente qetësimi ishin fare pa zotësi veprimi , ndërsa të
marrët me momente kur qetësoheshin kishin zotësi të plotë veprimi gjatë kohës kur kalonte
sëmundja .Kujdestari i të marrit kishte të drejtë të administronte lirisht me të gjitha gjërat e të
çmendurit.

Kujdestaria mbi prishësit

Mbi pasurin e prishësve, kujdestarët kishin të drejtë të administronin nën kushte të njëjta nën të
cilat e kishin edhe mbi pasurin e personave infantil majores. Prishësi ishte i autorizuar të fitonte
pavarësisht, mirëpo nuk lejohej fare që të merrte pjesë në punët juridike të detyrimit.

Kujdestaria mbi personat më të ri se 25 vjeç Kujdestari i personave më të ri se 25 vjeç , i caktuar

nga personi kompetent shtetëror sipas kërkesës së të miturit, kishte pothuajse autorizime të njëjta
me autorizimet që kishte tutori në administrimin e pasurisë se cupilit infantil majores. Detyra
themelore e kujdestarit ishte të jepte konsensus për lidhjen e punëve juridike që ngarkoheshin
dhe për tjetërsimin e pasurisë së cupilit.

Llojet e kujdestaris E drejta romake dinte shumë lloje të kujdestarisë së përkohshme dhe
kujdestarisë për disa raste dhe për disa punë. Ndër këto lloje të kujdestarisë bënin pjesë: cura
ventris ose kujdestaria mbi fëmijën e palindur, cura bonorum apo kujdestaria mbi masat e
ndryshme të pasuris për të cilat nuk mund të kujdeseshin pronarët. Pasuria e robërve të luftës
(hereditas jacens), pasuria nën bankrotim, pasuria e personave që mungonin apo personave me
vendbanim të panjohur, cura debilium ose kujdestaria mbi personat që për shka të defekteve
fizike dhe psikike në rastet konkrete nuk ishin të zot që ti mbronin interesat e tyre si dhe cura që
u njihej të miturve në rast konflikti me interesat e tutorëve dhe kujdestarëve të rregullt.