TÜRKİYE’DE İÇ KUVVETLER

cografyahocasi.com
NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde Türkiye'nin şekillenmesinde
etkili olan epirojenez, orojenez, deprem ve
volkanizmanın rolünü ve iç kuvvetler
sonucu yaşanan olayları öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.5. Türkiye’deki yer

şekillerinin oluşum sürecine iç
kuvvetlerin etkisini açıklar.
Türkiye'nin bulunduğu alan; farklı jeolojik zamanlarda epirojenez, orojenez, deprem ve
volkanizmanın etkisiyle şekillenmiştir. Ülkemiz, özellikle III. Jeolojik Zaman'dan sonra dikey ve
yatay yönde meydana gelen yer kabuğu hareketlerinden etkilenmiştir. Bu hareketler sonucu
günümüzdeki dağ kuşakları, çöküntü alanları ve kırık hatları oluşmuştur. Bu kırıklardan çıkan
lavlar ve diğer volkanizma faaliyetleriyle de volkanik alanlar meydana gelmiştir.
TÜRKİYE’DE Türkiye'nin bulunduğu yer kabuğu tabakası;
hareket hâlindeki magmanın etkisiyle alçalma,
EPİROJENEZ yükselme ve kırılmaya uğramıştır.
Türkiye arazisi, Senozoik’in Tersiyer Dönemi’nde Alp-Himalaya kıvrımlarının etkisiyle yükselmiştir. Bu dönemde
Gondwana ve Laurasia levhalarının birbirine yaklaşması sonucunda Anadolu karasında yükselme gerçekleşmiştir.
Tersiyer’de Türkiye arazisi büyük ölçüde kara hâline gelmiş ve dış kuvvetler tarafından aşındırılmıştır. Tersiyer’in
sonlarına doğru yer yer peneplen hâline gelen Türkiye arazisi hafiflediği için yükselmiştir. Türkiye arazisinin sahip
olduğu ortalama yükseltinin 1000 metreden fazla olması ve platoların geniş yer kaplaması bu durumun kanıtıdır.

III. Jeolojik Zaman'da Türkiye ve yakın çevresinin tahminî görünümü

Türkiye’de epirojenik hareketler her yerde aynı şekilde meydana gelmemiştir. Anadolu Yarımadası yükselirken
Karadeniz ve Akdeniz çökmektedir. Çukurova ve Ergene Ovası'nda biriken kalın tortul tabakalar bu ovaların
çöküntüye uğradığını göstermektedir. Ege Denizi, İstanbul ve Çanakkale boğazlarının oluşmasında da epirojenik
hareketler etkili olmuştur. Türkiye, günümüzdeki görünümünü III. Jeolojik Zaman'da almıştır.

Türkiye ve yakın çevresinin bulunduğu alanın bugünkü görünümü

Çukurova ve Ergene Ovası'nda binlerce yıldır biriken
tortul tabakalardan dolayı çökmeler gerçekleşmektedir.

Çukurova Ergene Ovası

TÜRKİYE’DE OROJENEZ (DAĞ OLUŞUMU)

Orojenik hareketlerden fazlasıyla etkilenen

Türkiye, ilk olarak I. Jeolojik Zaman'da
meydana gelen Hersiniyen ve Kaledoniyen
Kıvrım dağların oluşumu
kıvrımlarından etkilenmiştir. Bu dönemde
oluşan kıvrımlı yapılar, dış kuvvetlerin
etkisiyle aşınarak zamanla sertleşmiştir.
Sertleşmiş alanlara masif arazi adı verilir.
Kırık dağların oluşumu
Türkiye’nin önemli bir kısmı Tersiyer’de meydana gelen Alp-Himalaya
dağ oluşumundan etkilenmiştir.

TR
Alp Orojenezi, Lavrasya ve Gondvana kıtalarının
sıkıştırması sonucu Tetis Denizi'nde biriken
tortulların su yüzeyine çıkmasıyla başlamıştır
(Görsel). Bunun sonucunda Kuzey Anadolu
Dağları ve Toroslar oluşmuş, Doğu Anadolu ise
Arabistan Levhası'nın kuzeye hareket etmesiyle
sıkışarak yükselmiştir. Sıkışıp yükselen bu alanda
yer kabuğu parçalanmış ve yer yer çöküntü
alanları meydana gelmiştir. Erzurum, Erzincan,
Muş, Elazığ ve Pasinler bu çöküntü alanlarda
oluşan ovalara örnek verilebilir.
Türkiye’nin bulunduğu kara parçasının oluşum aşamaları (Atalay İ., 2015)
Küre Dağları kıvrım dağlarımızdandır.
Toros Dağları kıvrım dağlarımızdandır.
 2010 – YGS
Toros Dağları’nın yüksek kesimlerinde denizel fosillerin olması, bu dağların
oluşumunda aşağıdakilerden hangisinin etkili olduğunun göstergesidir?
A) Kıvrım hareketleri sonucunda denizel tabakaların yükselmesi ve bir kısmının
su üzerinde kalması
B) Akarsu ve buzul aşındırmaları sonucunda eski denizel tortulların yüzeye
çıkması
C) Karstlaşma sürecinde çökme ve çözünme olaylarının etkisiyle denizel
tortulların ortaya çıkması
D) Deniz seviyesindeki alçalmalar sonucunda deniz tabanının bir kısmının su
üzerinde kalması
E) Deniz seviyesinin yükseldiği dönemlerde karaların bir kısmının deniz altında
kalması ve tortulanma ortamı oluşması
Aynı süreçte sıkışan katmanların bir kısmı sert
yapıda olduğundan kıvrılamamış, belirli hatlar
boyunca kırılmıştır. Kırılma sonucu yer kabuğu,
fay hatları boyunca bloklar hâlinde yükselmiş ya
da çökmüştür. Batı Anadolu'da sert tabakaların
kırılmasıyla kırık dağları, çöken alanlarda ise
çöküntü ovaları oluşmuştur. Çöküntü alanlarına
Gediz, Büyük ve Küçük Menderes ovaları;
yüksekte kalan kütlelere ise Bozdağlar ile Yunt
ve Aydın dağları örnek verilebilir.
Türkiye’nin bulunduğu kara parçasının oluşum aşamaları (Atalay İ., 2015)
Bozdağlar kırık dağlarımızdandır.
 TÜRKİYE’DE VOLKANİZMA
Günümüzde Türkiye sınırları içerisinde aktif
volkana rastlanmamaktadır. II. Jeolojik
Zaman'da ülkemizin bulunduğu alanda su
altı volkanları görülmekteydi. Su altı
volkanlarına ait kalıntılar, bugünkü Toroslar
ve Kuzey Anadolu Dağları ile Doğu
Anadolu’nun büyük bir kısmını kapsayan
alanda yer almaktadır. Bu dağların zamanla
aşınması sonucu ortaya çıkan derinlik
kayaçları bunun bir göstergesidir.
Türkiye’deki volkanik alanların başlıcaları Doğu Anadolu, Güneydoğu
Anadolu, İç Anadolu ve Batı Anadolu’da yer almaktadır.

Ağrı
Tendürek
Süphan
Kula Nemrut
Volkanları Erciyes
Hasan Dağı Melendiz
Karacadağ
Karacadağ
Karadağ
 Doğu Anadolu’daki başlıca volkanik dağlarımız Büyük
Ağrı
Ağrı, Küçük Ağrı, Tendürek, Süphan ve Nemrut.
Dağı
Nemrut Kaldera Gölü
Erciyes Dağı
İç Anadolu’da da
volkanik araziler
geniş yer
kaplamaktadır.
Kuzeydoğu ve
güneybatı
doğrultusunda
uzanan Erciyes,
Hasandağı,
Melendiz, Karadağ
ve Karacadağ İç
Anadolu’daki başlıca
volkanik dağlardır.
Batı Anadolu’daki başlıca volkanik alanlar Kula çevresinde bulunmaktadır.
Aşağıdaki resimlerde dağ oluşum şekilleri gösterilmiştir. Aşağıda verilen
dağ isimlerini resimlerin altlarına uygun olanları örnekteki gibi yazınız.

Aydın Dağları, Nemrut Dağı, Bozdağlar, Toros Dağları, Küre Dağları, Yunt Dağları, Karacadağ

Toros Dağları Aydın Dağları Nemrut Dağı

Küre Dağları Bozdağlar Karacadağ
Yunt Dağları
2013-LYS4

Türkiye’deki dağların oluşumunda kırılma, kıvrılma ve volkanizma

olayları etkili olmuştur.
Buna göre, haritada işaretli dağlık alanların hangisinin
oluşumunda diğerlerinden farklı bir etken rol oynamıştır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
 Türkiye’nin en ilginç volkan dağlarından biri olan Nemrut Dağı, Bitlis’in Tatvan ilçe
merkezi yakınlarında bulunmaktadır. Van Gölü’nün hemen batısında bulunan bu dağ,
aynı zamanda Van Gölü’nün oluşumu ve şekillenmesinde etkili olmuştur. Nemrut Dağı,
2011-LYS4
III. jeolojik zamanda oluşmuş, kraterinin ise IV. jeolojik zamanda çökmesiyle geniş bir
kaldera meydana gelmiştir. Bu çöküntünün içerisinde Türkiye’nin en büyük kaldera gölü
olan Nemrut Gölü bulunmaktadır. Ancak Nemrut Dağı’nın asıl ünü bu fiziki
özelliklerinden çok MÖ 69 - MS 72 yılları arasında Kommagene Krallığı döneminde
yapılan tümülüs ve tanrı heykellerini üzerinde bulundurmasıdır.
Yukarıdaki parçada sözü edilen Nemrut volkanik dağıyla ilgili verilen
bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) Bitlis il sınırları içerisinde yer alması
B) III. jeolojik zamanda oluşması
C) Üzerindeki Nemrut Gölü’nün Türkiye’nin en büyük kaldera gölü olması
D) Van Gölü’nün oluşumu ve şekillenmesinde etkili olması
E) Üzerinde Kommagene Krallığı döneminde yapılan tümülüs ve heykellerin bulunması
2011-YGS

Haritada numaralarla gösterilen yerlerdeki dağlarla ilgili olarak

aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A) V. yerdeki dağ sönmüş volkan dağıdır.
B) II. yerdeki dağın doruklarında buzullar vardır.
C) I. yerdeki dağların kuzey ve güney yamaçları bitki örtüsü bakımından farklıdır.
D) III. yerdeki dağlar kırılmayla oluşmuştur.
E) IV. yerdeki dağlarda karstik şekiller yaygındır.
 TÜRKİYE’DE DEPREMLER

Türkiye, Arabistan ve Afrika ile

Avrasya levhası arasında
sıkıştığından ülkemizde sıklıkla
depremler yaşanmaktadır.
Ülkemizde üç tane önemli fay hattı vardır. Bunlardan ilki, batıda Saroz Körfezi'nden başlayıp doğuda Van’a
kadar uzanan Kuzey Anadolu Fay Hattı’dır (KAF). İkincisi, Hatay’dan Van’ın doğusuna kadar bir yay çizerek KAF
ile birleşen Doğu Anadolu Fay Hattı’dır (DAF). Üçüncüsü ise ülkenin batısındaki çöküntü alanlarını kapsayan
Batı Anadolu Fay Hattı’dır (BAF). Bunların dışında farklı bölgelerimizde de irili ufaklı fay hatları mevcuttur.

KAF

DA F
BAF
Deprem alanlarının beş bölgeye ayrıldığı Türkiye'de fay hatlarına yaklaştıkça
deprem riski artmakta, fay hatlarından uzaklaştıkça deprem riski azalmaktadır.
Türkiye'de Yaşanan Bazı Büyük Depremler
26 Aralık 1939: Erzincan (7,9)

1 Şubat 1944: Gerede (7,2)

30 Kasım 1983: Erzurum ve Kars (6,8)

17 Ağustos 1999: Gölcük (Kocaeli) (7,4)

23 Ekim 2011: Erciş (Van) (7,2)

24 Ocak 2020: Elazığ (6,8)

Türkiye'nin bulunduğu alanda
meydana gelen kırılmalar sonucu
önemli depremler meydana gelmiştir.
Örneğin Erzincan'da meydana gelen
depremde (1939) genişliği 4 metreyi
bulan ve Erzincan'dan Amasya'ya kadar
uzanan 300 km'lik bir yarık oluşmuştur.
Benzer şekilde Gölcük'te yaşanan
depremde de (1999) güneydeki parça 4
metre batıya kaymıştır.

Gölcük'te meydana gelen

deprem sonucu oluşan
kırılma (temsilî)
Erciş (Van) Depremi
Gölcük (Kocaeli) Depremi
Elazığ Depremi
Ülkemizde az da olsa karstik sahalarda
(Antalya, Konya vb.) etki alanı dar olan
çöküntü depremlerine rastlanırken
aktif volkanik faaliyetler görülmediği
için volkanik depremlere rastlanmaz.
 Kazdağı, Madra Dağı, Yunt Toroslar, Güneydoğu Toroslar,
Dağı, Bozdağlar, Aydın Dağları, Küre Dağları, Kuzey Anadolu
Menteşeler, Nur Dağları Dağları, Canik Dağları
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
 BOŞLUK DOLDURMA
volkanizma
Erciyes ve Ağrı dağlarının oluşumunda ………………..……….. etkili olmuştur.

masif
Dış kuvvetlerin etkisiyle aşınarak zamanla sertleşmiş alanlara ……………………..
arazi adı verilir.
İç Anadolu
Erciyes, Hasan Dağı, Melendiz, Karadağ ve Karacadağ ………………………..
Bölgesi’nde yer alan başlıca volkanik dağlardır.

Cumhuriyet tarihimizin en büyük depremi, 27 Aralık 1939 tarihinde

Erzincan’da meydana gelen 7,9 şiddetindeki depremdir.
………………………..

Çukurova ve Ergene Ovası'nda binlerce yıldır biriken tortul tabakalardan dolayı

Epirojenez
çökmeler gerçekleşmesi …………………………… olayına örnektir.
 DOĞRU-YANLIŞ
Türkiye’nin genç volkanlarından biri olan Kula volkanları, Toros dağları
içerisinde yer alır.

Aydın ve Yunt dağları kırık orojenezi ile oluşmuşlardır.

Batı Anadolu’daki başlıca volkanik alanlar Kula çevresinde

bulunmaktadır.
Türkiye, Arabistan ve Afrika ile Avrasya levhası arasında sıkıştığından
ülkemizde sıklıkla depremler yaşanmaktadır.
Ülkemizde en fazla etkili olan depremler karstik sahalarda görülen
çöküntü depremleridir.
1) Aşağıdakilerden hangisi ülkemizde epirojenik hareketlerle
yükselmenin olduğuna kanıt olamaz?
A) Yüksek ova ve platolara rastlanması
B) Çukurova ve Ergene Ovası’nın çökmesi
C) Kıyı taraçalarının görülmesi
D) Yeraltı kaynaklarının çeşitlilik göstermesi
E) Akarsuların derin vadiler içerisinde akması
I. Canik
II. Erciyes
III. Ağrı
IV. Ilgaz
2) Yukarıda verilen dağlardan hangilerinin oluşumunda volkanik faaliyetler
etkili olmuştur?
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III
D) II ve IV
E) III ve IV
3) Anadolu levhasını kuzey ve güney yönden sıkıştırarak ülkemiz yer
şekillerinin bugünkü görünümünü kazanmasında etkili olan iki levha
aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) Afrika levhası – Avustralya levhası
B) Avrasya levhası – Filipin levhası
C) Karayip levhası – Kokos levhası
D) Arabistan levhası – Avrasya levhası
E) Arabistan levhası – Afrika levhası
4) Harita üzerinde numaralandırılarak verilen yerlerin hangisinde kırılma ile oluşmuş
dağlar yer almaktadır?
A) I B) II C) III D) IV E) V
 Yandaki haritada Anadolu’nun
doğusunda bulunan volkanik
dağlar gösterilmiştir.

5) Bu dağların bir çizgi boyunca sıralanmış olması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanır?

A) Volkanik depremlerin bölgede sıkça görülmesi
B) Volkanik faaliyetlerin çizgisel bir fay hattı boyunca meydana gelmesi
C) İç püskürük kayaçların bulunması
D) Van Gölü’nün volkanik faaliyetlere sınır oluşturması
E) Doğu Anadolu’nun ortalama yükseltisinin fazla olması
 KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 10
GÜN Yayınları
Ders Kitabı, 2019
Coğrafya 10, 2019
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ
Yazarlar
Mutlu KARAKOÇ
Mehmet BARANAYDIN
Nurullah BALŞEN
Yusuf AYDIN
Tolga PEKTAŞ
Gülten TEKBAŞ
İsmail ÖZDOĞAN