DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMU

Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması
sonucu oluşmuş ve soğumaya başlamıştır.
Dünya; yoğunluk ve sıcaklık bakımından yer kabuğu, manto ve çekirdek olmak üzere üç
katmandan oluşmuştur. Bu katmanlara geosfer adı verilmektedir. Jeolojik olayların ve
oluşumların tarihlendirildiği, kayaçların yaşının saptandığı çalışma alanına jeokronoloji
denir.
Dünya'nın Katmanları
1. Yer Kabuğu
• Yer kabuğuna litosfer ya da taş küre adı verilir.
• Yoğunluk, sıcaklık ve kalınlığı diğer katmanlardan azdır.
• Ortalama kalınlığı 35 km olup okyanusların altında kalınlığı az, kıtaların altında ise fazladır.
• Sial (granitik kabuk) ve sima (bazaltik kabuk) olmak üzere iki farklı katmandan oluşur.
2. Manto
• Yer kabuğunun altından başlayıp yaklaşık 2900 km derinliğe kadar uzanır.
•Dünya'nın toplam hacminin yaklaşık %84'lük kısmını oluşturur.
• Üst ve alt manto şeklinde iki katmandan oluşur.
• Yer kabuğunda meydana gelen tektonik kökenli olayların kaynağıdır.
• Sıcaklığı, 2000-5000 °C arasında değişmektedir.
• Yer kabuğuna yakın olan üst kısmına astenosfer adı verilir.
3. Çekirdek
•Dünya'nın merkezinde bulunur.
• Yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en fazla olan katmandır.
•Yüksek oranda demir ve nikelden oluşur.
• İç ve dış çekirdek olmak üzere iki katmandan oluşur.
• Dış çekirdeğin sıvı halde olup iç çekirdeğin katılaştığı düşünülmektedir.
• İç çekirdekte sıcaklık 6000 °C civarındadır.
Levha Tektoniği
Yer kabuğu tek parça olmayıp yapboz gibi parçalardan oluşur ve bu parçaların herbirine
levha denir. Levhalar sıvı olan mantonun yüzeyinde sürekli hareket etmektedir.
AlfredWegener’inKıtaların Kayması Kuramına göre kıtalar, 260 milyon yıl önce Pangea adı
verilen tek kara parçasından oluşmaktaydı. Zaman içerisinde yer kabuğunun hareket
etmesiyle Pangea parçalanmış ve yeryüzü bugünkü görünümünü kazanmıştır.
A. Wegener'in kuramı, 1950 yılında geliştirilerek Levha Tektoniği Kuramı adını almıştır. Bu
kurama göre levhaları hareket ettiren güç mantodaki konveksiyonel akımlardır. Levhaların
hareketleri; yaklaşma, uzaklaşma ve yanal yer değiştirme olmak üzere üçe ayrılır.
. Birbirine yaklaşan levhalar; dağ, sıradağ, okyanus çukurları ve volkanik adaları oluşturur.
. Birbirinden uzaklaşan levhalar; okyanusları, okyanus ortası sırtlarını volkanik adaları ve
volkanik sıradağları oluşturur.
. Yanal hareket eden levhalar; depremleri oluşturur.

JEOLOJİK ZAMANLAR
Dünya'nın oluşumundan itibaren meydana gelen olaylar ve bu olaylar arasındaki ilişki,
kronolojik bir sistemle jeolojik zaman cetveli adı verilen tablo ile gösterilir.
Türkiye’nin Jeolojik Geçmişi
Türkiye’de bütün jeolojik zamanlara ait arazilere rastlanmıştır. Bu durum, ülkemizin jeolojik
ve jeomorfolojik özellikler bakımından zengin olmasını sağlamıştır.
Arazilerinin büyük bir kısmı 3. Jeolojik zamanda oluştuğundan tektonik anlamda genç bir
araziye sahip olan Türkiye; yükselti, engebe, volkanik arazi ve sıcak su kaynaklarının fazla
olduğu ve depremlerin oldukça sık yaşandığı bir ülkedir.
Türkiye’nin bulunduğu alan, 200 milyon yıl önce Tetis Denizi'nin altındaydı.Levha
hareketlerine bağlı olarak zamanla ülkemizin bulunduğu kara parçası su yüzeyine çıkmıştır.
Etrafındaki levhaların sıkıştırmasıyla Anadolu Levhası her yıl yaklaşık 20-30 mm batıya doğru
hareket etmektedir.
Paleozoik  Zonguldak, Alanya, Anamur, Mardin, Aydın, Yıldız Dağları ile Biga
Yarımadası çevrelerindeki araziler oluşmuştur.
 Zonguldak ve Bartın'da taş kömürü yatakları oluşmuştur.
Mezozoik  Kuzey Anadolu ve Toros Kıvrım Dağları oluşmaya başlamıştır.
Senozoik  Ülkemizdeki bor, petrol, tuz ve linyit yatakları bu dönemde oluşmuştur.
 Doğu Anadolu ve İç Anadolu’da şiddetli volkanik faaliyetler
olmuştur.volkanik dağların büyük çoğunluğu bu dönemde oluşmaya
başlamıştır.
  Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları oluşmuştur.
 Kuvaterner’de Ege Denizi ve boğazlar oluşmuş, Karadeniz deniz özelliği
kazanmıştır.

İÇ KUVVETLER
Enerjisini mantodan alıp yeryüzünü şekillendiren kuvvetlere iç kuvvetler denir. Bunlar
Epirojenez, Orojenez, Volkanizma ve Deprem’dir.
Epirojenez
Yerkabuğu parçalarının dikey yönlü hareketidir.
Kara parçalarını manto üzerindeki dengesine izostatik denge denir.
Kara kütlesinin ağırlaşıp alçalmasıyla denizin karaya doğru ilerlemesine transgresyon (deniz
ilerlemesi), kara kütlesinin hafifleyip yükselmesiyle deniz seviyesinin geri çekilmesine de
regresyon (deniz gerilemesi) denir.
Orojenez (Dağ Oluşumu)
Su kütlerinin tabanlarında biriken ve sertlik dereceleri birbirinden farklı olan tortul
tabakalar, levhaların yaklaşması sonucu yan basınçlara uğrar. Buna bağlı olarak da kıvrım ve
kırık dağları oluşur.
Kıvrılan tabakaların yükselen kısımlarına antiklinal, çukurlaştığı kısımlarına da senklinal
denir.
Kırılma sonucu tabakaların dikey yönde yer değiştirmesiyle oluşan yükseltilere horst, alçalan
kısımlara da graben denir.
Volkanizma
Magmanın yeryüzüne çıkması veya yeryüzüne yakın yerlere kadar sokulmasıdır.
Derinlik volkanizması; batolit, lakolit, sill ve dayk gibi şekiller oluşturur.
Yüzey volkanizması; kaldera, krater, maar, volkan konileri, lav düzlükleri ve volkanik
platolar oluşturur.
Dünyadaki volkanların yaklaşık %75'i Pasifik Levhası'nın çevresinde yer aldığından bu alana
Ateş Çemberi adı verilir.
Deprem
Yer kabuğunda meydana gelen kısa süreli sarsıntılar olarak tanımlanan deprem, çevreye
dalgalar hâlinde yayılış gösterir.
Yer kabuğunda meydana gelen tektonik hareketler, özellikle sert tabakalı alanlarda kırıklara
neden olur. Oluşan bu kırıklara fay denir. Faylar; hareket yönlerine göre ters, doğrultu atımlı
ve normal olmak üzere üç gruba ayrılır.
Büyük Okyanus'u çember şeklinde saran Pasifik Deprem Kuşağı, Akdeniz-Himalaya Deprem
Kuşağı, Atlantik Deprem Kuşağı yeryüzünde depremlerin en fazla görüldüğü yerlerdir.
 KAYAÇLAR
Kayaç (taş), bir ya da birden fazla mineralin birleşmesinden oluşan katı ve doğal bir
maddedir.
Kayaçları inceleyen bilim dalına petrografi denir.
Kayaçlar; Magmatik (Katılaşım), Başkalaşım (Metamorfik) , Tortul (Sedimanter) Kayaçlar
olmak üzere üç gruba ayrılır.
Magmatik (Katılaşım) Kayaçlar
Magmanın yer kabuğunun içerisinde ya da yeryüzüne çıkıp katılaşmasıyla oluşur.
Yer kabuğunun iç kısımlarındaki çatlak ve boşluklara sokulan magmanın yavaş yavaş
soğumasıyla derinlik kayaçları oluşur. Bunlar : Granit, siyenit, diorit, peridotit ve gabro. Bu
kayaçların kristalleri iri taneli ve serttir.
Magmanın yeryüzeyine kadar yükselmesi ve orada soğumasıyla da yüzey kayaçları oluşur.
Bunlar: bazalt, andezit, tüf, obsidyen (volkan camı), sünger taşı ve trakittir. Kristalleri küçük
taneli ve bazıları camsı özelliktedir.
Sedimanter (Tortul) Kayaçlar
Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan taşınan ve çukur alanlarda biriken kayaçlardır. Tabakalı
yapıdadır. Bünyesinde fosillere rastlanır.
Fiziksel tortul kayaçlar, kayaçların ufalanması ve doğal çimento ile birleşmesiyle oluşur. kil
taşı, kum taşı ve çakıl taşıdır (konglomera)
Kayaçların içerisindeki bazı mineraller, suda çözünerek çökelir. Çökelen minerallerin üst üste
birikip sertleşmesiyle kimyasal tortul kayaçlar oluşur. kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya
tuzu ve traverten
Bitki ve hayvan kalıntılarının birikip taşlaşmasıyla organik tortul kayaçlar oluşur. kömür
(antrasit, taş kömürü, linyit ve turba), mercan kalkeri ve tebeşir
Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçları
Tortul ve magmatik kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında yapısal özelliklerinin
değişmesiyle oluşur.
Kalker mermer
Granit gnays
kil taşı şist
kum taşı kuvarsit