GENEL JEOLOJ

levha tektonii kuram genel prensipleri

BU DERSN PULARI
Levha Tektonii Kuram nedir? Levha nedir? Ka trl levha vardr? Levhalar nasl hareket eder? Levhalar hareket ettiren kuvvetler Okyanuslar ve ktalar nasl oluur? Magma ve depremler nerelerde olur? Maden yataklar ve levhalar

LK FKRLER
Atlas Okyanusunun iki yakasnn benzerlii zerine 1620 Francis BACON 1658 Francois PLACET 1800ler Abraham G. Werner ve Alexander Von Humbolt 1858 Antonio SNIDER ve PELLIORINI Gondwana Ktasndan ilk sz etti

Antonio Snider 1858

1883 ve 1909da Edward SUESS

Levha Tektonii ya da Ktalarn Srklenme Teorisi

Alman meteorolojist, Astronom ve Jeofiziki 1912 de ortaya koyduu Ktalarn Kaymas teorisi 1924 ylnda ngilizceye evrildi ve lmnden sonra yaygnlat. Bu teoriye gre, byk bir Kta Pangeay tek okyanus Pantalassa evreliyordu

ALFRED WEGENER
Doa Bilimleri Aratrma Merkezi

PANTALASSA

Levha Tektonii (Ktalarn Srklenme Teorisi)

TETS

ALFRED WEGENER

200 milyon nce Pangea ikiye blnd. Kuzeyde Avrasya ile Gneyde Gondwana olmak zere. Arada alan dar ve uzun okyanus ise Tetis Denizi

ALFRED WEGENER
Doktorasn 1905 ylnda astronomi dalnda yapt. Meteoroloji ile ilgilendi. Grnlandda birka meteorolojik almaya katld. Daha sonraki btn hayatn ktalarn kaymas fikri zerinde younlatrd. Yaad dnemde fikirlerini inandrmakta zorluk ekti.

Wegenerin kantlar

1. Ktalarn birbirine uygunluu

2. flora and faunann dalm

Glossopteris ve Mesosaurus fosilleri

3. Paleoklimatik kant

4. Kayalarn dalm

5. Da sralarnn dalm

Ayrca A. Du TOIT (1937), Gney Amerikada Brezilya kylar ile Afrika ky blgelerinin magmatik kayalarndan elde ettii radyometrik yalarnn birbirine uygun olduunu ortaya koymutur. Ayrca, Warren Carey, Avustralyada yapt benzer aratrmalarla gney ktalarnn Mesozoyik banda yan yana olduunu ortaya koymutur

LEVHA TEKTON KURAMININ GELM

Paleontoloji Radyometrik yalandrma Paleomanyetizma Okyanus tabannn yaylmas Konveksiyon akmlar Manyetik polarite ve terslenme Transform faylar Is aks Okyanusal ukurlar

Teorinin ksa tarihesi

Kaptan Harry Hammond Hess
(Princetonda jeoloji profesr)

Wegenerin hipotezine inand II. Dnya sava srasnda okyanuslarda ses dalgalar yayma yntemi ile inceleme yapt

(3000 m yksek ve 2000 m genilikteki okyanus ortas srtlarda inceleme yapt)

Ada yaylar (Aleutian, Japonya) ve ktalardaki byk da kuaklar (Andlar) ile ilikili olarak 10 000 m.lik ukurlar buldu Hess 1960 larda deniz tabanlarnn yayld fikrini ortaya att.

Okyanus tabannn aratrlmas

Hessin (1960) deniz tabannn yaylmas fikri

DNYA HARTASI

Teorinin ksa tarihesi

1961 denizel magnetik anomalinin kefi 1961 Dietz ve Hess Deniz taban yaylmas fikrini nerdi 1963 Vine-Matthews (keza Morley) yukardaki iki gr birletirdi.

Dalma-Batma (Benioff) Zonu

Hugo Benioff, 1954

Teorinin ksa tarihesi

1965 J. T. Wilson Transform faylar tanmlad. 1967 Sykes bunu depremlerin odak zmleriyle test etti. Sykes, Oliver ve Isacks dalma-batma kuaklarndaki ters faylanma mekanizmalarn ortaya koydular. 1967-1968 McKenzie, Parker ve Morgan levha tektonii modelini kurdular. 1969 Barazangi ve Dorman (1961-1967) kresel lekli deprem yerlerini gsterdiler. 1970 ler balarndan beri yaygn olarak kabul grmektedir

Paleomagnetizma
1950 lerde paleomagnetizma almalar sayesinde ktalarn kaymakta olduunu kantlayan yeni veriler ortaya atld Deniz taban yaylmas ile ortaya kan magmatik kayalar sourken iindeki magnetit mineralleri CURIE scakl altnda (bu scaklk Magnetit iin 5800C, Hematit iin 680 0C, Pirotin iin 320 0C, Demir iin 770 0C) mknatslanrlar ve yerin o zamanki magnetik alanna uygun bir biimde dizilirler ve kalc mknatslanma olutururlar. Paleomagnetizma almalar kayacn katlamas srasnda yerin o zamanki kutbunun nerede bulunduunu aratrr.

Alt Orta Paleozoyikteki (470 350 mlyon yl) Kaledonit Da oluumu (Orojenezi)

Yer Krenin Evrimi

Kat, Demir ekirdek sv, Demir ekirdek manto

Yer iinde sismik dalgalarn yaylmas

Enine dalgalar katlar iinden geer.
Boyunca dalgalar hem katlar ve svlardan ve katlardan geer

Levha Nedir ?

yeryzndeki levhalarn adlar

Yerin yzeydeki hareketleri ve levha tektonii

yeryzndeki hareketli levhalar

yerkabuunun kalnlk haritas

Yeryznn en yksek dalar Himalayalar ayn zamanda kta kabuunun en kaln olduu yerleridir

levhalar nasl hareket eder?

orba benzetmesi

mantle convection
ekirdekten mantoya s transferi manto katman iinde konveksiyon akmna neden olur.

MANTO

(Her yl birka cm)

ISI TRANSFER

EKRDEK

levhalar ne srkler? : konveksiyon akmlar

KONVEKSYON

EKRDEK

Manto konveksiyonu ekirdek ile kabuk arasnda yanal kuvvetlere dnr

okyanusal tektonik levha ki kta arasnda arpma

Yaylma merkezi

okyanus tektonik levha okyanusal hendek levha hareketi okyanus kabuk

levha hareketi Tektonik levha

okyanus Dalma-batma kabuk kua ktasal kabuk

ktasal kabuk Madde d Souk youn madde mantoya varr Mantoya doru iner varmaz sour.

Hot material manto konveksiyon rising through hcresi the mantle

Manto

ki levha birbirine doru hareket eder. Levhalardan biri Konveksiyon aknt zerinde mantoya doru dalar.

Scak d ekirdek i ekirdek

Yanal kuvvetler kabuk manto snrnda kabuu iki farkl ynde iter ve bu da kabuksal levhalarn hareketine yol aar Levhalar her yl birka santimetrelik hzlarla hareket eder.

Konveksiyon Akmlar

Levhalar radyoaktif enerji sonucu oluan konveksiyon akmlaryla hareket eder.

Levha hareketleri

uzaklaan levhalar

yaklaan levhalar

arpan levhalar

ka trl levha hareketi vardr ?

Levhalar nasl hareket eder

itilme
ekilme

Manto Ak

Birbirinden ayrlan (Diverjan) levha snr

(Okyanus ortas srt) Yastk lavlar Dayk

Magma odas

Gabro

Ksmi ergime

Litosferik manto

Diverjan (uzaklaan) levha snrlar

Yaylma merkezleri boyunca levhalar farkl yne hareket eder. Atlantik ortas srt :
Yaylma hz ~2.5 cm/yl

Ofiyolit topluluu : okyanusal kabuk

Abisal keller Yastk Lavlar

Levha Dayk Karma

Lkogabro Gabro Tabakal ultramafik kayalar Manto kayalar

Okyanus ortas srtn anatomisi

ktalarn yaylma hzlar

Levhalarn hareketi srasnda zerindeki herey hareket eder. Kuzey Amerika levhas batya, Avrasya levhas douya hareket eder. Hz ortalama 5-10 cm/yr. Uzun zaman dnemlerinde hareket byk olur

Deniz tabannn ya

Gnmz Atlantik Okyanusu

65 milyon yl nceki Atlantik

Atlantik ortas srtlar

Dou Pasifik Srt Deniz tabannda 3000 mlik derinlik

Manyetik Polarite

Jeomanyetik terslenmeler

Okyanus ortas srtlardaki bazaltlarda kayt edilmi jeomanyetik terslenmeler

Yerin manyetik alan

Yerin magnetik alan dipol alandr.
Dipol = iki kutup

Alan izgileri Magnetik alannn ynn gsterir

Kayalar nasl manyetizma kazanr ?

Ergimi kayada bu magnetler Rastgele dizilmitir

Fe3O4: magnetit minerali kayalar iindeki kk magnetleri yaratr

Kaya katlarsa Bu magnetler yerin magnetik alanna gre dizilir

Yerin manyetik alannn terslenmesi

Bu deiim yaklak 300,000-500,000 dnemlerde yldr

Yerin magnetik alan iddetinin deniz iindeki anomalileri

Magnetometere

Yksek iddet Beklenen iddet Dk iddet

Kabuksal kayalarn ters polarite gsterdii yerlerde llen magnetik alan iddeti beklenenden biraz daha azdr. Kabuksal kayalarn normal polarite gsterdii blgelerde llen magnetik alan iddeti beklenenden biraz yksektir .

Okyanus tabanndaki magnetik eritler

normal polarite ters polarite

Dou Pasifik Srt bacalar

Diverjan (uzaklaan) levha snrlar

Dou Afrika Rift Kua

Oldoinyo Lengai volkan

Konverjan levha snr

Bindirme Kua

(ktasal volkanik yay)

Volkanik yay

Yay n havza

Ym prizmas
Hendek ekseni

Depremler

Magma ykselimi

Ergime

Dalma-Batma Zonu (Beniof Zonu, 1954)

Dalma-batma (Benioff) zonu

Okyanusal levha Ym prizmas Magmatik yay nlke kraton

1927, Wadati-Benioff zone

Levhalarn bulutuu yerde arada skan malzeme dalar oluturur

Avrasya levhas

Ykselmi blge:
ZagrosHimalaya da kua Kta-kta arpmas continent (konverjan)

Arap yarmadas
ARAP LEVHASI
Hint Levhas hindistan Hint ve Arap levhalarnnnn Asya ile arpmas

AFRiKA LEVHASI

zaman-transgresyon (douya doru genleir)

Konverjan levha snr

ok sayda volkann bulunduu Ate emberi Pasifik dalma-batma kuann ana hatlarn gsterir.

Konverjan levha snr

Okyanus kta karlamas
St. Helens volkan

And dalar

Konverjan levha snr

Okyanus okyanus karlamas

Fuji vokanik da

Okyanus kta yaklam

Okyanus okyanus yaklam

Unimak adas And dalar

Konverjan levha snr

Kta Kta arpmas

Everest Da

Transform levha snr

San Andreas Fay

Transform levha snr

Yer kabuunun levhalar

Scak noktalar (Hot Spots)

Tuzo Wilson 1963

Scak noktalarn Manto Hrgc ile oluum modeli

Denizalt dalar nasl byr?

Yandan grn

stten grn

Manto scak noktalar

Tuzo Wilson 1963
Litosfer manto iindeki sabit scak nokta zerinde hareket eder. levhalarn altnda kk, uzun sreli, ok scak blgeler bulunur. Bu scak noktalar srekli bir volkann s enerji kaynan salar.

Dnyadaki scak noktalar

Scak noktalar denizalt dalarn oluturur

50,000den fazla Denizalt dalar (Seamounts)

Bir denizalt da nasl byr?

kta kabuunun evrimi (riftleme)

Scak

noktalar (hotspot) yer kta kabuunun incelmesine neden olur. ncelen kta kabuu yarlr ve magma bu yarlan yerden yeryzne yaylmaya balar. ikiye ayrlan kta kabuundan kan magma malzemesi okyanusal kabuu oluturmaya balar

scak noktann evrimi (riftleme)

Aktif Rift

Allokojen

Manto hrgc

ktasal paralanmann iik evresi ve okyanus oluumu (pasif kta kenarlar)

kzldeniz gelecekte okyanus olacak.

KIZILDENZ

diverjan (uzaklaan) levhalar

Ktasal levhalarn ayrlmasyla okyanusal kabuk oluur. Bylece okyanuslar da geniler

ktalar birbirine doru yaklarken birinin dierinin altna dalmas sonucu volkanlar ve ada yaylar oluur

Dalma-Batma sonucu volkanlar oluur

Bir volkann yaps

ABD pasifik kysnn volkanlar

St. Helens volkanik dann 1980de pskrmesi

St. Helens volkanik dann 1980de pskrmesi

Pskrme sonras uydu resmi

Hint okyanusunda Sunda boaznda Anak Krakatau (Endonezya) volkan ; Ikonos Satellite uydusu, 11 Haziran, 2005

dnya deprem kuaklar

TRKYE

ENDONEZYA

Alpine-Himalayan orogeny

Trkiye levha hareketleri

Avrasya Sabit

Anadolu

Arabistan

20 mm/yl

Afrika
McClusky vd. 2000