DÜNYANIN TEKTONİK OLUŞUMU

Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması sonucu
oluşmuş ve ekseni etrafında dönerek soğumaya başlamıştır.
Yoğunluğu ve sıcaklığı fazla olan maddeler Dünya'nın merkezinde toplanmış, az olanlar ise dış
kısmında kalmıştır. Bunun sonucunda Dünya; yoğunluk ve sıcaklık bakımından yer kabuğu, manto ve
çekirdek olmak üzere üç katmandan oluşmuştur. Bu katmanlara geosfer adı verilmektedir.

BİLGİ HAVUZU:
Jeolojik olayların ve oluşumların tarihlendirildiği, kayaçların yaşının saptandığı çalışma alanına
jeokronoloji denir. Metamorfik (başkalaşım) kayaç olan Acasta Gnaysları, dünyada şu ana kadar tespit
edilen en yaşlı kayaç türüdür. Kanada'nın kuzeybatısındaki bulunan Great Slave Lake yakınlarında
bulunan bu kayaçların 4,03 milyar yıl yaşında olduğu hesaplanmıştır.

YERKÜRE’NİN YAPISI
Yeryuvarlağı, iç içe kürelerden meydana gelmiştir. Bunlara geosfer adı verilir. Geosferlerin
yoğunlukları ve bileşimleri birbirinden farklıdır.

A.YERKABUĞU
-Litosfer ya da taşküre olarak da adlandırılır.
-Yerküre’nin en hafif ve en ince tabakasıdır.
- Yoğunluk, sıcaklık ve kalınlığı diğer katmanlardan daha azdır.
- Ortalama kalınlığı 33 km olup okyanusların altında kalınlığı az (yaklaşık 8-10 km), kıtaların altında ise
fazladır (bazı yerlerde 70 km'ye kadar)
-Yerkabuğu, bileşimleri ve yoğunlukları birbirinden farklı iki tabakadan oluşur.

1.Granitik Kabuk (Sial)

Bileşiminde silisyum ve alüminyum olduğundan bu ismi almıştır. Katı halde bulunur. Kalınlığı okyanus
tabanlarında az iken, kıta tabanlarında fazladır.

2.Bazaltik Kabuk(Sima)
Bileşiminde silisyum ve mağnezyum olduğundan bu ismi almıştır. Sial’in tersine okyanus tabanlarında
kalınlaşır, kıta tabanlarında incelir.
B.MANTO
-Yerküre’nin yaklaşık 33 km ile 2900 km derinlikleri arasında yer alır.
-Yoğunluğu yerkabuğuna oranla daha fazladır.
-Sıvı haldeki manto malzemesine mağma denir.
-Dünya'nın toplam hacminin yaklaşık %84'lük kısmını oluşturur.
-Bileşiminde magnezyum ve demir elementleri daha fazladır.
-Bazı özellikleri birbirinden farklı olan üst ve alt manto şeklinde iki katmandan oluşur.
- Yer kabuğunda meydana gelen tektonik kökenli olayların kaynağıdır.
-Sıcaklığı, 2000-5000 °C arasında değişmektedir.
-Yer kabuğuna yakın olan üst kısmına astenosfer adı verilir

C.ÇEKİRDEK
-En kalın ve ağır olan katmandır.
-Barisfer adı da verilir.
-üst kısmına dış çekirdek denir. Bunun altında, katı halde bulunan iç çekirdek vardır.
-Mantodan sonra yaklaşık 2900-6370 km arasında yer alan ve Dünya'nın merkezinde bulunan
katmandır.
-Yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en fazla olan katmandır.
- Yüksek oranda demir ve nikelden oluşur.
-Üzerindeki katmanların basıncı nedeniyle iç çekirdeğin katılaştığı düşünülmektedir.
-İç çekirdekte sıcaklık 6000 °C civarındadır.
-İç çekirdekteki yüksek sıcaklığın etkisiyle dış çekirdeğin ergimiş hâlde olduğu tahmin edilmektedir

17.SAYFADAKİ ETKİNLİĞİ KİTABINIZIN ÜZERİNE YAPINIZ.

WEGENER KURAMI (KITALARIN KAYMASI TEORİSİ)

Yer kabuğundaki hareketleri açıklamak için ileri sürülen en önemli teorilerden biri kıtaların kayması
teorisidir. bu teoriye göre, kıtalar birinci zamanın ikinci yarısına kadar tek parça halinde idi.İkinci ve
üçüncü zamanlarda kıtalar parçalanarak birbirinden uzaklaşmış;kıtaların arasındaki boşluklara suların
dolması ile okyanuslar ve denizler meydana gelmiştir.

*Geçmişte kıtaların tekbir parçadan(pangea) oluştuğunun kanıtları

1.Aynı bitki ve hayvan türlerine ait fosillerinin farklı kıtalarda görülmesi

2.Okyanusların doğu batı kıyılarındaki kayaç yapısı ve dağların uzantısının benzerlik göstermesi
3.Kıta sınırlarının bir yapbozun parçası gibi birbirini tamamlaması

LEVHA TEORİSİ (DİLİMLER KURAMI)

Üzerinde yaşadığımız yer kabuğu, uzaydan bakıldığında tek bir parçadan oluşmuş gibi görünür.
Ancak son yüzyılda yapılan araştırmalar, yer kabuğunun yapboz gibi parçalardan oluştuğunu
göstermektedir. Yer kabuğunu oluşturan bu parçalara levha adı verilir. Okyanusal, kıtasal ve
okyanusal-kıtasal nitelik taşıyan levhalar, on iki adet büyük ve çok sayıda da küçük parçadan
oluşmaktadır. Levhalar, tıpkı suyun üzerinde yüzen bir sal gibi manto üzerinde hareket hâlindedir.
A.Wegener’in teorisi geliştirilerek 1950’de Levha Teorisi(Dilimler Kuramı) adıyla yeni bir teori
ortaya atıldı.Bu teoriye göre, yerkabuğu levha ya da tabla adı verilen çok büyük parçalar halindedir.
Levhaların hareket yönleri ve hızları birbirinden farklıdır.bu nedenle kimi zaman birbirinden uzaklaşır,
kimi zaman birbirine yaklaşır.

LEVHALAR NİÇİN HAREKET EDERLER?

Levhaların hareket etmesiyle ilgili birçok kuram ileri sürülmüştür. Bu kuramların en bilineni, 1915 yılında Alfred
Wegener (Alfiret Vegener) tarafından ortaya atılan Kıtaların Kayması Kuramı'dır. Buna göre kıtalar, 260 milyon yıl
önce var olduğu düşünülen ve Pangea adı verilen tek kara parçasından oluşmaktaydı. Zaman içerisinde yer
kabuğunun hareket etmesiyle Pangea ikiye ayrılmış ve kuzeyde Laurasia (Lavrasya), güneyde ise Gondwana
(Gondvana) adı verilen kıtalar oluşmuştur. Bu kıtalar arasına suların dolmasıyla da Tethys (Tetis) Denizi meydana
gelmiştir. Levhaların hareketi ile yer kabuğu parçalanarak yeryüzü bugünkü görünümünü almıştır. Levha
hareketleri bugün de devam ettiği için yeryüzü değişmeye devam edecektir. Levhalar, her yıl santimetrelerle ifade
edilebilecek kadar küçük ölçüde ve yavaş hareket etmektedir. Bu nedenle insanlar bahsedilen hareketleri
hissetmez, sadece bilimsel yöntemlerle tespit edilebilirler.
Dünyanın merkezine doğru inildikçe ısı devamlı olarak artar. Yerin sıcaklığının 1 derece artması için inilmesi
gereken derinlik her bölgede aynı değildir. Yaklaşık olarak her 33 m de yerin sıcaklığı 1 derece artar.
Buna Jeotermik gradyan denir.
Tüm levhalar bir ısıtıcı gibi çalışan yer çekirdeğinin etkisiyle hareket eder. Bu hareket konveksiyon akımı denilen
fiziksel etkiden kaynaklanır.
Konveksiyon şöyle işler: Mantoda yatay ve dikey yönlü akımlar olmaktadır. Yerin en derin kısmında yer alan
çekirdek en sıcak katmandır. Mantonun çekirdeğe yakın kısımları ısınıp hafifleyerek yukarı doğru çıkar, yer kabuğu
ile temas halinde olan manto kısmı ise soğur ve ağırlaşıp dibe doğru çöker. Mantoda ki bu ısı akımlarının neden
yukarı-aşağı olan bu hareket sırasında madde hareket ederken yüzeydeki plakaları hareket ettirir.
Yerkabuğundaki hareketlerin tümüne “tektonik hareketler” denir.

Dünyanın yapısı hakkındaki bilgiler: Maden kuyularından, deprem dalgalarından ve volkanlardan elde edilir.
Bu konuda en geniş bilgiyi deprem dalgaları verir.

BÜYÜK LEVHALAR
-Kuzey Amerika -Güney Amerika -Afrika -Hindistan –Avrasya -Antartika -Avustralya -Arabistan

LEVHALARIN UZAKLAŞTIĞI YERLERDE:

1-Okyanus ortası sırtları,(Atlas Okyanusundaki sırt 2500m yüksekliktedir.)
2-volkanik adalar,
3-Kabuk oluşumu,
4-Okyanus tabanı genişlemesi olayları yaşanır.
5-Uzaklaşmayla oluşan kırıklardan magma yeryüzüne çıkar ve volkanizma olayları oluşur.
Yine levhaların birbirinden uzaklaştığı yerde okyanus tabanından bazal tik lavlar çıkar ve bunlar katılaşarak kıta
kenarlarına eklenir Kıtalar birbirinden uzaklaşır, okyanus tabanları genişler. Ayrılan levhalara en iyi örnek Atlas
Okyanusudur.
Başlıca ayrılan levhalar,
Avustralya İle Antarktika, Afrika, Hindistan,
Amerika levhaları ile Afrika, Avrasya, Antarktika
Pasifik levhası İle Antarktika, Naska, Kokos
LEVHALARIN YAKINLAŞTIĞI YERLERDE
1-Dalma –batma olayı oluşur.
2- Okyanusal ve bir kıtasal levhanın çarpışmasıyla derin okyanus çukurları meydana gelir.
3-Volkanizma, Volkanik ada yayları ortaya çıkar,
4-Bir bariyer gibi dizilen volkanik ada yayları kıtalar ile okyanuslar arasında iç denizleri oluşturmaktadır.
5- Depremler oluşmaktadır.
6- Kabuk erimesi ve magma oluşumu gerçekleşir.
7- Metemorfizma olayları meydana gelmektedir.
8- İki kıtasal ya da bir kıtasal ve bir okyanusal levhanın çarpışmasıyla kıvrımlı dağ sıraları oluşur.
Örnek; Kuzeyde yer alan Avrasya kıtası ile güneyde yer alan Gondwana kıtasının çarpışması sonucu güney
Avrupa ile Kuzey Afrika arasında yer alan Tethys(tetis) denizindeki tortullar sıkışmış, kıvrılıp yükselerek alp-
Himalaya dağ sisteminin oluşmasına yol açmıştır.Yakınlaşan levhalara en güzel örnek ise Pasifik Okyanusudur.
Başlıca yakınlaşan levhalar;
Avustralya- Pasifik,
Avrasya- Pasifik,
Avrasya – Hindistan
Pasifik - Kuzey Amerika
Not: Dünya üzerindeki volkanik alanlarla; deprem bölgeleri, fay hatları, genç kıvrım dağları ve sıcak su kaynakları
arasında bir paralellik vardır. Bu alanların çoğu Kıta veya levha sınırlarında yer alır. Genç sıradağlar,
Volkanlar, volkanik ada yayları, Okyanus ortası sırtları, Büyük faylar, grabenler, sıcak su kaynakları, deprem
zonlarının hemen hepsi bu hatlardadır. Sebebi bu alanlarda yer kabuğunun hareket halinde olmasıdır.
Tektonik depremler özellikle son jeolojik devirlerde oluşmuş arazilerde daha çok görülür. Çünkü bu gibi alanlarda
yer katmanları henüz tam yerine oturmamıştır ve kırıklarla parçalanmıştır.

18.SAYFADAKİ ETKİNLİĞİ KİTABIN ÜZERİNE YAPINIZ.