Na czym polegają miraże?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Na czym polegają miraże?

Czy to nie ciekawe?

Nieraz słyszeliśmy o karawanach wędrujących przez pustynie, zauważających przed sobą
zbiorniki wodne czy miasta, ale - niestety - nie mogących do nich dotrzeć. Albo
o marynarzach przerażonych widokiem statków pływających po niebie, ponad innymi
okrętami. To magiczne (na ówczesne standardy) i niewyjaśnione zjawisko budziło wśród
ludzi z jednej strony podziw, z drugiej zaś strach i niedowierzanie. Ludy celtyckie zdolność
jego wywoływania przypisywały wróżce Morganie Le Fay, postaci fikcyjnej występującej
w legendach arturiańskich (Rys. a). To właśnie od jej imienia powstał wyraz fatamorgana,
będący określeniem zjawiska optycznego zwanego również mirażem.

Kiedyś miraże były niezrozumiałe i wprowadzały w błąd. Dziś, wraz z postępem naukowym,
udało się je wytłumaczyć. Z niniejszego materiału dowiesz się, w jaki sposób powstaje
fatamorgana, co się za nią kryje i gdzie możesz ją zaobserwować.
Rys. a. Morgana La Fay [źródło: Frederick Sandys / Public domain]

Twoje cele

Zapoznanie się z treścią materiału sprawi, że:

dowiesz się, czym jest miraż,

zrozumiesz mechanizm powstawania tego zjawiska,

poznasz rodzaje miraży,

nauczysz się dostrzegać to zjawisko w życiu codziennym.

Przeczytaj

Warto przeczytać
Chyba każdy słyszał o fatamorganie, lecz mało kto wie, jak ona powstaje. Zanim jednak
przejdziemy do wyjaśnienia tego zjawiska, przypomnijmy sobie kilka podstawowych faktów:

1. Światło w ośrodkach o różnych współczynnikach załamania porusza się z różnymi

szybkościami. Im większy współczynnik załamania, tym szybkość jest mniejsza.
2. Szybkość światła w powietrzu gorącym jest większa niż w powietrzu o niższej
temperaturze, dlatego współczynnik załamania dla powietrza o temperaturze wyższej
jest mniejszy.
3. Światło na granicy dwóch ośrodków o różnych współczynnikach załamania zmienia
kierunek swego biegu (jest to zjawisko refrakcji, czyli załamania światła). Przechodząc
z ośrodka, w którym porusza się wolniej, do ośrodka, w którym porusza się szybciej,
odchyla się od normalnej (prostej prostopadłej do granicy ośrodków), zatem kąt
załamania jest większy od kąta padania.

Wiedza ta wystarczy nam do zrozumienia tematu. Przyjrzyjmy się najpierw, jak wygląda
droga promienia świetlnego przechodzącego przez ośrodki o różnych współczynnikach
załamania. Spójrzmy na Rys. 1.: promień przechodząc z warstwy o współczynniku załamania
n1 do warstwy o współczynniku załamania n2 odchyla się od normalnej do granicy
ośrodków. Podobna sytuacja ma miejsce przy przechodzeniu przez kolejne granice. Bieg
promienia na Rys. 1. to łamana. Jednak należy pamiętać, że temperatura zmienia się
w sposób ciągły, więc gdyby takich warstw o znikomej grubości było bardzo dużo, to
przejście promienia będzie coraz „gładsze”.
Rys. 1. Bieg promienia światła w ośrodku o zmiennym współczynniku załamania.

Bieg promienia świetlnego, przechodzącego w sposób płynny przez warstwy powietrza

różniące się wspołczynnikami załamania, zakrzywia się, a mózg obserwatora interpretuje tę
sytuację w taki sposób, że przedmiot wydaje się znajdować w zupełnie innym miejscu niż
w rzeczywistości. Widać to na Rys. 2. Człowiek postrzega chmurę, tak jakby była na
przedłużeniu kierunku zobrazowanego linią przerywaną, a nie jak w rzeczywistości – tam,
skąd wiedzie linia ciągła, styczna do przerywanej w miejscu obserwacji. Oczywiście, jeśli
zamiast chmury będzie to niebieskie niebo, człowiek dostrzeże w tym miejscu niebieską
plamę. Nieprzyzwyczajony do widzenia nieba na ziemi, będzie zgadywał, że to jakiś zbiornik
wodny, na przykład kałuża. W ten sposób powstaje złudzenie optyczne zwane mirażem
dolnym.
Rys. 2. Schemat powstawania mirażu dolnego na pustyni.

Podobna sytuacja ma miejsce na Rys. 3., tylko obiekt będzie znajdował się wyżej niż
w rzeczywistości. Mówimy wówczas o tzw. mirażu górnym.

Rys. 3. Schemat powstawania mirażu górnego.

Opisywane sytuacje nie są tylko fikcją literacką, ani odległymi zjawiskami spotykanymi
wyłącznie na pustyni. Możemy je zobaczyć w gorące dni nad rozgrzanym asfaltem (Rys. 4.).
Wytwarza się wówczas rozkład temperatury powietrza podobny, jak na Rys. 2. - przy jezdni
znajduje się powietrze o najwyższej temperaturze. Maleje ona stopniowo wraz ze wzrostem
wysokości. Zatem na dole współczynnik załamania jest mniejszy, zaś wyżej – większy.
Rys. 4. Miraż dolny powstający przy jezdni [źródło: PanSG / CC BY-SA]

Duże różnice temperatur występują nie tylko nad nagrzaną powierzchnią jezdni czy na
pustyni. Można je zaobserwować także nad taflą zbiornika wodnego (Rys. 5.). W tym
przypadku zimne powietrze znajduje się najniżej, zaś ciepłe unosi się ponad nim. Dzięki
temu możemy zobaczyć przedmioty, którch normalnie byśmy nie widzieli ze względu na
krzywiznę Ziemi. Jednak, by fatamorgana mogła zostać zaobserwowana, pogoda musi być
bezwietrzna, by warstwy powietrza o różnych temperaturach nie mieszały się.

Rys. 5. Miraż górny powstający nad powierzchnią wody, dający wrażenie statku poruszającego się po niebie
[źródło:Craig Clements / GFDL]
Najdalszą fatamorganę zaobserwowała załoga statku Matador w 1898 roku na Oceanie
Spokojnym – zauważyła wówczas tonący statek, który w rzeczywistości znajdował się
w odległości ponad 1700 km. Wcześniej, w 1815 roku w mieście Verviers (Belgia)
zaobserwowano na niebie wyraźny obraz bitwy pod Waterloo rozgrywającej się w odległości
105 km od tego miejsca.

Dziś popularne fatamorgany stanowią atrakcje turystyczne. W słoneczne i upalne dni nad
wodami Lazurowego Wybrzeża można obserwować górzysty miraż Korsyki (Rys. 6.), zaś
w pobliżu miejscowości Hastings (południowo–wschodnia Anglia) – fatamorganę
francuskiego wybrzeża.

Rys. 6. Dzięki zjawisku fatamorgany przy bezwietrznej pogodzie z Lazurowego Wybrzeża można obserwować
Korsykę

miraż

(ang.: mirage, od łac. mirari, fr.: mirage) - zjawisko polegające na powstaniu w wyniku
występowania różnych współczynników załamania światła w warstwach powietrza
o różnej temperaturze pozornego obrazu rzeczywistego przedmiotu

refrakcja

(ang. refraction) - zmiana kierunku rozchodzenia się promieni świetlnych związana ze

zmianą ich prędkości w momencie przejścia z jednego ośrodka do drugiego, bądź zmiany
właściwości optycznych tego ośrodka

złudzenie
(ang. illusion) - błędna interpretacja otrzymanego bodźca przez ludzki mózg
Animacja 3D

Na czym polegają miraże?

Animacja pokaże Ci, w jaki sposób powstaje miraż górny. Uruchom ją i zwróć uwagę na bieg
promieni świetlnych.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Polecenie 1

Spróbuj zaobserwować miraż w upalny dzień. Gdzie najłatwiej go poszukać w Twojej okolicy?

Uzupełnij

Polecenie 2

Zastanów się, dlaczego żeglarze nie używają do nawigowania gwiazd znajdujących się
w pobliżu horyzontu?

Uzupełnij
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Wiedząc, że współczynnik załamania danego ośrodka wyraża się wzorem n = c/v, gdzie c to
prędkość światła w próżni, zaś v – prędkość światła w danym ośrodku, oblicz prędkość
światła w szkle wiedząc, że jego współczynnik załamania wynosi 1,5. Przyjmij, że prędkość
światła w próżni to 3 ⋅ 10 8 m/s.

Odpowiedź: ⋅ 10 m/s.

Ćwiczenie 2 輸

Połącz w pary rzeczowniki z ich znaczeniami.

- załamanie promieni świetlnych

- zjawisko polegające na powstaniu obrazu pozornego spowodowane
przechodzeniem światła przez warstwy powietrza o różnych temperaturach

- błędna interpretacja otrzymanego bodźca przez ludzki mózg

Rzeczowniki:

złudzenie refrakcja miraż

Ćwiczenie 3 輸

Uzupełnij poniższy tekst brakującymi słowami:

, zwany również fatamorganą, jest złudzeniem optycznym wynikającym

z zakrzywienia promieni świetlnych. W przyrodzie zaobserwować można: –
występujący między innymi nad rozgrzanym piaskiem pustyni oraz – obserwowany
nad chłodną taflą wody.
zniekształca rozmiar, kolor, odległość i położenie obserwowanych przedmiotów, jest
rzeczywistych przedmiotów.

Dzięki temu możemy obserwować , których normalnie byśmy nie widzieli na

przykład ze względu na krzywiznę ziemi, która ogranicza nasze pole widzenia. Jednak, by
zjawisko to mogło zostać zaobserwowane, pogoda musi być stabilna, by warstwy powietrza
o różnych temperaturach nie mieszały się.

Brakujące słowa:

Fatamorgana Miraż obrazem rzeczywistym miraż górny miraż dolny

obrazem pozornym obiekty

Ćwiczenie 4 輸

Do każdego ze zdjęć dopasuj właściwy podpis.

A:

B:
C:

A - miraż dolny / miraż górny

B - miraż dolny / miraż górny
C - miraż dolny / miraż górny

Ćwiczenie 5 輸
Korzystając z prawa Snelliusa, oblicz kąt załamania promienia świetlnego, który przechodzi
z powietrza chłodnego o współczynniku załamania n1 = 1,00027 padając pod kątem 30° do
powietrza gorącego o współczynniku załamania n2 = 1,00017. Podaj wynik w stopniach
z dokładnością do sześciu cyfr znaczących.

Odpowiedź: °.

Ćwiczenie 6 輸

Rozpatrując dwa ośrodki: powietrze o wyższej temperaturze i współczynniku załamania n2 =

1,00017 oraz powietrze o niższej temperaturze i współczynniku załamania n1 = 1,00027,
określ, kiedy może zajść zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia światła.

 zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia nie zajdzie w żadnym przypadku

 przy przejściu z gorącego do chłodnego powietrza

 przy przejściu z chłodnego do gorącego powietrza

Ćwiczenie 7 醙
Rozpatrując dwa ośrodki: powietrze o wyższej temperaturze i współczynniku załamania n2 =
1,00017 oraz powietrze o niższej temperaturze i współczynniku załamania n1 = 1,00027,
oblicz kąt graniczny dla zjawiska całkowitego wewnętrznego odbicia. Wynik podaj
w stopniach z dokładnością do dwóch cyfr znaczących.

Odpowiedź: °.

Ćwiczenie 8 醙
Długość fali światła λ jest powiązana z jej częstotliwością f i prędkością v wzorem: v = λ ⋅ f,
natomiast współczynnik załamania danego ośrodka można obliczyć ze wzoru n = c/v, gdzie
c to prędkość światła w próżni. Współczynnik załamania światła dla powietrza chłodnego
wynosi n1 = 1,00027, zaś dla powietrza gorącego n2 = 1,00017. Światło przechodząc
z jednego ośrodka do drugiego nie zmienia swojej częstotliwości, ale zmienia długość fali.
Oblicz, o ile procent zmieni się długość fali przy przejściu z powietrza z chłodniejszego do
cieplejszego. Wynik podaj z dokładnością do jednej cyfry znaczącej.

Odp: %.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Ewelina Kędzierska

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Na czym polegają miraże?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres

Grupa docelowa:
podstawowy i rozszerzony
 Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do

opisu zjawisk oraz wskazywanie ich przykładów
w otaczającej rzeczywistości.

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem

praw i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:

4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się

kalkulatorem;

15) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz

wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego
przebiegu;

Podstawa programowa: IX. Fale i optyka. Uczeń:

8) opisuje przykłady zjawisk optycznych

w przyrodzie.

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:

4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się

kalkulatorem;

19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz

wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego
przebiegu;

X. Fale i optyka. Uczeń:

19) opisuje przykłady zjawisk optycznych

w przyrodzie: miraże, czerwony kolor zachodzącego
Słońca, zjawisko Tyndalla.
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE
z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

informacji,
Kształtowane kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje
kluczowe: w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. wyjaśni, czym jest miraż,

Cele operacyjne: 2. omówi mechanizm powstawania tego zjawiska,
3. wymieni rodzaje miraży,
4. rozpozna to zjawisko w życiu codziennym.

Strategie nauczania: Strategia Kształcenia Wyprzedzającego

merytoryczna dyskusja wprowadzająca, obserwacja,

Metody nauczania:
doświadczenia, podsumowująca rozmowa kierowana

– praca w parach,
Formy zajęć:
– praca indywidualna.

Środki dydaktyczne: rzutnik / tablica multimedialna

Materiały pomocnicze: zabawka edukacyjna „Miraż 3D”

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel przed rozpoczęciem lekcji wręcza uczniom fragmenty utworów literackich

opisujące miraże oraz skłania ich do samodzielnego odszukania podobnych tekstów.

Nauczyciel zaciekawia uczniów poprzez nawiązanie do najciekawszych przykładów

fatamorgany w historii (np. do historii z 1898 roku, w której załoga statku Matador
zauważyła inny, tonący okręt znajdujący się w odległości ponad 1700 km od nich; czy
sytuację z 1815 roku, gdy mieszkańcy miejscowości Verviers obserwowali na niebie bitwę
pod odległym o 105 km Waterloo).

Nauczyciel rozpoznaje wiedzę wejściową uczniów w kontekście realizowanego tematu

w merytorycznej dyskusji wprowadzającej. Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie
informacji na temat propagacji światła w przyrodzie.

Faza realizacyjna:
 Konstruowanie wiedzy z zakresu nowego tematu:

Nauczyciel pokazuje zabawkę edukacyjną „Miraż 3D” lub prezentuje uczniom filmik
ukazujący jej wykorzystanie (dostępny na stronach podmiotów sprzedających).

Uczniowie na podstawie obserwacji wysuwają wnioski dotyczące powstawania obrazów

pozornych.

Nauczyciel opowiada uczniom o powstających na pustyni mirażach dolnych oraz

występujących nad powierzchnią wody mirażach górnych.

Uczniowie słuchają nauczyciela i zadają pytania dotyczące kwestii problemowych lub

niezrozumiałych.

Rekonstruowanie wiedzy uczniów:

– uczniowie dobierają się w pary i na podstawie informacji uzyskanych od nauczyciela

rozwiązują osiem zadań z zestawu ćwiczeń.

– po wykonaniu zadań uczniowie łączą się w grupy czteroosobowe i wzajemnie

omawiają rozwiązania.

– nauczyciel podchodzi do każdej z grup, kontroluje wykonanie zadania i sprawdza

poprawność jego realizacji oraz (w razie potrzeby) poprawia błędy i tłumaczy
zagadnienia problematyczne.

Faza podsumowująca:

Nauczyciel:

- przeprowadza z uczniami rozmowę, podczas której omawiają poznane w trakcie lekcji

zagadnienia,

- przeprowadza w klasie krótki quiz, podczas którego uczniowie powinni wykazać się
znajomością tematu.

Praca domowa:

Zapoznanie się z animacją dołączoną do materiału w celu utrwalenia mechanizmu

powstawania miraży.

Wskazówki metodyczne Grafika może być wykorzystana w pracy

opisujące różne zastosowania samodzielnej ucznia przed lekcją lub na początku
danego multimedium: lekcji w celu sprowokowania dyskusji.