Dyfrakcja i interferencja elektronów i innych cząstek.

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film (standardowy)
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Dyfrakcja i interferencja elektronów i innych cząstek.

Petra Klawikowski, CC BY-SA 3.0 <h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0>, via Wikimedia

Commons

Czy to nie ciekawe?

Dyfrakcja i interferencja to zjawiska fizyczne, które kojarzymy z falami. Dyfrakcja oznacza
ugięcie fali na przeszkodzie, a interferencja – nakładanie się na siebie fal. Jeśli w danym
procesie pojawia się dyfrakcja lub interferencja – wtedy wiemy, że w tym procesie udział
biorą fale. Z drugiej strony, w przyrodzie istnieją cząstki – takie jak protony, elektrony czy
atomy. Cząstki, na pierwszy rzut oka nie mają nic wspólnego z falą – są małe i znajdują się
w określonym położeniu. Na podstawie wyników doświadczeń wiemy jednak, że również
cząstki mogą ulegać dyfrakcji i interferencji. Czy to znaczy, że definicja fal jest błędna?
A może gdzieś w naszym rozumowaniu tkwi błąd? Wyjaśnimy to w tym e‐materiale.
Rys. 1. Czy fale i cząstki mają ze sobą coś wspólnego? [źródło - Timothy Yeo / CQT, Na onal University of
Singapore]

Twoje cele

dowiesz się, czym są dyfrakcja oraz interferencja,

zrozumiesz, czym są fale materii i w jakich sytuacjach ujawnia się falowa natura
materii,
poznasz zasadę działania i zastosowania mikroskopu elektronowego,
przeanalizujesz eksperyment dyfrakcji elektronów na krysztale,
zastosujesz zdobytą wiedzę do obliczenia długości fali materii różnych obiektów.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Dyfrakcja i interferencja to zjawiska falowe. Dyfrakcja oznacza ugięcie fali na przeszkodzie,
a interferencja – nakładanie się na siebie fal. Jeśli w danym eksperymencie obserwujemy
zachowania typowe dla dyfrakcji i interferencji – wtedy możemy spodziewać się, że mamy
w nim do czynienia z falami.

Rys. 2. Dyfrakcja fali na przeszkodzie. [źródło - Pexels]

Fala jest jednym z mechanizmów rozchodzenia się informacji w przyrodzie – wyróżniamy

między innymi fale dźwiękowe, za pomocą których komunikujemy się lub fale
elektromagnetyczne, za pomocą których można przesyłać sygnał radiowy, telewizyjny czy
Wi‐Fi. Fala jest zaburzeniem rozciągłym, które istnieje w wielu miejscach jednocześnie.
Z drugiej strony, w przyrodzie istnieją cząstki – takie jak protony, elektrony czy atomy.
Cząstki wyobrażamy sobie zazwyczaj jako małe, sztywne kulki. Rozpędzone do wysokiej
prędkości cząstki byłyby według tego wyobrażenia miniaturowymi pociskami. Wydawałoby
się, że cząstka jest zupełnym przeciwieństwem fali – jest niewielka i zlokalizowana (zajmuje
jedno konkretne położenie).

W XX wieku naukowcy opanowali możliwość wytwarzania strumieni elektronów

i kierowania ich w określone miejsce. W roku 1927, dwóch fizyków amerykańskich, Clinton
Davidsson oraz Lester Germer przeprowadzili doświadczenie, w którym wiązkę elektronów
skierowali na tarczę – na monokryształ niklu. Przed tarczą umieszczono detektor
elektronów, aby badać, w jaki sposób będą one „odbijać się” od tarczy. Elektrony pochodziły
z metalowego włókna, rozgrzanego do bardzo wysokiej temperatury. Moglibyśmy
wyobrażać sobie, że elektrony zachowają się jak małe kule – czyli odbiją się od tarczy, nie
zmieniając zbytnio swojego kierunku. Wtedy zaobserwowano by bardzo silny sygnał dla
detektora ustawionego naprzeciwko tarczy. Tymczasem jednak, zauważono coś zupełnie
innego. Wykorzystany układ eksperymentalny prezentujemy na Rys. 3.

Rys. 3. Układ eksperymentalny Davidssona i Germera. [źródło - grafika stworzona na potrzeby projektu]

Otrzymany obraz (widoczny na Rys. 4.) jest typowy dla dyfrakcji elektronów na materiale
monokrystalicznym – tzw. złożonym z jednego dużego ziarna krystalicznego. Przenalizujmy
jego wygląd – w centralnym punkcie widzimy jasny obszar, związany z elektronami które
odbiły się od tarczy bez zmiany kierunku. Centralny punkt otoczony jest jednak
występującymi w określonym porządku jasnymi punktami. Czy taki wzór coś Ci
przypomina?

Zaobserwowany wzór to typowy obraz powstający podczas dyfrakcji i interferencji –

porównaj ten wzór z obrazem otrzymywanym podczas eksperymentu dyfrakcji światła na
prostokątnej szczelinie (Rys. 4.). Obrazy te wykazują duże podobieństwo – w obu
przypadkach, kolejne punkty pojawiają się w ustalonych odległościach od punktu
centralnego (tzn. od prążka zerowego, części fali, która nie uległa dyfrakcji). Jasne punkty
to obszary, gdzie doszło do interferencji konstruktywnej ugiętej wiązki elektronów (lub fali
świetlnej). W obszarach ciemnych doszło do interferencji destruktywnej. Wiązka
elektronów przechodzących przez tarczę wykazuje zatem zachowanie falowe, tak jak
światło!
Rys. 4. Porównanie obrazu dyfrakcji elektronów (górny rysunek) z obrazem dyfrakcji światła laserowego na
szczelinie prostokątnej (dolny rysunek). [źródła: pierwszy rysunek - By Sven.hovmoeller - Own work, CC BY-SA
3.0, h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=5908190; drugi - grafika stworzona na potrzeby
projektu]

Czy Davidsson i Germer spodziewali się takiego rezultatu? Odpowiedź brzmi –

prawdopodobnie tak. Trzy lata wcześniej, w 1924 roku, francuski fizyk Louis de Broglie
sformułował postulaty dotyczące tzw. dualizmu korpuskularno‐falowego. Teoria ta mówi, że
każdej cząstce (korpuskule, z łac. corpuscŭlum, zdrobniale od „ciało”) można przypisać
związaną z nią falę. W przypadku cząstek materialnych będą to tzw. fale materii, zwane też
falami de Broglie’a. Aby wyznaczyć długość takiej fali, posługujemy się zależnością:

λ= h =
h
p mv ,

gdzie h = 6,63 · 10-34 J·s jest stałą fizyczną zwaną stałą Plancka, a p wyraża pęd cząstki, czyli
iloczyn jej masy m i prędkości v. Jak widzisz, fale materii możemy przypisać tylko
poruszającym się cząstkom. Teoria dualizmu korpuskularno‐falowego opisuje też
rozumowanie „odwrotne” i pozwala przypisać cząstkę niektórym rodzajom fal. Na przykład
– fali elektromagnetycznej odpowiada cząstka zwana fotonem. Nie dla wszystkich fal takie
rozumowanie jest prawdziwe. Nie istnieją cząstki stowarzyszone np. z falą dźwiękową lub
falą na wodzie.

Czy rozumiesz już, czemu doszło do dyfrakcji i interferencji elektronów w materiale tarczy?
Z poruszającym się elektronem związana była fala de Broglie’a. Wiązkę elektronów‐cząstek
uderzających w tarczę możemy równoważnie opisywać jako falę padającą na tarczę.
Szczęśliwie złożyło się, że długość fali elektronów w wytworzonej wiązce jest zbliżona do
odległości między atomami w tarczy. Dzięki temu atomy tarczy działały jak siatka
dyfrakcyjna dla fal materii, zmieniając ich kierunek. Gdyby nie ten wspaniały zbieg
okoliczności, być może nie mielibyśmy tak pięknego potwierdzenia falowej natury materii.

Jako ciekawostkę możemy dodać, że obraz dyfrakcji elektronów na materiale

polikrystalicznym (tzn. złożonym z wielu różnie zorientowanych ziaren krystalicznych) jest
zupełnie inny. Prezentujemy go na Rys. 5. Jak go zinterpretować? Punkty, widoczne dla
monokryształu, zostały zastąpione okręgami. Jest to spowodowane faktem, że
w polikrysztale ziarna krystaliczne są zorientowane pod różnymi kątami względem siebie.
Poszczególne ziarna dają zatem punkty w różnych położeniach kątowych, ale nadal
w ustalonej odległości od prążka zerowego. Te punkty, dla dużej liczby różnie
zorientowanych ziaren tworzą okręgi.

Rys. 5. Obraz dyfrakcyjny na polikrysztale. [źródło - rysunek stworzony na potrzeby projektu]

Dualizm korpuskularno‐falowy nie oznacza, że dany obiekt jest jednocześnie falą i cząstką.
W niektórych zjawiskach uwidacznia się bardziej falowa natura obiektu, w innych –
korpuskularna. Zasada dualizmu wskazuje na to, że obydwa podejścia są sobie równoważne.
Znasz już przykład falowej natury elektronu. Z kolei opis elektronu jako cząstki
wykorzystujemy np. w zjawisku fotoelektrycznym lub zjawisku Comptona.

Słowniczek
Kryształ

(ang. crystal) – ciało stałe, w którym atomy ułożone są w pewnym ustalonym,

powtarzalnym porządku.

Monokryształ, materiał monokrystaliczny

(ang. monocrystal) – ciało składające się z tylko jednego kryształu.

Polikryształ, materiał polikrystaliczny

(ang. polycrystal) – ciało składające się z wielu kryształów (wtedy zazwyczaj nazywamy je
ziarnami krystalicznymi). W obrębie ziaren pozostaje zachowany sposób ułożenia
atomów. Ziarna są zorientowane pod różnymi kątami względem siebie.
Film (standardowy)

Dyfrakcja i interferencja elektronów i innych cząstek

Wybierz się z nami na wycieczkę do Instytutu Fizyki Polskiej Akademii Nauk, podczas której
dowiesz się, w jakich warunkach powstają obrazy dyfrakcyjne i w jaki sposób możemy
oglądać świat w ogromnym powiększeniu.

Polecenie 1

Spróbuj znaleźć w Internecie lub w innych źródłach informacje na temat tego, jak działa
transmisyjny mikroskop elektronowy (transmission electron microscope - TEM). Chodzi
jedynie o ogólną zasadę działania - pamiętaj, że zawsze możesz poprosić nauczyciela o pomoc
i wyjaśnienie, jeżeli natrafisz na coś, czego nie rozumiesz.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DmuThpwLk

Polecenie 2

Wyszukaj w Internecie obrazy wykonane mikroskopem elektronowym. Czy takie obrazy można
uzyskać przy pomocy mikroskopu optycznego?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż prawidłowe zdania.

 W zjawisku dyfrakcji dochodzi do nakładania się fal.

 Dyfrakcja to zjawisko ugięcia fali na przeszkodzie.

 Interferencja polega na zmianie kierunku fali, gdy trafia ona na przeszkodę.

 Interferencja to zjawisko nakładania się fal na siebie.

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż prawidłowe zdanie.

Dualizm korpuskularno-falowy materii polega na tym, że z każdą cząstką


stowarzyszona jest odpowiednia fala.

Dualizm korpuskularno-falowy oznacza, że istnieją dwa odmienne rodzaje


obiektów – fale i cząstki, które nie mają ze sobą nic wspólnego.

Z dualizmu korpuskularno-falowego materii i promieniowania wynika, że w danym

 eksperymencie fizycznym zaobserwujemy zarówno falową, jak i korpuskularną
naturę danego obiektu.

Dualizm korpuskularno-falowy wskazuje na fakt, że każdej fali można przypisać


odpowiadającą jej cząstkę.
 Ćwiczenie 3 輸

Wskaż poprawne wzory, które pozwalają obliczyć długość fali materii dla cząstki o masie m
i prędkości v. W poniższych wzorach p wyraża pęd cząstki, a h jest stałą Plancka.

h
 λ= p2

 λ = hp

h
 λ= p

h
 λ= mv

Informacja do zadań 4. i 5.

Elektron w wiązce przyspieszono do prędkości 5 000 000 m/s. Masa elektronu wynosi 9,1 ·
10-31 kg. Elektron jest cząstką należącą do mikroświata. Do makroświata należą z kolei
większe obiekty, np. komar o masie 1,5 μg. Lecący komar porusza się z prędkością 0,5 m/s.

Ćwiczenie 4 輸

Oblicz długość fali de Broglie’a dla elektronu i komara. Wynik podaj w nanometrach
i zaokrąglij go do trzech miejsc znaczących.

Odpowiedź: λe = nm, λk = · 10 nm
Ćwiczenie 5 醙

Zinterpretuj wyniki otrzymane w ćwiczeniu 4 w kontekście zachodzenia zjawisk falowych,

takich jak dyfrakcja czy interferencja.

[żródło - Pexels]

Ćwiczenie 6 醙
Wyznacz długość fali materii dla początkowo spoczywających elektronów, które zostały
przyspieszone w jednorodnym polu elektrycznym za pomocą napięcia U = 1 kV. Masa
elektronu wynosi me = 9,1 · 10 -31 kg, a jego ładunek e = 1,6 · 10 -19 C. Wynik wyraź
w nanometrach, z dokładnością do czterech miejsc znaczących. Przyjmij, że dla wyznaczonej
prędkości elektronu efekty relatywistyczne są jeszcze zaniedbywalne. Czy elektron o takiej
długości fali może ulec dyfrakcji na krysztale ciała stałego, w którym odległość między
atomami wynosi d = 0,08 nm?

Odpowiedź: λe = nm.
Ćwiczenie 7

Spośród poniżej przedstawionych, wybierz zdjęcie przedstawiające obraz dyfrakcyjny wiązki

elektronów po odbiciu od polikrystalicznej tarczy.

  


Ćwiczenie 8 輸

Rozwiąż krzyżówkę.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

1. Nakładanie się na siebie fal

2. Korpuskularno-falowy, teoria mówiąca o równoważności fal i cząstek
3. Pierwiastek wykorzystany w oryginalnym eksperymencie Davidssona i Germera
4. Stała... , występuje we wzorze opisującym długość fali materii
5. Cząstka stowarzyszona z falą elektromagnetyczną
6. Inne określenie cząstki, pochodzące z języka łacińskiego
7. Louis de ..., francuski fizyk, twórca pojęcia fal materii
8. Aby zaobserwować jasny punkt w obrazie dyfrakcyjnym, musi zajść interferencja...
Dla nauczyciela

Scenariusz lekcji:
Imię i nazwisko autora: Przemysław Michalski

Przedmiot: fizyka

Temat zajęć: Czy elektron jest falą czy cząstką?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres

Grupa docelowa:
rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
Podstawa programowa: kalkulatorem;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego
przebiegu.
XI. Fizyka atomowa. Uczeń:
9) opisuje zjawiska dyfrakcji oraz interferencji
elektronów i innych cząstek; oblicza długość fali de
Broglie’a poruszających się cząstek.

Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE

z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

informacji,
Kształtowane kompetencje
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
kluczowe:
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. wyjaśnia teorię dualizmu

korpuskularno‐falowego;
2. stosuje wzór opisujący długość fali materii;
Cele operacyjne: 3. tłumaczy, dlaczego nie obserwuje się dyfrakcji
obiektów makroskopowych;
4. analizuje wyniki symulacji dyfrakcji elektronów;
5. opisuje budowę i zasadę działania transmisyjnego
mikroskopu elektronowego (TEM);
6. przedstawia zastosowania mikroskopu TEM.

Strategie nauczani: blended learning

Metody nauczania: wykład, pokaz multimedialny

Formy zajęć: praca indywidualna

Środki dydaktyczne: komputery dla uczniów, projektor

Materiały pomocnicze: -

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel otwiera dyskusję na forum klasy na temat tego, czym różnią się cząstki od fal.
W razie potrzeby steruje tą dyskusją w odpowiednim kierunku: fala - rozciągła
w przestrzeni, obecna w wielu miejscach jednocześnie, podlegająca zjawiskom falowym,
czyli dyfrakcji i interferencji; cząstka - skupiona, obecna w jednym miejscu.

Następnie nauczyciel zmienia temat dyskusji i pyta uczniów o to, czy ich zdaniem
cząstki mogą podlegać zjawiskom falowym (wydaje się, że nie). Prezentuje obrazy
dyfrakcji elektronowej, wyjaśniając uczniom, co jest przedstawione na zdjęciach. Zadaje
pytanie wzbudzające ciekawość – czy przedstawione obrazy świadczą o tym, że cząstki
ulegają zjawiskom falowym?

Faza realizacyjna:
Nauczyciel opisuje uczniom teorię dualizmu korpuskularno‐falowego oraz podaje
informację o falach materii de Broglie’a. Podaje wzór służący do wyznaczania długości
fal materii. Wyjaśnia, że ze względu na stowarzyszenie fali materii z dowolną cząstką
elektron może ulegać zjawisku dyfrakcji.

W dalszej części lekcji uczniowie uruchamiają na komputerach symulację

[https://phet.colorado.edu/en/simulations/davisson‐germer]
(https://phet.colorado.edu/en/simulations/davisson‐germer) (wymaga instalacji Javy
na komputerze), która umożliwia badanie obrazu interferencyjnego elektronów
o różnych długościach fali, powstającego na siatce dyfrakcyjnej złożonej z atomów
o różnym promieniu i odległości między atomami. Nauczyciel prosi uczniów o to, aby
zmieniali parametry symulacji, a następnie dyskutuje z nimi na temat tego, jak zmiany
parametrów wpływają na obraz. Symulacja zawiera cyfrową linijkę i kątomierz, co
zdecydowanie ułatwia analizę.

Faza podsumowująca:

Nauczyciel rozpoczyna kolejną dyskusję i pyta uczniów, czy potrafią znaleźć jakieś
praktyczne zastosowanie dyfrakcji elektronowej. W razie potrzeby stara się ich
nakierować na właściwy trop - badanie struktury krystalicznej ciał stałych
i mikroskopię elektronową.

Praca domowa:

Obejrzenie filmu dołączonego do e‐materiału celem przyswojenia sobie zasady

i specyfiki działania mikroskopu TEM. Rozwiązanie problemów związanych z tym
materiałem.

Wskazówki metodyczne Multimedium można wykorzystać również w trakcie

opisujące różne zastosowania lekcji jako prezentacja zastosowania dyfrakcji
danego multimedium elektronów.