Widmo światła słonecznego

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 0731 Widmo światła słonecznego

Czy to nie ciekawe?

Widmo światła słonecznego możemy podziwiać w całej okazałości w zjawisku optycznym
i meteorologicznym, jakim jest tęcza. Promienie świetlne przechodzące przez drobne
kropelki wody zawieszone w powietrzu, załamują się pod różnymi kątami, zależnymi od
długości fali świetlnej. W rezultacie następuje rozszczepienie światła białego na
poszczególne barwy i na niebie powstaje barwny łuk (Rys. a.).

Rys. a. Tęcza

Twoje cele

Dowiesz się, że światło jest falą elektromagnetyczną.

Poznasz parametry charakteryzujące fale elektromagnetyczne.
Zrozumiesz, że światło słoneczne składa się z fal elektromagnetycznych o różnych
długościach fal, które odpowiadają różnym barwom.
Przeanalizujesz krzywą rozkładu widmowego promieniowania słonecznego.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Światło słoneczne to światło dochodzące od Słońca do powierzchni Ziemi. Światło jest
widzialną częścią promieniowania elektromagnetycznego, odbieraną przez ludzkie oczy.

Falę elektromagnetyczną, która jest rozchodzącym się w przestrzeni zaburzeniem pola

elektromagnetycznego, charakteryzuje:

częstotliwość ν , czyli liczba pełnych zmian pola magnetycznego i elektrycznego

w ciągu jednej sekundy, wyrażona w hercach (Hz),
długość fali λ, czyli odległość między sąsiednimi punktami, w których pole elektryczne
i magnetyczne mają taką samą fazę.

Wielkości te są ze sobą związane: im większa jest częstotliwość, tym mniejsza jest długość
fali:

ν = c/λ

gdzie c jest prędkością światła równą około 3 · 108 m/s.

Światło widzialne to wąski zakres długości fal od 3,8 · 10-7 m do 7,5 · 10-7 m (czyli od 380 do
750 nm). Promieniowanie elektromagnetyczne o większej długości fali niż 750 nm,
niewidzialne dla człowieka, nazywamy promieniowaniem podczerwonym,
a promieniowanie o długości fali mniejszej niż 380 nm to promieniowanie ultrafioletowe.
Źródła światła możemy podzielić na kilka kategorii, między innymi termiczne,
promieniowanie synchrotronowe oraz emitowane z elektronów w atomie czy ciele stałym.
Termicznymi źródłami światła są: gwiazdy, żarówki, lampy halogenowe, lampy łukowe,
płomień. Źródłem światła może być także synchrotron (promieniowanie synochtotronowe)
oraz diody elektroluminescencyjna (LED), lampki fluorescencyjne, rtęciowe, kwarcowe,
maser i laser (jako emitowane z elektronów).

Światło słoneczne odbieramy jako światło białe. Jeśli to światło przepuścimy przez pryzmat,
ulegnie ono rozszczepieniu na poszczególne barwy (Rys. 1.). Każda barwa odpowiada innej
długości fali elektromagnetycznej: od 380 nm dla światła o barwie fioletowej do 750 nm dla
światła czerwonego. Rozszczepiając światło białe na poszczególne barwy, otrzymujemy
widmo światła białego (Rys. 2.).

Widmo światła słonecznego to zarejestrowany obraz promieniowania rozłożonego na

poszczególne długości fal.
Rys. 1. Światło rozszczepia się w pryzmacie na poszczególne barwy, tworząc widmo światła białego

Rys. 2. Widmo światła białego

Orientacyjne zakresy długości fal dla poszczególnych barw wynoszą:

fioletowa 380‐430 nm,

niebieska 430‐500 nm,
zielona 500‐570 nm,
żółta 570‐620 nm,
czerwona 620‐750 nm.

Odkrycie faktu, że białe światło składa się ze światła o różnych barwach zawdzięczamy
Newtonowi, który w XVII wieku pierwszy rozszczepił światło słoneczne w pryzmacie,
uzyskując wielobarwne widmo. Newton pokazał również, że połączenie rozszczepionego
światła za pomocą soczewki i drugiego pryzmatu powoduje ponowne powstanie białego
światła.

Rozszczepienie światła słonecznego podczas przechodzenia przez granice dwóch

ośrodków spowodowane jest faktem, że współczynnik załamania światła dla danego
ośrodka zmienia się wraz z długością fali – ma najmniejszą wartość dla światła czerwonego
a największą dla fioletowego. Zgodnie z prawem Snelliusa:
 sin α
sin β
= n,

gdzie α to kąt padania, β – kąt załamania, n – współczynnik załamania światła, promień

fioletowy ulegnie większemu odchyleniu niż czerwony (Rys. 3.).

Rys. 3. Przy przejściu światła z powietrza do szkła kąt załamania zależy od wartości współczynnika załamania.
Dla światła fioletowego kąt załamania βf jest mniejszy niż dla światła czerwonego βc

Rozszczepienie światła białego pokazuje, z jakich barw składa się to światło, ale nie daje
informacji, jaka jest moc promieniowania we wszystkich kolejnych miejscach barwnego
widma. Aby dokładniej zbadać widmo promieniowania, należałoby wzdłuż widma
przemieszczać czujnik, na przykład fotokomórkę, który zmierzy moc dla każdej długości
fali. Zmierzona ilość energii promieniowania w określonych zakresach długości fali światła
λ pozwala wykreślić krzywą rozkładu widmowego (Rys. 4.).

Rys. 4. Krzywa rozkładu widmowego obrazuje zmierzoną ilość energii promieniowania w określonych zakresach
widma
Na Rys. 5. przedstawiona jest krzywa rozkładu widmowego promieniowania słonecznego.
Na osi pionowej zaznaczone jest natężenie promieniowania, I , przypadające na przedział
długości fali (λ, λ +Δ
λ). Natężeniem promieniowania (lub mocą promieniowania)
nazywamy energię wyemitowaną w jednostce czasu w jednostkowy kąt bryłowy. Na osi
poziomej jest długość fali promieniowania λ z zaznaczonym zakresem długości fal światła
widzialnego. Widzimy, że największa moc promieniowania dochodzącego do Ziemi
przypada na zakres światła widzialnego z maksimum dla długości fali około 500 nm, co
odpowiada barwie niebiesko‐zielonej. W promieniowaniu Słońca zawarte są wszystkie
długości fal światła widzialnego, dlatego światło słoneczne odbieramy jako białe.

Jednak promieniowanie Słońca daleko wychodzi poza ten zakres. Zawiera również
promieniowanie nadfioletowe, o długościach mniejszych od długości fal dla światła
widzialnego oraz promieniowanie podczerwone, o długościach fal większych od światła
widzialnego.

Rys. 5. Krzywa rozkładu widmowego promieniowania słonecznego – zależność natężenia promieniowania od

długości fali

Na początku XIX wieku odkryto w widmie światła słonecznego ciemne prążki. Nazwano je
od nazwiska odkrywcy liniami Fraunhofera. Niektóre z linii Fraunhofera pokazano na Rys. 6.
Dziś wiemy, że położenie tych linii w widmie niesie informację o składzie chemicznym
atmosfery słonecznej. Powstały one, gdy promieniowanie przechodziło przez atmosferę
Słońca i atomy w niej zawarte, pochłonęły fotony o charakterystycznych dla tych atomów
długościach fal. Dla tych długości fal wystąpiła więc przerwa (ciemny prążek) w widmie
słonecznym. Więcej informacji o tym zjawisku znajdziesz w e‐materiale „W jaki sposób
możemy zinterpretować linie widmowe?”.
Rys. 6. Widmo światła słonecznego z widocznymi liniami Fraunhofera

Słowniczek
Foton

(ang. photon) – kwant energii promieniowania elektromagnetycznego, na przykład

światła widzialnego. Energia fotonu jest odwrotnie proporcjonalna do długości fali
promieniowania.

Podczerwień

(ang. infrared) to promieniowanie elektromagnetyczne o długości fal między światłem

widzialnym a falami radiowymi. Oznacza to zakres od 780 nanometrów do 1 milimetra.
Energia fotonów promieniowania podczerwonego zawiera się w przedziale od 0,001 eV
do 1,6 eV, a częstotliwość drgań od 300 GHz do 400 THz. Każde ciało o temperaturze
większej od zera bezwzględnego emituje promieniowanie cieplne (zobacz ciało
doskonale czarne). Już w temperaturze kilku kelwinów ciała emitują promieniowanie
elektromagnetyczne w zakresie dalekiej podczerwieni, ciała o temperaturze pokojowej
emitują najwięcej promieniowania o długości fali rzędu 10 μm. Przedmioty o wyższej
temperaturze emitują więcej promieniowania i o mniejszej długości, co pozwala na ich
wykrycie przez ich promieniowanie.

Ultrafiolet

(ang. ultraviolet) to promieniowanie elektromagnetyczne o długości fali od 10 nm do 400

nm (niektóre źródła za ultrafiolet przyjmują zakres 100–400 nm), niewidzialne dla
człowieka. Promieniowanie ultrafioletowe są to fale krótsze niż promieniowanie
widzialne i dłuższe niż promieniowanie rentgenowskie. Zostało odkryte niezależnie
przez niemieckiego fizyka, Johanna Wilhelma Rittera, i brytyjskiego chemika, Williama
Hyde’a Wollastona, w 1801 roku. Słowo „ultrafiolet” utworzone jest z łacińskiego słowa
ultra (ponad, poza, dalej, więcej) i wyrazu „fiolet”, oznaczającego barwę o najmniejszej
długości fali w świetle widzialnym. Dawniej było nazywane promieniowaniem
pozafiołkowym lub nadfiołkowym.

Pryzmat

(ang. prism) bryła z materiału przezroczystego o co najmniej dwóch ścianach płaskich

nachylonych do siebie pod kątem łamiącym pryzmatu. Używany w optyce do zmiany
kierunku biegu fal świetlnych, a poprzez to, że zmiana kierunku zależy od długości fali,
jest używany do analizy widmowej światła. Zjawisko całkowitego wewnętrznego odbicia
pozwala użyć pryzmatu jako idealnego elementu odbijającego światło. Pryzmaty
wykorzystywane są w produkcji wielu urządzeń optycznych, np.: lornetek, peryskopów.

Współczynnik załamania

(ang. refractive index) współczynnik załamania ośrodka jest miarą zmiany prędkości
rozchodzenia się fali w danym ośrodku w stosunku do prędkości w innym ośrodku
(pewnym ośrodku odniesienia). Dokładniej jest on równy stosunkowi prędkości fazowej
fali w ośrodku odniesienia do prędkości fazowej fali w danym ośrodku.
Grafika interaktywna

Widmo światła słonecznego

Obejrzyj grafikę interaktywną, aby zrozumieć, jak powstaje tęcza.
Zaleca się korzystanie w trybie pełnoekranowym.

2
3

1. obserwator Obserwator, stojący tyłem do słońca, które znajduje się nie wyżej niż 420 nad
horyzontem

2. promienie słoneczne Promienie słoneczne padają na krople wody zawieszone

w powietrzu, krople wody tworzy padający deszcz

3. kropelki wody - padający deszcz Promień słoneczny załamuje się w kropach wody:
1. kropla wody,
2. padający promień słoneczny,
3. część światła odbija się od powierzchni kropli, a część przechodzi do wody, załamując
się. Współczynnik załamania światła zależny jest od barwy światła: dla światła fioletowego
jest największy, a dla czerwonego najmniejszy. Następuje rozszczepienie światła,
4. światło odbija się na granicy wody i powietrza,
5. kolejne rozszczepienie światła przy przejściu z wody do powietrza.

4. załamane promienie Załamane i odbite w kroplach wody światło słoneczne biegnie do

oczu obserwatora.

Obserwator widzi kolorową tęczę, ponieważ do jego oczu dociera wiele promieni, które są
załamywane i odbijane w kierunku obserwacji od wielu kropli wody.

Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego w tęczy czerwona barwa jest na górze, a fioletowa na dole.

Uzupełnij

Polecenie 2

Przeczytaj fragment artykułu „Wszystkie kolory tęczy” Katarzyny Boni i odpowiedz, czy liczba
kolorów w tęczy ma podstawy naukowe, czy jest umowna. Odpowiedź uzasadnij.
„O tym, że tęcza będzie miała siedem kolorów, zadecydował Izaak Newton, który opisał ją
w 1704 roku. Siedem to mistyczna cyfra. Odpowiada siedmiu sferom niebieskim i siedmiu
nutom w europejskiej skali muzycznej … (Newton) uznał, że kolorów musi być tyle, ile nut. Do
swojego pierwszego opisu tęczy, w którym wyróżnił czerwony, żółty, zielony, niebieski
i fioletowy, dodał więc pomarańczowy i granatowy.”

Uzupełnij
Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Wybierz prawdziwe stwierdzenie:

Maksimum mocy promieniowania słonecznego przypada na promieniowanie


ultrafioletowe.

Maksimum mocy promieniowania słonecznego przypada na promieniowanie


podczerwone.

 Maksimum mocy promieniowania słonecznego przypada na światło widzialne.

Ćwiczenie 2

Uzupełnij zdanie:

Rozszczepienie światła słonecznego jest spowodowane odbiciem promienia świetlnego od

granicy dwóch ośrodków / załamaniem promienia świetlnego na granicy dwóch ośrodków.
Ćwiczenie 3

Uszereguj następujące barwy światła według rosnącej długości fali elektromagnetycznej:

Światło pomarańczowe 

Światło zielone 

Światło fioletowe 

Światło niebieskie 

Światło czerwone 

Światło żółte 

Ćwiczenie 4

Wybierz wszystkie prawdziwe stwierdzenia:

W świetle słonecznym maksimum mocy promieniowania występuje dla barwy


niebiesko-zielonej.

W świetle słonecznym moc promieniowania dla wszystkich barw światła jest


jednakowa.

 Światło słoneczne odbieramy jako światło białe.

W świetle słonecznym maksimum mocy promieniowania występuje dla barwy


czerwonej podczas zachodu Słońca, a dla barwy żółtej w południe.
Ćwiczenie 5

Na drukarce czarno-białej wydrukowano schemat przedstawiający rozszczepienie światła

białego w pryzmacie, na którym pokazano trzy promienie: niebieski, czerwony i żółty. Dopasuj
barwy do numerów promieni.

Odpowiedź:
1.
2.
3.

Niebieski Czerwony Żółty

Ćwiczenie 6

Rozwiąż krzyżówkę.

1.

2.

3.

4.

5.

1. Widzialna część promieniowania elektromagnetycznego.

2. Wielkość odwrotnie proporcjonalna do długości fali, wyrażana w Hz.
3. Zjawisko fizyczne odpowiedzialne za powstawanie tęczy.
4. Przyrząd, za pomocą którego Newton odkrył, że światło słoneczne jest mieszaniną
światła o różnych barwach.
5. Zjawisko fizyczne występujące, gdy światło przechodzi przez granicę dwóch ośrodków.

Ćwiczenie 7
Wiązka światła słonecznego przechodzi z powietrza do wody pod kątem padania 43°. Jaki jest
kąt pomiędzy czerwonym i fioletowym promieniem załamanego światła? Współczynnik
załamania światła w wodzie dla promienia czerwonego (660 nm) wynosi ncz = 1,331, a dla
promienia fioletowego (410 nm) nf = 1,342.

Odpowiedź: Kąt pomiędzy czerwonym i fioletowym promieniem załamanego światła wynosi

°.
Ćwiczenie 8

Rysunek przedstawia pryzmat, przez który przechodzi wiązka światła słonecznego, ulegając
rozszczepieniu (pokazane są tylko skrajne promienie widma). Newton wykazał, że
przepuszczenie rozszczepionego światła słonecznego przez drugi pryzmat i skupienie go za
pomocą soczewki spowoduje ponowne powstanie światła białego. Jak należy ustawić drugi
pryzmat, aby powtórzyć doświadczenie Newtona? Wybierz jedną z możliwości A, B lub C.


 

Narysuj na kartce bieg promieni w wybranym układzie pryzmatów.

Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Krystyna Wosińska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Widmo światła słonecznego

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu zjawisk
oraz wskazywanie ich przykładów w otaczającej
rzeczywistości.
II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Podstawa
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
programowa:
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
X. Fale i optyka. Uczeń:
4) opisuje widmo światła białego jako mieszaniny fal
elektromagnetycznych o różnych częstotliwościach.

Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

1. kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje 2. kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe: nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
3. kompetencje cyfrowe,
4. kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

tłumaczy, że światło jest falą elektromagnetyczną,

opisuje parametry charakteryzujące fale
elektromagnetyczne,
Cele operacyjne:
wyjaśnia, że światło słoneczne składa się z fal
elektromagnetycznych o różnych długościach fal, które
odpowiadają różnym barwom,
analizuje krzywą rozkładu widmowego promieniowania
słonecznego.

strategia eksperymentalno‐obserwacyjna (dostrzeganie

Strategie nauczania:
i definiowanie problemów)

Metody nauczania: wykład informacyjny, pokaz multimedialny, analiza pomysłów

Formy zajęć: praca w grupach, praca indywidualna

komputer z rzutnikiem lub tablety do dyspozycji każdego

Środki dydaktyczne:
ucznia

Materiały e‐materiał: „Światło białe jako składowa barw”, „W jaki sposób

pomocnicze: możemy zinterpretować linie widmowe?”

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Wprowadzenie zgodnie z treścią w części pierwszej „Czy to nie ciekawe?”.

Odwołanie do codziennej wiedzy uczniów o rozszczepieniu światła i powstawaniu
tęczy na niebie lub w kropelkach rozpylonej wody.

Faza realizacyjna:

Nauczyciel wyjaśnia, że światło jest falą elektromagnetyczną o takim zakresie długości

fal, które są odbierane przez ludzkie oczy. Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie
pojęć opisujących fale elektromagnetyczne, jak długość fali i częstotliwość. Jeśli są
warunki, pokazuje uczniom rozszczepienie światła białego w pryzmacie, jeśli nie –
pokazuje to zjawisko za pomocą ilustracji. Nauczyciel wyjaśnia związek barwy światła
z długością fali. Uczniowie przypominają prawo Snelliusa i w dyskusji dochodzą do
wniosku, że rozszczepienie światła przy przechodzeniu przez granicę dwóch ośrodków
spowodowane jest zależnością wartości współczynnika załamania światła od długości
fali. Nauczyciel tłumaczy, czym jest krzywa rozkładu widmowego promieniowania
słonecznego. Demonstruje tę krzywą, podkreślając, że promieniowanie słoneczne
wykracza poza zakres światła widzialnego. Uczniowie określają, dla jakiej długości fali
(barwy światła) występuje maksimum mocy promieniowania.
Uczniowie oglądają grafikę interaktywną, objaśniającą powstawanie tęczy. Następnie
w grupach rozwiązują zadania z grafiki i dyskutują rozwiązania na forum klasy.
Faza podsumowująca:

Uczniowie w grupach rozwiązują zadanie 8 z zestawu ćwiczeń.

Praca domowa:

Zadania z zestawu ćwiczeń: 1 – 4 obowiązkowo i do wyboru jedno z pozostałych zadań.

Wskazówki
Multimedium bazowe mogą uczniowie wykorzystać przed lub
metodyczne
po lekcji.
opisujące różne
Zadania z zestawu ćwiczeń można potraktować jako zadania
zastosowania danego
domowe lub niektóre z nich rozwiązać na lekcji.
multimedium