Na czym polega zjawisko Tyndalla?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna (schemat)
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Na czym polega zjawisko Tyndalla?

Czy to nie ciekawe?

Efekt Tyndalla jest jednym ze zjawisk fizycznych, które każdy z nas obserwuje, a tylko
nieliczni są w stanie nazwać. Czym on jest i na czym polega? O tym w niniejszym materiale.

Twoje cele

Zapoznanie się z treścią materiału sprawi, że:

dowiesz się, czym jest efekt Tyndalla;

poznasz mechanizm powstawania tego zjawiska;
nauczysz się dostrzegać opisywany efekt w otaczającym Cię świecie.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Zjawiska optyczne zachodzące w naszym otoczeniu zdeterminowane są dwoma prawami:
odbicia i załamania. To one są najczęściej opisywane w literaturze. Dodatkowo
w podręcznikach pojawiają się informacje na temat interferencji i dyfrakcji, a rzadziej -
rozproszeń. Rozproszenie, czyli częściowa zmiana kierunku rozchodzenia się światła,
kojarzone jest przede wszystkim z sytuacją, gdy równoległe promienie światła padające na
powierzchnię chropowatą, przestają mieć zgodne kierunki (rys. 1). Ulegają one odbiciu, ale
ze względu na strukturę odbijającą rozchodzą się w różne strony. Jednak zagadnienie
rozproszenia światła jest w rzeczywistości znacznie obszerniejsze.

Rys. 1. Rozproszenie równoległej wiązki światła na powierzchni chropowatej.

Wyjaśnienie omawianego zjawiska zawdzięczamy między innymi: żyjącemu w XIX wieku

irlandzkiemu uczonemu Johnowi Tyndallowi (rys. 2) oraz lordowi Rayeighowi. Przyjrzyjmy
się dokładniej zjawisku opisanemu przez pierwszego z nich – rozproszeniu zachodzącemu
na małych cząsteczkach.
Rys. 2. John Tyndall. [Źródło: See Descrip on above., Public domain, via Wikimedia Commons]

Tyndall prowadząc badania nad promieniowaniem podczerwonym potrzebował zbiorników

z bardzo czystym powietrzem. Chcąc zweryfikować jego czystość, świecił na zbiorniki
światłem i obserwował refleksy powstające na pozostałych cząsteczkach. Zauważył, że im
mniej było tych refleksów, tym powietrze było czystsze. Do jakich wniosków doprowadziły
go te obserwacje?
Po pierwsze stwierdził, że równoległa wiązka światła, przechodząc przez roztwór
zawierający zanieczyszczenia, ulega ugięciu na cząsteczkach znajdujących się w tym
roztworze. Dzieje się tak, gdyż każda z napotkanych cząsteczek staje się źródłem
rozchodzących się we wszystkich kierunkach nowych fal. Powstający w ten sposób stożek
świetlny jest dziś znany w literaturze jako stożek Tyndalla.
Po drugie zauważył, że efekt ten zależy nie tylko od długości fali rozpraszanej, ale także od
rozmiarów cząsteczek oraz od właściwości optycznych roztworu.

Światło padające ulega osłabieniu przechodząc przez ośrodek rozpraszający. Zostało to po

raz pierwszy opisane przez Rayleigha. Potraktował on cząsteczki zawiesiny jako bardzo
małe kulki (o średnicy mniejszej niż długość fali światła padającego λ). Na podstawie
obserwacji stwierdził on, że natężenie światła rozproszonego w pewnym kierunku I jest
odwrotnie proporcjonalne do czwartej potęgi długości fali λ:
2
I = I0 k NV
λ4

gdzie I0 – natężenie wiązki padającej, N – liczba cząsteczek rozpraszających w jednostce

objętości, V – objętość cząstki, k – współczynnik zależny od kierunku obserwacji
i odległości od wiązki przechodzącej.
Na podstawie powyższego wzoru można zauważyć, że rozproszenie bardzo silnie wzrasta
w miarę malenia długości fali. Najsilniej rozpraszają się najkrótsze długości fali – z tego też
względu światło niebieskie i fioletowe jest najbardziej osłabione i słabo widoczne w świetle
przechodzącym, zaś wyraźnie widać światło żółtawe (można to łatwo zaobserwować
świecąc latarką na zawiesinę znajdującą się w przezroczystym naczyniu).

Dodatkowo widać, że natężenie światła rozproszonego jest proporcjonalne do kwadratu

objętości cząsteczek, a tym samym do szóstej potęgi ich promienia (dla przypomnienia:
V = 34 πr3 . Dlatego rozproszenie wzrasta bardzo szybko w miarę zwiększania się
rozmiarów cząsteczki.

Omawiane tu zjawisko może także zachodzić na cząsteczkach pary wodnej, dymu czy
zanieczyszczeń znajdujących się w powietrzu. Tym samym efekt, opisany przez Tyndalla,
zauważony wcześniej przez Faradaya, możemy zaobserwować w naszym otoczeniu, na
przykład:

podczas sprzątania zakurzonego pomieszczenia promienie słoneczne dostające się

wówczas do pomieszczenia tworzą wyraźnie widoczne smugi (rys. 3),

Rys. 3. Podczas sprzątania zakurzonego pomieszczenia w słoneczny dzień można zauważyć efekt Tyndalla
powstający na drobinach kurzu unoszących się w powietrzu.

podczas spaceru w lesie w słoneczny dzień promienie prześwitujące przez korony

drzew tworzą „smugi”, które są możliwe do zaobserwowania dzięki rozproszeniu na
pyłach roślin znajdujących się w powietrzu (rys. 4)
Rys. 4. Promienie słoneczne są również przykładem występowania efektu Tyndalla w naszym otoczeniu.

świecąc na roztwór koloidalny latarką lub laserem (rys. 5)

Rys. 5. Światło, przechodząc przez roztwór koloidalny, ulega rozproszeniu na cząsteczkach, czego skutkiem jest
rozszerzenie wiązki i powstanie tzw. stożka Tyndalla. Źródło: Molenda T.: Rozpraszanie światła. Dlaczego niebo
jest niebieskie? Dlaczego zachodzące Słońce jest czerwone? Dlaczego chmury są białe. Dlaczego woda jest
niebieskozielona? Efekt Tyndalla.
Takie doświadczenie możemy przeprowadzić samodzielnie. Wystarczy przygotować
roztwór koloidalny (np. poprzez rozpuszczenie białka lub mleka w wodzie i dokładne
wymieszanie). Roztwór ten należy umieścić w przezroczystym naczyniu, a następnie
skierować na niego wiązkę światła białego (na przykład z latarki) lub laserowego.

Słowniczek
rozproszenie

(ang.: dispersion) zjawisko polegające na zmianie kierunku rozchodzenia się wiązki

światła na skutek jej oddziaływania z materią.

efekt Tyndalla

(ang.: Tyndall effect) zjawisko fizyczne polegające na rozproszeniu światła na

cząsteczkach koloidu lub zawiesiny obserwowane w postaci rozszerzenia wiązki światła
padającego na koloid; wytwarza się wówczas charakterystyczny stożek światła.
Grafika interaktywna (schemat)

Efekt Tyndalla w naszym otoczeniu

Polecenie 1

Kliknij na wybrany obrazek i przeczytaj opis okoliczności, w których można zobaczyć efekt
Tyndalla w naszym otoczeniu.

Zastanów się, patrząc na grafikę 1, co zmieniłoby się, gdyby okno po prawej stronie było
istotnie mniejszych rozmiarów.

3 2

1. kurz w pomieszczeniu Rozproszenie Tyndalla może zachodzić na cząsteczkach kurzu

zawieszonych w powietrzu. Możemy zaobserwować je zatem na przykład w czasie
przebywania w zakurzonym pomieszczeniu.

2. jazda we mgle Efekt Tyndalla zachodzący na cząsteczkach pary wodnej widoczny jest
w czasie jazdy we mgle.

3. w słonecznym lesie W trakcie spaceru w lesie możemy również zauważyć rozproszenie

Tyndalla dzięki rozproszeniu na pyłach roślin znajdujących się w powietrzu.

4. w zamglonym lesie Leśne mgły i opary wzmagają efekt Tyndalla dzięki rozproszeniu na
cząsteczkach wody zawieszonych w powietrzu.

Przykłady zjawiska Tyndalla w naszym otoczeniu.

Polecenie 2

Załóżmy, że samochód na grafice nr 2 jedzie nie we mgle, lecz:

a) w suchą mroźną noc, przy opadzie dużych płatków śniegu;
b) w mokrą, jesienną noc, przy opadzie deszczu drobnej mżawki.

Rozstrzygnij, w którym przypadku zjawisko Tyndalla byłoby bardziej podobne do tego, co

widzisz na ilustracji. Wpisz swoje rozstrzygnięcie i porównaj z wyjaśnieniem wzorcowym.

Uzupełnij

Polecenie 3

Na grafikach 3 i nr 4 pokazano powstanie zjawiska Tyndalla w zbliżonych okolicznościach.

Porównaj grafiki oraz opisy tych okoliczności. Postaw hipotezę co do przyczyny widocznych
różnic.
Zapisz ją w przygotowanym polu i porównaj z wyjaśnieniem wzorcowym.

Uzupełnij
Sprawdź się

Sprawdź się
Ćwiczenie 1 輸

Spośród podanych niżej zjawisk wybierz te, którym może ulegać światło.

 interferencja

 rozproszenie

 odbicie

 indukcja

 dudnienie

 załamanie

Ćwiczenie 2 輸

Z podanych wyrazów wybierz te, które utworzą logiczną wypowiedź, powiązaną ze zjawiskiem
Tyndalla.

W wyniku oddziaływania z gładką/ chropowatą powierzchnią równoległa wiązka światła ulega

odbiciu/załamaniu/pochłonięciu. Staje się tym samym wiązką zbieżną/rozbieżną. Zjawisko to
nazywamy ogniskowaniem/rozproszeniem/rozszczepieniem.
Ćwiczenie 3 輸

Określ prawdziwość poniższych zdań.

Pierwszą osobą, która zaobserwowała efekt zwany dziś efektem Tyndalla był Faraday.
{#PRAWDA}\ {FAŁSZ}
Tyndall wykorzystał opisywane zjawisko do badania czystości zbiorników wypełnionych
powietrzem.{#PRAWDA}\ {FAŁSZ}
Rozmiar cząsteczek, na których następuje rozproszenie jest znacznie większy niż długość fali
padającego światła λ, na skutek czego, nie mogą one odbić tego światła.{PRAWDA}\ {#FAŁSZ}

Ćwiczenie 4 醙
Zaznacz czynniki, które nie wpływają na rozproszenie Tyndalla.

 średnica cząsteczek, na których zachodzi rozproszenie

 prędkość rozchodzenia się dźwięku w roztworze

 objętość naczynia (obszaru), w którym zachodzi rozpraszanie

 częstotliwość padającego światła

 gęstość cząsteczek rozpraszających światło

Wskazówka

Przeanalizuj starannie wyrażenie podane w tekście.

2
I = I0 k NV
λ4
Ćwiczenie 5 醙

Zaznacz wszystkie obrazki, na których widoczny jest efekt Tyndalla.

  

 
Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z fragmentem artykułu Jacka Pniewskiego Tyndall i Rayleigh wokół nas,
a następnie na jego podstawie wywnioskuj poprawne odpowiedzi.

Jak wykorzystać rozpraszanie

Zjawisko będące tematem artykułu można wykorzystać do różnych celów. Jeden z bardziej
znanych to możliwość określania na przykład stężenia zawiesiny w roztworze oraz rozmiarów
i masy jej cząstek. Urządzenie, które do tego służy zasadniczo składa się ze źródła światła oraz
fotodetektora ustawionych pod pewnym kątem do siebie i jest nazywane nefelometrem lub
turbidymetrem (ang. nephelometer, turbidimeter). Wielu osobom znane jest być może z chemii
prawo Lamberta-Beera A = αlc, które opisuje zależność absorbancji A od stężenia roztworu
c przy danej długości drogi światła w roztworze l oraz rodzaju roztworu opisanego stałą α,
czyli de facto zależność „siły rozpraszania” od gęstości cząstek (np. barwnika) znajdujących się
w roztworze. Dzięki pomiarowi rozpraszania możemy w ten sposób badać m.in.
zanieczyszczenie środowiska.

Pniewski J., 2017: Tyndall i Rayleigh wokół nas, Optyka, 45, 2, 66–68.

Nefelometr to urządzenie służące do:

 bezpośredniego pomiaru stężenia zawiesiny

 pomiaru światła rozproszonego przez zawiesiny w cieczach lub gazach

Prawo Lamberta-Beera określa:

 zależność rozproszenia od stężenia roztworu

 zależność absorbcji od stężenia roztworu

Pomiar rozproszenia światła:

 umożliwia pomiar zanieczyszczenia powietrza

umożliwia pomiar zanieczyszczenia gleby

Ćwiczenie 7 難

Przeczytaj fragment artykułu na temat efektu Tyndalla w cieczach. Dotyczy on występowania

zjawiska Tyndalla pod wodą i jego obserwowania podczas nurkowania.

Efekt Tyndalla, zjawisko Tyndalla (w nurkowaniu ang. Visual Reversal) - związane również
z nurkowaniem zjawisko fizyczne powiązane z rozpraszaniem się światła na cząstkach
zawiesiny w wodzie.
Jeżeli przez roztwór koloidalny przechodzi wiązka światła to rozprasza się ona na cząstkach
zawiesiny. Zjawisko opisał w 1859 irlandzki naukowiec John Tyndall.
Ze względu na to, że na powierzchni odległe obiekty wydają się lekko rozmyte, pod wodą mózg
nurka odbiera część obiektów (na przykład ścianę rafy) jako znajdujące się dalej. Zjawisko
może zmieniać nasze postrzeganie odległości pod wodą zmieniając odczucie przybliżania
przedmiotów pod wodą ze względu na zjawisko refrakcji.
Efekt Tyndalla. Źródło: h p://www.nurkopedia.pl/

Uzupełnij zdanie:

W przytoczonym artykule efekt Tyndalla w nurkowaniu został uznany za zjawisko

dla nurka, ponieważ .

korzystne atrakcyjne wpływa na poczucie upływu czasu

ułatwia obserwowanie życia na rafie dezorientujące rozprasza uwagę nurka

bez znaczenia zaburza postrzeganie odległości pod wodą

Ćwiczenie 8 難

Uporządkuj kroki, które pozwolą na wykonanie doświadczenia ilustrującego zjawisko

Tyndalla.

Porównaj widok naczynia z boku z poprzednim widokiem. 

W ciemnym pomieszczeniu skieruj wiązkę światła na naczynie z mieszaniną. 

Wlej do naczynia mleko bądź dodaj białko. 

Dokładnie wymieszaj. 

Przygotuj naczynie z wodą. 

Przyjrzyj się naczyniu w kierunku prostopadłym do biegu wiązki. 

W ciemnym pomieszczeniu skieruj na naczynie z wodą wiązkę światła. 

Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Ewelina Kędzierska
autora:

Przedmiot: fizyka

Temat zajęć: Zjawisko Tyndalla

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu
zjawisk oraz wskazywanie ich przykładów w otaczającej
rzeczywistości.
III. Planowanie i przeprowadzanie obserwacji lub
doświadczeń oraz wnioskowanie na podstawie ich wyników.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Podstawa I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
programowa: 10) przeprowadza wybrane obserwacje, pomiary
i doświadczenia korzystając z ich opisów; planuje
i modyfikuje ich przebieg; formułuje hipotezę i prezentuje
kroki niezbędne do jej weryfikacji;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
X. Fale i optyka. Uczeń:
19) opisuje przykłady zjawisk optycznych w przyrodzie:
miraże, czerwony kolor zachodzącego Słońca, zjawisko
Tyndalla.

Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

informacji,
Kształtowane
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
kompetencje
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
kluczowe:
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. dowie się, czym jest efekt Tyndalla;

Cele operacyjne: 2. pozna mechanizm powstawania tego zjawiska;
3. nauczy się dostrzegać opisywany efekt w otaczającej go
rzeczywistości.

Strategie nauczania: IBSE

merytoryczna dyskusja wprowadzająca, obserwacja,

Metody nauczania:
doświadczenia, podsumowująca rozmowa kierowana

Formy zajęć: praca indywidualna

Środki dydaktyczne: -

Materiały pomocnicze: laser lub latarka, płaskie naczynie z wodą, mleko

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel rozpoczynając lekcję powinien zaciekawić uczniów poprzez wykonanie

prostego doświadczenia:
- do płaskiego naczynia wlewa wodę, a następnie kieruje na nie światło latarki lub lasera
(najlepiej, gdyby pomieszczenie, w którym wykonywane jest doświadczenie, było
zaciemnione),
- do wody dolewa mleka, dokładnie miesza powstały roztwór, a następnie powtarza krok
ze źródłem światła.
Uczniowie powinni zaobserwować, że wiązka światła po przejściu przez roztwór wody
i mleka uległa rozszerzeniu.
Po wykonaniu doświadczenia nauczyciel rozpoczyna z uczniami rozmowę na temat
przyczyn zaobserwowanego zjawiska. W tej części lekcji należy przypomnieć, czym jest
zjawisko rozproszenia światła.

Faza realizacyjna:
 Konstruowanie wiedzy z zakresu nowego tematu:

– nauczyciel zadaje uczniom pytanie, gdzie w życiu codziennym mogą dostrzec

podobny efekt,
– uczniowie w odpowiedzi powinni powiedzieć o: sprzątaniu zakurzonych
pomieszczeń, jeździe we mgle, smugach światła przedostających się przez korony
drzew
– jeśli któregoś z tych elementów zabraknie, nauczyciel powinien nakierować uczniów
na jego podanie,
– nauczyciel komentuje podane przez uczniów przykłady,
– nauczyciel opowiada uczniom o zastosowaniu zjawiska Tyndalla do pomiaru
zanieczyszczeń środowiska, określania stężeń roztworów, badań okulistycznych, etc.
Mówi także o efekcie Tyndalla w medycynie estetycznej.

Kolejny etap lekcji obejmuje rekonstruowanie wiedzy uczniów:

– uczniowie, na podstawie informacji uzyskanych od nauczyciela, mają za zadanie

ułożyć pytania dotyczące tematu, które następnie zadadzą swoim kolegom z klasy,
– uczniowie po kolei prezentują ułożone pytania,
– nauczyciel ocenia trafność zaprezentowanych pytań,
– pozostali członkowie zespołu klasowego udzielają odpowiedzi na zadane pytania,
– nauczyciel ocenia poprawność odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

Nauczyciel pyta uczniów, co zapamiętali z lekcji, a następnie przeprowadza z nimi

rozmowę, podczas której przypomina poznane zagadnienia. Poprzez analizę
wypowiedzi uczniów nauczyciel określa w jakim stopniu osiągnięte zostały wyznaczone
cele.

Praca domowa:

Zadaniem uczniów jest zapoznanie się z symulacją dołączoną do materiału oraz

wykonanie ośmiu zadań znajdujących się w tym materiale.

Wskazówki
metodyczne opisujące Symulacja może być wykorzystana w pracy samodzielnej
różne zastosowania ucznia przed lekcją i być wprowadzeniem do tematu.
danego multimedium