Maatregelen

Natuurinclusieve
landbouw

JUNI 2017

Jan Willem Erisman, Nick van Eekeren, Louis Bolk Instituut

Anne van Doorn, Willemien Geertsema, Nico Polman, WUR
Colofon

© 2017

Maatregelen natuurinclusieve landbouw

Louis Bolk Instituut

Prof. dr. ing. Jan Willem Erisman

Dr. ir. Nick van Eekeren
Publicatienummer 2017-024 LbD

Wageningen University & Research

Dr. ir. Anne van Doorn

Dr. ir. Willemien Geertsema
Dr. ir. Nico Polman
Wageningen Environmental Research rapport 2821

www.louisbolk.nl www.wageningenur.nl
@LouisBolk @Wageningen U & R

I N S T I T U U T
Inhoud

Samenvatting 2

1 Inleiding 6

2 Wat is natuurinclusieve landbouw? 8

2.1 Definitie 9

2.2 Kenmerken van natuurinclusieve landbouw: weerbaar,

divers en integraal 12

2.3 Natuurinclusieve landbouw en klimaat 14

3 Methode: overzicht van maatregelen en effecten 16

4 Effecten van natuurinclusieve maatregelen 20

4.1 Akkerbouw 21

4.2 Melkveehouderij 24

4.3 Landschapselementen 26

4.4 Ambitieniveaus en scenario’s 28

5 Conclusies 32

5.1 Veel positieve effecten, investeringen en kennis noodzakelijk 33

5.2 Slotbeschouwing 34

Referenties 36

3
Samenvatting
I
n deze notitie wordt een overzicht gegeven van maatregelen voor natuurinclusieve landbouw.
Dit is een vorm van duurzame landbouw die optimaal gebruik maakt van de natuurlijke pro-
cessen en deze integreert in de bedrijfsvoering. Natuurinclusieve landbouw begint met een
gezonde bodem, produceert voedsel binnen de grenzen van natuur, milieu en leefomgeving en heeft
positieve effecten op de biodiversiteit en het klimaat.
Op basis van bestaande wetenschappelijke literatuur en praktijkervaringen zijn de effecten van
natuurinclusieve maatregelen voor akkerbouw en melkveehouderij ingeschat op biodiversiteit, mi-
lieu, klimaat en bedrijfseconomische aspecten. Voor de akkerbouw gaat het om maatregelen als het
verruimen van het bouwplan, niet-kerende grondbewerking, groenbemesters en akkerbedekking in
de winter en akkerranden. Voor de melkveehouderij gaat het om blijvend of kruidenrijk grasland,
weidegang en ruige mest. Ook wordt de invloed van landschapselementen op verschillende aspecten
beoordeeld.
Hoewel natuurinclusieve landbouw idealiter vraagt om een integraal management op bedrijfs- of
zelfs gebiedsniveau waarbij meerdere maatregelen in samenhang worden toegepast, zijn in de ana-
lyse de effecten van de individuele maatregelen bekeken. Het hangt namelijk van de ambitie van de
ondernemer en de omstandigheden en omgeving van het bedrijf af welke combinaties maatregelen
passend zijn. Individuele maatregelen bieden een basis om verschillende ambitieniveaus te onder-
scheiden, zodat het mogelijk is om stapsgewijs met natuurinclusieve landbouw aan de slag te gaan.
Uit de analyse van de effecten blijkt dat de meeste maatregelen positief uitwerken op één of meer
van de aspecten voor biodiversiteit, milieu en klimaat. Deze vergen wel diverse investeringen in bij-
voorbeeld machines en inrichting, zeker op korte termijn. Op lange termijn ziet het plaatje er anders
uit en nemen de financiële baten voor de boer toe.
Tevens kunnen vanuit het overzicht ‘no regret’-maatregelen aangegeven worden die altijd kosten-
effectief toegepast kunnen worden. Dit zijn bijvoorbeeld maatregelen ten behoeve van het bodembe-
heer en het optimaliseren van kringlopen. Werken met de natuur vergt andere kennis, technologie
en management van het bedrijf dan werken met chemische middelen en inzet van zoveel mogelijk
technologie. Een verdieping van de kennis moet verworven worden met onderzoek en door erva-
ring in de praktijk op te doen.

5
1 Inleiding
N
atuurinclusieve landbouw begint in de maatschappij een bekend begrip te worden voor
een vorm van duurzame landbouw. Er worden echter meerdere interpretaties aan gegeven
en daarmee is het niet duidelijk welke maatregelen er zijn voor natuurinclusieve land-
bouw en wat de effecten van die maatregelen zijn.
Het ministerie van Economische Zaken heeft het Louis Bolk instituut en Wageningen Environ-
mental Research daarom gevraagd om een overzicht te maken van maatregelen voor natuurinclu-
sieve landbouw die boeren kunnen treffen op hun bedrijf en om de effecten van die maatregelen
inzichtelijk te maken.
In deze notitie zijn op basis van bestaande wetenschappelijke literatuur en praktijkervaringen
deze effecten op verschillende aspecten ingeschat, zoals milieu, biodiversiteit, opbrengsten en kos-
ten. De analyse is afgebakend tot maatregelen op bedrijfsniveau en ook de effecten zijn op het niveau
van het bedrijf ingeschat. Hierbij is de volgende werkwijze gevolgd:
• Er is gestart met het definiëren van natuurinclusieve landbouw.
• Vervolgens is er een selectie gemaakt van maatregelen die boeren kunnen treffen op hun
bedrijf die van belang zijn voor natuurinclusieve landbouw. Deze maatregelen kunnen af-
zonderlijk worden getroffen, maar zullen in de praktijk door ondernemers worden gecombi-
neerd, afhankelijk van bedrijfskenmerken en het ambitieniveau van de ondernemer.
• De effecten van de maatregelen op een aantal aspecten zijn vervolgens kwalitatief bijeen ge-
bracht in een overzichtstabel. Dit is gedaan op basis van bestaande wetenschappelijke litera-
tuur en praktijkervaringen. Positieve en negatieve effecten van maatregelen zijn bekeken ten
opzichte van de situatie dat de maatregelen niet genomen zijn. Er is in de tabel niet gescoord
op de interactie tussen de maatregelen.
Deze notitie gaat allereerst in op de definitie van natuurinclusieve landbouw zoals hier gehan-
teerd. Vervolgens geven we een toelichting op het tot stand komen van het overzicht van maatrege-
len en de effecten op een aantal aspecten en de achtergronden erbij. Ten slotte geven we een synthe-
se van de natuurinclusieve maatregelen en hun effect voor de akkerbouw en melkveehouderij en een
advies over hoe ondernemers met het concept natuurinclusieve landbouw en de hier gepresenteerde
maatregelen kunnen omgaan.

7
2 Wat is natuurinclusieve
landbouw?
2.1 Definitie
Natuurinclusieve landbouw is een vorm van duurzame landbouw en onderdeel van een veer-
krachtig eco- en voedselsysteem. Deze maakt optimaal gebruik van de natuurlijke omgeving
en integreert die in de bedrijfsvoering. Daarnaast draagt natuurinclusieve landbouw actief bij
aan de kwaliteit van diezelfde natuurlijke omgeving. Natuurinclusieve landbouw produceert
voedsel binnen de grenzen van natuur, milieu en leefomgeving, met een positief effect op de
biodiversiteit. Natuurinclusieve landbouw kan omschreven worden aan de hand van de vol-
gende drie dimensies (Van Doorn et al., 2016):
• Aan de basis van een veerkrachtig landbouw- en voedselsysteem staat de biodiversiteit
die essentiële bijdragen levert aan de agrarische bedrijfsvoering, zoals natuurlijke ziek-
te- en plaagwering, bestuiving, watervoorziening en -zuivering, natuurlijke bodem-
vruchtbaarheid en een goede bodemstructuur. Dit heet functionele agrobiodiversiteit.
Natuurinclusieve landbouw begint met het in stand houden, versterken en gebruikma-
ken van deze biodiversiteit en de ecosysteemdiensten die deze het bedrijf biedt.
• Door gebruik te maken van functionele agrobiodiversiteit en ecosysteemdiensten
en het sluiten van kringlopen richting nul-emissie kan er steeds efficiënter gebruik
worden gemaakt van grondstoffen en wordt de invloed van de bedrijfsvoering op
water, bodem en lucht steeds kleiner. Hierdoor worden de negatieve effecten van de
bedrijfsvoering op de (natuurlijke) omgeving geminimaliseerd (zowel lokale, regionale
als globale afwentelingseffecten). Hierdoor ontstaat een positieve terugkoppeling naar
kansen voor specifieke soorten op het bedrijf en in het omringende landschap.
• Ten slotte is er de zorg voor het landschap en specifieke soorten op het bedrijf. Door
aanleg en onderhoud van landschapselementen wordt een groene infrastructuur op
landbouwbedrijven in stand gehouden (belangrijk voor flora en fauna). Landschap-
selementen hebben ook een functie in het versterken van de functionele agrobiodiver-
siteit op het bedrijf. Agrarisch natuurbeheer zorgt voor het voortbestaan van bijvoor-
beeld weide- en akkervogels en andere boerenlandsoorten.
Tussen deze dimensies bestaan diverse terugkoppelingen en interacties. Deze dimensies grij-
pen aan op de vier samenhangende elementen van natuur die beschreven worden in het con-
ceptueel kader voor biodiversiteit in de melkveehouderij (Erisman et al., 2014), zie figuur 1:
1. Functionele agrobiodiversiteit (vooral gericht op bodemkwaliteit, mineralenkringlo-
pen en gewassen);
2. Landschappelijke diversiteit (met name landschapselementen op het bedrijf zelf, ten
behoeve van functionele agrobiodiversiteit);

9
 3. Brongebieden en verbindingszones (met name maatregelen op landschapsschaal, afstem-
ming tussen Natuur Netwerk Nederland, beheer, uitwisseling tussen gebieden, etc.);
4. Specifieke soorten (additionele maatregelen voor soortenbehoud en bevordering).

Brongebieden en Verbindingszones
Specifieke soorten

Landschappelijke
diversiteit

Functionele Agrobiodiversiteit

Figuur 1. De vier elementen van biodiversiteit in de melkveehouderij (Erisman et al., 2014)

Voor natuurinclusieve landbouw is het van belang dat er een koppeling is tussen biodiversiteit ten
behoeve van landbouw (ook wel functionele agrobiodiversiteit) en natuurwaarden, zoals landschap
en specifieke doelsoorten.
Een gezonde bodem die in staat is voldoende water vast te houden en te leveren, die kan bijdra-
gen aan de levering en het beheer van nutriënten en die koolstof vastlegt en gebruikt voor onder-
houd van het bodemleven is daarbij essentieel (1e element figuur 1). De functie van een gezonde bo-
dem voor landbouw wordt ondersteund door landschapselementen die een dubbelfunctie hebben:
zij vormen de basis voor functionele agrobiodiversiteit: denk aan bestuiving en plaagbestrijding, en
aan specifieke doelsoorten. Dit zijn soorten (zoals de akker- en weidevogels) die de natuurkwaliteit

10
van het agrarisch landschap vertegenwoordigen en afhankelijk zijn van bepaalde leefgebieden (2e
element). Natuur- en landschapskwaliteit kan nog weer worden versterkt door goede afstemming in
een gebied (3e element). Hiermee wordt de basis gelegd voor een productief agrarisch bedrijf maar
ook voor de doelsoorten. Om de soorten te beschermen en te bevorderen zijn echter additionele
maatregelen nodig, zoals uitgestelde maaidatum van gras wat ten koste gaat van de productie op het
bedrijf (4e element).

Je kunt veel aan functionele agrobiodiversiteit werken met uiteindelijk een beperkt effect op spe-
cifieke soorten (zoals weidevogels, grauwe kiekendief, korenwolf). Maar je kunt ook heel veel aan
specifieke soorten doen zonder gebruik te maken van functionele agrobiodiversiteit op bedrijven
(huidige praktijk van agrarisch natuurbeheer). Natuurinclusieve landbouw zet in op de win-win,
waarbij functionele agrobiodiversiteit samengaat met verlagen van de milieudruk door bijvoorbeeld
verminderd gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in combinatie met het aanleggen en beheer
van landschapselementen en specifieke soorten. Bij natuurinclusieve landbouw gaat het met nadruk
niet enkel om landbouw in dienst van natuur, maar om landbouw die juist gebruik maakt van de
natuur, waardoor de milieudruk vermindert. Daarvan profiteren zowel functionele biodiversiteit als
specifieke soorten (zie Figuur 2).
Tot slot is het van belang dat ieder type landbouwbedrijf - ook een natuurinclusief bedrijf - een
gezond economisch bedrijfsmodel heeft en dat er voldoende marge is, rekening houdend met extra
kosten van de maatregelen (Figuur 2).

--> -->
 
Functionele (agro) Toename
Lagere verliezen
biodiversiteit biodiversiteit op en
naar het milieu
versterken buiten het bedrijf
->

--------
------>

--------- Basis voor een robuust /

veerkrachtig systeem met een
------->
goed verdienmodel

Figuur 2. Terugkoppelingen en interacties van natuurinclusieve landbouw (Erisman et al., 2014)

11
2.2 Kenmerken van natuurinclusieve landbouw: weerbaar,
divers en integraal
Volledig natuurinclusieve landbouw is in principe grondgebonden omdat een gezonde bodem de
basis is. Dit laat onverlet dat de intensieve, niet-grondgebonden sectoren ook kunnen werken aan
natuur. Denk bijvoorbeeld aan natuur op het erf en beperken van de impact op de omgeving in de
niet-grondgebonden veehouderij, en aan de glastuinbouw waar al veel gebruik gemaakt wordt van
natuurlijke plaagbestrijding. De definitie van grondgebondenheid is voor natuurinclusieve land-
bouw van belang. Het kan eigen grond rond het bedrijf zijn, maar ook een samenwerking tussen
bijvoorbeeld akkerbouw en veehouderij in de nabije omgeving van het bedrijf. Intensieve veehoude-
rij die afhankelijk is van voerimport uit andere landen valt hier dus niet onder.
We maken onderscheid tussen akkerbouw en melkveehouderij (grasland) omdat er in de praktijk
verschillende maatregelen voor de twee sectoren zijn. De effecten zijn vergelijkbaar voor andere
grondgebonden sectoren (zoals de vollegronds groenteteelt, fruitteelt en bollenteelt). Maatregelen
voor landschapselementen worden over het algemeen niet ingedeeld bij een van de sectoren, omdat
de effecten van die maatregelen niet afhangen van het bedrijfssysteem. Een uitzondering is bijvoor-
beeld de integratie van akkerranden in het akkerbouwbedrijf.
Over het algemeen geldt dat de huidige landbouwproductie sterk gespecialiseerd is op enkele
gewassen. Door beschikbaarheid van chemische middelen, fossiele brandstoffen en mechanisatie
zijn bedrijfssystemen ontstaan met een hoge milieudruk en weinig biodiversiteit, en dus een sterke
vermindering van natuurinclusiviteit (Erisman et al., 2016, Tsiafouli et al., 2015). Deze specialisering
heeft ertoe geleid dat bedrijven gevoeliger zijn voor onder andere ziekten en plagen. In de gangbare
landbouw wordt dit onder controle gehouden met externe inputs. Middelen vervangen daarbij de
natuurlijke processen. Het overmatig gebruik van externe inputs is vaak oorzaak van maatschappe-
lijke problemen zoals slechte waterkwaliteit, antibioticaresistentie etc. Diversiteit van bijvoorbeeld
bodemorganismen, specifieke soorten, landschap daarentegen zijn elementen die tot weerbare land-
bouwkundige systemen leiden. Daarbij is er minder afhankelijkheid van ingrepen in het systeem
(o.a. Tscharntke et al., 2005; Van Eekeren et al., 2015; Erisman et al., 2016).

De transitie naar natuurinclusieve landbouw en het daarmee gepaard gaande streven naar het
sluiten van kringlopen zou kunnen betekenen dat er meer gemengde bedrijven komen of dat er ge-
mengde regio’s komen met melkvee- en akkerbouwbedrijven die intensief samenwerken. De kansen
hiervan ten opzichte van gespecialiseerde bedrijven of regio’s, wanneer goed in de praktijk gebracht,
zijn dat deze bedrijven een weerbaarder (eco)systeem hebben(diversiteit); efficiënter gebruik maken
van natuurlijke hulpbronnen; en de mogelijkheid hebben om kringlopen te sluiten door meer voer

12
van eigen bedrijf of regio. In de biologische landbouw heeft dit zijn uitwerking gevonden in zoge-
naamde Koppelbedrijven (Prins et al., 2004). De plaatsen en ruimtelijke schaal waarop samenwer-
king tussen veehouderij en akkerbouw mogelijk is wordt door verschillende factoren bepaald, zoals
cultuurhistorie, type regio (veenweide, zeeklei), economie, regelgeving, etc. Nader onderzocht dient
te worden op welke schaal kringlopen gesloten kunnen worden, waar samenwerking meerwaarde
biedt en wat voor effecten dat heeft op natuurinclusieve landbouw.

Een natuurinclusieve bedrijfsstrategie heeft niet alleen grote effecten op de ecologie, maar potentieel
ook op de economie van een bedrijf. Belangrijke bedrijfseconomische kansen zijn:
• hogere kwaliteit en gezondere producten door o.a. verbeterde minerale en microbiële cyclus
(Halweil, 2007; Benbrook, 2009) en
• economisch sterker, risicobestendiger bedrijfsprofiel door diversificatie in producten.

Natuurinclusieve bedrijven bedrijven blijken namelijk in de praktijk financieel weerbare bedrij-

ven: ze hebben een laag risico t.a.v. de (lage) financieringslast en zijn op alle (zowel ecologische als
economische) niveaus weerbaarder, zo blijkt uit een eerste beperkte inventarisatie (Bestman et al.,
2016). Van belang hierbij is dat deze bedrijven geen kortetermijnvisie hebben, maar op de lange
termijn gericht zijn.

In veel agro-ecologische systemen, zoals permacultuur, voedselbossen, ecosysteem restoratie en

community/ consumer supported agriculture (CSA), is een vorm van integraal beheer te vinden dat
verder gaat dan alleen de ecologie van het systeem en ook rekening houdt met de sociale aspecten
binnen de voedselketen (de Nooy van Tol, 2016). Veel van deze vormen van landbouw nemen de
bodem als uitgangspunt en onderscheiden zich door meerdere lagen in de vegetatie te gebruiken en
producten tegelijk te produceren, de minerale kringlopen te sluiten en gebruik te maken van perma-
nente begroeiing en koolstofvastlegging en nutriëntenvoorziening via biologische fixatie. Daarmee
hebben ze vergelijkbare en soms zelfs betere prestaties dan de maatregelen die hier opgenomen zijn,
zeker ook omdat het integrale concepten zijn. Aangezien ze nog wat ver van de gangbare praktijk
staan zijn deze niet als maatregelen meegenomen in deze studie. Het zijn echter wel systemen waar
veel van geleerd kan worden.

13
2.3 Natuurinclusieve landbouw en klimaat
Door menselijke invloeden zoals de uitstoot van broeikasgassen, luchtverontreiniging, veranderend
landschap en allerlei interacties in de biosfeer verandert het klimaat. Door klimaatverandering
stijgt de zeespiegel, wordt het warmer en komen er zowel drogere als nattere perioden. De extremen
worden groter. We ervaren de gevolgen van klimaatverandering nu al en in grotere hevigheid dan
gedacht. Denk bijvoorbeeld aan de gevolgen van de hevige regenval in Zuidoost-Brabant van juni
2016.
Klimaat vergt een integrale aanpak en een focus op bodem en landschapskwaliteit in de breedte.
Natuurinclusieve landbouw kan hier een uitstekende rol in spelen. Zoals geschetst in Figuur 1 zijn
de eerste drie elementen de basis voor een klimaatadaptief bedrijfsysteem met minder gevoeligheid
voor droogte en ernstige regenval. Door meer koolstofopslag draagt het ook bij aan het verlagen
van de CO2-concentratie in de lucht. Een weerbare en gezonde bodem in combinatie met een divers
en groen landschap kan een zeer grote rol spelen in versterking van het adaptieve vermogen van de
landbouw en werkt positief op klimaat omdat het een koelende werking heeft in de regio. De bodem
vormt naast de potentie voor zijn bijdrage aan klimaatadaptatie een basis voor veel andere thema’s,
zoals verduurzaming van de landbouw, voedsel, biodiversiteit, leefomgeving, waterkwantiteit en –
kwaliteit.

Het adaptief vermogen kan versterkt worden door inzet op weerbaarheid en diversiteit; een mecha-
nisme dat bekend is uit de ecologie: diverse systemen zijn weerbaarder tegen externe invloeden. Die
grotere weerbaarheid kan bereikt worden door het verbeteren van de bodemkwaliteit in termen van
structuur, samenstelling (mineralen, droge stof/compost) en bodemleven. Een weerbare bodem is
minder gevoelig voor droogte, overmatige regenval en ziekten en plagen en dus klimaatadaptief.
Landbouw is een deel van de oorzaak van klimaatverandering, maar heeft dus ook potentie om
een deel van de oplossing te worden omdat het beslag legt op meer dan 60% van het landoppervlak.
Een belangrijke rol voor het beheer van de bodem in relatie tot voedsel en waterkwaliteit en -kwan-
titeit is het vastleggen van koolstof in de bodem.

14
15
3 Methode: overzicht
van maatregelen
en effecten
N
atuurinclusieve landbouw vraagt om integraal management gericht op een veerkrachtig
voedselsysteem en een gezond verdienmodel, met behoud van natuur en landschap. Het
geheel is meer dan een lijst van individuele maatregelen, want juist in samenhang is er
meerwaarde van natuurinclusiviteit. Een boer zal ook vaak meerdere maatregelen integraal op het
bedrijf toepassen. Toch worden in dit rapport individuele maatregelen behandeld. Ten eerste om
een bereikbaar perspectief te geven aan gangbaar werkende boeren, zodat zij laagdrempelig kunnen
starten met één maatregel en die vervolgens stapsgewijs verder uitbouwen. Daarnaast zijn er per
bedrijf andere combinaties van maatregelen mogelijk, waardoor samenhangende effecten behoorlijk
verschillen en moeilijk in te schatten zijn.

Er is voor deze verkenning een selectie gemaakt van maatregelen en aspecten die van belang zijn
voor de natuurinclusieve landbouw. De selectie is gebaseerd op relevantie, de huidige toepassing en
ook op eerdere studies over agrobiodiversiteit en de biodiversiteitsmonitor voor de melkveehou-
derij (o.a. Erisman et al., 2014; van Eekeren et al., 2015; Geertsema et al., 2006; Zijlstra et al., 2016;
Zaanen, 2017 http://biodiversiteitsmonitormelkveehouderij.nl/) Laarhoven et al., 2017; Zijlstra et al.,
2016).

In tabel 1 staan de maatregelen die onderzocht zijn en de aspecten waarop de effecten zijn beoor-
deeld. De overzichtstabel met de scores per maatregel staat in Bijlage 1. De opsomming van maat-
regelen is niet uitputtend en er is een keuze gemaakt in het bespreken van de details per maatregel,
maar de bronnen zijn wel vermeld. De maatregelen worden toegepast in de praktijk en de meeste
worden toegepast op de schaal van een perceel of bedrijf. Naast individuele maatregelen zijn tevens
een tweetal bedrijfssystemen opgenomen (een volledig grasgevoerd bedrijf en natte landbouw met
aangepaste runderrassen in veenweidegebieden).

De effecten van de maatregelen zijn ingeschat aan de hand van een aantal aspecten (zie tabel 1 en de
bovenste rij in de overzichtstabel van bijlage 1). Deze zijn gegroepeerd naar thema’s, zoals functione-
le agrobiodiversiteit, het beperken van milieudrukfactoren (verliezen naar en effecten op milieu en
klimaat) en specifieke biodiversiteit. Daarnaast zijn twee aspecten opgenomen die iets zeggen over
overige maatschappelijke baten. Voor de landbouwpraktijk zijn bedrijfseconomische aspecten ui-
teraard van groot belang. Daarom zijn ook de volgende aspecten in de tabel opgenomen: opbrengst,
financiële investering, bedrijfskosten en –opbrengsten (los van investeringskosten voor grond,
gebouwen en machines), waarbij onderscheid is gemaakt tussen korte en lange termijn.

17
 Maatregelen Aspecten voor effect beoordeling
Akkerbouw Melkveehouderij thema aspect
Niet-kerende Kruidenrijk grasland Functionele Bodemleven
grondbewerking Weidegang Agrobiodiversiteit Plaagwering / ziekte bestrijding
Bestuiving
Bodemkwaliteit (functies en –
structuur),
Bouwplan verruiming Aanleg plas-dras Beperken impact CO2/koolstof-vastlegging,
akkers systeem drukfactoren Mineralen kringloop
Verliezen naar het milieu
Groenbemesters, Natte landbouw en Specifieke soorten Biodiversiteit (bovengronds) en
vanggewassen, akkers andere runderrassen specifieke soorten
jaarrond groen in vernatte
veenweidegebieden
Reductie gewas- Volledig grasgevoerd Overige Landschaps kwaliteit en beleving
beschermingsmiddelen bedrijf maatschappelijke Klimaat adaptatie en –mitigatie
baten Voedsel kwaliteit
Bloeiende akkerranden Financiële kosten en Opbrengst
baten (bedrijf) Investering (euro’s)
Bedrijfskosten en –opbrengsten:
korte termijn
Bedrijfskosten en –opbrengsten:
lange termijn
Landschapselementen Landschapselementen

Tabel 1: overzicht van maatregelen voor natuurinclusieve landbouw en aspecten voor effect beoordeling (nader
uitgewerkt in Bijlage 1).

In de tabel is het hoofddoel per maatregel beschreven en zijn de positieve en negatieve effecten van
de maatregelen geïnterpreteerd. Dit is een kwalitatieve inschatting op basis van literatuur en expert-
kennis en praktijkervaring. De kennis over de maatregelen en aspecten varieert. Zo is er relatief veel
kennis en literatuur beschikbaar over mineralenkringlopen en akkerranden, maar bijvoorbeeld heel
weinig over het effect van verschillende natuurinclusieve maatregelen op de bodemkwaliteit, verlie-
zen naar het milieu of op de meerwaarde voor het hele productiesysteem.

18
Positieve en negatieve effecten van de maatregelen zijn bepaald ten opzichte van de situatie waar de
maatregel niet genomen is. Voor de economische parameters is ervoor gekozen om op bedrijfsni-
veau te bepalen wat de investeringen en korte- en langetermijnopbrengsten zijn: minder, gelijk of
hoger dan in een situatie zonder de maatregel. De verandering in maatschappelijke baten en kosten
is niet meegenomen. Maar wanneer de maatschappelijke baten (in euro’s) meegenomen zouden
worden, zouden veel maatregelen mogelijk op zichzelf al een positieve verhouding tussen de baten
en kosten kunnen bewerkstelligen. Dit levert echter nog geen verdienmodel op voor een onderne-
mer, aangezien er geen eenduidige kwantificering en verzilvering van maatschappelijke baten en
kosten bestaat.

Het effect van een maatregel is zelden beperkt tot het doel waarvoor de maatregel genomen wordt.
Vrijwel alle maatregelen hebben ook neveneffecten, deze worden in de tekst toegelicht. De overheer-
sende richting van het effect per aspect is aangegeven met een kleur: verbetering ten opzichte van
het niet-uitvoeren van de maatregel is groen, gemengd of beperkt effect is geel en verslechtering is
rood. Doordat de meeste maatregelen meerdere doelen dienen en (neven)effecten hebben, is de ana-
lyse van de effecten van maatregelen complex, vooral wanneer complete bedrijfssystemen worden
bekeken die meerdere maatregelen tegelijkertijd implementeren. Daarnaast wordt het effect van een
individuele maatregel op het totale verdienmodel slechts gedeeltelijk meegenomen door te kijken
naar de verhouding bedrijfskosten en –opbrengsten. Bedrijven zullen vaak meerdere maatregelen
combineren: de toepasbaarheid hiervan hangt af van de (markt)omstandigheden waarin een bedrijf
zich bevindt.

19
4 Effecten van natuurinclusieve
maatregelen
4.1 Akkerbouw
In de akkerbouw kunnen we onderscheid maken tussen volveldse maatregelen, maatregelen op de
randen van het perceel en de combinatie van de twee. Om natuurinclusiviteit op de akkers zelf te
verhogen is een combinatie van maatregelen nodig om tot resultaten te komen die op de langere
termijn gelijkwaardige opbrengsten genereren in vergelijking met de gangbare praktijk (de Haan et
al., 2016). Op korte termijn vergen die echter investering. Het gaat dan om de combinatie van: het
verruimen van het bouwplan, niet-kerende grondbewerking, groenbemesters en akkerbedekking in
de winter. Op deze manier wordt gewerkt aan de bodemkwaliteit en daarmee aan de productiviteit,
naast het verbeteren van de leefomgeving van soorten zoals akkervogels. Mestkwaliteit in relatie tot
bodemkwaliteit is van belang voor natuurinclusieve akkerbouw. Dat geldt ook voor de melkveehou-
derij en staat verder toegelicht in de paragraaf over de melkveehouderij (4.2).

Verruimen bouwplan
De huidige gangbare akkerbouw is gebaseerd op externe middelen (kunstmest, pesticiden, zware
machines) waardoor het mogelijk is met een beperkt bouwplan met slechts een paar gewassen (gra-
nen, hakvruchten) hoge opbrengsten te behalen op grote percelen. Door een beperkte gewasrotatie
is het systeem echter gevoelig voor veronkruiding en uitbraak van ziekten als schimmels en aaltjes
en gaat de bodemkwaliteit achteruit. Bouwplanverruiming met een rustgewas als grasklaver of
veldbonen afgewisseld met (winter)granen, vanggewassen, aardappelen etc. kan de bodemkwaliteit
en de organische stofopbouw sterk verbeteren. Het gaat dan om een betere structuur maar ook om
het vastleggen van stikstof door vlinderbloemige. Een ruimer bouwplan kan ook het gebruik van be-
strijdingsmiddelen terugdringen, mits goed afgestemd op andere maatregelen (niet-kerende grond-
bewerking, bemesting met compost en/of ruige mest). Hierdoor kan bij een vervolgteelt van granen
of hakvruchten eenzelfde opbrengst worden behaald met minder input van nutriënten en pesticiden.
Een verruimd bouwplan en minder externe nutriënten hebben een positief effect op biodiversiteit
(Geiger et al., 2010). Economische winst voor de boer wordt behaald door bodemverbeterende
maatregelen, en de reductie in inkoop van (kunst)meststoffen en bestrijdingsmiddelen.

Niet-kerende grondbewerking
Normaliter wordt bouwland geploegd, een zogenaamde kerende grondbewerking. Een dergelijke
intensieve grondbewerking op bouwland stimuleert de afbraak van organische stof. Met een niet-
kerende grondbewerking of minimale grondbewerking wordt organische stof behouden, en blijven

21
gewasresten in de bovengrond (Holland, 2004). De effecten van grondbewerking op de bodembio-
diversiteit zijn echter niet eenduidig, en hangen af van organismen en van bodemtypes. Een recente
review van Duits onderzoek naar het effect van grondbewerkingsintensiteit laat zien dat de hoe-
veelheid en diversiteit van regenwormen toenemen bij afnemende grondbewerking (van Capelle et
al., 2012). Met name regenwormen dragen bij aan het vergroten van het poriënvolume in de grond,
het verstevigen van de draagkracht door de vorming van aggregaten, en ook aan de vergroting van
de waterinfiltratie en het waterbergend vermogen als gevolg van meer organisch materiaal in de
bodem. Hiermee vervullen ze een aantal belangrijke functies voor het landbouwsysteem.

Groenbedekking / vanggewassen / groenbemesters

Na de oogst van een gewas is het belangrijk dat bouwland begroeid de winter in gaat. Dit kan via een
vanggewas/groenbemester of via het bouwplan (bijvoorbeeld inzaai van wintergraan). Met dit gewas
kan stikstof in de bodem worden vastgelegd en de doorworteling is positief voor de bodemstructuur
en het bodemleven. Wel is het zo dat begroeid bouwland weinig voedselbronnen voor vogels in de
winter biedt, omdat de gewasresten ondergewerkt zijn (Holland, 2004). In combinatie met niet-
kerende grondbewerking liggen hier echter wel mogelijkheden, maar voor specifieke soorten zoals
zaadetende vogels is een stoppelgewas interessanter. Dat deze maatregel op de lange termijn renda-
bel is laat de ervaring van de Stichting Veldleeuwerik zien. Hierbij hebben telers met bodemmaatre-
gelen en andere duurzaamheidsmaatregelen na 15 jaar stabielere opbrengsten die minder gevoelig
zijn voor weersinvloeden, waardoor de opbrengsten toegenomen zijn.

Akkerranden
In een recent literatuuroverzicht hebben Bos et al. (2014) een overzicht gegeven van de voordelen
van akkerranden. Daarbij hebben ze onderscheid gemaakt tussen de wetenschappelijke status en
de praktijk (Tabel 2). De bevindingen van Bos et al. (2014) zijn gebruikt voor de beoordeling van
effecten in de overzichtstabel.

22
Dienst Tussendoelen Aangetoond? Einddoelen Aangetoond?
Wetenschap Praktijk Wetenschap Praktijk
Bufferfuncties • Minder af- en afspoeling van • Schoner oppervlaktewater 0 ±
nutriënten en sediment + 0
• Minder drift van pesticiden + 0
Gewasbescherming • Hogere diversiteit en aan- • Lagere plaagdruk in gewas- + +
tallen natuurlijke vijanden in + ± sen
akkerranden + + • Minder schade aan gewas- 0 0
• Hogere diversiteit en aan- sen door plagen
tallen natuurlijke vijanden in + 0 • Minder insecticidengebruik 0 ±
gewas in gewassen
• Hogere predatie plaagorga-
nismen in gewas
Gewasbestuiving • Hogere diversiteit en aan- • Verbeterde oogst of zaad-
tallen bestuivende insecten + + productie + 0
in akkerranden
• Meer bloembezoek door 0 0
bestuivende insecten 0 0
• Meer vruchtzetting in gewas
Natuurbescherming Te veel verschillende tussen- • Grotere biodiversiteit flora
doelen door grote verschillen & fauna + ±
tussen einddoelen. Zie Hs. 3.4 • Versterking populaties
voor toelichting kwetsbare soorten + +
Landschapsbeleving • Verbeterde landschappelijke • Grotere tevredenheid
diversiteit door aanwezige + 0 onder onwonenden door
akkerranden verbeterde beleving van het
• Verbeterde landschappelijke landschap 0 0
kwaliteit door visueel aan- + 0 • Meer (inkomen uit) recreatie 0 0
trekkelijke akkerranden

Tabel 2: De maatschappelijke diensten van akkerranden met hun tussendoelen en einddoelen en of effecten met
onderzoek (wetenschap) of monitoring (praktijk) zijn aangetoond (+ = aangetoond positief effect; ± = soms wel/
soms geen positief effect aangetoond; o = niet onderzocht of gemonitord) (Bos et al., 2014).

Binnen het project Bloeiend bedrijf (www.bloeiendbedrijf.nl) is drie jaar lang met ongeveer 600
boeren gewerkt aan akkerranden voor geïntegreerde gewasbescherming via kennisuitwisseling en
ervaring. De uitkomsten van dit project lieten zien dat 75% van de deelnemers de middelen voor
gewasbescherming heeft verminderd (zie figuur 3).

23
Figuur 3 Veranderingen in gebruik van gewasbeschermingsmiddelen bij aardappelen en graan binnen het
project Bloeiend Bedrijf (na 3 jaar)

Duidelijk is dat akkerranden, mits goed aangelegd en onderhouden een zeer positief effect hebben
op bufferfuncties, verminderd gebruik van gewasbeschermingsmiddelen, bestuiving en landschaps-
beleving (zie Bos et al., 2014). Akkerrandenbeheer voor bedreigde vogelsoorten of voor minder
insecticidengebruik kunnen elkaar versterken, maar die combinatie wordt nog nergens gemaakt
(Bos et al., 2014). Door aanleg en beheer worden de kosten van de akkerbouwer hoger en wordt de
productie lager doordat er een deel van de akker als rand wordt gebruikt. De verminderde kosten
van gewasbescherming en de andere functies die economisch voordeel opleveren wegen hier in het
algemeen momenteel nog niet tegenop. Toch zijn er recente voorbeelden die een positief effect van
akkerranden op de opbrengst laten zien (Pywell et al., 2015).

4.2 Melkveehouderij

Mestkwaliteit
Mest werkt via organische stof aanvoergunstig op de bodembiologische kwaliteit (Faber et al., 2009).
Voor de bodemkwaliteit is het essentieel dat hoogkwalitatieve mest wordt toegepast op een zodanige
manier dat de bodemstructuur behouden blijft (ruige mest, lichte machines).
Met kwaliteit van mest kunnen specifieke bodemorganismen worden gestimuleerd met verschillen-
de functies voor het landbouwbedrijf. Kwaliteit van mest heeft een grote invloed op de microbiële

24
cyclus op een bedrijf. Stro in ruige mest maar ook de vezels in de dikke fractie van drijfmest stimu-
leren regenwormen (van Eekeren et al., 2009; 2016). Deze hebben op hun beurt een positief effect op
de bodemstructuur in de bovenste bodemlaag en stimuleren daarmee waterinfiltratie. Strooisel in
ruige mest dient ook weer als nestmateriaal voor weidevogels en regenwormen zijn een belangrijke
voedselbron voor weidevogels.

Grasland
Grondgebondenheid en een goede bodemkwaliteit zijn de basis voor de voervoorziening op na-
tuurinclusieve melkveebedrijven. Een bepalende factor voor de grondgebondenheid kan uitgedrukt
worden in het aantal GVE per hectare of melkproductie per hectare, maar ook in het percentage
eiwit van eigen land en de beweiding. Eiwit is belangrijk voor het rantsoen van melkkoeien. Eiwit
is momenteel voor een groot deel afkomstig uit gras en krachtvoergewassen, waaronder soja. Het
percentage eiwit van eigen land hangt samen met biodiversiteit op het eigen melkveebedrijf en
biodiversiteit in de regio’s waar soja wordt geproduceerd. Veel melkveebedrijven hebben grasland
en bouwland (vaak snijmaïs). Bedrijven die aan de eisen van de derogatie voldoen hebben mi-
nimaal 80% grasland en maximaal 20 % bouwland. Wat betreft functionele agrobiodiversiteit op
een melkveebedrijf heeft grasland in principe de voorkeur boven bouwland (Reidsma et al., 2006).
Grasland bouwt onder andere organische stof op. Bouwland heeft over het algemeen een dalend of
licht stabiliserend effect op het organische stofgehalte. Het organische stofgehalte in de bodem heeft
effect op de bodembiodiversiteit en functionele biodiversiteit (Faber et al., 2009). Wanneer een be-
drijf bouwland heeft, is het belangrijk dat het organische stofgehalte op peil blijft. Via een organische
stofbalans op bouwland kan dit worden gemonitord, waarmee tevens een inschatting gemaakt kan
worden van de bodembiodiversiteit.

Reidsma et al. (2006) definieerden een waarde voor de ecosysteemkwaliteit van een landbouwbedrijf
of regio gebaseerd op de verliezen naar het milieu en het effect op de biodiversiteit afgezet tegen
natuurgrond (waarde 100). Volgens Reidsma et al. (2006) ligt de ecosysteemkwaliteit van extensief
beheerd grasland op 40%, dat van extensief beheerd bouwland (25%), van intensief beheerd grasland
op 20%, en van intensief beheerd bouwland op 10%. Intensief landgebruik zoals bouwland leidt tot
voedselsystemen die minder sterk ontwikkeld zijn wat betreft het aantal soorten, maar ook tot een
kleinere diversiteit in functionele groepen (Tsiafouli et al., 2015) en tot minder verbindingen tussen
organismen (Creamer et al., 2015). Hoe meer grasland in het bedrijfssysteem, hoe beter voor de
organische stof en bodembiodiversiteit, en uiteindelijk voor functies als grasproductie (o.a. stikstof-

25
leverend vermogen), milieufuncties (o.a. waterregulatie), klimaat (CO2 vastlegging) en biodiversiteit
(o.a. weidevogels) (van Eekeren et al., 2008; van Eekeren et al., 2010). Het aandeel grasland is daar-
mee een indicator voor meer functionele biodiversiteit op het melkveebedrijf.

Kruidenrijk grasland
Kruidenrijk grasland met de verschillende functionele groepen (grassen, vlinderbloemigen en
kruiden) is een van de belangrijke onderdelen van functionele agrobiodiversiteit op een melkvee-
bedrijf. Daarnaast is het uitermate belangrijk voor specifieke soorten zoals weidevogels. Momenteel
wordt “kruidenrijk” grasland vooral gekoppeld aan weidevogeldoelstellingen in combinatie met een
lagere bemesting en een uitgestelde maaidatum. Dat kruidenrijk grasland ook functioneel is voor de
bedrijfsvoering wordt weliswaar nog weinig meegewogen, maar het draagt bij aan diergezondheid,
droogtetolerantie en stabiliteit van de productie (Wagenaar et al., 2017).
Kruidenrijke graslanden zijn oude graslanden en hierbij blijkt: hoe ouder het grasland, hoe
minder bodembewerking is toegepast, hoe meer het ecosysteem intact blijft, hoe meer kans voor
diversiteit boven en onder de grond. Doordat er geen grondbewerking wordt uitgevoerd ontstaat
er ondergronds een stabiel milieu met voldoende voeding en neemt de bodembiodiversiteit toe.
Onderzoek van Van Eekeren et al. (2008) laat zien dat de diversiteit van regenwormen, aaltjes,
schimmels en bacteriën hoger is in de bodem onder oud grasland (36 jaar) dan tijdelijk grasland
(3 jaar). In ouder grasland loopt ook het organische stofgehalte op. Dit is gekoppeld aan de stijging
van bodembiodiversiteit en functionele biodiversiteit (Faber et al., 2009) en aan de drukfactor netto
CO2 -emissies. De bovengrondse botanische samenstelling hangt ook gedeeltelijk met de leeftijd van
het grasland samen, maar wordt in belangrijke mate bepaald door het management (o.a. gebruikte
grassoorten bij inzaai, gebruik herbicides en bemesting) en de grondsoort.

Weidegang
Momenteel wordt vanuit het beleid voor weidegang op gangbare bedrijven een minimum van 120
dagen met 6 uur weidegang per dag nagestreefd. Belangrijk voor functionele agrobiodiversiteit en
specifieke soorten is niet alleen de beweidingsduur, maar ook het oppervlak dat beweid wordt en
de startdatum van weidegang. Weidegang heeft onder andere een positief effect op de botanische
samenstelling (o.a. witte klaver), wat de functionaliteit van de natuurlijke stikstofbinding onder
stikstofarme condities verhoogt (van Eekeren et al., 2015). Weidegang heeft ook een positief effect
op de ammoniakemissie (Hoving et al., 2014). Daarnaast biedt koemest broedplaatsen voor wormen
(Versteeg et al., 2014), die het strooisel verteren en de bodemstructuur in de bovenste bodemlaag

26
verbeteren. Deze wormen zijn ook voedsel voor weidevogels en de insecten die op koemest afkomen
zijn voedsel voor kuikens (Versteeg et al., 2014).
Daarnaast stimuleert het vroeg grazen het ontstaan van groeitrappen (oftewel: een mozaïek), en
voorkomt het dat de eerste snede in zijn geheel wordt afgemaaid. De overwegend voordelige effecten
zijn sterk afhankelijk van de manier waarop de beweiding plaatsvindt. Met name de intensiteit van
de beweiding is daarom cruciaal.
In veenweidegebieden leidt verhoging van het waterpeil tot verbetering van een aantal indi-
catoren. Deze maatregel staat impliciet in de tabel bij Natte landbouw en andere runderrassen in
vernatte veenweidegebieden.

4.3 Landschapselementen
Landschapselementen worden hier gedefinieerd als elementen op landbouwbedrijven die bestaan
uit (half)natuurlijke vegetaties, zoals houtwallen, bomenrijen, kleine bosjes, overhoeken met ruige
vegetaties, slootkanten en natuurvriendelijke oevers.
Bij de beschrijving van de effecten van landschapselementen op de verschillende aspecten is geen
onderscheid gemaakt tussen akkerbouw of melkveehouderij. Veel landbouwbedrijven bestaan voor
een klein percentage uit landschapselementen. Het type landschapselement varieert tussen verschil-
lende regio’s in Nederland (Geertsema et al., 2002). Veel van deze elementen zijn al decennialang
aanwezig in het landschap en zijn dragers van regionale identiteit. In het verleden speelden ze een
belangrijkere rol in de agrarische bedrijfsvoering, zoals houtwallen voor de perceel begrenzing,
voervoorziening of plaagbestrijding. Door de schaalvergroting van de landbouw en het wegvallen
van de functionaliteit voor de productie zijn veel landschapselementen verdwenen. Het beheer van
de landschapselementen varieert, maar is vaak een sluitpost in de bedrijfsvoering. Denk bijvoor-
beeld aan het beheer van slootkanten (klepelen, kaalschrapen). Ook staan ze onder invloed van
eutrofiëring en drift van bestrijdingsmiddelen.
Het kenmerkende van de nog aanwezige landschapselementen is dat ze de stabiele factor in het
productiesysteem zijn. Het beheer is een stuk minder intensief dan op de percelen zelf. En de vege-
taties zijn meerjarig. De landschapselementen zijn de dragers van diversiteit en gradiënten in het
huidige agrarisch landschap. De landschapselementen hebben een dubbelfunctie (zie Figuur 1): ze
dienen voor het versterken van functionele agrobiodiversiteit en daarnaast als habitat voor specifie-
ke soorten en als drager van regionale identiteit en landschappelijke kwaliteit.
In natuurinclusieve landbouw vormen landschapselementen een cruciale schakel (Figuur 2).
Voor zowel natuurlijke vijanden van plaaginsecten als bestuivers vormen landschapselementen een

27
cruciale bron als voedsel, nestgelegenheid of schuilplaats. Voor natuurlijke vijanden leveren ze een
habitat om te overwinteren. In het voorjaar bloeien houtige landschapselementen eerder dan de ak-
kers en akkerranden en leveren dan nectar en pollen voor natuurlijke vijanden zoals sluipwespen en
zweefvliegen zodat ze hun populatie kunnen opbouwen. Wanneer het gewas begint te groeien op de
akker is er voldoende potentieel aan natuurlijke vijanden om plaagpopulaties te onderdrukken (Van
Rijn, 2016). Daarnaast zorgen landschapselementen voor schaduw en dat is belangrijk voor het vee.

Aan de andere kant worden landschapselementen door boeren ook als bron van plagen gezien. Uit
onderzoek blijkt dat het voordeel van natuurlijke vijanden opweegt tegen de plagen (Bianchi et al.,
2006). Oftewel, investeren in landschapselementen heeft een veel sterker effect op groei van natuur-
lijke vijanden dan op de groei van plaaginsecten.

Landschapselementen vormen het belangrijkste habitat voor veel planten- en diersoorten in het
agrarisch landschap. Dat geldt voor alle typen habitats, van vochtige grazige vegetaties in slootkan-
ten en droge dijktaluds tot houtwallen en bomenrijen. Positieve relaties tussen deze habitats en het
agrarisch landschap zijn gevonden voor planten, vogels en meerdere insectengroepen (Billeter et
al., 2008, Cormont et al., 2016). Het netwerk van elementen dat op landschapsschaal over meerdere
landbouwbedrijven kan ontstaan, speelt een belangrijke rol in het verbinden van natuurgebieden en
zo in het versterken van de biodiversiteit (Grashof et al., 2009).
Versterking van landschapselementen in natuurinclusieve landbouw kan gerealiseerd worden
door goed beheer. Voor grazige elementen (slootkanten, dijken) betekent dat maaien (niet meer dan
één tot twee keer per jaar) en afvoeren van het maaisel. Door gefaseerd te maaien blijft er stabiel
habitat voor planten en dieren over.
Behalve in het beheer is in veel gevallen uitbreiding van het aantal elementen of de omvang
van bestaande elementen een manier om de natuurinclusiviteit te versterken. Een voorbeeld is de
ontwikkeling van natuurvriendelijke oevers langs sloten en het verontdiepen van sloten. Dit leidt
tot een stabieler waterpeil, dat beter bestand is tegen extremen in neerslag (Van de Sandt & Goosen,
2011) en extra kansen biedt voor biodiversiteit.
Effectiviteit voor zowel functionele agrobiodiversiteit als specifieke soorten hangt af van de ruim-
telijke samenhang op landschapsschaal (Element 3 in Figuur 1). Investering in geïsoleerde elemen-
ten heeft minder effect dan in elementen die samenhangen vertonen in het landschap.

Beheer en aanleg van habitats voor bevordering van specifieke soorten vergt ook investeringen van
de boer. Deze leveren echter vooral maatschappelijke baten op. Om tot een gebalanceerd

28
verdienmodel te komen is investering vanuit de maatschappij, dan wel verrekening vanuit de keten
via een meerprijs voor producten nodig. Ook poelen en sloten zouden in dit overzicht kunnen
staan. Voor aquatische soorten zijn zij een belangrijk habitat, maar ze hebben slechts een zeer be-
perkte rol in functionele agrobiodiversiteit.

4.4 Ambitieniveaus en scenario’s

Natuurinclusieve landbouw is uiteindelijk meer dan het uitvoeren van individuele maatregelen zon-
der dat de samenhang in ogenschouw wordt genomen. Het vraagt om integraal management gericht
op bodem- en landschapskwaliteit, (voedsel)productie en natuur, op bedrijfs- en zelfs gebieds-
niveau. De hier gegeven beschrijvingen en kwantificeringen zijn generiek, maar voor natuurinclu-
sieve landbouw kunnen we verschillende niveaus van ambitie of scenario’s onderscheiden (Erisman
et al., 2014). Dit maakt het mogelijk om stapsgewijs met natuurinclusieve landbouw aan de slag te
gaan. Van belang hierbij is wel steeds om zoveel mogelijk van integraliteit uit te gaan en de volgorde
van de samenhangende elementen uit Figuur 1 voor ogen te houden: eerst werken aan de bodem-
kwaliteit in relatie tot gewas en bemesting (kringlopen), en beheer en/of aanleg van landschapsele-
menten afgestemd met de omgeving.

Een prikkel- of beloningssysteem zou gebaseerd kunnen worden op een ambitieclassificatie.

Figuur 4 geeft een voorbeeld van de variatie aan biodiversiteit per bedrijf in relatie tot de opbrengst
(Erisman et al., 2016). In het figuur worden vier ambitieniveaus geschetst. Het figuur zelf geeft de
score van individuele bedrijven (rode stippen) op biodiversiteit in relatie tot intensiteit: hoe hoger
de intensiteit, des te lager de biodiversiteit. In de praktijk blijkt de biodiversiteit een maximum te
hebben per intensiteitsklasse. De blauwe lijn geeft de hoogste scores op biodiversiteit en is daar-
mee een soort maximale biodiversiteit die in die intensiteitsklasse te bereiken is. De potentie voor
individuele bedrijven kan behoorlijk verschillen bij hetzelfde management. Ook de opbrengst kan
nog behoorlijk toenemen voor de meeste bedrijven zonder dat de biodiversiteit vermindert. De
opbrengst is weer mede afhankelijk van het intensiteitsniveau (niet gegeven in het figuur). Wanneer
gekozen wordt voor een bepaald opbrengst-intensiteitsniveau, dan ligt de maximale biodiversiteit
vast. De combinatie van het absolute biodiversiteitsniveau (dat wat het bedrijf al gerealiseerd heeft)
en de vorderingen op weg naar het maximaal haalbare biodiversiteitniveau (blauwe stippellijn), kan
gebruikt worden om ambitieniveaus te definiëren.
N.B. De productie en het gebruik van duurzame energie zijn uiteraard ook terreinen waarin am-
bities geformuleerd kunnen worden, maar die zijn buiten de kaders van dit onderzoek gebleven.

29
 Niveau 3
35

Maximale biodiversiteit per bedrijf,

30 gegeven de intensiteit en ligging

25
Niveau 2
Maat voor biodiversiteit

20

15
Niveau 1

10

5
Niveau 0

0
0 2 4 6 8 10
Maat voor intensiteit

Figuur 4: Variëteit aan biodiversiteit per bedrijf (rode stippen) in relatie tot de intensiteit. Intensiteit is bepaald
door de combinatie van bemesting, weidegang en maaien. De blauwe stippellijn geeft het maximum aan
biodiversiteit per opbrengst, bepaald door de hoogste punten met elkaar te verbinden.

We onderscheiden de volgende niveaus van natuurinclusiviteit van de bedrijfsvoering:

Niveau 0: er wordt minimaal gebruik gemaakt van biodiversiteit op het bedrijf; alleen aan wettelijke
verplichtingen wordt voldaan, bijv. weidegang volgens de daarvoor geldende minimumeisen;

Niveau 1: door op een deel van het bedrijf maatregelen te treffen voor specifieke soorten wordt bio-
diversiteit bevorderd, bijvoorbeeld door een deel van het land af te schermen en onbeheerd te laten,
door plas-dras of akkerranden aan te leggen, door via een mozaïekstructuur rekening te houden met
maaien en bemesten of het beheer van slootkanten, maar ook door nestkastjes op te hangen of door
erfbeplanting. Ook biologische plaagbestrijding in kassen hoort bij dit niveau.
Praktijkvoorbeeld: Niveau 1 wordt eigenlijk ingevuld door gangbare bedrijven die op dit moment

30
aan Agrarisch Natuurbeheer1 doen en maatregelen nemen om soorten te behouden of te bevorderen.

Niveau 2: dit is een stap richting grondgebondenheid: op het bedrijf wordt gestuurd op verbetering
van de functionele biodiversiteit door verbetering van bodem-, gewas- en diercycli – bijvoorbeeld
met een combinatie van maatregelen die in deze publicatie aan de orde komen -, naast het ruimte
geven voor natuurlijk gedrag van dieren, beheer van landschapselementen als ondersteuning voor
de functionele agrobiodiversiteit en maatregelen ten aanzien van specifieke soorten;

Niveau 3: het bedrijf heeft een adaptief systeem en is volledig grondgebonden, waarbij kringlopen
geoptimaliseerd zijn en aandacht is voor b.v. kruidenrijk grasland en robuuste koeienrassen. Daarbij
is oog voor de aanleg en het onderhoud van landschapselementen en maatregelen t.a.v. specifieke
soorten. Deelname in een gebiedscollectief met ambitieuze gebiedsbeheerplannen ten aanzien van
een groenblauwe dooradering en soortenbeheer kunnen de resultaten versterken.
Praktijkvoorbeeld: Bedrijven die zich kwalificeren als niveau 3 zijn schaars. Een voorbeeld is bij-
voorbeeld een volledig grasgevoerd melkveebedrijf, zie http://www.zogroenalsgras.com

Een hogere biodiversiteitsambitie brengt verschillende kosten met zich mee op korte en lange ter-
mijn en ook de opbrengsten verschillen. De eerste bedrijfsambitie heeft de laagste kosten wat betreft
investeringen in biodiversiteitsmaatregelen en de hoogste gewasopbrengsten op de korte termijn.
Dit systeem benadert het ‘controlemodel’: dit zijn bedrijven waar door het gebruik van externe in-
puts weinig gebruik wordt gemaakt van natuurlijke processen. Zij zijn in grote mate afhankelijk van
externe en technische hulpmiddelen zoals kunstmest, gewasbescherming, beregening, antibiotica,
etc. met bijbehorende kosten. Op de lange termijn stijgen de kosten van dit model omdat de risico’s
van klimaatinvloeden, antibioticaresistentie en prijsschommelingen van voer en melk toenemen.

Bij het niveau 0 zijn de kosten voor investeringen in biodiversiteit hoger, maar de verschillen in
opbrengsten met het eerste niveau beperkt. Niveau 2 biedt op de middellange en lange termijn de
hoogste stabiliteit in inkomen, omdat het veel gebruik maakt van natuurlijke processen in plaats van
externe inputs om verstoringen zoals ziekten en plagen op te vangen. Het leidt tot grote duurzaam-
heidsstappen, maar nog niet tot de grootste biodiversiteitswinst. Niveau 3 is zowel vanuit duurzaam-
heid als biodiversiteit het meest aantrekkelijk, maar biedt alleen op lange termijn (minimaal tien
jaar) zicht op vergelijkbare verhoudingen in kosten-baten als niveau 0. Dat komt doordat het mana-
gen, optimaliseren en uittesten van natuurlijke processen en het agro-ecosysteem veel tijd vergt.

1
Het collectieve stelsel voor Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer heeft als belangrijke meerwaarde dat er vanuit de
collectieven wordt gestuurd op regionale samenhang tussen de maatregelen die individuele bedrijven nemen.
5 Conclusies
5.1 Veel positieve effecten; investeringen en kennis noodzakelijk
De tabel met maatregelen en effecten (zie bijlage 1) laat zien dat de meerderheid van de maatregelen
positief uitwerkt op één of meer aspecten voor functionele agrobiodiversiteit en specifieke biodi-
versiteit. Ook is echter duidelijk dat er investeringen nodig zijn, zeker op korte termijn. Op lange
termijn ziet het plaatje er anders uit en nemen de baten toe.
Een verbetering van indicatoren leidt over het algemeen tot een verhoging van maatschappe-
lijke baten en een vermindering van de maatschappelijke kosten - daar is immers natuurinclusieve
landbouw ook op geënt. Wanneer deze verrekend zouden kunnen worden met de financiële kosten
en baten, zouden veel maatregelen op zichzelf al kosteneffectief kunnen worden.

De meeste maatregelen dienen meerdere doelen. Daarnaast hebben meerdere maatregelen vaak
dezelfde (neven)effecten, zoals de verbetering van bodemkwaliteit, landschappelijke kwaliteit en
soortenbevordering. Bedrijven zullen vaak meerdere maatregelen in combinatie nemen. Sturing
binnen natuurinclusieve landbouw kan helpen om deze maatregelen vanuit integrale benadering
versterkt en in samenhang uit te voeren. Daarbij is het conceptueel kader uit Figuur 1 een hulpmid-
del: eerst werken aan bodemkwaliteit, gewassen en mineralenkringloop, die versterken door land-
schapselementen, versterkt in een regio. De aantrekkelijkheid van een verdienmodel hangt af van de
combinatie van maatregelen, maar ook van de fysieke (omvang, bodem, etc.) en sociaaleconomische
omstandigheden (b.v. afstand tot stad) waarin een bedrijf zich bevindt. Dit maakt een generieke
analyse van de vertaling van meerdere natuurinclusieve maatregelen per bedrijf naar een bedrijfs-
systeem, waarin de maatregelen geïntegreerd worden genomen, buitengewoon complex. Het is geen
simpele optelsom van kosten en baten.
Natuurinclusieve landbouw vergt uiteindelijk een integrale aanpak en dus implementatie
van maatregelen, maar wel op een zodanige manier dat ze elkaar versterken. Afhankelijk van het
ambitieniveau kan een agrariër bepalen in hoeverre voor hem of haar natuurinclusieve landbouw
aantrekkelijk is. Naarmate er meer bekend wordt over de baten ervan en potentiële nieuwe verdien-
modellen ontwikkeld worden, kan dit ertoe leiden het ambitieniveau te verhogen.

Werken met biodiversiteit vergt andere kennis, techniek en monitoring van het bedrijf dan werken
met chemische middelen en technologie. Die kennis moet verworven worden met onderzoek en
door ervaring in de praktijk op te doen. Zogenoemde koploperbedrijven zijn daarbij essentieel om
van te leren en te duiden wat een effectieve aanpak is, en om de resultaten daarvan kwantificeren,
zoals voor de indicatoren in de overzichtstabel. Het hier gegeven overzicht is nog heel kwalitatief.
Een vervolgstap is mogelijk door het effect van maatregelen te kwantificeren (hectares, soorten,

33
dichtheden) op indicatoren (hoeveel extra soorten, hoeveel meer plagen onderdrukt, hoeveel min-
der middelen gebruikt) en kosten-baten. Daarmee zullen direct ook de kennishiaten boven water
komen.

Er zijn vanuit dit overzicht ‘no regret’-maatregelen aan te geven die altijd kosteneffectief getrof-
fen kunnen worden. Hieronder vallen bodemmanagementmaatregelen en het optimaliseren van
kringlopen.

5.2 Slotbeschouwing
De in bijlage 1 gepresenteerde tabel met maatregelen en scores op verschillende aspecten van
duurzaamheid is een hulpmiddel. Natuurinclusieve landbouw beperkt zich niet tot een indivi-
duele maatregel maar betreft een ander, meer integraal systeem van landbouw bedrijven. Het is
een bedrijfsconcept dat met verschillende ambitieniveaus op verschillende plekken in de praktijk
wordt gebracht en op langere termijn tot duurzame resultaten kan komen, gericht op kwaliteit,
ecosysteemdiensten en voldoende voedsel. Dat vraagt om omvorming van de bedrijfsvoering en/of
geleidelijke implementatie en eventueel aanvullende marktontwikkeling voor specifieke producten.
Boeren kunnen daar nu al mee aan de slag. Daarnaast is er ook verdere ontwikkeling en kwantifi-
cering nodig om het concept uit te werken en in de praktijk te testen. Hierdoor kunnen voordelen
echt worden aangetoond, kan het systeem verder ontwikkeld worden en bezien waar ondersteuning
vanuit de overheid nodig is.

34
35
Referenties
Benbrook, C., 2009. The Impacts of Yield on Nutritional Quality: Lessons from Organic Farming. The Organic Centre.
Bestman et al., 2016 (nog niet vrijgegeven notitie voor de Rabobank)
Bianchi, F.J.J.A., Booij, C. J. H., Tscharntke, T. 2006. Sustainable pest regulation in agricultural landscapes: a review on landscape
composition, biodiversity and natural pest control. Proc. R. Soc. B 273, 1715–1727
Billeter, R., Liira, J., Bailey, D., et al., 2008. Indicators for biodiversity in agricultural landscapes: a pan-European study. Journal of
Applied Ecology 45: 141-150
Bos, M.M., C.J.M. Musters & G.R. de Snoo, 2014. De effectiviteit van akkerranden in het vervullen van maatschappelijke diensten.
Een overzicht uit wetenschappelijke literatuur en praktijkervaringen. CML report 188, Department Conservation Biology,
Institute of Environmental Sciences, Leiden University
Cormont et al., 2016. Landscape complexity and farmland biodiversity: Evaluating the CAP targets on natural elements. Journal of
Nature Conservation 30: 19-26.
Creamer, R.E., S.E. Hannula, J.P. van Leeuwen, D. Stone, M. Rutgers, R.M. Schmelz, P.C. de Ruiter, N. Bohse Hendriksen, T. Bolger,
M.L. Bouffaud, M. Buee, F. Carvalho, D. Costa, T. Dirilgen, R. Francisco, B.S. Griffiths, R. Griffiths, F. Martin, P. Martins da Silva,
S. Mendes, P.V. Morais, C. Pereira, L. Philippot, P. Plassart, D. Redecker, J. Römbke, J.P. Sousa, M. Wouterse, P. Lemanceau
(2015) Ecological network analysis reveals the inter-connection between soil biodiversity and ecosystem function as affected
by land use across Europe. Applied Soil Ecology (article in press).
Cuijpers, W. en B. Timmermans 2016. Betere bestuivingsmix. De rol van gedomesticeerde en wilde bestuivers in de teelt van
blauwe bes, Louis Bolk Instituut.
D’Hose, T., Ruysschaert, G., Viaene, N., Debode, J., Vanden Nest, T., Van Vaerenbergh, J., Cornelis, W., Willekens, K.,
Vandecasteele, B. 2016. Farm compost amendment and non-inversion tillage improve soil quality without increasing the risk
for N and P leaching. Agriculture, Ecosystem and Environment 225: 126–139
De Groot et al., 2015, De bijdrage van (wilde) bestuivers aan de teelt van appels en blauwe bessen, Alterra-rapport 2636
De Groot et al., 2016, De bijdrage van (wilde) bestuivers aan een hoogwaardige teelt van peren en aardbeien, Alterra-rapport 2716
de Haan, Janjo., Verstegen, Harry. 2016. Effects of organic matter input on nutrient balances, nitrate leaching and crop yield in a
long term experiment on sandy soils in the Netherlands. 19th Nitrogen Workshop 2016.De Nooy van Tol (2016) Transition to
agro-ecology for a food secure world. AuthorHouse, Bloomington, USA. ISBN 978-1-5246-3336-3
Erisman, J.W., N.J.M. van Eekeren, J. de Wit, C.J. Koopmans, W.J.M. Cuijpers, N. Oerlemans, B.J. Koks, 2016. Agriculture and
biodiversity: a better balance benefits both. AIMS Agriculture and Food. 1(2):157-174. 
Erisman, J.W., N.J.M. van Eekeren, W.J.M. Cuijpers, J. de Wit, 2014. Biodiversiteit in de melkveehouderij: Investeren in veerkracht
en reduceren van risico’s. Rapport 2014-042 LbD. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 55 p. 
Faber, J.H., Jagers op Akkerhuis, G.A.J.M., Bloem, J., Lahr, J., Diemont, W.H., Braat, L.C. (2009) Ecosysteemdiensten en

36
 bodembeheer: maatregelen ter verbetering van biologische bodemkwaliteit. Wageningen, Alterra-rapport 1813. 150 p.
Fritz et al. (2014) Paludicultuur – kansen voor natuurontwikkeling en landschappelijke bufferzones op natte gronden. Vakblad
Natuur Bos Landschap.
Garibaldi, L.A., Carvalheiro L.G., Leonhardt, S.D. 2014 From research to action: enhancing crop yield through wild pollinators.
Front Ecol Environ 12: 439–447
Geertsema, W. 2002. Het belang van groenblauwe dooradering voor natuur en landschap. Achtergronddocument Natuurbalans
2002. WOT Werkdocument 2002/02
Geertsema, W. et al., 2006. Kwaliteitsimpuls groenblauwe dooradering voor plaagonderdrukking in de Hoeksche Waard. Alterra-
rapport 2006
Geiger, F., Wäckers, F.L., Bianchi, F.J.J.A. 2009. Hibernation of predatory arthropods in semi-natural habtiats. BioControl 54: 529-
535.
Geiger F, Bengtsson J, Berendse F, Weisser WW, Emmerson M, Morales MB, Ceryngier P, Liira J, Tscharntke T, Winqvist C,
Eggers S, Bommarco R, Pärt T, Bretagnolle V, Plante- genest M, Clement LW, Dennis C, Palmer C, Oñate JJ, Guerrero I,
Hawro V, Aavik T, Thies C, Flohre A, Hänke S, Fischer C, Goedhart PW & Inchausti P 2010. Persistent negative effects of
pesticides and biological control potential on European farmland. Basic and Applied Ecology 11: 97‐105.
Grashof, C.J. et al., 2009. The synergistic effect of combining woodlands and green veining for biodiversity. Landscape Ecology
24: 1105-1121.
Halweill, B., 2007. Still No Free Lunch: Nutrient levels in the U.S. food supply eroded by pursuit of high yields. The Organic
Centre.
Holland, J. 2004. The environmental consequences of adopting conservation tillage in Europe: reviewing the evidence.
Agriculture, Ecosystems & Environment 103, 1-25.
Idse Hoving, G.J. Holshof, G. Migchels, M.A. van der Gaag, M. Plomp, 2014. Reductie ammoniakemissie bij maximalisatie
weidegang op biologische melkveebedrijven. Lelystad, Wageningen UR (University & Research centre) Livestock Research,
Livestock Research Rapport 792, 25 blz.
Laarhoven, G. van, Nijboer, J., Oerlemans, N., Piechocki, R., Pluimers, J. (2017) Op weg naar een biodiverse melkveehouderij.
Landis, D.A., Wratten, S.D., Gurr, G.M., 2000. Habitat management to conserve natural enemies of arthropod pests in agriculture.
Oosterbaan, A., Haarsma, A.-J., Grashof-Bokdam, C.J. 2016. Groene landschapselementen. In De Snoo etal (eds) Agrarisch
natuurbeheer in Nederland. pp 219-235
Oosterbaan, A., Tonneijck, A.E.G., De Vries, E.A. 2006. Kleine landschapselementen als invangers van fijn stof en ammoniak.
Wageningen, Alterra, Alterra-rapport 1419.
Polman, N., M. Dijkshoorn, B. Doorneweert, P. Rijk, T. Vogelzang &S. Reinhard, 2015. Verdienmodellen Natuurinclusieve landbouw.
LEI, Wageningen UR, Den Haag
Prins, U., J. de Wit, E. Heeres. 2004. Handboek Koppelbedrijven: Samen werken aan een zelfstandige, regionale, biologische
landbouw. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 112 p.

37
Pulleman, M.M., Frazão, J.F.T.A., Faber, J.H., De Goede, R.G.M., Groot, J.C.J., Brussaard, L. 2016. Aandacht voor de regenworm.
Landschap 33: 23-26.
Pywell, R.F., Heard, M.S., Woodcock, B.A., Hinsley, S., Ridding, L., Nowakowski, M., Bullock, J.M. 2015. Wildlife-friendly farming
increases crop yield: evidence for ecological intensification. Proc. R. Soc. B282: 20151740.
Reidsma, P., T. Tekelenburg, M. van den Berg, R. Alkemade (2006) Impacts of land-use change on biodiversity: an assessment of
agricultural biodiversity in the European union. Agriculture, Ecosystems and Environment 114, p. 86-102
Riet, B. van de , R. van Gerwen, H. Groen, N. Hogeweg. Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur
en natte natuur in Noord- Holland. Landschap Noord-Holland, Heiloo.
Sanders & Westerink, 2015. Op weg naar een natuurinclusieve duurzame landbouw. Alterra brochure
Sloots, K, Van der Vlies, A.W. 2007. Emission reduction by multipurpose buffer strips on arable fields. Water Science & Technology
56: 81-88.
Tsiafouli, M.A., E. Thébault, S.P. Sgardelis, P.C. de Ruiter, W.H. van der Putten, K. Birkhofer, L. Hemerik, F.T. de Vries, R.D. Bardgett,
M.V. Brady, L. Bjornlund, H.B. Jørgensen, S. Christensen, T. D’Hertefeldt, S. Hotes, W.H.G. Hol, J. Frouz, M. Liiri, S.R.
Mortimer, H. Setälä, J. Tzanopoulos, K. Uteseny, V. Pižl, J. Stary, V. Wolters, K. Hedlund (2015) Intensive agriculture reduces
soil biodiversity across Europe. Global Change Biology 21, p.973-985
Tscharntke, T. et al., 2005 Landscape perspectives on agricultural intensification and biodiversity: ecosystem service management.
Ecol. Lett.; 8: 857–874
Van Alebeek, F., Visser,A., Van den Broek, R. 2006. Akkerranden als (winter)schuilplaats voor natuurlijke vijanden. Entomologische
Berichten 67: 223-225
Van Capelle, C., Schrader, S., Brunotte, J., 2012. Tillage-induced changes in the func-tional diversity of soil biota: a review with a
focus on German data. Eur. J. SoilBiol. 50, 165–181.
Van Doorn, Anne; Melman, Dick ; Westerink, Judith ; Polman, Nico ; Vogelzang, Theo, 2016. Food for thought: natuurinclusieve
landbouw. Wageningen : Wageningen University & Research, - 31 p.
Van de Sandt, K. & Goosen, H. 2011. Klimaatadaptatie in het landelijk gebied. KvK044/2011, KvR040/2011
Van Eekeren, N. van, J.G.C. Deru, F. Lenssinck, J. Bloem. 2016. Bodemkwaliteit op veengrond: Effecten van drie maatregelen op
een rij. Rapport 2016- 013 LbD. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 32 p.
Van Eekeren, N., F. Verhoeven en J.W. Erisman, 2015. Verkenning Kritische Prestatie Indicatoren voor stimulering van een
biodiverse melkveehouderij. Driebergen, Louis Bolk Instituut
Van Eekeren, N., M. Hoogsteen, J.G.C. Deru, J. de Wit, E. Lantinga. 2015. White clover content and grassland productivity in
simulated grazing systems. In EGF 2015. Wageningen, The Netherlands. 15-17 June 2015. p. 484-486.
Van Eekeren, N., P. Rietberg, G. Iepema, J. de Wit (2014) Does early spring grazing stimulate spring grass production? In 25th
EGF, Grassland science in Europe. Aberystwyth, Wales. p. 665-667.

38
Van Eekeren, N., H. de Boer, M.C. Hanegraaf, J.G. Bokhorst, D. Nierop, J. Bloem, T. Schouten, R.G.M. de Goede, L. Brussaard
(2010) Ecosystem services in grassland associated with biotic and abiotic soil parameters. Soil Biology & Biochemistry.
42(9):1491-1504
Van Eekeren, N., J.G. Bokhorst (2009) Beoordeling bodemkwaliteit zandgrond: Een inventarisatie van bodemindicatoren voor de
veehouderij. Rapport LV77. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 61 p.
Van Eekeren, N., H. de Boer, J. Bloem, T. Schouten, M. Rutgers, R.G.M. de Goede, L. Brussaard. 2009. Soil biological quality of
grassland fertilized with adjusted cattle manure slurries in comparison with organic and inorganic fertilizers. Biol Fertil Soils.
45:595-608.
Van Eekeren, N., L. Bommelé, J. Bloem, M. Rutgers, R.G.M. de Goede, D. Reheul, L. Brussaard (2008) Soil biological quality after
36 years of ley-arable cropping, permanent grassland and permanent arable cropping. Applied Soil Ecology. 40: 432-446.
Van Eekeren, N, G. Iepema, M. van Liere (2006) Zoektocht naar mengteelt van grasklaver en kruiden; mogelijkheden van inzaai
van kruiden voor mineralenvoorziening. Ekoland, 4: 10-11.
Van Eekeren, N. (1999) Relatie calciumgehalte in gras-klaver en klaveraandeel Vlugschrift Veehouderij #5. Louis Bolk Instituut,
Driebergen.
Van Rijn, P.C.J. 2016. Landschapscompletering voor een betere plaagbeheersing Landschap 33: 41-43
Versteeg, C., J. Deru, D. Nierop, M. Hefting, N. van Eekeren (2014) Cow-dung pat disappearance at two contrasting soil types:
positive feedback between dung pats and earthworms. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 36 p.
Wagenaar, J., J. de Wit, A.J.T.M. Hospers-Brands, W.J.M. Cuijpers, N.J.M. van Eekeren. 2017. Van gepeperd naar gekruid grasland:
Functionaliteit van kruiden in grasland. Rapport 2017-022 LbD. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 44 p. 
Wit, J. de, N.J.M. van Eekeren, W.J. Nauta, U. Prins, F.W. Smeding. 2008. Eén plus één is drie.: Biodiversiteitsmaatregelen voor
rendabele melkveehouderij. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 32 p.
Zanen, M. 2017. Ontwikkeling van KPI’s voor landschappelijke diversiteit en specifieke soorten. Onderdeel van de
Biodiversiteitsmonitor Melkveehouderij. Louis Bolk Instituut.
Zijlstra, J., P.W. Blokland, N. van Eekeren, G. Michels, N. Polman en M. Bestman (2016). Monitoring van functionele
agrobiodiversiteit in de melkveehouderij: ontwikkeling van KPI’s, Wageningen Livestock Research, Rapport 984.
http://www.groenkennisnet.nl/nl/groenkennisnet/dossier/Dossier-Natuurinclusieve-landbouw.htm
http://www.aalburg.net/nieuws/2017-03-23-6791-75-agrarische-ondernemers-starten-met-natuurinclusieve-landbouw.html
http://www.grondbezit.nl/agrarisch-natuurbeheer-natuurinclusieve-landbouw-voedselbossen-en-meer.html

39
Bijlage 1 positief neutraal negatief
Overzicht van maatregelen en effecten binnen
Natuurinclusieve landbouw - Bouwland
Functionele Agrobiodiversiteit Beperken impact drukfactoren
Land Maatregelen Doel/functie Bodem leven Plaag wering / ziekte bestrijding Bestuiving Bodemkwaliteit (functies en
gebruik –structuur),

Bouwland Mestkwaliteit en -diver- Organisch stof opbouw, Beperken Neemt toe en is functioneel in Functie bodemleven verbeterd en Geen effect Mineralenbenutting bevorde-
en grasland siteit aanpassen (ruige emissies, Stimuleren bodemeleven, verbetering bomemstructuur, ziekte druk verminderd ren, Organische stof, Stimule-
mest, beperken kunst- Voedsel en nestgelegenheid voor waterhuishouding, mineralen- ring bodemleven, Verbeteren
mest, mestkwaliteit) speicfieke soorten benutting en plaagbestrijding bodemstructuur

Bouwland Niet-kerende Gewasresten in bovengrond houden, Neemt toe en is functioneel Ziektedruk verminderd Geen effect Organisch stof neemt toe,
grondbewerking minder organische stof afbraak en in bodemstructuurvorming en bodemleven activiteit neemt
meer voedsel en minder verstoring zieketewerendheid toe, bodemstructuur verbeterd
van bodemleven en minder CO2 emmissie

Bouwplan verruiming Organische stof opbouw, verbetering neemt toe en is functioneel in functie bodemleven verbeterd en Geen effect Bodemstructuur en waterhudis-
akkers bodemstructuur en verhoging ziekte- plaagbestrijding ziekte druk verminderd houidng verbeterd
weerbaarheid

Groenbemesters, Nutrienten vastleggen, stimuleren Neemt toe en is functioneel functie bodemleven verbeterd en Verbeterd Verbetering bodemstructuur
vanggewassen, akkers bodemleven, verbeteren bodemstruc- in bodemstructuurvorming en ziekte druk verminderd
jaarrond groen tuur en organische stof productie zieketewerendheid

Reductie gewasbescher- Minder verstoring voedselweb voor Minder aantasting bodem- meer natuurlijke bestijding Sterk verbeterd Geen invloed op fysieke
mingsmiddelen specifieke soorten; productkwaliteit leven structuur

Bloeiende akkerranden bufferfuncties, gewasbescherming,
gewasbestuiving, natuurbescherming
(inclusief specifieke soorteen als
akkervogels) en landschapsbeleving
alleen invloed op breedte rand Hogere diversiteit en aantallen Hogere diversiteit alleen invloed op breedte rand
natuurlijke vijanden in akkerranden; en aantallen be-
Hogere diversiteit en aantallen stuivende insecten
natuurlijke vijanden in gewas; in akkerranden;
Hogere predatie plaagorganismen Meer bloembe-
in gewas, wanneer goed beheerd zoek door bestui-
(zaaimengsel) levert fors minder vende insecten;
gebruik bestrijdingsmiddelen. Meer vruchtzet-
Bloeiend bedrijf (60 boeren) lieten ting in gewas
afname zien tot 70%.

40
 Specifieke soorten Overige maatschappelijke baten
CO2/kool- Mineralen kringloop Verliezen naar het Biodiversiteit (boven- Landschaps kwaliteit en Klimaat adaptatie en -mitigatie Voedsel kwaliteit
stof-vastlegging, milieu gronds) en specifieke beleving
soorten

bevordert kool- Sluiten van kringlopen en
stof-vastlegging verbeteren mineralen door
stimuleren bodemleven,
verbeteren bodemstructuur,
verbeteren waterhuishouding
en beworteling
afnemend bij goed Stimuleren bodemleven en beperkt direct effect mitigatie: C in de bodem, minder fossiele energie Goede balans van
mineralen beheer betere toegangkelijkheid bij productie kunstmest voedingsstoffen en
van voedsel voor bijvoor- mineralen
beeld weidevogels (Deru
et al.,

Organische stof af- Stabielere mineralisatie in afnemend bij goed Meer insecten en voer in adaptatie: meer organische stof in de bodem
braak verminderd, bodem waardoor nutrienten mineralen beheer de winter, waardoor akker- verhoogt waterhoudend vermogen, vermindert
netto CO2/kool- beter benut worden vogels toenemen effect van extreme droogte en extreme neerslag;
stof-vastlegging ruim bouwplan spreidt risico’s van extreem weer

CO2/koolstof-vast- verbetering bij toepassing Minder gewasbescher- Gerichte gewassen opne- wisselend landschap, adaptatie: betere bodemstructuur verbetert diverser productie
legging, groenbemesters en vangge- mingsmiddelen men zoals luzerne en gras- bodembedekking inzijging (bv diepwortelende gewassen), helpt bij en voedselkwaliteit
wassen en beperken bemes- klaver voor akkervogels voorkomen wateroverlast bij extreme neerslag;
ting gewassen die aangepast zijn aan hogere tempe-
raturen worden kansrijk; evenals zilte landbouw
CO2/koolstof-vast- emissie reductie afnemend bij goed Insecten kunnen toene- wisselend landschap, mitigatie: C in bodem
legging, mineralen beheer men, doordat gewasresten bodembedekking adaptatie: waterhoudend vermogen van bodem
worden ingewerkt kan het
ook minder voedsel ople-
veren voor bovengrondse
fauna

emissie reductie emissie reductie afnemend bij goed Meer insecten en voer in neemt toe door toename mitigatie: minder energie nodig voor productie Minder bestrij-
door minder pro- mineralen beheer de winter, waardoor akker- soorten, afhankelijk van chemische middelen dingsmiddelen in/
ductie; wanneer vogels toenemen alternatieve maatregelen op voedsel
minder groei (door
ziekte/plagen)
minder CO2 opna-
me gewas
beperkt beperkt bufferfuncties: 3 meter bijdrage aan akkervogels. Verbeterde landschap- beperkt beperkt
brede randen kunnen Verbetring voedselweb en pelijke diversiteit door
95% van bovengrondse opgroei kuikens aanwezigheid akkerran-
emissies van gewasbe- den; Verbeterde land-
schermingsmiddelen schappelijke kwaliteit
kunnen terugdringen door visueel aantrekkelij-
beperkte mineralen ke akkerranden
uit en afspoeling door
lagere bemesting en
bufferfunctie

41
Bijlage 1 positief neutraal negatief
Overzicht van maatregelen en effecten binnen
Natuurinclusieve landbouw - Bouwland
Financiele kosten en baten (bedrijf)
Land Maatregelen Opbrengst Investering Bedrijfskosten Bedrijfskosten
gebruik (euro’s) en –opbreng- en –opbrengsten:
sten: KORTE LANGE TERMIJN
TERMIJN
Bouwland Mestkwaliteit en -diversiteit aanpassen (ruige mest, beperken Neemt toe Afhankelijk Hogere opera- lange termijn
en grasland kunstmest, mestkwaliteit) aanpassing tionele kosten hoger door hogere
bestaand voor de aanwen- opbrengst
stalsysteem en ding van mest
machinepark

Bouwland Niet-kerende Structuurverbe- investering korte termijn lange termijn

grondbewerking tering met kans aanpassing investering hoger
opopbrengst machines
vermeerdering

Bouwplan verruiming akkers Gerichte Bouwplansaldo Bouwplansaldo

opbrengstver- ipv gewassaldo ipv gewassaldo in
hoging van top in ogenschouw ogenschouw
cash crops

Groenbemesters, vanggewassen, akkers jaarrond groen 5% opbrengst- Beperkte Teelt gewas lijkt lange termijn
potentieel in investering tot hogere kos- hoger door hogere
volggewas ten. Afhankeijk opbrengst
van

Reductie gewasbeschermingsmiddelen Sterk afhankelijk groter risico als kostenreductie

van alternatieve geen alternatie- middelengebruik
maatregelen ve maatregelen
(bodem, akker- worden geno-
randen, gewas- men; kostenre-
rotatie, etc.) ductie middelen-
gebruik
Bloeiende akkerranden lager door niet Aanleg en Kosten onder- Kosten onderhoud
productieve onderhoud houd, produc- en productie-
randen en hoge- tieverlies en verlies
re onkruiddruk onkruiddruk
elders elders

42
Bijlage 1
Overzicht van maatregelen en effecten binnen
Natuurinclusieve landbouw - Bouwland

Land Maatregelen Referenties

gebruik

Bouwland Mestkwaliteit en -diversiteit aanpassen (ruige mest, beperken Balen, D. van, C.G. Topper, W.C.A. van Geel, J.J. de Haan, M.J.G. de Haas, D.W. Bussink. Effecten
en grasland kunstmest, mestkwaliteit) bodem- en structuurverbeteraars, onderzoek op kleigrond. Eindrapportage voor de provincie
Flevoland. Ppo-agv & NMI. 63 .
Koopmans, C.J. and A. Zwijnenburg. 2015. Reststromen veilig en duurzaam inzetten in de akker-
bouw. Louis Bolk Instituut, Driebergen. 28 p.
Faber, J.H., G.A.J.M. Jagers op Akkerhuis, J. Bloem. J. Lahr, W.H. Diemont, L.C. Braat. 2009.
Ecosysteemdiensten en transities in bodemgebruik; Maatregelen ter verbetering van biologische
bodemkwaliteit. Wageningen, Alterra, Alterra-rapport 1813. 150 blz.
Haan, J. de. Het belang van organische stof; organische stof, meer waard dan je denkt. Presentatie
bij Grond on te boeren, Papendal, 8 december, 2015.
Bouwland Niet-kerende Cooper, J.M., M. Baranski. et. al. 2014. Effects of reduced tillage in organic farming on yield, weeds
grondbewerking and soil carbon: Meta-analysis results from the TILMAN-ORG project. Proceeding at OWC,
Istanbul, 2014.
Powlson, D.S., et.al. 2011. Soil management in relation to sustainable agriculture and ecosystem
services. Food Policy 36: S72-S87.
Lijster, E. de., J van de Akker, A. Visser, B. Allema, A. van der Wal en W. Dijkman (2016). Waarderen
van bodemwatermaatrgelen. CLM, Culemborg. 54 p.

Bouwplan verruiming akkers Dijk, W. van, Spruijt, J., Runia, W., & van Geel, W. (2012). Verruiming vruchtwisseling in relatie tot
mineralenbenutting, bodemkwaliteit en bedrijfseconomie op akkerbouwbedrijven. Praktijkon-
derzoek Plant & Omgeving, Business Unit AGV, Lelystad.
Van de Sandt, K. & Goosen, H. 2011. Klimaatadaptatie in het landelijk gebied. KvK044/2011,
KvR040/2011

Groenbemesters, vanggewassen, akkers jaarrond groen CBAV. 2015. Werk groenbemesters op kleigrond niet te vroeg en vooral zorgvuldig in. Gepubli-
ceerd op 15-10-2015 op Handboek Bodem en Bemesting. Geraadpleegd op 23-03-2016. url: http://
www.handboekbodemenbemesting.nl/nl/handboekbodemenbemesting/show/Werk-groenbemes-
ters-op-kleigrond-liever-niet-te-vroeg-en-vooral-zorgvuldig-in-.htm

Reductie gewasbeschermingsmiddelen Popp, J., K. Peto, J. Nagy. 2013. Pesticide productivity and food security. A review. Agronomy for
Sust. Dev. Vol 33 No 1:243-255

Bloeiende akkerranden www.bloeiendbedrijf.nl

Merijn M. Bos, C.J.M. Musters & G.R. de Snoo (2014) De effectiviteit van akkerranden in het ver-
vullen van maatschappelijke diensten. Een overzicht uit wetenschappelijke literatuur en prak-
tijkervaringen. CML report 188, Department Conservation Biology, Institute of Environmental
Sciences, Leiden University

43
 positief neutraal negatief
Bijlage 1
Overzicht van maatregelen en effecten binnen
Natuurinclusieve landbouw - Grasland Functionele Agrobiodiversiteit

Land Maatregelen Doel/functie Bodem leven Plaag wering / ziekte bestrijding Bestuiving
gebruik

Grasland Kruidenrijk grasland Verbeteren bodem, ruwvoe- Diversitiet bodemleven Lager antibiotica gebruik Afhankelijk botanische samenstel-
der, dier (gezondheid) en ling permant grasland neemt dit toe
weidevogels

Weidegang Dierenwelzijn en -gezondheid, Meer beweidingsverliezen en mest- Meer weerbaarheid koeien Door mestbossen meer bloei in
sluiten kringlopen, beperken flatten stimuleert bpodemleven weide
ammoniak

Aanleg plas-dras Stimulering weidevogels hoeveelheid neemt af Leverbot besmetting kan toenemen nvt
systeem

Volledig grasgevoerd Grasland positief voor bo- Bodemleven aantallen, activiteit en functie bodemleven verbeterd en Afhankelijk botanische samenstel-
bedrijf demkwalitiet (organische stof diversiteit neemt toe ziekte druk verminderd ling permant grasland neemt dit toe
en bodemleven), emmissies
nutrienten en gewasbescher-
mingsmiddelen naar opper-
vlakte water en bovengrondse
biodiversiteit

Natte landbouw en Beperken CO2 emissies nvt nvt Afhankelijk gewassen kan dit
andere runderrassen in veenweide, schoner water, toenemen
vernatte veenweidege- waterberging, biodiversiteit/
bieden vogels, landschap

44
Beperken impact drukfactoren
Bodemkwaliteit (functies en –
structuur),
Diversiteit beworteling, bodembio-
logie en verbeterd bodemstructuur
Minder bodemverdichting, betere
vochtregulatie, grotere productieca-
paciteit en herstelcapaciteit
Bodemstructuur kan verslecheterd
Bij permanent grasland neemt
bodemkwaliteit toe
Afname bodemkwaliteit
CO2/koolstof-vastlegging,
Afbraak organische stof ver-
minderen, netto CO2/koolstof
vastelleging
Door meer beweidingsverliezen dan
maaiverliezen hogere organische
stof aanvoer. CO2/koolstof vastel-
legging. Minder methaan emissie
vanwege vervanging graskuil door
weidegras. Minder CO2 uitstoot
vanwege minder gebruik machines.
Lachgasemissie omhoog.
Indien waterpeil fluctueert kan
afbraak organische stof toenemen
Permanent grasland verhoogt orga-
nisch stof en CO2 vastlegging
minder CO2 emissie door beper-
king veenafbraak (waterpeilver-
hoging)
Mineralen kringloop
Lagere bemesting dus betere
kringloop
verbeterd wanneer goed geinte-
greerd in bedrijfsvoering
Kan verslechteren
Permanent grasland, veel organi-
sche stof, hoog stikstofleverend
vermogen, weining verleizen naar
mielieu
Gebruik mineralen uit bodem/water:
lagere toediening
45
Verliezen naar het milieu
beperkt door lagere bemesting
verbeterd wanneer goed
geintegreerd in bedrijfsvoering.
Minder ammoniak emissie vanwege
scheiding urine en mest. Hogere
efficiency van het stikstofgebruik
van de bodem
Afhankelijk van ligging perceel hol
of bol kunnen nutreinten verlizen
naar oppervlaktewater toenemen
Wanneer kunstmest wordt verlaagd,
mineralenkringloop verhoogd,
minder verliezen
Op korte termijn mogelijk toename
op lang termijn verbetering wa-
terkwaliteit
Specifieke soorten
Biodiversiteit (bovengronds) en
specifieke soorten
Gezondere koeien en meer weide-
vogels; verminderd antibioticage-
bruik met voordelen in de keten
Grotere diversiteit aan insecten en
planten, goed voor o.a. weidevo-
gels. Weidegang stimuleert mozaik
gebruik grasland en voorkomt dat
alles in een keer gemaaid gaat
worden, daarnaast zijn mestflatten =
snackbar voor weidevogels
Toename toegankelijkheid bodem-
leven als voedsel voor weidevogels,
daarnaast toename van insecten in
overgangszone plas-dras
Wanneer kruidenrijkheid grasland
verhoogd en maaibeheer aangepast
(weidegang), dan gezondere koeien
en meer weidevogels
Toename bovengrondse biodiversi-
teit; oa weidevogels
Bijlage 1
Overzicht van maatregelen en
effecten binnen Natuurinclusieve
landbouw - Grasland
Land Maatregelen
gebruik
Grasland Kruidenrijk grasland
Weidegang
Aanleg plas-dras systeem
Volledig grasgevoerd bedrijf
Natte landbouw en andere runder-
rassen in vernatte veenweidege-
bieden
positief
Overige maatschappelijke baten
Landschaps kwaliteit en beleving
Koeien meer in de wei, meer weide-
vogels en bloemrijke graslanden
Koeien meer in de wei, meer
weidevogels
Aantrekkelijker landschap (gevari-
eerd) met meer weidevogels
Koeien meer in de wei en (mogelijk)
kruidenrijker grasland
Aantrekkelijker landschap (gevari-
eerd) met meer weidevogels
46
neutraal negatief
Klimaat adaptatie en -mitigatie Voedsel kwaliteit
mitigatie: C in bodem Melkkwaliteit negatief en positief
adaptatie: waterhoudend vermogen
van bodem
mitigatie: C-vastlegging in bodem, Meer weerbaarheid koeien, meer
minder methaan, maar lachgas vers gras, meer onverzadidge
adaptatie: betere waterhuishouding vetzuren in melk
(inzijging en water vasthouden)
afhankelijk van waterpeil: bij verster- nvt
king mineralisatie en toename CO2
emissie; verbrede en evt ondiepere
watergangen ondersteunen opvan-
gen neerslagextremen
mitigatie: C in bodem Meer onverzadigde vetzuren in melk
adaptatie: waterhoudend vermogen
van bodem
adaptatie: waterberging, watervast- nvt
houden
Financiele kosten en baten(bedrijf)

Opbrengst Investering Bedrijfskosten en –opbrengsten: Bedrijfskosten en –opbrengsten: Referenties

(euro’s) KORTE TERMIJN LANGE TERMIJN

Stabieler Aanleg kruidenrijk netto kosten zijn hoger door netto kosten zijn hoger door ver- Altieri MA. 1999. The ecological role of biodiversity in agroecosystems.
grasland verlaagde opbrengst laagde opbrengst ondanks lagere Agriculture, Ecosystems and Environment 74: 19–31.
kosten??? Zie bv brochure Kruidenrijk grasland: http://edepot.wur.nl/295728

vergelijkbaar Afhankelijk van Afhankelijk van bedrijfsvoering
bedrijfsituatie en mate van weidegang is
weidegang heeft weidegang een
positief bedrijsfresultaat
Afhankelijk van bedrijfsvoering en
mate van weidegang is weidegang
heeft weidegang een positief
bedrijsfresultaat
Van den Pol – van Dasselaar, A. (Praktijkonderzoek Veehouderij; PV), W.J.
Corré (PRI), H. Hopster (ID), G.C.P.M. van Laarhoven (PV) en C.W.
Rougoor (CLM) Belang van weidegang (2002) PV-PraktijkRapport
Rundvee 14 82 p. ISSN 0169 – 3689
Allan et al. (2014) Interannual variation in land-use intensity enhances
grassland multidiversity PNAS 2014 111 (1) 308-313; doi:10.1073/
pnas.1312213111

Lager door uit- Aanleg plas-dras Operationele kosten en onder- Operationele kosten en onderhoud Van de Sandt, K. & Goosen, H. 2011. Klimaatadaptatie in het landelijk
nemen ha voor houd en productieverlies en productieverlies gebied. KvK044/2011, KvR040/2011
productie

Melkproductie Afhankelijk van gve netto hogere
per koe lager marge door lagere kosten dieren-
arts en langere leeftijd koeien
Afhankelijk van gve netto hogere
marge door lagere kosten dieren-
arts en langere leeftijd koeien???
Grass-Fed Nation Getting Back the Food We Deserve - Graham Harvey
Van Eekeren, N., L. Bommelé, J. Bloem, M. Rutgers, R.G.M. de Goede,
D. Reheul, L. Brussaard (2008) Soil biological quality after 36 years
of ley-arable cropping, permanent grassland and permanent arable
cropping. Applied Soil Ecology. 40: 432-446. 
Eekeren, N.J.M. van, J.G. Bokhorst, J.G.C. Deru, J. de Wit. 2014. Regenwor-
men op het melkveebedrijf: Handreiking voor herkennen, benutten en
managen. Louis Bolk Instituut, Driebergen.
Eekeren, N.J.M. van, J.G.C. Deru, H. de Boer, B. Philipsen. 2011. Terug naar
de graswortel: Een betere nutrientenbenutting door een intensievere
en diepere beworteling. Rapport 2011‐023 LbD. Louis Bolk Instituut,
Driebergen.
Wit, J. de, N.J.M. van Eekeren, W.J. Nauta, U. Prins, F.W. Smeding. 2008.
Eén plus één is drie.: Biodiversiteitsmaatregelen voor rendabele
melkveehouderij. Louis Bolk Instituut, Driebergen.

Ander verdien- Nieuw bedrijfsys- Ander verdienmodel noodzakelijk Ander verdienmodel noodzakelijk Fritz et al. (2014) Paludicultuur – kansen voor natuurontwikkeling en
model teem landschappelijke bufferzones op natte gronden. Vakblad Natuur Bos
Landschap.
Riet, B. van de , R. van Gerwen, H. Gri oen, N. Hogeweg. Vernatting voor
veenbehoud, car- bon credits en kansen voor paludicultuur en natte
natuur in Noord- Holland. Landschap Noord-Holland, Heiloo.
bufferzones op natte gronden. Vakblad Natuur Bos Landschap.

47
 positief neutraal negatief
Bijlage 1
Overzicht van maatregelen en effecten
binnen Natuurinclusieve landbouw -
Landschapselementen Functionele Agrobiodiversiteit Beperken impact drukfactoren

Land gebruik Maatregelen Doel/functie Bodem leven Plaag wering / ziekte Bestuiving Bodemkwaliteit (func- CO2/koolstof-vast
bestrijding ties en –structuur), legging,

landschaps elementen Aanleg/beheer Voedselweb functi- stabiel habitat als belangrijk voor na- belangrijk voor bestui- indirect: biomassa uit biomassa onderge-
grazige, droge ele- onele agrobiodiver- schuilplaats voor tuurlijke vijanden om vers om levenscyclus maaisel, snoeiafval, werkt (vers of als co
menten of opgaande siteit, natuurwaarde bodemorganismen ( levenscyclus te voltooi- te voltooien (pollen & onderwerken (als post) slaat C op in
begroeiing (soorten) en bv overwintering), met en (overwintering, al- stuifmeel, nesthabitat) compost) in bodem bodem, C in houtig
landschap name in akkerbouwsys- ternatief voedsel voor indirect: randen als elementen
temen natuurlijke vijanden, mogelijke bron van
pollen & stuifmeel, regenwormen
voortplantingshabitat)

48
 Beperken impact drukfactoren Specifieke soorten Overige maatschappelijke batenSpecifieke soorten Overige maatschappelijke baten
Financiele kosten en baten (bedrijf)

t- Bodemkwaliteit
Mineralen kringloop (func- CO2/koolstof-vast-
Verliezen naar het Mineralen
Biodiversiteit kringloopLandschaps
(boven- Verliezen naar het Klimaat
kwaliteit Biodiversiteit
adaptatie en(boven- Landschaps
Voedsel kwaliteit kwaliteitOpbrengst
Klimaat adaptatie enInvestering (euro’s) Bed
ties en –structuur), milieulegging, gronds) en specifieke milieu
en beleving gronds) en specifieke
-mitigatie en beleving -mitigatie opb
soorten soorten TER

- indirect:
verbeterd biomassa uitondersteunen
wanneer biomassa onderge- belangrijk verbeterd wanneer cruciaal
voor allerlei ondersteunen
in beleving belangrijk
Mitigatie: C-vast-voor allerlei cruciaal
verbetering in beleving lager wanneer
van Mitigatie:deC-vast- Aanleg en beheer On
om- maaisel,
elementen snoeiafval, beperking
worden werktvan
(vers
driftofen
als com-
soortenelementen
planten enworden landschapskwaliteit,
beperking vanoa drift en
leggensoorten planten en voedselweb
in opgaande landschapskwaliteit,
kan van oa leggen in opgaande
landschapselementen duc
de ingezetonderwerken
voor voer (bv(als afspoeling
post)nutriënten
slaat C op in dediereningezet voor voer (bvdoor zichtbaar
in agroecosys- afspoeling nutriëntenbegroeiing
maken dieren in agroecosys-invloeddoor
zijn zichtbaar makenveelruimte
begroeiing
innemen,
ge wilgen)compost) in bodem en bestrijdingsmidde-
bodem, C in houtige temen,wilgen) afwisseling in en bestrijdingsmidde-
van regionale identiteit temen,
Adaptatie: afwisseling in
schaduw van regionale identiteit Adaptatie: schaduw
schaduwwerking
indirect: randen als len in oppervlaktewa-
elementen habitats, ontsnippering len in oppervlaktewa-
en afwisseling in habitats,
voor vee ontsnippering
bij hoge en afwisseling in vooropgaande
van hoog vee bij hoge
mogelijke bron van ter, beplanting rondom en verbinding; belang- ter, beplanting rondom
landschappen en verbinding; belang-
temperaturen landschappen temperaturen
landschapselementen
regenwormen stallen: vermindert rijk voor functionele stallen: vermindert rijk voor functionele zorgt voor minder
emissie fijnstof biodiversiteit om emissie fijnstof biodiversiteit om lokale productie. Func-
levenscyclus te vol- levenscyclus te vol- tioneel op langere
tooien (overwintering, tooien (overwintering, termijn meer stabiliteit
alternatief voedsel alternatief voedsel in opbrengsten
pollen & stuifmeel, pollen & stuifmeel,
voortplantingshabitat) voortplantingshabitat)

Overige maatschappelijke baten Financiele kosten en baten (bedrijf)

Land gebruik Voedsel kwaliteit Opbrengst Investering (euro’s) Bedrijfskosten en – Bedrijfskosten en – Referenties
opbrengsten: KORTE opbrengsten: LANGE
TERMIJN TERMIJN

landschaps elementen verbetering van lager wanneer de Aanleg en beheer Onderhoud en pro- Onderhoud en pro- Zie notitie met
voedselweb kan van landschapselementen ductieverlies ductieverlies, mogelijk referenties Willemien:
invloed zijn veelruimte innemen, weerbaarder systeem Effecten landschap-
schaduwwerking selementen op diverse
van hoog opgaande aspecten natuurinclu-
landschapselementen sieve landbouw
zorgt voor minder
lokale productie. Func-
tioneel op langere
termijn meer stabiliteit
in opbrengsten

49