‫‪https://doi.org/10.

20378/irb-50663‬‬

‫‪Lorenz Korn:‬‬

‫‪The Great Mosque of Borujerd: Aspects of Architectural Design During the‬‬

‫‪Saljuq Period in Iran‬‬
‫‪Post-print 2021‬‬

‫‪Original article published in: Asar 40(1), 2019, pp. 89-106‬‬

‫‪The following list gives the captions of the illustrations, which do not appear in the original article‬‬
‫‪due to an error in editing.‬‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ در ﺑﺎب طﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎھﺎی دوره ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن‬

‫‪ .‬ﺗﺻﺎوﯾر‬
‫‪ .1‬ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد‪ .‬دﯾد از ﺟﻧوب ﻏرﺑﯽ )‪.(Pope/Ackerman, 1964-67, pl. 276A‬‬

‫‪ .2‬ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد‪ ،‬ﻓﺿﺎی داﺧﻠﯽ ﮔﻧﺑدﺧﺎﻧﮫ )ﻋﮑس از‪ :‬ﺑﺎرﺑﺎرا ﻓﯾﻧﺳﺗر(‬

‫‪ .3‬ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد‪ ،‬ﻓﺿﺎی داﺧﻠﯽ ﮔﻧﺑدﺧﺎﻧﮫ ) ﻋﮑس از ﻟورﻧز ﮐورن در ﺳﺎل ‪(1390‬‬

‫‪ .4‬ﭘﻼن ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد )ﻣﮭرﯾﺎر ‪(1364‬‬

‫‪ .5‬ﻣﻘﺎﯾﺳﮫ ﻣﻘطﻊ ھﺎی ﭼﺎپ ﺷده از ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد‪ .‬اﻟف‪ .‬ﻣﻘدس‪ .1372 ،‬ب‪ .‬ﺣﺎﺟﯽ ﻗﺎﺳﻣﯽ‪.1383 ،‬‬

‫‪ .6‬ﻣﻘطﻊ ﺷرﻗﯽ – ﻏرﺑﯽ ﮔﻧﺑدﺧﺎﻧﮫ ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد ﺑﮫ ھﻣراه اﺗﺎق ھﺎی اﻟﺣﺎﻗﯽ و ﺷﺑﺳﺗﺎن ﺳﺗون دار )اﯾن ﻣﻘطﻊ ﺑﮫ ﺻورت‬
‫ﮐﺎﻣل ﺗرﺳﯾم ﻧﺷده اﺳت(‪ ،‬دﯾد ازﺟﻧوب‬

‫‪ .7‬ﻣﻘطﻊ ﺷﻣﺎﻟﯽ – ﺟﻧوﺑﯽ ﮔﻧﺑد ﺧﺎﻧﮫ ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد ﺑﮫ ھﻣراه اﯾوان ﺟﻧوﺑﯽ‪ ،‬دﯾد از ﻏرب‬

‫‪ .8‬ﻣﻘطﻊ ﺳﮫ ﺑﻌدی ﮔﻧﺑدﺧﺎﻧﮫ ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد‪ ،‬دﯾد از ﺷﻣﺎل ﺷرﻗﯽ‬

‫‪ .9‬ﻣﻘطﻊ ﮔﻧﺑدﺧﺎﻧﮫ ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد‪ ،‬اﺑﻌﺎد ارﺗﻔﺎع ھﺎ‬

‫‪ .10‬ﻣﻘطﻊ ﮔﻧﺑدﺧﺎﻧﮫ ﻣﺳﺟد ﺟﺎﻣﻊ ﺑروﺟرد‪ ،‬رواﺑط ﺗﻧﺎﺳﺑﯽ ﺑﺎ ﺗوﺟﮫ ﺑﮫ ارﺗﻔﺎع ﺑﺧش ھﺎی ﭘﺎﯾﯾﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯾﺎﻧﯽ و ﺑﺎﻻﯾﯽ ﮔﻧﺑدﺧﺎﻧﮫ‬

‫)‪1. Borujerd, Great Mosque. View from south-west (Pope/Ackerman, 1964-67, pl. 276A‬‬

‫)‪2. Borujerd, Great Mosque. Interior of the dome hall, c. 1975 (photos: B. Finster‬‬

‫)‪3. Borujerd, Great Mosque. Interior of the dome hall (photo: L. Korn, 2012‬‬

‫)‪4. Borujerd, Great Mosque. Plan (Mihriyar 1364/1985‬‬

‫‪5. Borujerd, Great Mosque. Comparison of two published sections: a) Muqaddas 1372/1993; b) Hajji‬‬
‫‪Qasimi (ed.) 2004‬‬
6. Borujerd, Great Mosque. East-west section of the dome hall and adjacent parts of the prayer hall,
view to south

7. Borujerd, Great Mosque. North-south section of the dome hall and the qibla iwan, view to west

8. Borujerd, Great Mosque. Diagonal section of the dome hall, view to north-east

9.a)-b) Borujerd, Great Mosque. Sections of the dome hall with selected level measures

10. Borujerd, Great Mosque. Section of the dome hall with proportions in the height of wall zone,
zone of transition and vault

________
 Original Article | Athar. 2019; 40 (1): 89-106

Athar – ISSN: 2538-1830

The Great Mosque of Borujerd (Masjed-e Jāme); Aspects of Architectural

Design and Contruction in the Seljuk Era
Lorenz Korn1*

1. Professor, Department of Islamic Art and Archeology, Oriental Studies, University of Bamberg, Bamberg, Germany

Article Info ABSTRACT

Original Article
Received: 2018/12/13;
Accepted: 2019/02/20;
Published Online 2019/03/30
10.30699/arhar.40.1.89
Use your device to scan
and read the article online
Corresponding Author
Lorenz Korn
Professor, Department of
Islamic Art and Archeology,
Oriental Studies, University of
Bamberg, Bamberg, Germany
Email:
lorenz.korn@uni-bamberg.de
The Great Mosque of Borujerd (Loristan) with its dome hall (dated 533-39
HQ/1139-45 AD) counts among the important monuments of the Saljuq period. It
was object to a campaign of architectural documentation during which a complete
3D laser scan of the dome hall was produced. On this basis, exact ground plan and
sections of the building were drawn, which depict its true shape without idealizing.
Considering the seismic history of the place, the use of laser scanning as a basis
for future conservation and restoration issues is obvious. In the present study, the
laser scan measures, and the drawings were taken as a basis for examining the
structure of the dome hall in more detail than hitherto possible. It can be concluded
that the original building was erected with considerable tolerances in measures.
Nevertheless, measures were examined for a possible underlying module.
Conclusions involve a set of very rough proportioning, although it seems clear that
the interior has been much altered and even the present shell of the dome has been
re-built. The new documentation makes it most likely that the dome hall at Borujerd
was never planned with a double-shell dome, as a single-shell dome on the profile
of the present inner dome would have presented an aesthetically satisfying profile.
Keywords: Building survey, 3D laser scanning, Construction, Design, Protportions

Copyright © 2019. This open-access journal is published under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License which permits Share
(copy and redistribute the material in any medium or format) and Adapt (remix, transform, and build upon the material) under the Attribution-NonCommercial terms.

How to Cite This Article:

Korn L. The Great Mosque of Borujerd (Masjed-e Jāme); Aspects of Architectural Design and
Contruction in the Seljuk Era. Athar. 2019; 40 (1) :89-106

89
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ ‪ - 2538-1830 -‬ﺳﺎل ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ ،1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬

‫ﻣﻘﺎﻟﮥ ﭘﮋوﻫﺸﯽ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫ﮐﻮرن‪*1‬‬ ‫ﻟﻮرﻧﺲ‬
‫‪ .1‬اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﮔﺮوه ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻨﺮ و ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎﻣﺒﺮگ‪ ،‬ﺑﺎﻣﺒﺮگ‪ ،‬آﻟﻤﺎن‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻘﺎﻟﻪ‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن ﻟﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪﻫﻤﺮاه ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪاش )ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاري ﺑﻪ ﺳﺎل ‪539-533‬‬ ‫درﯾﺎﻓﺖ‪1397/09/22 :‬‬
‫ق‪ 1145-1139/‬م( از ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﻬﻢ دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرود‪ .‬درراﺳﺘﺎي ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ و‬ ‫ﭘﺬﯾﺮش‪1397/12/01 :‬‬

‫ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎري ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬از ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﯾﮏ ﻃﺮح ﺟﺎﻣﻊ ﻟﯿﺮز اﺳﮑﻦ ﺳﻪ ﺑﻌﺪي ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎر آﻧﻼﯾﻦ‪1398/01/10 :‬‬

‫ﻃﺮحﻫﺎي ﭘﻼن و ﻣﻘﺎﻃﻊ ﺑﻨﺎ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﻃﺮحﻫﺎ ﺷﮑﻞ ﺣﻘﯿﻘﯽ ﺧﻄﻮط ﺑﻨﺎ ﺑﺪون اﯾﺪﺋﺎلﮔﺮاﯾﯽ‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻟﺮزهﻧﮕﺎري اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﮐﺎرﺑﺮد ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺣﻔﺎﻇﺘﯽ و ﻣﺮﻣﺘﯽ در آﯾﻨﺪه روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪات ﺑﺮداﺷﺖﺷﺪه‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﻣﺴﺌﻮل‪:‬‬
‫ﺑﻪوﺳﯿﻠﮥ ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ در ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻧﻘﺶ زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ را ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮي‬ ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ در‬ ‫اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﮔﺮوه ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻨﺮ و ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﺳﯿﺴﺘﻢ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي درﻫﻨﮕﺎم ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎي اوﻟﯿﻪ اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد‪ ،‬اﻣﮑﺎن اﺳﺘﻔﺎده از اﯾﻦ واﺣﺪﻫﺎي‬ ‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺎﻣﺒﺮگ‪ ،‬ﺑﺎﻣﺒﺮگ‪ ،‬آﻟﻤﺎ‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮي در اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ واﺣﺪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﺧﺸﻦ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ واﺿﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﺎي داﺧﻠﯽ ﺑﻨﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﮐﺮده و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﭘﻮﺳﺘﻪ اﻣﺮوزي ﮔﻨﺒﺪ ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎريﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺴﺖ اﻟﮑﺘﺮوﻧﯿﮏ‪:‬‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﺟﺮد ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮔﻨﺒﺪ دو ﭘﻮﺳﺘﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﯾﺮا ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﮔﻨﺒﺪ ﯾﮏ‬
‫‪lorenz.korn@uni-bamberg.de‬‬
‫ﭘﻮﺳﺘﻪ در ﻣﻘﻄﻊ داﺧﻠﯽ اﻣﺮوزي‪ ,‬از ﻧﻈﺮ زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ ﻇﺎﻫﺮ رﺿﺎﯾﺖﺑﺨﺸﯽ را اراﺋﻪ ﻣﯽداده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﻠﯿﺪواژهﻫﺎ‪ :‬ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ ﺳﻪﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻃﺮاﺣﯽ‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ‬

‫ﺣﻖ ﮐﭙﯽ راﯾﺖ اﻧﺘﺸﺎر‪ :‬اﯾﻦ ﻧﺸﺮﯾﻪ ي داراي دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﺎز‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮔﻮاﻫﯿﻨﺎﻣﻪ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ‪Creative Commons Attribution 4.0 International License‬‬

‫ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﺟﺎزه اﺷﺘﺮاك )ﺗﮑﺜﯿﺮ و ﺑﺎزآراﯾﯽ ﻣﺤﺘﻮا ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﮑﻞ( و اﻧﻄﺒﺎق )ﺑﺎزﺗﺮﮐﯿﺐ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ و ﺑﺎزﺳﺎزي ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺤﺘﻮا( را ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻄﻠﻮب ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬از ﯾﮏﺳﻮ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺳﺎزهﻫﺎي‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﻃﻮل دوران ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﻪدﻟﯿﻞ زﻟﺰﻟﻪ آﺳﯿﺐ ﺷﺪﯾﺪ‬
‫دﯾﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺗﻔﺎق در آﯾﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎري اﯾﻦ ﺳﺎزهﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﻪﺻﻮرت واﻗﻊﺑﯿﻨﺎﻧﻪ‪ ،‬دﻗﯿﻖ‬
‫و ﺑﺪون ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮف آرﻣﺎنﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ در ﺷﮑﻞ و‬
‫ﻫﻨﺪﺳﮥ آﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺑﺰار در دو‬
‫ﺟﺒﻬﻪ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪهاي اﯾﻔﺎ ﮐﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻨﺎ‬
‫در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و اﻣﮑﺎن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﺑﺮاي اﻫﺪاف‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺘﯽ ﺑﻨﺎ‪ .‬ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻋﻤﻠﯽﺷﺪن اﯾﻦ اﻫﺪاف ﻣﯽﺗﻮان از ﻓﻦ‬
‫راﯾﺞ ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ ﺳﻪﺑﻌﺪي ﯾﺎ ﻓﻨﺎوريﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ دﯾﮕﺮ ﻣﺮﺗﺒﻂ‬
‫ﺑﺎ ﻓﺘﻮﮔﺮاﻣﺘﺮي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد‪.‬‬
‫از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻣﻌﻤﺎري ﺑﺮ‬
‫ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎري دﻗﯿﻖ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ درك‬
‫ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎ و ﻃﺮاﺣﯽ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ راﺑﻄﮥ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ دﻗﯿﻖ از ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬وﻇﯿﻔﮥ‬
‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎي ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻣﺮﻣﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫وﻇﯿﻔﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪاي ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﯾﮏﺳﻮ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪﺳﺎزي ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ در‬
‫ﺳﺎلﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‬
‫زﻟﺰﻟﻪ‪ ،‬ﺑﺎزﺳﺎزي و دﯾﮕﺮ ﻣﺪاﺧﻼت در ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﺷﺎﻟﻮدة آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻪروزرﺳﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎري اﯾﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻓﻨﺎوريﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﮥ ﺟﺪﯾﺪ در اﯾﻦ ﺣﻮزه‪ ،‬ﻗﺎﺑﻠﯿﺖﻫﺎي زﯾﺎدي ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده‬
‫در ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﻨﺎوريﻫﺎ در ﮐﻨﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻨﺮي درﺑﺎرة اﯾﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ‪ ،‬اﻫﺪاف‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﻣﺮﻣﺖ را ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﺗﮑﻨﯿﮏﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ در ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻧﻮري‬
‫)ﻟﯿﺰري( ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺴﺎﺟﺪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪدﻟﯿﻞ وﺟﻮد دو ﻋﺎﻣﻞ‬

‫‪90‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ ﺳﻪﺑﻌﺪي ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﺪف ﻣﺤﻘﻖﺷﺪه اﺳﺖ‪ 1.‬دادهﻫﺎي ﺑﺮداﺷﺖﺷﺪه از ﺑﻨﺎ ﭘﺲ‬
‫از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ ﺑﻪ دادهﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞﺧﻮاﻧﺶ در ﻧﺮماﻓﺰار‬
‫اﺗﻮﮐﺪ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﺮماﻓﺰار ﺑﻪﮐﻤﮏ اﯾﻦ دادهﻫﺎ ﯾﮏ‬
‫ﻧﻘﺸﻪ و ﺳﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ 2.‬در ﻃﻮل ﺑﺮداﺷﺖ ﻟﯿﺰري‬
‫دادهﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﺪ‪ .‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪات از ﺟﺰﺋﯿﺎت و اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﮐﺘﺒﯽ و ﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎ رﺳﻢ اﺳﮑﯿﺲﻫﺎﯾﯽ )ﻃﺮحﻫﺎﯾﯽ(‬
‫ﺛﺒﺖ و ﺿﺒﻂ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ آرﺷﯿﻮ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯿﺮاث‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﺑﺮوﺟﺮد ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﮐﺎوشﻫﺎي‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ اﻧﺠﺎمﺷﺪه در اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 1362‬ﺗﺎ‬
‫‪ 1370‬را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﮥ اﯾﻦ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﮑﻞﻫﺎي‬
‫زﯾﺎدي از اﯾﻦ ﺑﻨﺎ و ﮔﺰارش ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ اﻧﺘﺸﺎرﻧﯿﺎﻓﺘﻪاي از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻘﺪس ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1372‬ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دادهﻫﺎي‬
‫ﺟﺪﯾﺪ ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪه از اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﺑﻌﺎد دﻗﯿﻖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺠﺰﯾﻪ و ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻇﻬﺎر‬
‫ﻧﻈﺮ درﺑﺎرة اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺪام ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت اﺑﻌﺎدي ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺑﯿﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ‬
‫ﻣﺠﺰاي ﻣﻌﻤﺎري در اﺑﺘﺪاي ﺳﺎﺧﺖ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫درﺑﺎرة روﻧﺪ ﻃﺮاﺣﯽ ﺑﻨﺎ را ﻧﯿﺰ ﻣﯿﺴﺮ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫)ﭘﯿﺶآﻣﺪﮔﯽ( وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻧﻘﺎط ﮐﻮري ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺨﺶ اﺻﻠﯽ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﻨﺒﺪدار دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ در اﯾﺮان ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد در اﺑﺘﺪا ﺟﺬاﺑﯿﺖ ﮐﻤﺘﺮي داﺷﺖ ) ‪Korn,‬‬
‫‪ .(2009‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ در ﻧﯿﻤﮥ اول‬
‫ﻗﺮن ‪ 20‬ﻣﯿﻼدي ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎري‬
‫ﺑﻨﺎﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان از ﺳﻮي ﻣﺤﻘﻘﺎن و ﺗﯿﻢﻫﺎي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎب »ﺑﺮرﺳﯽ ﻫﻨﺮ ﭘﺎرﺳﯽ«‬
‫ﺷﮑﻞﻫﺎﯾﯽ از ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ و اﯾﻮان ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ آن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وﺿﻌﯿﺖ ﻧﺎﺑﻪﺳﺎﻣﺎن اﯾﻦ ﺑﻨﺎ در اﯾﻦ دوره را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫)‪(Pope and Ackerman 1964-1967, pl. 276A, 302B‬‬
‫)ﺷﮑﻞ ‪ .(1‬ﭘﻮﺷﺶ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﺨﺮوﻃﯽ ﻣﺴﻄﺢﺷﺪة ﮔﻨﺒﺪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺎ ﮐﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮي ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ زﻣﯿﻦﻟﺮزه و ﺑﺎرﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺘﻔﺎوت از ﮔﻨﺒﺪﻫﺎي ﺧﺎﮐﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻤﯿﺪﮔﯽﻫﺎي ﻇﺮﯾﻒ ﺑﺪﻧﮥ ﺑﯿﺮوﻧﯽ آﻧﻬﺎ – ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن و اردﺳﺘﺎن – ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎي داﺧﻠﯽ‬
‫‪1‬‬
‫‪Prof. Dr. Lorenz Korn (University of Bamberg,‬‬
‫)‪Islamic Art and Archaeology‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ | دوره ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ | 1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬
‫ﺑﺎ دﺳﺘﺮﺳﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﺎوﯾﺮ و ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي ﻣﻄﻤﺌﻦ )ﻣﻮﺛﻖ( دارد‪ .‬ﻧﻘﺸﮥ‬
‫ﺑﻨﺎﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮔﻨﺒﺪدار اﯾﺮان ﺑﻪﺻﻮرت ﻗﺎﺑﻞﻗﺒﻮﻟﯽ‬
‫اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﺪه و ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻧﻤﺎ و ﺑﺮش اﯾﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮاﺳﺎس اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎي‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ و اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي آرﻣﺎﻧﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ و اﻧﺤﺮاف از اﺷﮑﺎل اﯾﺪهآل آﻧﻬﺎ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل آﯾﺎ ﻓﺮم اﻣﺮوزي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫زﻣﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﺳﺖ ﯾﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﺑﻨﺎ در دورهﻫﺎي‬
‫ﺑﻌﺪي آن‪ .‬ﺑﻪﺟﺎي ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﯾﻦ اﺑﻬﺎﻣﺎت‪ ،‬در اﯾﻦ ﺗﺮﺳﯿﻢﻫﺎ ﺷﮑﻞ‬
‫اﯾﺪهآلﺷﺪه و آرﻣﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺳﺎزهﻫﺎ رﺳﻢ ﺷﺪه ﮐﻪ در آن دﯾﻮارﻫﺎ‬
‫ﮐﺎﻣﻼً ﻋﻤﻮد اﺳﺖ و زواﯾﺎي راﺳﺖ )ﻗﺎﺋﻢ( و ﻓﺮمﻫﺎي ﻣﺘﻘﺎرن و‬
‫ﻣﻨﻈﻢ ﻏﺎﻟﺐ آن را ﺷﮑﻞ دادهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ اﯾﻦ ﻃﺮحﻫﺎ ﺑﺎ ﻓﺮم‬
‫اﺻﻠﯽ ﺑﻨﺎ ﺳﺎزﮔﺎرﻧﺒﻮدن آﻧﻬﺎ را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﯾﻦ‬
‫ﺳﻄﻮر ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺗﯿﻢ ﭘﮋوﻫﺸﯽ ﺧﻮد ﭘﯿﺶ از اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫در ﺑﺮوﺟﺮد‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري در زﻣﯿﻨﮥ ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎري‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﺎﺟﺪ دوره ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﻨﺒﺪدار دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ وﺿﻌﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻟﯿﺰري دارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻪﻧﺪرت از ﺳﻮي‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫دﯾﻮارﻫﺎي ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻪﻧﺪرت ﺑﯿﺮونرﻓﺘﮕﯽﻫﺎﯾﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده از ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ ﺷﮑﻞ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻣﯿﻦﻟﺮزهﻫﺎي‬
‫ﺷﻬﺮ ﺑﺮوﺟﺮد در ﻃﻮل دو ﻗﺮن اﺧﯿﺮ و ﺧﺴﺎرتﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﯾﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻧﺪازهﮔﯿﺮي دﻗﯿﻖ ﺑﺮاي اﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺎ اﻫﻤﯿﺖ وﯾﮋهاي دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﺷﺪة ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞﻫﺎي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻨﺎ در آﯾﻨﺪه ﺑﻪراﺣﺘﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫از ‪ 30‬دي ﺗﺎ ‪ 4‬ﺑﻬﻤﻦﻣﺎه ﺳﺎل ‪ 1391‬ﺧﻮرﺷﯿﺪي )‪ 19‬ﺗﺎ‬
‫‪ 23‬ژاﻧﻮﯾﮥ ﺳﺎل ‪ 2013‬ﻣﯿﻼدي( ﮔﺮوﻫﯽ اﯾﺮاﻧﯽ‪-‬آﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد را آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻋﻀﺎي اﯾﻦ‬
‫ﺗﯿﻢ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ :‬ﻋﻠﯿﺮﺿﺎ ﺷﺎهﻣﺤﻤﺪﭘﻮر‪ ،‬ذاتاﷲ ﻧﯿﮏزاد و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮑﺪة اﺑﻨﯿﻪ و ﺑﺎﻓﺖ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻣﯿﺮاث‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﮔﺮدﺷﮕﺮي و ﯾﺎﺳﻤﯿﻦ ﺑﺪر‪ ،‬ﮐﻮروش رﺷﯿﺪي و ﻟﻮرﻧﺰ‬
‫ﮐﻮرن ‪ 1‬از رﺷﺘﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻨﺮ و ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﻼﻣﯽ داﻧﺸﮕﺎه‬
‫ﺑﺎﻣﺒﺮگ آﻟﻤﺎن‪ .‬ﻫﺪف اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺑﺮداﺷﺖ‬
‫ﻧﻘﺸﻪﻫﺎي دﻗﯿﻖ از ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ‬
‫‪Dipl.-Ing. Jasmin Badr M. A., Kourosh Rashidi and‬‬
‫‪91‬‬
 ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن| ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬

‫ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد را ﺗﻐﯿﯿﺮﯾﺎﻓﺘﻪ داﻧﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻌﻤﺎري ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫آن ﻧﺎﺗﻤﺎم ﻣﺎﻧﺪه ﯾﺎ ﺑﻪوﺳﯿﻠﮥ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻨﺎ اﻫﻤﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻣﺴﺠﺪ‪-‬ﮐﻮﺷﮏﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﯽﺷﺪه در‬
‫ﻓﺮﺿﯿﮥ ‪ Godard‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺣﯿﺎﮐﻨﻨﺪة ﭼﻬﺎرﻃﺎﻗﯽﻫﺎي‬
‫ﻗﺒﻞ از اﺳﻼم در دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻨﺮي ﺑﻌﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً ﺑﺪﻓﺮم‪ ،‬ﺑﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻢ ﺳﻠﯿﻘﻪ و ﺑﻘﺎﯾﺎي ﻧﺎﭼﯿﺰ‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه از ﺗﺰﯾﯿﻨﺎت آن ﻧﯿﺰ ﺧﻮد دﻻﯾﻠﯽ ﺑﺮاي ﻧﺒﻮد‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﮕﯽ ﺣﺲ ﺗﺤﺴﯿﻦ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪،‬‬
‫‪ Godard‬در ﻣﻘﺎﻟﮥ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ارزش ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد و اﻫﻤﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫)‪ .(Godard, 1956, p. 60-63‬در درﺟﮥ اول اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫‪ Siroux‬را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮد و او ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﺧﻮد را از اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ در ﯾﮏ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﺎﻧﯿﺪ‬
‫)‪ .(Siroux, 1947‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻻت ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻨﺎي ﻣﺴﺠﺪ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .1‬ﮐﺘﯿﺒﻪ و ﭘﻼن ﻏﺎر از راﺑﺮت ﮐﺮﭘﻮرﺗﺮ‪K. Porter, 1822‬‬

‫‪92‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .2‬ﭘﻼن ﻏﺎر ﮐﺮﻓﺘﻮ )اﺷﺘﺎﯾﻦ(‪Stein, A. M. 1940‬‬
‫ﮔﻨﺒﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ دﻫﺎﻧﮥ ورودي ﺑﻪ اﯾﻮان ﺟﻨﻮﺑﯽ‪ ،‬ﻧﻮر ﮐﺎﻓﯽ را‬
‫ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻓﻀﺎ ﺣﺘﯽ در روزﻫﺎي اﺑﺮي زﻣﺴﺘﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫)ﺷﮑﻞ ‪.(3‬‬
‫ﻧﻮار ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﮐﺘﯿﺒﻪاي روي دﯾﻮار ﻗﺒﻠﻪ ﺑﺎ آﺟﺮﻫﺎي ﺗﺮاﺷﯿﺪه‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاري ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در دورة ﻗﺎﺟﺎر اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﮔﭻاﻧﺪود ﺷﺪه ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻗﺴﻤﺖ ﻓﻮﻗﺎﻧﯽ‬
‫ﻃﺎق ﻣﺤﺮاب ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﺎﺷﯿﮥ ﮐﺘﯿﺒﻪ را ﻓﺮاﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﯽ اﯾﻦ ﮐﺘﯿﺒﻪ ﺑﺎ اﻧﺪودزداﯾﯽ از آن در ﺳﺎل ‪1970‬‬
‫ﻣﯿﻼدي ﭘﺪﯾﺪار ﺷﺪﻧﺪ؛ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺳﻄﺢ‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻫﻨﻮز در زﯾﺮ اﻧﺪودي از ﮔﭻ ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ Blair .‬در‬
‫ﺳﺎل ‪ 1994‬ﻣﯿﻼدي ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﺘﯿﺒﻪ را ﻣﻨﺘﺸﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ در آن‬
‫ﻧﺎﻣﯽ از ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻨﺎ ذﮐﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ‬
‫ﻗﺒﻪ و ﻣﺘﻮﻟﯽ آن اﺑﻮاﻟﻌﺰ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺎﻫﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻟﻘﺐ وزارﺗﯽ او ﯾﻌﻨﯽ اﻟﺼﺪراﻻﺟﻞ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮐﺘﺒﯽ‪،‬‬
‫دورة ﺻﺪارت او را ﺑﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 539 - 533‬ق‪- 1139/‬‬
‫‪ 1145‬م‪ .‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺖ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫اﯾﻦ زﻣﺎن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ درﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫ﺑﺮوﺟﺮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﮔﺎهﻧﮕﺎري ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﻨﺒﺪدار دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﮥ ﯾﮏ ﻧﺴﻞ از ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻨﺒﺪدار‬
‫ﮔﻠﭙﺎﯾﮕﺎن )‪ 508‬ق‪ 1114 /‬م(‪ -‬ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ -‬و ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻗﺰوﯾﻦ )‪- 500‬‬
‫‪ 508‬ق‪ 1114 - 1106/‬م( ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد ﺑﺎ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﯿﺶ از ﺳﺎﺧﺖ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ و اﯾﻮان ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫اردﺳﺘﺎن )‪ 555 – 553‬ق‪ 1160 – 1158 /‬م( ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪3.‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ | دوره ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ | 1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬
‫ﻓﻀﺎي داﺧﻠﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﮐﻮﺗﺎه و ﻧﺎﻓﺮم ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﻨﺒﺪدار دورة‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺮح اﯾﻦ ﻓﻀﺎ ﺳﺎده و ﻣﻨﺴﺠﻢ اﺳﺖ‪ .‬دﯾﻮارﻫﺎي‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﮐﻤﮏ ﯾﮏ ﻃﺎق در وﺳﻂ و‬
‫دو دﻫﺎﻧﮥ ﺑﺎرﯾﮏ ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺑﻪ اﻃﺮاف ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﯾﻮار ﺟﻨﻮﺑﯽ‬
‫ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در آن ﻃﺎق ﻣﯿﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺤﺮاب و دﻫﺎﻧﻪﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻃﺎقﻧﻤﺎي ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ‬
‫ﻃﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎ دﻫﮥ ﻫﺸﺘﺎد ﻣﯿﻼدي ﺑﺨﺶﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ دﯾﻮار‬
‫ﻣﯿﺎن دﻫﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻃﺎقﻫﺎ ﺑﺎ ﮐﺎﺷﯽﻫﺎي رﻧﮕﯽ دورة ﻗﺎﺟﺎر ﺗﺰﺋﯿﻦ و‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﺎﻻﯾﯽ ﺑﺎ ﮔﭻ ﺳﻔﯿﺪ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد )ﺷﮑﻞ ‪.(2‬‬
‫ﻣﺤﺮاب ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻃﺎقﻧﻤﺎي ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﻪﮐﻤﮏ ﺧﻂﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﭽﮏﻣﺎﻧﻨﺪ رﻧﮕﯽ روي زﻣﯿﻨﮥ آﺑﯽ ﺗﯿﺮه ﺗﺰﺋﯿﻦ ﺷﺪه و ﻗﺮارﮔﯿﺮي‬
‫رﻧﮓ ﺳﻔﯿﺪ در ﮐﻨﺎر اﯾﻦ ﺧﻄﻮط ﮐﻨﺘﺮاﺳﺘﯽ ﻗﻮي ﭘﺪﯾﺪ آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻄﻘﮥ اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺨﺶ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﮔﻨﺒﺪ ﺑﺎ ﻫﺸﺖ ﻃﺎق ﺑﺰرگ‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﻃﺎﻗﯽ ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻪ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬دﻫﺎﻧﮥ‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ ﺑﺰرگﺗﺮي در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻃﺎقﻫﺎي ﻣﯿﺎﻧﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﮥ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﻘﺎﻃﯽ ﺑﺮاي ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﻪ ﻫﺸﺖﺿﻠﻌﯽ در ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫دادهاﻧﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ و در ﺑﺎﻻي اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﺷﺎﻧﺰده ﻃﺎقﻧﻤﺎي‬
‫ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺪام در ﯾﮏ ﻗﺎب‬
‫ﻣﺴﺘﻄﯿﻞﺷﮑﻞ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺎقﻧﻤﺎﻫﺎ ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺷﺎﻧﺰده‬
‫ﺿﻠﻌﯽ را ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺎﻻي اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﻃﺎق ﮔﻨﺒﺪ‬
‫)ﺳﻘﻒ ﻣﺤﺪب( ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻪ ﭘﻨﺠﺮة ﺑﺰرگ روي‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎﻟﯽ و ﺷﺮﻗﯽ دﯾﻮارهﻫﺎي ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ‬
‫)ﻣﯿﺎﻧﯽ( ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭼﻬﺎر ﭘﻨﺠﺮة ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ در ﭘﺎي‬
‫‪93‬‬
 ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن| ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫ﺷﮑﻞ ‪ .3‬ﭘﻼن ﺗﮑﻤﯿﻞﺷﺪة ﻏﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺌﺖ آﻟﻤﺎﻧﯽ ‪Von Gall H. 1978,2010‬‬
‫اﻣﺮوزي ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪ؛ درﻧﺘﯿﺠﻪ ورودي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ از‬
‫ﺳﻤﺖ ﺻﺤﻦ ﻫﻢﺳﻄﺢ ﺑﺎ ﮐﻒ ﺑﻨﺎ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﯾﺎﻓﺖﺷﺪه از دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ آزاد و‬
‫ﻗﺎﺑﻞدﺳﺘﺮﺳﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺪودزداﯾﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻻﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﮔﭽﯽ از دﯾﻮارهﻫﺎي داﺧﻠﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺳﻄﺢ‬
‫آﺟﺮي آن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي درك ﺑﻬﺘﺮ وﺿﻌﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ در دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ دو‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺎﺧﺺ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﮐﺸﻒ ﺑﻘﺎﯾﺎي ﺳﺘﻮنﻫﺎﯾﯽ در‬
‫ﺷﺒﺴﺘﺎنﻫﺎي ﺷﺮﻗﯽ و ﻏﺮﺑﯽ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﻪ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻓﻌﻠﯽ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ دورة ﺗﯿﻤﻮري ﯾﺎ ﺻﻔﻮي ﻣﺮﺑﻮط ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫)ﺷﮑﻞ ‪ .(4‬اﯾﻦ ﺳﺘﻮنﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ در اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫در آن ﻣﮑﺎن ﯾﮏ ﺷﺒﺴﺘﺎن ﺳﺘﻮندار ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد )ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ روي ﯾﮏ ﺷﺒﺴﺘﺎن ﺳﺘﻮندار ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫ﮐﺸﻒ ﺗﻌﺪاد زﯾﺎدي آﺟﺮ ﮔﻮهايﺷﮑﻞ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﻤﻠﯿﺎت‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ اﻣﮑﺎن ﺑﺎزﺳﺎزي ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻣﺪور )ﮔﺮد( ﺑﻨﺎي‬
‫ﭘﯿﺸﺎﺳﻠﺠﻮﻗﯽ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﺳﺎس آن ﻗﻄﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺘﻮنﻫﺎ ﺣﺪود ‪ 1/2‬ﻣﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻘﺎﯾﺎي ﯾﺎﻓﺖﺷﺪه از ﻣﻨﺎرهاي در‬
‫ﮔﻮﺷﮥ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺷﺎﺧﺼﻪﻫﺎي‬
‫ﯾﺎﻓﺖﺷﺪه از ﻣﺴﺠﺪ اوﻟﯿﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺮح ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫‪94‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺳﺎﺳﯽ در اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬روي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ در ﺳﺎل ‪ 1350‬ﭘﻮﺳﺘﻪاي ﺧﺎرﺟﯽ )ﮔﻨﺒﺪ‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ( از ﺑﺘﻦ‪ ،‬ﭘﺮوﻓﯿﻞﻫﺎي ﻓﻮﻻدي و آﺟﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﮔﻨﺒﺪ روي دﯾﻮارهﻫﺎي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ و ﺑﺎﻻي ﭘﺎﯾﮥ ﮔﻨﺒﺪ داﺧﻠﯽ‬
‫ﺳﻮار ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع ﺑﯿﺶ از ﻫﻔﺖ ﻣﺘﺮ ﺧﻮد ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺗﻘﺮﯾﺒﯽ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﻣﻨﺎرهﻫﺎي واﻗﻊﺷﺪه در ﺑﺎﻻي اﯾﻮان ﺟﻨﻮﺑﯽ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪ ﻇﺎﻫﺮي ﻧﻤﺎﯾﺎنﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ از‬
‫ﻧﻤﺎي ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮ از اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات‪،‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﮔﺴﺘﺮدهاي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1362‬ﺗﺎ ‪ 1367‬در ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﺟﺮد اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺮﻣﺖ و ﺑﺎزﺳﺎزي اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ اﯾﻦ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت ﻣﺮﺣﻮم آﯾﺖاﷲ ﺑﺎﻗﺮزاده ﺷﯿﺮازي و ﻣﺮﺣﻮم ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﻣﻬﺮﯾﺎر ﺑﻮدهاﻧﺪ )ﻣﻬﺮﯾﺎر ‪1364‬؛ ﻣﻘﺪس ‪ ،1372‬ﭼﺎپﻧﺸﺪه(‪.‬‬
‫ﻃﯽ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻒ اﺻﻠﯽ ﺑﻨﺎ ‪ 2‬ﻣﺘﺮ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از ﮐﻒ اﻣﺮوزي‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه ﺑﻮد )ﺷﮑﻞ ‪ .(5‬اﯾﻦ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻏﺎﻓﻠﮕﯿﺮﮐﻨﻨﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﺮاب‪ ،‬در اواﯾﻞ دورة ﻗﺎﺟﺎر‬
‫ﮐﻒ ﺑﻨﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﮐﻒ اﻣﺮوزي آن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در زﯾﺮ ﮐﻒ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﮐﺎوشﻫﺎي ﺻﻮرتﮔﺮﻓﺘﻪ در ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻒ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺸﯽ ﺑﺘﻨﯽ روي ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻓﻮﻻدي‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﻄﺢ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .4‬ﻧﻤﺎ و ﺑﺮش ﻃﺒﻘﺎت ﺗﺮﺳﯿﻢﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻫﯿﺌﺖ اﯾﺮاﻧﯽ‪1376 ،‬‬
‫اﺻﻔﻬﺎن و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ادﻋﺎي اوژن ﮔﺎﻟﺪﯾﺮي )‪ (1972-1984‬ﺑﻌﺪ‬
‫از ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎي او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ روي ﯾﮏ‬
‫ﺷﺒﺴﺘﺎن ﺳﺘﻮندار ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻓﻀﺎﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﯽ ﺑﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد‬
‫اﺳﺘﻮار ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺑﺨﺶ‬
‫ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ ﻓﻀﺎي ﮔﻨﺒﺪ ﺗﺨﺮﯾﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺘﻔﺎوت دﯾﮕﺮي ﮐﻪ در اداﻣﻪ آﺷﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﭘﺲ از ﮐﺸﻒ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ‬
‫دﯾﻮارهﻫﺎي ﻓﻀﺎي داﺧﻠﯽ ﺑﻪﮐﻤﮏ ﮐﺎوشﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ و‬
‫آزادﺳﺎزي آن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر اﻣﮑﺎن ﺑﺮداﺷﺖ از‬
‫ﻓﻀﺎي داﺧﻠﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﯿﺴﺮ ﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻘﺸﻪاي ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎري‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎس آن را ﻃﺮحرﯾﺰي ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ درﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮم و ﺗﻨﺎﺳﺐ ﮐﻠﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻇﺎﻫﺮ اﻣﺮوزي ﺑﻨﺎ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ | دوره ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ | 1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﺮوج اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﺤﺪوده‪ ،‬ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﻋﺪم ﺗﻘﺎرن و‬
‫ﻧﺎﻫﻤﮕﻮﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺑﻨﺎ را ﻣﻨﺎره‬
‫ﻣﺤﺪود ﮐﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻨﺒﮥ دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﺷﮥ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ‬
‫ﻓﻀﺎي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ در اﺻﻞ ﺑﺎ ﯾﮏ ﮐﻨﺞﺳﺘﻮن ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از آن ﻧﯿﺰ ﻫﻨﻮز ﺑﻪﮐﻤﮏ رواق ﻣﻠﺤﻖﺷﺪه ﺑﻪ ﺷﺒﺴﺘﺎن‬
‫ﻗﺎﺑﻞﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﮔﻮﺷﮥ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻮان ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪ ،‬از اﺑﺘﺪا در ﻃﺮاﺣﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﻨﺎ در‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮد‪ .‬درﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺣﻞ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫‪95‬‬
 ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن| ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .5‬ﭘﻼن ﻏﺎر ﮐﺮﻓﺘﻮ‬

‫ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ( ‪ 1‬ﺑﻪ ‪ 1‬ﻣﺘﺮ و ‪ 18‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دﺳﺘﺎورد از‬ ‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﯿﭻوﺟﻪ ﮐﻮﺗﺎه ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﻗﻄﺮ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ‬
‫ﮐﺎوشﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﻄﻊﻫﺎي ﺗﺮﺳﯿﻢﺷﺪة ﻣﺮﺑﻮط‬ ‫ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع آن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺒﺪ ﺟﻨﻮﺑﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن )ﮔﻨﺒﺪ‬

‫‪96‬‬

‫را در ﺑﻨﺎ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪4.‬‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ دﻗﯿﻖ اﯾﻦ ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﯽﻫﺎ‬
‫از اﯾﻦ دادهﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫آورد ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻨﺒﺪ دروﻧﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد ﺑﻪاﻧﺪازة ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺖ‬
‫و داراي ﯾﮏ ﭼﻔﺪ ﺗﯿﺰ و ﻗﺮﺻﯽ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻮﺷﺸﯽ‬
‫ﻗﺎﺑﻞرؤﯾﺖ ﺑﺮاي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎرﮐﺮد اﯾﻦ‬
‫ﮔﻨﺒﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﺤﺎﻓﻈﺘﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮف و ﺑﺎران و ﻧﻘﺶ‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﺮاي ﻇﺎﻫﺮ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﭼﺸﻢﮔﯿﺮ ﮔﻨﺒﺪ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﮔﻨﺒﺪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﺑﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف اﯾﺪة ‪ ،1956) Godard‬ص‪ (63‬ﭘﻮﺳﺘﮥ دوﻣﯽ‬
‫)ﺑﯿﺮوﻧﯽ( ﺗﺎ ﻗﺮن ‪ 20‬ﻣﯿﻼدي ﺑﺮاي ﺑﻨﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‬
‫و درﺣﻘﯿﻘﺖ ﮔﻨﺒﺪﻫﺎي دوﭘﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻮآوري دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ در اﺑﺘﺪا ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎده در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﻣﻘﺒﺮهﻫﺎ ﻣﺤﺪود ﺑﻮد‪ .‬ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻫﯿﭻ ﻣﻮرد ﻣﻮﺛﻘﯽ درﺑﺎرة ﮐﺎرﺑﺮد‬
‫ﮔﻨﺒﺪ دوﭘﻮﺳﺘﻪ در ﻣﺴﺎﺟﺪ دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‬
‫و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮردي در ﺑﺮوﺟﺮد ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﯾﮏ‬
‫اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﻮﺟﯿﻪﭘﺬﯾﺮ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ وﻗﺘﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﻣﺪﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﺑﺪﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻨﺒﺪ دروﻧﯽ اﻣﺮوزي ﺑﺎ‬
‫اﻃﻤﯿﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺻﻠﯽ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻨﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻤﯿﺮ ﯾﺎ ﺑﺎزﺳﺎزي در دورهﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪة دﯾﻮارﻫﺎي آﺟﺮي اﯾﻦ ﺳﺎزه‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﻣﺼﺎﻟﺢ و اﺗﺼﺎل‬
‫آﻧﻬﺎ ﻣﯿﺎن ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﻨﺒﺪ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻨﺎ ﻣﻘﻄﻊ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ‬
‫ﺑﺎ ﮔﻨﺒﺪ اﻣﺮوزي ﺑﻨﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ‬
‫ﮔﻨﺒﺪﻫﺎي آن دوران‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮم ﮔﻨﺒﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻨﺒﺪ از ﻓﺮم اﻣﺮوزي ﺧﻮد‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺗﺨﺖﺗﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻘﺪاري ﻧﯿﺰ ﺗﯿﺰﺗﺮ از ﻓﺮم‬
‫اﻣﺮوزي ﺧﻮد ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻨﺒﺪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﮥ ﻣﻨﺎرة‬
‫ﻗﺪﯾﻤﯽ ﻣﺠﺎور ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮرد ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮﺳﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ارﺗﻔﺎﻋﯽ ﺑﯿﻦ ‪ 18‬ﺗﺎ ‪ 19‬ﻣﺘﺮ ﺑﺮ‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎ ﺳﺎزة ﺑﺎزار ﻣﺠﺎور ﺧﻮد ﻣﺸﺮف ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﮐﻤﮏ ﻧﺮماﻓﺰار اﺗﻮﮐﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﻘﻄﻊﻫﺎي ﺑﻨﺎ‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ | دوره ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ | 1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬
‫ﺑﻪ آن زﻣﺎن )ﻣﻘﺪس‪ (1372 ،‬و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در ﻣﻘﻄﻊﻫﺎي‬
‫اﻧﺘﺸﺎرﯾﺎﻓﺘﻪ در ﯾﮑﯽ از ﺟﻠﺪﻫﺎي ﮐﺘﺎب ﮔﻨﺞﻧﺎﻣﻪ ﻗﺎﺑﻞﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‬
‫)ﺣﺎﺟﯽﻗﺎﺳﻤﯽ و ﻫﻤﮑﺎران‪ ،1383 ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪) (95-90‬ﺷﮑﻞ‬
‫‪ .(5‬ﻫﺮ دو ﻣﻘﻄﻊﻫﺎي ﺗﺮﺳﯿﻢﺷﺪه ﺑﻪﻃﻮر واﺿﺢ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي‬
‫آزادﺷﺪة ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ و ﮐﻒ ﻣﯿﺎﻧﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﭘﺲ از‬
‫ﺣﻔﺎري را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺗﻔﺎوت در ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮔﻨﺒﺪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻣﻘﻄﻊ ﮔﻨﺒﺪﻫﺎي ﺑﯿﺮوﻧﯽ و دروﻧﯽ ﺑﻨﺎ در ﮔﺰارش‬
‫آﻗﺎي ﻣﻘﺪس ﺷﺎﻫﺪ ﺷﯿﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﺗﻨﺪﺗﺮي ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﻤﺎﯾﺰﻫﺎﯾﯽ در ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﻨﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬در ﻃﺮح‬
‫ﮔﺰارش ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻃﺎقﻫﺎي ﻧﺎﺣﯿﮥ ﻣﯿﺎﻧﯽ و اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺎده‬
‫و ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻤﻖ آﻧﻬﺎ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺰاره ﻫﻢ‬
‫ﺑﺮاي ﻃﺎقﻫﺎي واﻗﻊﺷﺪه در ﻓﯿﻞﭘﻮش و ﻫﻢ ﻃﺎقﻧﻤﺎﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏ‬
‫ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ ﺑﺎﻻي آﻧﻬﺎ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﮐﺘﺎب »ﮔﻨﺞﻧﺎﻣﻪ« اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﻄﻊﻫﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﺑﺎورﭘﺬﯾﺮﺗﺮ و ﻣﻨﻄﻘﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮي‬
‫دﯾﮕﺮ در اﯾﻨﺠﺎ از ارﺗﻔﺎع ﻫﺸﺖ ﻃﺎق ﺑﺰرگ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه و ارﺗﻔﺎع‬
‫‪ 16‬ﻃﺎقﻧﻤﺎي ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻠﻨﺪ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﻣﻬﻢ‬
‫دﯾﮕﺮ در ﻃﺮحﻫﺎي درﮔﺎهﻫﺎي ﻃﺎقدار ﻣﯿﺎﻧﯽ روي دﯾﻮار‬
‫ﻗﺎﺑﻞﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮرﮐﻠﯽ ﻫﺮ دو ﻣﻘﻄﻊ ﺗﺮﺳﯿﻢﺷﺪه از ﺟﻬﺘﯽ‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﺧﻄﺎ در ﺗﺮﺳﯿﻢ ﻫﺮ دو ﻣﻘﻄﻊ‬
‫را ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺳﺆال ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻃﺮحﻫﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه‬
‫ﺑﺮاﺳﺎس اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺑﻨﺎ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﯿﻮة ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ ﺳﻪﺑﻌﺪي‬
‫در ﻓﺼﻞ ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ دي‪-‬ﺑﻬﻤﻦ ‪ 1391‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺛﺒﺖ اﺑﻌﺎدي ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ دادهﻫﺎ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺑﺎزﺗﻮﻟﯿﺪ دﻗﯿﻖ از ﻣﻘﻄﻊ ﻓﻀﺎي داﺧﻠﯽ‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﻧﺪ )ﺷﮑﻞ ‪ .(6-8‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺒﺪ دروﻧﯽ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ و ﻣﻘﻄﻊ ﺗﯿﺰﺗﺮي در‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﻃﺮحﻫﺎي ﻗﺪﯾﻤﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢﺷﺪه دارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﺮﺳﯿﻢﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﻧﺎﻫﻤﮕﻨﯽﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻓﺮم ﭘﻮﺳﺘﮥ ﮔﻨﺒﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺟﺎﯾﮕﯿﺮي و ﺷﮑﻞ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎ ﻗﺎﺑﻞﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪ .‬دادهﻫﺎي ﺗﻮﻟﯿﺪﺷﺪه‬
‫‪97‬‬
 ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن| ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .6‬ﺑﺮش ‪ CC‬از ﻣﺤﻞ ﭼﺎه‪ ،‬ﻃﺎﻗﭽﻪﻫﺎ و ﻃﺒﻘﺎت ﺗﺤﺘﺎﻧﯽ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .7‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭼﺎه )ﮔﻤﺎﻧﮥ ب( روي ﻧﻘﺸﮥ ﻫﯿﺌﺖ آﻟﻤﺎﻧﯽ‬

‫‪98‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ | دوره ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ | 1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪.8‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﭼﺎه ﮐﺎوش ﺷﺪه در ﻃﺒﻘﻪ ‪c‬‬

‫‪99‬‬
 ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن| ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .9‬ﻣﻬﺮاب ﻃﺒﻘﮥ ‪b‬‬

‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ اﺧﺘﻼف در ﻋﺮض ﻃﺎقﻧﻤﺎﻫﺎي ﺟﺎﻧﺒﯽ‬
‫دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد و اﺑﻌﺎد آﻧﻬﺎ در دﯾﻮار ﻏﺮﺑﯽ در ﯾﮏ ﻣﻮرد ‪ 1/32‬و‬
‫در دﯾﮕﺮي ‪ 1/42‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺧﺘﻼف ‪ 10‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮي ﻣﯿﺎن‬
‫ﻋﺮض اﯾﻦ ﻃﺎقﻧﻤﺎﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ‬
‫دو ﻃﺎق ‪ 9‬ﻣﺘﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﺎﻇﺮي ﺑﺎ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ اﯾﻦ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺗﻘﺎرنﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮيﻫﺎ درﺑﺎرة روﻧﺪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و ﻃﺮاﺣﯽ ﺑﻨﺎ ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺷﮑﻞ ‪(9‬؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﭘﺎﯾﮥ ﺳﺘﻮنﻫﺎ‬
‫اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮوزه در زﯾﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻨﺎ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻤﺎي‬
‫دﯾﻮار ﺟﻨﻮﺑﯽ )ﻗﺒﻠﻪ( ارﺗﻔﺎع اﯾﻦ ﭘﺎﯾﮥ ﺳﺘﻮنﻫﺎ ﺑﯿﻦ ‪ 0/54‬ﺗﺎ ‪0/60‬‬
‫ﻣﺘﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻣﻮرد اﯾﻦ ارﺗﻔﺎع ﺑﻪ ‪0/65‬ﻣﺘﺮ ﻧﯿﺰ‬

‫‪100‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ | دوره ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ | 1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .9‬ﻣﻬﺮاب ﻃﺒﻘﮥ ‪b‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﯾﻦ اﺑﻨﯿﻪ و ﺑﻪوﯾﮋه ﮔﻨﺒﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﺴﺠﺪ‬ ‫ﺑﻪ ﻃﺮاﺣﯽ ﻧﻤﺎي ﺑﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ اﺑﻌﺎد ﻓﻀﺎي ﮔﻨﺒﺪ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن )ﮔﻨﺒﺪ ﺗﺎجاﻟﻤﻠﮏ(‪ .‬در اﺟﺰاي ﺑﻨﯿﺎدي ﺑﻨﺎ اﯾﻦ‬ ‫اﺧﺘﻼف اﺑﻌﺎد و اﻧﺪازهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎر‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ :‬ارﺗﻔﺎع ﺑﺨﺶ دﯾﻮارﻫﺎ ﺑﯿﻦ‬ ‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد ﯾﺎ اﻫﻤﯿﺘﯽ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧﻤﯽداده‪،‬‬
‫‪ 6/98‬و ‪ 7/04‬ﻣﺘﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳﺖ )ﺣﺪود ‪ 1‬درﺻﺪ(‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬ ‫ﯾﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻓﻊ اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎريﻫﺎ را در ﺑﻨﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫‪101‬‬
 ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن| ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬
‫را آﻣﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده از‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﺎت در اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻨﺘﺎج ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻃﺮاﺣﯽ‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﺎﯾﺞ در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺑﺮآوردﻫﺎي اﺳﺘﺨﺮاجﺷﺪه از ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺒﺪ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﺑﻪواﺳﻄﮥ اﺟﺮا و‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻨﺎ اﻣﮑﺎن ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ دﻗﯿﻖ ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻨﺎي‬
‫اﺻﻔﻬﺎن از ﻃﺮح ﻫﻨﺪﺳﯽ ﭘﯿﭽﯿﺪهاي اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﺪت ﺑﺮ اﺑﻌﺎد ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار اﺳﺖ‪ .‬در آﻧﺠﺎ دو اﺻﻮل‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﻨﺪﺳﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺻﻮل ﺑﺮاﺳﺎس‬
‫ﭘﻨﺞﺿﻠﻌﯽ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺑﺮﺧﯽ از اﺑﻌﺎد‬
‫ﻣﻬﻢ ﺑﻨﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ در ﻧﺴﺒﺖ ﻃﻼﯾﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ )ﻧﻮاﯾﯽ و‬
‫ﺣﺎﺟﯽﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،1390 ،‬ص ‪ .(129-128‬اﺻﻞ دﯾﮕﺮ ﻫﻨﺪﺳﯽ‬
‫در اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮاﺳﺎس اﺳﺘﻔﺎده از ﯾﮏ ﻣﺜﻠﺚ ﻗﺎﺋﻢاﻟﺰاوﯾﮥ ﻣﺨﺼﻮص‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺻﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﮑﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﺧﯿﺎم‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا او رﺳﺎﻟﻪاي درﺑﺎرة وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص‬
‫اﯾﻦ اﺻﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺧﯿﺎم ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﺜﻠﺚ اﺳﺘﺨﺮاج ﻣﯽﺷﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫)‪.(Özdural, 1995; Özdural, 1998‬‬
‫ﻣﻌﻤﺎر ﮔﻨﺒﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﭘﯿﺮوي از‬
‫اﯾﺪهﻫﺎي ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﺳﺘﺎد ﻫﻨﺪﺳﻪاي‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﯿﻢ ﻋﻤﺮ ﺧﯿﺎم در ﺷﻬﺮ ﺑﺮوﺟﺮد وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ اﻟﮕﻮي ﻫﻨﺪﺳﯽ اﺳﺘﻔﺎدهﺷﺪه در ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﮔﻨﺒﺪ ﺑﺮاﺳﺎس ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت اﺻﻞ ﻫﻨﺪﺳﯽ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﯿﺎم واﻗﻊ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺤﺮافﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در اﺑﻌﺎد ﺑﻨﺎ اﺛﺒﺎت اﯾﻦ ادﻋﺎ‬
‫را ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻋﻮض ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﺣﻞ اﯾﻦ ﻣﺸﮑﻞ‬
‫دوﺑﺎره ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ﻧﻤﺎي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ رﺟﻮع ﮐﺮد و ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت اﺑﻌﺎدي‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرگ را ﺟﺴﺖوﺟﻮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑﺎ اﻧﺤﺮافﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در اﺑﻌﺎد آرﻣﺎﻧﯽ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞاﺳﺘﻔﺎده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﻗﻄﺮ‬
‫ﮔﻨﺒﺪ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺣﺪود ‪ 10/15‬ﻣﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺑﻌﺎد را ﻣﯽﺗﻮان در ارﺗﻔﺎع ﭘﺘﮑﺎﻧﻪﻫﺎ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ‬
‫‪ 16‬ﻃﺎقﻧﻤﺎي ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ )ﺷﮑﻞ ‪(10‬؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ دﯾﻮارﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ و ﺑﺨﺶ ﻫﺸﺖ ﻃﺎق ﺑﺰرگ‬
‫ﻣﯿﺎﻧﯽ در ﻓﻀﺎي اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﯾﮏ ﻣﮑﻌﺐ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﺰرگ را‬
‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ در ﻧﻤﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﻃﺮح ﻣﺮﺑﻊ ﺑﻨﺎ ﯾﮏ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻬﻢ را اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻣﺮﺑﻊ در واﺣﺪﻫﺎي ﻃﻮﻟﯽ ﺑﺎ ﻋﺪد‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﻧﺪازهﮔﯿﺮي )ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ( ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﺎ ‪20‬‬
‫‪102‬‬
‫ارﺗﻔﺎع رأس ﻫﺸﺖ ﻃﺎق در ﻗﺴﻤﺖ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﻦ‪2/92‬‬
‫و ‪10/04‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬درﻧﻬﺎﯾﺖ اﯾﻨﮑﻪ ارﺗﻔﺎع ﭘﺎي ﮔﻨﺒﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻘﻄﻪﻫﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﻃﺎﻗﯽ ﮔﻨﺒﺪ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯿﻦ ‪ 11/96‬و ‪12/06‬‬
‫ﻣﺘﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺧﻂ ﻋﻤﻮدي ﺑﻨﺎ ﻧﯿﺰ اﺟﺰاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻪﺻﻮرت دﻗﯿﻖ‬
‫ﺗﺮاز ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﯾﮏ ﺑﺮش ﻣﻘﻄﻌﯽ از ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺮﺳﯿﻢ‬
‫ﯾﮏ ﺧﻂ ﻣﯿﺎﻧﯽ )ﺑﺎ ﻋﻼﻣﺖﮔﺬاري ﻧﻘﻄﻪﻫﺎي وﺳﻂ ﺧﻄﻮط( ﺑﺎ‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﯽ در ﺣﺪود ‪ 0/05‬ﻣﺘﺮ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪﯾﻦ اﺟﺰاي‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ رأس ﻃﺎق ﻣﺤﺮاب ﯾﺎ ﭘﻨﺠﺮة واﻗﻊﺷﺪه در‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻏﺮﺑﯽ ﭘﺎﯾﮥ ﮔﻨﺒﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻘﻄﮥ وﺳﻂ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺣﺪود‬
‫‪ 10‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮرﮐﻠﯽ اﯾﻦ اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ از اﺳﺘﺎﻧﺪاردﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﻨﺒﺪ ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺑﺎ اﻧﺤﺮاف ارﺗﻔﺎع ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 2‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ )ﺑﺎ ﻋﺮض ‪ 9/9‬ﻣﺘﺮ و‬
‫ارﺗﻔﺎع ‪ 19/25‬ﻣﺘﺮ( )‪ .(Özdural, 1998‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد از اﻧﺤﺮاﻓﯽ در ﺣﺪ ‪ 1‬درﺻﺪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ اﺟﺰاي ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖﺗﺮ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﻧﺘﯿﺠﮥ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺷﮑﻞ ﺑﻨﺎ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‬
‫ﺑﺮ اﺛﺮ زﻟﺰﻟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ اﻧﺤﺮافﻫﺎ در‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﺗﺮك ﯾﺎ ﺷﮑﺎﻓﯽ در ﺑﻨﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ زﻟﺰﻟﻪ ﺑﺎﺷﺪ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ آنﻃﻮر ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺮﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞرؤﯾﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري و ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽﻫﺎ روي ﺷﮑﻞ و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﻠﯽ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻨﺠﺎ ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﺗﺤﺮﯾﻒ و ﮐﺠﯽ ﻓﺎﺣﺶ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺑﻨﺎﻫﺎي اواﺧﺮ دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن‬
‫ﯾﺎ ﻗﺮون اوﻟﯿﮥ اﺳﻼﻣﯽ )ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﮐﻠﯿﺴﺎي ﻣﻘﺪس ﺳﺮﮐﯿﺲ‬
‫و ﺑﺎﺧﻮس در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻨﺒﺪ دروﻧﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﯾﻮارﻫﺎي ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﻨﺎ ﮐﺞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﺎ در ﺑﻨﺎي اﻣﻮي ﻗﺼﺮ‬
‫اﻟﺤﯿﺮاﻟﺸﺮﻗﯽ در ﺳﻮرﯾﻪ ﮐﻪ در آن دو ﻧﻘﺸﮥ ﻣﺴﺘﻄﯿﻠﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ ذوزﻧﻘﻪ و ﻣﺘﻮازياﻻﺿﻼع اﻧﺤﺮاف ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ(‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﺎت ذﮐﺮﺷﺪه در اﺑﻌﺎد ﻣﺠﺰاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد در ﺷﮑﻞ ﮐﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻗﺎﻋﺪه ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ اﻧﺤﺮاﻓﺎت را ﻧﺘﯿﺠﻪاي از ﻧﻘﺺ در ﻃﺮح ﺑﻨﺎ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة دﻗﺖ در اﺟﺮاﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺑﻌﺎد ﺣﻘﯿﻘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ ﺳﻪﺑﻌﺪي ﺗﻮﻟﯿﺪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ اﻣﮑﺎن ﻣﺤﺎﺳﺒﮥ اﻧﺤﺮاﻓﺎت و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎريﻫﺎي ﺑﻨﺎ‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ | دوره ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ | 1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﮥ اﯾﻦ اﺑﻌﺎد ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺣﺘﯿﺎط ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﻧﻮﺳﺎﻧﺎت ذﮐﺮﺷﺪه در اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬
‫ﺷﮑﻞ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﮥ ﻣﺮﻣﺖ ﺑﻨﺎ در دورهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و‬
‫ﺳﺎﺧﺖ دوﺑﺎرة ﭘﻮﺷﺶ ﮔﻨﺒﺪ در دورهﻫﺎي ﭘﺴﺎﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﻣﮑﺎن ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﻧﻮﺳﺎزي در ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫ﺑﺎﻻﯾﯽ ﻣﻨﻄﻘﮥ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞﺗﺼﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺣﺘﯿﺎط ﻻزم ﻣﯽﺗﻮان ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎر اﯾﻦ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﻪ واﺣﺪ ﺑﺰرگ اﯾﻦ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬دﯾﻮارهﻫﺎي ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ‪ -‬ﺑﺨﺶ‬
‫اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ‪ -‬ﮔﻨﺒﺪ ﺳﻪ ﻧﺴﺒﺖ ارﺗﻔﺎﻋﯽ ‪ 6 ،5 ،7‬را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ )ﺷﮑﻞ ‪.(10‬‬
‫‪.‬‬
‫ﺗﺎ ‪12/04‬ﻣﺘﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﮐﻤﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ‪ 24‬واﺣﺪ ارش‬
‫ارش )ﯾﮑﺎ( اﻧﺪازهﮔﯿﺮي ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺪازة ﯾﮏ ارش ‪ 50/08‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ‪ 21‬ارش ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ آرش‬
‫‪ 48/30‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﺗﭽﻪ ﺗﻌﺪاد ارشﻫﺎ ‪ 19‬ﻋﺪد ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻧﺪازة ﻫﺮﮐﺪام از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ‪ 53/40‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎ ًﻻ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ دو ﺑﻌﺪ اﺻﻠﯽ دﯾﮕﺮ ﻓﻀﺎي‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان درﺑﺎرة اﺑﻌﺎد ﯾﮏ ارش ﺑﻪاﻧﺪازة ‪50.08‬‬
‫ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﺑﺤﺚ ﮐﺮد‪ .‬ارﺗﻔﺎع ﻫﺸﺖ ﻃﺎق ﺑﺰرگ در ﺑﺨﺶ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﻦ ‪ 7/02‬ﺑﻪ ‪ 7/05‬ﻣﺘﺮ ﻣﺘﻐﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺿﺮﯾﺐ ﺧﻄﺎي‬
‫‪ 5‬ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮي ‪ 14‬واﺣﺪ ارش در اﯾﻦ ﻣﺤﺪوده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎي ﮔﻨﺒﺪ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﻧﻘﻄﮥ آﻏﺎزﯾﻦ ﻃﺎق ﮔﻨﺒﺪ ﮐﻪ در ﺑﺎﻻي‬
‫‪ 16‬ﻃﺎقﻧﻤﺎي ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ ﮐﻮﭼﮏ ﻗﺮار دارد‪ ،‬در ارﺗﻔﺎﻋﯽ ﺑﯿﻦ ‪11/96‬‬

‫ﺷﮑﻞ ‪ .10‬ﻣﻬﺮاب ﻃﺒﻘﮥ ‪b‬‬

‫‪103‬‬
 ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن| ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬

‫ﺑﺤﺚ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‬

‫ﻫﻨﺪﺳﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻃﺮح آن ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﻗﻄﺮ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد‪ ،‬ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﻣﻌﻤﺎري ﺑﻨﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‬ ‫ﻣﻘﺎﻻت و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻌﻤﺎري ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﺳﺐ و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت اﻓﺰودهﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري‬ ‫ﻏﯿﺮﻣﻄﻠﻮب دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﮔﻨﺒﺪدار دورة‬
‫اﯾﻦ ﺑﻨﺎ از ﻓﺮم و ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺧﻄﻮط و رﻧﮓﻫﺎ ﻏﻨﯽ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﻗﺎﺑﻞﻣﻘﺎﯾﺴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﯿﺰر اﺳﮑﻦ ﺳﻪﺑﻌﺪي ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﮥ ﭘﺮوژهاي‬
‫اﮔﺮ ﻓﻀﺎي داﺧﻠﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد ﺑﺮاي‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻘﺎﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﻨﺎ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﻟﯿﺪ اﻧﺪازهﮔﯿﺮيﻫﺎي دﻗﯿﻘﯽ‬
‫ﺑﺎزدﯾﺪﮐﻨﻨﺪة اﻣﺮوزي ﻣﻄﻠﻮﺑﯿﺖ زﯾﺎدي ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻟﯿﻞ‬ ‫ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺑﻌﺎد ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﻧﺒﻮد دﻗﺖ و رﯾﺰﺑﯿﻨﯽ ﻣﻌﻤﺎر‬
‫ﻋﻤﺪة آن ﻓﻀﺎي ﺧﺸﮏ و ﺧﺎﻟﯽ از ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت آن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻪﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﺟﺮد در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ ﺑﻨﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻓﻀﺎي ﻋﺎري از ﺗﺰﺋﯿﻦ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي آﺟﺮي ﻓﯿﻞﭘﻮﺷﻬﺎ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫ﺣﺎل ﺷﮑﻞ ﮐﻠﯽ ﺑﻨﺎ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﯽﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻋﺪه ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان‬
‫دﯾﻮارهﻫﺎ و ﺳﻄﺢ ﻃﺎقﻫﺎي ﻋﺎري از ﻫﺮ ﻧﻮع ﺗﺰﺋﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺎﻣﻼً‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻣﻌﻤﺎر اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻧﻘﺸﻪ و ﻃﺮح ﻣﺸﺨﺼﯽ را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮده اﺳﺖ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﻨﺒﺪدار اﯾﻦ دوره ﻧﺸﺎن‬ ‫ﮐﻪ در آن ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه و ﺑﺮاي اﺟﺮاﯾﯽﮐﺮدن اﯾﻦ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﻧﻬﺎ ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت آﺟﺮي و ﮔﭻﺑﺮي ﺳﻄﻮح‬ ‫ﻃﺮحﻫﺎ و ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت آﻧﻬﺎ‪ ،‬از اﻧﺤﺮافﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻨﺎ را ﭘﻮﺷﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد‬ ‫ﺑﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎر اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﻤﺎر ﮔﻨﺒﺪ‬
‫ﺑﺪون ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت اﺷﺎرهﺷﺪه ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺮي‬ ‫ﺷﻤﺎﻟﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي اﺟﺮاي رواﺑﻂ‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶﻫﺎي ﮐﺎوشﺷﺪه در زﯾﺮزﻣﯿﻦ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺒﯽ دﻗﯿﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪة ﻧﻮارﻫﺎي ﺗﺰﺋﯿﻨﯽ آﺟﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺎن ﺗﺎزهاي‬ ‫ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎر ﯾﮏ ﻧﻘﺸﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ در آن‬
‫ﺑﻪ ﺳﻄﻮح دﯾﻮارهﻫﺎ و ﺳﺘﻮنﻫﺎ ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ دو دﻟﯿﻞ در‬ ‫ﺳﯿﺴﺘﻤﯽ ﺑﺮاي ﻗﺮارﮔﯿﺮي ﺳﺘﻮنﻫﺎ و ﻃﺎقﻫﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ‪ ،‬و ﻃﺮح دﻗﯿﻖ‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺑﺎﻻﯾﯽ دﯾﻮارهﻫﺎ از اﯾﻦ ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﮐﻤﺘﺮ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﻗﺮارﮔﯿﺮي ﻓﻀﺎي اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ از ﻣﺮﺑﻊ ﺑﻪ داﯾﺮة ﮔﻨﺒﺪ ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﺳﻄﻮح اﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﻣﺮﻣﺖ و ﺑﺎزﺳﺎزيﻫﺎي ﺑﻌﺪي‬ ‫ﺑﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺳﺎزﻧﺪة ﺑﻨﺎ ﺗﺼﻮر دﻗﯿﻘﯽ از ارﺗﻔﺎع ﺑﺨﺶﻫﺎي‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﻄﺢ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت ﮔﭽﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﻔﺖ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﻪ‬
‫ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﻣﮑﺎن ﺑﺎزﺳﺎزي اﯾﻦ‬ ‫ﺷﺶ )‪ (6 ،5 ،7‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي دﯾﻮارهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺶ اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ و ﮔﻨﺒﺪ‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎ دﯾﮕﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﻓﻀﺎي‬ ‫ﻓﺮﻣﻮﻟﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﺎر ﺑﺎ اﺟﺮاي آن ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮐﻠﯽ ﺑﻨﺎ‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ در ﺗﺮﺳﯿﻢﻫﺎي ﻣﻘﻄﻊﻫﺎي ﺑﻨﺎ ﻗﺎﺑﻞﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫را ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮده ﺑﻮد‪ .‬او ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻃﺮح ﺧﻮد ﻣﯿﺰان‬
‫ﻓﻀﺎي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ ﺑﺮوﺟﺮد ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺗﺨﯿﻞ ﺑﺎزدﯾﺪﮐﻨﻨﺪه ﻧﯿﺎز‬ ‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺿﺮوري را ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دارد ﺗﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺑﻨﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺎﺑﻞﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ‬ ‫اﯾﻦ ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﺮاي ﺑﺎزدﯾﺪﮐﻨﻨﺪه در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ اﻫﻤﯿﺖ آن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي دﯾﮕﺮ دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫در ﻃﻮل روﻧﺪ ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﺮاي ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫زﯾﺎد اﻫﻤﯿﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﻤﺘﺮي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﯾﮏ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري‬ ‫از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬ﯾﮏ دﯾﻮار‪ ،‬ﯾﮏ ﻃﺎق ﯾﺎ ﺳﺘﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از‬
‫ﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮاي ﻣﺠﻠﮥ اﺛﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻤﺎن آﻗﺎﺟﺎﻧﯽ‬ ‫ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺗﺸﺨﯿﺺ داده ﺷﻮد؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦ‬
‫)ﺑﺎﻣﺒﺮگ( ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺘﻦ آن از زﺑﺎن آﻟﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ‬ ‫ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﻣﺬﮐﻮر در ارﺗﻔﺎﻋﯽ‬
‫ﺻﻤﯿﻤﺎﻧﻪ ﺗﺸﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ اﻧﺴﺎن ﻗﺎﺑﻞﻣﺸﺎﻫﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﺸﻢ اﻧﺴﺎن‬
‫واﺿﺢ ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﺘﻮنﻫﺎ و‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ‬ ‫درﮔﺎهﻫﺎي ﻃﺎقدار ﺑﺨﺶ ﭘﺎﯾﯿﻨﯽ ﻓﻀﺎي ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﻌﻤﺎران دورة‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎﻟﯽ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﻬﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ اﺻﻮﻻً ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺑﺎزدﯾﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﺮح ﮐﺎﻣﻞ ﯾﮏ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﮥ‬
‫ﺗﻌﺎرض ﻣﻨﺎﻓﻊ‬ ‫اﺻﻔﻬﺎن را در ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﻃﻼﯾﯽ ﻣﯽرﯾﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺎرﺿﯽ در ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﻃﺮاﺣﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦ ﻃﺮحﻫﺎ و ﺗﻨﺎﺳﺒﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺎزي ﺑﺎ‬

‫‪104‬‬
 ‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ | دوره ‪ ،40‬ﺷﻤﺎره ‪ | 1‬ﺑﻬﺎر ‪1398‬‬

‫)‪ .(Smith, 1939‬ﻗﺪﻣﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ زواره‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل‬
‫‪ 530‬ق‪ 1135 /‬م ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎي زﯾﺎدي در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻣﻌﻤﺎري ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺎرﯾﺦ دﻗﯿﻘﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا روي ﮐﺘﯿﺒﻪ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ در اﯾﻮان ﺗﺎرﯾﺦ ‪546‬‬
‫ق‪1169 /‬م ﻗﺎﺑﻞﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪﻣﺖ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﮥ اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﯾﺎد در ﺳﺎل ‪ 560‬ق‪/‬‬
‫‪1162‬م ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاري ﮐﺮد )ﭘﯿﺶ از ﺳﺎﺧﺖ اﯾﻮان و ﭘﺲ از‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اردﺳﺘﺎن ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮي اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ‬
‫اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد( )ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﺎﺧﮑﯽ‪.(1391 ،‬‬
‫‪ .4‬ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ اﻧﺪازهﻫﺎ را ﻣﯽﺗﻮان در اﻧﺘﺸﺎر ﻧﻘﺸﻪﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺎ اﺑﻌﺎد ﺑﺰرگ ﺣﺬف ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮاي دﻗﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﻧﻘﺎط اﻧﺪازهﮔﯿﺮي را در ﻧﺮماﻓﺰار اﺗﻮﮐﺪ ﻋﻼﻣﺖ ﺑﺰﻧﯿﺪ و اﻧﺪازة‬
‫ﻣﯿﺎن آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ دﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻧﺘﯽﻣﺘﺮ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯽ ﻧﻮﺷﺖ‬
‫‪ .1‬اﺳﮑﻦ اﯾﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﺳﮑﻨﺮ ﺳﻪﺑﻌﺪي ﻓﺎرو و از‬
‫‪ 25‬ﻧﻘﻄﻪ ﺑﺮداﺷﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺶ ﻧﻘﻄﻪ از اﯾﻦ ﻧﻘﺎط در‬
‫ﺑﺨﺶ ﺗﺤﺘﺎﻧﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ )ﮐﺎرﺑﺮي اﻣﺮوزي‪ :‬زﯾﺮزﻣﯿﻦ( و ﭘﻨﺞ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ در ﻓﻀﺎي داﺧﻠﯽ ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ روي ﺳﻄﺢ ﮐﻒ اﻣﺮوزي‬
‫ﮔﻨﺒﺪﺧﺎﻧﻪ واﻗﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .2‬اﯾﻦ ﻃﺮحﻫﺎ را ﯾﻮﻟﯿﺎ ﻣﻮﻟﺮ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺴﺠﺪ ﺳﯿﻦ ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن اﺻﻔﻬﺎن )‪ 529‬ق‪ 1134 /‬م(‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺴﺠﺪ ﮔﻨﺒﺪدار ﺷﻤﺮده ﺷﻮد؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‬
‫ﻓﺮم ﺳﺎﺧﺖ ﮔﻨﺒﺪ اﯾﻦ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در آن از ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻘﺮﻧﺲ‬
‫)ﭘﺘﮑﺎﻧﻪ( ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ ﻃﺎق ﮔﻨﺒﺪ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آن را‬
‫ﺑﻪﺷﺪت از ﻓﻀﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﻨﺒﺪ دار ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫‪References‬‬

‫‪Blair, S. (1982). An Inscription from Barūjird:‬‬ ‫‪The Journal of the Society of Architectural Historians,‬‬
‫‪New data on domed pavilions in Saljūq mosques. In‬‬ ‫‪54(1), pp. 54-71.‬‬
‫‪the Art of the Saljūqs in Iran and Anatolia.‬‬
‫‪Özdural, A. (1998). A mathematical sonata for‬‬
‫‪Proceedings of a Symposium held in Edinburgh in‬‬
‫‪architecture: Omar Khayyam and the Friday Mosque‬‬
‫‪1982, ed. by R. Hillenbrand, Costa Mesa, Cal. 1994,‬‬
‫‪of Isfahan. Technology and Culture, 39(4), pp. 699-‬‬
‫‪(pp. 4-11).‬‬
‫‪715.‬‬
‫‪Galdieri, Eugenio: Iṣfahān: Masǧid-i Ǧumʿa. 3‬‬
‫‪Pope, Arthur Upham - Ackerman, Phyllis (Eds.): A‬‬
‫‪vols. Rome: IsMEO 1972-1984.‬‬
‫‪Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the‬‬
‫‪Godard, A. (1956). Les anciennes mosquées de‬‬ ‫‪Present. 5 vols. London/New York 1938-39, Repr. in‬‬
‫‪l'Iran. Arts asiatiques, 3(1), pp. 48-63.‬‬ ‫‪14 vols. London/New York/Tokyo 1964-1967.‬‬
‫‪Holod, R. (1988). Text, plan and building: On the‬‬ ‫‪Siroux, Maxime: “La mosquée Djumʿa de‬‬
‫‪transmission of architectural knowledge. Theories and‬‬ ‫‪Bouroujird". BIFAO 46 (1947), pp. 239-258‬‬
‫‪principles of design in the architecture of Islamic‬‬
‫‪Smith, M. B., & Godard, Y. (1935). Material for a‬‬
‫‪societies, ed. by M. B. Ševčenko, Cambridge, Mass.‬‬
‫‪Corpus of Early Iranian Islamic Architecture: I.‬‬
‫‪1988, pp. 1-12.‬‬
‫‪Mas͟d͟jid-i ͟D͟jum'a, Demāwend. Ars Islamica, 2(2), pp.‬‬
‫‪Korn, L. (2009). Dome Chambers of the Saljuq‬‬ ‫‪153-173.‬‬
‫‪Period: a multi-faceted phenomenon of Islamic art in‬‬
‫‪Smith, Myron B.: "Material for a Corpus of Early‬‬
‫‪Iran. in: Archäologische Mitteilungen aus Iran und‬‬
‫‪Iranian Islamic Architecture: III. Two Dated Seljuk‬‬
‫‪Turan 39, 2007 (2009), pp. 235-260.‬‬
‫‪Monuments at Sīn (Iṣfahān)". Ars Islamica 6 (1939),‬‬
‫‪Özdural,‬‬ ‫‪A.‬‬ ‫‪(1995).‬‬ ‫‪Omar‬‬ ‫‪Khayyam,‬‬ ‫‪pp. 1-10.‬‬
‫‪mathematicians, and" conversazioni" with artisans.‬‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي‪ /‬ﻗﺮن دوازدﻫﻢ‬ ‫ﺣﺎﺟﯽﻗﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻣﺒﯿﺰ و ﻫﻤﮑﺎران )‪ .(1383‬ﮔﻨﺞﻧﺎﻣﻪ‪ :‬ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫ﻣﯿﻼدي‪ .‬اﺛﺮ‪.96-83 ،(77) ،‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻊ‪ ،‬ج ‪ 7‬و ‪ .8‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪﺑﻬﺸﺘﯽ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1372‬ﮔﺰارش ﺑﺮرﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺗﻌﻤﯿﺮات‬ ‫ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﺎﺧﮑﯽ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ .(1391‬ﺗﺄﻣﻠﯽ در ﮐﺘﯿﺒﻪﻫﺎ و ﻧﻘﻮش‬
‫اﻧﺠﺎمﺷﺪه در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد ﺗﺎ آﺧﺮ ﺷﺶﻣﺎﻫﮥ اول ﺳﺎل‬ ‫ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ زواره‪ .‬ﻧﺎﻣﮥ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪.97-120 ،(97) ،‬‬
‫‪ .1370‬ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ )ﻣﻨﺘﺸﺮﻧﺸﺪه(‪.‬‬
‫ﮐﻮرن‪ ،‬ﻟﻮرﻧﺰ )‪ .(1396‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻗﺮوه )اﺳﺘﺎن زﻧﺠﺎن(؛‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻣﻮردي ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﻤﺎري اﯾﺮان و‬

‫‪105‬‬
 ‫ﻟﻮرﻧﺲ ﮐﻮرن| ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد؛ ﻧﮑﺎﺗﯽ درﺑﺎرة ﻃﺮاﺣﯽ و ﺳﺎﺧﺖ ﺑﻨﺎﻫﺎي دورة ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‬

‫ﻣﻬﺮﯾﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ )‪ .(1364‬ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮوﺟﺮد‪ .‬اﺛﺮ‪ 10) ،‬و ‪،(11‬‬

‫‪.77-165‬‬

‫ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻣﺒﯿﺰ و ﺣﺎﺟﯽﻗﺎﺳﻤﯽ ﮐﺎﻣﺒﯿﺰ )‪ .(1390‬ﺧﺸﺖ و ﺧﯿﺎل‪،‬‬

‫ﺷﺮح ﻣﻌﻤﺎري اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‬

‫‪106‬‬