JOURNAL OF RESEARCH ON ARCHAEOMETRY

Original Paper Received: 26 /07/2016

Vol. 2, No.2, Semi-Annual 2017, 35-48 Accepted: 13/02/2017

&

Abstract
In some of the archeological museum, the variety of blue object are nominated as Egyptian Blue, Lapis
lazuli and Lapis lazuli paste. In this research, it was found that there are many mistake in this clas-
sification. Lapis lazuli, a brilliant azure-blue color gemstone, is a mixture of minerals, primarily con-
taining the Lazurite (blue) with small amounts of calcite, sodalite, and gold-color flecks of pyrite. It has
been prized as an ornamental stone for over 6000 years. The most valuable lapis lazuli is the uniform
dark blue stone from Badakhshan of Afghanistan. This semiprecious blue stone was, and still is, used
for jewelry, mosaics and small carvings. Lapis lazuli was also ground and purified to make natural
ultramarine blue pigments. The Egyptian blue is the earliest known multicomponent synthetic pigment
produced in ancient times in Egypt since the Fourth Dynasty of the Old Kingdom in the 3rd millennium
BC, where it has been found as a pigment and formed into small objects such as amulets or beads.
Egyptian blue frit is a multicomponent material that was produced by firing a mixture of quartz, lime,
a copper compound and an alkali flux to a temperature in the range 850-1000 ◦C. Its principal
components are calcium-copper tetrasilicate crystals (cuprorivaite), which produce the blue color, and
partially reacted quartz particles bonded together by varying amounts of glass phase. In Mesopotamia
from about 1200 to 900 BC, the best information on artifacts of Egyptian blue comes from the
destruction debris of Hasanlu in north-west of Iran. Also, the range of Egyptian blue production in the
Achaemenid period is the best represented in the excavations at Persepolis. It must be emphasized that
“Lapis lazuli Paste” is a wrong term which is not truly exist. In this research, considering the wrong
terms which is used for nomination of the collection of blue objects; in the labels, registration records,
catalogs and etc, some scientific research was done to specify their characterization. 10 objects from
different archaeological sites including Hasanlu, Ziwiyh and Persepolis from the period of 1st
millennium BC to Achaemenid were selected for this research. These objects were in different size and
dimensions, including high jug with a variety of blue color from dark to pale blue, censer, plaque, small
head of a young prince or princess and etc. At first, all of the samples were documented and then,
structural investigation was realized by binocular microscope, to know condition and texture of their
surfaces. Scientific and analytical research was done by SEM-EDX and XRD. As a result, all of these
objects were identified as Egyptian blue. Finally, it was required to consider and overview the
classification of the group of blue objects, which was wrongly nominated as “lapis lazuli paste”, in fact,
it does not exist.
Keywords: Egyptian blue, Lapis lazuli, Structural studies, National Museum of Iran, SEM-EDX,
XRD.

* Corresponding author: dadashzadeh.maral@gmail.com

 ‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪1395/05/05 :‬‬ ‫ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬﻳﺮش‪1395/11/25 :‬‬ ‫ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم ‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪48- 35 ، 1395‬‬

‫»ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد« ﻳﺎ »آﺑﻲ ﻣﺼﺮي«؟‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﺷﻴﺎء ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﻤﻴﺮ‬
‫ﻻﺟﻮرد درﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺎرال داداشزاده‪ ،*1‬ﻣﻬﻨﺎز ﻋﺒﺪاﷲ ﺧﺎن ﮔﺮﺟﻲ‪ ،2‬رﺿﺎ وﺣﻴﺪزاده‬
‫‪ .1‬ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻣﺮﻣﺖ اﺷﻴﺎء ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪-‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬داﻧﺸﻜﺪه ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬اﻳﺮان‬
‫‪ .2‬اﺳﺘﺎد ﻣﺪﻋﻮ داﻧﺸﻜﺪه ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬و ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺨﺶ ﺣﻔﺎﻇﺖ و ﻣﺮﻣﺖ ﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫‪ .3‬ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖﻋﻠﻤﻲ و ﻣﺪﻳﺮ ﮔﺮوه ﻣﺮﻣﺖ داﻧﺸﻜﺪه ﻫﻨﺮ و ﻣﻌﻤﺎري داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﻛﺰي‪ ،‬اﻳﺮان‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫در ﻣﻌﺮﻓﻲ آﺛﺎر ﻣﻮزهاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﺷﻴﺎء ﺑﺎ ﻃﻴﻒ رﻧﮓ آﺑﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎم ﺳﻨﮓ ﻻﺟﻮرد‪ ،‬آﺑﻲ ﻣﺼﺮي و ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد ﻧﺎمﮔﺬاري ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و زﻣﻴﻨﻪ رﻧﮕﻲ در ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻠﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد ﻻﺟﻮرد ﺳﻨﮕﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﭼﻨﺪ ﻛﺎﻧﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﻈﻴـﺮ‬
‫ﺳﻮداﻟﻴﺖ‪ ،‬ﻛﻠﺴﻴﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺮﻳﺖ و ﻻزورﻳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺰء ﺳﻨﮓﻫﺎي دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ داراي ﺳﻄﺤﻲ ﺻﻴﻘﻠﻲ و ﻣﺎت ﺑﻮده و ﺑﻪ رﻧﮓﻫﺎي آﺑﻲ‬
‫ﺗﻴﺮه دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ از آن در ﺳﺎﺧﺖ اﺷﻴﺎء ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻨﮓ ﺗﺰﻳﻴﻨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻴﺶ از ‪ 6000‬ﺳﺎل ﻗﺪﻣﺖ دارد‪ .‬آﺑﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻧﮕﺪاﻧﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ دﺳﺖﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻮده ﻛﻪ در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﺨﺖ ﻣﺠﺰا ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬داراي ﻃﻴﻒ رﻧﮕﻲ از‬
‫آﺑﻲ ﻛﻤﺮﻧﮓ ﺗﺎ آﺑﻲ ﻓﻴﺮوزهاي اﺳﺖ و ﺑﺮاي اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر در ﻣﺼﺮ و ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺣﺪود ‪ 2500‬ق‪.‬م ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺗﺎ‬
‫‪ 800‬ﻣﻴﻼدي ﺑﻪﺻﻮرت ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻳﻦ دو ﻣﺎده‪ ،‬ﺑﻜﺎر ﺑﺮدن اﺻﻄﻼح ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد در‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ آﺛﺎري ﺑﺎ زﻣﻴﻨﻪ رﻧﮕﻲ آﺑﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ ﻧﺒﻮده و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ‪ .‬ازاﻳﻦرو ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ در راﺳﺘﺎي‬
‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﻧﺎمﮔﺬاري اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر‪ ،‬داراي اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ و ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺗﻌﺪاد ‪ 10‬ﻋﺪد از آﺛﺎر ﺷﺎﺧﺺ ﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﻮﻃﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﺴﻨﻠﻮ‪ ،‬زﻳﻮﻳﻪ و ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ از ﻫﺰاره اول ﭘﻴﺶ‬
‫از ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺎ دوره ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﻻﺟﻮرد و ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ درﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪه اﺷﻴﺎء‬
‫ﻛﺎرﺑﺮدي و ﺗﺰﺋﻴﻨﻲ ﺑﺎ ﺗﻨﻮع در اﺑﻌﺎد آنﻫﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻋﻮدﺳﻮز‪ ،‬ﺳﺮ ﺷﺎﻫﺰاده ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‪ ،‬ﭘﻼك‪ ،‬ﮔـﻞﻣـﻴﺦ و ﺗﻌـﺪاد دﻳﮕـﺮي از اﺷـﻴﺎء اﺳـﺖ‪.‬‬
‫آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎي اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روشﻫﺎي دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ روﺑﺸﻲ ‪ SEM‬ﺑﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﺠﺰﻳﻪ ‪ EDX‬و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ روش دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﭘﺮاش ﭘﺮﺗﻮاﻳﻜﺲ ‪ XRD‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﺷﻴﺎء ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ آﺑـﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷﺪه و در ﻫﻴﭻﻛﺪام از آنﻫﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ﻻﺟﻮرد وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ دﻻﻳﻠﻲ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮ ﺿﺮورت ﺑﺎزﻧﮕﺮي و‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮات در ﺑﺮﺧﻲ ﻋﻨﺎوﻳﻦ اﺷﻴﺎء ﻻﺟﻮرد‪ ،‬ﺣﺬف اﺻﻄﻼح ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ واژه ﺻﺤﻴﺢ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬آﺑﻲ ﻣﺼﺮي‪ ،‬ﻻﺟﻮرد‪ ،‬ﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري‪.XRD ،SEM-EDX ،‬‬

‫* ﻣﺴﺌﻮل ﻣﻜﺎﺗﺒﺎت‪ :‬ﺗﻬﺮان ﺧﻴﺎﺑﺎن اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ ﻧﺒﺶ ﺧﻴﺎﺑﺎن ﺳﻲ ﺗﻴﺮ ﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻣﺮﻣﺖ‪ ،‬ﺗﻠﻔﻦ‪6-66702061 :‬‬
‫ﭘﺴﺖ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻴﻜﻲ‪dadashzadeh.maral@gmail.com :‬‬
 ‫ﻣﺎرال داداشزاده و ﻫﻤﻜﺎران‪»/‬ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد« ﻳﺎ »آﺑﻲ ﻣﺼﺮي«؟ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‪...‬‬

‫ﺑﻪﻋﻨﻮان رﻧﮕﺪاﻧﻪ در ﻧﻘﺎﺷﻲ ﻣﺼﺮف داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ) ‪Holden,‬‬ ‫‪ .1‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‬

‫‪ .(1991, p. 154‬از اﻳـﻦ رو در اﻳــﻦ ﭘــﮋوﻫﺶ ﺑــﺎ اﻧﺠــﺎم‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﺮ روي ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪاي از آﺛـﺎر ﻣـﻮزه‬
‫ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن آﺑﻲ ﻣﺼﺮي و ﻻﺟﻮرد‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺿﻤﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺷﻴﺎء‪ ،‬اﺻﻼح در ﻧﺎمﮔﺬاري اﻳـﻦ دﺳـﺘﻪ از آﺛـﺎر در‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ آنﻫﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﺎده ﻛﻮﭘﺮورﻳﻮﻳﺖ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺳﺖ و در ﻃﺒﻴﻌﺖ‬
‫‪ .2‬روش ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ آﺛﺎري اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺛﺒﺖ و ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﻣﻮزهاي آنﻫـﺎ ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان ﺧﻤﻴـﺮ‬
‫ﻻﺟﻮرد و ﻻﺟﻮرد ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳـﺎس ﭘـﮋوﻫﺶ در‬
‫اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ را ﻓﺮاﻫﻢ آورده اﺳﺖ‪ .‬اﺷﻴﺎء ﻣﻨﺘﺨﺐ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑـﺮ‬
‫‪ 10‬ﻗﻠﻢ ﺷﺊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﻮﻃﻪﻫﺎي ﭘﻴﺶ از ﺗـﺎرﻳﺦ ﭼـﻮن‬
‫ﺣﺴﻨﻠﻮ و زﻳﻮﻳﻪ و ﻧﻴﺰ دوره ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﺗﻨﻮع در ﻓﺮم و ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﻃﻴﻒ رﻧﮕﻲ و اﺑﻌﺎد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ اﺟﺮاﻳﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎري دﻗﻴﻖ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري‬
‫و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آزﻣﺎﻳﺸـﮕﺎﻫﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از روش‬
‫دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ روﺑﺸﻲ ‪ SEM‬و ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ‪ EDX‬و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ روش دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ‬
‫ﭘﺮاش ﭘﺮﺗﻮاﻳﻜﺲ‪ XRD‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ اﺷـﻴﺎء‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻋﻤﺪﺗﺎً ﻛﺎرﺑﺮد آن در ﻧﻘﺎﺷﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷـﻲﻫـﺎي‬
‫‪ .3‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ‬
‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﻴﺪاﻧﻲ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﻣﻴﺎن ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﻴﻦ ﺣﻮزه ﻣﻴﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ رواج‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻦ واژه ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺳﻄﺢ اﺛﺮ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺮﺧﻲ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺷﻴﺎء از ﺗﺮﻛﻴﺐ ﭘﻮدر ﻻﺟـﻮرد و آب ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺪارك و دﻻﻳﻞ ﻋﻠﻤـﻲ ﺑـﺮ اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺎور وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬درواﻗﻊ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋـﺪم ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻛـﺎﻓﻲ از‬
‫ﻧﺤﻮه ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي رﻧﮕﺪاﻧﻪ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺎده اوﻟﻴـﻪ‬
‫در ﺳــﺎﺧﺖ اﺷــﻴﺎﺋﻲ ﻛــﻪ ﺑــﺎ ﻃــﻲ ﻣﺮاﺣــﻞ ﭘﺨــﺖ اﻧﺠــﺎم‬
‫ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺎمﮔﺬاري اﻳﻦ اﺷﻴﺎء از واژه ﻻﺟﻮرد ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺮ‬
‫ﻻﺟﻮرد )‪ (Lapis lazuli paste‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫رﻧﮕﺪاﻧﻪ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي در ﻫﺰاره ﺳـﻮم ق‪.‬م از ﻣﺼـﺮ و ﺧـﺎور‬
‫ﻧﺰدﻳـﻚ ﺷـﺮوع ﺷـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺲ ﺑـﻪ ﺟﺰﻳـﺮه ﻛـﺮت و ﻳﻮﻧـﺎن‬
‫آﺑﻲ ﻣﺼﺮي اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رﻧﮕﺪاﻧﻪ ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺸﺮ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي اوﻟـﻴﻦ ﺑـﺎر در‬
‫ﻣﺼﺮ و ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺣﺪود ‪ 2500‬ق‪.‬م ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪه و ﺳﭙﺲ‬
‫در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺗﺎ ‪ 800‬ﻣـﻴﻼدي ﺑـﻪﺻـﻮرت ﮔﺴـﺘﺮده‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬آﺑـﻲ ﻣﺼـﺮي ﻫﻤـﺎن ﻛﻮﭘﺮورﻳﻮﻳـﺖ‬
‫)‪ (Cuprorivaite‬ﻣﻌﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ از ﻧﻈﺮ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎدر اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﺮم ﻃﺒﻴﻌﻲ از آن در ﻏﻠﻈﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻢ‬
‫ﺑﺮاي اﻳﺠﺎد رﻧﮕﺪاﻧﻪﻫﺎي ﺑﺎدوام اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد و در ﺷﻜﻞ‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان آﺑﻲ ﻣﺼـﺮي ﻳـﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد ) ‪Béarat,‬‬
‫‪.(2012, p. 6‬‬
‫آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﺑﺎ ﭘﺨﺖ و ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﻛـﻮارﺗﺰ‪ ،‬ﻛﻠﺴـﻴﺖ و‬
‫ﻣﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻘﺪار ﻛﻤﻲ ﻗﻠﻴﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣـﺎده‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﻻﺟـﻮرد ﺑـﻮده و در دوران ﺑﺎﺳـﺘﺎن از‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭼﻬـﺎرم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻗـﺪﻳﻢ ﻣﺼـﺮ در ﻫـﺰاره ‪ 3‬ق‪.‬م‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ )‪ .(Ingo et al., 2013, p. 4284‬اﻳﻦ‬
‫ﺑــﺎزه زﻣــﺎﻧﻲ ﻫــﻢزﻣــﺎن ﺑــﺎ اواﻳــﻞ دوره ﺳﻠﺴــﻠﻪ ﺳــﻮم در‬
‫ﺑﻴﻦاﻟﻨﻬﺮﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻣﻮري )‪(Moorey‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود ﻇﻬﻮر آﺑﻲ ﻣﺼﺮي در اﻳﻦ ﻣﺤﺪوده زودﺗﺮ از‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ آن در ﻣﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ )‪ .(Moorey, 1994, p. 187‬اﻳﻦ‬
‫ﻣﺎده ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺮاي ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﻪﻋﻨﻮان رﻧﮕﺪاﻧﻪ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫دﻳﻮاري و ﺗﺰﺋﻴﻨﺎت ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي در‬
‫ﺳﺎﺧﺖ اﺷﻴﺎء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﮓﻫﺎي ﺑﺪل زﻳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﻣﻬـﺮه‬
‫ﻃﻠﺴﻢ‪ ،‬ﺗﺮﺻﻴﻊ ﺟﻮاﻫﺮات‪ ،‬ﻣﺠﺴـﻤﻪﻫـﺎ و ﻇـﺮوف ﻛـﺎرﺑﺮد‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )‪.(Canti & Heathcote, 2002, p. 831‬‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ در ﻧﺎمﮔﺬاري اﺷﻴﺎء آﺑﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل واژه ﺧﻤﻴـﺮ ﻻﺟـﻮرد ﺟـﺎﻳﮕﺰﻳﻦ آن‬
‫ﺷﺪه و ﺣﺘﻲ در ﻣﻮاردي ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺷﺒﺎﻫﺖ زﻣﻴﻨﻪ آﺑﻲ رﻧﮓ‪،‬‬
‫از اﻳﻦ اﺷﻴﺎء ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻻﺟﻮرد ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ‬
‫ﻻﺟﻮرد ﺳﻨﮕﻲ ﻣﺎت و ﻧﺴﺒﺘﺎً ﻧﻴﻤﻪ ﻗﻴﻤﺘﻲ ﺑﺎ رﻧﮓﻫﺎي آﺑـﻲ‬
‫ﺗﻴﺮه از ﺳﻨﮓﻫﺎي روزﮔﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮده و ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﺳـﻨﮓ‬
‫ﺗﺰﻳﻴﻨﻲ ﺑﻴﺶ از ‪ 6000‬ﺳﺎل ﻗﺪﻣﺖ دارد‪ .‬از آن در ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫اﺷﻴﺎء رﻳﺰ ﭼﻮن ﻣﻬﺮهﻫﺎ و ﻇﺮوف ﻛﻮﭼﻚ ﺗﺰﺋﻴﻨﻲ و روﻛﺶ‬
‫ﭘﻴﻜﺮهﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه و ﺑﺮاي اﺷﻴﺎء ﺑﺰرگﺗﺮ ﭼﻮن ﻇـﺮوف‪،‬‬
‫دﺳﺘﻪ ﺧﻨﺠﺮ و ﻏﻴﺮه ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭘـﻮدر آن ﻧﻴـﺰ‬

‫‪ │ 36‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬
‫)‪ (Tite, 1987‬ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ ﺣﻀﻮر ﺳﻴﻠﻴﺲ و ﻣﻴﺰان آن ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ وي ﺑـﻪ‬
‫دﻣﺎي ﭘﺨﺖ اوﻟﻴﻪ ﺣﺪود ‪ 1000-900°C‬اﺷﺎره ﻧﻤـﻮده ﻛـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺤﺪوده دﻣﺎﻳﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑـﺎ ﻣﻴـﺰان ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت ﻗﻠﻴـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺘﻐﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻣﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﭘﺨﺖ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ را ‪950-850°C‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺗﻐﻴﻴﺮات رﻧﮓ آﺑﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﺑﺎﻓﺖ اﺷﻴﺎء‬
‫آﺑﻲ ﻣﺼﺮي را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻋﻮاﻣـﻞ ﻓـﻮق ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﻣـﻲداﻧـﺪ‬
‫)‪ .(Moorey, 1994, p. 188-189‬ﺟﺰﺋﻴﺎت ﻓﻨـﻲ ﺑﻴﺸـﺘﺮ در‬
‫ﻣﻮرد ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ اﺷﻴﺎء آﺑـﻲ ﻣﺼـﺮي ﺗﻮﺳـﻂ ﮔـﺮوه‬
‫ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻮزه ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع آن‬
‫ذرات رﻳﺰداﻧﻪ اﺳﺖ وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺴﻴﺎر رﻧﮓﭘﺮﻳـﺪه و‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ و ذرات درﺷﺖداﻧﻪ ﺑﻪ رﻧﮓ آﺑﻲ ﺗﻴﺮه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ‬
‫)‪.(Vincent et al., 2003, p. 3‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻋﺪم‬
‫ﺛﺒﺖ اﺷﻴﺎء ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان در ﻣﻮزهﻫﺎ و ﺣﺘﻲ در ﻛﺎﺗﺎﻟﻮگﻫﺎي‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻛﺮات ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤـﺪود ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻮزهﻫﺎي داﺧﻞ ﻛﺸﻮر ﻧﺒﻮده و ﺣﺘﻲ در ﻣﻮزهﻫـﺎي ﻣﻄـﺮح‬
‫ﺟﻬﺎن ﻧﻈﻴﺮ ﻣﻮزه ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ ﻛـﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت ﺑﺴـﻴﺎري در اﻳـﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﻴﻢﺗﻨﻪ ﺷﻴﺮ ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﻪﻋﻨـﻮان آﺑـﻲ ﻣﺼـﺮي ﺷﻨﺎﺳـﺎﻳﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ در ﻛﺎﺗـﺎﻟﻮگ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ﻣﻮزه ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺗﺤـﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺳﻨﮓ ﻻﺟﻮرد ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ )ﺷـﻜﻞ ‪.(Fig. 1-1‬‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﻠﻮن درب ﻧﻴﺰ از ﺟﻨﺲ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه در ﻛﺘﺎب ﺷﻜﻮه اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﻻﺟـﻮرد ذﻛـﺮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪.(Fig. 2-2‬‬
‫ﺷﻜﻞ‪ :2‬ﻛﻠﻮن درب از ﺟﻨﺲ ﻻﺟﻮرد؛ دوره ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ 500 :‬ق‪.‬م ‪-‬‬
‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ؛ ﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫;‪Fig. 2: Lapis lazuli door knob; from Persepolis‬‬
‫‪Date: 500 B.C.: National museum of Iran‬‬
‫)‪(Booth-Clibborn, E., & Pūrjavādī, 2001, 491‬‬
‫‪37‬‬ ‫ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1395‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و در آﺧـﺮ ﻣـﻮرد ﻣﺼـﺮف روﻣـﻲﻫـﺎ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ اﻓﻮل اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ رﻧﮕﺪاﻧـﻪ از‬
‫روﻧﻖ اﻓﺘﺎد‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ واﻗﻌﻴـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧـﻪ داﻧـﺶ‬
‫ﺗﺨﺼﺼﻲ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ رﻧﮓ آﺑﻲ ﺑﺎﻛﻴﻔﻴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه‪ ،‬در ﺳﺪه ﻫﺸﺘﻢ ﻣـﻴﻼدي ﻛـﺎﻣﻼً از دﺳـﺖ‬
‫رﻓﺘــﻪ و در ﻋﺼــﺮ ﺣﺎﺿــﺮ ﻣﺠــﺪداً ﻛﺸــﻒ ﺷــﺪه اﺳــﺖ‬
‫)‪ .(Mazzocchin, 2004, p.129‬ﻛﺸﻒ دوﺑﺎره اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫در ﺳــﺎل ‪.1938‬م در ﺗــﻮده ﮔﺪاﺧﺘــﻪ آﺗﺸﻔﺸــﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳــﻂ‬
‫ﭘﺎﺑﺴــﺖ )‪ (Pobst‬در ﻣﻨﻄﻘــﻪ وﺳــﻮوﻳﻮس )‪ (Vesuvius‬در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﻬﺮ ﻧﺎﭘﻞ )‪ (Naples‬اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ) ‪Mirit‬‬
‫‪.(et al., 1995, p. 437-438‬‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑـﻪ ﻣﺎﻫﻴـﺖ آﺑـﻲ ﻣﺼـﺮي‪ ،‬ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻫـﻮﻣﻔﺮي دوي‬
‫)‪ (Humphray Davy‬اﻧﺠﺎم و ﺗﻮﺳﻂ ﻓـﻮك )‪ (Fouque‬در‬
‫ﺳﺎل ‪.1889‬م ﺗﻜﻤﻴﻞ و ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺷـﺪ‪ .‬وي اﻳـﻦ ﺗﺮﻛﻴـﺐ را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺘﺮا ﺳﻴﻠﻴﻜﺎت ﻛﻠﺴﻴﻢ‪-‬ﻣﺲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫آن ﻻري و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ )‪ (Lari et al., 1914‬در ﺧﺼـﻮص‬
‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي و ﺗﺄﺛﻴﺮ دﻣﺎي ﭘﺨـﺖ ﺑـﻪ ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ دﺳـﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در اداﻣـﻪ ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت‪ ،‬ﭼـﻴﺲ‬
‫)‪ (Chase‬در ﺳـــﺎل ‪.1971‬م و ﺑـــﺎﻳﺮ )‪ (Bayer‬و وﻳـــﺪﻣﻦ‬
‫)‪ (Widemann‬در ﺳﺎل ‪.1976‬م ﻣﺤﺪوده دﻣﺎﻳﻲ ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺑﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي و ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺗﻐﻴﻴﺮات دﻣﺎ در روﻧﺪ ﺳـﺎﺧﺖ را‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )‪.(Moorey, 1994, p. 188‬‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻌﺪي ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﻴﺮﺗـﻲ ) ‪Mirti et al.,‬‬
‫‪ (1995, p. 438‬ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺎﻫﻴﺖ و روﻧﺪ ﺳﺎﺧﺖ آﺑﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳـﻲﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي ﺗﺎﻳـﺖ‬
‫ﺷﻜﻞ‪ :1‬ﻧﻴﻢﺗﻨﻪ ﺷﻴﺮ از ﺟﻨﺲ ﻻﺟﻮرد؛ دوره ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ :‬ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ؛ ﻣﻮزه‬
‫ﻣﻠﻲ اﻳﺮان‬
‫;‪Fig. 1: Foreparts of lion in lapis lazuli; Date: Achaemenian‬‬
‫‪National museum of Iran‬‬
‫)‪(Tallis, 2005. 102‬‬
 ‫ﻣﺎرال داداشزاده و ﻫﻤﻜﺎران‪»/‬ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد« ﻳﺎ »آﺑﻲ ﻣﺼﺮي«؟ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‪...‬‬
‫ﻟﺤﺎظ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﺳﻨﮓ ﻣﻌﺪن ﻻﺟﻮرد‪ ،‬اﺑﻌﺎد اﺷﻴﺎء‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه از آن ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 20cm‬ﺑﻮده اﺳﺖ ) & ‪Herman‬‬
‫‪ .(Moorey, 2006, p. 71‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻣﺜـﺎل ﺑـﺰرگﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻮزه دﻣﺸﻖ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺎ ﺳﺮ ﺷـﻴﺮ‬
‫ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺎل ﻫﺎ از ﻻﺟﻮرد ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه و داراي ﺳـﺮ و دم‬
‫ﻃﻼﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺪوداً ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ‪ 2650‬ق‪.‬م و ارﺗﻔـﺎع آن‬
‫‪ 12cm‬اﺳﺖ )ﺷﻜﻞ ‪ .(Fig. 3-3‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺷﺎره ﻣﻲﮔـﺮدد‬
‫ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪاي ﺑﺎ ﻃﺮح ﮔﺎو ﺑﺎﻟﺪار از ﻣﻮزه رﺿﺎ ﻋﺒﺎﺳﻲ )ﺷﻤﺎره‬
‫اﺛﺮ ‪ (31‬ﻛﻪ ﻗﻄﺮ ﺻﻔﺤﻪ ﻣﺪور ﺣﺪود ‪ 28cm‬ﺑـﻮده و اﺛـﺮي‬
‫ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ده ﻗﻄﻌﻪ وﺻﺎﻟﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫)ﺷﻜﻞ ‪.(Fig. 4-4‬‬
‫را ﻣـﻲﺗـﻮان در ﻧـﻮر اﻧﻌﻜﺎﺳـﻲ ﻣﺸـﺎﻫﺪه ﻛـﺮد ) & ‪Gettens‬‬
‫‪ .5‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﺎر رﻧﮕﺪاﻧـﻪ آﺑـﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي‬
‫آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﻳﻚ ﻣﺎده ﭼﻨﺪ ﺟﺰﺋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮارت دادن‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﺷﻦ‪ ،‬ﺳﻨﮓ آﻫﻚ )و ﻳﺎ ﺷﻦ آﻫﻜـﻲ(‪ ،‬ﺗﺮﻛﻴﺒـﺎت‬
‫ﻣﺲ )ﺳﻨﮓ ﻣـﺲ و ﺑـﺮاده ﺑﺮﻧـﺰ( و ﮔـﺪازآورﻫﺎي ﻗﻠﻴـﺎﻳﻲ‬
‫)ﺳﻮداي ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﻧﺎﺗﺮون )‪ (Natron‬و ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﮔﻴﺎﻫـﺎن( در‬
‫دﻣﺎﻳﻲ ﺑﻴﻦ ‪ 850°C‬ﺗﺎ ‪ 1000°C‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد و ﺳﺎﺧﺘﺎري‬
‫ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻠﻮري و ﺳﺨﺖ دارد‪ .‬در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻧﻮر داراي ﺛﺒـﺎت‬
‫رﻧﮕﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬اﻧﻮاع رﻧﮓﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫از آﺑﻲ ﺗﻴﺮه ﺗﺎ آﺑﻲ ﺑﺴﻴﺎر روﺷﻦ را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دﺳـﺖ آورد‬
‫)‪ .(Canti & Heathcote, 2002, p. 831‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت‬
‫رﻧﮕـــﻲ در ﺗﺮﻛﻴـــﺐ و روش ﺳـــﺎﺧﺖ آن و ﻫﻤﭽﻨـــﻴﻦ‬
‫ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻧﺪازه داﻧﻪﻫﺎ و ﻧﺴﺒﺖﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﺐ‬
‫ﺷﻜﻞ‪ :4‬ﺻﻔﺤﻪاي ﺑﺎ ﻃﺮح ﮔﺎو ﺑﺎﻟﺪار؛ از ﺟﻨﺲ ﺳﻨﮓ ﻻﺟﻮرد؛‬
‫ارﺗﻔﺎع ‪ ،12 cm‬ﻋﺮض ‪ 14 cm‬و ﺿﺨﺎﻣﺖ ‪1/4 cm‬؛ دوره ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‬
‫;‪Fig. 4: Part of lapis lazuli disc showing a winged bull in relief‬‬
‫‪H: 12 cm, W: 14 cm, Th: 1.4 cm; Period: Achaemenian‬‬
‫)‪(Seipel, 2001, 232‬‬
‫‪ │ 38‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1395‬‬
‫‪ .4‬ﺳﻨﮓ ﻻﺟﻮرد و اﺷﻴﺎء ﻣﻮزهاي‬
‫ﻻﺟﻮرد ﺳﻨﮕﻲ اﺳﺖ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﭼﻨﺪ ﻛﺎﻧﻲ ﻣﺘﻔـﺎوت ﻧﻈﻴـﺮ‬
‫ﺳﻮداﻟﻴﺖ‪ ،‬ﻫﺎﻳﻮﺋﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻠﺴﻴﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺮﻳﺖ و ﻻزورﻳـﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺰء‬
‫اﺻﻠﻲ آن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻴﺶ از ‪ %25‬ﺗـﺎ ‪ %40‬آن را‬
‫ﺷﻜﻞ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬آن ﻧﻮع ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻟﻜﻪﻫﺎي ﺳـﻔﻴﺪ رﻧـﮓ‬
‫ﻛﻤﺘﺮ ﻛﻠﺴﻴﺖ و زرد رﻧـﮓ ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﭘﻴﺮﻳـﺖ ﻫﻤـﺮاه ﺑﺎﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻛﻴﻔﻴﺖ را دارا اﺳﺖ )‪.(Cally, 2009, p. 69‬‬
‫ﺷﻨﺎﺳــﺎﻳﻲ ﻻﺟــﻮرد در زﻳــﺮ ﻣﻴﻜﺮوﺳــﻜﻮپ ﻛــﺎر آﺳــﺎﻧﻲ‬
‫اﺳــﺖ‪ .‬ذرات ﻛــﺎﻣﻼً آﺑــﻲ و ﻧﻴﻤــﻪ ﺷــﻔﺎف اﻳــﻦ ﻣــﺎده داراي‬
‫ﺷﻜﺴﺘﮕﻲﻫﺎي ﺻﺪﻓﻲ ﺷﻜﻞ اﺳﺖ‪ .‬ذرات ﻛﻠﺴﻴﺖ ﺑـﻲرﻧـﮓ‬
‫ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ‪ ،‬و ذرات رﻳﺰ ﻃﻼﻳﻲ رﻧـﮓ ﭘﻴﺮﻳـﺖ آﻫـﻦ‬
‫‪ .(Stout, 1966, p. 163‬ﺑﻪﺧﻮﺑﻲ ﺻـﻴﻘﻞ ﻣـﻲﭘـﺬﻳﺮد و ﺟـﺰو‬
‫ﺳﻨﮓﻫﺎي دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺳـﻨﮓ ﻧﺴـﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺮارت‪ ،‬ﻓﺸﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻠﻮلﻫﺎي ﮔﺮم ﻳﺎ اﺳﻴﺪﻫﺎ و ﻣﺤﻠـﻮلﻫـﺎي‬
‫ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺣﺴﺎس اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺎﺧﺎﻟﺼـﻲ ﭘﻴﺮﻳـﺖ ﺑﺎﻋـﺚ ﺟﻠـﻮه‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ آن ﻣﻲﺷﻮد و دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ اﺻـﺎﻟﺖ ﺳـﻨﮓ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣﻘـﺪار زﻳـﺎد ﭘﻴﺮﻳـﺖ ﺑﺎﻋـﺚ ﺟﻠـﻮه ﻣـﺎت آن‬
‫ﺧﻮاﻫـﺪ ﺷـﺪ )‪ .(Adib, 1990, p. 257‬آﻧﺎﻟﻴﺰﻫـﺎي ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻫﺮﭼﻪ درﺻﺪ ﺳﻮﻟﻔﻮر در ﻻﺟﻮرد ﺑﻴﺸـﺘﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫رﻧﮓ آﺑﻲ آن ﺗﻴﺮهﺗﺮ اﺳـﺖ و ﻫﺮﭼـﻪ آﺑـﻲ آن ﺗﻴـﺮهﺗـﺮ ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ارزش ﺳﻨﮓ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )‪.(Zarmehri, 2009, p. 321‬‬
‫ﺳﻨﮓ ﻻﺟﻮرد از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ اﺷﻴﺎء ﻛﺎرﺑﺮدي و‬
‫ﺗﺰﺋﻴﻨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي آن در ﻣﻮزهﻫـﺎي‬
‫اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ و ﻗﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻜﻞ ‪ :3‬ﭘﺮﻧﺪه ﺑﺎ ﺳﺮ ﺷﻴﺮ؛ از ﺟﻨﺲ ﺳﻨﮓ ﻻﺟﻮرد؛ ارﺗﻔﺎع‪12 cm :‬‬
‫ﻗﺪﻣﺖ‪ :‬ﺣﺪود ‪ 2650‬ق‪.‬م؛ ﻣﻮزه دﻣﺸﻖ‬
‫‪Fig. 3: Lion-head eagle; lapis lazuli; Height: 12 cm‬‬
‫‪Period: 2650 B.C.; Museum of Damascus‬‬
‫)‪(Stöllner et al., 2004, 66‬‬
 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬
‫اﺳــﺖ اﻛﺴــﻴﺪ ﻗﻠــﻊ )‪ (CuO‬و ﻳــﺎ ﻣﺎﻻﻳﻴــﺖ )‪CaSnSiO5-‬‬
‫‪ (Malayaite‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎﻳﺖ و ﻫﻤﻜﺎراﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ آوردن اﻃﻼﻋﺎت در ﻣﻮرد روشﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻃﻴـﻒ ﮔﺴـﺘﺮدهاي از ﺑﺎﻓـﺖ آﺑـﻲ ﻣﺼـﺮي ﻣﺘﻔـﺎوت‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﻧﺮم و ﺷﻜﻨﻨﺪه ﺗﺎ ﺳـﺨﺖ و ﻧﻴﻤـﻪﺷﻴﺸـﻪاي و در‬
‫رﻧﮓ ﻫﺎي آﺑـﻲ روﺷـﻦ ﺗـﺎ ﺗﻴـﺮه‪ ،‬درﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺳـﻴﻠﻴﺲ‬
‫ﺑﻴﺶازﺣﺪ )‪ %5‬ﺗـﺎ‪ (%40‬و ﺑـﺎﻻﺗﺮ از آن ﺑـﺮاي ﺗﻮﻟﻴـﺪ آﺑـﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻻزم و ﺿﺮوري اﺳﺖ و ﻣﻘـﺪار ﺑﺴـﻴﺎر ﻛـﻢ‬
‫اﻛﺴﻴﺪ ﻛﻠﺴﻴﻢ و اﻛﺴﻴﺪ ﻣﺲ ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻜﺮر آن‬
‫اﺳﺖ )‪.(Tite, 1987, p. 34‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﺣﺮارت در ﺣﺪود ‪ 900°C‬ﺑﺮاي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت‬
‫ﻗﻠﻴﺎي ﺑﺎﻻ و ﺣﺪودا ً‪ 1000°C‬ﺑﺮاي ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت داراي ﻗﻠﻴـﺎي‬
‫ﻛﻢ ﺟﻬﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﺑﺎ ﺑﺎﻓﺖ درﺷﺖ و زﺑـﺮ ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑـﻪ رﻧـﮓ آﺑـﻲ ﺗﻴـﺮه دارد و‬
‫ﺳﺨﺘﻲ آن ﺑﻪ ﻣﻴـﺰان ﻓـﺎز ﺷﻴﺸـﻪاي )ﻣﺤﺘـﻮاي ﻗﻠﻴـﺎ( آن‬
‫ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬ﻣﻮاد ﺑﺎ ﺑﺎﻓﺖ درﺷـﺖ و زﺑـﺮ ﺑـﺮاي اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﻳﻪ و اﺳﺎس رﻧﮕﺪاﻧﻪ ﺑﺎ ﻃﻴـﻒ وﺳـﻴﻌﻲ از رﻧـﮓ‬
‫)ﺗﻴﺮه ﺑﻪ روﺷﻦ( از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﺎﺋﻴﺪن ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﻲآﻳـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺮاي ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي رﻳﺰ‪ ،‬ﭘﺨﺖ دوﻣﺮﺣﻠـﻪاي ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺳﺎﺋﻴﺪن و ﺧﺮد ﻛﺮدن و ﻗﺎﻟﺐﮔﻴﺮي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﻮرد ﻧﻴـﺎز در‬
‫ﻣﻴﺎن ﭘﺨﺖ اول و دوم ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻌﻤﻮل ﺑﺮاي ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺣـﺮارت دوم ﺑـﻴﻦ ‪ 950 -850°C‬اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﻠﻴﺎ ﻛﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ آﺑﻲ روﺷﻦ و ﻧﺮم اﺳﺖ و‬
‫اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﻗﻠﻴﺎ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ آﺑﻲ ﺗﻴﺮه ﺑﻮده و ﺳﺨﺖ‬
‫اﺳﺖ )‪.(Moorey, 1994, p. 188-189‬‬
‫از دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻞ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ در رﻧﮓ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺳﺎﺧﺖ آن و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻔﺎوت در اﻧﺪازه داﻧﻪﻫﺎ و‬
‫ﻧﺴﺒﺖ آن ﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬رﻧﮓ آﺑﻲ ﻣﺼﺮي اﻏﻠﺐ ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫رﻧﮕﺪاﻧﻪﻫﺎي ﻧﺴﺒﺘﺎً درﺷﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛـﻪ ﻛـﺎﻫﺶ‬
‫اﻧﺪازه داﻧﻪﻫﺎ ﺑﻪوﺳﻴﻠﻪ ﺳﺎﻳﻴﺪن ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ رﻧـﮓﭘﺮﻳـﺪﮔﻲ آن‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از اﺷﻴﺎء ﻛﻮﭼﻚ در ﻧﻴﻤﻪ و اواﺧـﺮ ﻫـﺰاره‬
‫اول ق‪.‬م ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺗﺴﻬﻴﻞ در ﻗﺎﻟﺐرﻳﺰي ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً رﻳﺰداﻧﻪ ﺑﻮده‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮريﻛﻪ ﺑﻪﺟﺎي آﺑﻲ ﺗﻴـﺮه‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳـﻞ ﺑـﻪ روﺷـﻨﻲ دارﻧـﺪ‬
‫)‪.(Lambert, 1984, p. 234‬‬
‫‪ CuO‬و ﻳﺎ ﻛﻮﭘﺮﻳﺖ ‪ (Cu2O‬و در ﺻﻮرت وﺟﻮد ﺑﻴﺶازﺣـﺪ‬
‫‪ .6‬ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت آزﻣﺎﻳﺸﮕﺎﻫﻲ‬
‫ﭘﺮوﻧﺪه ﺛﺒﺘﻲ اﺷﻴﺎء ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻫﻤـﺎﻫﻨﮕﻲﻫـﺎي‬
‫‪39‬‬ ‫ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1395‬‬
‫آن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع آن‪ ،‬ذرات رﻳﺰ ﺑﻮده ﻛﻪ در اﻳـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺴﻴﺎر رﻧﮓﭘﺮﻳـﺪه اﺳـﺖ و ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲﻛـﻪ ذرات آن‬
‫درﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻧﮓ آن ﺗﻴﺮه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد )‪Gettens & Stout,‬‬
‫‪.(1966, p. 163‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺷﻴﺎء آﺑﻲ ﻣﺼﺮي در‬
‫دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﺨﺖ ﻣﺠﺰا ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از ﭘﺨـﺖ‬
‫اوﻟﻴﻪ و ﺳﺎﻳﻴﺪن و ﺧﺮد ﻛﺮدن ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت ذﻛﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت‬
‫ﭘﻮدر رﻧﮕﺪاﻧﻪ درﻣﻲآﻳﺪ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ اﻓﺰودن آب و ﻛﻤﻲ آﻫـﻚ‬
‫)ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺴﺖ( ﺑﻪﺻﻮرت ﺧﻤﻴﺮ درآﻣﺪه‪ ،‬ﭘﺲ از ﻗﺎﻟﺐﮔﻴﺮي‬
‫و ﻓﺮمدﻫﻲ ﻣﺠﺪداً ﺣﺮارت داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻓﺮآﻳﻨـﺪ ﺗﻮﻟﻴـﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺨﺖ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺑﺎﻋﺚ اﻓﺰاﻳﺶ ﻃﻴﻒ رﻧﮓ آﺑـﻲ و ﭼﺴـﺒﻨﺪﮔﻲ‬
‫ذرات از ﻃﺮﻳﻖ رﺷﺪ ﻛﺮﻳﺴﺘﺎلﻫﺎ ﺷﺪه و ﻣﻨﺠﺮ ﺑـﻪ ﺳـﺨﺖ‬
‫ﺷﺪن ﻣـﻮاد ﻣـﻲﺷـﻮد ) ‪Béarat, 2012, p. 6; Schmidt,‬‬
‫‪.(1957, p. 134‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻣﺎﻫﻴـﺖ آﺑـﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي از ﺟﻤﻠﻪ رﻧﮓ آن‪ ،‬ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان ﻧﺴﺒﻲ اﻛﺴـﻴﺪ‬
‫ﻛﻠﺴﻴﻢ و اﻛﺴﻴﺪ ﻣﺲ دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺪار اﻛﺴﻴﺪ ﻣﺲ ﺑـﻴﺶ از‬
‫ﻣﻘﺪار اﻛﺴﻴﺪ ﻛﻠﺴﻴﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻮر آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫ﻓﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت آﺑﻲ ﭘﺮرﻧﮓ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺷﻮد؛ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﮔﺮ‬
‫ﻣﻘـــﺪار اﻛﺴـــﻴﺪ ﻛﻠﺴـــﻴﻢ ﺑﻴﺸـــﺘﺮ ﺑﺎﺷـــﺪ وﻻﺳـــﺘﻮﻧﻴﺖ‬
‫)‪ (Wollastonite‬و ﻳﺎ دوﻳﺘﺮﻳﺖ )‪ (Devitrite‬ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و‬
‫اﻛﺴﻴﺪ ﻣﺲ ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه در ﻓﺎز ﺷﻴﺸﻪاي ﺣـﻞ ﺷـﺪه و آﺑـﻲ‬
‫روﺷﻦ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد )‪.(Tite, 1987, p. 34‬‬
‫ﮔﺮدآوري ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪ دﺳﺖ آﻣﺪه از ﺑﺮرﺳﻲﻫـﺎي اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺷﺪه ﺑﺮ روي اﻳﻦ ﻣﺎده ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻴﺮﺗﻲ ) ‪Mirti et al., 1995,‬‬
‫‪ (p. 438‬ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ دﻣﺎ ﺑـﻴﺶ از ‪1050°C‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻧﮕﺪاﻧﻪ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮد و اﮔﺮ ﻛﻤﺘﺮ از ﻣﻴـﺰان ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ‪ ،‬رﻧﮓ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﻜﻞ داده و ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﻣﻮاد اوﻟﻴﻪ ﺑﺎ ﻧﺴـﺒﺖ دﻗﻴـﻖ ﺑـﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﺗﺮﻛﻴـﺐ ﻧﺸـﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت اﺿﺎﻓﻪاي در آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻦ‬
‫ﺳﻴﻠﻴﺴﻲ ﺑﻴﺶازﺣﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎز ﺳﻴﻠﻴﺴﻲ )ﻛﻮارﺗﺰ‪ ،‬ﺗﺮﻳﺪﻳﻤﻴﺖ‪-‬‬
‫‪ (Tridymite‬اﻳﺠﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد؛ اﮔﺮ ﻣﻘﺪار ﺷﻦ و ﺳﻨﮓ آﻫﻚ‬
‫ﻫﺮ دو زﻳﺎد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬وﻻﺳﺘﻮﻧﻴﺖ )ﺳﻴﻠﻴﻜﺎت ﻛﻠﺴﻴﻢ ‪(CaSiO3‬‬
‫ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﮔﺮ ﻣﺲ زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻛﺴﻴﺪ ﻣـﺲ )ﺗﻨﻮرﻳـﺖ‬
‫ﺷﻦ ﺳﻴﻠﻴﺴﻲ و ﮔﺪازآور‪ ،‬ﻓـﺎز ﺷﻴﺸـﻪاي اﻳﺠـﺎد ﻣـﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ آﻟﻴﺎژ ﻗﻠﻊ و ﻣﺲ )ﺑﺮﻧﺰ( اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻤﻜـﻦ‬
 ‫ﻣﺎرال داداشزاده و ﻫﻤﻜﺎران‪»/‬ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد« ﻳﺎ »آﺑﻲ ﻣﺼﺮي«؟ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‪...‬‬

‫آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎت اﺷـﻴﺎء ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺗﺼـﺎوﻳﺮ‬ ‫ﻻزم در ﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از‬
‫آنﻫﺎ در ﺟﺪول ‪ 1‬اراﺋﻪ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺴﺘﻨﺪﻧﮕﺎري دﻗﻴﻖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻻزم ﺑـﺮ روي‬

‫ﺟﺪول ‪ :1‬اﺷﻴﺎء ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان )ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ اﺷﻴﺎء در ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﻣﻮزهاي ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻻﺟﻮرد و ﻳﺎ ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد ﻧﺎمﮔﺬاري ﺷﺪهاﻧﺪ(‬
‫‪Table 1: Studied objects in the National Museum of Iran (All the objects in museum documents named as lapis lazuli or‬‬
‫)‪lapis lazuli paste‬‬
‫ﺷﻤﺎره ﺛﺒﺖ اﺛﺮ‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺷﺊ‬ ‫ﻣﺤﻞ ﻛﺸﻒ‬ ‫دوره ﺗﺎرﻳﺨﻲ‬ ‫اﺑﻌﺎد‬ ‫ﻧﻮع ﺷﺊ‬ ‫ﺷﻤﺎره ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫‪Registration‬‬
‫‪Illustration‬‬ ‫‪Provenience‬‬ ‫‪Date‬‬ ‫‪Dimensions‬‬ ‫‪Type of object‬‬ ‫‪Sample no.‬‬
‫‪number‬‬

‫ﭘﻼك ﺑﺎ ﻧﻘﺶ ﻛﻨﺪه ﻋﻘﺎب ﺑﺎ ﺑﺎلﻫﺎي ﮔﺸﻮده‬

‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‬ ‫‪L: 12.5 cm‬‬
‫‪Plaque decorated with an eagle with‬‬ ‫‪436‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Persepolis‬‬ ‫‪Achaemenid‬‬ ‫‪W: 12.6 cm‬‬
‫‪open wings‬‬

‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‬ ‫‪H:6 cm‬‬ ‫ﺳﺮ ﻳﻚ ﺷﺎﻫﺰاده‬

‫‪1294‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Persepolis‬‬ ‫‪Achaemenid‬‬ ‫‪W: 4 cm‬‬ ‫‪Protome of a prince‬‬

‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‬ ‫‪H: 5.5 cm‬‬ ‫ﻫﺮﻛﻮل‬

‫‪1246‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Persepolis‬‬ ‫‪Achaemenid‬‬ ‫‪W: 4 cm‬‬ ‫‪Bes‬‬

‫زﻳﻮﻳﻪ‬ ‫‪L: 14.4 cm‬‬ ‫ﻗﻄﻌﻪاي از ﻳﻚ ﻇﺮف ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﭘﺮﻧﺪه‬

‫‪800-600 B.C‬‬ ‫‪W: 11.5 cm‬‬ ‫‪Part of a vessel with an eagle‬‬ ‫‪8408‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Ziwiye‬‬ ‫‪H 4 cm‬‬ ‫‪decoration‬‬

‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‬ ‫ﮔﻞ ﻣﻴﺦ‬

‫‪H: 8.7 cm‬‬ ‫‪4188‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Persepolis‬‬ ‫‪Achaemenid‬‬ ‫‪Pin‬‬

‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‬ ‫ﻧﻴﻢ ﺗﻨﻪ زن‬ ‫‪4327‬‬

‫‪H: 8 cm‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪Persepolis‬‬ ‫‪Achaemenid‬‬ ‫‪Bust of woman‬‬

‫ﻫﺰاه اول ﭘﻴﺶ از‬

‫ﺣﺴﻨﻠﻮ‬ ‫‪H: 11.5 cm‬‬
‫ﭘﺎي ﮔﺎو‬
‫‪8754‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﻣﻴﻼد‬
‫‪Hasanlu‬‬ ‫‪Animals hoof‬‬
‫‪1st mill. BC‬‬

‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‬ ‫ﻧﻴﻢ ﺗﻨﻪ ﻳﻚ ﺷﻴﺮ‬

‫‪W: 14 cm‬‬ ‫‪1188‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪Persepolis‬‬ ‫‪Achaemenid‬‬ ‫‪Foreparts of lion‬‬

‫ﻫﺰاره اول ﭘﻴﺶ از‬ ‫آﺗﺸﺪان ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺷﻴﺮ ﻛﻪ ﻇﺮﻓﻲ را در ﺑﻐﻞ‬

‫ﺣﺴﻨﻠﻮ‬ ‫‪Diam: 8 cm‬‬
‫ﻣﻴﻼد‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬ ‫‪4498‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪Hasanlu‬‬ ‫‪H: 3.5 cm‬‬
‫‪1st mill.BC‬‬ ‫‪Lion Bowl‬‬

‫ﻛﻮزه ﺑﺎ دﺳﺘﻪ ﻛﻮﭼﻚ ﺗﻜﻤﻪاي داراي ﺳﻄﻮح‬

‫ﺗﺨﺖ ﺟﻤﺸﻴﺪ‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ‬ ‫‪H: 66 cm‬‬ ‫رﻧﮕﻲ ﻣﺘﻔﺎوت از آﺑﻲ ﻛﻤﺮﻧﮓ ﺗﺎ ﭘﺮ رﻧﮓ‬ ‫‪220‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪Persepolis‬‬ ‫‪Achaemenid‬‬ ‫‪Diam: 9.5 cm Jug with small handle with a different‬‬
‫‪surface from pale blue to dark blue‬‬

‫‪ │ 40‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬

‫‪X’Pert High‬‬ ‫ﻛﺸﻮر ﻫﻠﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺮماﻓـﺰار ﺗﺤﻠﻴـﻞ ﻧﺘـﺎﻳﺞ‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در راﺳﺘﺎي اﻧﺠـﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت آزﻣﺎﻳﺸـﮕﺎﻫﻲ‬
‫)‪ Score Plus (V. 3‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈـﻮر ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﺷـﻤﺎره ‪3‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸـﻜﻴﻞ دﻫﻨـﺪه و ﻣﻮرﻓﻮﻟـﻮژي‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺴﺖﺗﺮﻳﻦ اﺛﺮ و داراي رﻧﮓ آﺑﻲ ﺑﺴـﻴﺎر روﺷـﻦ‬ ‫آنﻫﺎ در رﻳﺰﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي اﺷﻴﺎء ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻋﻨﺼﺮي‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺷﻤﺎره ‪ 10‬ﺑﻪ ﻟﺤـﺎظ وﻳﮋﮔـﻲ‬ ‫ﻛﻤﻲ و ﻛﻴﻔﻲ ﺗﻮﺳﻂ دﺳﺘﮕﺎه ‪ SEM-EDX‬ﺑﺮ روي آنﻫـﺎ‬
‫ﺧﺎص آن )ﺗﻨﻮع رﻧﮓ آﺑﻲ در ﺳﻄﺢ اﺛـﺮ ﺑـﺎ ﻃﻴـﻒ رﻧﮕـﻲ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ در ﻣﺮﻛﺰ ﺑﻨﻴﺎد ﻋﻠﻮم ﻛﺎرﺑﺮدي‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ از آﺑﻲ ﻛﻤﺮﻧﮓ ﺗﺎ ﭘﺮرﻧﮓ( اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪ و ﺗﺮﻛﻴـﺐ‬ ‫رازي اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ اﻟﻜﺘﺮوﻧـﻲ روﺑﺸـﻲ‬
‫ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺳﻄﺢ آن ﺑﺎ رﻧﮓﻫﺎي آﺑﻲ ﻛﻤﺮﻧﮓ و‬ ‫ﻧﺸـﺮ ﻣﻴـﺪاﻧﻲ )‪ (SEM‬ﻣـﺪل‪ ،MIRA 3‬ﺷـﺮﻛﺖ ﺳـﺎزﻧﺪه‬
‫آﺑﻲ ﭘﺮرﻧﮓ ﺑﻪ روش ‪ ،XRD‬ﻣﻮرد ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‬ ‫‪ ،TESCAN‬ﺑـﻪ ﻫﻤــﺮاه دﺳــﺘﮕﺎه اﺳــﭙﻜﺘﺮوﻓﻮﺗﻮﻣﺘﺮ ﺗﻔــﺮق‬
‫)ﺟﺪول ﺷﻤﺎره ‪.(Table 13-13‬‬ ‫ﭘﺮﺗﻮاﻳﻜﺲ )‪ (EDX‬ﺳﺎﺧﺖ ﺟﻤﻬﻮري ﭼﻚ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﻻزم‬
‫ﺑﻪ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﺎوﻳﺮ ‪ ،SEM‬ﺑـﻪﺻـﻮرت ‪Back ) BSE‬‬
‫‪ .1-6‬ﻧﺘﺎﻳﺞ آﻧﺎﻟﻴﺰ ﻋﻨﺼﺮي ﺑﻪ روش ‪SEM-EDX‬‬ ‫‪ (Scatter‬ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از آﻧﺎﻟﻴﺰ‪،‬‬
‫در اﻳـﻦ ﺑﺨــﺶ ﺗﺼـﺎوﻳﺮ ‪ SEM‬و ﻃﻴــﻒ ‪ EDX‬و ﻫﻤﭽﻨــﻴﻦ‬ ‫ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﻴﻚ ﻋﻨﺼﺮي و درﺻﺪ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨﺪه در‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﺸﻜﻠﻪ ﺣﺎﺻﻞ از آﻧﺎﻟﻴﺰ ‪ EDX‬در ﻫﺮ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﺑﺼـﻮرت‬ ‫ﺟﺪاول ﺷﻤﺎره ‪ 2‬ﺗﺎ ‪ 12‬ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اراﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از وﻳﮋﮔﻲ ﻣﺸﺘﺮك ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻـﻠﻲ در‬ ‫ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺑﻪ روش ‪ SEM‬و ‪ ،EDX‬ﭼﻨﺪ‬
‫ﺗﻤﺎم ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﺳﻴﻠﻴﺲ‪ ،‬ﻛﻠﺴﻴﻢ و ﻣـﺲ‬ ‫ﻧﻤﻮﻧﻪ از اﺷﻴﺎء ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ از ﻣﻨﻈﺮ ﺑﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻴـﺰان ﺳـﺨﺘﻲ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﻀﻮر اﻛﺴﻴﺪﻫﺎي ﻗﻠﻴﺎﻳﻲ در‬ ‫اﺛﺮ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ زﻣﻴﻨﻪ رﻧﮕﻲ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎ اﺷﺎره ﻧﻤﻮد‪.‬ﺑﺮ اﺳـﺎس ﺗﺼـﺎوﻳﺮ ﺣﺎﺻـﻞ از‬ ‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ روش ‪ XRD‬ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫‪ SEM‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑـﻪ رﻧـﮓ آﺑـﻲ ﺗﻴـﺮه ﺑـﻮده‪،‬‬ ‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶﻫﺎ ﻧﻴـﺰ در ﺑﻨﻴـﺎد ﻋﻠـﻮم ﻛـﺎرﺑﺮدي‬
‫درﺷﺖ ﺑﺎﻓﺖ و ﺳﺨﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ داراي رﻧﮓ‬ ‫رازي اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬دﺳﺘﮕﺎه ﭘﺮاش اﺷﻌﻪ اﻳﻜﺲ )‪ (XRD‬ﻣﺪل‬
‫آﺑﻲ روﺷﻦ و رﻧﮓ ﭘﺮﻳﺪه ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ رﻳﺰ ﺑﺎﻓﺖ و ﻧﺮم ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ X’Pert PRO MPD‬ﺷﺮﻛﺖ ﺳﺎزﻧﺪه ‪ Panalytical‬ﺳﺎﺧﺖ‬

‫‪41‬‬ ‫ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1395‬‬

‫ﻣﺎرال داداشزاده و ﻫﻤﻜﺎران‪»/‬ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد« ﻳﺎ »آﺑﻲ ﻣﺼﺮي«؟ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‪...‬‬

‫‪ │ 42‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬

‫‪43‬‬ ‫ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1395‬‬

‫ﻣﺎرال داداشزاده و ﻫﻤﻜﺎران‪»/‬ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد« ﻳﺎ »آﺑﻲ ﻣﺼﺮي«؟ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‪...‬‬

‫‪ │ 44‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬

‫‪45‬‬ ‫ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1395‬‬

‫ﻣﺎرال داداشزاده و ﻫﻤﻜﺎران‪»/‬ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد« ﻳﺎ »آﺑﻲ ﻣﺼﺮي«؟ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‪...‬‬

‫‪ │ 46‬ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪1395‬‬

 ‫دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﻪي ﺑﺎﺳﺘﺎنﺳﻨﺠﻲ‬

‫ﺟﺪول ﺷﻤﺎره ‪ :13‬ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻪ روش ‪XRD‬‬

‫‪Table 13: Chemical composition three samples by XRD‬‬

‫ﺷﻤﺎره ﻧﻤﻮﻧﻪ‬ ‫ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮل ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‬

‫‪Sample code‬‬ ‫‪Chemical composition‬‬ ‫‪Chemical formula‬‬
‫‪Cuprorivaite,cyn‬‬ ‫‪CaCuSi4O10‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Quartz‬‬ ‫‪SiO2‬‬
‫‪10-1‬‬ ‫‪Cuprorivaite,cyn‬‬ ‫‪CaCuSi4O10‬‬
‫‪Pale blue‬‬ ‫‪Quartz‬‬ ‫‪SiO2‬‬
‫‪10-2‬‬ ‫‪Cuprorivaite,cyn‬‬ ‫‪CaCuSi4O10‬‬
‫‪Dark blue‬‬ ‫‪Quartz‬‬ ‫‪SiO2‬‬

‫‪ (Na,Ca)8(AlSiO4)6(SO4,S,Cl)2‬و ﻣﻘﺎﻳﺴــﻪ آن ﺑــﺎ آﺑ ـﻲ‬
‫ﻣﺼﺮي ‪ CaCuSi4O10‬و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪدﺳـﺖآﻣـﺪه از‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎي ‪ XRD‬و ‪ EDX‬ﺑـﺮ روي ﻧﻤﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺳﭙﺲ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬
‫آن ﻫﺎ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻳﻚ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲاﻧـﺪ ﻛـﻪ آﺑـﻲ ﻣﺼـﺮي‬
‫)ﻛﻮﭘﺮورﻳﻮﻳﺖ( در آنﻫﺎ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺷـﺪ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﻮزهاي ﮔﺮوﻫﻲ از آﺛﺎر ﺑﺎ ﻃﻴﻒ رﻧﮓ آﺑﻲ ﻻﺟﻮردي و آﺑﻲ‬
‫روﺷﻦ در اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻻﺟﻮرد و ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﺮدﻳﺪهاﻧﺪ و ﺗﺤﺖ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﻋﻨﺎوﻳﻦ در ﻛﺎﺗﺎﻟﻮگﻫﺎ و ﻣﻘﺎﻻت ﻧﺎمﮔﺬاري ﺷﺪهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ در ﻣﻴﺎن آﺛﺎر ﻣﻮزه ﻣﻠﻲ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻤﻴﻢ داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻨﺸﺄ و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﺳﻨﮓ ﻻﺟﻮرد‬
‫و آﺑﻲ ﻣﺼﺮي‪ ،‬اﺷﻴﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻧﻮع‪ ،‬در دو ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﻣﺠـﺰا‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻮده و ﺑﻪ رﻏﻢ ﻛﺎرﺑﺮد وﺳﻴﻊ آﺑـﻲ ﻣﺼـﺮي در‬
‫ﺳــﺎﺧﺖ اﺷــﻴﺎء و ﻳﺎﻓﺘــﻪﻫــﺎي ﺑﺎﺳــﺘﺎنﺷﻨﺎﺳــﻲ در اﻳــﺮان‪،‬‬
‫ﺑﻪﻛﺎرﮔﻴﺮي واژه ﺗﻮﺻﻴﻔﻲ ﺧﻤﻴـﺮ ﻻﺟـﻮرد ﻋﻠﻤـﻲ ﻧﺒـﻮده و‬
‫ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد اﺳﺖ و ﻗﻄﻌﺎً ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﻴﺎن واژﮔﺎن ﻣﺼـﻄﻠﺢ‬
‫ﻣﻮزهاي ﺣﺬف ﺷﻮد و واژه آﺑﻲ ﻣﺼﺮي ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻨﻲ‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از آﺛﺎر ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪ .2-6‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺳـﻪ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﺑـﻪ‬
‫روش ‪XRD‬‬
‫ﺑــﻪﻣﻨﻈــﻮر ﺗﻌﻴــﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴــﺐ ﺷــﻴﻤﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺳــﻪ ﻧﻤﻮﻧــﻪ از اﺷــﻴﺎء‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﺑﻪ روش ‪ XRD‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﻪدﺳﺖآﻣﺪه‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻛﻮﭘﺮورﻳﻮﻳﺖ )آﺑﻲ ﻣﺼـﺮي(‬
‫و اﻛﺴﻴﺪ ﺳﻴﻠﻴﺲ در ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ .7‬ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈـﻮر دﺳـﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑـﻪ راﻫﻜﺎرﻫـﺎي ﻋﻠﻤـﻲ و اﺻـﻮﻟﻲ در‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از آﺛﺎر‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﻦﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻌﺪاد ‪10‬‬
‫ﻗﻠــﻢ اﺷــﻴﺎء ﻣﺤﻔــﻮظ در ﻣــﻮزه ﻣﻠــﻲ اﻳــﺮان ﻣﺮﺑــﻮط ﺑــﻪ‬
‫ﻣﺤﻮﻃﻪﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﺴﻨﻠﻮ‪ ،‬زﻳﻮﻳﻪ و ﺗﺨﺖﺟﻤﺸﻴﺪ از ﻫﺰاره‬
‫اول ﭘﻴﺶ از ﺗـﺎرﻳﺦ ﺗـﺎ دوره ﻫﺨﺎﻣﻨﺸـﻲ ﺑـﺎ رﻧـﮓ آﺑـﻲ و‬
‫ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎي ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻇﺎﻫﺮي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از‬
‫روشﻫﺎي دﺳﺘﮕﺎﻫﻲ ﻣﻴﻜﺮوﺳﻜﻮپ اﻟﻜﺘﺮوﻧﻲ روﺑﺸﻲ ‪SEM‬‬
‫و ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺗﺠﺰﻳﻪ ‪ EDX‬اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آزﻣﺎﻳﺶﻫـﺎي‬
‫ﺗﻌﻴــﻴﻦ ﺗﺮﻛﻴــﺐ ﺷــﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺑــﻪ روش دﺳــﺘﮕﺎﻫﻲ ﭘــﺮاش‬
‫ﭘﺮﺗﻮاﻳﻜﺲ‪ XRD‬ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺷﻴﺎء ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﺷـﻴﻤﻴﺎﻳﻲ ﺳـﻨﮓ ﻻﺟـﻮرد‬

‫‪References‬‬
‫‪Adib, Dariush. (1990). World of Gemstones first vol-‬‬
‫‪ume General jewelers, Tehran: Yadvareh ketab. [in‬‬
‫]‪Persian‬‬
‫‪Béarat, H. A. Potential of Low Voltage Scanning‬‬
‫‪Electron Microscopy Use in Archaeology and‬‬
‫‪History of Art: A Preliminary Study.‬‬
‫‪Booth-Clibborn, E., & Pūrjavādī, N. A. (2001). The‬‬
‫‪splendor of Iran (Vol. 1). Booth-Clibborn.‬‬
‫‪Cally, Hall. (2009). Guide to Gemstones. (M. H.‬‬
‫‪Arab Asadi, Trans.). Tehran: Pazineh. [in Per-‬‬
‫‪sian] (Original work published 1994).‬‬
‫‪Canti, M. G., & Heathcote, J. L. (2002). Micro-‬‬
‫)‪scopic Egyptian blue (synthetic cuprorivaite‬‬
‫‪from sediments at two archaeological sites in west‬‬
‫‪central England. Journal of archaeological science,‬‬
‫‪29(8), 831-836.‬‬
‫‪Daniels, V., Stacey, R., & Middleton, A. (2004).‬‬
‫‪The blackening of paint containing Egyptian‬‬
‫‪blue. Studies in conservation, 49(4), 217-230.‬‬
‫‪Gettens, R. J., & Stout, G. L. (1966). Painting ma-‬‬
‫‪terials: a short encyclopaedia. Courier Corporation.‬‬
‫‪Herrmann, G., & Moorey, P. R. S. (2006). Archae-‬‬

‫‪47‬‬ ‫ﺳﺎل دوم‪ ،‬ﺷﻤﺎره دوم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن ‪│ 1395‬‬

 ...‫»ﺧﻤﻴﺮ ﻻﺟﻮرد« ﻳﺎ »آﺑﻲ ﻣﺼﺮي«؟ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎري و ﻫﻮﻳﺖﺑﺨﺸﻲ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از‬/‫ﻣﺎرال داداشزاده و ﻫﻤﻜﺎران‬
ology Lapis Lazuli. (N. Norouzzadeh Chegini,
Trans.). Ancient studies, autumn and winter, the
second, 2, 69-71. [in Persian] (Original work
published 1968).
Holden, M. (1991). The encyclopedia of gemstones
and minerals. Facts on File.
Ingo, G. M., Çilingiroğlu, A., Di Carlo, G.,
Batmaz, A., De Caro, T., Riccucci, C., ... & Far-
aldi, F. (2013). Egyptian Blue cakes from the
Ayanis fortress (Eastern Anatolia, Turkey): mi-
cro-chemical and-structural investigations for the
identification of manufacturing process and
provenance. Journal of Archaeological Science,
40(12), 4283-4290.
Lambert, J. B. (Ed.). (1984). Archaeological Chemis-
try—III. American Chemical Society.
Mazzocchin, G. A., Rudello, D., Bragato, C., &
Agnoli, F. (2004). A short note on Egyptian
blue. Journal of Cultural Heritage, 5(1), 129-133.
Mirti, P., Appolonia, L., Casoli, A., Ferrari, R. P.,
Laurenti, E., Canesi, A. A., & Chiari, G. (1995).
Spectrochemical and structural studies on a Ro-
man sample of Egyptian blue. Spectrochimica
Acta Part A: Molecular and Biomolecular Spectros-
copy, 51(3), 437-446.
Moorey, P. R. S. (1994). Ancient Mesopotamian
materials and industries: the archaeological evi-
dence. Clarendon.
Schmidt, E. F. (1957). Contents of the Treasury and
Other Discoveries [Persepolis]. University of Chi-
cago Press.
Seipel, W. (2001). 7000 years of Persian art master-
pieces from the National Museum of Iran, (F.
Bahrololoomi-Shapourabadi, Trans.). Tehran:
Vienna Kunsthistorisches Museum. [in Persian]
(Original work published 2000).
Stöllner, T., Slotta, R., & Vatandoust, A. (2004).
Persiens antike Pracht: Bergbau, Handwerk,
Archäologie: Katalog der Ausstellung des Deutschen
Bergbau-Museums Bochum vom 28. November
2004 bis 29. Mai 2005. Deutsches Bergbau-Mu-
seum.
Tallis, N. (2005). Forgotten empire: the world of an-
cient Persia. Univ of California Press.
Tite, M. S. (1987). Characterisation of early vitre-
ous materials. Archaeometry, 29(1), 21-34.
Zarmehri, Behrouz. (2009). Lapis Lazuli from Ba-
dakhshan Afghanistan, The researches around pre-
cious and semi-precious stone in Iran and the world,
In H. KhajehBeydokhti (ed.), Mashhad: Cultural
Heritage Handicrafts and Tourism Organization
of Khorasan Razavi. [in Persian].
1395 ‫ ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن‬،‫ ﺷﻤﺎره دوم‬،‫ │ ﺳﺎل دوم‬48