‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‬

‫ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ /‬ﺷﻤﺎرهي ‪ /13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬

‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب‬

‫از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬
‫)ﮔﺮوهﻫﺎ‪ ،‬اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎ و اﻧﻮاع ﻫﻤﻜﺎري(‬

‫‪1‬‬
‫زﻫﺮه دﻫﻘﺎنﭘﻮر‬
‫‪2‬‬
‫ﻣﺤﺴﻦ ﻣﻌﺼﻮﻣﻲ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‪ :‬درﺑﺎرهي ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺳﻘﻮط ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦﻛﻪ اﻋﺮاب ﭼﺮا و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‬
‫را ﺳﺎﻗﻂ ﻛﻨﻨﺪ و در ﻣﺪت ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻚ ﺳﺪه ﺑﺮ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ اﻳﺮان آن روزﮔﺎر ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﻲ اﺳﺎﺳﻲ‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻳﻦﻛﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺧﻮد در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﭼﻪ ﻧﻘﺸﻲ و ﭼﻪ ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪي ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺣﻔﻆ ﺟﺎن و ﻣﺎل و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺗﺮس و‬
‫ﺟﺒﺮ ﺷﺮاﻳﻂ و ﻣﺴﺎﺋﻞ دﻳﮕﺮي از اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ اﻋﺮاب ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻜﺎري اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب‬
‫را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺒﺮﮔﻴﺮي‪ ،‬ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻈﺎﻣﻲ و ‪ ...‬داﻧﺴﺖ‪ .‬دورهي زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻮرد‬
‫ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬از اﺑﺘﺪاي ﻓﺘﻮﺣﺎت در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﻜﺮ آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺎ ﻣﺮگ ﻳﺰدﮔﺮد‬
‫ﺳﻮم و ﭘﺲ از آن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي اداﻣﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫واژهﻫﺎيﻛﻠﻴﺪي‪ :‬اﻳﺮان‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻳﺮان‪ ،‬اﻋﺮاب‪ ،‬ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﺮان‪ ،‬اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬دﻫﻘﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن‪،‬‬
‫اﻧﮕﻴﺰه‪ ،‬ﻫﻤﻜﺎري‬

‫_____________________________________________________________________‬

‫‪dehghanpour@ut.ac.ir‬‬ ‫‪ 1‬داﻧﺸﺠﻮي دﻛﺘﺮي ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻤﺪن داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬

‫‪ 2‬اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ و ﺗﻤﺪن داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪mmassumi@ut.ac ir‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ‪ ،90/12/9 :‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻳﻴﺪ‪91/3/27 :‬‬
1391 ‫ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‬،13 ‫ ﺷﻤﺎرهي‬،‫ ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‬،‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‬ 68

The Role of Iranians in the Capture of Iran by Arabs

until the End of First Century A.H
(groups, motives, kinds of cooperation)

Zohreh dehghanpour1
Mohsen Massumi2

Abstract: Various theories have been brought up about the way of capturing Iran by
Muslim Arabs and the fall of Sassanid Empire. The issue of how and why Arabs could
deprive the great Sassanid Empire, and so they could dominate Iran in those times during
almost one century is important, but the subject of the present study is the role of Iranians in
the victory over Iran and their degree of cooperation with conquerors. Iranians cooperated
with Arabs due to such motives as preserving properties, spirits and status, fearing and under
compulsion. The Iranians ' cooperation with Arabs includes receiving news, reporting,
receiving, military cooperation and so on. The era which is discussed in the present study
begins with the first victories in the time of Abu- bakr, and continues until Yazdgerd death
and the end of the first century A.H.

Keywords: Iran, Capture of Iran by Arabs, Arabs, Iran Residents, Christian Arabs, Farmers,
Militaries, Motive, Cooperation

_____________________________________________________________________

1 Assistant Professor of Historye and Civilization Faculty in Tehran University mmassumi@ut.ac. ir

2 Ph.D. Student of History and Civilization in Tehran University dehghanpour@ut.ac.ir
‫‪69‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺣﻤﻠﻪي ﺗﺎزﻳﺎن و ﻏﻠﺒﻪي آﻧﺎن ﺑﺮ اﻳﺮان‪ ،‬ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﭘﻨﻬﺎن و آﺷﻜﺎر دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻠﻞ و‬
‫ﻋﻮاﻣﻞ‪ ،‬اﻳﺮان ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ را ﺑﺪان درﺟﻪ از ﺿﻌﻒ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ ﻛﻪ اﻧﺪك ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺎرﮔﺮ اﻓﺘﺪ‪.‬‬
‫در دورهي ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﻘﺎرن ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‪ ،‬اﺗﻜﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوي ﻣﻮﺑﺪاﻧﻲ ﺑﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﻣﺮدم دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎزﻳﺪﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻣﺮدم اﻳﺮان از دﻳﻦ زرﺗﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﺘﻮه آﻣﺪﻧﺪ‬
‫و ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮي از آﻧﺎن ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﭘﻴﺮوان ﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺰدك‪ ،‬ﺑﻮدا و ﻋﻴﺴﻲﻣﺴﻴﺢ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﮔﺮوﻳﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺪت ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺟﺰ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن‪ ،‬اراﻣﻨﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺗﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺰرﻫﺎ‪ ،‬ﺗﺮﻛﺎن‬
‫و ﻫﻔﺘﺎلﻫﺎ ﺑﻪ ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در درون اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ‪ ،‬رﻗﺒﺎي داﺧﻠﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺳﺘﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪي ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺟﻨﮓﻫﺎي‬
‫داﺧﻠﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ‪ ،‬ﺿﻌﻒ ﻣﺒﺎﻧﻲ اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻧﻈﺎﻣﻲ اﻳﺮان‪ ،‬و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﻧﺎرﺿﺎﻳﻲ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاﻓﺘﺎدن دوﻟﺖ ﻟﺨﻤﻲ ﺣﻴﺮه‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺪ دﻓﺎﻋﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﺮاب‪ ،‬ﻧﻴﺰ اوﺿﺎع را آﺷﻔﺘﻪﺗﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ از ﻟﺸﻜﺮ ﻣﺰدور ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪ 1.‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬در آن‬
‫زﻣﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺳﺎزش ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن و در ﻣﻮارد ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از واژهي »اﻳﺮاﻧﻲ« ﻳﺎ »اﻳﺮاﻧﻴﺎن«‪ ،‬ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﺮانزﻣﻴﻦ ‪ -‬ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﻪي ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ‪ -‬از ﻫﺮ ﻗﻮم‪ ،‬زﺑﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و دﻳﻨﻲ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻗﻮﻣﻲ ﻳﺎ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آن‪.‬‬
‫زﻳﺮا در اﻳﻦ دوره ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﺶﺗﺮ دوره ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﺮان ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از‬
‫اﻗﻮام ﻣﺘﻌﺪد ﻋﺮب‪ ،‬ﺗﺮك‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬و ادﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ زردﺷﺘﻲ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﻳﻬﻮدي وﻏﻴﺮه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ آﻏﺎز ﻓﺘﺢ اﻳﺮان در دورهي اﺑﻮﺑﻜﺮ)‪ 13-11‬ﻫ‪.‬ق( و ﺳﻘﻮط ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ در زﻣﺎن‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ دوم و ﺣﻀﻮر اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺤﻮﻻت ﺑﻨﻴﺎدﻳﻨﻲ را ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف‬
‫ﻫﻤﻪي اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮات و ﺗﺤﻮﻻت‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻧﺸﺪ و در دورهي اﺳﻼﻣﻲ ﻫﻢ‬
‫ﺗﺪاوم ﻳﺎﻓﺖ‪ 2.‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﻣﻨﻜﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻃﺒﻘﺎت در اﻳﻦ دوره‪ ،‬دﺳﺖﻛﻢ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﺟﺎﺑﻪ‪-‬‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫‪ 1‬ﺑﺮاي اﻃﻼع از ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪﻫﺎ در ﻣﻮرد ﻋﻠﻞ ﺷﻜﺴﺖ و اﻧﻘﺮاض ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﭘﺮﻓﺴﻮر آرﺗﻮرﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ)‪1372‬ش(‪ ،‬اﻳﺮان در‬
‫زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎرﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات دﻧﻴﺎي ﻛﺘﺎب؛‬
‫‪Parvaneh Pourshariati (2008),Decline and Fall of the Sasanian Empire,Published by I.B.Tauris & Co Ltd‬‬
‫‪in association with the Iran Heritage Foundation.‬‬
‫‪ 2‬ﻧﻚ‪ :‬رﻳﭽﺎرد ن‪.‬ﻓﺮاي )‪1358‬ش(‪ ،‬ﻋﺼﺮ زرﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺴﻌﻮد رﺟﺐﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش‪ ،‬ﺻﺺ ‪ 71-72‬؛‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻼع از ﻃﺒﻘﺎت دورهي ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻦ ﺳﻦ؛ ﻫﻤﺎن؛ اﺣﻤﺪ ﺗﻔﻀﻠَﻲ )‪ ،(1385‬ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺷﻴﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺨﺘﺎرﻳﺎن و ﻣﻬﺪي ﺑﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪70‬‬

‫ﺟﺎﻳﻲ ﻗﺸﺮﻫﺎ در ﻫﻤﺎن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﺎﺑﻖ ﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ورود اﻋﺮاب‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺎن و‬
‫ﻣﻮﺑﺪان ﻛﻪ در رأس ﻫﺮم ﻃﺒﻘﺎﺗﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻨﺎر زده ﺷﺪﻧﺪ و دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﺳﺎﻳﺮ اﺷﺮاف‬
‫ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر اﺷﺮاف ﻋﺮب‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪي اﺷﺮاﻓﻲ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ وﺟﻮدآوردﻧﺪ‪ 1.‬ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﻳﻦ‬
‫دوره ﺑﻨﺎ ﺑﻪ روﺣﻴﻪي ﻣﺴﺎواتﻃﻠﺒﻲ و ﺑﺮاﺑﺮي اﺳﻼﻣﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان از ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم آن در‬
‫دورهي ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺮرﺳﻲ ﺣﻮادث اﻳﻦ دوره‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶﮔﺮ در ﺗﻔﻜﻴﻚ و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪي ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه‬
‫اﺷﺮاف و ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎ دﺷﻮاريﻫﺎﻳﻲ ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ و اﻃﻼﻋﺎت و ﮔﺰارشﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾ و ﮔﺎه ﻣﻐﺸﻮش ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ را دو ﭼﻨﺪان ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در دورهي ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺑﻪ ﺳﺎزش و ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﻘﺪم زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮدﻧﺪ از‪ .1 :‬اﻋﺮاب اﻳﺮاﻧﻲ) اﻋﻢ از ﻣﺴﻴﺤﻲ و اﻗﻠﻴﺖ ﻣﺤﺪود‬
‫زرﺗﺸﺘﻲ(؛ ‪ .2‬اﺷﺮاف اﻳﺮاﻧﻲ )ﺷﺎﻣﻞ دﻫﻘﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن و ﺣﻜﺎم ﻣﺤﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﻏﻴﺮه(؛ و ‪ .3‬ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻓﺮودﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ )ﺷﺎﻣﻞ ﻛﺸﺎورزان ﻳﺎ ﺑﺮزﮔﺮان در‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬و اﻫﺎﻟﻲ ﺷﻬﺮﻫﺎ(‪.‬‬
‫اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻫﻤﻜﺎري اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺎﺗﺢ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺮوهﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫درﮔﻴﺮ در ﻧﺒﺮدﻫﺎ‪ ،‬و زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي اﺷﺮاف و دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺎزش و ﻫﻤﻜﺎري‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﮔﺮوهﻫﺎي ﻓﺮودﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻣﺮزﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫ﺳﭙﺮ دﻓﺎﻋﻲ ﻛﺸﻮر ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻓﺮاد ﺳﺎﻛﻦ در ﺑﺨﺶﻫﺎي داﺧﻠﻲ اﻳﺮان ﺗﻔﺎوت ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪،‬‬
‫اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ اﻋﺮاب در اﺑﺘﺪاي ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي آنﻫﺎ در ﺳﺎلﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﺄﺧﺮ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﻳﻜﺴﺎن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲﺧﻮرد و ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺎر ﻓﺘﺢ ﺑﺮ‬
‫ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻋﺮب ﻫﻤﻮار ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ اﻋﺮاب‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺮوه اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺧﺎص‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻪ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد؛ و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮارد ذﻳﻞ داﻧﺴﺖ‪ :‬ﺣﻔﻆ ﺟﺎن و‬
‫ﻣﺎل‪،‬ﻛﻪ اﻧﮕﻴﺰهي ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﺮان ﺑﻮد؛ ﺣﻔﻆ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و زﻣﻴﻦ و داراﻳﻲ وﻳﮋهي اﺷﺮاف و‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﺑﺎﻻدﺳﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ؛ و ﻓﺸﺎر ﺧﺎرﺟﻲ و ﺗﺮس و اﺟﺒﺎر‪.‬‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫‪ 1‬ﺣﺴﻴﻦ ﻣﻔﺘﺨﺮي و ﺣﺴﻴﻦ زﻣﺎﻧﻲ)‪1368‬ش(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان از ورود ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻃﺎﻫﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﻤﺖ‪ ،‬ص ‪41‬؛‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﻓﺮاي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.72-71‬‬
‫‪71‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫اﻋﺮاب ﺳﺎﻛﻦ اﻳﺮان‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻳﺎ زرﺗﺸﺘﻲ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﺮزي ﺑﻴﻦ دو ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺮان‬
‫و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎﻛﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺟﺰو ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ در آﻏﺎز ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻋﺮاب و در اداﻣﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﮔﻔﺖوﮔﻮي‬
‫رﺳﺘﻢ ﻓﺮﺧﺰاد ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺣﻴﺮه در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺎدﺳﻴﻪ را آورده ﻛﻪ ذﻛﺮ ﺑﺨﺸﻲ از آن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﮔﻮﻳﺎي‬
‫اﻳﻦ ﺟﻨﺒﻪ از اﻧﮕﻴﺰهي اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﺮدم ﺳﻮاد و اﻋﺮاب اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺲ از آنﻛﻪ رﺳﺘﻢ ﻣﺮدم ﺣﻴﺮه را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺻﻠﺢ و ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ از‬
‫اﻓﺮاد اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻛﻪ ﻇﺎﻫﺮاً ﺟﺰو ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﻠﺢ ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪...» :‬‬
‫ﻣﻼﻣﺘﻤﺎن ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﭼﺮا ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻳﻢ‪ ...1،‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻲ از آﻣﺪن ﻋﺮﺑﺎن ﺧﻮﺷﺪل‬
‫ﺷﺪهاﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﺷﺪل ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻨﺪار آﻧﺎن ﻣﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ...‬ﻳﺎران ﺗﻮ از ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫آﻧﺎن ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ و دﻫﻜﺪهﻫﺎ را ﺧﺎﻟﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻫﺮ ﻛﺠﺎ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﻲروﻧﺪ و ﻛﺲ ﻣﺎﻧﻌﺸﺎن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪» 2.«....‬ﻣﺎ را در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﻧﺎن ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﻳﺎر ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﻮﻣﻴﺎن ﺳﻮاد‪ ،‬ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫‪3‬‬
‫ﻏﺎﻟﺒﻴﻢ«‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﭘﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ را در اﻳﻦ دوره ﻧﻴﺰ ﺣﻔﻆ ﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ 4.‬ﻳﻜﻲ از ﻋﻠﻞ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺎﺷﻲ از ﺳﺎزش اﺷﺮاف و ﻻﻳﻪﻫﺎي ﺑﺎﻻي ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن‪ ،‬و در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ و ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ آﻧﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان و ﻫﻤﺮاﻫﻲ در اﻣﻮر اداري و‬
‫اﺟﺮاﻳﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎري از اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﺗﺴﻠﻴﻢﺷﺪن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ اﻋﺮاب و ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫‪5‬‬
‫ﺟﺰﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎي ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻣﺪارا ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺻﻠﺢ‬
‫ﭘﻴﺸﻘﺪم ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺪون ﺟﻨﮓ و درﮔﻴﺮي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ ﺑﺪون ﺟﻨﮓ ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﺮط ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻐﻲ در ﺳﺎل ﺻﻠﺢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﻫﻘﺎن‪ ،‬ﻣﺮزﺑﺎن ﻳﺎ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺤﻠﻲ در‬
‫ﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ‪ ،‬و ﺟﺎن و ﻣﺎل و آزادي ﻛﺸﺎورزان ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪ ﺧﻮد‬
‫وﻓﺎدار ﺑﻮدﻧﺪ از ﺟﺎﻧﺐ اﻋﺮاب زﺣﻤﺘﻲ ﻧﻤﻲدﻳﺪﻧﺪ‪ 6‬و ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺤﺴﻮس‪ ،‬ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻦ ارﺑﺎﺑﺎن‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺟﺮﻳﺮ ﻃﺒﺮي )‪1387‬ش‪1967/‬م(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺮﺳﻞ و اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﺘﺮاث‪ ،‬ط‪ .‬اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ ‪ ،‬ص‪.509‬‬ ‫‪1‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.508‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺻﺺ‪509-508‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺣﻤﺪﺑﻦﻳﺤﻴﻲ ﺑﻼذري )‪1998‬م(‪ ،‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دار و مکتبةاﻟﻬﻼل‪ ،‬ص ‪.240‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻧﻚ‪ :‬ﺗﻔﻀﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ 63‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻚ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎﺧﺴﺮوي)‪ ،(1385‬ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﻫﻘﺎﻧﺎن‬ ‫‪4‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ از ﻓﺘﻮح اﺳﻼم ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي‪) ،‬ﭘﺎﻳﺎنﻧﺎﻣﻪ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﻜﺪهي اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪350‬؛ ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ‪305-240،241‬؛ ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﺤﻤﺪ)اﺑﻦاﺛﻴﺮ()‪1385‬ش‪1965/‬م(‪ ،‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ‬ ‫‪6‬‬
‫اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دار ﺻﺎدر‪ -‬دار ﺑﻴﺮوت ص‪.17‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪72‬‬

‫ﻋﺮب ﺑﻪ ﺟﺎي ارﺑﺎﺑﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آﻧﺎن‪ ،‬ﻛﺸﺎورزان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ‬
‫ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺻﻠﺢ ﭘﻴﺸﻘﺪم ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﻫﻘﺎﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ اﻋﺮاب ﺧﻮدداري ورزﻳﺪﻧﺪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻳﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ را ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧﺪ؛ ﻳﺎ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻳﺎ ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮان و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺟﺰو ﻃﺒﻘﺎت ﺑﺮﺗﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪي ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ و در ﻛﻨﺎر اﺷﺮاف و دﻫﻘﺎﻧﺎن‬
‫ﻣﻄﺮح ﺑﻮدﻧﺪ‪ 2.‬آﻧﺎن از آﻏﺎز ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﺎ ﺣﻔﻆ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬در ﺟﻨﮓﻫﺎ اﺑﺘﺪا ﺑﺎ‬
‫ﻟﺸﻜﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬و در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻓﺎﺗﺢ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻧﻴﺰ در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﺢ‪ ،‬آنﮔﺎه ﻛﻪ ﺳﭙﺎه‬
‫‪3‬‬
‫اﻳﺮان را ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺮاب ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ روﻳﺎروﻳﻲﻫﺎ در ﻋﺮاق‬

‫ﻓﺘﺢ اﻳﺮان از زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم)ص( و از ﺳﺎل ‪ 8‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي و ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪي اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺤﺮﻳﻦ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( و ﺑﻪ ﺧﻼﻓﺖ رﺳﻴﺪن اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻣﺎﺟﺮاي اﻫﻞ رد‪‬ه‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫اﻣﺮ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 12‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي ﺑﻪ ﺗﺄﺧﻴﺮ اﻓﺘﺎد و از اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﺘﺢ ﻛﺎﻣﻞ اﻳﺮان‬
‫اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪي زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺎرﻫﺎ ﻗﻴﺎم ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﻀﻲ از ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫ﭼﻨﺪﻳﻦ و ﭼﻨﺪﺑﺎر ﻓﺘﺢ ﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺑﺤﺚ از ﻫﻤﻜﺎري اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻲﻗﻴﺪ و ﺷﺮط اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﺮاب ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ دﻻﻳﻞ و‬
‫اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اداﻣﻪ ذﻛﺮ آنﻫﺎ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﺳﺎزش‪ ،‬و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ‬
‫ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻋﺮاب ﺳﺎﻛﻦ اﻳﺮان‬

‫در ﺑﺤﺚ از ﻫﻤﻜﺎري اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ از اﻋﺮاب ﺳﺎﻛﻦ اﻳﺮان ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ زﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻜﺎﻧﻲ ﭘﻴﺸﺘﺎز ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ ﻫﻢﻧﮋادان ﻋﺮب ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در دورهي‬
‫اول ﺣﻤﻠﻪﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻮاد و در دورهي اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در ﻛﻨﺎر ارﺑﺎﺑﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺧﻮد ﻧﺒﺮد‬
‫ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﻛﺸﺘﻪ و اﺳﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ 4.‬در اﻳﻦ زﻣﺎن در ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﻳﻦ ﻧﺒﺮدﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻧﻚ‪ :‬ﺗﻔﻀﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ‪.70-69‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ 13‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻧﻚ‪ :‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪)275‬در ﻣﻮرد ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ‪ 4‬ﻫﺰار دﻳﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻋﺮب(‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻧﻚ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ و ﻣﺮﻳﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﭼﻠﻮﻧﮕﺮ)زﻣﺴﺘﺎن ‪» ،(1386‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳﺮان در روﻧﺪ ﻓﺘﻮﺣﺎت‬ ‫‪4‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻋﺮاق«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬س‪ ،8‬ش‪.32‬‬
‫‪73‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫اُﻟﻴ‪‬ﺲ و و‪‬ﻟَﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان از اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪) 1‬ﺣﻮادث‪12‬ﻫ‪ .).‬در‬
‫ﻣﺬار‪ ،‬از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺳﻲ ﻫﺰار ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ ﺑﺠﺰ ﺗﻌﺪاد ﻏﺮق ﺷﺪﮔﺎن ﺑﻮد)‪12‬ﻫ‪.‬ق(‪ 2.‬ﺗﺎ اﻳﻦ زﻣﺎن‪،‬‬
‫اﻋﺮاب‪ ،‬ﻧﺼﺎرا و رﻋﺎﻳﺎ ﺟﺎﻧﺐ اﻳﺮان را ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از وﻟﺠﻪ‪ ،‬ﻛﺸﺎورزان ﺳﻮاد ﺻﻠﺢ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و در ذﻣﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن درآﻣﺪﻧﺪ‪ 3.‬ﻧﺼﺎراي ﺑﻜﺮي ﻛﻪ در وﻟﺠﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎم‬
‫ﺧﻮنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻃﻲ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﺪ از آﻧﺎن رﻳﺨﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﺘﺤﺪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﻦ ﺑﺎر در اﻟﻴ‪‬ﺲ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ 4.‬وﻗﺘﻲ ﺧﺒﺮ ﻓﺘﺢ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻣﻲﺷﺪ و اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺪون زﺣﻤﺖ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درﻣﻲآﻣﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از آن ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﻗﺘﻞ ﻫﻢﻛﻴﺸﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺎﻟﺪ رﻓﺘﻨﺪ و ﺻﻠﺢ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ)‪12‬ﻫ(‪ 6.‬در ﻋﻴﻦ اﻟﺘﻤﺮ‪ ،‬ﺛَﻨﻲ و ﺑِﺸﺮ و ر‪‬ﺿﺎب ﻧﻴﺰ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻫﺎي اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ در‬
‫ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ)‪12‬ﻫ‪.‬ق(‪.‬‬
‫در دورهي دوم ﺣﻤﻠﻪﻫﺎ در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ ﻋﻤﺮ)‪23-13‬ﻫ‪.‬ق(‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن از آن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ در ﻛﻨﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻢﻧﮋاد ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﻧﺒﺮد ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺒﺮد ﺑ‪‬ﻮ‪‬ﻳﺐ)‪13‬ﻫ‪.‬ق(‪ ،‬ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ آﺷﻜﺎرا ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد را در ﻗﺒﺎل‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮ دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﺻﻒآراﻳﻲ دو ﺳﭙﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬اَﻧﺲﺑﻦﻫِﻼلﻧﻤﺮي ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ‬
‫از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻧﻤﺮ ﺑﺎ اﺳﺐﻫﺎﺷﺎن ﺑﻪﻛﻤﻚ ﻣﺜﻨﻲﺑﻦﺣﺎرﺛﻪ آﻣﺪﻧﺪ و ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﻛﻠﻴﺐﺑﻦﺧﺎﻟﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻐﻠﺐ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ 7.‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ ﻫﻤﺮاﻫﻲ و ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺮﺧﻲ ﭼﻮن اﺑﻮ زﺑﻴﺪ ﻃﺎﺋﻲ‬
‫ﺑﺎ اﻋﺮاب در ﻧﺒﺮد ﺟﺴﺮ)‪13‬ﻫ‪.‬ق( را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻌﺼﺐ ﻗﻮﻣﻲ وي ﻣﻲداﻧﺪ‪ 8.‬ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‬
‫ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮي اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ را ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪهي اﻫﻤﻴﺖ ﻋﺎﻣﻞ ﻋﺼﺒﻴﺖ ﻗﻮﻣﻲ و ﻣﻠﻴﺖ در‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ آﻧﺎن ﺑﻪ اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآورد؛‪ 9‬ﺣﺎل آنﻛﻪ از ﻃﺮﻓﻲ‪ ،‬زﻣﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪ 352‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.352‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺻﺺ‪.354 ،352‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪. 355‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪،‬ج ‪ ،3‬ص‪.358‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪361‬؛ ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.240‬‬ ‫‪6‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ‪.467 ،466 ،3،465‬‬ ‫‪7‬‬
‫اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.439‬‬ ‫‪8‬‬
‫اﺣﻤﺪﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﻠﻲ)‪1384‬ش(‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮﺑﻲ در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻫﺎدي اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﺣﻮزه و داﻧﺸﮕﺎه و‬ ‫‪9‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ)ﺳﻤﺖ(‪ ،‬ص‪.25‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪74‬‬

‫ﺑﻪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻋﺮب‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺮوهﻫﺎ و ﻧﮋادﻫﺎي ﺳﺎﻛﻦ اﻳﺮان ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و از‬
‫ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺎﺷﻲ از اﺟﺒﺎر ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ و ﻛﺸﺘﺎر ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫واﻗﻊ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ از ﻧﻘﺶ ﻋﺎﻣﻞ ﻧﮋادي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﺮك ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺮاي ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ اﻋﺮاب‬
‫ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮان آن را ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻋﺎﻣﻞ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪﺑﻦوﻟﻴﺪ در ﺳﻮاد ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻫﺮ ﻗﻠﻌﻪ ﺧﻠﻮت‬
‫ﻣﻲﻛﺮد و ﻫﻮﻳﺖ ﻋﺮﺑﻲ آﻧﺎن را ﻳﺎدآور ﻣﻲﺷﺪ‪ 1.‬ﺷﻴﺮزاد‪ ،‬دﻫﻘﺎن ﺑﻬﺮﺳﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺻﻠﺢ ﺑﺎ ﺧﺎﻟﺪ‪،‬‬
‫آنﮔﺎه ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮزﻧﺶ ﺑﻬﻤﻦ ﺟﺎدوﻳﻪ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻠﺖ آن را ﺻﻠﺢ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻲﻋﻘﻠﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ‬
‫‪2‬‬
‫اﺻﻠﺸﺎن از ﻋﺮب ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﻛﺸﺎورزان‬
‫در ﺣﻴﺮه ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 12‬ﻫﺠﺮيﻗﻤﺮي‪ ،‬دﻫﻘﺎﻧﺎن ﻣﺮاﻗﺐ اوﺿﺎع ﺑﻮدﻧﺪ و اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻲﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎرﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺣﻴﺮه ﭼﻪ ﻣﻲﺷﻮد؛ و آنﮔﺎه ﻛﻪ آن اﻣﺮ ﺳﺎﻣﺎن ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دﻫﻘﺎﻧﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﺻﻠﺢ ﭘﻴﺸﻘﺪم ﺷﺪﻧﺪ‪ 3.‬از اﻳﻦرو‪ ،‬در اداﻣﻪي ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬آنﮔﺎه ﻛﻪ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻓﺘﺢ ﺳﺮﻳﻊ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬دﺳﺘﻮرات ﭘﻴﺎﭘﻲ اﻋﺮاب‪ ،‬و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل آن‪ ،‬ﻧﺤﻮهي ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻧﻴﺰ در‬
‫اﻳﺠﺎد اﻧﮕﻴﺰهي ﻫﻤﻜﺎري ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺻﻠﺢ ﻋﻤﺮ ﺑﺎ اﻫﻞ ذﻣﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻤﺎﻳﺖ اﻋﺮاب از آﻧﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻧﺎﺳﺰا ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻣﻲدﻳﺪﻧﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﺟﻨﮓ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻤﺎﻳﺖ از آﻧﺎن ﺑﺮﻋﻬﺪهي ﻋﻤﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣ‪‬ﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺑﺮ ﺿﺪ ﺳﭙﺎه ﻋﺮب اﻗﺪام ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫آن ﺗﻌﻬﺪ از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرﻓﺖ‪ 4.‬ﭼﻮن ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺳﻮاد رأي ﻋﻤﺮ را در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﺎ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﺪﻳﻦ رﺿﺎﻳﺖ دارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻮﻣﻴﺎن ﻫﻴﭻ ﻣﺤﻠﻲ رﺿﺎﻳﺖ ﻧﺪارﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ روﺳﺘﺎﻳﺸﺎن را ﺑﮕﻴﺮد«‪ 5.‬اﻳﻦ روال‬
‫ﺗﺎ ﺳﺎلﻫﺎي آﺧﺮ ﻓﺘﺢ و در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬دﻫﻘﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﻴﺰ‬
‫‪6‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن ﺳﺮﺳﭙﺮدﮔﻲ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ اﻋﺮاب‪ ،‬ﺑﺮ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﺸﻲ ﻣﻲﺟﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.361‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.374‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪. 368‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪32‬؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪. 352‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪.33‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.405 ،‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪75‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫‪ .3‬ﺳﺮان و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ‬

‫از ﺟﻤﻠﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺳﺎلﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺘﺢ ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮان و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺒﺎد‪ ،‬ﺳﺮدار ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻈﺎﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﭘﻴﻮﺳﺖ‬
‫و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ 1.‬رﺳﺘﻢﺑﻦﻓﺮﺧﺰاد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﻋﺮاب رﻓﺖ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﺮار وي از ﺟﻨﮓ و ﻛﺸﺘﻪﺷﺪﻧﺶ‪ ،‬اوﺿﺎع ﺳﭙﺎه اﻳﺮان را آﺷﻔﺘﻪ ﺗﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وي از آﻏﺎز ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻀﻮر در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻣﺮدد ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﺻﺮارﻫﺎي ﻓﺮاوان ﻳﺰدﮔﺮد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪي‬
‫ﺟﻨﮓ ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ‪ 2‬و اﻳﻦ ﺧﻮد ﻳﻜﻲ از اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﺑﺰرگ آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻲﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ روﻳﺪاد‬
‫ﻣﺬﻛﻮر ﭘﻲآﻣﺪ ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ در زﻣﺎن ﺧﺴﺮواﻧﻮﺷﻴﺮوان)‪579-531‬م( ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي‬
‫اﻳﻦ ارﺗﺶ را از ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﺎ اﺳﺎس ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻣﺰدور ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ در آن دوره ﻫﺎي ﺑﻲ ﺛﺒﺎﺗﻲ‪ ،‬وﻓﺎداري ﮔﺮوﻫﻲ ﺟﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﻲ واﮔﺬار‬
‫‪3‬‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻳﺨﺘﻦ و ﻳﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺳﺮداران و ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ دورهي ﻓﺘﻮﺣﺎت اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫‪5‬‬
‫و در ﺗﻤﺎم ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻳﺮان‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ‪ .‬از ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﭘﻴﺶ از واﻗﻌﻪي ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ 4،‬در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪،‬‬
‫و ﺗﺎ زﻣﺎن ﮔﺸﻮدن ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﻮﺷﺘﺮ‪ 6،‬ﻓﺎرس‪ 7‬و ﻏﻴﺮه‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ اﻋﺮاب‬
‫ﺳﻮء ﺗﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬ﻋﺪم اﺣﺘﻴﺎط و‬
‫ﻣﻲﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦرو‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدي ﻧﺎﺷﻲ از ِ‬
‫ﻓﻘﺪان ﻧﻴﺮوي ﻣﺮﻛﺰي ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﺳﺮان اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ اﻋﺮاب و ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰان ﺳﺮدار اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻴﺰ از ﺟﻤﻠﻪي اﻓﺮادي ﺑﻮد ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ اﻋﺮاب‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬وي در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺟﺰ آن‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﭘﻴﺶرو ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬وي‬
‫در ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻋﺮاب‪ ،‬از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﻮرد ﺧﻴﺎﻧﺖ دو ﻃﺎﻳﻔﻪي ﻏﺎﻟﺐ و ﻛﻠﻴﺐ در ﻣﻨﺎذر و ﻧﻬﺮ‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪. 49‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺻﺺ‪.510- 509‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﺟﻤﺸﻴﺪ ﮔﺮﺷﺎﺳﭗ ﭼ‪‬ﻮﻛْﺴﻲ)‪1381‬ش(‪ ،‬ﺳﺘﻴﺰ و ﺳﺎزش‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻧﺎدر ﻣﻴﺮ ﺳﻌﻴﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس‪ ،‬ﺻﺺ ‪26-25‬؛‬ ‫‪3‬‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.358‬‬
‫ﻧﻚ‪ :‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص‪.483‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.275‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ‪363-362‬؛ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺻﺺ‪91-90‬؛ اﺑﻮﻋﻠﻲ ﻣﺴﻜﻮﻳﻪرازي)‪1379‬ش(‪ ،‬ﺗﺠﺎرباﻻﻣﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪-‬‬ ‫‪6‬‬
‫اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺮوش‪ ،‬ط‪.‬الثانیة‪ ،‬ص‪.377‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪.177‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪76‬‬

‫ﺗﻴﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ 1.‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰان زﻳﺮ دﺳﺖ ﺳﻴﺎه اﺳﻮاري ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ از ﺗﺼﺮف ﺷﻮش و‬
‫‪3‬‬
‫ﺷﻮﺷﺘﺮ و ﺗﺴﻠﻴﻢ و ﻫﻤﻜﺎري ﺳﻴﺎه ﺑﺎ اﻋﺮاب‪ 2،‬وي ﻧﻴﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ و از اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ اﺷﻌﺮي اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از اﻋﺮاب از ﺑﺪو ورود ﺑﻪ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﻲﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات دﻳﻦ اﺳﻼم و ﺗﺄﻛﻴﺪﻫﺎي‬
‫ﺧﻠﻴﻔﻪ در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﻮرد اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻓﺘﺢ ﺷﺪه و ﺑﻮﻣﻴﺎن‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و‬
‫ﻏﺎرت و آزار ﻣﺮدم ﻣﻲزدﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻮردﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﻣﺮدم را ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺑﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺳﺎزش و ﻫﻤﻜﺎري ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣﺮدم ﺳﻮاد ﺑﻪ ﻳﺰدﮔﺮد ﺳﻮم از ﺟﻮر و ﺳﺘﻢ و ﻏﺎرتﮔﺮي‬
‫اﻋﺮاب‪ ،‬ﭘﻴﺶ از ﻧﺒﺮد ﻗﺎدﺳﻴﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎﺳﺖ‪ 4.‬رﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺳﺮدار اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ ﻳﺰدﮔﺮد‬
‫در ﻣﻮرد ﻧﺤﻮهي ﺑﺮﺧﻮرد ﻋﺮبﻫﺎ ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﺮگﻫﺎﻳﻲ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻏﻔﻠﺖ‬
‫‪5‬‬
‫ﭼﻮﭘﺎن ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﻤﺮ در ﻣﺮاﺣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬در ﻣﻮرد ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﺗﻮﺻﻴﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﺮده و ﺣﺘﻲ در ﺧﺼﻮص دﻗﺖ در ﺗﻬﻴﻪي ﻏﺬا و ﭘﻮﺷﺎك ﺗﺬﻛﺮاﺗﻲ داده ﺑﻮد‪،‬‬
‫اﻣﺎ دﺳﺘﻮرات در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ وي در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﺢ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺣﺬﻳﻔﻪ ﻧﻮﺷﺖ‪ »:‬ﺷﻤﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﻃﻌﺎم و ﻟﺒﺎس ﻣﺮدﻣﺶ ﺑﺎ ﻣﻴﺘﻪ در آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺟﺰ‬
‫ذﺑﺢ ﺷﺪه را ﻣﺨﻮرﻳﺪ و ﺟﺰ ﺟﺎﻣﻪ ﭘﺎك را ﻣﭙﻮﺷﻴﺪ‪ 6.«...‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ از ﻓﺎﺗﺤﺎن از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا‪ ،‬در‬
‫ﻣﻮاردي آﺷﻜﺎرﺗﺮﻳﻦ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺧﻼﻗﻲ را ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ‬
‫ﭼﻮن ﻗﺘﻞ اﺳﺮا‪ 7،‬ﻳﺎ دزدﻳﺪن ﻋﺮوس از ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺮوﺳﻲ‪ 8،‬ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺳﺎﻛﻨﺎن‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬در‬
‫ﺟﺮﻳﺎن ﻣﺤﺎﺻﺮهي ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﺸﺎن ﺷﺎﻫﺪ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺶﻗﺪم ﺻﻠﺢ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ از آﺳﻴﺐﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮﻫﺎ از ﻃﺮﻳﻖ ﺟﻨﮓ )ﻋﻨﻮه( ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﻜﺎن ﺑﻜﺎﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 12‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺮﺧﻮرد اﻋﺮاب ﺑﺎ ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻟﻴﺲ و ﺟﺎري ﺷﺪن ﺧﻮن اﻫﺎﻟﻲ در‬
‫‪9‬‬
‫آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺣﻴﺮه ﻧﺎﮔﺰﻳﺮﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺧﺎﻟﺪ رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪ 72‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‬ ‫‪1‬‬

‫ﻧﻚ‪ :‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ‪363-362‬؛ اﺑﻦﻣﺴﻜﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.377‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﺣﻤﺪﺑﻦ اﻋﺜﻢ)‪1411‬ق‪1990/‬م(‪ ،‬اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﻠﻲ ﺷﻴﺮي‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺑﻴﺮوت‪ :،‬داراﻻﺿﻮاء‪ ،‬ط اﻻوﻟﻲ‪ ،‬ص‪.284‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.503‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪318‬؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪.320 ،‬‬ ‫‪6‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.377‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﻧﻚ‪ :‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪. 494‬‬ ‫‪8‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.345‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪77‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﮔﺸﻮده و ﻣﺮدم ﻣﺤﻞ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ؛ زﻳﺮا‬
‫ﺟﺰ آن ﭘﻨﺎه و ﻣﻠﺠﺌﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه در ﺧﺮاﺳﺎن ﺣﺘّﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻔﻆ ﺟﺎن ﺧﻮد ﻧﺒﻮد؛ اﺷﺮاف و‬
‫ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺎﻫﻢ اﺗﺤﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﺟﻨﮓ ﻳﺎ ﺻﻠﺢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و در ﺗﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﺷﺪن و ﺟﻠﺐ رﺿﺎي اﻋﺮاب در رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪي اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪر ﻻزم ﺗﻮان و‬
‫‪1‬‬
‫ﻧﻴﺮو و ﺳﻼح در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬ﺑﺰرﮔﺎن و رؤﺳﺎي ﺷﻬﺮﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ‬

‫‪2‬‬
‫ﺑﺰرگ ﻧﺴﺎء ﺑﺎ اﺑﻦﻋﺎﻣﺮ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد ﺗﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﻳﺎ ﺑﺮده ﻧﺸﻮد )ﺣﺪود ﺳﺎل‪30‬ﻫ‪.‬ق(‪ .‬در‬
‫ﺳﺮﺧﺲ ﻧﻴﺰ زادوﻳﻪ‪ ،‬ﺑﺰرگ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲﺑﻦﺧﺎزم ﺑﺪان ﺷﺮط ﺻﻠﺢ ﻛﺮد ﻛﻪ وي زﻧﺎن و‬
‫دﺧﺘﺮان ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﻛﻨﻴﺰي دﻫﺪ و در ﻋﻮض ﺑﺮاي ﺻﺪ ﻣﺮد اﻣﺎن ﺑﮕﻴﺮد‪ 3.‬در ﻫﻤﺪان ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺧﺴﺮو‬
‫ﺷﻨﻮم‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻬﺎوﻧﺪ و ﻣﺤﺎﺻﺮهي ﺷﻬﺮ)ﺣﺪود ﺳﺎل‪21‬ﻫ‪.‬ق(‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺟﺰﻳﻪ داد و‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﺻﻠﺢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ و ﻣﺴﺌﻮل ادارهي ﺷﻬﺮ و ﭘﺮداﺧﺖ ﺟﺰﻳﻪي آن ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫وي و ﻳﺎراﻧﺶ در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ 4. ...‬در ﺟﺮﻳﺎن ﮔﺸﻮدن ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻛﺸﻮر و ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮق و ﺷﻤﺎل‬
‫ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻃﻮﻻﻧﻲﺷﺪن ﻣﺤﺎﺻﺮهي ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮد ﭘﻴﺶﻗﺪم ﺻﻠﺢ ﺑﺎ‬
‫‪8‬‬
‫ﻋﺮاب ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﻮﺷﺘﺮ‪ 5،‬ﻗﺰوﻳﻦ‪ 6،‬ﺑﺨﺎرا‪ 7،‬زرﻧﺞ‬
‫و ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ 9‬اﺷﺎره ﻛﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺤﺎﺻﺮهي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ﻳﻚ ﻣﺎه ﻃﻮل ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﻛﻨﺎرﻧﮓ‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻃﻮس‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺳﺮدار ﻋﺮب‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺖ و اﻣﺎن ﺧﻮاﺳﺖ و ﻗﻮل ﻫﻤﻜﺎري داد‪ 10.‬وﻗﺘﻲ ﻣﺮدم ﺳﺎﻳﺮ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ اﺧﺒﺎر ﻓﺘﺢ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ آن را ﻣﻲﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از‬

‫_____________________________________________________________________‬

‫‪ 1‬ﻋﺒﺎس ﺧﻠﻴﻠﻲ)‪ ،(1335‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬ص ‪.264‬‬
‫‪ 2‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.391‬‬
‫‪ 3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.391‬‬
‫‪ 4‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.17‬‬
‫‪ 5‬ﻧﻚ‪ :‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺻﺺ‪282-281‬؛ اﺣﻤﺪﺑﻦداوددﻳﻨﻮري)‪1368‬ش(‪ ،‬اﺧﺒﺎراﻟﻄﻮال‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ‪-‬‬
‫ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦﺷﻴﺎل‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﻨﺸﻮرات اﻟﺮﺿﻲ‪ ،‬ص ‪131‬؛ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.85‬‬
‫‪ 6‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.313‬‬
‫‪ 7‬ﻫﻤﺎن‪397 ،‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺑﻦ اﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪. 310‬‬
‫‪ 8‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.382‬‬
‫‪ 9‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.391‬‬
‫‪ 10‬اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪337‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.391‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪78‬‬

‫ﺟﻤﻠﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻣﺮو‪ 1‬و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ 2‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻫﻤﻴﺸﻪ و ﻫﻤﻪﺟﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺑﺎ ﺳﺎﻛﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺎ زور‪ ،‬اﺟﺒﺎر و ﻛﺸﺘﺎر ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮرد اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﺮان ﻓﺎﺗﺢ ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﺮاﻫﻲ آﻧﺎن ﺗﺎﺣﺪودي‬
‫ﻣﺆﺛﺮ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﺤﻠّﻲ ﻛﻪ از آﻏﺎز ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻴﺎﭘﻲ در‬
‫ﺿﻤﻦ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي رﻓﺘﺎر آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ ﻣﻲآورد؛ ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ‬
‫اﻳﻦ اﺣﻜﺎم و دﺳﺘﻮرات‪ ،‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﺑﺎﻳﺴﺖ اﺟﺮا ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاي ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮدارش ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻃﺒﺮي آن را ﺿﺒﻂ ﻛﺮده‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ...» :‬اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از ﺷﻤﺎ ﻋﺠﻤﻲ را ﺷﻜﺴﺖ‬
‫داد‪ ،‬اﻣﺎﻧﻲ داد ﻳﺎ اﺷﺎرهاي ﻛﺮده ﻳﺎ ﺳﺨﻨﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﻋﺠﻤﻲ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﻧﺰد اﻳﺸﺎن اﻣﺎن ﺑﻮده‪ ،‬آن را‬
‫اﻣﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آرﻳﺪ و از ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ و ﺑﻪ ﭘﻴﻤﺎن وﻓﺎ ﻛﻨﻴﺪ‪ 3.«...‬ﻋﻤﺮ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ اﻋﺮاب‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﻣﺒﺎدا ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻮﺟﺐ ﺑﺪﻧﺎﻣﻲ و رﺳﻮاﻳﻲ و ﺷﺮﻣﻨﺪﮔﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻮﻳﺪ‪ 4.‬در ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻣﻮارد اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﭘﺲ از ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﺑﺮﺧﻮرد اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻓﺎﺗﺤﺎن‪ ،‬ﻛﻪ در ﻣﻮاردي ﺑﻬﺘﺮ از ﺣﺎﻛﻤﺎن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮد‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫ﺑﻪ اﻋﺮاب ﻣﻲﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﻣﻲآوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از دﻻﻳﻞ ﻫﻤﺮاﻫﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب‪ ،‬درﮔﻴﺮي و ﺧﺼﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻴﻦ اﻓﺮاد و‬
‫ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮدي ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ دﺷﻤﻨﻲ و رﻗﺎﺑﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﻴﻦ اﺷﺮاف و ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻬﺮﻫﺎ رواج‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﻓﺎﺗﺤﺎن و ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﻮﻣﻴﺎن ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻨﺠﺮ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻠﻌﻤﻲ در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﺢ ري‬
‫از ﻣﺼﺎﻟﺤﻪي ﻓﺮدي‪ ،‬زﻳﻨﻲ ﻧﺎم‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺧﺘﻼف ﺑﺎ ﺳﻴﺎوش‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﺎن ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﮔﺰارش ﻣﻲدﻫﺪ‪ 6.‬در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و در زﻣﺎن ﺣﻜﻢراﻧﻲ ﻗﺘﻴﺒﻪ )ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي‪86-96‬‬
‫ﻫ‪.‬ق( ﻧﻴﺰ اﻳﻦ دﺷﻤﻨﻲ و رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻴﻦ اﺷﺮاف‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اﻋﺮاب ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻠﻚ ﺻﻐﺎﻧﻴﺎن)ﭼﻐﺎﻧﻴﺎن(‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﺖ رﻗﺎﺑﺖ و دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه اﺧﺮون و ﺷﻮﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻴﺒﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ 7.‬در ﺧﻮارزم ﻧﻴﺰ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﻴﻦ‬
‫ﺷﺎه و ﺑﺮادر وي‪ ،‬ﻗﺘﻴﺒﻪ را ﺑﻪ ﺧﻮارزم ﻛﺸﺎﻧﻴﺪ‪ .‬ﺷﺎه اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺮاي ﻗﺘﻴﺒﻪ ﭘﻴﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.377‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ ‪.398-397‬‬ ‫‪2‬‬
‫خلیفةبنخیاط)‪1415‬ق‪1995/‬م(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻓﻮار‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺐاﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‪ ،‬ط‪.‬اﻷوﻟﻲ‪ ،‬ﺻﺺ‪.493-492‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.514‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﺑﻠﻌﻤﻲ )‪1378‬ش(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎﻣﺔ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ‪ ،‬ج ‪ ،1‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش‪ ،‬چ‪،2‬ص ‪525‬؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬اﺑﻦ‪-‬‬ ‫‪6‬‬
‫اﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪24‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪310‬؛ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺧﻠﺪون)‪1408‬ق‪1988/‬م(‪ ،‬دﻳﻮان اﻟﻤﺒﺘﺪأ و‬
‫اﻟﺨﺒﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺧﻠﻴﻞ ﺷﺤﺎده‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻔﻜﺮ‪ ،‬ط اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ص‪.560‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.405‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪79‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫‪1‬‬
‫ﺧﻮارزم را ﺑﻪ ﺷﺮط ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﻮد ﺑﺮ آن‪ ،‬ﺑﺪو ﺳﭙﺮد‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﻜﺎري اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب و ﻧﻮع آن ﻧﻴﺰ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎ و زﻣﺎن و‬
‫ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻜﺎري ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﺮان ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن از اﺑﺘﺪاي ﻓﺘﻮﺣﺎت و از ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﺮزي ﺑﻴﻦ‬
‫اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و ﻋﺮاق آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن دورهي ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم اﻳﺮان در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎ را ﻣﻲﺗﻮان ﺷﺎﻣﻞ ﺧﺒﺮﮔﻴﺮي و ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ رﺳﺎﻧﺪن اﺧﺒﺎر ﺗﺤﺮﻛﺎت ﻣﻬﻢ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن دادن راهﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻞﻫﺎ و ﺑﺎزارﻫﺎ و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ آن؛ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻣﺎﻟﻲ و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﻞ‪ ،‬رﺳﺎﻧﺪن ﻏﺬا‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ و ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻴﻦ دو ﮔﺮوه و ﻏﻴﺮه؛ و‬
‫ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻴﺮوي ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬اﻋﻢ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻳﺎ ﻧﻴﺮوي‬
‫ﺟﻨﮕﻲ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺖ اﺑﺰارﻫﺎ و وﺳﺎﻳﻞ ﻧﻈﺎﻣﻲ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﺤﻮهي اﻧﺠﺎمﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ :‬ﻫﻤﻜﺎري داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻋﻢ از ﻓﺮدي ﻳﺎ ﺟﻤﻌﻲ؛ ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﭘﻴﺮوي‬
‫ﻳﻚ ﮔﺮوه از رﻫﺒﺮ ﺧﻮد اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﺪ؛ و ﻫﻤﻜﺎري اﺟﺒﺎري ﻓﺮدي ﻳﺎ ﺟﻤﻌﻲ‪ ،‬ﻛﻪ در اداﻣﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ ﻣﻮارد اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺧﺒﺮﮔﻴﺮي و ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻌﺪ از ورود اﻋﺮاب ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي اﻳﺮان و ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺮوه از ﻣﺮدم در اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ‪ -‬ﻛﻪ‬
‫ﺑﻴﺶﺗﺮ آﻧﺎن را ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻋﺮب ﺗﺒﺎر‪ ،‬و دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﻛﺸﺎورزان ﻏﻴﺮﻋﺮب ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدادﻧﺪ‪ -‬و ﭘﺲ از‬
‫درﮔﻴﺮيﻫﺎ و ﻛﺸﻤﻜﺶﻫﺎي ﺧﻮﻧﻴﻦ‪ ،‬اﻫﺎﻟﻲ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺳﺎزش و در اداﻣﻪ ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا‪ ،‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺎ ﻃﺎﻳﻔﻪي ازد و اﻓﺮاد دﻳﮕﺮي در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺣﻴﺮه‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﺻﻠﺢ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ‬
‫ﺧﺒﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ در ﻋﻮض ﻣﻌﺎﺑﺪ و ﻗﻠﻌﻪﻫﺎﻳﺸﺎن وﻳﺮان ﻧﮕﺮدد‪ 2.‬در ﺟﺮﻳﺎن‬
‫ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﻛﻪرﺳﺘﻢ آﻧﺎن را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺧﺒﺮﮔﻴﺮي و ﻛﻤﻚ ﻣﺎﻟﻲﺷﺎن ﺑﻪ اﻋﺮاب ﺳﺮزﻧﺶ ﻛﺮد‪ 3،‬اﺑﻦﺑﻘﻴﻠﻪ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ ...» :‬ﺑﺎ ﻣﺎﻟﻬﺎﻳﻤﺎن ﺟﺎﻧﻬﺎﻳﻤﺎن را ﺣﻔﻆ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ 4.«...‬ﺧﺎﻟﺪ ﺑﺮ اﻫﻞ اﻟﻴﺲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪406‬؛ اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‪.155‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪241-240 ،‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪،‬ج ‪ ،3‬ص‪.346‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻧﻚ‪ :‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.508‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪80‬‬

‫‪1‬‬
‫ﻗﺮار ﺻﻠﺢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﺒﺮﮔﻴﺮ و راﻫﻨﻤﺎ و ﻛﻤﻚ ﺣﺎل ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ در اﻟﻴﺲ ﺧﻮد اﻫﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻨﻲ را ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻌﻀﻲ ﺑﺎزار ﺧﻨﺎﻓﺲ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺎزار ﺑﻐﺪاد را ﺑﺮاي ﻫﺠﻮم ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ 2.‬ﺑﻪ روز ارﻣﺎث)ﺳﺎل‪14‬ﻫﻖ(‪ ،‬ﺳﻌﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﻬﺎر ﻓﻴﻞﻫﺎي ﺳﭙﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ درﻣﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از اﻳﺮاﻧﻴﺎن راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2‬ﺿﻴﺎﻓﺖ و ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺗﻌﻤﻴﺮ راهﻫﺎ‬

‫ﻓﺎﺗﺤﺎن ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺧﻮراك‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك‪ ،‬ﺳﺮﭘﻨﺎه‪ ،‬ﻋﻠﻮﻓﻪ ﺑﺮاي ﭼﻬﺎرﭘﺎﻳﺎن و‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ راﻫﻨﻤﺎﻳﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺳﺎﻳﺮ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻨﺎﻃﻖ‪ ،‬ﺳﺎﻛﻨﺎن‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺳﭙﺎه‬
‫ﻓﺎﺗﺢ ﻣﻲآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻋﻠﻮﻓﻪ و ﺗﻮﺷﻪ و راﻫﻨﻤﺎ ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ 4.‬اﻫﺎﻟﻲ ﺑﻌﻀﻲ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ از رﺳﻴﺪن ﻟﺸﻜﺮ ﻓﺎﺗﺢ‪ ،‬ﺷﻬﺮ را ﺗﺨﻠﻴﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ؛ از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ‬
‫ﮔﺸﻮده ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ 5.‬در ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﻧﻴﺰ اﻧﻮاع ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎ در ﻣﺤﺘﻮاي ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻛﻨﺎن و‬
‫ﻓﺎﺗﺤﺎن ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﻣﻲﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻈﻢ و ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ 6.‬در ﻣﻌﺎﻫﺪهي ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺑﺎ اﻫﻞ‬
‫ﺑﻬﺮاذان)ﺣﻴﺮه( ﺷﺮط ﺷﺪه ﺑﻮدﻛﻪ‪ ...»:‬در راه ﻣﺎﻧﺪه را راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ و راﻫﻬﺎ را اﺻﻼح ﻛﻨﻨﺪ و ﻫﺮﻛﺲ‬
‫از ﺳﭙﺎه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﺬر ﻛﻨﺪ ﻳﻚ ﺷﺐ و ﻳﻚ روز ﻧﺰد آﻧﺎن ﺑﻤﺎﻧﺪ و ‪ 7.«...‬در ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺎه دﻳﻨﺎر‪ 8‬و ﮔﺮﮔﺎن‪ 9‬ﻧﻴﺰ ﻣﻮاردي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬در ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺳﻮاد ﻛﺸﺎورزان‬
‫ﺗﻌﻤﻴﺮ راهﻫﺎ و ﭘﻞﻫﺎ و ﻛﺸﺖ وﻛﺎر و راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻓﺎﺗﺤﺎن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﺗﻮان‪،‬‬
‫‪10‬‬
‫ﺟﺰﻳﻪ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﻫﻤﮕﻲ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ و ﺿﻴﺎﻓﺖ ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﺗﻘﺒ‪‬ﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫_____________________________________________________________________‬

‫‪ 1‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.240‬‬

‫‪ 2‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺻﺺ‪474-473‬؛ ؛ ﺑﻼذري در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻐﺪاد از ﻗﺪﻳﻢ ﺑﺮ ﭘﺎي ﺑﻮد و ﻣﻨﺼﻮر آن را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺷﻬﺮي ﺟﺎﻣﻊ در آورد« )ﺑﻼذري‪ ،‬ﻓﺘﻮحاﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ص‪289‬؛ و ﻧﻚ ﺑﻪ‪ ،‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻣﻞ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺻﺺ ‪400‬و ‪.(445‬‬
‫‪ 3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.555‬‬
‫‪ 4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺻﺺ‪474-473‬؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.246‬‬
‫‪ 5‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.358‬‬
‫‪ 6‬ﻧﻚ‪ :‬ﻧﻌﻤﺖاﷲﺻﻔﺮيﻓﺮوﺷﺎﻧﻲ)ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪» ،(1379‬درآﻣﺪي ﺑﺮ ﺻﻠﺢ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در آﻏﺎز ﻓﺘﺢ اﻳﺮان«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪي‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل‪ ،1‬ش‪.2‬‬
‫‪ 7‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺻﺺ‪.137-136‬‬
‫‪ 8‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬
‫‪ 9‬ﻫﻤﺎن‪،‬ج ‪ ،4‬ص‪.152‬‬
‫‪ 10‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪.32‬‬
‫‪81‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫در ﻧﺒﺮد ﺟِﺴﺮ‪ ،‬اﺑﻦﺻ‪‬ﻠﻮﺑﺎ‪ ،‬ﻋﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪي ﺣﻴﺮه‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﭘﻞ ﺑﺴﺖ‪ 1.‬در‬
‫ﺑ‪‬ﺮَس ﻧﻴﺰ دﻫﻘﺎن اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﺻﻠﺢ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﭘﻞ ﺑﺴﺖ و ﺧﺒﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﮔﺮد آﻣﺪه‬
‫در ﺑﺎﺑﻞ را ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﺰارش داد‪ 2.‬در ري‪ ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮاي ﻧﺸﺎندادن ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺎﻣﻞ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﻮﻇﻒ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎدهﻫﺎ را ﺣﻔﻆ و ﺣﺮاﺳﺖ و از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن در ﺣﺮﻛﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻛﻪ‬
‫‪5‬‬
‫از آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺳﺮﭘﻨﺎه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﻳﻚ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ 3.‬در ﻓﺎرس‪ ،4‬ﻫﺮات‬
‫و ﻣﺮو‪ 6‬ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺻﻠﺢ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻧﺪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻓﺘﺢ ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ در زﻣﺎن‬
‫‪7‬‬
‫ﻗﺘﻴﺒﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .3‬ﺧﻴﺎﻧﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻫﻢوﻃﻨﺎن‬

‫در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ از ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺮدم ﻣﺤﻠّﻲ ﺑﻪ ﻫﻢوﻃﻨﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن‪،‬‬
‫وﺟﻮد دارد‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ اﻫﺪاف و اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻫﻤﺮاه ﻣﻲﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﺸﺎندادن راه‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻠﻌﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺞﻫﺎ و ﻣﻮارد دﻳﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ آن‪ ،‬ﻓﺎﺗﺤﺎن را ﻳﺎري ﻣﻲدادﻧﺪ‪ .‬در ﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﺢ ﺷﻮﺷﺘﺮ‪،‬‬
‫ﭼﻮن ﻣﺤﺎﺻﺮه ﺑﻪ ﻃﻮل اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﻧﺰد اﺑﻮﻣﻮﺳﻲ رﻓﺖ و در ﻗﺒﺎل‬
‫ﺣﻔﻆ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬اﺷﺮسﺑﻦﻋﻮف را از راه ﻣﺨﻔﻲ وارد ﺷﻬﺮ ﻧﻤﻮد‪ 8.‬در ﻣﻮرد‬
‫ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮﻫﺎي ري‪ 9،‬ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪ 10‬و ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ 11‬ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺸﺎﺑﻬﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﻴﻦ‪،‬‬
‫ﻫﺮﻛﺲ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهاي از ﻓﺮﺻﺖ ﺳﻮد ﻣﻲﺟﺴﺖ و ﺳﺮﺳﭙﺮدﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ اﻋﺮاب اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻧﻬﺎوﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدي از ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﻧﺰد ﺳﺎﺋﺐﺑﻦاﻗﺮع رﻓﺖ و در ﻗﺒﺎل ﺣﻔﻆ اﻣﻨﻴﺖ‬
‫‪12‬‬
‫ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬او را ﺑﺮاي دﺳﺖﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﻨﺞ ﻧﺨﻴﺮﺟﺎن راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫‪ 1‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪456‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻠﻌﻤﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪473‬؛ اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص‪.438‬‬
‫‪ 2‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.620‬‬
‫‪ 3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.151‬‬
‫‪ 4‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.376‬‬
‫‪ 5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.392‬‬
‫‪ 6‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬
‫‪ 7‬ﻧﻚ‪ :‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺻﺺ‪.407-406 ،405‬‬
‫‪ 8‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪131‬؛ اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺻﺺ‪.282-281‬‬
‫‪ 9‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪24‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.310‬‬
‫‪ 10‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪391‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪125‬؛ اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.337‬‬
‫‪ 11‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص‪.397‬‬
‫‪ 12‬اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺻﺺ ‪.310- 308‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪82‬‬

‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارش ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺧﺎﺋﻨﺎن‪ ،‬ﺧﺒﺮﮔﻴﺮان و ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﺎن در ﺟﺎي ﺟﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬و‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ درﺑﺎر ﻳﺰدﮔﺮدﺳﻮم‪ ،‬رﺳﻮخ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻳﺰدﮔﺮد را ﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدن رﺳﺘﻢﻓﺮﺧﺰاد‬
‫ﺑﻪ ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ وادار ﻛﺮد‪ ،‬ﻏﻼمِ ﺟﺎﺑﺎن‪) ،‬ﺟﺎﺑﺎن( ﻣﻨﺠﻢ ﻛﺴﺮي‪ ،‬و از ﻣﺮدم ﻓﺮات ﺑﻮد‪ 1.‬ﺣﺎل‬
‫آنﻛﻪ رﺳﺘﻢﻓﺮﺣﺰاد ﺗﻤﺎﻳﻠﻲ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر در ﺟﻨﮓ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺟﺎﺑﺎن وﻗﺘﻲ ﻛﺎر اﻳﺮاﻧﻴﺎن را رو ﺑﻪ زوال‬
‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺸﻨﺲ )ﮔﺸﻨﺴﺐ(ﻣﺎه ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﭘﻴﻤﺎن ﻛﻦ و ﻓﺮﻳﺐ اوﺿﺎع را ﻧﺨﻮر‪ 2.‬ﺟﺸﻨﺲﻣﺎه‬
‫ﻧﺰد ﺳﻌﺪ رﻓﺖ و ﺑﺮاي ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﺪان و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ اﻣﺎن ﮔﺮﻓﺖ و ﺧﺒﺮﮔﻴﺮ آﻧﺎن ﺷﺪ‪ 3.‬در ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ و ﺑﺎ ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻳﺰدﮔﺮد ﺳﻮم‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﻓﺮار از ﺷﻬﺮي ﺑﻪ ﺷﻬﺮي‬
‫دﻳﮕﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ آنﻛﻪ ﺑﺎ ورود وي ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﻬﺮي‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻋﺮب ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ را ﻣﻮرد ﻫﺠﻮم‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲدادﻧﺪ و او ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ از ﺗﺮك آن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﺧﺒﺮﮔﻴﺮان را‪ ،‬ﺣﺘﻲ‬
‫در ﮔﺮوه ﻫﻤﺮاه وي‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .4‬اﻳﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬

‫از دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻫﻤﻜﺎري اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪن آﻧﺎن در ﻧﻘﺶ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻴﻦ‬
‫ﻫﻢوﻃﻨﺎن ﺧﻮﻳﺶ و ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻛﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻴﻦ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﻋﺮبﻫﺎ در اﻳﻦ دوره ﮔﺮﻳﺰﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﻲرﻓﺖ؛ زﻳﺮا اﮔﺮ از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ‪ ،‬ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻋﻬﺪﻧﺎﻣﻪ و ﻗﺮاردادي‬
‫ﻣﻴﺎن ﺟﻨﮓﺟﻮﻳﺎن و اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻴﺴﺮ ﻧﻤﻲﮔﺮدﻳﺪ‪ 4.‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪاي ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬در ﻣﻮاردي ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﻴﻦ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و اﻋﺮاب اﺷﺎره ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ 5.‬از ﺟﻤﻠﻪي اﻳﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪ ،‬اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﺳﺎﻛﻦ اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ دو زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ و ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﻜﻠﻢ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﻮم ﺑﻨﻮاﻟﻌﻢ ﻛﻪ در ﺳﺎل‬
‫‪17‬ﻫ‪.‬ق ﺑﻪ اﻋﺮاب ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً از اﻳﻦ ﮔﺮوه ﺑﻮدﻧﺪ‪ 6.‬ﺳﻠﻤﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ از دﻳﮕﺮ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﺣﺴﺎب ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻫﻤﻜﺎري ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬وي از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻋﻮتﮔﺮ‬
‫و راﺋﺪ ﻗﻮم از ﺳﻮي ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﻤﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪ‪ 7‬و در اداﻣﻪ ﺳﺨﻦﮔﻮي اﻋﺮاب در ﻣﺪاﺋﻦ‪ 8‬و ﭘﻴﻚ و‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.506‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.507‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫آذرﺗﺎش آذرﻧﻮش)‪1385‬ش(‪ ،‬ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻴﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪ ،‬ص ‪.16‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺻﺺ‪513 ،498‬؛ ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﻴﺶﺗﺮ در زﻣﻴﻨﻪي ﻧﻘﺶ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬آذرﻧﻮش‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ 13‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪ 72‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪.‬‬ ‫‪6‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.453‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﻣﺴﻜﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪.356‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪83‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫ﻣﺘﺮﺟﻢ آﻧﺎن در ﺑﻬﺮﺳﻴﺮ ﺑﻮد‪ 1.‬ﺳﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻇﻬﺎر ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺪﺗﻲ از ﺳﻮي ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﻤﺮ واﻟﻲ‬
‫ﻣﺪاﺋﻦ ﺷﺪ‪ 2.‬وي‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻋﺮب ﺑﻪ ﺷﻬﺮي از اﻳﺮان وارد ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺟﺰﻳﻪ داد‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺮدم ﺷﻬﺮ از او ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ ﺟﺰﻳﻪ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬درم‪ ،‬و‬
‫‪3‬‬
‫ﺧﺎﻛﺖ ﺑﻪ ﺳﺮ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﻓﺮادي ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻً در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺑﻴﻦ اﻳﺮاﻧﻴﺎن و اﻋﺮاب ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮاﻟﻲ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺰارش دﻗﻴﻘﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬ﮔﺮﭼﻪ در اﻳﻦ دوره اﻳﻦ ﻟﻔﻆ‬
‫‪ -‬ﻣﻮاﻟﻲ ‪ -‬ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻃﻼق ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﺮ اﻓﺮادي از اﻳﻦ ﮔﺮوه اﺳﺖ ﻛﻪ از راه‬
‫‪4‬‬
‫ﻋﻘﺪ ﻣﻮاﻻت ﺑﺎ ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻲﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻧﻘﺶ ﭘﺮ رﻧﮓﺗﺮي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﺧﺎص‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ رﻳﺸﻪ و ﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ از ﻳﻚ ﺳﻮ‪ ،‬و اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪاي ﻋﺮب‬
‫از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﻦ ﻫﻢوﻃﻨﺎن و وﻟﻲﻧﻌﻤﺘﺎن ﺧﻮﻳﺶ راﻳﺰﻧﻲ و ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺻﺎﻟﺢﺑﻦﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﻧﺸﺎندادن‬
‫ﻣﺤﻞ زادان ﻓﺮوخ ﻧﻴﺮي ﺑﺮاي ﺣﺠ‪‬ﺎج‪ ،‬از ﺳﻮي ﺳﻠﻴﻤﺎنﺑﻦﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ ﻣﺘﻮﻟﻲ ﺧﺮاج ﻋﺮاق ﺷﺪ‪ 5.‬ﻳﻜﻲ‬
‫دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻣﻮاﻟﻲ‪ ،‬ﺣﻴﺎنﻧﺒﻄﻲ ﺑﻮد‪ .‬وي در ﺗﺠﺪﻳﺪ ﺻﻠﺢ ﺑﻴﻦ ﻗﺘﻴﺒﻪ و ﻃﺮﺧﻮن‪ ،‬ﺷﺎه ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ)ﺣﺪود‬
‫ﺳﺎل ‪ 90‬ﻫ‪.‬ق(‪ ،‬واﺳﻄﻪ ﺑﻮد‪ 6.‬در ﻣﺎﺟﺮاي اﺧﺘﻼف ﺑﻴﻦ اﺳﭙﻬﺒﺪ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و ﻳﺰﻳﺪﺑﻦﻣﻬﻠﺐ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻳﺰﻳﺪ‬
‫ﺑﻪ وي ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺣﻴﺎن ﺑﻪ اﺳﭙﻬﺒﺪ ﮔﻔﺖ‪ »:‬ﻣﻦ ﻣﺮدي از ﺷﻤﺎﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪهام ﻫﺮ ﭼﻨﺪ دﻳﻨﻤﺎن‬
‫از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﻢ دارم ﻛﻪ از ﺳﻮي اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ و ﺳﭙﺎه ﺧﺮاﺳﺎن ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﺎزد ﻛﻪ‬
‫‪8‬‬
‫ﺗﻮان ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ‪ 7. ...‬ﺑﺎ ﺗﻼشﻫﺎ و ﻧﻴﺮﻧﮓﻫﺎي ﺣﻴﺎن‪ ،‬اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺑﺎ ﻳﺰﻳﺪ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد«‪.‬‬

‫‪ .5‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻓﺎﺗﺢ و ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺎ او‬

‫ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﻏﺎﻟﺐ و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار ﻫﻤﺮاﻫﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻜﺎري ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص‪.355‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻋﻠﻲﺑﻦﺣﺴﻴﻦﻣﺴﻌﻮدي)‪1409‬ق(‪ ،‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﻗﻢ‪ :‬دار اﻟﻬﺠﺮه‪ ،‬چ‪ ،2‬ص ‪.306‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ]ﺑﻲﺗﺎ[‪ ،‬ذﻛﺮ اﺧﺒﺎر اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ﻗﺎﻫﺮه‪ :‬داراﻟﻜﺘﺎباﻻﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ص‪.55‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﺑﺮاي اﻃﻼع ﺑﻴﺶﺗﺮ از ﻋﻨﻮان ﻣﻮاﻟﻲ و اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ زرﻳﻦ ﻛﻮب)‪ ،(1380‬ﺗﺎرﻳﺦ‬ ‫‪4‬‬
‫اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪ ،‬ص‪ 341‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.381‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪.445‬‬ ‫‪6‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪،‬ﺻﺺ ‪.329-328‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬ ‫‪8‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪84‬‬

‫ﻫﻤﻜﺎري از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎي ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻮاد و ﺗﻮﺳﻂ اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ‬
‫آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺒﺮد ﺑﻮﻳﺐ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﻲ ﻧﺼﺮاﻧﻲ از ﺑﻨﻲﺗﻐﻠﺐ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻬﺮان رﺳﺎﻧﻴﺪ و او را ﻛﺸﺖ و‬
‫ﺑﺮ اﺳﺐ وي ﺳﻮار ﺷﺪ و ﻓﺮﻳﺎد ﺑﺮآورد ﻛﻪ ﻣﻦ او را ﻛﺸﺘﻢ‪ 1.‬ﻃﺒﺮي از ﺣﻀﻮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺗﻐﻠﺒﻲ در‬
‫ﻛﻨﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﺑﻮﻳﺐ ﺧﺒﺮ ﻣﻲدﻫﺪ‪ 2.‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺜﻨﻲ ﺑﻪ اﻧﺲﺑﻦﻫﻼل ﮔﻔﺖ‪» :‬اي‬
‫اﻧﺲ ﺗﻮ ﻣﺮدي ﻋﺮب ﻫﺴﺘﻲ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ دﻳﻦ ﻣﺎ ﻧﺒﺎﺷﻲ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺮان ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدم ﺑﺎ ﻣﻦ ﺣﻤﻠﻪ‬
‫ﻧﻤﺎ«‪ 3.‬اﻧﺲ در اﻳﻦ ﻧﺒﺮد ﺟﻨﮕﻴﺪ ﺗﺎ از ﭘﺎي درآﻣﺪ‪ 4.‬ﺟﻮاﻧﺎن ﺗﻐﻠﺒﻲ ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﺳﺐﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ در ﻛﻨﺎر ﻋﺮبﻫﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ 5.‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺑﺰارﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ ﻧﻴﺰ اﻋﺮاب را ﻳﺎري‬
‫‪6‬‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺮزاد‪ ،‬دﻫﻘﺎن ﺑﻬﺮﺳﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﻨﺠﻨﻴﻖ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﻋﺮاب ﺧﻮد ﻧﻴﺰ‪ ،‬اﻓﺮاد ﺷﺠﺎع و آﮔﺎه ﺑﻪ اﻣﻮر و اﺳﺮار ﻧﻈﺎﻣﻲ را اﺳﻴﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و از آﻧﺎن‬
‫راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ و ﻣﺸﺎوره ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻃﻠﻴﺤﻪ‪ ،‬در ﺟﺮﻳﺎن ﻗﺎدﺳﻴﻪ‪ ،‬ﻓﺮدي را اﺳﻴﺮ ﻛﺮد و از او اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﻌﺪاد ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﺧﺪﻣﻪ و ﻫﻤﺮاﻫﺎن آﻧﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ 7.‬وي ﺑﻪ اﺳﻼم درآﻣﺪ و ﻣﺴﻠﻢ‬
‫ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ و در ﻫﻤﻪي ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﺎ ﻃﻠﻴﺤﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﺪ‪ 8.‬وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻟﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﻣﻮﺻﻞ‬
‫‪10‬‬
‫دﻳﻠﻤﻲ ﻟﺸﻜﺮ رﺳﺘﻢﻓﺮﺣﺰاد ﻧﻴﺰ در ﻗﺎدﺳﻴﻪ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﻳﺪ‪ 9.‬ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﺗﻦ‬
‫‪11‬‬
‫آﻧﺎن در ﻓﺘﺢ ﻣﺪاﺋﻦ ﺑﺎ ﺳﻌﺪ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ و در ﮔﺸﻮدن ﺟﻠﻮﻻء ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺒﺎد ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻟﺸﻜﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻋﺮاب ﭘﻴﻮﺳﺖ و واﻟﻲ آﻧﺎن ﺑﺮ ﺣﻠﻮان ﺷﺪ‪ 12.‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي‬
‫اﻳﺮاﻧﻲ در ﻧﻬﺎوﻧﺪ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪي ﻗﺒﺎد از آن ﺧﺒﺮ ﻳﺎﻓﺖ و ﻋﻤﺮ را از ﻗﻀﻴ‪‬ﻪ ﻣﻄﻠﻊ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ 13.‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻋﺪهي ﺟﻨﮓﺟﻮﻳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭘﺲ از ﻧﺒﺮد ﻗﺎدﺳﻴﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ؛ ﺣﺎل آنﻛﻪ‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫‪ 1‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪465‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬دﻳﻨﻮري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪115‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦاﺑﻲﻳﻌﻘﻮب)ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ(]ﺑﻲﺗﺎ[‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دارﺻﺎدر‪،‬‬
‫ص‪.143‬‬
‫‪ 2‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬
‫‪ 3‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.466‬‬
‫‪ 4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.467‬‬
‫‪ 5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.466‬‬
‫‪ 6‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺻﺺ ‪.5‬‬
‫‪ 7‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺻﺺ‪.514-513‬‬
‫‪ 8‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،3 ،‬ص‪.512‬‬
‫‪ 9‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺻﺺ‪.49 ،42‬‬
‫‪ 10‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.275‬‬
‫‪ 11‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬
‫‪ 12‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪.49‬‬
‫‪ 13‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪.120‬‬
‫‪85‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫در ﻗﺎدﺳﻴﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد از ﭼﻨﺪ ﻫﺰارﺗﻦ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ 1.‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 14‬ﺗﺎ ‪ 16‬ﻫﺠﺮي‬
‫ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﺟﻨﮓﺟﻮﻳﺎن ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪ و ﻗﺒﺎد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ و اﺗﺒﺎع آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ رزﻣﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﻓﺰود‪ .‬از اﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ در ﻓﺘﺢ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي اﻋﺮاب ﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻓﺎﺗﺤﺎن را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ 2.‬ﺧﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﺮوه از ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن و ﻓﺎﺗﺤﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺻﺪ ﻫﺰار ﻛﺸﺎورزي را ﻛﻪ ﺷﻴﺮزاد آزاد ﻛﺮد و ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻫﺎﻳﺸﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ 3،‬ﻧﻴﺰ اﻓﺰوده اﺳﺖ؛‬
‫و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺟﻨﮓﺟﻮﻳﺎن ﺑﻌﺪ از ﻧﺒﺮد ﻗﺎدﺳﻴﻪ را ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﺻﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﺣﺎل آنﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮض درﺳﺖ ﺑﻮدن رﻗﻢ اﻳﻦ ﺗﻌﺪاد ﻛﺸﺎورز‪ 4،‬آﻧﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻧﻤﻲﺗﻮان آﻧﺎن را ﺟﺰو ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﻫﻤﺮاه اﻋﺮاب ﺑﻪ ﺣﺴﺎب آورد‪.‬‬
‫در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻳﺮان‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻫﻤﺪان‪ 5،‬درﺑﻨﺪ‪ 6،‬ﻓﺎرس‪ 7‬و ﺷﺎﭘﻮر‪ 8‬ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺳﺮداران و ﻧﻴﺮوﻫﺎي‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻜﺎريﻫﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ در ﻣﻮاردي ﻣﻐﺸﻮش و آﺷﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻼذري ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺳﻴﺎه اﺳﻮاري‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻳﺰدﮔﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻋﺮاب‬
‫را ﺑﺎ ﺗﺮدﻳﺪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﻴﻦ ﻓﺘﺢ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺷﻮش‪ 9‬و ﺷﻮﺷﺘﺮ‪ 10‬آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل آنﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺮدﻳﺪ‬
‫در ﮔﺰارشﻫﺎي ﻃﺒﺮي در ﻣﻮرد ﻓﺘﺢ اﻳﻦ دو ﺷﻬﺮ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ 11.‬ﺗﻌﺪاد ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺳﻴﺎه اﺳﻮاري‬
‫ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ ﻫﻔﺘﺎد‪ 12‬و ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ ﺳﻴﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ 13.‬ﺑﻼذري ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر آﻧﺎن در ﻟﺸﻜﺮ‬
‫اﺑﻦﻋﺎﻣﺮ و در ﻓﺘﺢ ﺧﺮاﺳﺎن اذﻋﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ‪ 14.‬ﮔﺰارش ﻣﻐﺸﻮش ﻣﻨﺎﺑﻊ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﮔﺮوه و‬
‫ﮔﺸﻮدن ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﺷﻮش و ﺷﻮﺷﺘﺮ‪ ،‬و ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي ﺑﻴﻦ اﻳﻦ ﻓﺘﺢ و ﻓﺘﺢ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻳﺮان‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫‪ 1‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.496‬‬

‫‪ 2‬ﺧﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.180‬‬
‫‪ 3‬ﻧﻚ‪ :‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺻﺺ‪.5،6‬‬
‫‪ 4‬ﻧﻚ‪ :‬ﻣﺤﺴﻦﻣﻌﺼﻮﻣﻲ )ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1388‬ش(‪» ،‬ﺗﺄﻣﻠﻲ ﺑﺮ درﺳﺘﻲ و دﻗﺖ آﻣﺎر و ارﻗﺎم ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺮي و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،19‬دورهي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ش ‪ ،2‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪.78‬‬
‫‪ 5‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص‪.17‬‬
‫‪ 6‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ﺻﺺ‪.156-155‬‬
‫‪ 7‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪.177‬‬
‫‪ 8‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬
‫‪ 9‬اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.363‬‬
‫‪ 10‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬
‫‪ 11‬اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪.91‬‬
‫‪ 12‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.363‬‬
‫‪ 13‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺻﺺ‪.91-90‬‬
‫‪ 14‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪86‬‬

‫اﺣﺘﻤﺎل را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ رواﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه دﭼﺎر ﺧﻠﻂ و اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬آن‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ از ﻣﻬﺎرت ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﺮاد ﺳﭙﺎه ﺳﻴﺎه اﺳﻮاري در ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﺳﺨﻦ راﻧﺪهاﻧﺪ‪ 1،‬اﮔﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ را از ﺳﭙﺎه اﻳﺮان درﻳﻎ ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪي ﺟﻨﮓ را ﺑﻪ‬
‫ﻧﻔﻊ ﺳﭙﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰان‪ ،‬ﺳﺮدار اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻋﺮاب ﭘﻴﻮﺳﺖ و در اﻣﻮر ﻧﻈﺎﻣﻲ و ﻧﻈﺎﻳﺮ آن ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﺸﺎوره‬
‫و ﻳﺎري داد‪ .‬وي در ﺟﺮﻳﺎن ﻧﺒﺮدﻫﺎ دو ﺗﻦ از اﺻﺤﺎب ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺠﺰاﺑﻦﺛﻮر و ﺑﺮاءﺑﻦﻣﺎﻟﻚﺑﺰﻋﻢ‪ ،‬را‬
‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ 2.‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺢ‪ 3 ،‬ﺑﺎ ﻣﻮاﻓﻘﺖ و ﻣﺪاراي ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ اﻋﺮاب را ﺑﺘﻮان در اداﻣﻪي دﺳﺘﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﻋﻤﺮ در ﺟﺬب اﻓﺮاد ﻣﻄّﻠﻊ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از آﮔﺎﻫﻲ و اﻃﻼﻋﺎت آﻧﺎن‪ ،‬داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮﻣﺰان در ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫اوﻟﻮﻳﺖ ﻓﺘﺢ اﺻﻔﻬﺎن ﻳﺎ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻣﻮرد ﻣﺸﻮرت ﻋﻤﺮﺑﻦﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬وي ﮔﻔﺖ‪»:‬اﺻﻔﻬﺎن‬
‫ﺳﺮ اﺳﺖ و آذرﺑﺎﻳﺠﺎن دو ﺑﺎل‪ .‬اﮔﺮ ﺳﺮ را ﺑﺒﺮي ﺑﺎل ﻫﺎ و ﺳﺮ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻨﺪ اﻓﺘﺎد«‪ 4.‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ‬
‫‪5‬‬
‫اﻇﻬﺎر ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻳﻮان ﺑﻪ دوران ﻋﻤﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻫﺮﻣﺰان ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻜﺎري اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻳﺰدﮔﺮد ﺳﻮم و ﺗﺎ زﻣﺎن ﻫﺠﻮم ﻗﺘﻴﺒﻪ‪ ،‬در دﻫﻪﻫﺎي‬
‫آﺧﺮ ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ ،‬در ﺧﺮاﺳﺎن و ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻴﺶﺗﺮ‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ اﻣﻴﺪي ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺧﻮد ﺑﺮ اﻋﺮاب ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﺑﺮ آن ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ از‬
‫آﺳﻴﺐﻫﺎي ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﻨﮓ و ﺷﻜﺴﺖ ﺑﻜﺎﻫﻨﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪ ﻣﻤﻜﻦ وﺿﻊ ﻣﻮﺟﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﺳﭙﺎه ﭘﻨﺞﻫﺰاري اﺣﻨﻒﺑﻦﻗﻴﺲ‪ ،‬ﻫﺰار اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﻮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ 6.‬اﻣﻴﺮ ﻃﻮس‪ 7‬و ﻃﺮﺧﻮن‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ 8‬ﺑﻪ ﻗﺘﻴﺒﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﺗﻮن ﺑﺨﺎرا ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻓﺘﺢ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻴﺒﻪ راﻫﻨﻤﺎ و‬
‫_____________________________________________________________________‬

‫ﻧﻚ‪ :‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.364‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.86‬‬ ‫‪2‬‬
‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص‪.284‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻧﻚ‪:‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪296‬؛ ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺣﻤﺪذﻫﺒﻲ)‪1413‬ق‪1993/‬م(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻻﺳﻼم و وﻓﻴﺎت اﻟﻤﺸﺎﻫﻴﺮ و اﻷﻋﻼم‪،‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﻤﺮﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺗﺪﻣﺮى‪ ،‬ج‪ ،3‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻰ‪ ،‬ط‪ .‬اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬ص‪225‬؛ خلیفةبنخیاط‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪83‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻃﺒﺮي‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪،‬ج ‪ ،4‬ص‪.142‬‬
‫ﻧﻚ‪ :‬ﻣﺴﻜﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪411‬؛ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻰﺑﻦﻃﺒﺎﻃﺒﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦﻃﻘﻄﻘﻲ)م‪1418)(709‬ق‪1997/‬م(‪ ،‬اﻟﻔﺨﺮىﻓﻰ‪-‬‬ ‫‪5‬‬
‫اﻵداباﻟﺴﻠﻄﺎﻧﻴﻪواﻟﺪولاﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻣﺤﻤﺪﻣﺎﻳﻮ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻘﻠﻢاﻟﻌﺮﺑﻰ‪ ،‬ط اﻻوﻟﻰ‪ ،‬ص ‪88‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪،‬‬
‫ج‪ ،4‬ﺻﺺ ‪.209 ،87‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.394‬‬ ‫‪6‬‬
‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص‪.337‬‬ ‫‪7‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.404‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪87‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫ﻛﻤﻚ داد‪ 1‬و اﻫﻞ ﺑﺨﺎرا ﻫﻤﺮاه ﻗﺘﻴﺒﻪ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ رﻓﺘﻨﺪ‪ 2.‬ﻣﻠﻮك ﺧﺮاﺳﺎن و ﻫﻤﻪي اﻫﻞ ﻣﺮو و‬
‫ﻃﺎﻟﻘﺎن و ﻓﺎرﻳﺎب و ﺑﻠﺦ و ﺳﺮﺧﺲ و دﻳﮕﺮ ﻧﻮاﺣﻲ آن ﺣﺪود‪ ،‬ﻫﻤﺮاه او ﺑﺎ ﻧﻴﺰك ﻣﻲﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ 3.‬در‬
‫ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻏﻮزك‪ ،‬ﺷﻬﺮﻳﺎر ﺳﻐﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﮔﻮﻳﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫آﻣﺪه‪ ،‬ﻏﻮزك ﺑﻪ ﻗﺘﻴﺒﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮ ﺑﺎ ﺑﺮادران ﻋﺠﻢ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻣﻲﺟﻨﮕﻲ‪ 4.‬ﻗﺘﻴﺒﻪ در ﺑﻴﻜﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺨﺎرا‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ ﺗﻨﺪر ﻧﺎم داﺷﺖ‪ 5.‬ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﭘﻴﺸﺮﻓﺖﻫﺎي ﻗﺘﻴﺒﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎي‬
‫ﻣﻮاﻟﻲ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﻴﺎن ﻧﺒﻄﻲ ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن وي ﻟﺸﻜﺮي از اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺪاد آن‪ ،‬ﻫﻔﺖ‬
‫‪6‬‬
‫ﻫﺰار رزﻣﻨﺪه ﺑﻮد و رﻳﺎﺳﺖ آﻧﺎن را ﺣﻴﺎن ﻧﺒﻄﻲ ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﮔﻮاه آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب‪،‬‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب ﻫﻤﻜﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﺮان ﻛﻪ در اﻳﻦ دوره ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫اﻋﻢ از اﻋﺮاب ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬دﻫﻘﺎﻧﺎن و ﻛﺸﺎورزان اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻴﺎن‪ ،‬اﻗﻮام و ﭘﻴﺮوان ادﻳﺎن‬
‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺤﺎن را ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن از ﻃﺮﻳﻖ ﺧﺒﺮﮔﻴﺮي و‬
‫ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎن ﻧﻤﻮدن و ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ از ﻓﺎﺗﺤﺎن‪ ،‬اﻳﻔﺎي ﻧﻘﺶ ﻣﺘﺮﺟﻢ و اراﺋﻪي ﻛﻤﻚﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ و‬
‫ﻣﻮاردي دﻳﮕﺮي از اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻳﺎري رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻜﺎري اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ اﻋﺮاب ﺑﺎ ﻫﺮ اﻧﮕﻴﺰه و‬
‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺷﻜﻠﻲ ﻛﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬راه ﻓﺘﺢ اﻋﺮاب را ﻫﻤﻮار ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺪﻳﻦﺳﺎن‬
‫اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺧﻮد در ﻓﺘﺢ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﺎن ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺘﺢ اﻳﺮان‪ ،‬ﺑﺪون ﻳﺎري ﺧﻮد اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬از ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‪ ،‬دﺷﻮار و‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﻏﻴﺮﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫_____________________________________________________________________‬

‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪،‬ج ‪ ،4‬ص‪310‬؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻚ‪ :‬ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.397‬‬ ‫‪1‬‬

‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،7‬ص‪.147‬‬ ‫‪2‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‪.148‬‬ ‫‪3‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‪160‬؛ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص‪.474‬‬ ‫‪4‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص‪.144‬‬ ‫‪5‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص‪512‬؛ ﺑﻼذري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.49‬‬ ‫‪6‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي ‪ ،13‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1391‬‬ ‫‪88‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ‬
‫آذرﻧﻮش‪ ،‬آذرﺗﺎش)‪1385‬ش(‪ ،‬ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻴﺎن ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اﺑﻦاﺛﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻲﺑﻦﻣﺤﻤﺪ)‪1385‬ش‪1965/‬م(‪ ،‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ﻓﻲ اﻟﺘﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دار ﺻﺎدر‪ -‬دار ﺑﻴﺮوت‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اﺑﻦﺧﻠﺪون‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦﺑﻦﻣﺤﻤﺪ)‪1408‬ق‪1988/‬م(‪ ،‬دﻳﻮان اﻟﻤﺒﺘﺪأ و اﻟﺨﺒﺮ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺧﻠﻴﻞ ﺷﺤﺎده‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪:‬‬ ‫‪-‬‬
‫داراﻟﻔﻜﺮ‪ ،‬ط‪.‬اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ‪.‬‬
‫اﺑﻦاﻋﺜﻢ‪ ،‬اﺣﻤﺪ)‪1411‬ق‪1990/‬م(‪ ،‬اﻟﻔﺘﻮح‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻋﻠﻲ ﺷﻴﺮي‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :،‬داراﻻﺿﻮاء‪ ،‬ط‪.‬اﻻوﻟﻲ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اﺑﻦﻃﻘﻄﻘﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﻋﻠﻰﺑﻦﻃﺒﺎﻃﺒﺎ)م‪1418)(709‬ق‪1997/‬م(‪ ،‬اﻟﻔﺨﺮىﻓﻰاﻵداباﻟﺴﻠﻄﺎﻧﻴﻪواﻟﺪولاﻻﺳﻼﻣﻴﻪ‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺗﺤﻘﻴﻖﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻣﺤﻤﺪﻣﺎﻳﻮ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻘﻠﻢاﻟﻌﺮﺑﻰ‪ ،‬ط‪.‬اﻻوﻟﻰ‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﻣﺴﻜﻮﻳﻪ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﻲرازي)‪1379‬ش(‪ ،‬ﺗﺠﺎرب اﻻﻣﻢ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺮوش‪ ،‬ط‪.‬اﻟﺜﺎ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اﺑﻮﻧﻌﻴﻢ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ]ﺑﻲﺗﺎ[‪ ،‬ذﻛﺮ اﺧﺒﺎر اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬ﻗﺎﻫﺮه‪ :‬داراﻟﻜﺘﺎباﻻﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫اﺣﻤﺪاﻟﻌﻠﻲ‪ ،‬ﺻﺎﻟﺢ)‪1384‬ش(‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮت ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮﺑﻲ در ﺻﺪر اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻫﺎدي اﻧﺼﺎري‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﺣﻮزه و داﻧﺸﮕﺎه و ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ)ﺳﻤﺖ(‪.‬‬
‫ﺑﻼذري‪ ،‬اﺣﻤﺪﺑﻦﻳﺤﻴﻲ)‪1998‬م(‪ ،‬ﻓﺘﻮح اﻟﺒﻠﺪان‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دار و اﻟﻬﻼل‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺑﻠﻌﻤﻲ )‪ 1373‬و ‪1378‬ش(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﺎﻣﺔ ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﺤﻤﺪ روﺷﻦ‪ ،‬ج ‪1‬و‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺳﺮوش‪ ،‬چ‪2‬؛ ج ‪،5،4،3‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻟﺒﺮز‪ ،‬چ‪.3‬‬
‫ﺗﻔﻀﻠﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ)‪ ،(1385‬ﺟﺎﻣﻌﺔ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﺷﻴﺮﻳﻦ ﻣﺨﺘﺎرﻳﺎن و ﻣﻬﺪي ﺑﺎﻗﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻲ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﭼﻠﻮﻧﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﻲ و ﻣﺮﻳﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎن)زﻣﺴﺘﺎن ‪»،(1386‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻗﺒﺎﻳﻞ ﻋﺮب ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳﺮان در روﻧﺪ‬ ‫‪-‬‬
‫ﻓﺘﻮﺣﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻋﺮاق«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،8‬ش ‪.32‬‬
‫ﭼ‪‬ﻮﻛْﺴﻲ‪ ،‬ﺟﻤﺸﻴﺪﮔﺮﺷﺎﺳﭗ)‪1381‬ش(‪ ،‬ﺳﺘﻴﺰ و ﺳﺎزش‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻧﺎدر ﻣﻴﺮ ﺳﻌﻴﺪي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻗﻘﻨﻮس‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺧﺴﺮوي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ)‪ ،(1385‬ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ دﻫﻘﺎﻧﺎن اﻳﺮاﻧﻲ از ﻓﺘﻮح اﺳﻼم ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن‬ ‫‪-‬‬
‫ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي‪) ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺎﻣﻪ(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﻜﺪهي اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫
ﺑﻦﺧﻴﺎط)‪1415‬ق‪1995/‬م(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻓﻮار‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺐاﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‪ ،‬ط‪.‬اﻻوﻟﻲ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺧﻠﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺎس)‪ ،(1335‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫دﻳﻨﻮري‪ ،‬اﺣﻤﺪﺑﻦداود)‪1368‬ش(‪ ،‬اﺧﺒﺎراﻟﻄﻮال‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻨﻌﻢﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺟﻤﺎلاﻟﺪﻳﻦﺷﻴﺎل‪ ،‬ﻗﻢ‪:‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﻨﺸﻮرات اﻟﺮﺿﻲ‪.‬‬
‫ذﻫﺒﻰ‪ ،‬ﺷﻤﺲاﻟﺪﻳﻦﻣﺤﻤﺪﺑﻦاﺣﻤﺪ)‪1413‬ق‪1993/‬م(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻻﺳﻼم و وﻓﻴﺎت اﻟﻤﺸﺎﻫﻴﺮ و اﻷﻋﻼم‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ‬ ‫‪-‬‬
‫ﻋﻤﺮﻋﺒﺪاﻟﺴﻼم ﺗﺪﻣﺮى‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻰ‪ ،‬ط‪.‬اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ‪.‬‬
‫زرﻳﻦ ﻛﻮب‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ)‪ ،(1380‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺻﻔﺮيﻓﺮوﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖاﷲ)ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪» ،(1379‬درآﻣﺪي ﺑﺮ ﺻﻠﺢ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در آﻏﺎز ﻓﺘﺢ‬ ‫‪-‬‬
‫اﻳﺮان«‪ ،‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،1‬ش‪.2‬‬
‫ﻃﺒﺮي‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦﺟﺮﻳﺮ)‪1387‬ش‪1967/‬م(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﺮﺳﻞ و اﻟﻤﻠﻮك‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﺘﺮاث‪ ،‬ط‪.‬اﻟﺜﺎﻧﻴﻪ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪89‬‬ ‫ﻧﻘﺶ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪهي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‬

‫ﻓﺮاي‪ ،‬رﻳﭽﺎرد‪ .‬ن)‪1358‬ش(‪ ،‬ﻋﺼﺮ زرﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻣﺴﻌﻮد رﺟﺐﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮوش‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻴﻦﺳﻦ‪ ،‬آرﺗﻮر)‪1372‬ش(‪ ،‬اﻳﺮان در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎرﺷﻴﺪ ﻳﺎﺳﻤﻲ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات‬ ‫‪-‬‬
‫دﻧﻴﺎي ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫ﻣﺴﻌﻮدي‪ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦﺣﺴﻴﻦ)‪1409‬ق(‪ ،‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬دار اﻟﻬﺠﺮه‪ ،‬چ‪.2‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻣﻔﺘﺨﺮي‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ و ﺣﺴﻴﻦ زﻣﺎﻧﻲ)‪1386‬ش(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان از ورود ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻃﺎﻫﺮﻳﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺘﺐ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ)ﺳﻤﺖ(‪.‬‬
‫ﻣﻌﺼﻮﻣﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ)ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ‪1388‬ش(‪» ،‬ﺗﺄﻣﻠﻲ ﺑﺮ درﺳﺘﻲ و دﻗﺖ آﻣﺎر و ارﻗﺎم ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻼم«‪،‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﺔ ﻋﻠﻤﻲ ‪ -‬ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺮي و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﮕﺎري‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،19‬دورهي ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ش‪ ،2‬ﭘﻴﺎﭘﻲ ‪.78‬‬
‫ﻳﻌﻘﻮﺑﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪﺑﻦاﺑﻲﻳﻌﻘﻮب]ﺑﻲﺗﺎ[‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دارﺻﺎدر‪.‬‬ ‫‪-‬‬

‫–‬ ‫‪Pourshariati,Parvaneh(2008),Decline and Fall of the Sasanian Empire,Published by I.B.Tauris‬‬

‫‪& Co Ltd in association with the Iran Heritage Foundation.‬‬