‫ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‬

‫اﺛﺮ‬
‫ﻣﻮﺳٍﺲ ﺧﻮرﻧﺎﺗﺴﻲ‬
‫)ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ(‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ‪ ،‬ﺣﻮاﺷﻲ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺘﻬﺎ‬

‫ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن‬
‫)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫ﺗﻬﺮان ‪1380‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪ آﻗﺎي ﻣﻬﻨﺪس واروژ ﻛﻮرﻏﻴﺎن ﺑﻪ ﻳﺎد ﺟﺎوﻳﺪان ﭘﺪر ﮔﺮاﻣﻴﺸﺎن زﻧﺪه ﻳﺎد‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ ﻛﻮرﻏﻴﺎن ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﺎن از ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻲ درﻳﻎ آﻗﺎي ﻣﻬﻨﺪس واروژ ﻛﻮرﻏﻴﺎن ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎم ﻛﺘﺎب ‪ :‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ‪ :‬ﻣﻮﺳﺲ ﺧﻮرﻧﺎﺗﺴﻲ ) ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ(‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺎن ‪ :‬ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن ) ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ :‬ﻣﻮﻟﻒ‬ ‫ﻧﺎﺷﺮ‬
‫ﻧﻮﺑﺖ ﭼﺎپ ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ‪1380‬‬
‫ﺷﻤﺎرﮔﺎن ‪1000 :‬‬
‫‪ :‬اﺣﺴﺎن‬ ‫ﭼﺎپ‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ‪ 3000 :‬ﺗﻮﻣﺎن‬

‫‪٢‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ -1‬ﺳﺨﻦ آﻏﺎز……………‪5.…………………………………………………..‬‬
‫‪ -2‬در ﺑﺎره ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ‪9..…………………………………………………..‬‬
‫‪ ‬زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ…‪11 …..…………………..‬‬
‫‪ ‬ﻋﻠﻞ ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار…‪14…..…………………..…….‬‬
‫‪ ‬آﺛﺎر …………‪17….…………………………….‬‬
‫‪ ‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن……‪18….………………………….‬‬
‫‪ ‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم…………………………‪20..….‬‬
‫‪ ‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ…………………………………‪21….‬‬
‫‪ ‬ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس………………………………‪23.….‬‬
‫‪ ‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ارﻣﻨﻲ……………‪25..….…..….‬‬
‫‪ ‬وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ و اﻫﻤﻴﺖ آن ………‪30..…..‬‬
‫‪ ‬ﺳﺒﻚ و زﺑﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ……………‪35...….…….‬‬
‫‪ ‬اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ……………………………‪37‬‬
‫‪ ‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺎره ﺧﻮرﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ او……………‪38..‬‬
‫‪ ‬زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ…………‪38…………….‬‬
‫‪ ‬اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ……………………………‪42..‬‬
‫‪ ‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ…‪43…………………….‬‬
‫‪ ‬ﻣﺘﻮن ﺧﻄﻲ‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ ﻫﺎ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‪45.....‬‬

‫‪ -3‬ﻣﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن………‪47..…………………………………………….‬‬

‫‪٣‬‬
 ‫‪ ‬ﻛﺘﺎب اول………………‪47…………………….‬‬
‫‪ ‬از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ‪89.……………………...…..‬‬
‫‪ ‬ﻛﺘﺎب دوم……………‪91……………………....‬‬
‫‪ ‬ﻛﺘﺎب ﺳﻮم………‪173..…………………..……..‬‬

‫‪ -4‬ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻫﺎ‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ :1‬ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎي اﺳﺘﭙﺎن ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن )ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(……‪225.‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ :2‬ﻧﻘﺸﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس “ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎي” آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪243..‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ :3‬ﻧﻘﺸﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن در زﻣﺎن ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ و ﺧﻮرﻧﻲ )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(…‪244..……….‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ :4‬ﻧﺎم ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و ﺣﻜﺎم ارﻣﻨﺴﺘﺎن )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(……………‪245‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ :5‬رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﻣﻨﻲ )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(……‪248.…..‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ :6‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ارﻣﻦ )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(……………………‪249..……………….‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ :7‬ﺳﭙﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ارﻣﻦ )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(………………‪250..…………………..‬‬

‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ :8‬راﻫﻨﻤﺎي آواﻧﮕﺎري ارﻣﻨﻲ )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(…………‪252.…………….…..‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﺮﺟﻢ………………………………………………‪253…………….‬‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم……………………………………………………………‪256‬‬

‫‪٤‬‬
 ‫ﺳﺨﻦ آﻏﺎز‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ارﻣﻨﻲ داراي ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ اي ﺑﺲ ﻃﻮﻻﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﺣﺮوف ارﻣﻨﻲ در اواﻳﻞ ﺳﺪه‬
‫ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ ﻗﺪﻳﺲ‪1‬ﻛﻪ ﻧﻴﺎز ﻣﺒﺮم ﺷـﺮاﻳﻂ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‪ -‬اﻗﺘـﺼﺎدي و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻣﻠﺖ ارﻣﻨﻲ در آن دوران ﺑﻮد‪ ،‬ده ﻫﺎ اﺛﺮ ﻣﺬﻫﺒﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و در ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﺳﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﻣﺪون ارﻣﻨﻲ ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬاري ﺷﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻛﻮرﻳﻮن‪ 2‬ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺎﺷـﺘﻮﺗﺲ‬
‫ﺑﻨﺎم “زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ”‪ 3‬ﻧﮕﺎرش ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ در آن ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﻲ اﻟﻔﺒﺎي ارﻣﻨﻲ و ﺟﺮﻳﺎﻧﻬﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮﺑﻮط در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬آﻧﮕﺎه “ﺗـﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴـﺎن” اﺛـﺮ‬
‫آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس)ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ( ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻨﻮان در ادب ارﻣﻨـﻲ ﺑـﺸﻤﺎر ﻣـﻲ رود‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺑﻮزاﻧﺪ‪ ،4‬ﻳﺰﻧﻴﻚ ﻛﻐﺒﺎﺗـﺴﻲ‪ 5‬و ﻳﻐﻴـﺸﻪ‪ 6‬در ﺳـﺪه‬
‫‪7‬‬
‫ﻳﺎد ﺷﺪه آﺛﺎر ﺧﻮد را ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ‪ 8‬ﻛﻪ در ﺣﺪود ﺳـﺎل ‪ 410‬ﭼـﺸﻢ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن ﮔـﺸﻮد و در ﺳـﻨﻴﻦ ‪ 20-25‬ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﻧـﺰد‬
‫ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ و ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ‪ 9‬ﺷﺎﮔﺮدي ﻛﺮد ﭘـﺲ از ﻛـﺴﺐ ﺗﺤـﺼﻴﻼت در اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ و‬
‫ادﺳﺎ ﺑﺴﺎل ‪440‬م‪ .‬ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺣـﺎﻛﻢ و ﻣﺮزﺑـﺎن ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫ﭘﻴﺶ از ﺳﺎل ‪“ 482‬ﺗـﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴـﺎن” ﺧـﻮد را ﺑﭙﺎﻳـﺎن ﺑـﺮد‪ .‬ﻳﻜـﻲ از وﺟـﻮه ﺗﻤـﺎﻳﺰ اﺛـﺮ ﺧـﻮرﻧﻲ از آﺛـﺎر‬

‫‪mesrop’- masht’ots - 1‬‬

‫‪k’oriun- 2‬‬
‫‪vark-masht’otsi - 3‬‬
‫‪pavst’os buzand - 4‬‬
‫‪yeznik’ k’oghbatsi - 5‬‬
‫‪yeghishe - 6‬‬
‫‪ - 7‬ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ در ﺑﺎره آواﻧﮕﺎري ﺑﻪ ﭘﻴﻮﺳﺖ ‪ 8‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪- 8‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪movses-khorenatsi‬‬
‫‪sahak’ p’artev - 9‬‬

‫‪٥‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﭘﻴﺶ از او ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وي ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻲ را از ﺳﭙﻴﺪه دم ﺗـﺎرﻳﺦ )از دﻳـﺪﮔﺎه او( ﺗـﺎ‬
‫ﻋﺼﺮ ﺧﻮد اراﺋﻪ داده اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ آﻧﻜﻪ او ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻـﻲ ﻣﻌﻄـﻮف داﺷـﺘﻪ‪ ،‬ﺳـﻮم‬
‫آﻧﻜﻪ او از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻨﻲ و اﻛﺜﺮ آﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑـﻪ زﺑﺎﻧﻬـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺳـﻮد ﺑـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﺎ آﺛﺎر ﺧﻮد ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري اﺻﻮﻟﻲ و ﻋﻠﻤﻲ را در ادب ارﻣﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﮔـﺬاري ﻧﻤـﻮد و ﺑـﻪ ﺣـﻖ‬
‫“ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري” ارﻣﻨﻲ ﻟﻘﺐ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻤﺘﺮ ﺑﺮاي اﻳﺮان ﻧﻴـﺰ‬
‫داراي اﻫﻤﻴﺖ درﺟﻪ اول اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺳﻄﻮر ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖ اﻳﻦ اﺛـﺮ ﺑـﻮﻳﮋه ﺑـﺮاي ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﺮان از‬
‫ﺣﺪود ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﺎ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺟﻨـﺎب آﻗـﺎي ﻓﺮﻳـﺪون ﺟﻨﻴـﺪي ﺳﺮﭘﺮﺳـﺖ ﺑﻨﻴـﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻧﻴـﺸﺎﺑﻮر و‬
‫دوﺳﺘﺎن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎ اﻣـﺮوز اﻣﻜـﺎن‬
‫ﭼﺎپ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﮕﺮدﻳﺪ‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻮﺟﻮد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ را ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﻗﺮار داده در ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮارد ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎﻳﻲ در اﻧﺘﻬﺎي ﺻﻔﺤﺎت اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻤﻮد و ﻣﺘﻦ ﺑـﺼﻮرت‬
‫اﻣﺮوزي آﻣﺎده ﭼﺎپ ﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﺑﺎره ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻳﺎدآوري ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺎﻳـﺴﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه‬
‫ﺳﻄﻮر آﮔﺎﻫﻲ دارد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﺴﺎل ‪ 1331‬ﺧﻼﺻﻪ اي از ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﺎ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫آﻗﺎي آﺑﺮاﻫﺎم ﻫﻮاﺳﺎﭘﻴﺎن و ﺑﻪ اﺣﺘﻤـﺎم آﻗـﺎي اﺑـﺮاﻫﻴﻢ دﻫﮕـﺎن ﺗﻮﺳـﻂ ﻛﺘﺎﺑﻔﺮوﺷـﻲ داودي اراك در ‪40‬‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺎم ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳـﺖ اﻣـﺎ ﻣﺘﺎﺳـﻔﺎﻧﻪ ﭼـﻪ از‬
‫ﻧﻈﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ اﻣﺎﻧﺖ داري و ﺑﻮﻳﮋه از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎ دﻗـﺖ ﺧﺎﺻـﻲ از ﻧﻈـﺮ‬
‫زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﮔﺮدد داراي ﻧﻮاﻗﺺ ﻓـﺮاوان ﺑـﻮد و از دﻳﮕـﺮ ﺳـﻮ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اي از ﭼﻨﺪ ﺑﺨﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻧﻪ ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺎب را‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺳﻄﻮر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را ﺑﭙﺎﻳﺎن ﺑـﺮد در ﺳـﺎل ‪ 1364‬آﮔـﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﺛﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮔﺌـﻮرﮔﻲ ﻧﻌﻠﺒﻨـﺪﻳﺎن‪ ،‬اﺳـﺘﺎد داﻧـﺸﮕﺎه دوﻟﺘـﻲ اﻳـﺮوان ﺗﺮﺟﻤـﻪ و ﭼـﺎپ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪10‬و ﭘﺲ از اﻧﺪك زﻣﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻧﻴﺰ درﻳﺎﻓـﺖ ﻧﻤـﻮدم‪ .‬در اوﻟـﻴﻦ ﻧﮕـﺎه از اداﻣـﻪ ﺑـﺎزﻧﮕﺮي ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﻮد ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮدم و ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪم ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﻲ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ در ﺷﻤﺎر ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ زﺑﺎن ﻫﺎي ﺧﻮرﻧﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻛﺎر ﺗﻤﺎم ﺷﺪه ﻗﻠﻤﺪاد ﻣـﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻗﻴﻖ آن و ﺑﻮﻳﮋه ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻈﺮات ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎن دال ﺑﺮ ﻋﺪم ﻛﻔﺎﻳـﺖ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻳﺎد ﺷﺪه از ﻧﻈﺮ ﻋﻠﻤﻲ و زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬اراﺋﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اي ﻛﻪ ﻧـﻮاﻗﺺ ﻛـﺎر ﭘﺮوﻓـﺴﻮر ﻧﻌﻠﺒﻨـﺪﻳﺎن را ﺟﺒـﺮان‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮات ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧـﻮد‬
‫را اداﻣﻪ و آن را ﺑﭙﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﻮﻳﮋه در ﻓﺎﺻﻠﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﺟﻬﺖ اﺧﺬ ﻣﺠﻮز ﺑﻪ وزارت ارﺷﺎد اراﺋـﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد )از ‪1374‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن( ﻣﺘﻦ را ﻣﻮرد ﺑﺎزﻧﮕﺮي ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ - 10‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺳﺲ ﺧﻮرﻧﺎﺗﺴﻲ )ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻣﻘﺪﻣﻪ وﺗﺤﺎﺷـﻲ ﮔﺌـﻮرﮔﻲ ﻧﻌﻠﺒﻨـﺪﻳﺎن‪ ،‬اﻳـﺮوان‪:‬‬
‫‪.1984‬‬

‫‪٦‬‬
‫اﺷﻜﺎﻻت ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن آﻧﻘﺪر ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮرﺳﻲ آﻧﻬﺎ از ﺣﻮﺻﻠﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﺑﻴﺮون اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ آن را ﻃﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ اي ﻣﻔﺼﻞ در آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻠﻢ و ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺗﻘـﺪﻳﻢ‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان اﻳﻦ اﺷﻜﺎﻻت را در ﭼﻨﺪ ﮔﺮوه دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪه اﻛﺜﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬زﺑﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﺠـﻮر‬
‫و ﻣﻌﺮب و ﺛﻘﻴﻞ ﺑﻮده ﺑﺎ روﻧﺪ ﺗﺤﻮﻟﻲ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ در روزﮔﺎر ﻣﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻧﺪارد‪ .‬دوم آﻧﻜﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﻳﻚ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ را در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺑﺠﺎي آﻧﻜﻪ ﻧﻈﺮات ﺧﻮد را در‬
‫زﻳﺮ ﻧﻮﻳﺲ اراﺋﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﺘﻲ اﻻﻣﻜﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ اﺻـﻞ اﺛـﺮ و ﺑـﺎ‬
‫رﻋﺎﻳﺖ دﻗﻴﻖ اﻣﺎﻧﺖ داري ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدد و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﻤﻼت و واژه ﻫﺎ و روﻳـﺪادﻫﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﮔـﺎﻫﻲ ﻣـﺒﻬﻢ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﺤﻘﻴﻖ واﮔﺬار ﻛﺮد و ﺣﺪاﻗﻞ ﻧﻈﺮ ﺧـﻮد را ﺟـﺪا از ﻣـﺘﻦ اﺻـﻠﻲ اﻓـﺰون‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﻮم آﻧﻜﻪ اﺳﺎﻣﻲ اﻓﺮاد دﻗﻴﻘﺎ” ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻓﺎرﺳﻲ زﺑﺎﻧﺎن ﻧﺎﻣـﺄﻧﻮس ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺳﻄﻮر ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ دو ﺻﻮرت ﻗﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎرم آﻧﻜﻪ در ﺑﺴﻴﺎري ﻣـﻮارد واژه ﻫـﺎي‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ ﻓﺎرﺳﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ واژه ﻫﺎي ارﻣﻨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻧﺪ‪) .‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺠﻴﻞ را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس‪،‬‬
‫اﻋﺘﺰاﻟﻴﻮن را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬار)ﺻﻔﺤﻪ ‪.((31‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺎم ﻫﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ )ص‪ ،37‬ﺑﺠﺎي ﻣﺮود اﻳﺸﺎن ﻣﺮوگ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ(‪ .‬ﺷـﺸﻢ‪ ،‬ﻧـﺎم‬
‫ﻫﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ آﻧﻬﺎ ادا ﻛﺮده اﻧﺪ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﺎرﺳﻲ را ﻧﻴﺰ در زﻳﺮ ﻧـﻮﻳﺲ و ﻳـﺎ‬
‫در ﻣﺘﻦ ﻳﺎدآور ﺷﻮﻧﺪ )ﺑﺠﺎي ﺷﻬﺮ اﻓﺴﻮس ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ آن ﻳﭙﻪ ﺳﺲ را ﻗﻴﺪ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪه ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫زﺑﺎن از ﻛﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﺻﻠﻲ ﭘﻲ ﺑﺒﺮد؟(‬
‫ﻫﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ از اﺳﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ اﺛﺒﺎت آﻧﻬـﺎ ﺟـﺎي ﺑﺤـﺚ و ﻣﺪاﻗـﻪ و‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ دارد‪) .‬ص‪ ،43‬ﺑﺠﺎي ﭘﺎروخ ‪ ،parokh‬ﻓﺮخ آورده اﻧﺪ(‪ .‬ﻫﺸﺘﻢ‪ :‬ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻧﺎﻣﻬـﺎي اﻗـﻮام ﻧﺎدرﺳـﺖ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺎم ﭘﺎرﺳﻲ را ﺑﻜـﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮد اﻣـﺎ ﻣﺘـﺮﺟﻢ آن را اﻳﺮاﻧـﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬در‬
‫ﻫﻴﭽﻜﺪام از آﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻗﺪﻳﻢ ارﻣﻨﻲ واژه اﻳﺮان ﺑﻜﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﭘـﺎرس ﻳـﺎ ﭘﺎرﺳﻜﺎﺳـﺘﺎن )ﻛـﺸﻮر‬
‫ﭘﺎرس( ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ص ‪ .(62‬ﻧﻬﻢ‪ :‬اﻃﻼﻋﺎت ﻧﺎدرﺳﺖ زﻣﺎﻧﻲ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻧﻌﻠﺒﻨـﺪﻳﺎن وﺟـﻮد‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺠﺎي ‪ 31‬ﺳﺎل ‪ 30‬ﺳﺎل آورده اﻧﺪ )ص‪ (87‬و ﻳﺎ ﺑﺠﺎي ﻳﺎزده ﺳﺎل‪ 15 ،‬ﺳﺎل ﻗﻴـﺪ ﻛـﺮده‬
‫اﻧﺪ)ص‪ (88‬دﻫﻢ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻤﻼت و ﻋﺒﺎرات در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ )ص‪ ،66‬ﺳـﻪ ﺳـﻄﺮ در‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺷﻤﺎره ‪ 24‬ﺣﺬف ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻴـﺎز ﻧﺎﻣـﻪ )‪ (pituits hyusman patmutiun‬اﺷـﺎره‬
‫ﻧﻜﺮده آن ﻗﺴﻤﺖ را ﺣﺬف ﻛﺮده اﻧﺪ )ص‪ ،57‬ﭘـﻴﺶ از ﭘـﺎراﮔﺮاف آﺧـﺮ‪ .9‬ﻳـﺎزدﻫﻢ‪ :‬ﮔـﺎﻫﻲ واژه ﻫـﺎ و‬
‫ﻋﺒﺎراﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﺘﻦ اﺻـﻠﻲ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬اﺿـﺎﻓﻪ ﻛـﺮده اﻧـﺪ )ص ‪ ،42‬رودﺧﺎﻧـﻪ اي ﺧـﻮش آب و ﭘـﺮ‬
‫ﺻﺪا…‪ (.‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻌﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﻨﺪﻳﺖ ﻣﺘﻦ ﻟﻄﻤﻪ زده اﻧﺪ‪ ،‬ص‪ .(75‬دوازدﻫﻢ‪ :‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﻠﻤﺎت ﻓﺎرﺳﻲ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻛﻠﻤﺎت رﺑﻂ را اﺷﺘﺒﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ در ﺟﺎن ﻛﻼم اﺛﺮ ﻣﻲ ﮔـﺬارد )ص‪ ،49‬ﺑـﻪ ﺟـﺎي وﻧﻴـﺰ‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﺣﺘﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ص‪ 55‬ﺑﺠﺎي ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻛﻠﻤﻪ ﭘﺴﺮان آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن اﻛﺜﺮ زﻳﺮ ﻧﻮﻳﺲ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺘﺎﺑﺸﺎن آورده اﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺘﻌﻠﻖ و ﻣﻨﺘﺴﺐ داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ اﻛﺜﺮﻳـﺖ ﻣﻄﻠـﻖ آﻧﻬـﺎ ﺗـﻼش و ﻛﻮﺷـﺶ اﺳـﺘﺎد ﻓﻘﻴـﺪ‬

‫‪٧‬‬
‫ﭘﺮوﻓﺴﻮر اﺳﺘﭙﺎن ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺷﺨﺎراﺑﺎر ﻳﺎ زﺑـﺎن ارﻣﻨـﻲ اﻣـﺮوزي را از ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ اراﺋﻪ داده اﻧﺪ و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﻘﻘﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻓﺰوده اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻜﻼت ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺳﻄﻮر ﺑﺎ ﺗـﺸﻮﻳﻖ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪﮔﺎن و‬
‫دوﺳﺘﺎن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺮ آن ﺷﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎزﻧﮕﺮي و ﺗﻜﻤﻴﻞ و آﻣﺎده ﭼﺎپ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ (1‬زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ادﺑﻲ اﻣﺮوزي در ﺣﺪ اﻣﻜﺎن ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد و از ﻛﻠﻤﺎت و واژه ﻫﺎي ﻣﻌﺮب و ﻣﻨﺴﻮخ اﺟﺘﻨـﺎب ﮔـﺮدد‪ (2 .‬ﺗـﻼش ﺷـﺪه اﺳـﺖ اﺛـﺮ ﺧـﻮرﻧﻲ را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ در ﻣﺤﺪوده ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻄﺮح در ﻓﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬اراﺋﻪ ﮔﺮدد ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ اﻣﺎﻧـﺖ داري و‬
‫ﺣﻔﻆ اﻫﻤﻴﺖ ﺳﻨﺪﻳﺖ اﺛﺮ ﻣﺮاﻋﺎت ﮔﺮدد‪ (3 .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﺳﺘﺎد اﺳﺘﭙﺎن ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن ﻣﺘﺮﺟﻢ آﺷـﺨﺎراﺑﺎر‬
‫)زﺑﺎن اﻣﺮوزي ارﻣﻨﻲ( ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻣﻘﺪﻣـﻪ اي ﺑـﺴﻴﺎر ﻣﺤﻘﻘﺎﻧـﻪ در ﺑـﺎره زﻧـﺪﮔﻲ و آﺛـﺎر ﺧـﻮرﻧﻲ و‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﺟﺎﻣﻊ در ﺑﺎره ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﻴﺰ آﻧﻬـﺎ را ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻧﻤـﻮده ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ اﺿﺎﻓﺎت و ﻣﻮارد ﺗﻜﻤﻴﻠﻲ در اﺑﺘﺪاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﻓﺰود و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن در ﻣﻮرد ﻗﺴﻤﺖ‬
‫ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺘﺎب را در ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻛﺘﺎب در ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ﻳﻚ ﺑﻌﻼوه ﺑﺮﺧﻲ اﺻﻼﺣﺎت و اﺿـﺎﻓﺎت‬
‫اﻓﺰون ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮﺿﻴﺤﺎت در ﻣﺘﻦ ﺑﺼﻮرت اﻋﺪادي داﺧﻞ آﻛـﻮﻻد ﻣﺎﻧﻨـﺪ}‪ {1‬اراﺋـﻪ ﺷـﺪه اﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺳﻄﻮر )ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻛﺘﺎب ﻓﻌﻠﻲ( در زﻳﺮ ﻧﻮﻳﺲ ﻫﺮ ﺻﻔﺤﻪ آﻣﺪه و در اﻧﺘﻬـﺎي آﻧﻬـﺎ ﻧـﺎم‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺑﺼﻮرت )ا‪.‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ( ﻳﺎ )ا‪.‬گ‪ (.‬ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ (4 .‬ﻛﻠﻴﻪ ﻧﺎم ﻫﺎ اﻋﻢ از ﻧﺎم اﻓـﺮاد‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ‪،‬‬
‫اﻗﻮام و ﻏﻴﺮه ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻓﺎرﺳﻲ در ﺗﺮﺟﻤﻪ آﻣﺪه اﻧﺪ ﻟﻴﻜﻦ ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ در زﻳﺮ ﻧﻮﻳﺲ ﺑﺎ آواﻧﮕـﺎري‬
‫ارﻣﻨﻲ ﻗﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﺷﻜﻞ ﻫﺎي زﺑﺎن ﻫﺎي ﻻﺗﻴﻦ‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬آﺷﻮري‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮﺿﻮع اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ (5 .‬ﻣﺮﺟﻊ اﺻﻠﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻦ ﮔﺮاﺑﺎر ﻳﺎ زﺑـﺎن ﻛﻼﺳـﻴﻚ و‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ اﺳﺖ ﻟﻴﻜﻦ ﺣﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي آﺷﺨﺎراﺑﺎر‪ ،11‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺗﺎﻣـﺴﻮن‪ ،12‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن در ﺑﺎزﻧﮕﺮي اﺧﻴﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﻨﺎر آﻧﻬﺎ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ آﻧﻬﺎ در ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪ 5‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ (6 .‬ﺳﻌﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻫﻴﭻ ﻣﻄﻠﺒﻲ از ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻧﻪ ﻛـﻢ ﺷـﻮد‬
‫و ﻧﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ آن اﺿﺎﻓﻪ ﮔﺮدد و دﻗﻴﻘﺎ” ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻮرﻧﻲ اراﺋﻪ ﮔﺮدد‪ (7 .‬از ﻧﻈﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺘـﺎب ﺣﺎﺿـﺮ ﻣـﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧــﺪ ﻣــﻮرد اﺳــﺘﻔﺎده ﭘﮋوﻫــﺸﮕﺮان ﺗــﺎرﻳﺦ‪ ،‬زﺑﺎﻧــﺸﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬اﺳــﻄﻮره ﺷﻨﺎﺳــﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴــﺎ‪ ،‬زﻣــﻴﻦ ﺷﻨﺎﺳــﻲ‪،‬‬
‫ﮔﺎﻫﺸﻤﺎري‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ‪ ،‬ﻫﻨﺮ و ﺑﺴﻴﺎري از رﺷﺘﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺗﻼش ﺷﺪه اﺳﺖ ﺣﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﻇﺮاﻓﺖ ﻫﺎي ﻣﻬﻢ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﮔﺮاﻣﻲ ﺑﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي ﺑﻴـﺸﺘﺮي در ﺑـﺎره ﺗـﺎرﻳﺦ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺗـﺎ زﻣـﺎن‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻮﺳﺖ ﻫﺎي زﻳﺮ را ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺘﺎب اﻓﺰوده اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ - 11‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ )ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨـﻲ آﺷـﺨﺎراﺑﺎر( ﺗﺮﺟﻤـﻪ آﺷـﺨﺎراﺑﺎر ﺑﻮﺳـﻴﻠﻪ آﻛﺎدﻣﻴـﺴﻴﻦ اﺳـﺘﭙﺎن‬
‫ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن‪ ،‬اﻳﺮوان‪ 1968 :‬و ﭼﺎپ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮوان‪.1990 :‬‬
‫‪12‬‬
‫‪- Moses Khorenatsi, History of the Armenians, transl. and commentary on the‬‬
‫‪literary sources by Robert W. Thomson, Harvard University press, 1980.‬‬

‫‪٨‬‬
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ﻳﻚ‪ :‬ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت آﻛﺎدﻣﻴﺴﻴﻦ اﺳﺘﭙﺎن ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره دو‪ :‬ﻧﻘﺸﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺮ اﺳﺎس “ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎي” ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ﺳﻪ‪ :‬ﻧﻘﺸﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن در زﻣﺎن ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ و ﺧﻮرﻧﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ﭼﻬﺎر‪ :‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ﭘﻨﺞ‪ :‬رﻫﺒﺮان ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﻣﻨﻲ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﻮرﻧﻲ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ﺷﺶ‪ :‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ارﻣﻦ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ﻫﻔﺖ‪ :‬ﺳﭙﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ارﻣﻦ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ﻫﺸﺖ‪ :‬راﻫﻨﻤﺎي آواﻧﮕﺎري ارﻣﻨﻲ‪.‬‬

‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎآور ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺧﻮد را در زﻳـﺮ ﻧـﻮﻳﺲ‬
‫اﻓﺰوده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ زﻳﺮ ﻧﻮﻳﺲ ﻫﺎ ﻛﻼ” ﺑﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﻋﺒﺎرات و ﺟﻤﻼت و ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ را ﻋﻨﻮان ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ و درك دﻗﻴﻖ آن ﻫﺎ دﺷﻮار ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺳﻌﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ‬
‫را ﻋﻴﻨﺎ” ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﺗﻔﺴﻴﺮي ﺑﻨﻈﺮ رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ آن را در زﻳﺮ ﻧﻮﻳﺲ آورده و ﻫﻴﭻ دﺧﻞ و ﺗﺼﺮﻓﻲ‬
‫در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﺻﻮرت ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﻳﺎن ﺟﺎ دارد از ﻛﻠﻴﻪ دوﺳﺘﺎن اﻫﻞ ﻗﻠﻢ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻪ ﻣﺮا در اﻧﺠﺎم اﻳـﻦ ﻣﻬـﻢ ﻣـﻮرد ﺗـﺸﻮﻳﻖ ﻗـﺮار‬
‫داده اﻧﺪ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﻧﻤﺎﻳﻢ‪ ،‬ﺿﻤﻨﺎ” ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻫﻴﭻ ادﻋﺎﻳﻲ در ﺑﻲ ﻧﻘﺺ ﺑـﻮدن ﻛـﺎر ﺧـﻮد ﻧـﺪارد‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻫﺎي ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن در ﻣﻮرد ﻛﺘﺎب ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺎدي و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ وي ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ و ﺑـﺎ‬
‫اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر اﻣﻴﺪوارم ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻛﻠﻴﻪ آﺛﺎر و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ارﻣﻨﻲ را ﻛﻪ ﺑﻜﺎر ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺗﺎرﻳﺦ و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮان ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﺗﺮﺟﻤﻪ و در اﺧﺘﻴﺎر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻠﻢ و ادب اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﻗﺮار دﻫﻢ‪.‬‬

‫ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن‬
‫)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫دي ﻣﺎه ‪ ، 1380‬ﺗﻬﺮان‬
‫‪edbagh@gmail.com‬‬

‫‪٩‬‬
 ‫‪13‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ‬

‫ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ در ﻣﻴﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ ﭼﻬﺮه ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد ادﺑﻲ اﺳﺖ‪ .‬او ﭼﻬﺎرده ﺳـﺪه‬
‫ﺗﻤﺎم ﺑﺎ »ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن« ﺧﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻮﺿﻮع درﺳﻲ و ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﻛﻨﺠﻜﺎوي و ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻓﺰاﻳﻨﺪه ﻣﺮدم ارﻣﻨﻲ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ادﺑﻲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺛـﺮ‬
‫ﺑﻴﺶ از ده ﺳﺪه ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺘﺎب درﺳﻲ ﻣﺪرﺳﻪ ﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻗﻮم ارﻣﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ و ﻧﻤﻮﻧﻪ اي ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران در دوره ﻫﺎي ﺑﻌﺪ و ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻲ را ﮔﺰﻳﺪه و از آن ﻫـﺎ‬
‫ﺗﺎﺳﻲ ﺟﺴﺘﻪ از روش ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري آن ﭘﻴﺮوي ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻋـﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﺗﺤـﺴﻴﻦ ﻫـﺎ از او ﻳـﺎد ﻛـﺮده‬
‫اﻟﻘﺎﺑﻲ ﭼﻮن »ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺟﻬﺎﻧﻲ«‪» ،‬ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ«‪» ،‬ﭘﺪر ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن« )ﺑﻌﻨﻮان ﻟﻘﺒﻲ ﺧﺎص و وﻳـﮋه او( ﺑـﻪ او‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ او را ﻫﺮدودت ارﻣﻨﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه اﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﮔـﺮ ﭼـﻪ ارﻣﻨﻴـﺎن‬
‫ﻛﻤﻲ ﻣﻐﺮورﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﺤﻖ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺘﺴﺎﺑﻲ ﺑﺮاي او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺎ ﻗﺪﻣﺖ ﺧﻮد ﭘﺲ از ﻛﺘﺎب ﻣﻘـﺪس در‬
‫ادﺑﻴﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﺮق ﻳﻜﻲ از ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن در ﻧﻮع ﺧﻮد ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رود«‪.‬‬
‫از ﺳﺪه ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي اروﭘﺎﺋﻴﺎن‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب ﺗـﺎرﻳﺨﻲ و‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه اش ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ و ﺳـﻨﺪﻳﺖ و اﻋﺘﺒـﺎر آن را در آﻏـﺎز ﺑﮕﻮﻧـﻪ اي‬
‫ﺿﻌﻴﻒ اﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﺟﺴﺎرت ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دادﻧـﺪ و ﺷﺨـﺼﻴﺖ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه را‬
‫ﺑﻬﺘﺮ درك ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ آﻳﺎ او واﻗﻌﺎ” آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺧﻮد ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺳـﺪه ﭘـﻨﺠﻢ‬
‫اﺳﺖ؟ و ﻧﻴﺰ ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺴﺮوپ و ﺳﺎﻫﺎك‪14‬؟ آﻳﺎ اﺛﺮ او ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي اﺳـﺖ؟ ﻳـﺎ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫دوره ﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ؟ اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﻮد ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪ اوج ﺧﻮد رﺳـﻴﺪ‪ .‬زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪﻧﺪ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي اﻓﺸﺎﮔﺮاﻧﻪ و ﻣﻨﻔﻲ ﺧـﻮد را ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه و اﺛـﺮش ﺑـﺮ‬
‫دﻳﮕﺮان ﻣﻘﺪم و ﺑﺮﺗﺮ ﺟﻠﻮه دﻫﻨﺪ؛ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺮاي ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳـﻲ ﺟـﺎﻳﺰه ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و‬
‫ﻣﻨﺘﻘﺪان ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ اﻳﻦ ﺟﺎﻳﺰه را از دﺳﺖ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮﺑﺎﻳﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ را ﺑﻪ ﺳـﺪه ﻧﻬـﻢ‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و آن را ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﺎذب ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﻲ آن را ﺑـﺎ ﻧـﺎم »ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳـﻲ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻛﺎذب« )‪ (pseudo-moses‬ﺗﻌﻤﻴﺪ دادﻧﺪ‪ .‬ﻧﻘﺪﻫﺎي ﻣﻔﺼﻞ و ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺼﻮرت ﻫﺎي ﻛﺘﺎب و ﻣﻘﺎﻟـﻪ‬
‫در ﻣﻄﺒﻮﻋﺎت‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ در ﺣﻤﺎﻳﺖ و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ در ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﻫﺎي وﻳﮋه اي ﭘﺪﻳﺪ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ ﭼﻮن ﻣﻮﺳﻲ ﮔﺮاﻳﺎن و ﻣﻮﺳﻲ ﺳﺘﻴﺰان‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎره ادﺑﻴﺎت ارﻣﻨﻲ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛـﺮده‬
‫اﻧﺪ ﻛﻢ و ﺑﻴﺶ ﺑﺎ ﺧﻮرﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﺶ ﻧﻴﺰ ﺳﺮو ﻛﺎر داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﻧﺎن را ﻳﺎآور ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪،‬‬

‫‪ - 13‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ﻣﻮﺳﺲ ﺧﻮرﻧﺎﺗﺴﻲ ‪ .Movses Khorenatsi‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ اﻳـﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎر ﻧﺎﻣـﺪار‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺑﺼﻮرت “ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ” ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻳﻢ)ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 14‬ﻣﺴﺮوپ و ﺳـﺎﻫﺎك ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﻧﮕﺎرش و ﺧﻂ ارﻣﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ ) ‪Mesrop-‬‬
‫‪ (mashtots‬ﺑﺴﺎل ‪ 405‬ﻣﻴﻼدي اﻟﻔﺒﺎي ارﻣﻨـﻲ را ﭘﺪﻳـﺪ آورد و از ﭘـﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺟـﺎﺛﻠﻴﻖ ﺳـﺎﻫﺎك ﭘـﺎرﺗﻮ ) ‪sahak-‬‬
‫‪ (partev‬و ورام ﺷﺎﭘﻮه )ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﺴﺮو ﭼﻬﺎرم( ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﺴﻠﻪ اﺷﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﻳﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬

‫‪١٠‬‬
‫از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اروﭘﺎﺋﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺧﻮرﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﺶ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ‪ :‬ﺑﺎوﻣﮕﺎردﻧﺮ‪ ،15‬ﮔﻠﻨﺴﺮ‪،16‬‬
‫ﮔﻮﺗــﺸﻤﻴﺪ‪ ،17‬دوﻟﻮرﻳــﻪ‪ ،18‬ﻻﻛــﺮوز‪ ،19‬ﻻﻧﮕــﻮا‪ ،20‬ﻛــﺎرﻳﺮ‪ ،21‬ﻛﻴﺒــﺮت‪ ،22‬ﻛﻨﻴﺒــﺮ‪ ،23‬ﻣﻜﻠــﺮ‪ ،24‬ﻣــﺎر‪،25‬‬
‫ﻣﺎرﻛﻮارت‪ ،26‬ﻧﻮ‪ ،27‬ﻧﻴﻜﺎر‪ ،28‬ﭘﺘﺮﻣﺎن‪ ،29‬ﭘﻴﺸﺎر‪ ،30‬ﺳﻦ ﻣﺎرﺗﻴﻦ‪ ،31‬ﻓﺘﺮ‪ ،32‬ﻓﻠﻮروال‪ ،33‬ﻓﺮره‪ 34‬را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬از‬
‫ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪﮔﺎن ارﻣﻨــﻲ م‪ .‬آﺑﻐﻴـﺎن‪ ،35‬ن‪ .‬آدوﻧــﺘﺲ‪ ،36‬آﻟﻴـﺸﺎن‪ ،37‬آﻛﻴﻨﻴــﺎن‪ ،38‬ﮔﺎراﮔﺎﺷـﻴﺎن‪ ،39‬ﮔﺎﺗﺮﭼﻴــﺎن‪،40‬‬
‫ﮔﻮرﮔﻴﺎن )ﭼﻮﻏﻮرﻳﺎن(‪ ،41‬داﻏﺒﺎﺷﻴﺎن‪ ،42‬زارﺑﻬﺎﻧﺎﻟﻴﺎن‪ ،43‬اﻣـﻴﻦ‪ ،44‬ب‪ .‬ﺧﺎﻻﺗﻴـﺎﻧﺘﺲ‪ ،45‬گ‪ .‬ﺧﺎﻻﺗﻴـﺎﻧﺘﺲ‪،46‬‬

‫‪Baumgartner - 15‬‬
‫‪-16‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ آﻟﻤﺎﻧﻲ )‪H. Gelzer (1847-1906‬‬
‫‪- 17‬ﺧﺎور ﺷﻨﺎس و ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس آﻟﻤﺎﻧﻲ)‪H. A. Gutschmid (1831-1887‬‬
‫‪- 18‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس و ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي)‪E. Dularurier (1807-1881‬‬
‫‪- 19‬ﺧﺎور ﺷﻨﺎس و ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي)‪M. La Croze (1661-1739‬‬
‫‪- 20‬ﺧﺎور ﺷﻨﺎس و ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي)‪V. Langlois(1829-1869‬‬
‫‪- 21‬ﺧﺎور ﺷﻨﺎس و ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي)‪A. Carriere(1838-1902‬‬
‫‪Kibert- 22‬‬
‫‪ - 23‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬ادﻳﺐ و ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ)‪F. Conybeare(1857-1924‬‬
‫‪- 24‬ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي)‪F. Macler(1869-1938‬‬
‫‪- 25‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس و زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس و ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﺷﻮروي‪N. Marr‬‬
‫‪- 26‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس‪ ،‬ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس ﺟﻐﺮاﻓﻲ دان آﻟﻤﺎﻧﻲ)‪J. Markwart(1894-1930‬‬
‫‪- 27‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس و ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﺑﻠﮋﻳﻜﻲ)‪Neve(1816-1893‬‬
‫‪Nicar- 28‬‬
‫‪- 29‬زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس‪ ،‬ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺳﺎﻣﻲ ﺷﻨﺎس آﻟﻤﺎﻧﻲ)‪H. Petermann(1801-1876‬‬
‫‪Pishar -30‬‬
‫‪- 31‬ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي)‪A. Saint Martin(1791-1832‬‬
‫‪Feter- 32‬‬
‫‪Floreval- 33‬‬
‫‪Frere`- 34‬‬
‫‪- 35‬زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس‪ ،‬ادﻳﺐ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻮﻳﺲ و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ﺑﺰرگ ارﻣﻨﻲ)‪Manuk Avbegian(1865-1944‬‬
‫‪- 36‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان‪ ،‬ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺷﻨﺎس و زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس ﻧـﺎﻣﻲ ارﻣﻨـﻲ‪Nikoghayos Adonts (Ter- Avetikian)(1871-‬‬
‫)‪1942‬‬
‫‪- 37‬ﺷــﺎﻋﺮ‪ ،‬ادﻳــﺐ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨــﺪان‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻘﻴــﺪان و ﭘﮋوﻫــﺸﮕﺮ ﺑــﺰرگ ارﻣﻨــﻲ ‪Gevond- Alisan(Kerovbe-‬‬
‫‪Alisanian)(1820-1901‬‬
‫‪-38‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان و ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﻣﻨﻲ ﻧﺴﺦ ﺧﻄﻲ)‪Nerses- Akinian(1883-1963‬‬
‫‪- 39‬ﭘﺎﻳــﻪ ﮔــﺬار ﺗــﺎرﻳﺦ ﺗﻔــﺴﻴﺮي ارﻣﻨــﻲ‪ ،‬ﻓﻴﻠــﺴﻮف‪ ،‬ﻣﻨﻄــﻖ دان و زﺑﺎﻧــﺸﻨﺎس ارﻣﻨــﻲ )‪Anton(matatia‬‬
‫)‪Garagashian(1818-1903‬‬
‫‪- 40‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان‪ ،‬ﻣﺘﺮﺟﻢ و زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس ارﻣﻨﻲ)‪Hovsep Gatortchian(1820-1882‬‬
‫‪Geverkian(Tchughurian)- 41‬‬

‫‪١١‬‬
‫ﻛﺎرﻳﻨﻴــﺎن‪ ،47‬م‪ .‬درﻣﻮﺳــﺴﻴﺎن‪ ،48‬ﻣﻴﺎﺑــﺎن)گ‪ .‬در ﻣﮕﺮدﭼﻴــﺎن(‪ ،49‬ﻧــﻮراﻳﺮ‪ ،50‬ﭼﺎﻣﭽﻴــﺎن‪ ،51‬ﭘﺎﺗﻜﺎﻧﻴــﺎن‪،52‬‬
‫ﺑﺎروﻧﻴﺎن‪ ،53‬ب‪ .‬ﺳﺎرﮔﺴﻴﺎن‪ ،54‬ﺗﺎﺷﻴﺎن‪ ،55‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺳﻄﻮر و دﻳﮕﺮان را ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺎم ﺑﺮد‪.‬‬
‫اﺧﻴﺮا” ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﻛﺸﻔﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻤﻼت ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ و ﺗـﺎرﻳﺦ او ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻣﻮﺿـﻊ‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ ﺧﻮد را در ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﻗﺪﻳﻤﻲ ارﻣﻨﻲ ﺑﺎز ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪ اﻧﮕﻴﺰه اي ﺑﺎﻋﺚ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ و ﮔﻴﺮاﻳﻲ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﻮده اﺳـﺖ در اﻳـﻦ ﮔﻔﺘـﺎر ﺳـﻌﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي ﻣﻔﺼﻞ ﺗﺮي ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺗﺨﺼﺼﻲ اراﺋﻪ دﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ‬

‫آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي ﻛﻤﻲ در ﻣﻮرد زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮرﻧﻲ در دﺳﺖ دارﻳﻢ‪ .‬ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ آﻧﻬﺎ را ﺧـﻮد ﻣﺆﻟـﻒ ﺑﻄـﻮر‬
‫اﺗﻔﺎﻗﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮ وﻟﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﻏﺎزار ﭘﺎرﭘﺘـﺴﻲ‪)56‬ﻏـﺎزار ﭘـﺎرﺑﻲ( از‬
‫ﻣﻌﺎﺻﺮان و آﺷﻨﺎﻳﺎن او را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﻓﺰود‪ .‬اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن دوره ﻫـﺎي ﺑﻌـﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺎ ﻣـﻲ‬
‫دﻫﻨﺪ ﻓﺎﻗﺪ ارزش ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﻏﻴﺮ ﻣﺪﻟﻞ و ﺣﺘﻲ ﻧﺎﻗﺾ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ارﺗﺒﺎط اﻃﻼﻋـﺎت ﺟـﺴﺘﻪ و ﮔﺮﻳﺨﺘـﻪ‬
‫ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ” ﻧﻈﺮي ﻣﺨﺘﺼﺮ راﺟﻊ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ “ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ” و آﺛﺎرش ﺑﺪﺳﺖ داد‪.‬‬
‫ﻧﺎم ﺧﻮرﻧﺎﺗﺴﻲ‪)57‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ وي ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﺎﺣﻴﻪ اي ﺑﻨﺎم ﺧﻮرن ﻳﺎ ﺧﻮرﻳﺎن‪ 58‬زاده ﺷﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﺳﺘﺎ ﻳﺎ ﺷﻬﺮي ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺎم ﺗﺎ اﻳﻦ اواﺧﺮ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت ﺗﺎروﻧﺘﺴﻲ‪ 59‬ﻧﻴـﺰ ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬

‫‪- 42‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻮﻳﺲ ارﻣﻨﻲ )‪Harutyun Daqbasian(18866-1939‬‬

‫‪ - 43‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان‪ ،‬ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ارﻣﻨﻲ‪Garegin Zarbhanalian(1827-‬‬
‫)‪1901‬‬
‫‪- 44‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ و ﻣﺘﺮﺟﻢ ارﻣﻨﻲ)‪Mokertich Emin(Karapetian)(1815-1890‬‬
‫‪- 45‬داﻧﺸﻤﻨﺪ و ﺗﺎرﻳﺨﺪان ارﻣﻨﻲ)‪Bagrat Xalatiants(1860-1935‬‬
‫‪- 46‬ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺮه ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ و اﺳـﺘﺎد داﻧـﺸﮕﺎه‪Grigor Khalatiants(1858-‬‬
‫)‪1912‬‬
‫‪ -47‬ادﻳﺐ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان‪ ،‬ﭼﻬﺮه ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ارﻣﻨﻲ) ‪Artashes Karinian(1886-‬‬
‫‪M. ter- Movsesian- 48‬‬
‫‪Miaban (Galust Ter-Mekertichian)- 49‬‬
‫‪- 50‬ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس و زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس ارﻣﻨﻲ)‪Norayr(Biuzandatsi)(1844-1916‬‬
‫‪- 51‬ﺗﺎرﻳﺨﺪان‪ ،‬دﺳﺘﻮر دان‪ ،‬زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻬﻴﺎت و ﻣﻌﻠﻢ ارﻣﻨﻲ )‪Mikael Chamchian(1738-1823‬‬
‫‪- 52‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺷﻨﺎس‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ و ﺗﺎرﻳﺨﺪان ارﻣﻨﻲ )‪Kerovbe Patkanian(1833-1889‬‬
‫‪Baronian- 53‬‬
‫‪B. Sargsian- 54‬‬
‫‪Tashian- 55‬‬
‫‪ Ghazar Parpetsi - 56‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي و ﻧﮕﺎرﻧﺪه “ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن”‬
‫‪Khorenatsi- 57‬‬
‫‪ Khoron- 58‬ﻳﺎ ‪Khoriyan‬‬

‫‪١٢‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در وﻻﻳﺖ ﺗﺎرون‪ 60‬روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎم ﺧﻮرﻧﻲ‪ 61‬ﻳﺎ ﺧﻮرون‪ 62‬ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬وﻟـﻲ اﮔـﺮ ﻣﻮﺳـﻲ در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ زاده ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮرﻧﻲ‪ 63‬ﻳﺎ ﺧﻮروﻧﻲ‪ 64‬ﺗﺨﻠﺺ ﻣﻲ ﻳﺎﻓـﺖ‪) .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ زﻣـﺎﻧﻲ ﺑﺮﺧـﻲ از اﻋـﻀﺎء‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺨﻴﺘﺎرﻳﺎن‪ 65‬وﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ(‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﻣﺤﺘﻤـﻞ اﺳـﺖ ﻛـﻪ او در روﺳـﺘﺎي ﻛـﻮﭼﻜﻲ ﺑﻨـﺎم‬
‫ﺧﻮرﻳﺎ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﺎﺑﺎﻧﺪ اﻳﺎﻟﺖ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ‪ 66‬ﺑﺪﻧﻴﺎ آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ و اﺳﺘﭙﺎن ارﺑﻠﻴﺎن‪ 67‬در آﺧﺮ ﺳﺪه ﺳـﻴﺰدﻫﻢ در از‬
‫آن ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )“ﺗﺎرﻳﺦ”‪ ،‬ﺗﻔﻠﻴﺲ‪ ،‬ص ‪ .(517‬ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮرﻳﺎ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ارﺑﻠﻴﺎن در ﺳﺪه ﭘـﻨﺠﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻴﻮه ﺟﺎﻣﻌﺘﺮي ﺑﺼﻮرت ﺧﻮرﻳﺎن ﺗﻠﻔﻆ ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬اروﻟﻴﺎن را ﺑـﺎ آروﻟﻴـﺎ‪ ،68‬آﻳﮋﻣﻴـﺎن را ﺑـﺎ آﻳﮋﻣﻴـﺎ‪ 69‬ﻣـﻴﭻ‬
‫ﻳﺮﻛﺮﻳﺎن را ﺑﺎ ﻣﻴﺞ ﻳﺮﻛﺮﻳﺎ‪ ،70‬ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن را ﺑﺎ ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎ ‪71‬و ﻏﻴﺮه ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ(‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺳﻨﺪ ﺟﻨﺒﻲ اﻳﻦ ﺑـﺎور‬
‫و ﮔﻤﺎن را ﺗﻘﻮﻳﺖ و ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻴﻮﻧﻴﻚ‪ ،‬ﻣـﺴﻴﺮ ﺟﺮﻳـﺎن رود‬
‫ارس‪ ،‬آﺑﺎدي ﻫﺎي ﺳﻮاﺣﻞ رود ارس‪ ،‬ذﻛﺮ ﭘﺮ ﺗﺤﺴﻴﻦ از ﺳﻴﺴﺎك‪ ،‬ﻫﺒﺮﺳﻴﻮﻧﻴﻚ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻤﺎﻳﻞ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﻛﻪ در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ دﺷﻤﻨﺎن ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ‪) .‬ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﻴﺎت ﭘﻴﻮﺳﺖ ﭼﻬﺎرم‬
‫ﻛﺘﺎب “ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﻌﻤﺎري ﺧﻮرﻧﻲ” ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ(‪.‬‬
‫‪72‬‬
‫ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ او ﻧﻴﺰ ﺑﺮوﺷﻨﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮان از ﺳـﻦ ﻣـﺎرﺗﻴﻦ ﺗـﺎ اﻣـﻴﻦ و اﺳـﺘﭙﺎﻧﻪ ﺑـﺮ ﭘﺎﻳـﻪ‬
‫وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻣﻮل آﻧﺘﺴﻲ‪ 73‬ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ او ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺎل ‪ 370‬ﻣﻴﻼدي زاده ﺷﺪه ﺑﺴﺎل ‪ 490‬در‬
‫ﺳﻦ ‪ 120‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﺪرود ﺣﻴﺎت ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ‪ 120‬ﺳﺎل ﺳﻦ او ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻴﺮ ﻣﺤﺘﻤﻞ و ﺑﻮﻳﮋه زاده ﺷﺪن او‬

‫‪ taronatsi - 59‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺎروﻧﻲ‪ ،‬اﻫﻞ ﺗﺎرون‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪ - 60‬ﺗﺎرون )‪ ،(taron‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﭘﺎﻧﺰده ﮔﺎﻧﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪).‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪kkorni - 61‬‬
‫‪khoron- 62‬‬
‫‪khorni- 63‬‬
‫‪khoroni - 64‬‬
‫‪ mekhitarian - 65‬ﻋﻀﻮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ ارﻣﻨﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺨﻴﺘﺎر ﺳﺒﺎﺳﺘﺎﺗﺴﻲ در ﻫﺸﺘﻢ‬
‫ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ 1701‬در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻤﻨﻈﻮر ﮔﺴﺘﺮش ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬آﻣﻮزﺷﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﻨﻴـﺎن ﻧﻬـﺎده ﺷـﺪ‪ .‬در‬
‫اﺑﺘﺪا “ﺟﺎﻣﻌﻪ آﻧﺘﻮﻧﻴﺎن” ﻧﺎم داﺷﺖ‪ .‬در ‪ 1706‬ﺑﻪ ﻣﺘـﻮن )‪ (meton‬ﻳﻮﻧﺎن ﻛﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺟﻤﻬﻮري وﻧﻴﺰ ﺑﻮد اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓـﺖ و از‬
‫‪ 1717‬در ﺟﺰﻳﺮه ﺳﻦ ﻻزار )ﻏﺎزار ﻣﻘﺪس( در ﻧﺰدﻳﻜﻲ وﻧﻴﺰ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﺮاﻛﺰ ﻣﻬـﻢ ﻣﺨﻴﺘﺎرﻳـﺎن در‬
‫وﻳﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ اﻃﺮﻳﺶ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن در ﻓﺮﻫﻨﮓ ارﻣﻨﻲ ﻧﻘﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﻳﻔﺎ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ siunik - 66‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﭘﺎﻧﺰده ﮔﺎﻧﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪).‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ stepan orbelian - 67‬داﻧﺸﻤﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر‪ ،‬ﭼﻬﺮه ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺷﺎﻋﺮ ارﻣﻨﻲ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ arevelian- 68‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎوري‪.‬‬
‫‪ ayzhmia(n) - 69‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ‪.‬‬
‫‪ mij-yerkrian(n) - 70‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻴﻦ ﻧﻮاﺣﻲ‪.‬‬
‫‪ ،mamikonia(n) - 71‬ﻧﺎم ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺸﻬﻮر ﻓﺌﻮداﻟﻲ ارﻣﻨﻲ‪.‬‬
‫‪khoren stepane - 72‬‬
‫‪ samvel anetsi - 73‬ﻳﺎ ﺳﺎﻣﻮل آﻧﻲ )اﻫﻞ ﺷﻬﺮ آﻧﻲ(‪.‬‬

‫‪١٣‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 370‬ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ رﻫﻨﻤﻮد ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻐﺎﻳﺮت دارد‪ .‬او ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛـﻪ ﭘـﺲ‬
‫از ﺷــﻮراي اﻓــﺴﺲ‪ ،74‬ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ در اﺛﻨــﺎي ﺳــﺎﻟﻬﺎي ‪ ،437-432‬ﺳــﺎﻫﺎك و ﻣــﺴﺮوپ او را ﺑــﺮاي ﻛــﺴﺐ‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻲ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 370‬ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ در آن زﻣﺎن ﺑﺎﻳـﺪ ﭘﻴﺮﻣـﺮدي ‪ 66-62‬ﺳـﺎﻟﻪ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬در ﭼﻨـﻴﻦ ﺳـﻨﻲ و ﺑـﺎ رﻳـﺶ ﺳـﻔﻴﺪ ﺑـﺪﻧﺒﺎل‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲ روﻧﺪ‪.‬‬
‫‪76‬‬ ‫‪75‬‬
‫ﺑﺎ ﻳﻚ ﺳﻮ ﻧﻬﺎدن اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ آن ﻳﻚ ﺳﺨﻦ ﺗﻮﻣﺎ آرزروﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻣـﺎ‬
‫ﺳﺎل ﺗﻮﻟﺪ اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ اورا در ﻫﻤﺎن ﮔﻮاﻫﻲ ﻫﺎي ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﺳـﻔﺮ دور و ﺳـﺨﺖ و‬
‫اداره اﻣﻮر ﺧﻮد در دﻳﺎر ﻏﺮﺑﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺎﻟﻎ و ﻣﺠﺮب ‪ ،‬ﺑﺎﺣﺎﻓﻈﻪ و ﻫﻮﺷﻲ ﺳﺮﺷﺎر‪ ،‬داراي ﻓﻜﺮي ﻧﺮم‬
‫و ﭘﺬﻳﺮا و ﻋﺸﻖ ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻨﻲ را ﻣﺎ ﺳﻦ ‪ 23-22‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻟﺬا زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻋﺎزم ﺳﻔﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ ،434-432‬ﺑﺎﻳﺪ ‪ 23-22‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮده و ﻟﺬا ﺑﺎﻳﺪ در ﺣﺪود ﺳـﺎل‬
‫‪ 410‬ﻳﺎ ﻳﻜﻲ‪-‬دو ﺳﺎل ﭘﺲ و ﭘﻴﺶ ﺗﻮﻟﺪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺎل از ﻳﻚ ﮔﻮاﻫﻲ او ﻧﻴـﺰ ﺑﺨـﻮﺑﻲ آﺷـﻜﺎر ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮدد ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺨﺶ در ﺳﺎﻟﻬﺎي دﻫﻪ ‪ 480‬او “ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﺑﻴﻤـﺎر و ﻣـﺸﻐﻮل ﺗﺮﺟﻤـﻪ” ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺑﺎ ﻓﺮض ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟﺪ ﺧﻮرﻧﻲ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 410‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﺤـﺼﻴﻼت اﺑﺘـﺪاﺋﻲ‬
‫را در ﺳﺎل ﻫﺎي ﻛﻮدﻛﻲ در ﻫﻤﺎن ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ در ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ ﻛﺴﺐ ﻧﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﻛﻮرﻳﻮن ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﻬﺎدت و ﮔـﻮاﻫﻲ دارد‪ .‬در ﻫﻨﮕـﺎم ﺗﺤـﺼﻴﻞ ﻋﻠـﻮم اﺑﺘـﺪاﻳﻲ در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻠﻴﺲ و آوازﺧﻮاﻧﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اراﺋﻪ اﺳﺘﻌﺪاد ﺷـﮕﺮف ﺧـﻮد‪ ،‬وي در ﺳـﻨﻴﻦ ‪16-15‬‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻳﻌﻨﻲ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 427‬ﺑﻪ واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد‪ 77‬ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣﺮﻛﺰي ارﻣﻨﻴﺎن در آن دروان ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬وي در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ‪ 6-5‬ﺳﺎل ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﻏﻴﺮ از زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ‪ ،‬زﺑﺎن ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و آﺷﻮري را ﻧﻴﺰ ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﻴﺮد )ﺑﺪون آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ زﺑﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬او ﻧﻤﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﺷﺎم ﺳﻔﺮ ﻧﻤﻮده در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ(‪ .‬او زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي )ﻓﺎرﺳـﻲ دوران ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ(‬
‫را ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﻧﻪ ﺑﮕﻮﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﺎري اﻣﺎ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ از ﺗﻌﺒﻴﺮات ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺮﺧﻲ ﻟﻐﺎت ﭘﻬﻠﻮي‬
‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ او ﺑﺎ آﻧﻬﺎ روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ - 74‬ﺷﻮراي اﻓﺴﺲ )‪ (ephesus‬در ﺳﺎل ‪ 431‬ﻣﻴﻼدي ﺑﺮاي ﺣـﻞ ﻣـﺴﺎﺋﻞ ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﻣـﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﮔﺮدﻳـﺪ‪) .‬ا‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪“- 75‬ﻃﻮل ﻋﻤﺮ او ﺑﻪ ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﻣﻨﺘﻬﺎي ﭘﻴﺮي رﺳﻴﺪ” و ﻏﻴﺮه‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ tovma ardse’runi - 76‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر و ﭼﻬﺮه ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ارﻣﻨﻲ در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪه ﻧﻬﻢ و اواﻳﻞ ﻧﻴﻤﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺪه دﻫﻢ‬
‫ﻣﻴﻼدي‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ “ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎﻧﺪان آرزروﻧﻲ”‪).‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ vagharshapat - 77‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﻣﺤﻞ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺷﻬﺮ اﭼﻤﻴﺎدزﻳﻦ ﻣﻘﺮ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﻛﻞ ارﻣﻨﻴﺎن ﺟﻬـﺎن ﻗـﺮار داﺷـﺖ‪ .‬در‬
‫زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن وارﺗﮕﺴﺎوان )‪ (vartgesavan‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در زﻣﺎن واﻏﺎرش )ﺑﻼش( اول ﭘﺎدﺷﺎه اﺷﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫)‪117-140‬م‪ (.‬ﺑﺎزﺳﺎزي ﺷﺪه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻛﺸﻮر ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪١٤‬‬
‫ﭘﺲ از ﺷﻮراي اﻓﺴﺲ )‪ (431‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻫﺎك و ﻣـﺴﺮوپ ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس را ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣـﺘﻦ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ )وﻳﺎ ﺑﺮاي دوﻣﻴﻦ ﺑﺎر از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ( ﺑـﻪ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ داﻧـﺎن زﺑﺮدﺳـﺖ و‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺎﻫﺮ در ﻓﻦ ﻧﮕﺎرش اﺣﺘﻴﺎج ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺗـﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨـﺪ ﭼﻨـﺪ ﺗـﻦ از ﺑـﺎ اﺳـﺘﻌﺪاد ﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﺷﺎﮔﺮداﻧﺸﺎن را ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﻋﻠﻮم آن ﻋﺼﺮ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺑﺎ ﻫـﻢ ﺗﻤـﺎس ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻂ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ اﻳﻦ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آﻧﺎن ﺑـﻮد ﻛـﻪ در آن زﻣـﺎن ‪22‬‬
‫ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ و ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺷﮕﻔﺘﻲ و اﻣﻴﺪﻫﺎﻳﻲ ﺳﺮﺷﺎر ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و آﻣﻮزﮔـﺎراﻧﺶ را‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ اﻣﺎ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﺳﻴﺎرات ﻛﺴﺐ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻮر از آن ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺗـﺎرﻳﺦ اﻳـﻦ ﻣـﺴﺎﻓﺮت را‬
‫ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ 432‬و ﻗﺒﻞ از ‪ 435‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ او در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻣﻲ آﻣﻮﺧﺖ ﻣﺎ ﺑﻄﻮر ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﻧﻤـﻲ داﻧـﻴﻢ‪ ،‬او ﻣﻌﻠﻤـﺶ را اﻓﻼﻃـﻮن‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ اﺳﻤﺶ را ﻳﺎد ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ او ﺣﻜﻴﻢ و داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻬﻲ‪ .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﮕﻴﺰه اﺻﻠﻲ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﺎﻳﺪ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت اﺻـﻠﻲ ﺗﺤـﺼﻴﻠﻲ او‬
‫را زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ وﻓﻦ ﻧﮕﺎرش ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ زﺑﺎن و ﺳﺨﻦ‪ ،‬دﺳﺘﻮر و ﻓﻦ ﺑﻴـﺎن ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲ داد‪ .‬دوم آﻧﻜـﻪ او‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ و اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺗﺤـﺼﻴﻞ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧـﻪ ﻣـﺸﻬﻮر اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ را ﺑﺮاي ﺟﻮاﻧﺎن داﻧﺶ دوﺳﺖ ارﻣﻨﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ آﺛﺎر ﺷـﻌﺮا‪ ،‬ﻓﻴﻠـﺴﻮﻓﺎن‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎران و‬
‫ﺳﺎﻳﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒﺎ” از آﻧﻬـﺎ در ﻧﮕـﺎرش ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮد اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ارﻣﻨﻲ ﭼﻪ ﻣﺪت در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و در ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺑﺴﺮ ﺑـﺮده اﻧـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻫﺮ ﺻﻮرت اﻳﻦ ﻣﺪت ﻛﻤﺘﺮ از ‪ 6-5‬ﺳﺎل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬آﻧﺎن در ﺳﺎل ‪ 439‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ دو روﺷـﻨﮕﺮ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن و‬
‫ﻣﻌﻠﻤﺎﻧﺸﺎن دﻳﮕﺮ در ﻗﻴﺪ ﺣﻴﺎت ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﻗﻌﻪ دردﻧـﺎك ﺑـﺮاي اﻳـﺸﺎن ﻗﺎﺑـﻞ اﻧﺘﻈـﺎر‬
‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﺧﻮد را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﻲ آﻧﺎن ﻣﻨﺘﻈـﺮ ﺑﺎزﮔـﺸﺖ ﻣـﺎ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗـﺎ از‬
‫ﻋﻠﻮم ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ و آﻣﺎدﮔﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻦ ﺳﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﺘﺎﺑﺎن از ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺸﺘﻴﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﻛـﻪ‬
‫در ﻋﺮوﺳﻲ و ﺟﺸﻦ ﺑﺮﻗﺼﻴﻢ… و آوازﻫـﺎي ﺧـﻮش ﺑﺨـﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻛﻨـﻮن ﻣـﻦ ﺑﺠـﺎي اﻳـﻦ ﺷـﺎدﻣﺎن ﺑـﺮ روي‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻣﺮﺛﻴﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻢ و آه و ﻧﺎﻟﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ دﻫﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﻫﻢ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﺮﺳﻢ ﺗﺎ‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﺻﺪا و ﻧﻮا و دﻋﺎي ﺧﻴﺮﺷﺎن را ﺑﺸﻨﻮم« )ﺳﻮﮔﻨﺎﻣﻪ(‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﺷﺎﻳﺪ دردﻧﺎك ﺗﺮ از درﮔﺬﺷﺖ اﻳﻦ دو ﺗﻦ‪ ،‬ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ و اﺳﺘﻘﺒﺎل ﺳﺮد و ﮔﻮﻳـﺎ ﺧـﺼﻤﺎﻧﻪ اي ﺑـﻮد‬
‫ﻛﻪ آﻧﺎن در ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮ ﺣﺴﺮت ﺧﻮد ﺑﺎ آن روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﺸﺎن ﺑـﺎ ﺑـﺎري ﭘـﺮ از ذﺧﻴـﺮه ﻋﻠـﻮم و ﺑـﺎ آرزوي‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ و ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑـﻪ آﻧـﺎن ﻓﺮﺻـﺖ و زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ داده ﻧﺸﺪ‪ ،‬داﻧﺶ آﻧﺎن ﺗﻤﺴﺨﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﺟﺎ اﻳﺸﺎن ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻣﻤﻠﻮ از ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻫﺎ و ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﻲ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ و ﻏﺎزار ﭘﺎرﺑﺘﺴﻲ ﺑﻪ ﻳـﻚ ﮔﻮﻧـﻪ و‬
‫ﺑﺎ ﺗﻜﻤﻴﻞ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻛﻨﻮن ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻗﺪﻳﺴﺎن ﺧﺪا ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫رﻓﺘﺎري در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ…‪) -‬ﺳﺨﻦ ﺑﺮاي ﻧﻴـﺸﺘﺮ زدن ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺗﻴـﺮداد اﺳـﺖ(‪ -‬در ﻣـﻮرد زﺣﻤـﺎت و‬
‫آزاري ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎ و ﻓﻘـﺮ ﻋـﺎدت دارﻳـﻢ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﭼـﻪ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﻪ‬

‫‪١٥‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ‪ … .‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ زﻣﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺎ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪ و اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه و آﺳﺎﻳﺶ ﺗﺪارك دﻳـﺪ؟ ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﺷﻤﺎ از زﺑﺎن ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ و ﺟﻬﻞ و ﻧﺎداﻧﻲ ﺷﺎن ﺑﺎ ﻏﺮور ﭘﻮچ و زﻳﺎﻧﺒـﺎري‬
‫ﺷﺪﻳﺪ آﻧﺎن ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي ﻧﻜﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ رﻓﺘﺎر داﻧﺶ ﺳﺘﻴﺰ ﺧﻮد ﻻﺷﻌﻮري آﻧﺎن را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻳﺪ ﺣﺘﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﻨﻮر ﺑﺎﺑﻞ… دل ﻛﺪام ﺷﺨﺺ ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﺪرد ﻧﻤﻲ آﻳﺪ‪ .‬از دﺳﺖ ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣـﺸﻮق آﻧﻬـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﻧﺮﻧﺠﺪ« )ﻛﺘﺎب دوم – ﺑﺎب ‪ .(92‬در ﻣﺮﺛﻴﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺑﺎﻳـﺪ ﻣـﺎ را‬
‫ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻗﺮار دﻫﺪ؟ ﭼﻪ ﻛـﺴﻲ ﺑﺎﻳـﺪ از ﭘﻴـﺸﺮﻓﺖ ﺷـﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺷـﺎدﻣﺎن ﮔـﺮدد؟… ﭼـﻪ ﻛـﺴﻲ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺣﺴﺎدت و ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ دﺷﻤﻨﺎن ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺳﺎﻟﻢ و درﺳﺖ را ﻣﺎﻧﻊ ﮔﺮدد؟… ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻤﺴﺨﺮ و ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺎ را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺤﺮوﻣﺎن ﻫﻨﺮﻫﺎي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﻣﻮﺛﻖ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ«‪ .‬ﻏﺎزار ﭘﺎرﺑﺘـﺴﻲ‬
‫در ﺻﺤﻴﻔﻪ ﺧﻮد درﺑﺎره ﻣﻮﺳﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﻮﺳﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت آﻧﮕﺎه ﻛﻪ زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا آن ﮔﺮوه رﺑﺎﻧﻲ‬
‫ارﻣﻨﻲ او را ﺟﺎي‪ -‬ﺟﺎي ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار ﻣﻲ داد و آن روﺷﻨﮕﺮ و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ را ﺑـﺎ ﺟﻬﺎﻟـﺖ ﻣـﻮرد ﺗﻌﻘﻴـﺐ‬
‫ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﻻﺷﻌﻮري ﺧﻮد ﭘﺎﺗﺎﻏﻴﻜﺲ‪ 78‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻴﺰﻫـﺎ دﻳﮕـﺮ او‬
‫را ﻏﻤﮕﻴﻦ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﺠﺎﻟﺖ از دﻳﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻘﺎم دروﻏﻴﻦ اﺳﻘﻔﻲ را ﺑﻌﻨـﻮان زﻫـﺮ ﻣﺮﮔﺒـﺎر ﺑـﻪ او دادﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺻﺪاي ﻗﺪﻳﺲ را ﺧﺎﻣﻮش ﻧﻤﻮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫ﻋﻠﻞ ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار‬

‫ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزارﻫﺎ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ اِﻣﻴﻦ و ﭘﺲ از او اﺳﺘﭙﺎﻧﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎدت روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺟﺎﻫـﻞ‬
‫ارﻣﻨﻲ اﻧﺘﺴﺎب ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻜﻠﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﺑﻮده ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻐﺎﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻠﻞ را ﺑﺎﻳﺪ در ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و زﻳﺴﺘﻲ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻛﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺪ آﻧﻬﺎ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﺻﻮﻟﻲ و ﻋﻘﻴـﺪﺗﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻓﺮدي داﺷﺖ و آﻧﻬﻢ ﻓﻘﻂ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ ﺑـﻮد آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺎ زﺑـﺎن‬
‫رك ﮔﻮي ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻮد را “ﺻﺎﺣﺐ ﻫﻨﺮ و ﻓﻦ ﻫﻤـﻪ ﺟﺎﻧﺒـﻪ”‪ ،‬ﺷﺨـﺼﻲ ﺑﺮﺧـﻮردار از‬
‫آﻣﺎدﮔﻲ در ﺳﻄﺢ ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻲ ﺷﻤﺮد و دﻳﮕﺮان را ﺑﻲ ﺑﺎﻛﺎﻧﻪ ﻧﺎدان ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎ” ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫از آن را ﺑﺮﻋﻠﻴﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲ ﺷﻮراﻧﻴﺪ و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان اﻳﻦ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻫﺎ را ﺑﺎ ﺗﻨﻔـﺮ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ وارﺗﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن و ﻛﻤﻲ ﭘﺲ از آن ﺗﻮﺳﻂ واﻫﺎن‪ ،‬آوازه و اﺣﺘﺮام‬
‫ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﻠﻲ در ﻣﻴﺎن روﺣﺎﻧﻴﺖ ارﻣﻨﻲ ﻛﺴﺐ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ 79‬و در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻦ ﻳﺎ آن ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫آﻧﺎن را ﺳﺮزﻧﺶ و ﻳﺎ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻛﻠـﻲ و ﻋﻤـﻮﻣﻲ داﺷـﺖ و‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزارﻫﺎ در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪ - 78‬از رﻳﺸﻪ ﺳﺎﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪه” و “ﻛﺎذب”‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪ - 79‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺮﻛﺮدﮔﻲ وارﺗﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﺰدﮔﺮد دوم ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 451‬ﻣﻴﻼدي ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻧﻲ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻬﺪﻳﺪ زرﺗﺸﺘﻴﮕﺮي ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮان‪).‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪١٦‬‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻣﻴﺎن دو ﻗﺸﺮ روﺣﺎﻧﻴﺖ ارﻣﻨﻲ درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از آﻧـﺎن ﺗﻤـﺎﻳﻼت آﺷـﻮري داﺷـﺖ و‬
‫دﻳﮕﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ .‬آﺷـﻮرﻳﺎن از دﻳﺮﺑـﺎز ﺗـﺄﺛﻴﺮي ﻣـﺴﻠﻂ و ﺣـﺎﻛﻢ ﺑـﺮ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑﺪﺳـﺖ آورده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳـﺪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮد ﻛﻪ از زﻣﺎن آﻏﺎز ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻤﻠﻮ از روﺣﺎﻧﻴﻮن آﺷﻮري ﮔﺮدﻳـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻧـﺪن‬
‫آوازﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎﺋﻲ ﺑﺰﺑﺎن آﺷﻮري اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ زﺑـﺎن آﺷـﻮري ﺑـﻪ‬
‫ﺷﺎم ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﺰﺑﺎن آﺷﻮري ﻋﺒﺎدت ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﻮءﻇﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻊ ﮔﺴﺘﺮش زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﺗـﺎﺛﻴﺮات آﺷـﻮري را‬
‫ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺮاي ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﺣﺮوف ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﺎم رﻓﺖ و ﻧﻪ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘـﺪس را‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر از آﺷﻮري ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫـﺎي آﺷـﻮري ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در اﺛﻨﺎي ﻋﺰل ﺳﺎﻫﺎك ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﻮن آﺷﻮري ﭘﻴﺎﭘﻲ ﺑﺮ ﻣﻘﺮ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ارﻣﻨﻲ ﺗﻜﻴﻪ ﻣﻲ زدﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺷﻮرﻳﺎن ﺑﺎ ﺷﻤﺎر و ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺧﻮد ﭘﺮ ﻗﺪرت ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﻴﺮوان ﺑﺴﻴﺎري در ﻣﻴﺎن روﺣﺎﻧﻴﺖ ارﻣﻨـﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮔﺮوه ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر ﻧﺴﺒﺘﺎ” ﻧﺎدان ﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺟﻬﺖ ﮔﻴﺮي و ﮔﺮاﻳﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ دﻳﺮﺗﺮ ﭘﺪﻳﺪ آﻣـﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤـﺎﻻ از ﻫﻤـﺎن زﻣـﺎن ﻛـﻪ ﻣـﺴﺮوپ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﻴﺰاﻧﺲ رﻓﺖ ﺗﺎ اﺟﺎزه ﮔﺴﺘﺮش ﻛﺘﺎﺑﺖ ارﻣﻨﻲ را در ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬آن اﺟـﺎزه داده‬
‫ﺷﺪ وﻟﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ اﻣﺘﻴﺎز دﻫﻲ دﻳﮕﺮ ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس دﮔﺮ ﺑﺎر از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻮد و‬
‫ﻳﺎ اﻗﻼ” ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺘﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﮔﺮدد و داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ارﻣﻨﻲ از آن ﭘﺲ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺗﺤﺼﻴﻼت ﺑﻪ ﺟـﺎي‬
‫ﺷﺎم ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺎ ﺷﻮر زﻳﺎد ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ و ﺣﺘـﻲ ﺑـﺪون اﺟـﺎزه‬
‫ﻣﻌﻠﻤﻴﻦ ﺧﻮد‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ و دوﺳﺘﺎﻧﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از داﻧﺸﺠﻮﻳﺎن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﺗﺤﺼﻴﻼت‬
‫ﻋﺎﻟﻲ و ﻓﺮاﮔﻴﺮي ﻓﻨﻮن ﻧﮕﺎرش ﺑﻪ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬وﻳﮋﮔﻲ ﻛﻠﻲ آﻧﺎن ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﮔﺴﺘﺮده ﺗﺮ و‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻲ ﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻮاﻧﺎن ﻛﻪ ﺗﺪرﻳﺠﺎ” ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ ﺑﻪ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر و ﺑﻲ ﺳﻮاد وﻟﻲ ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﺮﻣﻲ‬
‫ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﮔﻮﻧﻪ داﻧﺶ و ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻣﺘﻔﺎوت وﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻗـﺮار ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺒﺎرزه اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﻓﺮدي ﻳﺎ ﺷﺨﺼﻲ‪ ،‬ﺑﻮﺿﻮح از ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻬﻢ ﻏﺎزار ﭘﺎرﺑﺘـﺴﻲ آﺷـﻜﺎر‬
‫ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬او ﭘﺲ از ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻫﺎ و آزارﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد در آﺧﺮ ﺻـﺤﻴﻔﻪ ﺧـﻮد ﻣـﻲ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪“ :‬وﻟﻲ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ زﺟﺮﻫﺎ را دﻗﻴﻘﺎ” در اﺛﺮ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻢ ﻣﺘﺤﻤـﻞ ﺷـﺪم‪ ،‬وﻟـﻲ آن ﻣـﺮدان‬
‫ﺣﻮاري ﮔﻮﻧﻪ ﭼﺮا ﭼﻨﻴﻦ درد و اﻧﺪوه ﺷﺪﻳﺪﺗﺮي ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺳﺨﺖ ﺗﺮﻳﻦ ﻏﻢ ﻫـﺎ ﻣـﺮگ را ﭘـﺬﻳﺮا‬
‫ﮔﺸﺘﻨﺪ”‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺷﺮوع ﺑﻪ اراﺋﻪ ﻣﺜﺎل ﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻮﺳﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت” را ﻳـﺎد ﻣـﻲ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻳﻚ ﺻﻔﺤﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و ﺑﺮ روي ورﻗﻪ ﺑﻌﺪي در اداﻣﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد )ﻧﺎم او در ﺑﺨﺶ ﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﻛﺎﻏﺬ ﺑﻮده اﺳـﺖ(… “او را ﺷـﺐ و روز ﺑـﺮ اﻣـﻮري‬
‫ﺳﺨﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي روﺷﻨﮕﺮي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ارﻣﻨﻴﺎن‪ ،‬اﺳﺘﺨﻮان ﻫﺎﻳﺶ را از ﮔﻮر ﺧﺎرج ﻧﻤﻮده ﺑـﻪ رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫رﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺪر ﻓﺮﺷﺘﻪ ﮔﻮﻧﻪ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﻮع ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻫﺎ و ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻫﺎ ﻛﺸﺘﻨﺪ و ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﻛﻴﻨـﻪ‬
‫ﺗﻮزي ﺑﻲ ﺣﺪ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﺮده ﻣﻲ ﺟﻨﮕﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮاﻣﻲ ﺗﺮﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﭘﺎك داﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺪر ﺧﺴﺮوﻳﻚ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣـﺮز ﻣـﺎ‬

‫‪١٧‬‬
‫ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷـﺪه ﺑـﺮ ﻋﻠﻴـﻪ دﺷـﻤﻦ ﻣـﺴﻠﺢ ﮔﺮدﻳـﺪه و ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪“ :‬ﺣـﺎﻻ ﻫـﻢ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﺠﺎ ﻣﻲ آﻳﺪ؟”‪ .‬و آن ﭘﺪر ﺑﻴﺎﻣﺮز ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﺻﺪاي ﻛﻤﺎن ﻫﺎي ﻣﺮﮔﺒﺎر در ﭘﻴـﺸﮕﺎه اﻳـﺰد‬
‫دﻋﺎ ﻛﺮد و در ﺧﻮاﺳﺘﺶ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ و اﻓﺘﺨﺎر ﺗﺪﻓﻴﻦ ﺗﻜـﻪ ﻫـﺎي او ﻧـﺼﻴﺐ دﻳﮕـﺮان ﮔﺮدﻳـﺪ و ﻧـﻪ ﻣـﺎ”‪.‬‬
‫ﭼﻘﺪر اﻳﻦ ﺳﺨﻦ “ﺣﺎﻻ ﻫﻢ ﺗﺮﺟﻤﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﺠﺎ ﻣﻲ آﻳﺪ” ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ و رﺳﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﺮز ﻣﻴﻬﻦ ﻧﺮﺳﻴﺪه‪،‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎري ﻧﻜﺮده ‪ ،‬او دﺳﺘﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﮔﺮان را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴـﻞ ﺑـﺴﻴﺞ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺗﺮﺟﻤـﺎن‬
‫اﺳﺖ و در ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺗﺤﺼﻴﻼت ﻋﺎﻟﻲ ﺑﺪﺳﺖ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻚ ﻃﺒﻘﻪ ﻣﻌﻴﻦ‪ ،‬ﻣـﺴﺘﻘﻞ‬
‫از ﺷﺮاﻳﻂ ﻓﺮدي آﻧﺎن در ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬و آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ ﺗﺤـﺖ ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘﮕـﺎن‪ ،‬داراي ﺗﺤـﺼﻴﻼت و‬
‫ﮔﺮاﻳﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺟﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻏﺎزار ﭘﺎرﺑﺘﺴﻲ ﻣﺪاوﻣﺎ”‬
‫آﻧﺎﻧﺮا آﺑﻐﻴﺎﻧﺪ‪ 80‬ارﻣﻨﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ ﻛﻪ از واژه آﺷﻮري آﺑﻐﺎ ﻣﺸﺘﻖ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ )در آﺷـﻮري ‪ awila‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ روﺣﺎﻧﻲ( در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ روﺣﺎﻧﻴﻮن دﻳﮕﺮ را ﻋﺒﺎﭘﻮش )روﺣﺎﻧﻲ ﻗﺒﺎﭘﻮش( ﻣـﻲ ﻧﺎﻣـﺪ‪ .‬ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ ﻣـﻲ‬
‫ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻣﻮﺳﻲ ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻫﺎي او را ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻮﻧﺪ ﻫﺎي ﭘﺎﺗـﺎغ اﻳﻜـﺲ‪ 81‬و دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎر ﺑـﺎ‬
‫واژه ﻫﺎي آﺷﻮري ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ ﻟﺬا آﺷﻮري و ﻳﺎ آﺷﻮري ﺷﻨﺎس ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺒﺎرزه در واﻗﻊ آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ و ﭘﻲ آﻣﺪﻫﺎي وﻳﺮاﻧﮕﺮاﻧﻪ اي ﺑﺮاي ﻓﺮﻫﻨﮓ ارﻣﻨﻲ ﺑﺒﺎر آورد‪.‬‬
‫ﻣﺎ اﻛﻨﻮن دو ﻣﻮرد واﻗﻌﻲ را در ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﻦ ﻣﺒﺎرزه‪ ،‬در ﺣﻮل زﺑﺎن و ﻣﺬﻫﺐ اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﻴﻢ ﻛـﻪ در‬
‫ﻫﺮ دوي آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﮔﺮوه آﺷﻮري ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎر اﻣﺎ ﮔﺮوه دوﺳﺘﺪار ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺘﺮﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮوه ﺟﺪﻳﺪ ﻃﺮﻓﺪار ﻓﺮﻫﮓ ﻳﻮﻧﺎن در ﺧﺼﻮص ﻣﺴﺎﻟﻪ زﺑـﺎن ﺗﻤـﺎﻳﻠﻲ اﺻـﻼﺣﮕﺮاﻧﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺼﻪ ﻇﻬـﻮر‬
‫رﺳﺎﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ ورود ﺑﺨﺸﻲ از وﻳﮋﮔﻲ ﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن در ارﻣﻨـﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺴﻴﺎري از واژه ﻫـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ دارا‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آزادي ﻫﺎي وﻓﻘﻲ‪ ،‬ﺣﺒﺲ و ﻏﻴﺮه ﻛﻪ وﻳﮋه زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪82‬‬
‫ﺑﺠﺰ از دﻳﮕﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻄـﻮر ﻣـﺴﻠﻢ ﺑﮕـﻮﺋﻴﻢ ﻛـﻪ رﺳـﺎﻟﻪ ﻫـﺎي ﻓﻴﻠـﻮن دﺳـﺘﻮر زﺑـﺎن‬
‫دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﻮس‪ ،83‬وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ اوزﺑﻴﻮس‪ ،84‬ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ ﺳـﺮدﻣﺪاران زﺑـﺎن “زر‪‬ﻳـﻦ”‪ ،‬آﮔﺎﺗـﺎﻧﮕﻐﻮس‪،85‬‬

‫‪80‬‬
‫‪- abeghiand‬‬
‫‪ pataghik’es- 81‬ﻳﻌﻨﻲ اﻫﺎﻧﺖ آﻣﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺸﻴﺸﺎن ﻧﺎدان ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻧـﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻨﺤﺮف و ﮔﻤﺮاه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪).‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ Philo of Alexandra - 82‬ﻳﺎ ‪ ،Philo Jodaes‬ﻓﻴﻠﻮن اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﻬﻮدي اﻻﺻﻞ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ .‬در ﺣﺪود‬
‫‪ 20‬ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ زاده ﺷﺪ و ﭘﺲ از ‪ 40‬ﻣﻴﻼدي در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻳﻬﻮدي آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺖ )او ﻋﺒﺮي ﻣﻲ داﻧﺴﺖ( از ﻗﺒﻴﻞ ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي ﺑﺎﻃﻨﻲ ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ و ﺟﺰ آن ﺗﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن را ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﻳﻬـﻮدي‬
‫آﺷﻨﺎ ﺳﺎزد‪ .‬او ﺳﺨﺖ ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرﻳﺎن‪ ،‬اﻓﻼﻃﻮن و رواﻗﻴﺎن ﺑﻮد و ﺑﻨﻮﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻴﺸﺎﻫﻨﮓ ﻏﻨﻮﺳﻴﺎن ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﻴﺎن‬
‫و آﺑﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ Dionysios of Therace - 83‬ﻳﺎ دﻳﻮﻧﻮﺳﻴﻮس ﺗﺮاﻛﻲ در ﺣﺪود ‪ 166‬ﭘـﻴﺶ از ﻣـﻴﻼد در اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ زاده ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮد آرﻳﺴﺘﺎرﺧﻮس ﺳﺎﻣﻮﺗﺮاﻛﻲ‪ .‬از او ﻛﺘﺎب “ﻓﻦ دﺳﺘﻮر” ﺑﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﻛﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﭘﻴﺸﻴﻦ در ﺑـﺎره دﺳـﺘﻮر‬
‫زﺑﺎن اﺳﺖ و ﺑﻌﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻣﻨﻈﻢ در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻋﻠﻤﻲ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ آن در ﺳـﺪه‬
‫ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺎس و ﭘﺎﻳﻪ ﺗﻔﻜﺮ دﺳﺘﻮري زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ در ﻣﻴﺎن دﺳﺘﻮرﻳﺎن ارﻣﻨﻲ ﻫﻤﭽﻮن داوﻳﺖ ﻣﻜﻨﻴﭻ )ﻣﻔﺴﺮ(‪،‬‬

‫‪١٨‬‬
‫ﭘﺎوﺳﺘﻮس‪ 86‬و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻳﺰﻧﻴﻚ‪ 87‬و ﻳﻐﻴﺸﻪ‪ 88‬ﻫﻨﻮز در ﻗﻴﺪ ﺣﻴﺎت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﻣﺘﺮﺟﻤـﺎن ﺑـﻪ ارﻣﻨـﻲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﻧﺎﻣﺪار ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻧﺸﺎن ﻛـﻪ در‬
‫ذﺧﻴﺮه ﻟﻐﺎت و دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻛﻼﺳﻴﻚ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﺑﭙﺎ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﺎ دﻳـﺪﮔﺎﻫﻲ ﻣﺜﺒـﺖ ﺑﻨﮕﺮﻧـﺪ؟ اﮔـﺮ در‬
‫دوران اﺧﻴﺮ وﻳﺎ ﻫﻤﻴﻦ روزﮔﺎر ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺤﻮﻻت وارد ﺷﺪه در ذﺧﻴـﺮه ﻟﻐـﺎت‪ ،‬دﺳـﺘﻮر و اﻣـﻼء زﺑـﺎن‬
‫ﺑﺎﻋﺚ آﻧﻘﺪر اﻧﺘﻘﺎد و اﻋﺘﺮاض ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﺎدآوري ﻣﺒـﺎرزه اﺳـﺘﭙﺎﻧﻮس ﻧﺎزارﻳـﺎن و ﮔـﺮوﻫﺶ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻃﺮﻓﺪاران ﺷﻴﻮه ﻫﺎي ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﺤﺎﻓﻈﻪ ﻛﺎري‪ ،‬ﭘﻴﺮوي از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن در ﺣﻜﻢ ﻗـﺎﻧﻮن ﺑـﻮد‪ ،‬ﭼـﻪ ﻣـﻲ‬
‫ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ؟ ﻳﻚ ﺗﺬﻛﺮه ﻧﻮﻳﺲ ﻛﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ او را گ‪ .‬زارﺑﻬﺎﻧﺎﻟﻴﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ذﻛﺮ ﻧﺎم ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪“ :‬ﺑﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺗﻤﺎم ﭼﻴﺰﻫﺎ‪ ،‬واﻟﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ارث و ﻣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﻛﺰ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﺣﻜﻤـﺖ و‬
‫ﻋﻠﻮم ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻼﺷﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ داﻧﺶ اﻧﺪوﺧﺘﻨﺪ و ﺳﻮﻓﻴﺴﺖ ﻫﺎ و ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻛﺎردان ﮔﺸﺘﻨﺪ… ﭘﺲ از آن‬
‫ﺑﺎ ﺷﻮﻗﻲ ﻓﺮاوان ﺑﺮاي ﮔﺴﺘﺮش ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ ﺧـﻮد ﺑﺎزﮔـﺸﺘﻨﺪ… وﻟـﻲ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻘﺒﺎل ﻗـﺮار‬
‫ﻧﮕﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﻮرد ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻧﻴﺰ واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪“ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼـﻪ )ﻳـﺎوه( ﻣـﻲ ﮔﻮﺋﻴـﺪ‪،‬‬
‫زﺑﺎن ﭘﺮ زرق و ﺑﺮق ﻫﻨﺮي ﺷﻤﺎ ﺑﻜﻠﻲ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺑـﻲ ﻓﺎﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻤـﺖ ﺷـﻤﺎ دروﻏـﻴﻦ و ﭘـﻮچ اﺳـﺖ و‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﻲ ﺛﻤﺮ”‪ .‬و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪه در اﻋﻤﺎق درد و اﻧﺪوه زﺟﺮ ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ”‪.‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻪ دوم ﻛﻪ ﺣﺎدﺗﺮ و داراي ﭘﻲ آﻣﺪﻫﺎي اﺳﻔﻨﺎك ﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺒـﺎرزه ﻣـﺬﻫﺒﻲ ﺑـﻮد‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﺎ‬
‫داﺷﺘﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺣﺪود ﺳﻲ ﺳﺎل ﻣﻮرد ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ و ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺤﻤﻞ‬
‫ﻓﻘﺮ و ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﮔﺮدﻳﺪ و در اواﻳﻞ ﺳﺎل ﻫﺎي ﻫﻔﺘﺎد وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﺷﺼﺖ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﺳـﻜﻮﺑﺎ‬
‫ﺗﻘﺪﻳﺲ ﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻨﻮﺳﻴﻠﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻴﺜﻴﺖ او اﻋﺎده ﮔﺮدﻳﺪه ﺣﻤﻼت ﻋﻠﻴﻪ او ﻧﻴﺰ ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺷـﺮاﻳﻂ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺤﺒﻮب ادﺑﻲ او ﺑﺮاﻳﺶ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ اﻳﻨﻜﻪ او در ﺳﻦ ﭘﻴﺮي ﻣـﻮرد اﺣﺘـﺮام و‬

‫آﻧﺎﻧﻮن ﻣﻜﻨﻴﭻ )ﻣﻔﺴﺮ ﮔﻤﻨﺎم( ﻣﻮﺳﺲ ﻛﺮﺗﻮغ )ﻛﺎﺗﺐ(‪ ،‬اﺳﺘﭙﺎﻧﻮس ﺳﻴﻮﻧﺘﺴﻲ‪ ،‬ﻫﺎﻣﺎم آروﻟﺘﺴﻲ‪ ،‬ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻣﺎﮔﻴﺴﺘﺮوس‪،‬‬
‫ﻫﻮاﻧﺲ ﻳﺮزﻧﻜﺎﺗﺴﻲ و دﻳﮕﺮان ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ و ﻣﺄﺧﺬ ﺗﻔﺴﻴﺮ دﺳﺘﻮري زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ Eusebius Caesariensis - 84‬ﻳﺎ ‪ Eusebios Pamphilou‬ﺣﺪود ﺳﺎل ‪260‬م‪ .‬در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ زاده ﺷﺪ و از ‪313‬‬
‫ﺗﺎ ﺣﺪود ‪ 340‬ﺳﺎل ﻣﺮﮔﺶ اﺳﻘﻒ آﻧﺠﺎ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر و ﺣﻜﻴﻢ اﻟﻬﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎ داراي آﺛﺎر ﻣﻬﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ )ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺎ ‪ (325‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﺛﺮ ﮔﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺗﺎ ‪ 323‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺛﺮ‬
‫اول در ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻗﺎﻧﻮن اﻻزﻣﻨﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ ﻗﺪﻳﻢ اﺛﺮ اول در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪) .‬ا‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪85‬‬
‫‪ agatangeghos -‬از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي ﺻﺎﺣﺐ “ﺗﺎرﻳﺦ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس”‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ – pavstos buzand - 86‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ م‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺘﺎب “ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻮزاﻧﺪ” و ﻳﺎ ﺑﻨﺎم ﻣﺸﻬﻮر “ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن”‪.‬‬
‫)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ yeznik koghbatsi - 87‬ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻠﻢ اﻻﺧﻼق‪،‬ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬رواﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬زﻳﺴﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻓﻀﺎ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﭘـﻴﺶ‬
‫از ﺳﺎل ‪ 387‬در ارﻣﻨﺴﺘﺎن زاده ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ و ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ‪ .‬وي ﻣﺆﻟﻒ ﻛﺘﺎب “رد ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎ” اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ yeghishe - 88‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﺸﻬﻮر ارﻣﻨﻲ در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ و ﺷﺎﻫﺪ و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨـﮓ وارﺗـﺎن در ﺳـﺎل ‪ 451‬در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻠﻄﻪ ﺟﻮﻳﻲ ﻳﺰدﮔﺮد دوم ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ .‬وي از ﺷﺎﮔﺮدان ﺻﻐﻴﺮ ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ و ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ ﺑﻮد‪).‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪١٩‬‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد از ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺗﺎرﻳﺨﺶ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ زﻣﺎن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺷـﺎﻫﺰاده‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن آوازه ﻋﻠﻤﻲ او‪ ،‬ﮔﺮﭼـﻪ ﺷﺨـﺼﺎ” ﺑـﺎ او آﺷـﻨﺎ ﻧﺒـﻮد اﻣـﺎ ﺑـﻪ او روي آورد و‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻮﻳﮋه ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ ارﻣﻨﻲ را ﺑﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳـﺮ‬
‫در آورد‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ را ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎره اش ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ‪ ،‬وي در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻫﺸﺘﺎد ﺳـﺪه ﭘـﻨﺠﻢ ﺣـﺪود ‪-483‬‬
‫‪ 485‬ﺑﭙﺎﻳﺎن ﺑﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﻮدش “ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺑﻮد ﺑﻴﻤﺎر و ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺮﺟﻤﻪ”‪ .‬ﻣـﺮگ او اﺣﺘﻤـﺎﻻ” در‬
‫آﻏﺎز ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻧﻮد ﻫﻤﺎن ﺳﺪه )ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﺮﺧﻲ ‪ (493‬اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﭼﻨﺪي ﭘﻴﺶ از ﻧﻮﺷـﺘﻦ‬
‫ﺻﺤﻴﻔﻪ ﻏﺎزار ﭘﺎرﭘﺘﺴﻲ‪.‬‬
‫در ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ادﺑﻲ دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﻊ و ﻧﺎدرﺳﺖ وﺟﻮد دارد ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ اﺳﺘﺨﻮان ﻫﺎي او را ﭘـﺲ‬
‫از ﻣﺮگ از ﻗﺒﺮ در آورده ﺑﻪ آب رﻳﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﺑـﻪ ادﺑﻴـﺎت ﺑﺎﺳـﺘﺎن‪،‬‬
‫ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﻮن اﻣﻴﻦ و اﺳﺘﭙﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻏﺎزار ﭘﺎرﭘﺘﺴﻲ ﺑﻨـﺎ ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ‪“ :‬اﺳـﺘﺨﻮان ﻫـﺎﻳﺶ را از ﻗﺒـﺮ در آورده ﺑـﻪ رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫رﻳﺨﺘﻨﺪ”‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﺸﺎن ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ در دﺳـﺘﻨﻮﻳﺲ ﺻـﺤﻴﻔﻪ ﭘﺎرﭘﺘـﺴﻲ ﭘـﺲ از ذﻛـﺮ ﻧـﺎم ﻣﻮﺳـﻲ‬
‫ورﻗﻲ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﻓﺮاد دﻳﮕﺮ ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﺑـﺮ ﺷـﻤﺮده ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺑﻴـﺮون آوردن‬
‫اﺳﺘﺨﻮان ﻫﺎ از ﻗﺒﺮ ﺑﻪ آﺧﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻘﺪﻳﺲ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺳﻜﻮﺑﺎﺋﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎﻧﮕﺮ‬
‫ﺗﻮاﻓﻖ روﺣﺎﻧﻴﺖ ارﻣﻨﻲ ﺑﻮد او ﺗﻮام ﺑﺎ آوازه ﻋﻠﻤﻲ از اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮرد ﻛﻪ‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ‪ 89‬ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ او رﺟﻮع ﻛﺮده‪ ،‬ﺷﺎن و اﺣﺘﺮام وي را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺳـﻄﺢ ﺑـﺴﻴﺎر ﺑـﺎﻻﺗﺮي‬
‫ارﺗﻘﺎء ﻣﻲ داد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺣﺘﻲ ﺑﻴﺮون آوردن اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎ و ﺑﻪ رودﺧﺎﻧﻪ رﻳﺨﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﭘﺲ از ﻣـﺮگ‬
‫وي ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل و درك ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪.‬‬

‫آﺛﺎر‬
‫در ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻐﻞ ﻋـﺎدي و روزﻣـﺮه اش ﻧﻮﺷـﺘﻦ و‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﺎﻫﺰاده ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑـﺮاي ﻧﻮﺷـﺘﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴـﺎن‪ ،‬آن را ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﻠﻴﻘﻪ و دﻳﺪﮔﺎﻫﺶ ﺑﻮﻳﮋه ﺑﺎ ﻋﺎداﺗﺶ ﺳﺎزﮔﺎري دارد‪ .‬در ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪“ :‬ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﺑﻴﻤﺎر و ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺴﺘﻢ”‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺛﺎر ﻳﺎد ﺷﺪه در زﻳﺮ ﺑﻨﺎم او ﺑﻮده و ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻫﺮﻳﭙﺴﻴﻤﻪ‪ ،90‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه در ﺟﻮاﻧﻲ‪.‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪ - 89‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺰاده ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪ hripsime - 90‬ﻫﺮﻳﭙﺴﻴﻤﻪ ﺑﺎﻛﺮه اي ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﭘﺎﻳﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻔﺎﻫﻲ ‪ 32‬زن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﻲ ﻫﺮﻳﭙـﺴﻴﻤﻪ در‬
‫اﺛﺮ ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار دﻳﻮﻛﻠﻴﺘﺎﻧﻮس ﻗﻴﺼﺮ روم )‪ (305 -284‬ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺰﻧﺪ و در آﻧﺤﺎ ﺑـﻪ وﻋـﻆ و ﮔـﺴﺘﺮش‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد ﺑﺪﺳﺘﻮر ﺗﻴﺮداد ﺳﻮم )ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ( ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ )‪301‬م‪ 9 .(.‬روز ﭘﺲ از‬
‫اﻳﻦ روﻳﺪاد ‪ ،‬ﮔﺮﻳﮕﻮر ﭘﺎرﺗﻮ )ﭘﺎرﺗﻲ(‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻟﻮﺳﺎورﻳﭻ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ روﺷﻨﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺲ رﺳﻤﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﻣﻨﻲ ﻛـﻪ از‬
‫ﺑﻨﺪ ﺷﺎه آزاد ﺷﺪه ﺑﻮد اﺟﺴﺎد آﻧﺎن را ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮده در ﺿﻠﻊ ﺷﻤﺎل ﺷـﺮﻗﻲ واﻏﺎرﺷـﺎﺑﺎد ﺷـﻬﺎدت ﮔـﺎه ﻳـﺎ ﮔﻮرﺳـﺘﺎن‬

‫‪٢٠‬‬
 ‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺮﻳﭙﺴﻴﻤﻪ‪.‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ﻧﻄﻖ وارﺗﺎوار‪.91‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ﺻﺤﻴﻔﻪ ﺳﺎﻫﺎك آرزروﻧﻲ‪.92‬‬ ‫‪-4‬‬

‫ﺑﺠﺰ “ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن”‪ ،‬اﻧﺘﺴﺎب ﺑﻘﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻮرد ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ اي او‬
‫را ﺑﺎﻳﺪ “ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ” داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎي ادﺑﻲ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﺎﺟﺮاﻫـﺎي اﺳـﻜﻨﺪر ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﻛﺎﻟﻴﺴﺘﻨﺲ‪ 93‬ﻛﺎذب و ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﻧﻄﻖ ﻫﺎي ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻧﺎزﻳﺎﻧﺰي‪) 94‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻬﻴـﺎت( را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ او ﻧـﺴﺒﺖ ﻣـﻲ‬
‫دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺘﻮن دﺳﺘﻨﻮﻳﺲ ﺟﺪﻳﺪ‪» ،‬آﺷﺨﺎراﺗﺴﻮﻳﺘﺲ« ﻣﺸﻬﻮر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او اﻧﺘﺴﺎب داده ﻣـﻲ ﺷـﺪ اﻣـﺎ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬
‫روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ اﺛﺮ آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ‪95‬ﺑﻮده در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺟﺰﺋﻲ ﺗﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻣﺤﺘﻮاي دﺳﺘﻮري وﺟﻮد دارﻧـﺪ ﻛـﻪ در ﻣﺘـﻮن دﺳـﺘﻨﻮﻳﺲ ﺑـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ وﻟﻲ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻨﻮز ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه و ﺑﭽﺎپ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن از ﻛﺘﺎب ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺎم ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳـﻴﺪه اﻧـﺪ ﺑـﺪون ﺷـﻚ ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻛﺘـﺎب‬
‫“ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ” و ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن را ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ وي داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻫﺮﻳﭙﺴﻴﻤﻪ را ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﺑﺪﺳﺘﻮر ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻨﮓ ﻫﺎي ﺑﻨﺎ از ﻛﻮه ﻣﺎﺳﻴﺲ )آرارات( آورده ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن اﻳﻨـﺎن‬
‫ﺟﺰء ﻗﺪﻳﺴﻴﻦ در ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪618‬م‪ .‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﻛﻮﻣﻴﺘﺎس اول ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻫﺮﻳﭙﺴﻴﻤﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻳـﺎد‬
‫ﺷﺪه در واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻨﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻛﻠﻴﺴﺎﻫﺎي اﺻﻠﻲ اﭼﻤﻴﺎدزﻳﻦ ﻣﻘﺮ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﻛﻞ ارﻣﻨﻴﺎن ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رود‪) .‬ا‪.‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ - 91‬ﻳﻜﻲ از ﺟﺸﻦ ﻫﺎي ﻣﻠﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ارﻣﻨﻲ‪ .‬از وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺟﺸﻦ در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدم ﭘﺎﺷـﻴﺪن آب ﺑـﻪ روي‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﺻﻞ اﻳﻦ ﺟﺸﻦ ﺑﻪ دوران ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ - 92‬از ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺌﻮداﻟﻲ آرزروﻧﻲ‪) .‬ا‪.‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ ،Pseudo- callisthenes - 93‬ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر زاده ﺣﺪود ‪ 360‬ﻣﺮگ در ‪ 327‬پ‪.‬م‪ .‬وي ﺑﺮادر زاده ارﺳﻄﻮ‬
‫و از ﺷﺎﮔﺮاﻧﺶ ﺑﻮد و در ﺳﻔﺮﻫﺎي ﺟﻨﮕﻲ اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺸﺮق ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮد‪ .‬وي اﺳﻜﻨﺪر را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺗﺒﻌﻴﺖ و‬
‫ﺗﻘﻴﺪ از آداب و ﻋﺎدات ﺷﺮﻗﻲ ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬وي ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪ و در آﻧﺠﺎ در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در ﺑﺎره ﮔﻨﺎه و ﻣـﺮگ‬
‫او داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﺿﺪ و ﻧﻘﻴﺾ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺳﻪ اﺛﺮ ﻣﻬﻢ از او ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ “ﻫﻠﻨﻴﻜﺎ” ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن اﺳﺖ از ‪ 387‬ﺗﺎ‬
‫‪“ ،325‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻨﮓ ﻣﻘﺪس” و ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻜﻨﺪر‪) .‬ا‪.‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ 330) Gregory of Nazianus - 94‬ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ‪ (390 ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ و از ﭘﺪران روﺣﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎ و رﻫﺒﺮ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﻧﺎزﻳﺎﻧﺰ و ﺻﺎﺣﺐ ‪ 45‬ﺧﻄﺎ ﺑﻪ ‪ 250‬ﺻﺤﻴﻔﻪ و ﺑﺴﻴﺎري اﺷﻌﺎر از ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ” ﺗﻤﺎم آﺛﺎر ﻣﻬﻢ‬
‫او ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪) anania shirakatsi - 95‬آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﻲ‪ ،‬اﻫﻞ ﺷﻴﺮاك(‪ .‬ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬار ﻋﻠﻮم ﻃﺒﻴﻌﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن و از ﻧﺎﻣﺪاران رﻫﻨﮓ‬
‫ارﻣﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬او در اواﺋﻞ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ در آﻧﻲ از ﺗﻮاﺑﻊ ﺷﻴﺮاك زاده ﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ درﮔﺬﺷـﺖ وي روﺷـﻦ ﻧﻴـﺴﺖ‪.‬‬
‫)اﺣﺘﻤﺎﻻ” دﻫﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ م‪ (.‬وي در رﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬رﻳﺎﺿﻴﺎت‪ ،‬ﮔﺎﻫﺸﻤﺎري‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎ و ﺟـﺰ اﻳﻨﻬـﺎ‬
‫ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﺛﺎرش »ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎ«‪ ،‬آﺛﺎري ﭼﻨﺪ در ﮔﺎﻫﺸﻤﺎري‪ ،‬ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ‪ ،‬رﻳﺎﺿـﻴﺎت ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪).‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬

‫‪٢١‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اي ﺳﺨﻨﻮراﻧﻪ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ده ﻓﺼﻞ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻧﻴـﺎز )ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻋﻠـﺖ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻋﻤﻮﻣﻲ آن “ﻧﻴﺎز ﻧﺎﻣﻪ” اﺳﺖ(‪ ،‬ﭘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻜﺬﻳﺐ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎن ﺳﺎده‪ ،‬ﺳﺘﺎﻳﺶ‪ ،‬ﻧﻜﻮﻫﺶ‪ ،‬ﻗﻴﺎس‪ ،‬ﺗﻤﺜﻴﻞ‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ‪،‬‬
‫اﺻﻮل‪ .‬در اﺑﺘﺪاي ﻫﺮ ﻓﺼﻞ اﺻﻮل ﻛﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﻧﻈﻢ ﻧﮕﺎرش ﺑﻴـﺎن ﻣـﻲ ﺷـﻮد و آﻧﮕـﺎه ﻧﺤـﻮه ﻋﻤﻠـﻲ و‬
‫ﻛﺎرﺑﺮدي آن ﻫﺎ ﺳﭙﺲ ‪ 7-6‬اﻧﺸﺎء ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ و در آﺧﺮ ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺑﻌﻨـﻮان ﺿـﻤﻴﻤﻪ وﺟـﻮد دارد‬
‫ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﺤﺮر دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻨـﺎم ﺑـﺎ او ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻳـﻚ »ﭘﻨـﺪ ﻧﺎﻣـﻪ« ﺑـﺮاي ﺷـﺎﮔﺮدش‬
‫ﺗﺌﻮدوروس اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ گ‪ .‬زارﺑﻬﺎﻧﺎﻟﻴﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺌﻮدوروس ﺷﺎﮔﺮد ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﻣﻮﺳﻲ ﻣﺤﺮر‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﻳﻦ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻛﻴﻔﻲ در ﺳـﻄﺢ ﺑـﺴﻴﺎر ﭘـﺎﻳﻴﻦ‬
‫ﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻗﺮار دارد‪.‬‬
‫“ﻧﻴﺎر ﻧﺎﻣﻪ” ﺗﺮﺟﻤﻪ اي اﺳﺖ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و اﺣﺘﻤﺎﻻ” از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﺛﺎر ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺷـﺎﻳﺪ در‬
‫زﻣﺎن ﺗﺤﺼﻴﻞ در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺗﺄﺛﻴﺮ زﺑﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ او در اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﭽﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد ﺗﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ او ﻛﻪ “ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ” ﭘﺲ از ﻣﺮاﺟﻌـﺖ از اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺣـﺪود ﭼﻬـﻞ ﺳـﺎل ﺑﻌـﺪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ در ﻣﺤﻴﻂ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﻛﺘـﺎب ﻫـﺎي ارﻣﻨـﻲ‪ ،‬ﺗﻤـﺎس ﺑـﺎ ارﻣﻨﻴـﺎن‪ ،‬ﻳﻮﻧـﺎن‬
‫ﮔﺮاﺋﻲ اﻓﺮاﻃﻲ ﺳﺎﺑﻖ او را ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻼﻳﻢ و ﻣﻘﻴﺪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‬
‫ﺣﺎل ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﻜﺎر او‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴـﺎن‪ ،‬ﻛـﻪ واﻗﻌـﺎ” ﻧـﺎم اورا ﺟـﺎوداﻧﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﺧـﻮد ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﻳﺎدﮔﺎري ﺟﺎوداﻧﻲ در ادﺑﻴﺎت ارﻣﻨﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را وي ﺑﺨﻮاﻫﺶ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ادﺑﻲ و ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻫﺰارﮔﺎن ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﻮد و واﻫﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن و دوﺳﺘﺎن ﻫﻢ رأﻳﺶ در اواﻳﻞ ﻗﻴﺎم‪ 96‬وي را ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﻣﺮزﺑﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﮔﻤﺎرﻧﺪ ﻛﻪ در ﻧﺒﺮدي ﺑﺴﺎل ‪ 482‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه در ﻧﻮﺷﺘﻪ اش ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲ ﺑﻪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺎي ﻣﺸﻮق و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﺧﻮد اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﻪ او رﺟﻮع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و وي را ﻣـﻮرد ﺧﻄـﺎب ﻗـﺮار‬

‫‪ - 96‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻫﺎي آزادﻳﺒﺨﺶ ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 481-484‬ارﻣﻨﻴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﺒﺮد ﺳﺎل ﻫـﺎي‬
‫‪ 450-451‬ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻳﺰدﮔﺮد دوم‪ ،‬ﻓﺸﺎرﻫﺎي درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺴﺤﻴﺖ در ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳـﻞ ﺑـﻪ‬
‫زور ﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي در ﺳﺎل ﻫﺎي دﻫﻪ ‪ 80‬ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي دﮔﺮ ﺑﺎر اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﻼت درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﻓﻴﺮوز ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻄﺮح ﺷﺪ و ﺑﻪ ﭼﻨﮓ ﻫﺎي ‪ 481-484‬اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﻗﻴﺎم ﺑﻪ رﻫﺒﺮي واﻫﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ و‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺮزﺑﺎن و واﻫﺎن را ﺑﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻري ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪﻧﺪو دوﻳﻦ )‪ (dvin‬ﻧﻴﺰ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﮔﺮدﻳـﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺳﭙﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن را ﻳﻜﺒﺎر در ﻧﺰدﻳﻜﻲ روﺳﺘﺎي آﻛﻮر )در داﻣﻨﻪ ﻫﺎي ﻛﻮه ﻣﺎﺳﻴﺲ ﺑـﺎ آرارات( و ﺑـﺎر‬
‫دﻳﮕﺮ در ﻧﺰدﻳﻚ روﺳﺘﺎي ﻧﺮﺳﻬﺎ ﺑﺎد )‪ (nersehabad‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ آرﺗﺎز )در ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﻣـﺎﻛﻮ( ﺳـﺨﺖ ﺷﻜـﺴﺖ دﻫﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ در ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ ﺷﻮرش ﻧﺎﻛﺎم ﻣﺎﻧﺪ و در ‪484‬م‪ .‬ﻣﻴﺎن واﻻش)ﺑﻼش( ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﻳـﺪ ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ و‬
‫ﺳﺮدﻣﺪاران ارﻣﻨﺴﺘﺎن در روﺳﺘﺎي ﻧﻮارﺳﺎك )در ﺣﻮاﻟﻲ ﺧﻮي( ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮ ﻗﺮرار ﮔﺮدﻳﺪ و ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﻫﺎي ﺧﻮد دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻟﻴﻜﻦ رﻫﺒﺮان ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺼﻮرت ﮔﻤﺎﺷﺘﮕﺎن ﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪٢٢‬‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﺶ را ﺑﺨﺶ– ﺑﺨـﺶ ﺑـﺮاي او ﻣـﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺎده‬
‫اﺳﺖ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺳﺮاﻧﺠﺎم و ﭘﺎﻳﺎن ﻛﺎرش ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﻳﺎ ﻛﺘﺎب ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ارﻣﻦ‪.‬‬ ‫‪(1‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻧﻴﺎﻛﺎن ﻣﺎ‬ ‫‪(2‬‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﻬﻦ ﻣﺎ‪.‬‬ ‫‪(3‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﻳﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 32‬ﺑﺎب اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻔﺖ ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﭘﻴـﺸﮕﻔﺘﺎري ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ و ﻗـﻮل اﻧﺠـﺎم ﺧـﻮاﻫﺶ او )اﻟـﻒ(؛ ﺑﺮﺗـﺮي دادن ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ )ب(؛‬
‫ﺳﻠﻮك ﻓﺮزاﻧﻪ ﺳﺘﻴﺰ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﺎ )ج(؛ ﮔﺰارش ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻮرﺧﺎن ﺧـﺎرﺟﻲ در‬
‫ﻣﻮرد آدم و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﻮم )د(؛ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮح ﺗﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﻨﻮس و آرام )ه(؛ داﺳﺘﺎن ﻫﺎي‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﺧﺎرﺟﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ آن و اﺣﺎدﻳﺚ ﺷﻔﺎﻫﻲ اوﻟﻴﻤﭙﻴـﻮدوروس‪ 97‬ﻓﻴﻠـﺴﻮف‬
‫)و(؛ ﺑﻌﻞ ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺧﺎرﺟﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺮود‪ 98‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘـﺪس اﺳـﺖ)ز(؛ ﺑـﺎ‬
‫ﺑﺎب ﻫﺎي ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ در ﻣﻮرد ﻣﺎرآﺑﺎس‪ 99‬ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﻲ اﺛﺮ ﺧـﻮد ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪ ﻣﻴـﺎن ﻣـﻲ آورد ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻧﺎﻣـﻪ‬
‫واﻏﺎرﺷﺎك ﺑﻪ ﻧﺰد آرﺷﺎك )ﻳﺎ اﺷﻚ( ﺑﺰرگ ﻣﻲ رود و از او ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻧﻴﻨﻮا اﺟﺎزه درﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﻲ دارد؛ او در اﻳﻨﺠﺎ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﺰﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ روي آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﺑﻔﺮﻣـﺎن‬
‫اﺳﻜﻨﺪر )ﻛﺒﻴﺮ( از ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﺗـﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻴﺎن و ﭘﻴـﺸﻴﻨﻴﺎن ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺎرآﺑﺎس ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن را از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﮔﻠﭽﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و‬
‫آﺷﻮري ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺮاي واﻏﺎرﺷﺎك ﻣﻲ آورد‪ .‬او ﺑﺎ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎرآﺑﺎس را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد و‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ آن را ﺑﺎ دﻗﺖ در درﺑﺎر ﻧﮕﺎﻫﺪاري ﻛﻨﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺨﺸﻲ را ﻧﻴﺰ دﺳﺘﻮر ﻣـﻲ دﻫـﺪ روي ﻣﺠـﺴﻤﻪ‬
‫ﻣﻬﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده “از آن” )ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻣﻬﺮ ﺷﺪه روي ﻣﺠـﺴﻤﻪ ﻳـﺎ از ﻛﺘـﺎب‬
‫اﺻﻠﻲ؟( ﺑﺎ روﻳﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ آﺷﻨﺎ ﺷﺪه ﻗﻮل ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﻣﺸﻮق ﺧﻮد را ارﺿﺎ ﻛﻨﺪ و ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي‪ 100‬ﺑﻮﻣﻲ ﻣﺎ را ﺗﺎ ﺳﺎرداﻧﺎﺑﺎل ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن اداﻣﻪ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪ olympiodoros-97‬ﻳﺎ اﻟﻮﻣﭙﻴﻮدوروس ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬ﻣﻮرخ و ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮ ﻳﻮﻧﻴـﺎﻧﻲ در ﺗـﺒﺲ ﻣـﺼﺮ زاده ﺷـﺪ‪ ،‬در زﻣـﺎن‬
‫ﻫﻮﻧﻮرﻳﻮس‪ 395 .‬ﺗﺎ ‪ 423‬و اﻧﺪﻛﻲ ﭘﺲ از آن ﺑﺮ آﻣﺪ‪ .‬او ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗـﺎرﻳﺦ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري ﻏﺮﺑـﻲ از ‪ 407‬ﺗـﺎ ‪ 425‬و اﺛـﺮ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪي در ﻛﻴﻤﻴﺎﮔﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎس ﻣﺼﺮي ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ - 98‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎب دﻫﻢ آﻳﻪ ﻧﻬﻢ‪) .‬ا‪.‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ - 99‬ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ )‪ (marabas katina‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر آﺷﻮري‪ .‬ﻛﺘﺎب او ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ “ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن” ﭘﻴﻮﺳـﺖ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻪ آﺛﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ و ﺳﺒﺌﻮس ﺑﻨﺎم ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﮔﻤﻨﺎم ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي ﺧﻮرﻧﻲ وي در ﺳﺪه‬
‫دوم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان او را ﺑﻪ ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬وي از ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻧﻮﺷـﺘﺎري و‬
‫ﮔﻔﺘﺎري ﺳﻮد ﺑﺮده ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻲ از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ و ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ را ﺛﺒﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب او ﻳﻜﻲ از‬
‫ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ آﺛﺎر دوران ﭘﻴﺶ از ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ ﻣﺨﺘﺮع اﻟﻔﺒﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رود‪.‬‬
‫‪ - 100‬ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ‪ -‬ﻓﺌﻮدال و ﻏﺎﻟﺒﺎ” از ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن‪) .‬ا‪.‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪٢٣‬‬
‫ﺑﺎب دﻫﻢ آﻏﺎزﮔﺮ ﺗـﺎرﻳﺦ اﺻـﻠﻲ ارﻣﻨﻴـﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﻧﺒـﺮد ﻫﺎﻳـﻚ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑﻌـﻞ )ﺑـﺎب ﻫـﺎي ‪(11-10‬؛‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻫﺎﻳﻚ)ﺑﺎب ‪ ،(12‬ﻛﺎرﻫﺎي آرام )ﺑﺎب ﻫﺎي ‪ .(14-13‬ﻧﺒﺮد ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺑﺎ آرا و آﺑﺎداﻧﻲ ﻫﺎي اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺷــﺪه )ﺑــﺎب ﻫــﺎي ‪ 15‬ﺗــﺎ ‪ .(18‬ﻧــﺴﺐ ﻧﺎﻣــﻪ ﺑﺰرﮔــﺎن ﻋﺒﺮاﻧــﻲ‪ ،‬ﻛﻠــﺪاﻧﻲ و ارﻣﻨــﻲ ﺗــﺎ داود‪ ،‬ﺳــﺎرداﻧﺎﺑﺎل و‬
‫اﺳﻜﺎﻳﻮردي‪) 101‬ﺑﺎب ‪ (19‬ﺑﺎ آرا آراﻳﺎن)ﺑﺎب ‪(20‬؛ ﺑﺎروﻳﺮ‪ 102‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﻴﺎن و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎﻧﺶ )ﺑﺎب‬
‫ﻫﺎي ‪ 21‬و ‪(22‬؛ ﻣﻨﺸﺎء آرزروﻧﻲ ﻫﺎ‪ ،‬ﮔﻨﻮﻧﻲ ﻫـﺎ و آﻧﮕﻐﺘـﻮن‪ 103‬و ﻣﺮزﺑـﺎن آﻏﺰﻧﻴـﻚ‪ ،(23) 104‬ﺗﻴﮕـﺮان‬
‫ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن )ﺑﺎب ‪(30-24‬؛ ﻧﺸﻴﻨﺎن ﺗﻴﮕﺮان )ﺑﺎب ‪(31‬؛ ﻧﺒﺮد اﻳﻠﻴﺎس و زارﻣﺎﻳﺮ )ﺑﺎب ‪(32‬؛ آﺧﺮﻳﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ‬
‫ﺗﻴﮕﺮان واﻫﻪ‪ 105‬ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﻴﺎم ﻧﻤﻮد و ﺑﺪﺳﺖ اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ )‪323‬پ‪.‬م‪ (.‬و ﭘﺲ از آن‬
‫ﺗﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ واﻏﺎرﺷﺎك )‪ 132‬پ‪.‬م‪ (.‬ﻣﺆﻟﻒ ﻫﻴﭻ ﻣﻄﻠﺒﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻤـﻲ آورد ﺗـﺎ زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ آرﺷﺎك ﻛﺒﻴﺮ‪ 106‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ وارد ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺮادرش واﻏﺎرﺷـﺎك‪ 107‬را ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻛﺘﺎب اول‪ ،‬دو ﺑﺎب »از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ« ﺑﻄﻮر ﻣﺠﺰا وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ در‬
‫اوﻟﻲ در ﻣﻮرد آژدﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ و ﻓﺮﻳﺪون اﻣﺎ دوﻣﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺸﺮﻳﺢ اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ و ﺗـﺎرﻳﺦ ﺗـﺼﺤﻴﺢ ﺷـﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺷﺪﻳﺪا” از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﺑـﻲ ﻣﻌﻨـﻲ و ﻧﺎﺷﺎﻳـﺴﺖ ﻣﺘﻨﻔـﺮ و‬
‫ﮔﺮﻳﺰان اﺳﺖ وﻟﻲ اﺟﺒﺎرا” ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺸﻮق و ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﮔﻨﺠﻴﺪن‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺨﺶ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻟﺬا ﺑﻄﻮر ﻣﺠﺰا و ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب دوم ﺷﺎﻣﻞ ‪ 92‬ﺑﺎب اﺳﺖ و از ﻗﻴﺎم ﭘﺎرﺗﻴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن )ﺑﺎب ﻫﺎي ‪1‬و‪ (2‬و از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‬
‫واﻏﺎرﺷﺎك ﺑﺮ ارﻣﻨﻴﺎن )‪ 132‬پ‪.‬م‪) (.‬ﺑﺎب ‪ ،(3‬آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑـﺎ ﻣـﺮگ ﺗﻴـﺮداد )‪ 318‬م‪ (.‬ﭘﺎﻳـﺎن ﻣـﻲ‬
‫ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 450‬ﺳﺎل ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﺑـﺎ ﺗﻌﺮﻳـﻒ دوره ﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ در اﻳـﻦ ﺑﺨـﺶ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ را ﻛﻪ ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب ﺳﻮم ﺷﺎﻣﻞ ‪ 68‬ﺑﺎب اﺳﺖ‪» ،‬روﻳﺪادﻫﺎي اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎده در ﻋﺼﺮ ﻣﺆﻟﻒ و ﻳﺎ ﻛﻤﻲ ﭘﻴﺶ از آن«‪،‬‬
‫از ﺧﺴﺮو ﺻﻐﻴﺮ )‪ 319‬م‪ (.‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺗﻴﺮداد ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آراﺷﺎﮔﻮﻧﻲ )اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨـﻲ‪428 -‬م‪(.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ‪ 110‬ﺳﺎل ﺗﺎرﻳﺦ )ﺑﺎب ﻫﺎي ‪ (64-1‬ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﺷﻤﻮل‪ 108‬از اﻳﺮان )ﺑﺎب ‪،(65‬‬
‫ﻛﺮدارﻫــﺎي ﻧﺎﭘــﺴﻨﺪ ﺷــﻤﻮل )ﺑــﺎب ‪ ،(66‬ﻣــﺮگ ﺳــﺎﻫﺎك ﻗــﺪﻳﺲ و ﻣــﺴﺮوپ )ﺑــﺎب ‪ (67‬و »در ﺳـﻮگ‬
‫ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎﮔﻮﻧﻲ در ﺑﺎب ﺳﻜﻮﺑﺎﺋﻲ دودﻣﺎن ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ« )ﺑﺎب ‪ (68‬ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺴﮕﻔﺘﺎر‪.‬‬

‫‪skayordi - 101‬‬
‫‪baruyr - 102‬‬
‫‪ angeghtun - 103‬ﻧﺎﺣﻴﻪ و ﻗﻠﻤﺮو ﻓﺌﻮداﻟﻲ واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن آﻏﺰﻧﻴﻚ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺰرگ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻧﻮاﺣﻲ آﻛﻞ و‬
‫اﮔﻴﻞ وﻻﻳﺖ دﻳﺎرﺑﻜﺮ ﺗﺮﻛﻴﻪ اﻣﺮوزي‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪agh-dzenik - 104‬‬
‫‪vahe - 105‬‬
‫‪ arshak - 106‬ﻳﺎ اﺷﻚ‬
‫‪ vagharshak - 107‬ﻳﺎ ﺑﻼش ﻳﺎ وﻻش‬
‫‪ shomvel - 108‬ﻳﺎ ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ‪.‬‬

‫‪٢٤‬‬
 ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم‬
‫ﺗﻮﻣﺎ آرزروﻧﻲ ﻣﻮﻟﻒ ﺳﺪه دﻫﻢ از ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻳـﺎد ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﭘـﻴﺶ از آن ﺑـﺎ ذﻛـﺮ‬
‫ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﺳﺎﻫﺎك و ﺑﻴﺎن اﻳﻨﻜﻪ او ‪ 120‬ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣـﺮگ ﺳﭙﻬـﺴﺎﻻر ﺳـﺎﻫﺎك ﺑـﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ را‬
‫ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺮ ﭘﺲ از آن ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ » :‬اﻳﻦ ﺳﺎﻫﺎك ﻫﻤـﺎن ﺳـﺎﻫﺎك اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎن وي ﻣﻮﺳﻲ ﻣﺤﺮر و اﺳﺘﺎد ﺑﺰرگ و ﻧﺎﻣﺪار ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن را ﺑﺎ اﺑﺘﻜـﺎر ﺷـﮕﻔﺖ آور‬
‫از زﻣﺎن ﺣﻀﺮت آدم ﺗﺎ ﻗﻴﺼﺮ زﻧﻮن ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ او‪ 109‬در آن زﻣﺎن ﺑﻪ ‪ 120‬ﺳﺎل و ﺑﻪ ﭘﻴـﺮي ﻣﻔـﺮط‬
‫رﺳﻴﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ دو ﺑﺎب اﺿﺎﻓﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ را ﻛﻮرﻳﻮن ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪ دوﺳﺖ ﺗﺤﺼﻴﻠﻲ ﻣﻮﺳﻲ و ﺷـﺎﮔﺮد ﻣـﺴﺮوپ ﻗـﺪﻳﺲ در اﺛـﺮ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ ﺧﻮد ﮔﻮاﻫﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ« )ﺳﻦ ﭘﺘﺮﺑﻮرگ ‪ ،1887‬ص ‪.(75-56‬‬
‫اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻳﺎ ﻛﺘﺎب آﺷﻔﺘﻪ ﻃﺮﻓﺪاراﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻮﻳﮋه ﻏﻮﻧـﺪ آﻟﻴـﺸﺎن و اﻣـﻴﻦ‪ .‬اوﻟـﻲ در ﺳـﺎل‬
‫‪ 1851‬در »ﺑﺎزﻣﺎوپ«‪ 110‬و ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﭘﺲ از آن در »ﻫﺎﻳﺎﭘﺎﺗﻮم«‪ ،1901) 111‬وﻧﻴـﺰ(‪ ،‬از وﺟـﻮد ﻛﺘـﺎب‬
‫ﭼﻬﺎرم ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮگ و ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺎري ﻣﺴﺮوپ ﻗـﺪﻳﺲ‬
‫در اﻳﻦ ﻛﺘـﺎب ﺟـﺎ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ )ﻛـﻪ در آن ﻋﺎرﻳـﺖ ﮔﻴـﺮي وﺳـﻴﻊ واژه ﻫـﺎ از ﺗﺮﺟﻤـﻪ ارﻣﻨـﻲ ﺗـﺬﻛﺮه‬
‫ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس‪ 112‬ﺑﭽﺸﻢ ﻣـﻲ ﺧـﻮرد‪ .(67-3 ،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﭼﻨـﺪ واژه و ﮔـﻮاﻫﻲ ﻛـﻪ اﺳـﺘﭙﺎن روﺷـﻜﻴﺎن‪ 113‬از‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮده و در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻟﻐﺎت ارﻣﻨﻲ‪ -‬ﻻﺗﻴﻦ ﺧﻮد آورده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﻮد آﻟﻴـﺸﺎن اﻗـﺮار‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم ﻣﻔـﺮوض ﺧـﻮرﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻧـﺸﺪه و از ﺳـﺎﻳﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ او اﺧﺬ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬م‪ .‬اﻣﻴﻦ در ﻫﺮ دو ﭼﺎپ ﺗﺮﺟﻤﻪ روﺳﻲ ﺧـﻮد )‪ 1858‬و ‪ (1893‬ﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‬
‫ﻛﻪ دو ﺑﺎب »اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ« و ﺑﺎب ‪ 62‬ﻛﺘﺎب ﺳﻮم ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻗـﺴﻤﺘﻲ از ﻛﺘـﺎب‬
‫ﭼﻬﺎرم را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬او ﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‪ ،‬اﺣﺘﻤـﺎﻻ” ﺟـﺪول وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣـﻪ وﻧﻴـﺰ اداﻣـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴـﺎن از‬
‫اﻧﻘﺮاض اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ﺗﺎ زﻣﺎن ﻗﻴﺼﺮ زﻧﻮن )‪ (491-474‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 491‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻛﺘـﺎب ﭼﻬـﺎرم ﮔﻨﺠﺎﻧـﺪه‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻗﻄﻌﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان )ﻣﺮگ ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳـﻲ‪ ،‬ﻣـﺴﺎﻓﺮت( در‬
‫ﺟﺎي ﺧﻮد ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ؛ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻤﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ آﻧﻬـﺎ ﻧﺨـﺴﺖ در ﻛﺘـﺎب ﭼﻬـﺎرم ﺟـﺎ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﻌﺪا” ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﺑﺎ ﺣﺬف ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﺎت را ﺧـﺎرج ﻧﻤـﻮده آﻧﮕـﺎه آﻧﻬـﺎ را در‬

‫‪ - 109‬ﻣﻨﻈﻮر زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﺳﺎﻫﺎك ﻗﺪﻳﺲ‪.‬‬

‫‪ ،bazmavep - 110‬ﻧﺸﺮﻳﻪ ادواري ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻤﻲ ارﻣﻨﻲ ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 1834‬ﺗﺎﻛﻨﻮن در ﺟﺰﻳـﺮه ﻏـﺎزار ﻣﻘـﺪس )ﺳـﻦ‬
‫ﻻزار( اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﻧﺘﺸﺎر ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ارﮔﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪ ارﻣﻨﻲ ﻣﺨﺘﻴﺎرﻳﺎن و ﻧﻴﺰ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رود و ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ در ﺑـﺎره ارﻣﻨـﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ hayapatum - 111‬ﻳﻜﻲ از آﺛﺎر ﻏﻮﻧﺪ آﻟﻴﺸﺎن )‪ (ghevond alishan‬وﻧﻴﺰ‪.1901 ،‬‬
‫‪ silvester - 112‬ﻳﺎ ‪ selbestros‬اﺳﻘﻒ رم‪.‬‬
‫‪stepan roshkian - 113‬‬

‫‪٢٥‬‬
‫ﺟﺎي ﻛﻨﻮﻧﻲ ﮔﺬارده ﺳﭙﺲ ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺷﺎره اي ﺑﻪ ﺟﺪول وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣـﻪ‬
‫ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ؛ ﺳﺎﻳﺮ ﮔﻤﺎن ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺼﻮرت ﻓﺮﺿﻴﺎت ﺻﺮف ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎﻗﻲ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫وﺟﻮد ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم را ﺑﺎﻳﺪ آﺷﻜﺎرا رد ﻛﺮد زﻳﺮا ﻫﻴﭻ ﻣﻮﻟﻒ دﻳﮕﺮي از آن ﻳـﺎد و ﻳـﺎ از آن ﮔﻠﭽـﻴﻦ‬
‫ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﺎن ﭘﺲ از اﺳﺘﻔﺎده از ﺳﻪ ﻛﺘﺎب اول ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻔﻴﻦ دﻳﮕﺮ رﺟﻮع ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و از آﻧـﺎن‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دﺳﺘﻨﻮﻳﺲ و ﺣﺘﻲ ﻫﻴﭻ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻛﺘﺒـﻲ ﺷـﺎﻣﻞ اﺛـﺮي از‬
‫وﺟﻮد اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺘﺎب ﺳﻮم ﺑﺎ ﻋﻨﻮن “ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﻬﻦ ﻣﺎ” و ﺳﻮﮔﻨﺎﻣﻪ ﭘﺴﮕﻔﺘﺎري اﺛﺒﺎت ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﺳﻮم ﻧﻴﺰ ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن ذﻛـﺮ ت‪ .‬آرزروﻧـﻲ‪ 114‬از ﻛﺘـﺎب‬
‫ﭼﻬﺎرم را ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ و ﻳﺎ ﺗﺤﺮﻳﻒ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻛﺎري ﺟﺪﻳﺪ و ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﻣـﻨﻈﻢ ارﻣﻨﻴـﺎن از‬
‫زﻣﺎن ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﺘﺎ” ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻴﺎج داﺷﺖ‪ .‬او ﺑﺎرﻫﺎ ﮔﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﻳـﺎ آن‬
‫ﻛﺘﺎب ﻳﺎ وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ ﻣﻬﻢ را در دﺳﺘﺮس ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺗﺎ از آن ﻫﺎ ﺑﺮاي ﻧﮕـﺎرش درﺳـﺖ روﻳـﺪادﻫﺎ و دوره ﻫـﺎي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﺷﻜﺎﻳﺎت از ﺳﻮي ﻳﻚ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﻲ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﻛﺎر ﺧﻮد وﻗـﻮف‬
‫دارد ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﻛﻪ از ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺒﺮم ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد و دور از ﻣﺮاﻛﺰ روﺷـﻨﮕﺮي‬
‫درﻛﺸﻮري زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﺘﺎب در آﻧﺠﺎ ﻳﻚ ﻋﻨﺼﺮ ﻧﺎدر و ﻛﻤﻴﺎب ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا وي در اﻳﻦ ﺑﻴﺎﺑـﺎن ادﺑـﻲ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اي را ﻫﻤﭽﻮن ﻣ‪‬ﻦَ‪ 115‬ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد ﺗﺎ ﺷﺎﻳﺪ اﻗﻼ” ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ و ﻳﻚ اﺷﺎره ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫او ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻨﻌﺪدي ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از آﻧﻬﺎ را اﺳﻤﺎ” ذﻛﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و از دﻳﮕـﺮان ﻳـﺎد ﻧﻤـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻏﻴﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس و آوازﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗـﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴـﺎن در درﺟـﻪ دوم‬
‫اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺬﻛﻮر ﺗﻮﺳﻂ او ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ :‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨـﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣـﻪ‪ ،‬اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎ ﻳـﺎ‬
‫آوازﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ژوﻟﻴﺎس آﭘﺮﻳﻜﺎﻧﻮس )از ﺳﺪه ﺳﻮم(‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎﺋﻲ اوزﺑﻴﻮس ﻗﻴـﺼﺮي )ﺳـﺪه‬
‫‪118‬‬
‫ﺳﻮم( ﻳﻮﺳﻒ ﻓﻼوي‪) 116‬ﺳﺪه اول(‪ ،‬ﻻﺑﻮﺑﻨﺎ )ﻏﺮوﺑﻨﺎ( ادﺳـﻲ‪) 117‬ﺣـﺪود ﺳـﺪه ﺳـﻮم(‪ ،‬ﺧـﻮر و ﻫﺒـﻮد‬

‫‪t. ardseruni - 114‬‬

‫‪ manna - 115‬ﻣ‪‬ﻦﱠ‪ ،‬ﻣﺎﺋﺪه آﺳﻤﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﻲ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺧﻮد از ﻣﺼﺮ در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ (98 -37) flavius josephos - 116‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻳﻬﻮدي در ﺳﺎل ‪ 38-37‬در اورﺷﻠﻴﻢ زاده ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﺷـﻬﺮ‬
‫در ﺳﺎل ‪ 70‬ﺑﻴﺸﺘﺮ در روم اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪه در زﻣﺎن ﺗﺮاژان ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺲ از ‪ 98‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬آﺛﺎر ﻣﻬـﻢ او اﻳﻨﺎﻧﻨـﺪ‪» :‬ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﺟﻨﮓ ﻳﻬﻮد« )‪ (70-66‬در ﺑﻴﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﻛﻪ در اﺛﻨﺎي ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 70‬و ‪ 79‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ آراﻣﻲ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪» ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻬﻮد«‪ ،‬در ﺑﻴﺴﺖ ﻛﺘﺎب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻬﻮد از آﻏﺎز ﺧﻠﻘـﺖ ﺗـﺎ ‪ 66‬م‪ .‬ﻛـﻪ در ﺳـﺎل ‪94‬‬
‫ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﺣﺴﺐ ﺣﺎل او« ﻛﻪ در ﺣﺪود ‪97‬م‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و در واﻗﻊ ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪﻳﻢ ﻳﻬﻮد اﺳﺖ‪ .‬دﻓﺎع و‬
‫ﻧﺠﻠﻴﻞ از ﻣﻠﺖ ﻳﻬﻮد )در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﻳﻮﻧﺎن( ﺑﻨﺎم »ردآﭘﻴﻮن« )آﭘﻴﻮن ﻧﺤﻮي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ﻣﺮدم اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن را‬

‫‪٢٦‬‬
‫‪120‬‬
‫)ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم(‪ ،‬اﺳﻘﻒ ﭘﺮﻣﻠﻴﺎﻧﻮس‪) 119‬ﺳﺪه ﺳﻮم( آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس )ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳـﺪه ﭘـﻨﺠﻢ( ﻫﻴﭙﻮﻟﻮﺗـﻮس‬
‫‪123‬‬
‫)ﺳﺪه ﺳﻮم(‪ ،‬ﻣﺎﻧﺘﻮن‪) 121‬ﺳﺪه ﺳﻮم پ‪.‬م‪ (.‬اﻟﻴﻤﭙﻴـﻮس ﻣـﻎ‪ 122‬آرﻳـﺴﺘﻮن ﭘﻐـﻲ )ﺳـﺪه اول(‪ ،‬ﺑﺎرداﺳـﺎن‬
‫)ﺳﺪه ﺳﻮم(‪ ،‬ﺑﺎرﺳﻮﻣﺎ‪) 124‬ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم(‪ ،‬آرﺗﻴﺌﻮس )ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم(‪ ،‬ﭘﻴﻠﻴﻜﺮات‪ ،‬اواﮔﺎروس‪ ،‬ﺳﻜﺎﻣﺎدروﺳـﻮ‬
‫ﭘﻠﮕﻮﻧﻴﻮس‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻒ و ﻧﺎﻃﻖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﭽﻮن ﻫﻮﻣﺮ‪ ،125‬ﻫﺮودوت‪ ،126‬اﻓﻼﻃﻮن‪ 127‬ﻛﻪ از آﻧﻬـﺎ ﻗﻄﻌـﺎﺗﻲ‬

‫ﻛﺘﺎﺑﺶ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ و ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻗﺮار داد( و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻗﻴﻖ ﺗﺮ »در رد ﻫﻠﻨﻴـﺎن«‪ .‬ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻳﻮﺳـﻒ ﺑـﺮ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺑﺴﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪(gherubna) labubna - 117‬‬
‫‪khorohbud - 118‬‬
‫‪permelianos - 119‬‬
‫‪ Hippolytos - 120‬اﺳﻘﻒ ﭘﻮرﺗﻮس روﻣﺎﻧﻮس‪ ،‬ﻛﻠﻴﻢ اﻟﻬﻲ روﻣـﻲ‪ ،‬ﻣﻔـﺴﺮ و ﮔﺎﻫـﺸﻨﺎس‪ .‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ اﺛـﺮ او ﺑﻨـﺎم‬
‫»ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻠﺴﻔﻲ در ده ﻛﺘﺎب اﺳﺖ و ﻫﺪﻓﺶ رد ﻫﻤﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﻫﺎ و اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﻮده ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻤـﻪ از ﻓﻠـﺴﻔﻪ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﺧﺮاﻓﺎت ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬وي ﺗﺎ ‪ 235‬در روم ﺗﻌﻠﻴﻢ داد ﺗﺎ در آن ﻫﻨﮕـﺎم ﺑـﻪ ﺳـﺎردﻧﻴﺎ ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺷـﺪ و‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻ” در آﻧﺠﺎ در ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ Manethos - 121‬ﻳﺎ ‪ Manethon‬در ﺳﺒﻨﻮﺗﻮس )‪ (sebennytos‬در ﻣﺼﺐ ﻧﻴﻞ زاده ﺷـﺪ در دوران ﺑﻄﻠﻴﻤـﻮس‬
‫اول‪ ،‬ﺳﻮﺗﺮ‪ ،‬ﺷﺎه ﻣﺼﺮ از ‪ 323‬ﺗﺎ ‪ 285‬ﺑﺮآﻣﺪ و ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻤﺎﻻ” در دوران ﺑﻄﻠﻴﻤﻮس دوم ﻓﻴﻼدﻟﻔﻮس ﻛـﻪ از ‪ 285‬ﺗـﺎ ‪247‬‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻛﺮد‪ .‬وي ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﺼﺮي ﺑﻮد و ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻣﺼﺮي را در ﺳﻪ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷـﺖ ﻛـﻪ ﺣـﺎوي‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ارزش زﻳﺎدي دارد‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪ voghyump - 122‬ﻳﺎ اﻟﻴﻤﭙﻴﻮس ﻣﻎ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺧﺪاي اﻫﻮراﻣﺰدا و آﻧﻲ داراﻧﺎﻏﻲ و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺎي ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺳﺪه ﻫﺎي ﻳﻜﻢ و دوم ﻣﻴﻼدي ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ .‬از او ﺗﻨﻬﺎ در »ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن« ﺧﻮرﻧﻲ ﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮﻫﻤﻴﻦ اﺛـﺮ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ او ﺷﺎﻣﻞ دوران ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻳﺮواﻧﺪ ﭼﻬﺎرم و آرﺗﺎﺷﺲ اول ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﺳﺘﻲ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻮرﺧﺎن‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و روﻣﻲ و ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي آراﻣﻲ آرﺗﺎﺷﺲ اول ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ اﺛﺮش در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫـﺎي‬
‫اﺧﻴﺮ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﻴﺪه اﺳﺖ)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ - 123‬ﺑﺎردﻳﺼﺎن‪ ،‬ﺑﺮدﻳﺼﺎن‪ ،‬اﺑﻦ دﻳﺼﺎن ﻣﻮﻟﻒ و ﺷﺎﻋﺮ ﻣﻌﺮوف آﺷﻮري در ﺳﺪه ﺳﻮم‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ - 124‬اﺳﻘﻒ ﻧﺼﻴﺒﺒﻦ و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﺎﻣﻲ ﻧﺴﻄﻮري‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ Homerus - 125‬ﻳﺎ ‪ ،homeros‬ﻛﻬﻦ ﺗﺮﻳﻦ و ﻧﺎﻣﺪارﺗﺮﻳﻦ ﺣﻤﺎﺳﻪ ﺳﺮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﻪ رواﻳﺎت ﻫـﻮﻣﺮ ﻧﺎﺑﻴﻨـﺎ ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از آﺛﺎرش دو ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺑﺰرگ ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻳﻜﻲ ﺑﻨﺎم »اﻳﻠﻴﺎد« و دﻳﮕـﺮي ﺑﻨـﺎم »ادﻳـﺴﻪ«‪ ،‬از ﺷـﺎﻫﻜﺎرﻫﺎي ادﺑﻴـﺎت‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻲ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﭼﻨﺪ اﺛﺮ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وي ﻧﺴﺒﺖ داده اﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ در دﺳﺖ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ ،Herodotes - 126‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺎﻟﻴﻜﺎرﻧﺎس زاده ﺷﺪ)ﺣﺪود‪ 485‬پ‪.‬م‪ (.‬او‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮده )از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻳﺮان( و داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي زﻳﺎد از ﻣﺮدﻣﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﺮح داده اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﻳﻜﻲ از آﺛﺎر ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎي زﻣﺎن ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬دوازده ﺳﺎل در اﻟﻤﭙﻴﺎد ﺑﻨﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬراﻧﺪ ﺳﭙﺲ ﺑـﻪ رم رﻓـﺖ و در‬
‫آﻧﺠﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد را ﺑﭙﺎﻳﺎن ﺑﺮد و در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ در ﮔﺬﺷﺖ )ﺣﺪود ‪ 425‬پ‪.‬م‪) (.‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ plato - 127‬در ﺣﺪود ‪ 428‬در اﮔﻴﻨﺎ )ﻳﺎ آﺗﻦ( زاده ﺷﺪ و در ‪ 347-348‬در آﺗﻦ در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬از ﺷﺎﮔﺮدان ﺳـﻘﺮاط و‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮف و رﻳﺎﺿﻲ دان ﺑﻮد‪ .‬آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدارزﺷﻤﻨﺪ از ﺧﻮد ﺑﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٢٧‬‬
‫را ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آورد‪ .‬ﺑﺮوﺳﻮس ﻛﻠـﺪاﻧﻲ‪ ،128‬اﺳـﻜﻨﺪر ﺑﺎزﻣـﺎوپ‪ ،‬آﺑﻴﻮﻟﻨـﻮس‪،‬‬
‫ﻛﻴﭙﺎﻟﻴﻮن را ﻧﻴﺰ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ آﻧﻬﺎ از ﻃﺮﻳﻖ وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ اوزﺑﻴﻮس و ﺑﺼﻮرت ﻏﻴﺮ ﻣـﺴﺘﻘﻴﻢ آﺷـﻨﺎ ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪129‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ او ذﻛﺮ ﻧﻜﺮده وﻟﻲ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از‪ :‬ﻛﻮرﻳـﻮن ‪ ،‬ﺗـﺬﻛﺮه‬
‫ﺷﻬﺪاي رﺳﻮل ﺗﺎدﺋﻮس ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﭘﺎوﺳﺘﻮس‪ ،‬از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ارﻣﻨﻲ و ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺛﺎر اﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺧـﺎرﺟﻲ‬
‫ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺲ اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ‪ ،130‬دﻳﻮدوروس ﺳﻴﺴﻴﻠﻲ‪ ،131‬ﻓﻴﻠﻮن ﻋﺒﺮي‪ ،‬ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻧﻴﻮﺳـﻲ‪ ،132‬ﮔﺮﻳﮕـﻮر‬
‫ﻧﺎزﻳﺎﻧﺰي ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣـﻪ اوزﺑﻴـﻮس‪ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ اﺳـﻜﻨﺪر‪ ،‬ﻛﺎﻟﻴـﺴﺘﻨﺲ دروﻏـﻴﻦ‪“ ،‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴـﺴﺎﺋﻲ”‬
‫ﺳﻘﺮاط‪ 133‬و ﺗﺬﻛﺮه ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس‪ 134‬و زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ازوپ‪.135‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﺮا ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ را ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ را ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ درﺳـﺖ و ﻗـﺎﻃﻊ ﺑـﻪ‬
‫آن اﻣﺮي اﺳﺖ دﺷﻮار‪ .‬ﺳﺨﻨﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ او ﺳﻌﻲ دارد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﺧـﻮد‬

‫‪ beresus - 128‬ﻳﺎ ‪ berossos‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺑﺎﺑﻠﻲ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺑﻞ را از ﺧﻠﻘﺖ ﺗﺎ ﺳﻘﻮﻃﺶ ﺑﺪﺳﺖ ﻛﻮروش ﻛﺒﻴـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺳﻪ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬وي در زﻣﺎن آﻧﺘﻴﻮﺧﻮس اول‪ ،‬ﺳﻮﺗﺮ‪ ،‬ﺷـﺎه ﺳـﻮرﻳﻪ )‪ (262 -281‬ﻣـﻲ زﻳـﺴﺘﻪ اﺳـﺖ)ا‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ k’oryun - 129‬ﺷﺎﮔﺮد ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪه اﻟﻔﺒﺎي ارﻣﻨﻲ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎب ارﻣﻨﻲ )ﺑﺎ ﺣـﺮوف‬
‫اﻟﻔﺒﺎي ﻣﺴﺮوپ( ﻛﻪ در ﺑﺎره زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﻌﻠﻢ ﺧﻮد ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ - 130‬اﺣﺘﻤﺎﻻ” ﻛﻠﻤﻨﺲ اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ‪) Clement of Alexandria،‬ﺣﺪود ‪ -150‬ﺣﺪود ‪ (215‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻬﻴﺎت ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و‬
‫از آﺑﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﻣﺴﻴﺤﻲ را در اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻨﻴﺎن ﮔﺬارد)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ Diodoros of Sicily - 131‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر روﻣﻲ در ﻣﻴﺎن ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 90‬ﺗﺎ ‪ 80‬در آﮔﻴﺮﻳﻮم ﺳﻴﺴﻴﻞ زاده ﺷﺪه و ﭘـﺲ‬
‫از ‪ 20‬پ‪.‬م‪ .‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬او در ﺣﺪود ‪ 30‬ﭘﺲ از ﺳﻲ ﺳﺎل ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدي و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺗﺎرﻳﺦ داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﻲ‬
‫ﮔﻴﺘﻲ از آﻏﺎز ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﻮد زد )در ‪ 40‬ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ‪ 15‬ﻛﺘﺎب در دﺳﺖ اﺳﺖ(‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﻏﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻋﻠﻤـﻲ‪ ،‬ﻏﻴـﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي زﻳﺎدي ﻛﻪ ﮔﺮد آورﻧﺪه اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎر ارزﺷﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ Gregory of Nyus - 132‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه‪،‬ﻋﺎﻟﻢ اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف‪ ،‬و از ﭘﺪران روﺣﺎﻧﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ .‬دوﺳﺖ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻧﺎزﻳـﺎﻧﺰي‬
‫و ﺑﺮادر ﺑﺎرﺗﻠﻤﻴﻮس ﻗﻴﺼﺮي‪) .‬زاده ﺣﺪود ‪ 335‬در ﻗﻴـﺼﺮﻳﻪ‪ ،‬در ﮔﺬﺷـﺘﺶ در ‪ 394‬در ﻧـﻴﺲ(‪ .‬ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪه ﺗﻔـﺴﻴﺮﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﻣﺪاﺣﻲ ﻫﺎ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺤﻴﻔﻪ ﻫﺎ‪ ،‬روﻳﻪ ﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ “در ﺑﺎره ﻃﺒﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ” ﻛﻪ ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ “ﻏﺰل ﻏﺰل ﻫﺎ” و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ Socrat - 133‬ﻣﻨﻈﻮر ﺳﻘﺮاط ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻨﻲ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺳﻘﺮاط ﻣﻌﺮوف‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻘﺮاط در ﺣﻮد ‪ 379‬در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ زاده ﺷﺪه‬
‫و ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ در ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻪ وﻛﺎﻟﺖ ﭘﺮداﺧﺖ “ﺳﺨﻨﻮر” ﻟﻘﺐ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴـﺴﺎ اﺳـﺖ‪ .‬وي ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ “ﺗﺎرﻳﺦ )در ‪ 7‬ﻛﺘﺎب( از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻗﺴﻄﻨﻄﻴﻦ ﻛﺒﻴﺮ در ‪ 305‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺌﻮدوﺳﻴﻮس ﻛﻬﺘﺮ در ‪ 439‬اﺛﺮ اوزﺑﻴﻮس را‬
‫ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﺮد )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ silvester - 134‬ﻳﺎ ‪ ،selbestros‬اﺳﻘﻒ رم)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ Aesop - 135‬ﻳﺎ آﻳﺴﻮﭘﻮس‪ ،‬ﻓﺎﺑﻞ ﻧﻮﻳﺲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﺪه ﺷﺸﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﻛﻪ ﻛﻬﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻗﺎﺑﻞ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬وي ﺑﺮده اي از ﻣﺮدم ﭘﺮوﮔﻴﺎ )ﻓﺮﻳﺠﻴﻪ( ﺑﻮد و در ﺧﺪﻣﺖ ﻳﺎدﻣﻮن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺴﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﻳﺎت ﻳﺎدﻣﻮن اور‬
‫ا آزاد ﻛﺮد و ازوپ ﺑﻪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدي ﭘﺮداﺧﺖ و در درﺑﺎر ﻛﺮزوس ﺷﺎه ﻟﻴﺪﻳﺎ ﻣﻘﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه از ﻃﺮف او ﻣﺄﻣﻮر ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻮﻟﻲ را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه دﻟﻔﻲ ﺑﺒﺮد و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ او ﭘﻮل را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺪﺳﺖ ﻣـﺮدم دﻟﻔـﻲ ﺑـﻪ‬
‫زﺟﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٢٨‬‬
‫را در ﺧﻔﺎ ﻧﮕﻬﺪارد‪ .‬ﺗﺬﻛﺮه ﻛﻮرﻳﻮن‪ ،‬وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ اوزﺑﻴﻮس‪ ،‬ﻓﻴﻠﻮن‪ ،‬دﻳﻮدوروس ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺦ او اﺣﺘـﺮام و‬
‫ﺣﻴﺜﻴﺖ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن ﻣﻲ آورد و ذﻛﺮ ﻧﻜﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺿﺮر و زﻳﺎن ﻣﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﻨﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ را ذﻛﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺮوف ﻧﺒﻮدﻧﺪ و اﻳﻦ ﺧـﻮد ﻗﺎﺑـﻞ درك اﺳـﺖ ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣـﺎ‬
‫اﻛﻨﻮن از ﻟﻐﺘﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎي داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرﻓﻲ و ﺟﺪاول وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻮد ﻳﺎد ﻧﻤﻲ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬دﮔـﺮ ﺑـﺎر‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ را ذﻛﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ دوران ﺧﺎص ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ از آﻧﻬﺎ در ﺧﺼﻮص ﻳـﻚ واﻗﻌـﻪ‪،‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت و ﻳﺎ ﺷﻴﻮه و ﮔﻔﺘﺎر ﻣﻨﺘﺨﺒﻲ را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ را ﻳﺎدآور ﻧﻤﻲ ﮔﺮدد ﻛـﻪ ﺧـﻮد ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻧﻬﺎ را ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ” آﺛﺎر ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ از آن اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻛﺮده‪ ،‬ﻣﻮرد ﺧﺎﺻﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻣﺄﺧﺬ را ﺑﻌﻠﺖ ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻫﺎي ﺑﺰرگ آن ﭘﻨﻬﺎن ﻣﻲ دارد‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎرآﺑﺎس و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ارﻣﻨﻲ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ از ﻣﻴﺎن ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﻞ ﻣﺄﺧﺬ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻮده‬
‫اﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان را ﺑﺨﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ اﻛﺜﺮا”‪ -‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ -‬ﺗﻌﺪادي ﻫﻢ ﺑﻜﻠﻲ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻟﺬا در ﺑﺎره آﻧﻬﺎ ﻫﻴﭽﻜﻮﻧﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺧﻮد در ﺑﺎره ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ )ﺑﺎب ﻫﺎي ‪ (9 ،8 ،1‬اﮔﺮ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ در‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻴﺎن داﺷﺘﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس ﺑﻔﺮﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر ﻛﺒﻴـﺮ اﺳـﺘﺨﺮاج‬
‫و از ﻳﻚ داﺳﺘﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه از ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﻳـﺪ ﻛﻬـﻦ ﺗـﺮﻳﻦ و‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻳﺎدﮔﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﺸﻤﺎر رود‪) .‬ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﻛﺘﻴﺒﻪ ﻫﺎي ﻣﻴﺨﻲ و ﻫﻴﺮوﮔﻠﻴﻒ(؛ ﻛﻪ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ در ﻫﻤﺎن اواﻳﻞ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎي ادﺑـﻲ اروﭘﺎﺋﻴـﺎن ﺗـﺪرﻳﺠﺎ”‬
‫ﻛﺬب اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ را آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺖ؛ آﻧﮕﺎه ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ارﻣﻨﻲ ﻧﻴﺰ از آﻧﺎن ﺗﺎﺳﻲ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﻧﻴﻨﻮا در زﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺗﻞ وﻳﺮاﻧﻪ اي ﺑﻴﺶ ﻧﺒﻮد و ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺷـﻬﺮ ﻧﻴـﺰ‬
‫وﺟﻮد ﻣﻲ داﺷﺖ ﻛﺘﺒﻲ در آن ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻳﺎﻓﺖ ﺷﻮد ﺑﻠﻜﻪ وﺟﻮد ﻟﻮﺣﻪ ﻫﺎي ﻣﻴﺨـﻲ ﻣﺤﺘﻤـﻞ ﺗـﺮ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺰاران ﻋﺪد از آﻧﻬﺎ در زﻣﺎن ﻛﺎوش ﻫﺎي وﻳﺮاﻧﻪ ﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﻧﻴﻨﻮا در ﺳﺪه ﭘﻴﺶ ﭘﻴﺪا ﺷـﺪه اﻧـﺪ؛ ﻣـﺴﺄﻟﻪ‬
‫ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﻨﻮا ﻳﺎ ﻟﻮﺣﻪ ﻫﺎي ﻣﻴﺨـﻲ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺴﺖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺑﮕﻨﺠـﺪ ﻛـﻪ در آن‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺎﺑﻞ و ﻧﻴﻨﻮا )ﺑﻌﻞ و ﺷﺎﻣﻴﺮام( در ﻧﻘﺸﻲ ﻣﻐﻠﻮب ﻳـﺎ ﺷـﺮم آور اﻣـﺎ ارﻣﻨﻴـﺎن )ﻫﺎﻳـﻚ‪ ،‬آرا( ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫دﻻوران و ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﺎ و ﭘﺎﻛﺪاﻣﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻟﻮﺣﻪ ﻫﺎي ﻣﻴﺨﻲ ﭘﻴـﺪا ﺷـﺪه در ﻛـﺎوش ﻫـﺎ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﭘﻴﺮوزي ﭘﺮﺷﻜﻮه ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن و آﺷﻮرﻳﺎن‪ -‬وﻳﺮان ﻛﺮدن ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﭼﭙﺎول ﻛﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﻛـﺸﺘﻦ ﻳـﺎ ﺑـﻪ اﺳـﺎرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﻧـﻪ ﺷﻜـﺴﺖ ﻫﺎﻳـﺸﺎن‪ ،‬و روح اﺻـﻠﻲ ﻟﻮﺣـﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﻣﻴﺨﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از آﺷﻜﺎر ﺷﺪن دروغ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺬب و ﺗﺤﺮﻳـﻒ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮ ﭼﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي واﻗﻌﻲ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻨﺎم ﻣﺎرآﺑﺎس وﺟﻮد ﺧﺎرﺟﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ و ﺧﻮد ﺧﻮرﻧﻲ او را ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘـﻪ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎرآﺑﺎس و ﺧﻮرﻧﻲ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ اﻓﺮاﻃـﻲ رد ﺷـﺪ اﻛﻨـﻮن‬

‫‪٢٩‬‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻨﺎم ﻣﺎرآﺑﺎس وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ )ارﻣﻨﻲ ﻳﺎ آﺷﻮري؟ ﻫﻨـﻮز ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻴـﺴﺖ( ﻛـﻪ‬
‫رواﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوران ﻛﻬﻦ ارﻣﻨﻴﺎن را ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ و ﺑـﺮاي ﻣﻮﺛـﻖ ﺟﻠـﻮه دادن آﻧﻬـﺎ‪ ،‬ﻣﻨـﺸﺎء اﻳﻨﻬـﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻧﻴﻨﻮا ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ؛ و ﺧﻮرﻧﻲ داﺳﺘﺎن او را ﺑﺎور ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ م‪ .‬ﮔﺎراﮔﺎﺷﻴﺎن اﺳﺎس اﻳﻦ‬
‫رواﻳﺎت را ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﺷﻮرﻳﺎن و ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮرﺧﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣـﻲ‬
‫داﻧﺪ ﻛﻪ اﻛﺜﺮا” از وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ اوزﺑﻴﻮس اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه و ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ارﻣﻨﻴﺎن ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ)؟(‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس ﭘﺎﻳﻪ دﻳﮕﺮي دارد ﻛﻪ ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺻـﻮرت ﻗﺒﻠـﻲ ﺑﻌﻨـﻮان ﻳﺎدﮔـﺎر و‬
‫ﺧﺎﻃﺮات ﻣﺮدم ارﻣﻨﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ دوره ﻫﺎي ﭘﻴﺶ از ارﻣﻨﻴﺎن ﻳﻌﻨﻲ اورارﺗﻮﺋﻴﺎن ﺻﻮرﺗﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺨﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻳﺎد و ﺧﺎﻃﺮ ه دوران ﭼﻴﺮﮔﻲ ﺗﺎزﻳﺎن ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﺼﻮرت داوﻳﺪ ﺳﺎﺳﻮﻧﻲ در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدم‬
‫ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ ﭼﺮا ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮدم ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺧﺎﻃﺮات ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪ اي ﻧﻴﺰ در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻬـﻦ ﻛـﺸﻮر ﺧـﻮد‬
‫ﻧﮕﺎﻫﺪاري ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ﺑﻌﻞ ﺧﺪاي ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻴﺮام اﻟﻬﻪ آﺷﻮر‪،‬‬
‫ﻫﺎﻳﻚ ﺧﺪاي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻓﻠﻜﻲ ارﻳﻮن ﺑﻨﺎم او ﻣﻮﺳﻮم اﺳﺖ و اﻣﺎ آرا ﻳﻚ روح ﺟـﺎوداﻧﻲ‬
‫)ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﺸﺘﺎر= ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺑﺎ آدوﻧﻴﺲ‪ 136‬ﻋﺎﺷﻖ( ار‪ 137‬ارﻣﻨﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻮده اﺳـﺖ ﭘـﺲ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎدﮔﻲ ﻗﺎﻧﻊ ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ در ﭘﺸﺖ ﭘﺮده و در ﺑﻄﻦ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻫﺎ از ﻳﻚ ﺑﺎﺑﻞ و آﺷﻮر )ﺑﻌﻞ‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻴﺮام( و از‬
‫دﻳﮕﺮ ﺳﻮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن )ﻫﺎﻳﻚ‪ ،‬آرا( ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه اﻧﺪ و ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻫﺎي ﺑﻌﻞ و ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺧﺎﻃﺮات‬
‫ﺗﻠﺨﻲ ﺑﺮاي ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺳﺪه ﻧﺒﺮدﻫﺎي ﺑﺎﺑﻞ و آﺷﻮر در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن اورارﺗـﻮ ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻳﺎدﮔﺎرﻫﺎ ﺣﺘﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ روﻳﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه را ﻧﻴﺰ در ﺧﻮد ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻴﺨﻲ ﺑﺮﻣﻲ آﻳﺪ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻫﺎي ﺑﻲ وﻗﻔﻪ و ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺑﺎﺑﻞ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ ﻋـﺪم‬
‫ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ ﻫﺠﻮم ﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺧﻠـﻖ ارﻣـﻦ ﺑـﺼﻮرت ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪن ﺑﻌـﻞ ﺑﺪﺳـﺖ ﻫﺎﻳـﻚ‬
‫ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮ ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻫﺎي آﺷﻮر ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ اورارﺗﻮ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﺑﻌﻠـﺖ ﻛـﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن آرا ﺗﻮﺳﻂ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﺧـﺎﻃﺮات ﺑﺮﺧـﻲ وﻳﮋﮔـﻲ‬
‫ﻫﺎي اﻟﻬﻪ ﺷﺎﻣﻴﺮام‪ ،‬ﺟﻨﮓ اﻓﺮوزي و ﺷﻬﻮت راﻧﻲ او را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن در ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس ﺧﺎﻃﺮات دﻳﺮﻳﻨﻪ ﻧﺒﺮدﻫﺎ ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﻴﻜﻪ ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻦ ﺟﻨـﮓ‬
‫ﻫﺎ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﺎرآﺑﺎس ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺣﺘﻲ اﻫﻤﻴﺖ اﺻﻠﻲ آن ﻫـﺎ را درك ﻧﻤـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺑﻨـﺎي‬
‫وان و ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻴﺨﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اورارﺗﻮ را ﺑﻪ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺗﻤﺎﻣﺎ” از ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس اﺧﺬ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﻲ از آن ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶ ﻫﺎ از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﺑﺮوﺳﻮس‪» ،‬از اﺷﺨﺎص داﻧﺎ‬
‫و آﮔﺎه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ« )ﻧﺨﺴﺖ‪ (19 ،‬ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺛﻖ ﺑﻮدن آﻧﻬﺎ آﻧﻘـﺪر ﻫـﻢ ﻣﻄﻤـﺌﻦ ﻧﻴـﺴﺖ و ﺑـﻮﻳﮋه‬

‫‪ Adonis - 136‬ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ آدوﻧﻴﺲ از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺳﻮرﻳﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺰﻳﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن ﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ و ﺷﺮح آن از‬
‫ﺣﻮﺻﻠﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮل ﺧﺎرج اﺳﺖ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪ 23‬ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن و رم‪ -‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭘﻴﺮ ﮔﺮﻳﻤﺎن‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ دﻛﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﻬﻤﻨﺶ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪) .(1356 :‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪er - 137‬‬

‫‪٣٠‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﺗﻴﮕﺮان ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن را از ﻧﻮﺷﺘﻪ اي ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ » ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ« اﺧﺬ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎ” ‪-4‬‬
‫‪ 3‬ﺳﻄﺮ از آن در ﻧﺰد ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﻛﻬﻦ ﻧﮕﺎﻫﺪاﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ )از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ داوﻳﺖ آﻧﻬﺎﻏﺖ‪ 138‬ﻧـﺴﺒﺖ داده‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد(‪.‬‬

‫اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ارﻣﻨﻲ‬

‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎ” ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ را از آوازﻫﺎ و رواﻳﺎت ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺮﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬـﺎ ﻧـﺎم ﻫـﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻲ دﻫـﺪ‪ :‬آوازﻫـﺎي ﻧﻘـﺎﻻن‪ ،‬آوازﻫـﺎي ﻋﺎﺷـﻘﻲ‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳـﺎت‪ ،‬ﺳـﺮودﻫﺎ‪ ،‬رواﻳـﺎت‪ ،‬ﻧﻤـﺎﻳﺶ ﻫـﺎ‪،‬‬
‫اﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ‪ .‬او از اﻳﻦ ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮاﻗﻊ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ذﻛـﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ اﻣـﺎ ﮔـﺎﻫﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﭼﻜﻴﺪه آﻧﻬﺎ را اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن او ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ واﻫـﺎﮔﻦ‪ 139‬ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪» :‬ﭘﺲ از آن در آواز ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ اژدﻫﺎ ﻣﻲ ﺟﻨﮕﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﭘﻴﺮوز ﻣـﻲ ﺷـﻮد و‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ دﻻوري ﻫﺎي ﻫﺮﻛﻮل در ﻣﻮرد او ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ او‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺷﺪه در ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪ اي ﺑﻪ ﻗﺎﻣﺖ او ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮده ﺑﺎ ﻧﺜﺎر ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎن اﺣﺘﺮام ﻣﻲ ﮔﺬردﻧـﺪ«‬
‫)‪ .(31 ،I‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻨﺸﺎء آرزروﻧﻲ ﻫـﺎ را ﻣﺨﺘـﺼﺮا” ذﻛـﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪» :‬ﻣـﻦ ﺧﺮاﻓـﺎت‬
‫ﺑﻴﻬﻮده ﮔﻮﺋﻲ ﻫﺎي اﻓﺴﺎﻧﻪ اي را ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲ ﮔﻴﺮم ﻛﻪ در ﻫﺎداﻣﺎﮔﺮد ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ و ﮔﻮﻳـﺎ ﺑـﺎران و‬
‫آﻓﺘﺎب ﺑﺎ ﺧﻮاﺑﻴﺪن ﻛﻮدك ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺮﻧﺪه اي ﺑﺮاي ﻛﻮدك ﺑﻴﺤﺎل ﺳـﺎﻳﺒﺎن ﮔﺮدﻳـﺪه ﺑـﻮد«‬
‫)‪ .(7 ،II‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ “از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ” ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻـﻪ اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫آژدﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از داﺳـﺘﺎن ﻫـﺎي ﻫﺎﻳـﻚ‪ ،‬آرام‪ ،‬آرا و ﺗﻴﮕـﺮان ﻳﺮواﻧـﺪﻳﺎن ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻨﺸﺎء ﻣﺮدﻣﻲ دارﻧﺪ وﻟﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﺘﺒﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﺧﻮرﻧﻲ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺮاي ﺳﺨﻦ راﻧـﺪن‬
‫درﺑﺎره واﻫﺎﮔﻦ‪ ،‬وارﺗﮕﺲ ﻛﻮدك‪،‬ﺗُﺮك ﻳﺎ ﺗﻮرك آﻧﮕﻎ‪ ،‬آژدﻫﺎ ﻧﺴﺐ ﻫﺎ‪ ،‬آژدﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳـﺐ‪ ،‬ﻳﺮواﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﻨﺘﺮوك‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه آرﺗﺎﺷﺲ دوم و آرﺗﺎوازد از ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر ﻣﺮدﻣﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﻮز داﺳـﺘﺎن آرام‬
‫را ﻧﻨﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺸﻮﻗﺶ اﻇﻬﺎر ﻣﻲ دارد ﻛﻪ در ﻣـﻮرد آرام ﺷـﺠﺎﻋﺖ ﻫـﺎ و ﭘﻴـﺮوزي ﻫـﺎي ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪» :‬و اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻲ داﺳﺘﺎن ﻣﻔـﺼﻞ و دﻻوري ﻫـﺎي او را ﻛـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ و ﻛـﻲ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺮون از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲ آورم‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻨﺎر ﻣﻲ ﮔﺬارم و اﮔﺮ ﻧﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟـﺎ ﻣـﻲ ﮔﻨﺠـﺎﻧﻢ« )‪.(12 ،I‬‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﺎ ﺑﻴـﺮون ﮔﺬاﺷـﺘﻦ ﭼﻨـﺎن داﺳـﺘﺎﻧﻲ از ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭼﻨﺎن دوره ﻛﻬﻦ و ﭼﻨﺎن رﻫﺒﺮ ﺑﻮد ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻣﻌﻤﺎ ﺑﺰودي ﺣﻞ ﻣﻲ ﺷـﻮد؛‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ در آﺧﺮ داﺳﺘﺎن آرام ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺣﻜﺎﻳﺖ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒـﻮده‬

‫‪davit anhaght - 138‬‬

‫‪ vahagn-139‬ﺧﺪاي دﻻوري و رﻋﺪ و ﺑﺮق‪ .‬ﻛﻪ ﺑﻪ واﻫﺎﮔﻦ اژدﻫﺎاﻓﻜﻦ ﻳﺎ اژدﻫﺎﻛﺶ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺘـﺸﮕﺎه‬
‫آن در روﺳﺘﺎي آﺷﺘﻴﺸﺎد )‪ (ashtishat‬اﺳـﺘﺎن ﺗـﺎرون )‪ (taron‬ﻗـﺮار داﺷـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ واژه در اوﺳـﺘﺎﻳﻲ ﺑـﺼﻮرت‬
‫‪ varathraghna‬در ﭘﻬﻠﻮي اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ varhran‬و ‪ varahran‬و در ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺼﻮرت‪ vahran‬و در ﻓﺎرﺳﻲ‬
‫دري ﺑﺼﻮرت ﺑﻬﺮام ﺗﺤﻮل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪).‬در وداﺋﻲ؛ ورﻳﺘﺮه ﻫﻦ‪،‬ﺧﻮارزﻣﻲ‪ :‬اري ﻏﻦ‪ ،‬ﺳﻐﺪي و ﺧﺶ ﻏﺮ( )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٣١‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ »ﺑﺪﺳﺖ اﻓﺮادي ﺻﻐﻴﺮ و ﺑﻲ ﻧﺎم از )آوازﻫﺎي( ﻋﺎﺷﻘﻲ در دﻳﻮان درﺑﺎر ﺟﻤـﻊ آوري ﺷـﺪه اﻧـﺪ« )‪،I‬‬
‫‪ ،14‬ﻣﺎرآﺑﺎس ﻣﺴﻮرﻧﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺒﺌﻮس ﻧﻴﺰ ﻫﻴﭽﻴﻚ از داﺳﺘﺎن ﻫﺎي آرام را ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻧـﺎم‬
‫آن را ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ(‪ .‬در ﻣﻮرد ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎﺷـﺲ دوم اﻇﻬـﺎر ﻣـﻲ دارد‪» :‬ﻛﺎرﻫـﺎي آرﺗﺎﺷـﺲ آﺧـﺮ از‬
‫راوﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﮔﻮﻏﺘﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰ زﻳـﺎدي ﺑﺮاﻳـﺖ روﺷـﻦ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽـﻮن ﺑﻨـﺎي ﺷـﻬﺮ‪،‬‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺳﺒﺒﻲ ﺑﺎ آﻻن ﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪ ﻧﺴﻞ ﻫﺎي او و ﮔﻮﻳﺎ دﻟﺪادﮔﻲ ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ ﺑﺎ اژدﻫﺎزادﮔﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻳﻌﻨﻲ‬
‫ﻧﺴﻞ آژدﻫﺎك ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ داﻣﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺎﺳﻴﺲ را در ﺗـﺼﺮف ﺧـﻮﻳﺶ دارﻧـﺪ؛ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ آﻧـﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﭘﺎﺷـﻲ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن آﻧﺎن و ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎﻳﺸﺎن و ﺣﺴﺎدت ﻓﺮزﻧﺪان آرﺗﺎﺷﺲ‬
‫و ﺗﺤﺮﻳﻚ آﻧﺎن ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻮﺳﻂ زﻧﺎن« )‪ .(49 ،II‬از اﻳﻦ ﺳـﺨﻨﺎن ﭼﻨـﻴﻦ ﺑﺮﻣـﻲ آﻳـﺪ ﻛـﻪ راوﻳـﺎن‬
‫ﮔﻮﻏﺘﻦ آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي ﺳﺮﺷﺎر ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻣﻮرد ﻛﺎرﻫﺎي آرﺗﺎﺷﺲ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷـﺘﻨﺪ و ﺧـﻮرﻧﻲ ﻧﻴـﺰ از آن‬
‫ﺳﻮد ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ را در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آرﺗﺎوازد ﻣـﻲ ﻳـﺎﺑﻴﻢ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺧﻄـﻮط زﻧـﺪﮔﻲ و ﻛﺮدارﻫـﺎي او از‬
‫ﻫﻤﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ آﻧﮕﺎه ﻛﻪ »اژدﻫﺎزادﮔﺎن ﻛﻮدك را ﺑﺮﺑﺎﻳﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ دﻳﻮي ﺑﻨﻬﺎدﻧـﺪ«‪ ،‬ﺗـﺎ ﻣـﺮگ او‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﻣﺎﺳﻴﺲ آزاد ﺑﺪﺳﺖ دﻟﻴﺮان زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪه ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ روزي ﺧﺎرج ﺷﺪه ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﭼﻴﺮه‬
‫ﮔﺮدد‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر ﻣﺮدﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺎدرﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮔﻤﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ و ﻛﺎرﻫﺎي اﻳﻦ دو ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺎﺷﻖ ﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷـﺪ اﻣـﺎ روﺷـﻦ ﻧﻴـﺴﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺼﻮرت ﻳﻚ داﺳﺘﺎن ﺟﺎﻣﻊ و ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ و ﻳﺎ آوازﻫﺎي ﻣﺠﺰا و ﻛﻮﭼﻚ‪ .‬ﻣـﻮرد اول اﺣﺘﻤـﺎ ل ﺑﻴـﺸﺘﺮي‬
‫دارد )ﺑﺎ داﺳﺘﺎن داوﻳﺪ و ﻣﻬﺮ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد(‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺳﺒﻚ وﻳﮋه ﺧﻮد در اﺳﺘﻔﺎده از ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر ﻣﺮدﻣﻲ دارد‪ .‬او داﺳﺘﺎن ﻣﺮدﻣﻲ اﻓـﺴﺎﻧﻪ را اﺳـﺘﻌﺎره‬
‫ﻣﻲ داﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻨﺎن ﺣﻜﺎﻳﺘﻲ ﻛﻪ در ﺗﺤﺖ ﭘﻮﺷﺶ ﺧﺎرﺟﻲ ﺣﺎوي ﻣﺤﺘﻮاي داﺧﻠـﻲ‪ ،‬واﻗﻌـﻲ و ﻣﻬـﻢ اﺳـﺖ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻗﺼﺺ و ﺣﻜﺎﻳﺎت و ﻓﺎﺑﻞ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ را ﻛﻮﭼـﻚ ﺷـﻤﺮده ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬آﻳـﺎ‬
‫اﻳﻨﻬﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي روان و روﺷﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ اﺳـﺘﻌﺎرا” واﻗﻌﻴـﺎت درﺳـﺖ را در دل ﺧـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ؟«‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﻣﺤﺘﻮاي داﺳﺘﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺲ دوم ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﺗﻤـﺎم اﻳـﻦ ﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ از آوازﻫﺎي راوﻳﺎن ﺑﺮاﻳـﺖ روﺷـﻦ ﻣـﻲ ﺷـﻮد وﻟـﻲ ﻣـﺎ ﻫـﻢ ﻣﺨﺘـﺼﺮا” ذﻛـﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﻴﻢ و‬
‫اﺳﺘﻌﺎرات را ﻣﻲ ﭘﻴﺮاﺋﻴﻢ« )‪ (49 ،II‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻃﺒﻴﻌﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮﺷـﻲ اﻳـﻦ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﺎ ﻳـﺎدآوري‬
‫ﻛﻮﺗﺎه آوازﻫﺎ ﻳﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ‪ ،‬آن ﻫﺎرا ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﻌﺎره را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻳﺎ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻲ ﭘﻴﺮاﻳﺪ«‪ .‬و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ در اﺛﺮ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻌﻨـﻮان ﺗـﺎرﻳﺦ آرﺗﺎﺷـﺲ‪ ،‬آرﺗـﺎوازد و دﻳﮕـﺮان ﻣـﻲ‬
‫ﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ از داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﺳـﺮ ﭼـﺸﻤﻪ ﻣـﻲ ﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ ،‬در واﻗـﻊ ﻫﻤـﺎن ﺗﻔـﺴﻴﺮﻫﺎي ﺧـﻮد ﺧـﻮرﻧﻲ‪،‬‬
‫»داﺳﺘﺎن ﺻﺤﻴﺢ« او ﻣﺎﺧﻮذ »از اﺳﺘﻌﺎره« داﺳﺘﺎن ﻣﺮدﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن ﺻﺤﻴﺢ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ درﺳـﺖ و ﻳـﺎ ﻧﺎدرﺳـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن واﻗﻌﺎ” اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻮده اﺳﺖ او ﻣﺎﻫﻴﺖ آن را ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه درﻳﺎﻓﺘﻪ و ﭼﻘـﺪر‬
‫ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ آن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮدﻣﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﺎ دﻗـﺖ‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﻴﻢ ﻛﺪام ﻣﺮدﻣﻲ اﺳﺖ و ﻛﺪام از ﻃﺮف وي ﺑﻌﻨﻮان ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻳـﺎ ﺗﻜﻤﻴـﻞ ﻣﻨﺒـﻊ ﻣﺮدﻣـﻲ اﻓـﺰوده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون آن راه ﺑﺮاي ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺑﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪٣٢‬‬
‫از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺧﺎرﺟﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻫﻴﭽﻴﻚ وﻳﮋه ارﻣﻨﻴﺎن ﻳﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺎﻣﻊ اﻳﻦ ﻣﻠـﺖ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ در ﻣﻜﺎن ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن دوره ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﺑﺎ روﺣﻴﻪ اي ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي اﺗﻔﺎﻗﻲ ﭘﺮاﻛﻨﺪه اي آﻧﻬﻢ درﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ در ﺑﺎره ارﻣﻨﻴﺎن ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ ﻧﻴـﺰ در آﻏـﺎز‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬آﻳﺎ در دﺳﺘﺮس ﻣﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ… ﻳﺎ ﻣﻴﻬﻦ ﺗﻮ ادﺑﻴﺎﺗﻲ دارد؟ ﺗـﺎ ﺑﻴـﺎري‬
‫آﻧﻬﺎ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﻋﺒﺮي‪ ،‬از آﻏﺎز ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗـﻮ )ﻧـﺴﺐ ﻧﺎﻣـﻪ اي( را ﺑـﺪون ﻛﺎﺳـﺘﻲ و ﻧﺎدرﺳـﺘﻲ‬
‫ﺑﻨﮕﺎرم‪ ،‬ﻳﺎ از ﺗﻮ و دﻳﮕﺮان آﻏﺎز ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﻣﺒﺪاء و ﺳﺮ آﻏﺎز اداﻣﻪ دﻫﻢ؟ ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎ وﺟﻮد دﺷـﻮاري ﻫـﺎ ﻣـﻦ‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﻢ« )‪ .(3 ،I‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻜﻪ ﻫﺎي ﻧﺎﻣﻨﻈﻤﻲ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﻧﻬﺎده ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬و در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر ﭘـﺮ ﻣـﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺟـﺪاول ﻣﻮﺛـﻖ‬
‫وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري و ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را در دﺳﺘﺮس ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﻫـﺎ را ﻧﻴـﺰ ﺧـﻮد ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس ﺗﻜﻪ ﻫﺎي ﻣﺬﻛﻮر و ﺑﺎ ﺣﺪس و ﮔﻤﺎن ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻌﻠﺖ ﻓﻘﺪان ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺛﻖ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﺳﺎن او از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻳﻚ دوه دوﻳـﺴﺖ ﺳـﺎﻟﻪ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‪ -‬آرﺗﺎﺷـﺲ‪ ،‬آرﻳـﻮﺑﺮزن‪ ،‬اراﺗـﻮ‪ ،‬واﻧـﻮن‪ ،‬زﻧـﻮن‪،‬‬
‫ﻣﻬﺮداد‪ ،‬راداﻣﺴﻴﺖ‪ ،‬ﺗﻴﺮداد)اول(‪ ،‬ﭘﺎرﺗﺎﻣﺎﺳﻴﺮ‪ ،‬ﭘﺎرﺗﺎﻣﺎﺳﭙﺎت‪ ،‬آﻛﻤﻨﻴﺪا‪ ،‬ﺳﻮﻳﻤﻮس )‪35‬پ‪.‬م‪169 -‬م‪ (.‬ﻳﺎد‬
‫ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ و اﻳﻦ دوره را ﺑﺎ ﻧﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﭘﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﺎن ﺧـﺎرﺟﻲ ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧـﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ آرﺷﺎم‪ ،‬آﺑﻜﺎر‪ ،‬آﻧﺎﻧﻮن)ﺑـﻲ ﻧـﺎم(‪ ،‬ﺳـﺎﻧﺎﺗﺮوك‪ ،‬ﻳﺮواﻧـﺪ‪ ،‬آرﺗﺎﺷـﺲ)دوم(‪ ،‬آرﺗـﺎوازد)دوم(‪ ،‬ﺗﻴـﺮان‪،‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان)ﺳﻮم(‪ -‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﻮرﻧﻲ دﺳﺘﮕﻴﺮي ﻛﺮاﺳﻮس را ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺲ اول ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫـﺪ‪ ،‬ﮔـﺮ ﭼـﻪ ﻣـﻲ‬
‫داﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﻛﻮروش ﻧﺴﺒﺖ داده اﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﺘﻔﻖ ﭼﻬﺎر ﻧﮕﺎرﻧـﺪه و ﺳـﺨﻨﻮر‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ او دﻳﻜﺘﻪ ﻛﺮده و ﻳﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ اﻳﻦ روﻳﺪاد را ﺑﻪ آرﺗﺎﺷـﺲ ارﻣﻨـﻲ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ؛ او ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﻮروش‪ ،‬آرﺗﺎﺷﺲ اﺗﻼق ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻮﺳﻔﻮس ﮔﻮاﻫﻲ‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ )»ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ او ﻛﻮروش ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن وي را آرﺗﺎﻛﺴﺮﻛﺲ ]آرﺗﺎﺷﺲ ﻣـﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﮔﺸﺖ«(‪ .‬او ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻳﻚ ﻣﻨﺒﻊ آﺷﻮري آﺑﮕﺎر را ﭘﺎدﺷـﺎه ارﻣﻨﻴـﺎن ﻣـﻲ ﮔﺮداﻧـﺪ اﻣـﺎ از‬
‫ﻟﻘﺐ او‪ ،‬اوﺷﺎﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺮﻣﻪ اي اﺳﺖ و در ﻧﺰد ﻣﺘﺮﺟﻢ ارﻣﻨﻲ ﺑﺼﻮرت آﺷﺎﻣﺎ ﻳﺎ آرﺷﺎﻣﺎ ﻧـﺎم ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا از ﺳﺨﻦ »آﺑﮕـﺎر آرﺷـﺎﻣﺎ« ﻛـﻪ در ﻣﻨﺒـﻊ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻳﺎﻓـﺖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻠـﺐ‬
‫دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲ ﺗﻮان اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻤﻮد ﻣﮕﺮ آﺑﮕﺎر ﻓﺮزﻧﺪ آرﺷﺎﻣﺎ‪ .‬آﮔﺎﻫﻲ ﺧﻮرﻧﻲ در ﺑﺎره ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ ﺗﻤﺎﻣﺎ”‬
‫از ﻳﻮﺳﻒ )ﻳﻮﺳﻔﻮس( ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ او در ﻣﻮرد ﺗﻴﮕﺮان ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺑﻄﻮر ﺳﻄﺤﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻬﻮد ﻳﺎ ﺷﺎم ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻣـﻮرد ﻛﺎرﻫـﺎي او در دﻳﮕـﺮ ﺟﺎﻫـﺎ ﻫـﻴﭻ‬
‫ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻳﺎد ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻮرﻧﻲ در ﻣﻮرد ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬
‫ﻧﺎﻗﺺ و ﻣﺨﺘﺼﺮ اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺎ ﮔﻮﻧﻪ اي ﺑﻲ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻳﺎ ﺿﺪﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣـﻲ ﻧﮕـﺮد‪،‬‬
‫ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ او رﻳﺎﺳﺖ را ﺑﻪ ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﺳﭙﺮد ﺗﺎ ﺑﺎ آﻧـﺎن ﺻـﻠﺢ و ﺳـﺎزش ﻛﻨـﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻫﺎ و ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ ﻫﺎ ﺑﺴﻴﺎري ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺗـﻮان ﻳـﺎد ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻞ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻧﺪ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺑﻌﻠﺖ ﻋﺪم وﺟﻮد ﻳﺎ ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﻳﺎ ﻧﺎردﺳﺖ ﺑـﻮدن ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬

‫‪٣٣‬‬
‫ﻛﻪ در اﺛﺮ اﻳﻦ ﻫﺎ ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﺎرﻫﺎي ﻳﻚ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه دﻳﮕﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣـﻲ دﻫـﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ ﻧـﺎم ﻫـﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺑﺮاي آن ﺷﺨﺺ ﻧﺰد ﻣـﻮرﺧﻴﻦ ارﻣﻨـﻲ و ﺧـﺎرﺟﻲ ﻣﻮﺟـﻮد ﺑـﻮد و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در اﺛـﺮ دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ ﻧﻈﺮي ﺳﺎده و ﻧﺎﻗﺺ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن ﺑﺎ ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﺗﻤﺠﻴﺪ اﻓﺮاﻃﻲ رﻓﺘﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و آﺑﺎداﻧﻲ ﻫﺎي او را ﺑﺎ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﺗـﺸﺮﻳﺢ ﻣـﻲ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ )‪ .(24 ،I‬و آن ﺗﻤﺎم اﻣﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان )ﮔﻠﺘﺴﺮ‪ ،‬آﺑﻐﻴﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﺎﻧﺪﻳﺎن( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺲ اول )ﻛـﻪ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد(‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﻛﺒﻴﺮ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎم ﺳـﺮوري از ﭘﺎرﺗﻴـﺎن‪ ،‬ﺿـﺮب ﺳـﻜﻪ ﺑﻨـﺎم‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل ﺑﺖ ﻫﺎﻳﻲ از آﺳﻴﺎﺳﻲ ﺻﻐﻴﺮ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ازدواج دﺧﺘﺮش ﺑﺎ ﻣﻬـﺮداد )ﭘﺎدﺷـﺎه آﺗﺮﭘﺎﺗﻜـﺎن(‪.‬‬
‫ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﻛﺎرﻫﺎي اﻳﻦ آرﺗﺎﺷﺲ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﭘﻴﺮوزي ﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﭘﺮ ﻛﺮدن درﻳـﺎ از ﻛـﺸﺘﻲ‪ ،‬ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪن در‬
‫دﻳﺎر ﻏﺮﺑﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺮوز ﺷﻮرش در ﺳﭙﺎه )ﺧﻮدﻛﺸﻲ( ﺑﻪ ﻣﻬﺮداد ﭘـﻮﻧﺘﻲ‪ 140‬ﻣﺮﺑﻮﻃﻨـﺪ‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ ﺗﻴـﺮداد‬
‫اول را ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن ﭘﺎرﺗﻴـﺎن و روﻣﻴـﺎن ﺑـﻪ روم رﻓﺘـﻪ ﺑﺎﺷـﻜﻮه ﺗﻤـﺎم ﺗـﺎج ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن را از دﺳﺖ ﻧﺮون درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﺗﻴـﺮداد ﺳـﻮم ﻗﺒـﻮل ﻛﻨﻨـﺪه‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اوﻟﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ” رﻓﺘﻦ او ﺑﻪ روم ﻧﺰد ﻛـﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس‪،141‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻦ دژ ﮔﺎرﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻫﺮش ﺧﺴﺮودﺧﺖ )ﻛﻪ در واﻗﻊ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه دوران ﺑﺖ ﭘﺮﺳـﺘﻲ ﺑـﻮده ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﻣﻌﻤﺎران ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه از روم ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ(‪ ،‬ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ ﺑﺎﺳـﻴﻠﻴﺎن )‪ ،(85 ،II‬ﻛـﻪ ﺗﻴـﺮداد )اول(‬
‫ﺑﺰﺣﻤﺖ ﺗﻮاﻧﺴﺖ از آن ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺪر آورد‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ دوم ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ را ﺑﺮ اﺳـﺎس آوازﻫـﺎي‬
‫ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻛﻨـﻮﻧﻲ ﻫﻤـﺎن ﺗﻴـﺮداد اول اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﺮواﻧـﺪ ﻳـﺎد ﺷـﺪه‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ ﻫﻤﺎن راداﻣﻴﺴﺖ‪ 142‬ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ . Mithridates Eupator of Pontus - 140‬ﭘﻮﻧﺖ ﻳﺎ ﭘﻮﻧﺘﻮس ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و واﻗﻊ‬
‫در ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺪه ﻫﺎي ‪ 1-4‬پ‪.‬م‪ .‬ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﻮﻧﺖ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 301-2‬ﺗـﺎ ‪ 64‬پ‪.‬م‪.‬‬
‫ﺑﺴﺮﻛﺮدﮔﻲ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎرﺳﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ دارﻳﻮش ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪ‪ .‬ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ آن در آﻏـﺎز ﺷـﻬﺮ‬
‫آﻣﺎﺳﻴﺎ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺳﻴﻨﻮپ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﺧـﻮد زد اﻣـﺎ‬
‫ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻧﺎﻛﺎم ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺗﺮﻳﻦ دوران ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻬﺮداد ﭼﻬﺎرم ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اوﭘـﺎﺗﻮر )ﻧﺠﻴـﺐ زاده( ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺖ و دﺧﺘﺮش را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي وي در آورد)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ - 141‬رﻓﺘﻦ ﺗﻴﺮداد ﺳﻮم ﻧﺰد ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻣﻄﺮح ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﻴﺮداد اول )ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ‪78-64‬م‪ (.‬زﻳـﺮا ﭼﻨـﺪ ﺳـﻄﺮ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ اﺷﺎره ﺷﺪ ﻛﻪ ﺗﻴﺮداد اول ﻧﺰد ﻧﺮون رﻓﺖ و ﺗﺎج ﺧﻮد را از او ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻨﺎم‬
‫»ﭘﻴﻤﺎن ﻧﺎﻣﻪ« ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﭘﻴﻤﺎن ﺗﻴﺮداد و ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻗﻴﺼﺮ روم ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آن ﺗﻴﺮداد‬
‫ﻫﻤﺮاه ﮔﺮﻳﮕﻮر روﺷﻨﮕﺮ ﻣﺮوج ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ آن را اﻣﻀﺎء ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻨﻪ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﺑﻮده در ﺳﺪه ﻫﺎي ‪ 12-13‬ﺟﻌﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ radamist - 142‬ﭘﺎدﺷﺎه دﺳﺖ ﻧﺸﺎﻧﺪه در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 51-53‬و ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺎرﺳﺎﻣﺎن ﺷﺎه اﻳﺒﺮﻳﺎ )ﮔﺮﺟـﺴﺘﺎن(‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﮔﺮﺟﻲ و روﻣﻲ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﻲ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬وي در ﺳﺎل ‪ 52‬ﺑﺎ ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺗﻴـﺮداد اول‬

‫‪٣٤‬‬
‫ﻧﮕﺮش ﺧﻮرﻧﻲ در ﻗﺒﺎل ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻨﺒﻊ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه ﻗﺎﺑﻞ ﻳـﺎدآوري اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻟﺒﺘـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﻠﺖ وي ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺘﻘﻠﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﻧﺎﺣﻖ ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب ﭘﺎوﺳـﺘﻮس‬
‫ﺣﺪﻳﺚ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ و ﻋﺎﻟﻲ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﺗـﺬﻫﻴﺐ ﺷـﺪه ﻣﺮدﻣـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن ﻋﻨـﺼﺮﻫﺎي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ و اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻛـﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣـﻲ ﻧﻮﺷـﺖ ﺳـﻌﻲ ﻛـﺮده اﺳـﺖ در رواﻳـﺎت‬
‫ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺎرﻳﺦ را از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺟﺪا ﺳﺎزد؛ ﻟﺬا ﻫﺴﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻧﺰد ﻫﺮ دو آﻧﺎن ﻳﻜﻲ اﻣﺎ ﺷﺮاﻳﻂ‬
‫‪143‬‬
‫و ﻣﻮارد آﻧﻬﺎ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﭼﻨﺪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻴﺮﻳﺖ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎراﻧﺰم‪ 144‬زن ﮔﻨﻞ‪ 145‬دل ﻣﻲ ﺑﻨﺪد و در ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ارﺷﺎك‪ 146‬ﮔﻨﻞ را ﻣﻮرد ﺗﻬﻤﺖ و اﻓﺘﺮا ﻗﺮار ﻣـﻲ‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آرﺷﺎك ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ و رﻳﺎ او را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻛـﻪ ﮔﻨـﻞ ﻫﻤـﺮاه ﭘـﺎراﻧﺰم ﻧـﺰد ﺳـﭙﺎه‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬آرﺷﺎك دژﺧﻴﻤﻲ ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﺗﺎ ﺳﺮ ﮔﻨﻞ را از ﺗﻦ ﺟﺪا ﺳﺎزد‪ .‬ﭘﺎراﻧﺰم ﺑﺴﻮي ﻛﻠﻴـﺴﺎ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﺘﺎﺑﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﻧﺮﺳﺲ ﻣﺸﻐﻮل ﻋﺒﺎدت ﺑﻮد و از او اﻟﺘﻤﺎس ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻲ درﻧـﮓ ﺷـﻮﻫﺮ ﺑـﻲ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺶ را ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﺮﺳﺲ ﻧﻴﺰ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺰد ﺷﺎه ﻣﻲ ﺷﺘﺎﺑﺪ‪ .‬او ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻧﺰد ﺷﺎه ﺑﺮﺳﺪ و اﻧﻘـﻀﺎي‬
‫ﺣﻜﻢ را از او ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬دژﺧﻴﻢ ﻛﺎرش را ﺗﻤﺎم ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻫﻢ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕـﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺟـﺎﺛﻠﻴﻖ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎه اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬دژﺧﻴﻢ داﺧﻞ ﺷﺪه اﻧﺠﺎم ﻓﺮﻣﺎن را ﮔﺰارش ﻣﻲ دﻫﺪ ﺳﭙﺲ ﺷـﺎه دﺳـﺘﻮر ﻣـﻲ دﻫـﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺮگ ﮔﻨﻞ ﺳﺮدار ﺑﺰرگ اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻮﮔﻮاري ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻫﻨﺪ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮد ﭘﺎدﺷﺎه ﻋﺎﻣﻞ ﻗﺘﻞ وي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎراﻧﺰم ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮﮔﻮاري ﺑﺮﺳﻢ آن زﻣﺎن ﻟﺒﺎﺳـﻬﺎﻳﺶ را ﭘـﺎره ﭘـﺎره‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺳﻴﻨﻪ ﻫﺎﻳﺶ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻴﺮﻳﺖ ﺻﺤﻨﻪ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨـﺪ و ﺑـﺎ ﻋـﺪم ﺗﻮاﻧـﺎﻳﻲ در اداره اﻣﻴـﺎل‬
‫ﺷﻬﻮاﻧﻴﺶ ﺷﺨﺼﻲ را ﻧﺰد ﭘﺎراﻧﺰم ﺳﻮﮔﻮار ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ و از او ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎري ﻣﻲ ﻛﻨﺪ…‪ .‬آﻳﺎ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎ را ﺑﺎور ﻛﻨﺪ؟ او ﻛﺎر ﺧﻮﺑﻲ ﻛﺮده ﻛﻪ ﺑﺎور ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و اﻧﮕﻴﺰه دﻟﺪادﮔﻲ ﻛـﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪن ﮔﻨﻞ را ﺑﻜﻠﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﺣﺬف ﻛﺮده اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻗﺘﻞ را ﺑﺎ اﻧﮕﻴﺰه ﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل ﻧﻤﻮﻧﻪ اي دﻳﮕﺮ‪ :‬ﻣﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺟﻨﮓ در ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ؛ ﺷـﺎﭘﻮر از ﭘﺎدﺷـﺎه آرﺷـﺎك‬
‫ﻛﻤﻚ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ آرﺷﺎك ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر واﺳﺎك ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﻛﺎرزار ﻣـﻲ‬
‫ﺷﺘﺎﺑﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن اردو زده ﺑﻮدﻧﺪ ﻟـﻴﻜﻦ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﻫﻨـﻮز ﻧﺮﺳـﻴﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ارﻣﻨﻴـﺎن ﺑـﻲ درﻧـﮓ ﺑـﻪ‬

‫اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﮔﺮﻳﺨﺖ و در ﻏﻴﺎب ﺗﻴﺮداد ﺳﻌﻲ در ﺑﺎز ﮔﺸﺖ ﻧﻤﻮد اﻣﺎ از ارﻣﻨﻴﺎن ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﺎر دﻳﮕـﺮ‬
‫ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﭘﻨﺎه ﺑﺮد)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ tirit - 143‬ﺑﺮادر زاده آرﺷﺎك دوم ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ parandzem - 144‬زن ﮔﻨﻞ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ وي ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي آرﺷﺎك دوم در آﻣﺪ و ﺷﺎﻫﺰاده ﭘﺎپ از او زاده ﺷﺪ)ا‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ gnel - 145‬ﺑﺮادر زاده آرﺷﺎك دوم ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ arshak - 146‬ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن از دودﻣﺎن اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ )‪ (350 -368‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ ﺷﺎﭘﻮر دوم ﭘﺎدﺷـﺎه ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ‬
‫اﻳﺮان ﭼﻮن در ﭼﻴﺮﮔﻲ ﺑﺮ او ﻧﺎﺗﻮان ﻣﻲ ﺷﻮد وي را ﺑﺮاي ﻣﺬاﻛﺮه ﺑﻪ ﺗﻴﺴﻔﻮن دﻋﻮت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﺣﻴﻠﻪ ﺷﺎه‬
‫ارﻣﻦ را دﺳﺘﮕﻴﺮ و در دژ آﻧﻬﻮش ﺧﻮزﺳﺘﺎن زﻧﺪاﻧﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ او ﻧﻴﺰ در اﺛﺮ ﺷﻜﻨﺠﻪ در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﭼـﺸﻢ از ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻓﺮو ﻣﻲ ﺑﻨﺪد‪).‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٣٥‬‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮﺷﺎن را ﻣﻲ ﻛﺸﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﺳﺮ ﻣﻲ رﺳـﺪ و ﻫﻤـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎ را اﻧﺠـﺎم‬
‫ﺷﺪه ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ﺑﺮ آن ﻣﻲ ﺷﻮد ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﭘـﺎداش دﻫـﺪ‪ ،‬ﻧﻴـﺰ ﺗـﺼﻤﻴﻢ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد دﺧﺘـﺮش را ﺑـﻪ‬
‫ازدواج آرﺷﺎك در آورده ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﭘﻬﻨﺎوري از ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺗﺎ اﻳﺮان ﺑﻪ وي اﻋﻄـﺎ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﭘﺎراﻧﺰم ﺑﻴﻮه ازدواج ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺪوك ﭘـﺪر او ﺑـﺎ اﺣـﺴﺎس اﻳﻨﻜـﻪ ازدواج آرﺷـﺎك ﺑـﺎ دﺧﺘـﺮ‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﺧﺘﺮش را ﻣﺘﺰﻟﺰل ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن ﭘﺎرس و ارﻣﻦ رﺷـﻮه ﻣـﻲ دﻫـﺪ و‬
‫اﻳﻨﺎن ﻧﺰد آرﺷﺎك رﻓﺘﻪ ﺑﻌﻨﻮان اﻳﻨﻜﻪ رازي را ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻓﺎش ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷـﺎﭘﻮر‬
‫ﻗﺼﺪ ﺟﺎﻧﺶ را ﻛﺮده اﺳﺖ و آرﺷﺎك ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و ﭘـﺲ از آن ‪ 30‬ﺳـﺎل ﻣـﺪام ده ﻫـﺎ‬
‫ﻣﻴﻠﻴﻮن ﺳﭙﺎه ﭘﺎرس را ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﭼﺎره اي ﻧﻤﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺑـﺎﻗﻲ ﮔـﺬاردن‬
‫ﺧﻴﻤﻪ ﻫﺎ و وﺳﺎﻳﻠﺶ از ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر ﺑﮕﺮﻳﺰد‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﻳﻚ ﻧﻔﺮ را ﺑـﻪ ﺗﻌﻘﻴـﺐ او ﻓﺮﺳـﺘﺎده از وي دﻋـﻮت ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ اﻣﺎ آرﺷﺎك ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﺒﺮد ‪ 30‬ﺗﺎ ‪ 34‬ﺳﺎﻟﻪ آﻏﺎز ﻣـﻲ ﮔـﺮدد و در ﻃـﻮل‬
‫آن ﺳﺮداران ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﻬﺮوژان آرزروﻧﻲ ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﮔـﺮان و ﮔـﺎه ﭼﻬـﺎر ﻣﻴﻠﻴـﻮﻧﻲ ﻣـﻲ رﺳـﻨﺪ‪.‬‬
‫ارﻣﻨﻴﺎن ﺗﻤﺎم آﻧﺎن را ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻧﻔﺮ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ اﻣﺎ ﻫﺮ ﺑﺎر ﻣﻬﺮوژان ﻣﻔﺴﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺎ اﺳﺐ ﻓـﺮار ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ از ﻛﺸﺘﻦ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺧﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و از اداﻣﻪ ﺟﻨﮓ ﺳﺮﺑﺎز ﻣـﻲ زﻧﻨـﺪ و‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻧﺎﻣﻪ آرﺷﺎك را ﻧﺰد ﺧﻮد ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬آرﺷﺎك ﺧﻮاه ﻧﺎ ﺧـﻮاه ﻣـﻲ رود و در درﺑـﺎر‬
‫اﻳﺮان ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻮاﺿﻊ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺮ آن ﻣﻲ ﺷﻮد او را دوﺑﺎره ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ اﻣـﺎ دو دل‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﻃﺎﻟﻊ ﺑﻴﻨﺎن ﺑﻪ او ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫ﺗﺎ دﺳﺘﻮر دﻫﺪ ﻣﻘﺪار ﺧﺎك و آب از ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻴﺎورﻧﺪ و روي ﻧﻴﻤﻲ از ﻛﻒ زﻣـﻴﻦ ﺑﺮﻳﺰﻧـﺪ و روﻳـﺶ از‬
‫آن آب ﺑﭙﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻴﻤﻪ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﺣﺎل ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارﻧـﺪ‪ ،‬آﻧﮕـﺎه آرﺷـﺎك را در اﻳـﻦ دو ﻣﻜـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﮔﺮدش دﻋﻮت ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ آرﺷﺎك ﭼﻪ واﻛﻨﺸﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﺑﺎ آرﺷﺎك ﺑﻪ ﻗﺪم زﻧﻲ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬او روي ﺧﺎك اﻳﺮان از آرﺷﺎك ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺗـﻮ را دوﺳـﺖ ﻣـﻲ‬
‫داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻢ دﺧﺘﺮم را ﺑﻪ ازدواج ﺗﻮ در آورم ﭼﺮا از ﻧﺰد ﻣﻦ ﮔﺮﻳﺨﺘﻲ و ﺑﺎﻋـﺚ آن ﻫﻤـﻪ ﻛـﺸﺘﺎر‬
‫ﺷﺪي؟«‪ .‬آرﺷﺎك ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ دﻫﺪ‪» :‬در ﻧﺰد ﺗﻮ ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎرم‪ ،‬دﺷـﻤﻨﺎﻧﻢ ﻣـﺮا ﺗﺮﺳـﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻋـﺚ ﮔﺮﻳـﺰ ﻣـﻦ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ…‪ .«.‬ﺷﺎﭘﻮر او را روي ﺧﺎك ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ آورد‪ ،‬آرﺷﺎك ﺳﺨﻨﺶ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ دﻫـﺪ‪ ،‬ﺷـﺮوع ﺑـﻪ‬
‫ﻻف زﻧﻲ ﻛﺮده ﺷﺎﭘﻮر را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ وي را ﺑﻪ ﻧﻴﻤﻪ اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲ ﺑﺮد و آرﺷﺎك از ﻛـﺮدار‬
‫ﺧﻮد ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬دﮔﺮ ﺑﺎر روي ﺧﺎك ارﻣﻨﺴﺘﺎن ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ و ﺟﺴﺎرت آرﺷﺎك ﺣﺪو ﻣـﺮزي ﻧﻤـﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺪ‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر اﻳﻦ آزﻣﺎﻳﺶ را از ﺑﺎﻣﺪادان ﺗﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫـﺪ و آرﺷـﺎك ﻫـﺮ ﺑـﺎر روي ﺧـﺎك‬
‫اﻳﺮان ﻣﺘﺰﻟﺰل و ﻣﺘﻮاﺿﻊ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﻣﻲ ﮔﺮدد اﻣﺎ روي ﺧﺎك ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑـﻪ ﮔـﺴﺘﺎﺧﻲ و ﺧﻮدﺳـﺘﺎﻳﻲ و‬
‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﺮاي ﺷﺎﭘﻮر ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ روﺷﻦ ﻣﻲ ﮔﺮدد اﻣﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ در ﺣـﻀﻮر ﮔﻮاﻫـﺎن ﻧﻴـﺰ اﻳـﻦ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ را ﺗﻜﺮار ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺮف ﺷﺎم ﺑﺮاي آرﺷﺎك ﺗﺨﺘﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ از ﻫﻤﻪ آﻣﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ )در‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﺳﻢ و ﻋﺎدت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻳـﺮان و ارﻣﻨـﺴﺘﺎن روي ﻳـﻚ ﺗﺨـﺖ ﻣـﻲ ﻧﺸـﺴﺘﻨﺪ( و‬
‫روي ﻛﻒ زﻣﻴﻦ ﺧﺎك و آﺑﻲ ﻛﻪ از ارﻣﻨﺴﺘﺎن آورده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣـﻲ رﻳﺰﻧـﺪ‪ .‬آرﺷـﺎك ﻣـﻲ ﻧـﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺘـﺎ”‬
‫ﺳﺎﻛﺖ و آرام ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن از ﺟﺎ ﺑﺮﻣﻲ ﺧﻴﺰد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤـﺎم ﺣﺎﺿـﺮان ﺑـﺎ ﺻـﺪاي ﺑﻠﻨـﺪ ﺷـﺎﭘﻮر را‬

‫‪٣٦‬‬
‫ﺧﻄﺎب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬از آﻧﺠﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﻮ! ﺑﮕﺬار ﻣﻦ ﺑﻨﺸﻴﻨﻢ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺷـﻜﺎﻧﻴﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗـﻮ ﺗـﺼﺮف‬
‫ﻛﺮده اي‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﻬﻦ ﺑﺎز ﮔﺮدم اﻧﺘﻘﺎم ﻣﺮگ اردوان را از ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧـﻮﻛﺮان ﺣـﺎﻻ‬
‫ﺑﺮاي ﺳﺮوراﻧﺘﺎن ﺳﺮور ﺷﺪه اﻳﺪ؟«‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﻤﺎم و ﻛﺎﻣﻞ اﺳـﺖ؛ زﻧﺠﻴﺮﻫـﺎﻳﻲ ﻣـﻲ آورﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﮔـﺮدن‬
‫آرﺷﺎك ﻣﻲ اﻧﺪازﻧﺪ؛ ﭘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﻣﻲ ﺑﻨﺪﻧﺪ و ﺑﻪ دژ آﻧﻬﻮش‪ 147‬ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ و ﺗﺎ اﺑـﺪ در ﺣـﺒﺲ ﺑﻤﺎﻧـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻳﻚ داﺳﺘﺎن زﻳﺒﺎﺳﺖ اﻧﺴﺎن ﺗـﺸﺮﻳﺢ و ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻫﻨـﺮي ﭘﺎوﺳـﺘﻮس را ﺑـﺎ ﻟـﺬت ﻣـﻲ ﺧﻮاﻧـﺪ و در آن‬
‫ﺣﺎﻻت روﺣﻲ ﻳﻚ ﻓﺮد در ﻣﻴﻬﻦ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم آزادي و در ﻏﺮﺑﺖ‪ ،‬در ﺷﺮاﻳﻂ واﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮي ﻧـﺸﺎن‬
‫داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وﻟﻲ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ و ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑﺎور ﻧﻤﻮد؟ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎور ﻧﻜـﺮده اﺳـﺖ و ﺣـﻖ‬
‫دارد‪ ،‬او ﺑﺮاي ﻋﺰﻳﻤﺖ آرﺷﺎك ﺑﻪ اﻳﺮان و زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪن او در دژ آﻧﻬﻮش ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﺗﺎ ﺣﺪي ﺗﻮام‬
‫ﺑﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻت دارد‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﺷﺪﻳﺪ ﺧﺴﺮو ﻛﻮﺗـﺎك‪) 148‬ﺻـﻐﻴﺮ( را ﻣﺤﻜـﻮم ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺮداﻧﮕﻲ و دﻻوري و ﻳﺎدﮔﺎر ﻧﻴﻚ ﺑﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺑﻲ ﺗﻔﺎوت ﺑﻮده ﻋﻤﺮ را ﺑـﺎ ﺷـﻜﺎر و‬
‫ﺗﻔﺮﻳﺢ ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ ﺟﻨﮕﻠﻲ ﻏﺮس ﻧﻤﻮده ﺑﻮد ﺗﺎ ﺷﻜﺎر ﺧﻮد را اﻓﺰاﻳﺶ دﻫﺪ )‪ (8،III‬در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺧﺴﺮو را دﻟﻴﺮ و آﺑﺎد ﻛﻨﻨﺪه ﺟﻬﺎن ﻟﻘﺐ داده اﺳـﺖ‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺳـﺘﺎﻳﺶ‬
‫ﭘﺎوﺳﺘﻮس را ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮ ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﺴﺮو ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن اﺛﺮ ﭘﺎوﺳﺘﻮس از آﻧﻬـﺎ ﺳـﺨﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻄﻮر اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﺮﺧـﻮرد ﻛـﺮده و‬
‫ﺑﺪون ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪن ﺗﻔﺎوت از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﺳـﺨﻦ راﻧـﺪن در ﺑـﺎره ﺧـﺴﺮو ﭘـﺪر ﺗﻴـﺮداد ﻣـﻲ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﭘﺮﻣﻠﻴﺎﻧﻮس ﺳﻜﻮﺑﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزارﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﻧﻮﺷـﺘﻪ و در آن ذﻛـﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ در‬

‫‪ - 147‬اﻳﻦ دژ ﻳﺎ ﻗﻠﻌﻪ داﺳﺘﺎﻧﻲ دارد‪ .‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ راﺋﻴﻦ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ 495‬از ﺟﻠﺪ ﻧﺨـﺴﺖ »ﻓﺮاﻣﻮﺷـﺨﺎﻧﻪ و ﻓﺮاﻣﺎﺳـﻮﻧﺮي در‬
‫اﻳﺮان« ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎري ﻛﻪ در زﺑﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻧﺎم ﻓﺮاﻣﻮﺷﺨﺎﻧﻪ و ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه در دوران ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬
‫ﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻮده‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر دوم ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ زﻧﺪاﻧﻲ در ﺧﻮزﺳﺘﺎن داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎم ﻓﺮاﻣﻮﺷﺨﺎﻧﻪ و ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺷﺪ… ﻣﺨﻮف ﺗﺮﻳﻦ زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻪ در آن اﻳﺎم وﺟﻮد داﺷﺘﻪ در ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﺨﺎﻧﻪ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ ادﻋـﺎي ﭘﺮوﻓـﺴﻮر‬
‫آرﺗﻮر ﻛﺮﻳﺴﺘﻦ ﺳﻦ زﻧﺪان ﮔﻠﻴﮕﺮد و ﻳﺎ اﻧﺪﻣﻴﺸﻦ ﻧﺎم داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ زﻧﺪان ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان آﻧﺮا ﺷﺒﻴﻪ ﻗﻠﻌـﻪ ﺑﺎﺳـﺘﻴﻞ ﻓﺮاﻧـﺴﻪ‬
‫داﻧﺴﺖ ﺑﻨﺎم )اﻧﻮﺷﺒﺮد( ﻳﺎ ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ )اﻧﻬﻮش ‪ +‬ﺑﺮد ﻛﻪ آﻧﻬﻮش در ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﻳـﺎ از‬
‫ﺣﺎﻟﺖ ﻫﻮﺷﻴﺎري ﺧﺎرج ﺷﺪن و ﻳﺎ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه و “ﺑﺮد” ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻗﻠﻌﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ( ﻛﺴﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‬
‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺣﻖ ﻧﺪاﺷﺖ ﻧﺎم زﻧﺪان ﻳﺎ زﻧﺪاﻧﻲ را ﺑﺰﺑﺎن آورد…‪ .‬زﻳﺮا در ﻏﻴﺮ اﻳﻨﺼﻮرت ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﻛـﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻳﺎ ﺑﺴﺮﻧﻮﺷﺖ زﻧﺪاﻧﻲ ﻣﺒﺘﻼ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺑﻮزاﻧﺪ در ﺑﺎره ﻣﺮگ آرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﺨﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺧﻮاﺟﻪ ﺳﺮاﻳﻲ ﻛﻪ »درﻗـﺴﻤﺖ« ﻧﺎم داﺷﺖ و اﻣﻴﺮ ﻳﻜﻲ از وﻻﻳﺎت ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮد در ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﮓ ﻫﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻛﻮﺷﺎﻧﻴﺎن ﺷﺎﭘﻮر دوم را از ﻣﺮگ ﻧﺠﺎت داد‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﭘﺎس اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﭼﻪ از ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﻲ ﺑﺨﻮاه و وﻋﺪه‬
‫داد ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮب او ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ اﺟﺎﺑﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ روز ﺑﻪ ﻗﻠﻌـﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷـﺨﺎﻧﻪ ﺑـﻪ دﻳـﺪن‬
‫آرﺷﺎك ﺑﺮود ﺗﺎ اﺣﺘﺮام ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﺑﺠﺎي آورد و ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ او را ﺷﺎد ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ او ﺟﻮاب ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ‬
‫اﺟﺎﺑﺖ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮل ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﻧﺎم اﻧﻮﺷﺒﺮد )ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ( را ﺑﺰﺑﺎن راﻧﺪه اي ﺟﺎن ﺧﻮد را ﺑﺨﻄﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ‬
‫اي … ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﺷﺎﭘﻮر ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد و او اوﻟﻴﻦ و آﺧﺮﻳﻦ ﺧﺎرﺟﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺑﻪ ﻗﻠﻌﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷـﻲ ﺑـﺮود‪) .‬ا‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ khosrov- k’otak’- 148‬ﻳﺎ ﺧﺴﺮو ﺻﻐﻴﺮ ﻳﺎ ﻛﻮﺗﺎه )ﺗﻮﻟﺪ؟ ﻣﺮگ‪ (338‬ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن از دودﻣﺎن اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ‬
‫از ﺣﺪود ﺳﺎل ‪330‬م‪ .‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ ﻳﺎ ﺗﻴﺮداد ﺳﻮم )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٣٧‬‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎري ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺴﺮو ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪه اﻧﺪ وﻟﻲ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ و ﺷـﻴﻮه اي‬
‫درﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﺎم ﺷﻬﻴﺪان و ﻧﻪ ﻣﻜﺎن ﺷﻬﺎدت را ﻳﺎد آور ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎ ﻧﻴﺎزي ﺑـﻪ ﺗﻜـﺮار آن‬
‫ﻧﺪﻳﺪﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﺛﻖ داﻧﺴﺘﻦ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ او در ﻣﻮرد روﻳﺪادﻫﺎي ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺧـﺴﺮو ﺗـﺎ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﺗﻴـﺮداد‬
‫ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺘﺼﺮا” ﺑﺮاﻳﺖ ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﻢ« )‪ .(75،II‬او در ﻣﻮرد ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﺑﻲ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﻧﺎﺧـﺎرار‬
‫ﻳﺎ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه در زﻣﺎن ﺗﻴﮕﺮان ﺳﻮم ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ را ﺑﻨﺎم ذﻛﺮ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﺑﺮاﻳﺶ‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ و ﻧﻴﺰ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻳﻨﻜﻪ از دﺷﻮاري ﻛﺎر اﺟﺘﻨﺎب ﻣﻲ ورزد ﺑﻮﻳﮋه اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺪم ﻣﻮﺛﻖ ﺑﻮدن ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫از آﻧﺎن ﻛﻞ ﻣﺴﺎﻟﻪ را زﻳﺮ ﺳﻮال ﻣﻲ ﺑﺮد‪» :‬ﻟﺬا ﻣﺎ در ﺑﺎره ﺧﺎﻧﺪان ﻫـﺎي ﻧﺎﺧـﺎراري ﻣـﺴﺘﻘﺮ ﺷـﺪه در زﻣـﺎن‬
‫ﺗﻴﮕﺮان آﺧﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲ ﻧﻮﻳﺴﻴﻢ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮ ﺑﺎرﻫﺎ اﻟﺘﻤﺎس ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻲ… ﻣـﺎ از ﺳـﺨﻨﺎن اﺿـﺎﻓﻲ و‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪه و از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﺎر و ﮔﻤﺎن ﻏﻴﺮ ﻣﻮﺛﻖ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮدﻳﻢ… از ﺻﺪاﻗﺖ و درﺳﺘﻲ ﭘﻴـﺮوي ﻛـﺮدﻳﻢ‪ .‬از‬
‫اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺎرﻫﺎي ﭘﻴﺶ از ﺗﻮ اﻟﺘﻤﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻣﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﺿﺎﻓﻲ ﻧﻜﻦ ﺗـﺎ ﻛـﻞ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺛﺮي ﺑﻲ ﻓﺎﻳﺪه و ﭘﻮچ ﺑﺪل ﻧﮕﺮدد زﻳﺮا ﻛﻪ ﺑﺘﺴﺎوي ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺗﻮ و ﻫـﻢ ﺑـﺮاي ﻣـﻦ ﻣﺨـﺎﻃﺮاﺗﻲ‬
‫دارد« )‪.(64 ،II‬‬
‫ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮔﻮاه ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ در ﻗﺒﺎل ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭼﻘﺪر دﻗﻴـﻖ و ﻣﺤﺘـﺎط اﺳـﺖ و ﺑـﺎ ﭼـﻪ‬
‫ﺷﻴﻮه اﻧﺘﻘﺎدي و ﮔﺰﻳﻨﺸﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﻨﺪد و ﭼﻘﺪر ﻣﻨﺒـﻊ ﺧـﻮد را ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ دﻗﻴـﻖ ﻗـﺮار داده‬
‫اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت آﻧﻬﺎ را ﺗﻮﺳﻂ آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ و ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس ﺑﺮاﻳﺶ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ اﻗﻼ” آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮاﻳﺶ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺗﺮ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺻﻒ اﮔﺮ او اﺷﺘﺒﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻣﻲ ﺷﻮد اﺻـﻼ” ﺑﻌﻠـﺖ ﺳـﻮء‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﺎ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ او ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ آﻧﻬﺎ را ﺗﺸﺨﻴﺺ دﻫﺪ و ﻳﺎ از ﻋﻠـﻞ دﻳﮕـﺮي ﻛـﻪ در‬
‫ﻓﻮق ذﻛﺮ آﻧﻬﺎ رﻓﺖ ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ و اﻫﻤﻴﺖ آن‬

‫اﮔﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ده ﻫﺎ ﻗﺮن ﺑﻌﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺸﻬﻮر در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺑـﻮده‪ ،‬اﮔـﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم ﺗﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﺎن ﺑﻌﺪي ﺗﺎرﻳﺦ او را ﺑﻌﻨﻮان اﻟﻬﺎم و ﭘﻴﻐﺎم ﺑﺮاي ﺧﻮد ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺎر دوم ﺳﻌﻲ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨـﻲ را ﺑﻨﻮﻳـﺴﺪ‪ ،‬ﻋﻠـﺖ آن ﺗﻨﻬـﺎ در وﻳﮋﮔـﻲ ﻫـﺎي ﻣـﺸﺨﺺ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﺒﻮغ ذاﺗﻲ و آﻣﺎدﮔﻲ ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ او ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮرخ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﻬﺎ ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﺎن ﭘﺲ از ﺧﻮد رﺟﺤﺎن و ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎ آﺷﻨﺎ ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮدﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﺖ ﺧﻮد را از آﻏﺎز ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ در آورد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﺛﺮي اﺳﺖ ﺟﻬﺖ »از ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺑﻪ ﻫﺴﺘﻲ رﻫﻨﻤﻮن ﮔﺸﺘﻦ« ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻳﻚ ﻣﻠﺖ؛ اﻳﻦ ﻳﻚ ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﺑـﺮاي ﻣﻠـﺖ‬
‫ارﻣﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻴﺴﺖ و از ﻛﺠﺎ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑـﺎ ارﺗﺒـﺎط ﻗﺎﻳـﻞ ﺷـﺪن‬
‫ﻣﻴﺎن ﺳﺮآﻏﺎز و ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻠﺖ ارﻣﻦ و ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻧﺸﻌﺎب آن از ﻗﻮم ﻳﺎﻓﺚ ﺑـﺮاي ﻣﻠـﺖ‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺟﺎ و ﻣﻜﺎﻧﻲ واﻻ در ﻣﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﻣﻠﺖ ﻫﺎي ﻛﻬﻦ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬او ﺑـﺎ اﻧﺘـﺴﺎب ارﻣﻨﻴـﺎن ﺑـﻪ ﻫﺎﻳـﻚ از‬

‫‪٣٨‬‬
‫زﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮج‪ 149‬ﺑﺎ ﺗﺸﺮﻳﺢ اﻳﻦ ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺠﺜﻪ )ﺗﻴﺘﺎن( ﺑﻌﻨﻮان ﻋﺎﺷﻖ آزادي و ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻌﻞ ﻣـﺴﺘﺒﺪ‪،‬‬
‫ارﻣﻨﻴﺎن را ﺑﺎ اﺻﻞ و ﻣﻨﺸﺎء ﺧﻮد ﻗﺮﻳﻦ اﻓﺘﺨﺎر و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬درﺳﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن ﺑـﺮ ﭘﺎﻳـﻪ‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻗﺮار دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺪام ﻣﻠﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻬـﻦ و ﻣﻨـﺸﺎء آن آﻣﻴﺨﺘـﻪ ﺑـﻪ اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎ ﻧﺒﺎﺷـﺪ؟‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي روﻣﻴﺎن ﻳﻌﻨﻲ رﻣﻮﻟﻮس ﺑﺎ ﭘﺴﺘﺎن ﮔﺮگ ﺑﺰرگ ﺷﺪه اوﻟﻴﻦ ﻛﺎرش ﻛـﺸﺘﻦ ﺑـﺮادر ﻫﻤـﺸﻴﺮش ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻠﻦ ﭘﻴﺸﻮاي ﻫﻠﻨﻴﺎن از ﺳﻨﮓ ﻫﺎﻳﻲ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﭘﺪرش دوﻛﺎﻟﻴﻮن از زﻣﻴﻦ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﭘـﺸﺖ‬
‫ﺳﺮش ﻣﻲ اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﻧﻴﻜﻼي ﻣﺎر ﻣﺤﻘﻖ ﻧﺎﻣﺪار ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﺰﺋﻴﺎت اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﺗﺎ وﻗﺎﻳﻌﻨﮕـﺎري اﻓـﺴﺎﻧﻪ اي‪،‬‬
‫وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي در ﻣﻮرد آﻏﺎز ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻫﺮ رواﻳﺖ ﻣﻠﻲ اﺻﻴﻞ ﻣﺮدﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﻫـﻢ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ رواﻳﺎت درﺳﺖ و ﺑﻼﺷﻚ ﻗﻮﻣﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﻞ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮا ﻣﻲ دﻫﺪ ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﮔـﺮدآوري ﻣﻄﺎﻟـﺐ و‬
‫ﻫﻢ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻫﺎ‪ ،‬واژه ﻫﺎ و داوري ﻫﺎي ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ‪ .‬او ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﻣﻨﺎﺑﻊ را ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻗـﺮار داده اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ ﭘﻴﺶ و ﭘﺲ از او ﺑﻜﺎر ﻧﺒﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻤﺎر ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر‬
‫اﻫﻤﻴﺖ دارد ﻛﻪ درك ﺳﺮﻳﻊ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻬﻢ ﺑﺎﺷﺪ و او ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ آﮔﺎﻫﻲ ﻳـﺎ ﺣﺘـﻲ ﺟﻤﻠـﻪ ﺑـﻲ‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﺒﻬﻢ ﻳﻚ ﻧﮕﺎرﻧﺪه را ﺗﻮﺳﻂ آن ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻜﺎر ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ” ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآور ﺷﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ و ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮدي ﺑﻮد ﻛﻪ رواﻳﺎت ﺷﻔﺎﻫﻲ ﻣﻠﻲ را ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮد ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار داد و اﻳﻦ رواﻳﺎت را از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ رواﻳﺎت‬
‫ﻳﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻮرد ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ و ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ارزش آﻧﻬﺎ ﺗﻨﻬـﺎ در‬
‫ﻧﻴﻤﻪ ﻫﺎي ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي اﻳـﻦ ﮔﻨﺠﻴﻨـﻪ را ﻣـﻮرد‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار داده ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ ﺧﻮد ﮔﻮاه ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او از ﻧﻈﺮ ﻗـﺪرت‬
‫ﻓﻜﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﭼﻬﺮه اي ﺑﺰرگ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رود‪ .‬ﻣﻨﺘﻘﺪان اﻛﻨﻮن ﺑﻪ او ﺧﺮده ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻤـﻪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ را‬
‫ذﻛﺮ ﻧﻜﺮده؛ اﻣﺎ اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد درﺳﺖ و ﺑﺠﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ذﻛﺮ ﻧﻜﺮدن ﻣﻨﺎﺑﻊ رﺳﻢ و ﻋﺎدت ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﻛﻬﻦ‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻳﻚ اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧــﻮرﻧﻲ وﻗﺎﻳﻌﻨﮕــﺎري را در ادﺑﻴــﺎت ﺗــﺎرﻳﺨﻲ وارد ﻧﻤــﻮد‪ ،‬ﻫــﺮ روﻳــﺪاد ﻣﻌــﺮوف را ﺳــﻌﻲ ﻛــﺮد ﺑــﺎ‬
‫وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري و ﺑﺮﺧﻲ اوﻗﺎت ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﻘﺎرن زﻣﺎﻧﻲ ﺗﻮام ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬او ﺑﺮاي وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري آﻧﻘﺪر اﻫﻤﻴﺖ ﻗﺎﻳﻞ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻴﭻ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺪون وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري ﻣﻮﺛﻖ ﻧﻴﺴﺖ« )‪.(82 ،II‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮد ﻧﺎﻣﺪاري ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬آﻧﻘـﺪر ﺑـﺮ روي ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎران ﭘـﺲ از او اﺛـﺮ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن ﻛﻮﺷﻴﺪه اﻧﺪ در ﺑﺎره روﻳﺪادﻫﺎ و دوره ﻫـﺎي ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ارﻗـﺎم وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎراﻧـﻪ اراﺋـﻪ‬
‫دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻳﻚ رﺷﺘﻪ وﻳﮋﮔـﻲ ﻫـﺎي درون‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ارﻣﻨﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﺶ ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻫـﺎ‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺗﺮﻗﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﻓﻜﺮي ﺧﻮرﻧﻲ و روﺣﻴﻪ اﻧﺘﻘﺎدي او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺸﻬﻮد ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪ - 149‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮج ﭘﺲ از ﺗﻮﻓﺎن ﻧﻮح‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ و ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﺑﺎب ‪) 11‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٣٩‬‬
‫او ﭘﻴﺮو ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻫﻤﺮﻳﺴﺘﻲ‪ 150‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﺧﺪاﻳﺎن دوران ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ در آﻏﺎز‬
‫اﻓﺮاد ﻣﺸﻬﻮري ﺑﻮده اﻧﺪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ در رواﻳﺎت ﻣﺮدﻣﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﮔﺸﺘﻪ اﻧﺪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﺮ اﺳـﺎس اﻳـﻦ‬
‫ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ﺧﻮد ﺑﻌﻞ‪ ،‬ﻫﺎﻳﻚ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻴﺮام‪ ،‬آرا و واﻫﺎﮔﻦ را دﮔﺮ ﺑﺎر ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻠﻞ‬
‫ﺑﺎﺑﻠﻲ و ارﻣﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ اﺻﻮل او ﺗﻮرك آﻧﮕﻎ‪ ،151‬آژدﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ و آرﺗﺎوازد را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻳﺎ ارواح اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺮاي ﻣـﻮارد اﻓـﺴﺎﻧﻪ اي‬
‫ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺎور ﺳﻌﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑـﺎ ذﻛـﺮ اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﺑـﺎور‬
‫ﻧﻜﺮدﻧﻲ در ﻣﻮرد ﺗﻮرك‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛـﻪ او از ﻧﻴـﺮوي واﻻﺗـﺮي ﺑﺮﺧـﻮردار ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻟﺬا ﭼﻨﻴﻦ اﺣﺎدﻳﺜﻲ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )‪ (8 ،II‬ﭘﺲ از ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻧﻴـﺮوي ﺟـﺎدوﺋﻲ ﭼـﺸﻤﺎن ﻳﺮواﻧـﺪ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ‪ ،‬اﻳﻦ دروغ و اﻓﺴﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻗﺪرت ﺷـﻴﻄﺎﻧﻲ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪) .‬و دﺳـﺘﮕﻴﺮي‬
‫آرﺗﺎوازد را ﺗﻮﺳﻂ دﻟﻴﺮان ﺑﻌﻨﻮان ﻋﺎﻗﺒﺖ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﭘﺪرش آرﺗﺎﺷﺲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ ﺑﺎ وارﻳﺎﻧﺖ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ از ﻃﺮف ﺧﻮد ﻳﻚ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻃﺒﻴﻌﻲ روﺷﻦ اراﺋـﻪ‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ؛ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺷﻜﺎر ﻣﺎﻟﻴﺨﻮﻟﻴﺎ ﺑﺮ آرﺗﺎوازد ﭼﻴﺮه ﻣﻲ ﺷﻮد و او ﻫﻤﺮاه اﺳﺒﺶ ﺳﻘﻮط ﻧﻤﻮده در ﭼﺎﻫﻲ‬
‫ﻋﻤﻴﻖ ﻣﻲ اﻓﺘﺪ و ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﮔﺮدد )‪.(11 ،II‬‬
‫اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻌﺠﺰات را در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﺟﺎي ﻧﻤﻲ دﻫﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﺠﺰات ﻣﻮﺟﻮد‬
‫در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻣـﻲ ﻧﮕـﺮد‪ ،‬ﺑﻴـﺎﻧﮕﺮ ﻫﻤـﺎن دﻳـﺪﮔﺎه او اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ وﻳﮋﮔـﻲ‬
‫ﺑﺨﺼﻮص از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺧﻮد ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ و ﭘﺎرﺳﺎ ﺑـﻮد‪ .‬اﻛﻨـﻮن ﻳـﻚ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ذﻛـﺮ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻗﻴﺼﺮ ﺑﺎﺳﻴﻞ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮه اي‬
‫ﻣﺘﺮوك ﺗﺒﻌﻴﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﻪ ﮔﻴﺎﻫﻲ ﺑﻮد و ﻧﻪ رﻳﺸﻪ اي‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺨﺮه و ﺷﻦ‪ ،‬ﺗﺎ ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺷـﺪﮔﺎن‬
‫از ﮔﺮﺳﻨﮕﻲ ﺑﻤﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ دوﺳﺘﺎﻧﺶ را دﻟﺪاري و ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻧﻤﻮده‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ زاﻧﻮ‬
‫زده دﻋﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم درﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﻣﺎﻫﻲ و ﭼﻮب ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﻣﻲ رﻳﺰد‪ ،‬ﭼﻮب ﺧـﻮد ﺑﺨـﻮد‬
‫آﺗﺶ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺎﻫﻲ ﻫﺎ را ﻛﺒﺎب ﻛﺮده آﻧﺎن ﻧﻴﺰ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲ ﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ‪ 9‬ﺳﺎل ﺑـﺮ روي اﻳـﻦ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ )ﭘﺎوﺳﺘﻮس ‪ .(90 ،IV‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﻪ اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن ﭘﺎوﺳـﺘﻮس را ﻣـﺪ ﻧﻈـﺮ داﺷـﺖ‬
‫ﺑﻄﺮﻳﻖ زﻳﺮ آن را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺠﺎت ﻳﺎﻓﺘﮕﺎن از دﺳﺖ اﻣﻮاج ﺧﺮوﺷﺎن در اﻳﻦ ﺑﺤﺮان ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪﻧﺪ؛ آﻧﺎن رﻳﺸﻪ و ﻣﺎﻫﻲ ﻫﺎﻳﻲ را ﻣـﻲ‬
‫ﺧﻮردﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ درﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﻣﻲ رﻳﺨﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن آﻧﺎن ﻫﺸﺖ ﻣﺎه زﻳﺴﺘﻨﺪ )‪ .(30 ،III‬ﺑـﺎز‬
‫ﻫﻢ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ رﺣﻤﺖ اﻟﻬﻲ ﺑﭽﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد اﻣﺎ ﻣﻌﺠﺰه اي در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﺑﻄﻮر ﻃﺒﻴﻌـﻲ‬
‫و اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﺪا ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺮ درﺳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧـﺪارد‪ ،‬رد ﻣـﻲ‬

‫‪ - 150‬ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮف داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺳﻴﺴﻴﻠﻲ ﺑﻨﺎم ﻳﻮﻫﻤﺮوس )‪ (Huhemerus‬ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺧﺪاﻳﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﻳﻮﻧـﺎن‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺻﻼ” اﻓﺮاد ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺑﺸﺮي ﺑﻮده اﻧﺪ و ﻣﺮدم ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻣﻘﺎم ﺧﺪاﻳﻲ ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻮده اﻧﺪ و ﺗﺪرﻳﺠﺎ” آﻧﺎن را ﺧﺪا داﻧـﺴﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪tork-angegh - 151‬‬

‫‪٤٠‬‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺘﺜﻨﺎء را در ﻣﻮرد ﻣﺠﺘﻬﺪ ﻋﺰﻳﺰ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ ﻗﺎﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺗﺎﺑﻮت او ﭼﻠﻴﭙﺎﺋﻲ ﻧـﻮراﻧﻲ ﭘﺪﻳـﺪار ﮔﺮدﻳـﺪ و در ﻫﻨﮕـﺎم اﻧﺘﻘـﺎل ﺟـﺴﺪ او از واﻏﺎرﺷـﺎﺑﺎد ﺑـﻪ‬
‫اُﺷﺎﻛﺎن دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ او ﺑﺮاي ﮔﻨﺠﺎﻧﺪن اﻳﻦ »ﻣﻌﺠﺰه« ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ ﻛﻮرﻳﻮن ﻫﻢ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻧﻤﻲ ﻛﻨـﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ دﻳﮕﺮان را ﻧﻴﺰ ﺟﻮﻳﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري و ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ روﺷﻨﮕﺮي را ﺑﻨﺤﻮ ﻋﺎﻟﻲ ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪.‬‬
‫او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺧﺪاوﻧﺪي ﺧﻠﻖ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ اﻣـﺎ وﻳﮋﮔـﻲ اﺻـﻠﻲ اﻧـﺴﺎن‪ ،‬اﻧﺪﻳـﺸﻪ‬
‫ورزي او ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ورزي و ﺗﻌﻘﻞ را ﺑﺎ ﭘﻴﺮوي از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺗﺮﻗﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار‬
‫و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﺎم ﺗﻤﺜﻴﻞ ﺧﺪاوﻧﺪي اﺳﺖ )‪ .(1 ،I‬او ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ داوري درﺳﺖ و ﻣﻨﻄﻘـﻲ ﻣـﺸﻮق ﺧـﻮد ﺳـﺎﻫﺎك‬
‫ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ را ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از ﻛﺘﺎﺑﺖ و ﻋﻠﻮم ﭘﻴﺮوي ﻛﺮده ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن را ﺑﻪ‬
‫او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺑﺮادردوﺳﺖ‪ 152‬را ﻣﻲ ﺳﺘﺎﻳﺪ زﻳﺮا وي ﻋﻠـﻮم را در‬
‫ﻣﺼﺮ ﮔﺴﺘﺮش داده ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ را ﺗﺎﺳﻴﺲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻫﺎك و ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ را ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪ‬
‫ﮔﺬاران ﺑﺰرگ روﺷﻨﮕﺮي در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﺤﺮوم از اﻳﻦ ﻣﺰاﻳﺎ و ﻧﻴﻜﻲ ﻫﺎ را ﺑﻲ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺳﺒﻚ اﻧﺪﻳﺶ و وﺣﺸﻲ ﻣﻲ اﻧﮕﺎرد‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻣﻮﺛﺮ و ﻋﺎﻟﻲ ﺗﻤـﺪن ﻫﻠﻨـﻲ در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﻮده ﻣﻜﺘـﺐ و داﻧـﺶ ﻳﻮﻧـﺎن را ﺑـﺮ ﻋﻠـﻮم‬
‫آﺷﻮري و ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻪ ﻳﻮﻧﺎن را “ﻣﺎدر ﻳـﺎ داﻳـﻪ ﻋﻠـﻮم” ﻧﺎﻣﻴـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻛﻨـﻮﻧﻲ او ﭘﻴـﺮو‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ اروﭘﺎﻳﻲ در ﺧﺎورزﻣﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﻛـﻪ در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﻛﻼ” ﻏﺮق در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻮد و ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎرار‪ ،‬ﻫﻤﻪ زواﻳﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ راه و روش و ﺳـﻠﻴﻘﻪ ﭘﺎرﺳـﻲ را ﻓـﺮا ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺧـﻮد‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﮔﺮ ﭼﻪ از آﻧﻬﺎ ﻧﻔﺮت دارد اﻣﺎ ﺑﻄﻮر ﻛﻠـﻲ ﺑـﻪ اوﺿـﺎع‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﭘﺎرﺳﻴﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻠﻦ دوﺳﺘﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﺎﻣﻼ” آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻮده ﻣﻄﺎﺑﻖ راه و روش ﻗﺎﻃﻊ‬
‫و ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ و ﻧﻴﺮوي ﻓﻜﺮي او اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺻﺮف ﺑـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺑﻌﻨـﻮان ﻣـﺴﻴﺤﻴﺎﻧﻲ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭘﺎرﺳـﻴﺎن‬
‫ﻣﺸﺮك‪ .‬آﺷﻮرﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺗﻤﺎس ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺎ ارﻣﻨﻴﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﻟﻴﻜﻦ ﺧﻮرﻧﻲ آﻧﺎن را ﻧﻴﺰ رد ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﺗﺎﺛﻴﺮ و ﻧﻔﻮذ آﻧﺎن را در زﻣﺎن ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﺣﺮوف ارﻣﻨﻲ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬
‫ﻧﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﺣﺮوف ﻧﻪ در ﺷﺎم و ﺷﻬﺮ ﺳﺎﻣﻮﺳﺎد ﻛﻪ در ﻳﻮﻧـﺎن و در ﺟﺰﻳـﺮه ﺳـﺎﻣﻮس و ﺑﻜﻤـﻚ‬
‫روﻓﻴﻨﻮس ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ 153‬ﻛﻪ در آن ﺟﺰﻳﺮه ﻣﻨﺰوي ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺟـﺎﻳﻲ دﻳﮕـﺮ او از‬
‫ﻋﺎﻟﻤﺎن آﺷﻮري ﺑﻌﻨﻮان ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﻲ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن و ﺣﻘﻴﺮ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ - 152‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس )‪ (ptolemaeos‬ﻳﺎ ﭘﺘﻮﻟﻪ ﻣﻲ )‪ (Ptolemy‬دوم ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ )‪ 285-246‬پ‪.‬م‪ (.‬ﻣﻠﻘﺐ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺤﺐ اﻻخ ﻳﺎ ﺑﺮادر دوﺳﺖ )‪ (philadelphus‬ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ادﺑﻴﺎت و ﺟﻬﺎﻧﺪاري ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮد و دﺳﺘﻮر داد ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ را از‬
‫ﻋﺒﺮي ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﻫﻔﺘﺎد ﻛﺮد )ﺳﺒﻌﻴﻨﻴﻪ( اﺳﺖ )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ rufinus - 153‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪) heropanos‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٤١‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ در ﺗﻮﺻﻴﻒ روﻳﺪادﻫﺎ ﻳﺎ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎ ﻳﻚ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﺎﻇﺮ ﺻـﺮف و ﺑـﻲ ﺗﻔـﺎوت ﻧﻴـﺴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫روﺣﺎ” و ﻗﻠﺒﺎ” ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺮﺗﺒﻂ اﺳﺖ و اﻳﺸﺎن را ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻳﺎ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬او ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺗﻮﺻـﻴﻒ‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ او ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺻﺮف روﻳﺪادﻫﺎ ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻛﺘـﺎﺑﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در آن‬
‫ﻛﻠﻴﻪ روﻳﺪادﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺷﺪه ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ راﻫﻨﻤﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫او را ﺑﺴﻤﺖ ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري‪ ،‬داﻧﺶ دوﺳﺘﻲ و ﻣﻴﻬﻦ دوﺳـﺘﻲ رﻫﻨﻤـﻮن ﮔـﺮدد‪ .‬او ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ روي‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺄﻣﻞ و ﻣﺪاﻗﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻛﺎرﻫﺎﻳﺸﺎن را ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻳﺎ ﺗﻤﺠﻴﺪ و ﻳﺎ ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻓﺮادي ﻛﻪ از داﻧﺶ و ﺗﺮﻗـﻲ ادﺑﻴـﺎت ﭘﻴـﺮوي ﻧﻤـﻮده و دﺷـﻤﻨﺎن ﻣـﻴﻬﻦ را راﻧـﺪه اﻧـﺪ و ﺑـﺮاي‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮد ﭘﻴﺮوزي ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورده‪ ،‬ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﻗﺘـﺼﺎدي اﻧﺠـﺎم داده و ﺑﻄـﻮر‬
‫ﻛﻠﻲ در ﺟﻬﺖ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻓﻜﺮي‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺮدم ﻛﻮﺷﺶ ﻧﻤﻮده اﻧـﺪ از ﻃـﺮف ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﺑﻲ ﺷﺎﺋﺒﻪ و ﻣﻌﻘﻮﻻﻧﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧـﺪ‪» :‬ﻳـﺎد ﺟـﺎوداﻧﻲ آﻧـﺎن در ﺟﻬـﺎن ﺑـﺎﻗﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ«‪» ،‬آﻧﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ«‪» ،‬اﻳـﺸﺎن ﻓـﺎﻧﻲ زاده ﺷـﺪه ﻳـﺎد ﺧـﻮد را‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﺠﺎي ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎر ﻣﻔﻴﺪي ﺑﺮاي ﻣـﺮدم اﻧﺠـﺎم ﻧﻤـﻲ‬
‫دﻫﻨﺪ ﺑﺮاي ﺑﺠﺎ ﻧﻬﺎدن »ﻳﺎد ﺟﺎوداﻧﻲ« ﻏﻔﻠﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮﺷﻲ ﺧﻮد زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻣـﻮرد‬
‫ﻧﻜﻮﻫﺶ ﺷﺪﻳﺪ و ﺑﺤﻖ ﺧﻮرﻧﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﺮاد ﻋﻴﺎش‪ ،‬وﺣﺸﻲ‪ ،‬اﺳﻴﺮ ﺷـﻜﻢ‪ ،‬ﮔـﺴﺘﺮش دﻫﻨـﺪه‬
‫آﺷﻐﺎﻟﺪاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻲ ﻓﻜﺮ و ﺑﻲ ﺷﺮم و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ در ارزﻳﺎﺑﻲ ﻫﺎي ﺧﻮد ﺳﺨﺘﮕﻴﺮ و ﺑـﻲ ﻃـﺮف و در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل ﺧـﻮد وﻳـﮋه و ﺻـﺮﻳﺢ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻜﻮﻫﺶ ﺳﺨﺖ ﭼﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ او از اﺣﺴﺎس ﻫﺮاﺳـﻨﺎك ﺟﺮﻳﺤـﻪ دار ﻛـﺮدن ﺷـﺌﻮن ﻣﻠـﻲ‬
‫اﺑﺎﺋﻲ ﻧﺪارد‪ .‬او ﭼﻴﺰي ﻓﺮاﺗﺮ از اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﻮد ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﺎورﻫﺎﻳﺶ اﻣـﺮي را ﺑـﻪ او ﺣﻜـﻢ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﺮدار دل ﻫـﺎي ﺑـﺴﻴﺎري آزرده‬
‫ﺷﺪه و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﮔﺮاﻧﻤﺎﻳﻪ ﺟﺮﻳﺤﻪ دار ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺻﻴﻞ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺖ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آرزو دارد‬
‫ﻣﻴﻬﻦ ﺧﻮد را در ﺷﻜﻮه و اﺳﺘﻘﻼل و ﻫﻢ ﻣﻴﻬﻨـﺎﻧﺶ را در ﺻـﻔﺎ و ﭘﺎﻛـﺪاﻣﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻤـﺪن و در اﻣﻨﻴـﺖ ﻛﺎﻣـﻞ‬
‫ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﻢ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪش ﺑﻲ ﺳـﻮادي و ﻧـﺎداﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻴﻜـﺎري و ﮔﻤﺮاﻫـﻲ را‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ و داﻧﺶ و ﻛﻮﺷﺶ ﺳـﻮدﻣﻨﺪ و ﭘﺎﻛـﺪاﻣﻨﻲ را ﻣـﻮرد ﺳـﺘﺎﻳﺶ ﻗـﺮار ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪ .‬او ﺷـﺮﻳﻚ‬
‫ﺧﻮﺷﻲ ﻫﺎ و دردﻫﺎي ﻣﻠﺘﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺘﻲ ﺧﻮرﻧﻲ آﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ اﺳـﺖ و اﻳـﻦ اﺣـﺴﺎس ﺑـﻪ ﻣـﻴﻬﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻲ اﻓﺮاﻃﻲ ﻣﻀﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ دارد ﻣﻤﻠﻮ از آﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑـﺎ ﺣـﺮوف‬
‫زر‪‬ﻳﻦ ﺛﺒﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس آن ﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﻮان اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻧﻤﻮد ﻛﻪ او اوﺿﺎع ﻧﺴﺒﺘﺎ” ﻣﺘﻮاﺿـﻌﺎﻧﻪ ﻣﻠـﺖ ﺧـﻮد را‬
‫ﭼﻪ ﻧﻴﻜﻮ درك ﻛﺮده در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل آن را دوﺳﺖ ﻣﻲ دارد‪» :‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﻫـﺴﺘﻴﻢ و از ﺣﻴـﺚ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻛﻢ و از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺮو ﻛﻢ ﺗﻮان و ﺑﺎرﻫﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻣـﺎ ﭼﻴـﺮه ﺷـﺪه اﻧـﺪ اﻣـﺎ در ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺴﻴﺎري دﻻوري ﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﻳﺎدداﺷﺖ روي داده اﺳﺖ» )‪ .(3 ،I‬اﻗﺮاري ﺑﺎ ﺧﻠﻮص ﻧﻴﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫اي از ﺧﻮد آﮔﺎﻫﻲ و ﻫﻮﺷﻴﺎري ﺑﺮاي روزﮔﺎر ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪٤٢‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻛﺎﻣﻞ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑﺎﻳـﺪ ﻋـﺸﻖ او را ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ رﻳـﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳـﻲ و‬
‫اﺷﺘﻘﺎق ﻳﺎدآور ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬او ﻋﻠﻢ اﺷﺘﻘﺎق‪ 154‬را ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻨﺒﻌﻲ ﻛﻤﻜﻲ ﺑـﺮاي ﺗﻔـﺴﻴﺮ ﻧـﺎم ﺟﺎﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﻨـﺸﺎء‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎرار‪ ،‬و ﻳﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻨﺎﺻﺐ و ﻣﻘﺎﻣﺎت و ﻏﻴﺮه ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن او ﻧﺎم ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﺎرك‬
‫را ﻧﺎﺷﻲ از ﺷﻜﻞ ﺟﻤﻊ ﻛﻠﻤﻪ »ﻫﺎﻳﺮ« )ﻫﺎرك( ﻣﻲ داﻧﺪ ﺑﻌﻨﻮان اﻳﻨﻜﻪ »ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﻨﺠﺎ ﭘﺪران ﻧـﺴﻞ ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﺗﻮﺟﺮﻣﻪ‪155‬ﻫﺴﺘﻨﺪ« )‪ .(10 ،I‬ﻫﺎﻳﻚ ﺗﭙﻪ اي را ﺑﻪ ﮔﺮزﻣﺎﻧﻚ‪ 156‬ﻳﺎ ﮔﺮزﻣﺎﻧﺎﻛﻚ‪ 157‬ﻣﻮﺳﻮم ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﻞ در آﻧﺠﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ )‪ .(11 ،I‬ﻧﺎم دﺳﺘﮕﺮد ﻣﺎرﻣﺪ‪ 158‬را ﻣﺸﺘﻖ از ﻋﺒﺎرت »ﻣﺎرآﻣﺪ«‪ 159‬ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن آرﺗﺎﺷﺲ ﺗﻮﺳﻂ آن ﻫﺠﻮم ﻓﺎﺗﺤﺎﻧﻪ آرﺗﺎﺷﺲ را ﺑﻪ ﻳﺮواﻧﺪ اﻃﻼع دادﻧﺪ )ﻳﺮواﻧﺪ ﺑﺮاي ﻧﻜﻮﻫﺶ‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ او را ﻣﺎر ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪ( )‪ .(46 ،II‬ﻧﺎم ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك را ﺑﺼﻮرت ﺳـﺎﻧﻮﺗﺎﺗﻮرك‪ 160‬ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‬
‫)ﺳﺎﻧﻮت داﻳﻪ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮران ﺑﺮف ﻛﻮدك را ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز در زﻳﺮ ﺑـﺮف در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﭘﺴﺘﺎﻧﻬﺎﻳﺶ ﻧﮕﺎه داﺷﺖ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﭘﻴﺪا ﻛﺮدﻧﺪ )‪ .((36 ،II‬ﻧﺎم ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﺑﺰﻧﻮﻧﻲ‪ 161‬را ﻧﺎﺷـﻲ از ﺑـﺎز‪،162‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺎﻧﺎواز ﻣﻲ داﻧﺪ )‪ .(22 ،I‬او ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ﺳﻴـﺴﺎﻛﺎن ﺑـﺮاي ﺳـﻴﻮﻧﻴﻚ از ﻧـﺎم ﺳﻴـﺴﺎك‬
‫رﻫﺒﺮ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ اﺷﺘﻘﺎق ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ )‪ .(12 ،I‬ﻧﺎم ﺧﺎﻧﺪان آﻧﮕﻎ را ﺑﻌﻠﺖ ﻧﺎزﻳﺒﺎﻳﻲ )=زﺷﺘﻲ‪ (8 ،II ،‬ﺗـﻮرك‬
‫رﻫﺒﺮ آن ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي آﻣﺎﺗﻲ را ﻣﺸﺘﻖ از ﻓﻌﻞ آﻣﺪن ﻓﺎرﺳﻲ و ﺑﻌﻨﻮان آﻳﻨـﺪﮔﺎن )‪،II‬‬
‫‪ (55‬و ﻧﺎم ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ را از ﺳﻼك ﻧﺎم رﻫﺒﺮﺷﺎن ﻣـﻲ داﻧـﺪ )‪ .(8 ،II‬او آرزروﻧـﻲ را ﺑـﺼﻮرت‬
‫آرزﻳﻮ‪ -‬اوﻧﻴﻚ‪ 163‬و اﺳﭙﺎﻧﺪوﻧﻴﻚ را ﺑﺼﻮرت ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﻛﺸﺘﺎرﮔﺎه ﻫﺎ‪ 164‬و ﻫﺎوﻧﻮﻧﻴﻚ را ﺑﻌﻨﻮان ﺑﺎزﮔﻴﺮ‬
‫و ﺷﺎﻫﻴﻦ ﺑﺎز )ﻫﺎو در زﺑﺎن ﮔﺮاﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﺮﻧﺪه اﺳﺖ( ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﮔﻨﻮﻧﻴـﻚ را ﺑـﺼﻮرت ﮔﻴﻨـﻲ‪-‬‬
‫اوﻧﻴﻚ‪ 165‬ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )‪ .(7 ،II‬او ﺣﺘﻲ ﻧﺎم ﻫﺎي ﺧﺎص دﻳﮕﺮ ﻣﻠﻴﺖ ﻫـﺎ را ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ واژه ﻫـﺎي ارﻣﻨـﻲ‬
‫رﻳﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺎژاك ﻧﺎم ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ را ﻧﺎﺷﻲ از ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺸﺎك‪ 166‬ﻣﻲ داﻧـﺪ‬

‫‪Etimology - 154‬‬
‫‪ Torgom - 155‬ارﻣﻨﻲ ﻣﻌﺎدل ﺗﻮﺟ‪‬ﺮْﻣ‪‬ﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس )ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪ 10‬آﻳﻪ ‪ .(3‬در اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪.Togarmah‬‬
‫)ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ gerezmank - 156‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﻮرﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻳﺎ ﮔﻮرﻫﺎ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪gerezmank’k - 157‬‬
‫‪marmed - 158‬‬
‫‪ mar-amad - 159‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎدي آﻣﺪ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪sanota-turk - 160‬‬
‫‪bznuni - 161‬‬
‫‪baz - 162‬‬
‫‪ ardsiv-unik - 163‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دارﻧﺪﮔﺎن ﺑﺎز‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ - 164‬در ارﻣﻨﻲ ‪ spandanots‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺸﺘﺎرﮔﺎه و ﻗﺘﻞ ﮔﺎه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ gini-unik - 165‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دارﻧﺪﮔﺎن ﺷﺮاب‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪mshak - 166‬‬

‫‪٤٣‬‬
‫و آن ﻧﺎم ﻣﺮزﺑﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ آرام ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ وي را ﺑﻌﻨﻮان ﺣﺎﻛﻢ آﻧﺠﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﭼﻮن اﻫﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﻣﺸﺎك را ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺗﻠﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ ﻟﺬا آن را ﺑﻪ ﻣﺎژاك دﮔﺮﮔﻮن ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫او ﻧﺎم آﺑﮕﺎر را ﺑﺼﻮرت آواﮔﺎﻳﺮ‪ 167‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﻓﻀﻞ و ﻓﺮوﺗﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎر و ﻧﻴـﺰ ﺳـﻨﺶ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و آﺷﻮرﻳﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ در ﺗﻠﻔـﻆ درﺳـﺖ‪ ،‬آن را ﺑـﻪ آﺑﮕـﺎر ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫ﻧﻤﻮده اﻧﺪ )‪ .(26 ،II‬ﻧﺎم ﺷﻬﺮ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ را ﺑﻌﻨﻮان »ﻣﻨﺎﺗﺲ ﻣـﻴﻦ«‪ 168‬ﺗﻔـﺴﻴﺮ ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ ﻳﻌﻨـﻲ ﺳـﺎﻧﺎﺗﺮوك‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﺳﺎزي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺗﻨﺪﻳﺲ ﺧﻮد را در آن ﺑﭙﺎ ﻛﺮده ﺳﻜﻪ اي در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭘﻮﻟﻬﺎﻳﺶ را ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻛﺮده و ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻳﻚ ﺳﻜﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ )‪.(26 ،II‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳﻨﻬﺎ رﻳـﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﻋﻠﻤـﻲ ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ ﻳـﺎ از‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎره ﺑﺮﺧﻲ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ ﻛـﻪ ﺑـﺎ دﻳـﺪﮔﺎه‬
‫ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎ” ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﻲ را ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ارﻣﻨﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ﻳﺎ ﺟـﺎﺛﻠﻴﻖ ارﻣﻨﻴـﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﺑﻄﺮﻳﻖ ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ زﺑﺎن اﺧﺘﺼﺎري و روزﻣﺮه ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﭽﻴﻚ‬
‫از اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺧﻮرﻧﻲ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻫﻢ واﻗﻌﺎ” ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﺑﻨﻈﺮ وي ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺤﺘﻮا و ﺷﻜﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻏﻴﺮ ﻋـﺎدي و ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﭘـﺬﻳﺮش‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎري ارﻣـﻦ ﻛـﻪ در ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎري ﺧـﺎرﺟﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫اﻣﺮي ﻣﻌﻤﻮل ﺑﻮده اﺳﺖ )ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻬﺮ ﻧﺮﺳـﻲ ﻳـﺎ ﻳﺰدﮔـﺮد و ﭘﺎﺳـﺦ ارﻣﻨﻴـﺎن ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻐﻴﺸﻪ و ﭘﺎرﺑﻲ آن ﻫﺎ را ذﻛﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ در ﻧﺰد دو ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛﻼ” ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨـﺪ(‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﺟﻨﺒﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﮕﻮﻧـﻪ رواﺑـﻂ ﻣﺘﻘﺎﺑـﻞ‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎران ﻳﺎد ﺷﺪه را ﺗﺠﺴﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و آﻧﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻟﻘﺎﺑﻲ را دارﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧـﺪ؛ اﻳـﻦ رواﺑـﻂ آﻳـﺎ‬
‫ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اﻧﺪ ﻳﺎ رﺳﻤﻲ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﻌﻨﻮان ﻃﺮﻓﻬﺎي ﻫﻢ ﭘﺎﻳـﻪ ﺑـﺮاي ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣـﻪ ﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪ ﻳـﺎ رﺋﻴـﺴﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺮﺋﻮس ﺧﻮد ﻳﺎ ﻣﺮﺋﻮﺳﻲ ﺑﺮاي رﺋﻴـﺴﺶ؛ و ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻓﻜـﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻣﻮﺿـﻊ و اﻫﻤﻴـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ارﻣﻨﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺧﺎرﺟﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﻦ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫دﮔﺮ ﺑﺎر او ﻋﺎدت دارد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻮد را ﭼﻨﺎن دﮔﺮﮔﻮن ﻳﺎ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ واﻗﻌﺎ” ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻲ ﺑـﻮد‪ .‬در اﺛـﺮ‬
‫ﻻﺑﻮﺑﻨﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﺎدﺋﻮس رﺳﻮل ﺑﺎ ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺑﻪ ادﺳﺎ‪ 169‬ﻧـﺰد ﺗﻮﺑﻴـﺎ‪ 170‬اﻗﺎﻣـﺖ ﮔﺰﻳـﺪ‪ ،‬ﺧـﻮرﻧﻲ آن را‬

‫‪) = avagayr - 167‬ﻣﺮد( ‪) avag + ayr‬ﺑﺰرگ‪ ،‬ارﺷﺪ(‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪ - 168‬در ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﺴﺒﻴﻦ ‪ meds-bin‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ و ﻧﻴﺰ )ﻳﻜﻲ( ‪) menats + min‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ( )ا‪.‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 169‬ادﺳﺎ)‪ (Edessa‬ﻳﺎ ادﺳﻴﺎ ﻳﺎ ادس‪ ،‬ﺷﻬﺮي در ﺷﻤﺎل ﺑﺎﺧﺘﺮي ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ )ﻣﻴﺎن رودان( ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن اردن‬
‫ﻧﺎم داﺷﺖ و ﺳﻠﻮﻛﻮس اول ﺑﺴﺎل ‪ 303‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد آن را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺖ ﺷﻬﺮ ﻫﻤﻨﺎﻣﻲ در ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ‪،‬‬
‫ادﺳﺎ ﻧﺎم ﻧﻬﺎد‪.‬‬
‫‪tubia - 170‬‬

‫‪٤٤‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﺗﻮﺑﻴﺎ ﺷﺎﻫﺰاده ﻳﻬﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ از ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬اﻗﺎﻣـﺖ‬
‫ﮔﺰﻳﺪ‪ .(33 ،II) .‬ﺧﻮرﻧﻲ در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺗﻴﮕـﺮان )دوم( ﺑـﺎ ﺑﺎزﮔـﺸﺖ رﻳﺎﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫اردﺷﻴﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس‪ ،‬وي را ﺑﺎ ﺧﻮد آﺷﺘﻲ ﻣﻲ دﻫـﺪ و از او ﺳـﭙﺎه ﻛﻤﻜـﻲ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‪ ،‬ﺑـﺎرزاﭘﺮان‪ 171‬رﻫﺒـﺮ‬
‫رﺷﺘﻮﻧﻴﻚ‪ 172‬را ﺑﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻري ﺳﭙﺎه ﻣﺘﺤﺪ ارﻣﻨﻲ و ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻲ ﮔﻤـﺎرد و ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﺳـﭙﺎﻫﺎن روﻣـﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺪ )‪ .(19 ،II‬ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن را ﺑﻄﻮر ﻣﻔﺼﻞ و اﻛﺜﺮا” ﺗﺤﺖ اﻟﻠﻔﻈـﻲ از ﻳﻮﺳـﻔﻮس اﺧـﺬ ﻧﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ اﻣﺎ ﻳﻮﺳﻔﻮس ﺗﻤﺎم ﻛﺎرﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮان ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫـﺪ و ﺑـﺎرزاﭘﺮان را ﻧﻴـﺰ ﺳﭙﻬـﺴﺎﻻر ﭘـﺎرﺗﻲ‬
‫ﻣﻠﻘﺐ ﻣﻲ ﺳﺎزد؛ در ﻧﺰد ﻳﻮﺳﻔﻮس ﻧﻪ ﻧﺎﻣﻲ از ﺗﻴﮕﺮان ﻫـﺴﺖ وﻧـﻪ رﻫﺒـﺮي ﺑـﺎرزاﭘﺮان در رﺷـﺘﻮﻧﻴﻚ‪ .‬در‬
‫اداﻣﻪ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻳﻮﺳﻔﻮس از ﻳﻚ ﺳﺎﻗﻲ )رﺋﻴﺲ ﺳﺎﻗﻴﺎن( ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑـﺪون اﻳﻨﻜـﻪ ﻧـﺎم وي را ذﻛـﺮ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﮔﻨﻞ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻮد رﺋﻴﺲ ﺳﺎﻗﻴﺎن ﻛﻪ از ﻗﻮم ﮔﻨـﻮﻧﻲ ﺑـﻮد«‪ .‬در ﺑـﺎب ﻫـﺎي‬
‫‪ 24‬و ‪ 25‬از ﻛﺘﺎب دوم ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ از ﻛﺎرﻫﺎي آرﺷﺎم ﻳﺎ آرﺟﺎم ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و او را ﻓﺮزﻧﺪ آرﺗﺎﺷﺲ‪،‬‬
‫ﺑﺮادر ﺗﻴﮕﺮان و ﭘﺪر آﺑﮕﺎر ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻨﺎم آرﺷﺎم وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻫﻤﺎن ﻛﻠﻤﻪ اوﻛﺎﻣﺎ )در ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬آرﺷﺎﻣﺎ( در آﺷﻮري اﺳـﺖ و آن ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﺳـﺮﻣﻪ اي و‬
‫ﻟﻘﺐ ﭘﺎدﺷﺎه آﺑﮕﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آﺑﮕﺎر آرﺷﺎﻣﺎ = آﺑﮕﺎر ﺳﺮﻣﻪ اي‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻛﻠﻤـﻪ ﭘـﻲ‬
‫ﻧﺒﺮده ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻤﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎم ﺧﺎص و ﺑﺼﻮرت ﺻﻴﻐﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ و ﻣﻄـﺎﺑﻖ دﺳـﺘﻮر‬
‫زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ آن را ﺑﺼﻮرت آﺑﮕﺎر )ﻓﺮزﻧﺪ( آرﺷﺎم درﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺛﻤﺮه اﺳـﺘﻨﺒﺎط اﺷـﺘﺒﺎه ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ او ﺑﻪ آرﺷﺎم ﻧﺴﺒﺖ ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻳﻌﻨـﻲ ﻣـﺸﺎﺟﺮه ﻳﻨـﺎﻧﻮس ﺑـﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ‪ 173‬ﺑﺨـﺎﻃﺮ‬
‫ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس‪ 174‬ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻫﻴﺮودﻳﺲ‪ 175‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻣﺘﻨﺎع از دادن ﺧﺪﻣـﻪ و ﻛـﺎرﮔﺮ‪ ،‬اﻛﻨـﻮن ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ داﻧﺴﺖ؛ اﻳﻨﻬﺎ را ﺧﻮرﻧﻲ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺨﺸﻲ را از ﻳﻮﺳﻔﻮس اﺧﺬ ﻧﻤﻮده ﺑﺨﺸﻲ را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺷﺨﺼﺎ” ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ دﺳﺖ ﺑﺎز ﻫﻢ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬آﻧﻬﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﺑـﺎ اﻃﻼﻋـﺎت اﻣـﺮوزي ﻏﻴـﺮ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺨﺸﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﻧﮕﺎرﻧﺪه را ﺑﺎﻳﺪ از دﻳﺪﮔﺎه ﻋﺼﺮ و زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن او و ﺑﻪ ﻧـﺴﺒﺖ آداب و ﻋـﺎدات‬
‫آن دوره ﻣﻮرد داوري ﻗﺮار داد‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻫﺎي آﮔﺎﻧـﻪ اي از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﺸﻤﺎر‬
‫ﻧﻤﻲ روﻧﺪ؛ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻت ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺧﻮرﻧﻲ در ﺗﻤﺎم اﻳـﻦ ﻣـﻮارد دﻟﻴـﻞ و اﺳﺎﺳـﻲ‬
‫ﺑﺮاي اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻧﻤﻮدن آﻧﻬﺎ در دﺳﺖ دارد‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻫﺎ ﺑـﺮاي ارﻣﻨﻴـﺎن ﻣﺎﻳـﻪ اﻓﺘﺨﺎرﻧـﺪ‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﻴﺖ ﻫﺎ را ﻣﻮرد ﻧﻜﻮﻫﺶ و ﺗﺤﻘﻴﺮ ﻗﺮار ﻧﻤﻲ دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪barzapran - 171‬‬
‫‪ - 172‬رﺷﺘﻮﻧﻴﻚ ‪ rshtunik‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي از اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﺎﻧـﺪان ﻧﺎﺧـﺎراري رﺷـﺘﻮﻧﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ در ﺳﺎﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﻲ درﻳﺎﭼﻪ وان )ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺰاﻳﺮ آﻏﺘﺎﻣﺎر و آرﺗﺮ( ﺗﺎ اﺳﺘﺎن ﻣﻮﻛﺲ واﻗﻊ ﺑﻮد و ﻣﺮﻛـﺰ آن‬
‫وﺳﺘﺎن ﻧﺎم داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪yenanos- bagrat’uni - 173‬‬
‫‪Hyrcanus - 174‬‬
‫‪Herod - 175‬‬

‫‪٤٥‬‬
 ‫ﺳﺒﻚ و زﺑﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‬
‫زﺑﺎن ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻏﻨﻲ و در ﺳﻄﺢ ﻋﺎﻟﻲ اﺳـﺖ‪ .‬و از اﻳـﻦ ﻧﻈـﺮ ﺑـﺎ زﺑـﺎن ﻧـﺴﺒﺘﺎ” ﻋـﺎﻣﻲ ﭘﺎوﺳـﺘﻮس و‬
‫ﭘﺎرﭘﺘﺴﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﺑﺎن او از ﻧﻈﺮ ﻏﻨﺎء‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻮزون و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻛﻠﻤﺎت‪ ،‬دﺳﺘﻮر زﺑﺎن ﻣﻨﻈﻢ ﭼﻪ‬
‫از ﻧﻈﺮ رﻳﺨﺖ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ 176‬و ﭼﻪ ﻣﺒﺤﺚ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺟﻤﻼت‪ 177‬ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎﻳﺎن ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻬﮕﺎه‬
‫ﻋﺒﺎرات ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻫﻴﭽﮕﺎه رﺷﺘﻪ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﻛﻼم را ﻧﻤﻲ ﮔـﺴﻠﺪ ﺑﻠﻜـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﺎري ﭘﻴﭽﻴـﺪه‪،‬‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﻃﺒﻘﻪ و داراي ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ زﻳﺒﺎ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺣﺮوف رﺑﻂ و ﺟﻤـﻼت ﻣﺨـﺘﺺ ﻧـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻛﻼم را واﺿﺢ و ﻗﺎﺑﻞ درك ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه اﻳﻦ اﻣﻜﺎن را ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺣـﺎﻻت ﻓﻜـﺮي‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه را دﻧﺒﺎل و درك ﻛﻨﺪ‪ .‬او اﺳﺘﺎد زﺑﺎن اﺳﺖ و ﻛﻠﻴﻪ اﻣﻜﺎﻧﺎت دﺳﺘﻮري را ﺑﺨﺪﻣﺖ ﺑﻴﺎن اﻓﻜﺎرش در‬
‫ﻣﻲ آورد‪ .‬در زﺑﺎن او ﺑﺮﺧﻲ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ﻣﺘﺎﺛﺮ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﭽـﺸﻢ ﻣـﻲ ﺧـﻮرد‪ .‬اﻳﻨﻬـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺎﻟﺐ ﻫﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻧﻤـﺎﻳﺶ ﻣـﻲ ﻳﺎﺑﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ واژه ﺗﻮﺳـﻂ ﭘﻴـﺸﻮﻧﺪ ﻫـﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﻠﻔـﻆ‪،178‬‬
‫اﻋﺘﺮاض‪ ،179‬اﺧـﺮاج ﻛـﺮدن‪ ،180‬ﻣـﺴﺘﻮر ﻛـﺮدن‪ ،181‬ﻣـﺪح‪ ،182‬ﻗﻴـﺎس‪ ،183‬ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎ‪ ،184‬ﻛﻨﺠﻜـﺎوي‪ 185‬و‬
‫ﺑﺴﻴﺎري واژه ﻫﺎي دﻳﮕﺮ‪ .‬ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺟﻤﻼت ﻧﻴﺰ ﻣـﻨﻌﻜﺲ ﮔﺮدﻳـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﻔﻌﻮل ﺻﺮﻳﺢ را ﺑﺎ ﻣﺼﺪر ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد و ﺑﺴﻴﺎري وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي دﺳﺘﻮري دﻳﮕﺮ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﮔﻮﻧﻪ اي ﺧﺎص از ﺷﻴﻮه ﺗﻮﺻﻴﻒ اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ؛ او ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻣﺸﻮق ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﮔﺎﻫﻲ ﺗﻤﻬﻴﺪاﺗﺶ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ دارد و ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺎدي ﻳﺎ ﻏـﻢ ﺧـﻮد را آﺷـﻜﺎر‬
‫ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬ﮔﺎﻫﻲ در ﺑﺎره ﻣﻮﺛﻖ ﺑﻮدن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻳـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اش اﺑـﺮاز ﺗﺮدﻳـﺪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه را در ﻣﻮرد ﻛﺸﻒ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آﻣﻴﺰ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﮕﻔﺘﻲ وا ﻣﻲ دارد ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ اي ﻛـﻪ او ﻫﻤـﻮاره در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻗﺮار دارد و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻣﺘﺼﻮر ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛـﻪ او ﻛﺘـﺎب ﻧﻤـﻲ ﺧﻮاﻧـﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺮﻣﺮدي ﻧﺎﻣﺪار و زﻧﺪه ﮔﻮش ﻣﻲ دﻫﺪ؛ ﻣﻴﺎن ﺧﻮاﻧﻨﺪه و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﮔـﻮﻳﻲ ﻧـﻮﻋﻲ ارﺗﺒـﺎط و‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ روﺣﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ روح‪ ،‬ﮔﻴﺮا و ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﺷـﻴﻮه‬

‫‪Morphology - 176‬‬
‫‪Syntax - 177‬‬
‫‪artasanutun - 178‬‬
‫‪arark’utyun - 179‬‬
‫‪art’asahmanel - 180‬‬
‫‪p’aradsadsk’el - 181‬‬
‫‪merboghak’an - 182‬‬
‫‪verabanutyun - 183‬‬
‫‪ashdharagrutun - 184‬‬
‫‪hartsasirutyun - 185‬‬

‫‪٤٦‬‬
‫ﻧﮕﺎرش او در ﻋﻴﻦ ﻫﻨﺮي ﺑﻮدن ﭘﺮ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻛﻠﻤﻪ و ﺳﺨﻦ ﻣـﻮرد ﺗﺎﻣـﻞ و اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ از‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺑﻴﻬﻮده اﺛﺮي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي درك ﻫﺮ ﻛﻼم دﻗﺖ ﻓﺮاوان ﻻزم اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺖ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼـﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮي درك و ﻛﺴﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ اﻋﺘﻘﺎدي ﻋﻤﻴﻖ ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﻣﻲ ﭘﺮدازد و ﻫﺮ ﮔﺎه ﺷﺨﺺ ﻳﺎ واﻗﻌﻪ اي اﺛﺮ ژرﻓﻲ ﺑـﺮ وي ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺬارد‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ او ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﺎن ﻣﻮارد ﺑﻲ اﻧﺪازه ﻣﻮﺛﺮ واﻗﻊ ﺷﺪه ﻋﻤﻴﻘﺎ” روي ﺧﻮاﻧﻨـﺪه اﺛـﺮ ﻣـﻲ ﮔـﺬارد‪.‬‬
‫ﺑﺎب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻴﺮداد ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن اﻓﺰوده‪ ،‬روح اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻲ اﻧﺪازه ﻣﻲ آزارد‪) .‬دوم‪(82 ،‬؛ ﺳﻮﮔﻨﺎﻣﻪ او ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻘﻲ ﺑﻪ ﺟـﺎ ﻣـﻲ ﮔـﺬارد زﻳـﺮا در آن اوﺿـﺎع‬
‫اﺳﻔﻨﺎك ﻣﻴﻬﻦ و ﺷﺨﺺ او ﺑﻪ ﻫﻢ در ﻣﻲ آﻣﻴﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﻴﻮه و ﻟﺤﻦ ﻧﮕﺎرش ﺧﻮرﻧﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻃﻮل ﻛﺘﺎب ﺛﺎﺑﺖ و ﺑـﺪون ﺗﻐﻴﻴـﺮ اﺳـﺖ‪ .‬در ﺑﺨـﺶ ﻫـﺎﻳﻲ از‬
‫ﻛﺘﺎب ﻫﻨﺮ و ﻓﻦ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﺣﺪ واﻻﻳﻲ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ ،‬در ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﻴﻮه ﻧﮕﺎرش ﺳﺎده وﻟﻲ ﻫﻤـﻮاره‬
‫ﻫﻨﺮي اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز ﻛﺘﺎب ﺳﻮم‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎره روﻳﺪاد ﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻳﺎ ﮔﺬﺷـﺘﻪ اي ﻧﺰدﻳـﻚ‬
‫ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن آورد ﻗﺒﻼ” اﻇﻬﺎر ﻣﻲ دارد ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ را »ﺑﺎ ﻛﻼم ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ« ﻣﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧـﺪه‬
‫ﺳﻠﻴﻘﻪ اي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ ﻟﻄﻴﻒ دارد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﺗﻄﺎﺑﻖ ﺑـﺴﻴﺎر ﻋـﺎﻟﻲ ﺑـﻴﻦ ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ و ﻧﺤﻮه ﺑﻴـﺎن او وﺟـﻮد دارد؛ ﻫـﺮ ﻣـﺎﻫﻴﺘﻲ ﻛـﻪ ﻣﻮﺿـﻮع داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺷـﻴﻮه ﻧﮕـﺎرش ﻧﻴـﺰ از آن‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺗﺼﺎوﻳﺮ و ﻣﻨﺎﻇﺮ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲ ﻛـﺸﺪ ﺷـﻴﻮه اي ﮔـﺴﺘﺮده‪ ،‬آرام و‬
‫ﻫﻨﺮي آراﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﺸﺒﻴﻬﺎت و اﺳﺘﻌﺎرات ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ روﻳﺪاد ﻋﺎدي ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻟﺤﻦ و ﺑﻴﺎن ﻣﻮﺟﺰ‪ ،‬ﺳﺎده و ﺻﺮﻳﺢ روزﻣﺮه اراﺋﻪ ﻣﻲ ﮔﺮدد و زﻣﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ داوري ﻳﺎ ﺳـﺘﺎﻳﺶ ﻣـﻲ ﭘـﺮدازد‬
‫ﺷﻴﻮه ﻣﻮﻗﺮ و ﺟﺪي ﻳﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪.‬‬

‫اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‬

‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي دروﻧﻲ و ﺑﺮوﻧﻲ را در ﻧﻈـﺮ دارﻳـﻢ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎم آﻧﻬـﺎ از اﻋﺘﻘـﺎدي‬
‫راﺳﺦ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﮔﺴﺘﺮده‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدي ﺟﺪي‪ ،‬ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﻲ ﻋﺎﻟﻲ‪ ،‬ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺘﻲ ﻣﺜﺒﺖ‪ ،‬ﺗﻼﺷـﻲ ﻛﻨﺠﻜﺎواﻧـﻪ و‬
‫ﺳﻠﻴﻘﻪ اي ﻫﻨﺮي ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﻗﺎﺑﻞ درك ﻣﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﭼـﺮا ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺳـﺪه ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻤﺎدي در ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ارﻣﻨﻲ ﻧﻘﺸﻲ ﺣﺎﻛﻢ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ ﻛﺎر ﻋﻈـﻴﻢ ﺧـﻮد ﻫﻤـﻮاره ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺗﺄﺛﻴﺮ او ﺑﺮ روي ادﺑﻴﺎت ارﻣﻨﻲ در ﻃﻲ ﺳﺪه ﻫﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻫﺮ‬
‫ﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ آن را ﺑﺴﻴﺎر ﻋﻈـﻴﻢ ارزﻳـﺎﺑﻲ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺑـﺴﻴﺎري از ﻣﻮرﺧـﺎن ﺑﻌـﺪي )ﺳـﺒﺌﻮس‪ ،‬ﻏﻮﻧـﺪ‪ ،‬ﺟـﺎﺛﻠﻴﻖ‬
‫ﻫﻮاﻧﺲ‪ ،‬آﺳﻮﻏﻴﻚ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ( ﺷﻜﻞ و ﺷﻴﻮه ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري اﺑﺪاﻋﻲ او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و اﻟﮕﻮي ﻛـﺎر ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻗﺮار داده اﻧﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎ و روﻳﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ از ﺑﻮﺗﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ او ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻧـﺪ ﺑـﺪون‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺠﺪد ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ” از ﻃﺮف ﻛﻠﻴﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻌﺪي ﻣﻮرد ﭘـﺬﻳﺮش ﻗـﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳـﻲ و ﺑﻴـﺎن‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎي آﻧﺎن و وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري ﻣﺨـﺘﺺ ﺧـﻮرﻧﻲ اﺳـﺖ و در ﻃـﻲ ﺳـﺪه ﻫـﺎ داﺋﻤـﺎ” از آن‬
‫ﭘﻴﺮوي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﺮ روي اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﻫـﺎ‪ ،‬ﺟﻬـﺎن ﺑﻴﻨـﻲ و ﺳـﻠﻴﻘﻪ ﺧﻮاﻧﻨـﺪه‬

‫‪٤٧‬‬
‫ارﻣﻨﻲ ﻧﻬﺎده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﻠﻲ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ او‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻫﺎﻳﻚ‪ ،‬آرام‪ ،‬ﺗﻴﮕﺮان و دﻳﮕﺮان اﻓﺮاد‬
‫ﻣﺤﺒﻮب ﻣﻠﺖ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﻣﻠﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﺧﻼف اﻳﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن اﺣـﺴﺎس ﻛـﺮد و ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﺧـﻮد‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﻴﻬﻦ دوﺳﺘﻲ آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ ﻣﻠﺖ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪ زﻳﺮا ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ داراي ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﺒﺎﺷـﻨﺪ‬
‫ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﻲ روﻧﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬاري ﺑﺮ روي اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﻗﻠﺐ ارﻣﻨﻴﺎن ﻣﻲ ﺗـﻮان ﻳﻐﻴـﺸﻪ و از ﻧﻈـﺮ‬
‫روﺣﻴﻪ اﻧﺘﻘﺎدي ﭘﺎرﭘﺘﺴﻲ را ﺑﺎ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮد؛ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻛﻠﻴﻪ ﺧﻄﻮط ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻫـﻴﭻ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﮕـﺎر‬
‫دﻳﮕﺮي را ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﺎ وي ﻗﺎﺑﻞ ﻗﻴﺎس ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﻧـﺎم ﺑـﺮد‪ .‬او ﻣﻤﻠـﻮ از ﺑﺮﺗـﺮي ﻫـﺎ و ﻛﺎﺳـﺘﻲ ﻫـﺎ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دوران او و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﺎدرﺳﺖ و ﻧﺎﻗﺺ او ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺗﺮي ﻫﺎﻳﺶ ارزش‬
‫و ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻣﺦ و ﺧﺎص او را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن‪ ،‬اﻫﻤﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ اﺛﺮ دﮔﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﺗﺎرﻳﺦ دوره ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﺧﺎﻟﻲ از ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻫﺎ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮﺛﻖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺘـﺎب‬
‫درﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨـﺴﺖ ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد و ﻗﺎﺑـﻞ دﺳـﺘﺮس ﺑﻮدﻧـﺪ ﻣـﺎ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻧﺠﻴﮕﺮي ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻤﻲ داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬اﺛﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺎﻇﺮ و ﺷﺎﻫﺪ و ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻳﻚ‬
‫دوره و ﺑﺪون اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ در ﻣﻲ آﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻛﻬﻨﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ﺣﺎل ﻫﺮ ﻗﺪر ﻫـﻢ ﻛـﻪ‬
‫واﻗﻌﻴﺎت ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻛﻮرﻳﻮن‪ ،‬ﻳﻐﻴـﺸﻪ و ﺳـﺒﺌﻮس‪ .‬اﻣـﺎ اﺛـﺮ ﻣـﻮﻟﻔﻲ ﻛـﻪ از‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﺪ دﻳﺮ ﻳﺎ زود ﻛﻬﻨﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬دوم اﻳﻦ ﻛﻪ از ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺗـﺎرﻳﺦ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﭼﻮن دﻳﮕﺮ ﻋﻠﻮم ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺘﻮا و ﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﻴـﺸﺮﻓﺖ ﺑـﺴﻴﺎري ﻛـﺮده ﺗﻐﻴﻴـﺮ و ﺗﺤـﻮل ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎوي ﭼﻨﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼ” ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﻪ آن ﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي ﻣﺮدم‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﺻﻨﺎﻳﻊ و ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬رواﺑﻂ ﻃﺒﻘـﻪ ﺣـﺎﻛﻢ و زﻳـﺮ دﺳـﺖ‪ ،‬در آﻣـﺪﻫﺎ و‬
‫ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎي ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﺎت ﺣﻤﻞ و ﻧﻘﻞ‪ ،‬رواﺑﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻫﺎي ﺷﺎﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﻣﺪه؛ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻠﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﺸﻒ و ﺑﺮرﺳﻲ و ﻣﻨﺘـﺸﺮ‬
‫ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻳﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺎوش ﻫﺎﻳﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﺷﻴﺎء ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬آرﺷﻴﻮﻫﺎي ﺧﻂ ﻣﻴﺨﻲ ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻛﺸﻒ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻜﻪ ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ﻛﻪ ﮔﻮاه ﻣﺴﻠﻢ ﻣﻮﺟﻮدﻳﺖ و دوران آﻧﻬﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻣﺮﺗﺐ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬ﻳﺎدﮔﺎرﻫـﺎي ﺗـﺎرﻳﺦ دوران ﺑـﺴﻴﺎر ﻛﻬـﻦ‪،‬‬
‫اﻟﻮاح ﻫﻴﺮوﮔﻠﻴﻒ و ﻣﻴﺨﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﻄﺒﻴﻘـﻲ زﺑـﺎن ﻫـﺎ‬
‫اﻣﻜﺎﻧﺎت ﮔﺴﺘﺮده اي در ﺟﻬﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ ﭘﻴﺪاﻳﻲ و ﻣﻨﺸﺎء ﻣﺮدﻣﺎن ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ آﻧﻬﺎ و ﺗﻤﺎس‬
‫اﻳﺸﺎن ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﺮدم را ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺎدﮔﻲ ﻧـﺎم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ارﻣﻨـﻲ‪ ،‬آرﺷـﺎك‪،‬‬
‫واﻏﺎرش‪،‬آرﺗﺎﺷﺲ‪ ،‬ﺗﻴﺮداد‪ ،‬ﺧﺴﺮو‪ ،‬وراﻣﺸﺎﭘﻮه و دﻳﮕﺮان را ﻣﻲ ﺧﻮاﻧـﺪﻳﻢ و آﻧﻬـﺎ را ارﻣﻨـﻲ اﺻـﻴﻞ ﻣـﻲ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻴﻢ اﻛﻨﻮن ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻫﺎ ﻧﺎم ﻫﺎي ﭘﺎرﺗﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺣﺪاﻗﻞ اﻓﺮادي ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬
‫ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﻮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﺤﺘﻮاي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧـﺪازه دﮔﺮﮔـﻮن ﺷـﺪه اﻧـﺪ اﻛﻨـﻮن‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻣﺮوزي ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﻣـﺎ را ﺑـﺮآورده ﻛﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻫـﻢ ﻣﺤﺘـﻮاي آن‬

‫‪٤٨‬‬
‫ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ و رﻫﺒﺮان دﻳﻨﻲ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻣﻨﺎﺑﻊ آن ﻧﺎﻗﺺ‪ ،‬ﺗﺼﺎدﻓﻲ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫وﻳﮋه آن ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺎرﻧﺪه وﻳﺮاﻳﺶ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧـﻪ اي دﻳﮕـﺮ و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر و اﻫﺪاف دﻳﮕﺮ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬اﻫﻤﻴـﺖ ﺧـﻮد را‬
‫ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ارزش ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻨﺒـﻊ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺧﻮدش اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ دوران ﻫﺎﻳﻚ )ﻏﻴﺮ از ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣـﻪ ﻫـﺎ(‪ ،‬ﺳـﺮودﻫﺎي ﻣﺮدﻣـﻲ و ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻣﻮﻟﻒ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ واﻏﺎرﺷﺎك‪ ،‬ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن ﻣﻨﺸﺎء ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻧﺎﺧـﺎراري ﺑﻴـﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه آن ﻫﻢ ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه داﻧـﺴﺘﻪ ﻳـﺎ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‪ ،‬داﺳـﺘﺎن ﻫـﺎي ﻳﺮواﻧـﺪ و آرﺗﺎﺷـﺲ‪،‬‬
‫واﻏﺎرش‪ ،‬ﺧﺴﺮو و ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﻧﻴﺰ ﺗﻴﺮداد‪ ،‬ﺳﺮ ﺗﺎﺳـﺮ ﻛﺘـﺎب ﺳـﻮم‪ ،‬ﺑﺨـﺶ ﻧﺨـﺴﺖ ﺗـﺎ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت وﻳﺮاﻳﺶ ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺎوﺳﺘﻮس‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ﻛـﺎري ﻣﺨـﺘﺺ ﺑـﻪ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه آن‬
‫دوران ﺑﺠﺰ از ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﺴﺒﻲ ﻛﻮرﻳﻮن ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ از ﺣﻴﺚ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻓﺎﻗﺪ ارزش ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬
‫او از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮ ﺗﺤﺖ دﺳﺘﺮس ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻮن اوزﺑﻴﻮس‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻻﺑﻮﺑﻨﺎ‪ ،‬ﭘﺮﻣﻠﻴـﺎﻧﻮس و ﺟـﺰ‬
‫آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻳﺎ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ از ﺳﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ اﻫﻤﻴـﺖ ﻓـﺮاوان را دارد ﻛـﻪ اﻣﻜـﺎن‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻠﻴﻘﻪ ﻫﺎ و ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﺘﺮﻗﻲ ﺗﺮﻳﻦ و ﻓﺮزاﻧﻪ ﺗﺮﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ‬
‫را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺳﺎزد؛ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ اﺛﺮ او ﻫﻴﭻ ﮔﺎه ﻛﻬﻨﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد و اﻫﻤﻴـﺖ آن روز ﺑـﻪ روز ﻓﺰوﻧـﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﻳﺎﺑﺪ و ارزش ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري او ﭼﻨﺎن زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﺳﺮﺳﺨﺖ او را ﺑﻪ اﻗـﺮار و اﻋﺘـﺮاف‬
‫وا ﻣﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺎره ﺧﻮرﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ او‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎد ﺷﺪ ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﻞ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ ارﻣﻨـﻲ و ﺧـﺎرﺟﻲ ﺑـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي ﮔـﺴﺘﺮده و‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺧﻮد در ﺑﺎره ﺧﻮرﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ او ﭘﮋﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ و ارزﻳﺎﺑﻲ اﻳﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ ﻫـﺎ‬
‫در ﺣﻮﺻﻠﻪ اﻳﻦ ﻣﻘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺳﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ (1‬زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ‪ (2 ،‬اﻋﺘﺒﺎر و ‪ (3‬ﻣﻨﺎﺑﻊ آن‬
‫زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‬
‫در ﻣﻮرد زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﻻﻛﺮوز در ﻧﻴﻤﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺪه ﻫﺠﺪﻫﻢ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻮد ﻣﺒﻨﻲ ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺪه ﻧﻬﻢ ﻳـﺎ دﻫـﻢ ﻣـﻴﻼدي در دوران ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴـﺎن در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﺎﺑﺮد ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺒﺮد‪ 186‬را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺪرك و دﻟﻴﻞ اراﺋﻪ ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ‬
‫ﻧﻈﺮ ﭘﺮوﻛﻮﭘﻴﻮس‪ 187‬در ﺳﺪه ﺷﺸﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ژوﺳـﺘﻴﻨﻴﻦ‪ 188‬ﺑﻨـﺎ ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻻﻛـﺮوز‬

‫‪ bayberd - 186‬ﻳﺎ ‪ baybert‬ﺷﻬﺮي در ‪ 121‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﻤﺎل ﺑﺎﺧﺘﺮي ارض روم )ﻛﺎرﻳﻦ ﺳﺎﺑﻖ( ﻛﻪ در ﺳﺪه ﺳﻮم‬
‫ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد دژ ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ ﺑﻮد و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ از آن ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻳﺮاﻧﻪ ﻫﺎي دژ ﺗـﺎ اﻣـﺮوز ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫اﺳﺖ و روي آﺛﺎر ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي وﺟﻮد دارد‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ procopios - 187‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺑﻴﺰاﻧﺴﻲ ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ در ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ زاده ﺷﺪ و ﭘﺲ از ‪ 592‬در ﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬وي‬
‫ﻛﺎﺗﺐ و ﻣﺸﺎور ﺣﻘﻮﻗﻲ ﺑﻠﻴﺴﺎرﻳﻮس ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮدار ﻳﻮﺳﺘﻴﻨﻴﺎن )ﻳـﺎ ژوﺳـﺘﻴﻨﻴﻦ( ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘـﺮﻳﻦ اﺛـﺮش “ﺗـﺎرﻳﺦ”‬

‫‪٤٩‬‬
‫اﻧﻌﻜﺎﺳﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﻧﻴﺎورد‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺪه ﻧﻮزدم ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ در ﻣﻘﺎﻟﻪ اش در داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴـﺎ ﺑﻄـﻮر‬
‫ﻗﻄﻌﻲ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻴﻤـﻪ ﻧﺨـﺴﺖ ﺳـﺪه ﻫﻔـﺘﻢ در ﻣﻴـﺎن ﺳـﺎﻟﻬﺎي ‪632 -642‬‬
‫ﻣﻴﻼدي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﮕﺎرﻧﺪه آن ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺘـﺮﺟﻢ ﻧﺎﻣـﺪار ﺳـﺪه ﭘـﻨﺠﻢ ﻣـﻴﻼدي ﻧﺒـﻮده ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﻧﺎﺷﻨﺎس در زﻳﺮ ﻧﻘﺎب او ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﭼﻨﺪ ﻣﺪرك و دﻟﻴﻞ اراﺋﻪ‬
‫ﻣﻲ داد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ :‬در ﺗﺎرﻳﺦ او ﻫﺎﻳﻚ اول‪ ،189‬دوم‪ ،‬ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ذﻛﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻲ‬
‫داﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﺑﻪ دﺳﺖ ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ‪ 190‬ﺑﻪ ﺳﺎل ‪596‬م‪ .‬ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ در ﺗﺎرﻳﺦ ذﻛﺮ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر دوم در ﻫﻨﮕﺎم ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺎ ﺑﻲ ﺗﻲ ﻧﻴﻪ‪ 191‬رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ )‪ (16 ،III‬و ﻣـﺎ ﻣـﻲ‬
‫داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 608‬ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ‪ .192‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ ﻛﺘﺎب »ﺟﻬﺎن‬
‫ﻧﻤﺎي« )ﻳﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي( ﻗﺪﻳﻤﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ داد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺗـﺪوﻳﻦ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .193‬اﻣﺎ ﻣﺒﺎرزه ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺟﺪﻳﺪﺗﺮ ﺑﻮدن ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ در ﺳﺎل ‪ 1892‬ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﻛـﺎرﻳﺮ‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮي آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ و او در ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ﺧﻮد ﻛﻮﺷﻴﺪ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﻛﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﻣﻔﺼﻞ و ﻣﺨﺘﺼﺮ ارﻣﻨـﻲ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴـﺴﺎﻳﻲ ﺳـﻘﺮاط و ﺗـﺬﻛﺮه ﺳﻠﺒـﺴﺘﺮوس‬
‫‪195‬‬
‫ﻣﻨﻀﻢ ﺑﻪ آن ﻛﻪ در اواﺧﺮ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺗـﺬﻛﺮه ﺑﺎﺳـﻴﻞ ﻗـﺪﻳﺲ‪) 194‬ﺑﻮاﺳـﻄﻪ ﺳـﻘﺮاط(‪،‬ﻣـﺎﻻﻻ‬

‫)‪ (Istorikon‬ﻧﺎم دارد و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺸﺖ ﻛﺘﺎب اﺳﺖ و ﺷﺮح ﺟﻨﮓ ﺑﺎ اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬واﻧﺪال ﻫﺎ و ﮔﻮت ﻫﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺛﺮ‬
‫اﺳﺎﺳﺎ” ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺎم ﻳﻮﺳﺘﻴﻨﻴﺎن اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪482 -565) Justinianus - 188‬م‪ (.‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺷﺮﻗﻲ )‪527 -565‬م‪ (.‬ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻗﺒﺎد اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﺑﺎ اﻳﺮان ﺟﻨﮕﻴﺪ‬
‫و ﻫﺮ ﺑﺎر ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد‪ .‬وي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺪوﻳﻦ و ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺴﺠﻴﻞ ﻗﺎﻧﻮن روﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن او ﺗﺤﻘﻖ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﺎم ﺧﻮد را‬
‫ﺟﺎوداﻧﻲ ﻛﺮد‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ - 189‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي ﻫﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺗﺸﻜﻴﻞ اﺳﺘﺎﻧﻲ را ﻣﻲ داد‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ - 190‬ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ دوم اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺷﺮﻗﻲ )‪685 -711‬م‪) (.‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ bithynia - 191‬در ارﻣﻨﻲ ﺑﻴﻮﺗﺎﻧﻴﺎ ‪ ،biutania‬از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ آﺳﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ در ﻛﻨـﺎر درﻳـﺎي ﺳـﻴﺎه‪) .‬ا‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬
‫‪ - 192‬ﺷﺎﭘﻮر دوم در ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﻣﻴﻼدي ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ .‬وي دﻫﻤﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ و ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﺮﻣﺰ دوم ﻣﻴﺎن ﺳـﺎل ﻫـﺎي‬
‫‪ 310 -379‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد و ﻳﻮﻟﻴﺎﻧﻮس ﻗﻴﺼﺮ روم )‪331 -363‬م‪ (.‬را ﺷﻜﺴﺖ داد‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ - 193‬اﻳﻦ اﻃﻠﺲ ﺟﻌﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ اﺛﺮ آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ )‪ 605 -610‬ﺗﺎ ‪685-690‬م‪ (.‬ﻓﻴﻠـﺴﻮف‪ ،‬رﻳﺎﺿـﻴﺪان‪ ،‬ﻓـﻀﺎ ﺷـﻨﺎس‪،‬‬
‫ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺷﻨﺎس و ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻋﻠﻮم دﻗﻴﻖ و ﻃﺒﻴﻌﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﺛﺮ ﻣﻨﺒﻊ ارزﺷﻤﻨﺪي در ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻗﺎره ﻫﺎي‬
‫اروﭘﺎ‪ ،‬آﻓﺮﻳﻘﺎ و آﺳﻴﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‪ ،‬آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬ﻗﻔﻘﺎز ﺷﻤﺎﻟﻲ‪،‬آﺳﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ و‬
‫ﺟﺰ اﻳﻦ ﻫﺎ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ Basilios - 194‬ﺑﺎزﻳﻞ ﻳﺎ ﺑﺎﺳﻴﻞ ﻗﻴﺼﺮي ﻳﺎ ﺑﺎﺳﻴﻞ ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﺑﺎﺳﻴﻞ ﻛﺒﻴﺮ ﻳﺎ ﺑﺎﺳﻴﻠﻴﻮس‪ ،‬در ﺣـﺪود ‪ 329‬م‪ .‬در ﻗﻴـﺼﺮﻳﻪ‬
‫زاده ﺷﺪ‪ .‬از ‪ 370‬اﺳﻘﻒ آﻧﺠﺎ ﺑﻮد و در ‪ 379‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬از ﭘﺪران ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺎﻟﺒﺘﺮﻳﻦ اﺛـﺮش »ﺷـﺶ روز«‬
‫)‪ (Hexaemeron‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎوي ﻧﻪ ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻋﺎﻣﻪ ﻓﻬﻢ در ﺑﺎب اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺧﻠﻘﺖ ﺷﺶ روزه ﺟﻬﺎن در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﺛﺎر او ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻘﻲ ﺑﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬آﺛﺎر او در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺑـﻪ ارﻣﻨـﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫ارﻣﻨﻴﺎن او را ﺑﺎرﺳﻎ ﻛﺴﺎراﺗﺴﻲ ‪ barsegh kesaratsi‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٥٠‬‬
‫)ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪه ﺷﺸﻢ(‪ ،‬وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻓﺼﺢ )در اواﻳﻞ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ(‪ ،‬ﭘﺮوﻛﻮﭘﻴـﻮس ﻗﻴـﺼﺮي )ﻧﻴﻤـﻪ دوم ﺳـﺪه‬
‫ﺷﺸﻢ(‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻛﺎرﻳﺮ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 1893-94‬در ﻧﺸﺮﻳﻪ “ﻫﺎﻧـﺪس آﻣـﺴﻮرﻳﺎ”‪ 196‬در‬
‫وﻳﻦ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ در ‪ 1897‬ﻣـﺴﺮوپ در ﻣﻮﺳـﺴﻴﺎن در واﻏﺎرﺷـﺎﺑﺎد ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻫـﺎي ﻣﺠـﺪد‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺳﻘﺮاط و ﺿﻤﻴﻤﻪ آن ﺗﺬﻛﺮه ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس را ﻣﻨﺸﺮ ﻧﻤﻮد )ﺳـﻘﺮاط ﻛﺒﻴـﺮ و ﺳـﻘﺮاط‬
‫ﺻﻐﻴﺮ(‪ .‬ﻧﺎﺷﺮ در ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻣﻔﺼﻞ ﺧﻮد اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺳﻘﺮاط را ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﭘﺲ ﺑﻪ ﻫـﻴﭻ‬
‫وﺟﻪ از ﻣﺘﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ از ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس ﺳﻮد ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫از اﻧﺘﺸﺎر ﻛﺘـﺎب‪ ،‬دو ﭘﮋوﻫـﺸﮕﺮ ﻛـﺎﻣﻼ” ﻣـﺴﺘﻘﻞ از ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻴﺎﺑـﺎن )ﻧـﺸﺮﻳﻪ »آرارات«‪ 1897 197‬ص‬
‫‪ (422‬و ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ )»ﻫﺎﻧﺪس آﻣﺴﻮرﻳﺎ« ‪ (1893‬ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﻣﻔﺼﻞ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ را ﻣﻄـﺮح ﻛﺮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ واژه ﺑﻪ واژه از ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ ﺗﺬﻛﺮ ه ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس اﺧﺬ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎل ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﻌـﻪ ﺟﺎﻟـﺐ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ‪:‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ در ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ )‪:(67 ،III‬‬
‫»از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﻲ و ﺗﻜﺒﺮ در رﻓﺘﺎر او ﻫﺮﮔﺰ رﺳﻮخ ﻧﻜﺮد ﺑﻠﻜﻪ در ﻋﻴﻦ ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﻧﻴﻚ ﺧﻮاﻫﻲ‬
‫و ﺧﻴﺮاﻧﺪﻳﺸﻲ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻋﺎدات ﻣﻠﻜﻮﺗﻴﺎن ﺑﺮ ﻫﻤﻪ آﺷﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا او ﭼﻬﺮه اي ﭼـﻮن ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن و‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﺑﺎرور داﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ درﺧﺸﺎن‪ ،‬ﻛﺮدارش ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎراﻧـﻪ‪ ،‬ﭘﻴﻜـﺮش ﺷـﻜﻮﻫﻤﻨﺪ‪ ،‬ﻋـﺎداﺗﺶ ﺑـﻲ‬
‫ﻫﻤﺘﺎ ‪ ،‬ﭘﻨﺪﻫﺎﻳﺶ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺎورﻫﺎﻳﺶ راﺳﺦ‪ ،‬اﻣﻴﺪش ﺻﺒﻮراﻧﻪ‪ ،‬ﻋﺸﻘﺶ ﺑﻲ رﻳﺎ و آﻣﻮزﺷﺶ دﻟﻨﺸﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺎي ﻧﻴﻚ او را ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮﺷﻤﺮم‪ ،‬ﺳﺨﻨﻢ را ﺑﻪ ﻣﺮاﺳـﻢ ﺧﺎﻛـﺴﭙﺎري او ﺑـﺎز ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮداﻧﻢ«‪.‬‬
‫در ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس ﻣﻔﺼﻞ ﻧﻴﺰ روش واژه ﺑﻪ واژه ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ ﺗﻔـﺎوت ﻫـﺎي زﻳـﺮ‪ :‬در اﻳﻨﺠـﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرات “اﻧﺪﻳﺸﻪ اي ﺑﺎرور” و “آﻣﻮزﺷﺶ دﻟﻨﺸﻴﻦ” ﻛﻪ اﺿﺎﻓﺎت ﺧﻮرﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ دﻳﺪه ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪) .‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻛﺮدن ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪه اﻟﻔﺒﺎي ارﻣﻨﻲ و آﻣﻮزﮔﺎر ارﻣﻨﻴﺎن(‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺟــﺎي “ﻧﻴﻜﺨــﻮاه”‪ 198‬ﺗــﺬﻛﺮه ﺳﻠﺒــﺴﺮوس واژه “ﺧﻴــﺮ ﺧــﻮاه”‪ 199‬و ﺑــﻪ ﺟــﺎي “درﺧــﺸﺎن”‪ 200‬واژه “ﻣﻴــﺎن‬

‫‪ John malala - 195‬ﻳﺎ ﻳﻮﺣﻨﺎي ﺧﻄﻴﺐ اﻫﻞ اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ‪ ،‬ﺣﺪود ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 518‬ﺗﺎ ‪ 565‬ﻣﻲ زﻳﺴﺖ او ﺗﺎرﺧﻨﮕﺎر ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ‬
‫و ﺑﻴﺰاﻧﺴﻲ و ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﺛﺮ اﺧﻴﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺴﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ اﺳﺖ و ﭼﻮن ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻴﺎﻧـﻪ‬
‫دارد در ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺎي ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮي ژرف داﺷﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ Handes-amsoria - 196‬ﻣﺠﻠﻪ ادواري ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻧﺘﺸﺎرات رﺳﻤﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺨﻴﺘﺎرﻳﺎن وﻳﻦ ﻛﻪ از ﺳـﺎل‬
‫‪ 1887‬در وﻳﻦ ﭼﺎپ ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ Ararat - 197‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ارﮔﺎن رﺳﻤﻲ ﻣﻘﺮ ﻛﻞ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ارﻣﻨﻴﺎن در اﭼﻤﻴﺎدزﻳﻦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻛﻪ در ﺳﺎل ﻫﺎي ‪1868 -1919‬‬
‫در اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺸﺮﻳﻪ ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻗﻔﻘﺎز اﺳﺖ و در آن ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻫـﺎ در ﺑـﺎره‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮ ه ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ادﺑﻴﺎت ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﺴﺎﺋﻞ ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪lavak’am-198‬‬
‫‪bariak’am-199‬‬

‫‪٥١‬‬
‫درﺧﺸﺎن”‪ 201‬ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻟﻐﻮي ‪ dia-lampo‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و دﻟﻴـﻞ ﻏﻴـﺮ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺮدﻳـﺪي‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻼواﺳﻄﻪ ﺗﺬﻛﺮه از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از واژه اي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي واژه ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻤﻮل “ﻣﻴﺎن درﺧﺸﺎن” ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﻋﺒﺎرت “ﺑﻪ وﻳﮋه ﺳـﺨﻨﻢ‬
‫را ﺑﻪ ﻛﺎرﻫﺎ واﻋﻤﺎل او ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﻢ” )ص ‪ (699‬ذﻛﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ آن را ﺑـﻪ ﺧـﺎك ﺳـﭙﺎري‬
‫ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺸﻒ ﭼﻨﺎن ﺗﺤﻮﻟﻲ در ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎ اﻳﺠﺎد ﻛﺮد ﻛـﻪ ﺑـﺴﻴﺎري از اﻓـﺮاد ﻣـﺮدد ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫ﻛﺎرﻳﺮ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺣﺘـﻲ ﻣـﺴﺮوپ وارﺗﺎﭘـﺖ ﻧﺎﺷـﺮ ﺳـﻘﺮاط ﻧﻴـﺰ در “آرارات” )‪ 1898‬ص ص ‪-173‬‬
‫‪ (165‬ﻣﻘﺎﻟﻪ اي ﻧﻮﺷﺖ و در آن از دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي ﺧﻮد ﻣﻨﺪرح در ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻛﺘـﺎب دال ﺑـﺮ ﻋـﺪم اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ ﺗﺬﻛﺮه ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻛﺎرﻳﺮ و ﻫﻤﻔﻜﺮاﻧﺶ ﺑﺪون اﻧﺘﻘﺎد و ﻧﻔﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻲ از ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﺎن‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮراﻳﺮ ﺑﻴﻮزاﻧﺪاﺗﺴﻲ‪ 202‬و ﻛﻮﻧﻴﺒﺮ را در اﻳﻨﺠـﺎ ﻳـﺎدآور ﻣـﻲ ﺷـﻮﻳﻢ‪ .‬ﺷـﺨﺺ ﻧﺨـﺴﺖ در ﻳـﻚ رﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﻘــﺎﻻت )“ﻣــﺴﺎﺋﻞ ادﺑﻴــﺎت ﻗــﺪﻳﻢ ارﻣﻨــﻲ” ﺟﺮﻳــﺪه “ﻣــﺸﺎك”‪ 203‬ﺳــﺎل ‪ 1898‬ﺷــﻤﺎره ﻫــﺎي ‪،192‬‬
‫‪،217 ،193،195،203،216‬ﺳﺎل ‪ 1899‬ﺷﻤﺎره ﻫﺎي ‪ 16‬و ‪ (17‬ﺑﺪون ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ ﻧـﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮرﻧﻲ از ﻣﺘﻦ ﺗﻠﺨﻴﺺ ﺷﺪه ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﺮده ﺑﻠﻜـﻪ ﺗﺨﻠـﻴﺺ ﻛﻨﻨـﺪه از ﺧـﻮرﻧﻲ اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺴﺮوپ وارﺗﺎﺑﺖ از آن دﻓﺎع ﻣﻲ ﻛﺮد(‪ .‬او در ﻣﻮرد ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس ﻛﺒﻴﺮ اﻇﻬـﺎر‬
‫ﻧﻈﺮ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ اي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻛﻮﻧﻴﺒﺮ ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﺟﺎﻟﺐ ﺗﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﺑـﺎ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ ﻧﻈﺮﻳـﺎت‬
‫ﻛﺎرﻳﺮ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻨـﺼﺮف ﺷـﺪه ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ را‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬او در ﺳﺎل ‪ 1901‬در ﻳﻚ ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻟﻤـﺎﻧﻲ ﻣﻘﺎﻟـﻪ اي ﻧﻮﺷـﺖ )ﻛـﻪ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ارﻣﻨﻲ آن در »ﻫﺎﻧـﺪس آﻣـﺴﻮرﻳﺎ« در ﺷـﻤﺎره ﻫـﺎي ژاﻧﻮﻳـﻪ و ﻣـﺎرس ‪ 1902‬ﺑـﻪ ﭼـﺎپ رﺳـﻴﺪ( و در آن‬
‫ﻗﻄﻌــﺎﺗﻲ از اﺛــﺮ ﺧــﻮرﻧﻲ را ﻣــﻮرد ﺑﺮرﺳــﻲ ﻣﺎﻫﺮاﻧــﻪ ﻗــﺮار داد ﻛــﻪ از ﺳــﻘﺮاط ﻛﺒﻴــﺮ و ﺻــﻐﻴﺮ‪ ،‬ﺗــﺬﻛﺮه‬
‫ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس‪ ،‬ﻣﺎﻻﻻ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ از ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ در دﺳﺘﺮس ﻛﺎرﻳﺮ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ ﻗﺮار داﺷـﺖ ﻣـﺎﺧﻮذ ﻣـﻲ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﻛﺎرﻳﺮ و ﭘﻴﺮواﻧﺶ آن ﻫﺎ را ﻣﻮرد ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻗﺮار داده ﻧﺘﺎﻳﺞ زﻳﺮ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ از ﺳـﻘﺮاط‬
‫ﺻﻐﻴﺮ و ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس ﺻﻐﻴﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﺮده ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ ﺗﺨﻠﻴﺺ ﻛﻨﻨﺪه اﻳﻨﻬﺎ از ﺧﻮرﻧﻲ اﺳـﺘﻔﺎده ﻧﻤـﻮده‬
‫اﺳﺖ )ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ را ﻧﻮراﻳﺮ ﺑﻴﻮزاﻧﺪاﺗﺴﻲ و ﭘﻴﺶ از او ﻣﺴﺮوپ وارﺗﺎﭘﺖ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ(‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ از‬
‫ﺳﻘﺮاط ﻛﺒﻴﺮ و ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس در واﻗﻊ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ وﻟﻲ اﻳﻨﻬﺎ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ” ﻣﻮرد ﻗﺒـﻮل ﺑـﻮد‬

‫‪p’aydsar-200‬‬
‫‪t’ramap’aysaratsial-201‬‬
‫‪ Norayr Biuzandatsi - 202‬ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس و زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس ﻧﺎﻣﻲ ارﻣﻨﻲ )‪) .(1844 -1916‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ me’shak - 203‬روزﻧﺎﻣﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ و ادﺑﻲ ارﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 1872 -1921‬ﺑﺎ ﺑﺮﺧـﻲ وﻗﻔـﻪ ﻫـﺎ در‬
‫ﺗﻔﻠﻴﺲ اﻧﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار و ﺳﺮدﺑﻴﺮ آن ﮔﺮﻳﮕﻮر آرزروﻧﻲ ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬

‫‪٥٢‬‬
‫در ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﻴﻠﻮن ﺗﺮاﻛﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺸﺘﺮ و در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬زﺑﺎن و ﺳﺒﻚ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻳﺎدآور زﺑﺎن ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ارﺷﺪ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺖ )ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﺮ‬
‫را ﻧﻮراﻳﺮ ﺑﻴﻮزاﻧﺪاﺗﺴﻲ اﺑﺮاز داﺷﺘﻪ ﺑﻮد وﻟﻲ ﻣﻘﺎﻻﺗﺶ دﭼﺎر وﻗﻔﻪ ﺷﺪ(‪ .‬اﺛﺮ ﻣﺎﻻﻻ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻨﺒـﻊ ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﻫﺮ دو اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﺳـﺪه ﭼﻬـﺎرم ﻧﻴـﺰ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ روﻳﻪ ﻫﺎ و ﺗﻜﺬﻳﺐ ﻫﺎ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮدن ﺗﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ را ﻧـﺴﺒﺘﺎ” ﺑـﺮ ﻃـﺮف‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺘﻲ اﺑﺮاز داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎ و اﺳﺎﺳﻲ ﻛﻪ ﻛﺎرﻳﺮ ﺑـﻪ ﻛـﺎر ﺑـﺮده ﺑـﻮد اﻫﻤﻴـﺖ‬
‫ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ن‪ .‬ﻣﺎر‪ 204‬را ﻛﻪ در ﮔﺰارﺷﻲ ﻧﻮﻳﻦ راﺟـﻊ ﺑـﻪ ﻣﺎرآﺑـﺎس اراﺋـﻪ ﺷـﺪه ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﺪارك ﺟﺪﻳﺪ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬او ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﻫﺎي ﺗﺸﺨﻴﺺ زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ‬
‫از‪ :‬اوﻻ”‪ ،‬روح ﻛﻠﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺤﺴﻮﺳﻲ ﻣﻠﻲ اﺳﺖ و ﺛﺎﻧﻴﺎ”‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻋﺎﺷﻖ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ و ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ و ﺛﺎﻟﺜﺎ” او ﭼﻨﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺿﻮح رﻳﺸﻪ و ﻣﺒﺪأ آﺷﻮري ﻳﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ آﺷﻮري‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻛﻪ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﺳـﺪه ادﺑﻴـﺎت ارﻣﻨـﻲ ﺑـﻮد‬
‫ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﭘﺲ از آن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﺗﻤـﺎﻳﻼت آﺷـﻮري اﺳـﺘﺜﻨﺎﺋﺎ” ﺑـﺎ‬
‫رﺳﻮم و ﻋﺎدات ﻛﻬﻦ ﻫﻤﮕﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد و ﺗﻤﺎﻳﻼت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آن‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﺧﻂ ﻣـﺸﻲ ﻣﻠـﻲ را در‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻣﻄﺮح ﺳﺎزد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻛﻠﻲ زﻣﺎن ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺠﺎ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ… ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ زﺑـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ن‪ .‬ﻣﺎر در ﺟﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﮔﺰارش ﻣﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ آﺷـﻮري را ﻧﻜـﻮﻫﺶ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﻣـﻲ ﻛﻮﺷـﺪ‬
‫اﻫﻤﻴﺖ آﺷﻮرﻳﺎن را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ ﺗﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ آوازه داﻧﺶ و ادب آﺷﻮري ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺗـﻀﻌﻴﻒ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺒﺎرزه ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮدن ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻜﺲ‪ ،‬در اﺛﺒـﺎت ﺗﻌﻠـﻖ‬
‫اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﻪ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي ﻛﻤﻚ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ روح ﻣﻠﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ راﺳـﺘﻲ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻣـﻲ‬
‫درﺧﺸﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮاﻳﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﭘﺲ اﻳﻦ ﻳﻮﻧﺎن دوﺳﺘﻲ ﻓﻘﻂ در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮاي ارﻣﻨﻴﺎن اﻣﺮي ﻃﺒﻴﻌﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻫﺎ ﻫﻨﻮز ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻧﺸﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﻮاﻧﺎن دﺳﺘﻪ دﺳﺘﻪ ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ ﻋﻠـﻮم و‬
‫ﺗﺤﺼﻴﻞ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن )ﺑﻴﺰاﻧﺲ‪ ،‬اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ( ﻣﻲ رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻛﻮرﻳـﻮن‪ ،‬ﺧـﻮرﻧﻲ و ﻏـﺎزار‬
‫ﭘﺎرﭘﺘﺴﻲ‪) 205‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ در ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻛﺮده و ﻫﻤﺎن را در ﺑﺎره ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﮔﻴﻮد‪ 206‬ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و‬
‫در ﺻﺤﻴﻔﻪ اش وﺟﻮد »ﻣﺘﺮﺟﻢ دﻳﮕﺮ« را ﻣﺘﺬﻛﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد( ﺷﺎﻫﺪ و ﮔﻮاه اﻳﻦ اﻣﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳـﻦ ﺣـﺎل از‬
‫آﻏﺎز ﺳﺪه ﺑﻌﺪ زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﻣﻴﺎن دو ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺟﺪاﻳﻲ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ارﻣﻨﻴﺎن از ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺸﻮري ﻛـﻪ داﻧـﺸﺠﻮﻳﺎن‬

‫‪ - 204‬ﻧﻴﻜﻼي ﻣﺎر )‪ (1864 -1934‬ﺧﺎورﺷﻨﺎس ﺷﻮروي‪ ،‬ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس و زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ ghazar parp’etsi - 205‬ﻣﻮرخ ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪gyut’ - 206‬‬

‫‪٥٣‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ اﻓﻜﺎر ﺧﺎﻟﺪوﻧﻲ‪ 207‬ﻣﺒﺘﻼ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬دوري ﻣﻲ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻃﻼﻋﺎﺗﻲ ﻧﻴﺰ درﺑﺎره ﻣـﺴﺎﻓﺮت ﻫـﺎي‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن در ﺳﺪه ﻫﺎي ﺷﺸﻢ‪ ،‬ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬از دﻳﮕﺮ ﺳﻮ‪ ،‬در اﺛـﺮ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫روح ﻣﻠﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد و ﻫﻤﻴﻦ روﺣﻴﻪ در ﺳﻄﺢ وﺳﻴﻌﻲ در اﺛﺮ ﻏﺎزار ﭘﺎرﭘﺘﺴﻲ ﻧﻴﺰ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و‬
‫ﻫﺮ دو اﻳﻨﻬﺎ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻜﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺄﺧﻮذ ﻳﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻓﺮﻫﻨـﮓ آﺷـﻮري ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ از آﻧﻬﺎ دوري ﻣﻲ ﺟﻮﻳﺪ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺨﺼﻴﺺ ﻳﻚ ﻓﺼﻞ ﻣﺠﺰا ﺑﻪ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ )‪ .(2 ،I‬اﺳـﺘﻔﺎده از ﺳـﻪ ﭼﻬـﺎر ﻣﻨﺒـﻊ‬
‫ﻣﺄﺧﻮذ ﻳﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ از آﺷﻮري آن ﻫﻢ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ اﺻﻮل ﻛﺎري ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﻨﺎﻗـﻀﻲ ﻧـﺪارد‪.‬‬
‫ﻏﻴﺮ از آن‪ ،‬در ﻣﻴﺎن ﻧﻈﺮات ﻳﺎد ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻋﺎﺷـﻖ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ و ﻋﻠﻮم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ ﭼﻨﺎن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﻨﺸﺎء ﻳﺎ ﺗـﺄﺛﻴﺮ آﺷـﻮري‬
‫دارد؛ ﺧﻮرﻧﻲ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎ” ﺑﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ دوري ﻣﻲ ﺟﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد ﻛﻪ ن‪ .‬ﻣﺎر در ﻣﻮرد زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺮدد اﺳﺖ‪ .‬او در اﺑﺘﺪا‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ او را ﻛﺎر ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ‪.‬او ﺳﭙﺲ اﻋﻼم داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﺎ‬
‫رﺳﻴﺪه وﻳﺮاﻳﺶ ﺳﺪه ‪ 6-7‬ﻳﺎ ﺑﻌﺪ از آن اﺳـﺖ ‪.‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در ﺳـﺎل ‪ 1925‬اﻳـﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ را ﻛـﺎر ﺳـﺪه ‪8-9‬‬
‫ﺷﻤﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪ زﻣﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﭘـﺲ از آن ﻫﻤـﻪ اﺳـﺘﺪﻻل ﻫـﺎي ﻗـﺪﻳﻢ و‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﺧﺎﺗﻤـﻪ ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺗﻠﻘـﻲ ﺷـﻮد و ﻣـﺎ در ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﻮﺳـﺖ اﺛـﺮ ﺧـﻮد ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان »در ﺑـﺎره ﻣﻌﻤـﺎي‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ«‪ 208‬ذﻛﺮ ﻛﺮده اﻳﻢ‪ .‬ﻛـﺎﻓﻲ اﺳـﺖ ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ در ﺗـﺎرﻳﺦ ﺳـﺒﺌﻮس و در ﻧـﺰد ﻣﻨﺒـﻊ او‬
‫ﻣﺎرآﺑﺎس ﻣﺴﻮرﻧﻲ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻪ ﻗﻄﻌﻪ و از ﻛﺘﺎب ﻧﻴﺎز ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺗﺎرﻳﺦ او ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اوﻟﻴﻪ ﺧﻮد ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﺎ ﻧﺮﺳـﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ وﻳﺮاﻳﺶ ﺷﺪه آن از ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻳﺎ ﻫﺸﺘﻢ در دﺳﺘﺮس ﻣﺎ ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻧﻴـﺰ‬
‫در ﭘﻴﻮﺳﺖ دوم ﻛﺘﺎب ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﺸﺎن داده اﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ ﻣـﻲ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ دو ﻣـﺪرك و دﻟﻴـﻞ ﺟﺪﻳـﺪ در‬
‫ﺧﺼﻮص وﻳﺮاﻳﺶ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ذﻛﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻴﺮداد و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ﺧﺎﻛﺴﭙﺎري او اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻮﻧﺪ آﻟﻴﺸﺎن ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻧﺎﻣﺪار از ﺗﺬﻛﺮه ﻫﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤـﻮده و در‬
‫اﺛﺮ ﺧﻮد “ﻫﺎﻳﺎﭘﺎﺗﻮم” ﺟﺎي داده اﺳﺖ )ﺑﺨﺶ دوم‪ ،‬ﻓﻘﺮه ‪ ،76‬ص ص ‪ .(104 -105‬آﻟﻴﺸﺎن اﻳﻦ ﻗﻄﻌـﻪ را‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ و ﻣﺎ ﺑﺎ او ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ در ﻫﻴﭻ ﻳـﻚ از ﻧـﺴﺨﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﺧﻄﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺗﺤﺖ دﺳﺘﺮس ﻣﺎ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻮﻣﺎ آرزروﻧﻲ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬

‫‪ .Chalcedon - 207‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻮراي ﺧﺎﻟﺴﺪون ﺑﺎ ﻛﺎﻟﺴﻴﺪون )‪451‬م‪ (.‬ﺑﺮاي وﺟﻮد ﻣﺴﻴﺢ دوﮔﺎﻧﮕﻲ ﻗﺎﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻌﻨﻲ‬
‫دو ﺟﻨﺒﻪ اﻟﻬﻲ و ﺑﺸﺮي‪ .‬اﻣﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﻣﻨﻲ در ﺷﻮراﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪506‬م‪ .‬در ﺷﻬﺮ دوﻳﻦ )‪ (dvin‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺗﺸﻜﻴﻞ داد‬
‫اﻳﻦ ﻃﺮز ﻓﻜﺮ ار ﻣﺮدود ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﺧﺎﻟﺪون از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻧﺸﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻲ ﺗﻲ ﻧﻴﻪ واﻗﻊ در آﺳﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ )ﻗﺎﺿـﻲ‬
‫ﻛﻮي ﻛﻨﻮﻧﻲ( ﺑﻮد ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ ”khorenatsu areghdsvadsi shurje“ - 208‬اﺛﺮ اﺳﺘﭙﺎن ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎﻧﺘﺲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات آرﻣﻔـﺎن‪ ،‬اﻳـﺮوان ‪) .1940‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬

‫‪٥٤‬‬
‫او ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺗﻴﺮداد ﭘﺎدﺷﺎه دﻻور و ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺮﺑﺎزان ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﺑﻪ ﺷـﻬﺎدت رﺳـﻴﺪ و‬
‫از دردﻫﺎي زﻣﻴﻨﻲ آﺳﻮده ﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻛﺘﺎب دوم ﺗﺎرﻳﺦ وارﺗﺎﭘﺖ ﻣﻮﺳﻲ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﻧﺎﻣﺪار ﻣﺎ در ﺳﺮاﺳﺮ‬
‫ﮔﻴﺘﻲ و ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬار و ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﻨﻨﺪه روﺷﻨﮕﺮي و داﻧـﺶ در ﻧـﺰد ﻣـﺎ ﻣـﻲ ﺧـﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬او ﺑـﺎ ﺷـﻜﻮه و ﺟـﻼل‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ« )ﺗﻮﻣﺎ آرزروﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻧﺨـﺴﺖ‪ ،‬ﺑـﺎب دﻫـﻢ(‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻮﻣـﺎ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺎﻛﺴﭙﺎري ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ ﺗﻴﺮداد آﺷﻨﺎ اﺳﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛـﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ آن ﻓـﺼﻞ از ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ را ﻛﻪ او اﻳﻦ اﻣﺮ را در آن ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﺮده اﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺤﻴﺢ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ آﺧـﺮﻳﻦ ﻓـﺼﻞ‬
‫ﻛﺘﺎب دوم‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ اﻛﻨﻮن در ﻣﻮرد ﻣﺮگ ﺗﻴﺮداد ﻣﻲ ﺧـﻮاﻧﻴﻢ وﻟـﻲ ﺑـﺪون ذﻛـﺮ ﺳـﺨﻨﻲ در ﻣـﻮرد‬
‫ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ ﺑﻮدن ﺧﺎﻛﺴﭙﺎري او‪ .‬از اﻳﻨﺠـﺎ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮﻳﻢ ﻛـﻪ ﭼﻨـﺎن ﻧـﺴﺨﻪ اي از ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ در‬
‫دﺳﺘﺮس ﺗﻮﻣﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻗﻄﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﺎﻛﺴﭙﺎري ﺗﻴﺮداد ﮔﻨﺠﺎﻧـﺪه ﺷـﺪه ﺑـﻮد و اﻛﻨـﻮن در‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي آﺷﻨﺎ ﺑﺮ ﻣﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ در ﻧﺴﺨﻪ ﺗﻮﻣﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺿﻤﻦ ﻣـﺴﺘﺘﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‬
‫ﻳﺎ از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ از آن ﺣﺬف ﮔﺮدﻳﺪه اﻫﻤﻴﺘـﻲ ﻧـﺪارد‪ ،‬ﻣـﺴﺌﻠﻪ ﻣﻬـﻢ اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮرد وﻳﺮاﻳﺶ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل )ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺗﺮ اﺳﺖ( و ﻳﺎ ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺪﻻل دوم‪ ،‬روﻳﺎي ﺳﺎﻫﺎك ﻗﺪﻳﺲ و ﺗﻌﺒﻴﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه در ﺳـﺎل ‪1668‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ و در ﻧﺸﺮ ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ و ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ Y‬ﻋﻼﻣﺘﮕﺬاري ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ دﺳﺖ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل‬
‫ﻫﺎ و ﺗﺨﻠﻴﺺ ﻫﺎ ﺑﺎرﻫﺎ در ﻃﻮل ﺳﺪه ﻫـﺎي ‪5-12‬م‪ .‬اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ در ﻣـﻮرد آﻧﻬـﺎ داده ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺴﺘﻨﺪي در دﺳﺖ ﻧﺪارﻳﻢ‪.‬‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‬
‫در ﺑﺎره اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﻻﻛﺮوز در ﺳﺪه ﻫﺠﺪﻫﻢ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺎﻣﻞ اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬
‫ﻻﺗﻴﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮاردان وﻳﺴﺘﻮن ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﻔﻲ ﺧﻮد را اراﺋﻪ داده ﺑﻮد‪ .‬آﻧﮕـﺎه ﭼﻨـﺪ ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫ﺟﺰﺋﻲ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ وﻟﻲ ﭘﺎﻳﻪ دار ﺗﺮﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد در اﻳـﻦ ﺧـﺼﻮص در ﺳـﺎل ‪ 1876‬ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ داﻧﺸﻤﻨﺪ ﭼﻴﺮه دﺳﺖ آﻟﻤﺎﻧﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ .209‬او ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ زﺑـﺎن ارﻣﻨـﻲ‪ ،‬از ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻫﺎي ﻻﺗﻴﻨﻲ )وﻳﺴﺘﻮن ﻫﺎ( و ﻓﺮاﻧﺴﻮي )دﻓﻠﻮرﻳﻮال( ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎي ﺧـﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از اﻳﻦ اﻣﺮ در ﻣﻴﺎن ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎ و اﻧﺘﻘﺎدات ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺎﻫﺮاﻧـﻪ و ﺑﻴﻄﺮﻓﺎﻧـﻪ او‬
‫اﮔﺮ ﻋﺎﻟﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻫﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺤﺴﻮب ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺬﻛﻮر ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ را ﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗـﺮار داده ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺪام ﻳﻚ ﻣﺸﻜﻮك و ﻛﺪام واﻗﻌﻲ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ از آن ﻫـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬او‬
‫ﺿﻤﻦ ﺑﺮﺷﻤﺎري ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻘﺎط ﻗﻮي و ارزﺷﻤﻨﺪ آن را ﻧﻴﺰ ﻣﺘـﺬﻛﺮ ﺷـﺪه اﻫﻤﻴـﺖ آن را ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ اﺷﺮاﻓﻴﺖ ارﻣﻨﻲ )ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻓﺌﻮداﻟﻲ ﻧﺎﺧﺎرار( و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ از دﻳﺪﮔﺎه ﺑﻴﺪارﺳﺎزي ﺣﺲ‬
‫ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﻠﺖ ارﻣﻨﻲ ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬او اﻧﺤﺮاﻓـﺎت آﮔﺎﻫﺎﻧـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ را از ﻣﺘـﻮن ﺧـﻮد‪،‬‬

‫‪209‬‬
‫‪- Von Gutschmied, Uber die Glaubwurdigkeit der Armenischen Gesehichte des‬‬
‫‪Moses von Khoren, Leibzig, 1876.‬‬

‫‪٥٥‬‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺎدات ﻣﺮﺳﻮم ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري در آن دوره ﺗﻮﺟﻴـﻪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬او ﺑـﺮاي ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﭘـﺎرﺗﻲ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ارزش ﻓﺮاواﻧﻲ ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺧﻮرﻧﻲ را ﻣﺴﻠﻂ ﺑﺮ اﻣﻮر ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﺮان وﻟﻲ ﻧﺎآﮔـﺎه‬
‫از ﻣﺴﺎﻳﻞ روم و ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﻣﻲ داﻧﺪ و آوازﻫﺎ و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ را ﻛـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻣﺤﻔـﻮظ داﺷـﺘﻪ ﻣـﻮرد‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮي ﺧﻮد را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫را از ﻧﻈﺮ ﻧﻘﻞ ﻗﻮل ﻫﺎي دروﻏﻴﻦ و ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از آن‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ و ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﻣﺴﺘﻤﺮ ﻣﺤﺘﻮاي آن‪،‬‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺎ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي راوﻧﺎ ﻳﺎ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮﻳﺘﺎﻧﻴﺎي ﻣﺎﻧﻤﻮر ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ وي ﻛﺎرش را ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮده از ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﻠﻤﻮﺳﻲ ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ او دارد‪ .‬او ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺳﺒﻚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ آرﺷـﻴﻮ‬
‫آداب و ﺳﻨﻦ و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻠـﺖ ارﻣـﻦ ﻣﻄﻠـﻮب ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻛﺘـﺎﺑﻲ زرﻳـﻦ ﺑـﺮاي ﻃﺒﻘـﻪ‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻟﺨﻮاه ﺧﻮد رﺳﻴﺪه اﺳﺖ… ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺳـﻮدﻣﻨﺪي آن ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻨﺒﻌـﻲ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎد آور ﺷﻮﻳﻢ ﻛﻪ او از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﻣﺮدﻣـﻲ ارﻣﻨـﻲ و ﺳـﻨﻦ ﺧﺎﻧـﺪاﻧﻲ ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎي ارﻣﻨـﻲ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻓﺮاوان ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻛﺎﻣﻼ” ﺗﺎرﺧﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ و ﺷﺮﻗﻲ ﺳﻮد ﺑﺮده اﺳﺖ و از ﺗﻮارﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﭼﻴﺰي ﺑـﻴﺶ از آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ اﻛﻨـﻮن ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺖ آورده اﻳﻢ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﺧﺬ ﻛﻨـﺪ … ﻣـﺎ در ﻫـﺮ ﺻـﻮرت ﻣﻌﺘﻘـﺪﻳﻢ ﻛـﻪ اﻋﺘﺒـﺎر ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﻧﺒﻮده و در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ واﻗﻌﻴﺎت ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎد ﮔﺎراﮔﺎﺷﻴﺎن از اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ ﺷﺪﺗﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ وﻟﻲ ﺗﺒﺤﺮي ﻛﻤﺘﺮ ﻗﺮﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬وﺳﻴﻊ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدي ﻛﻪ از آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ او اﺳﺖ‪ .‬وي در ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻄﺒﻴﻘـﻲ ﺧـﻮد ﺗـﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻌﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎرﺟﻲ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺗﻴﺮداد ﺗﺎ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ اﺷـﻜﺎﻧﻲ از‬
‫ﭘﺎوﺳﺘﻮس اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺮﺗﺒﺎ” ﺑﻪ اﺛﺮ ﺧﻮرﻧﻲ رﺟﻮع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺗﻮﺳﻂ آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي او‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻮرﺧﺎن ﺧﺎرﺟﻲ ﻳﺎ ﭘﺎوﺳﺘﻮس را ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻈﺮات ن‪ .‬ﻣﺎر و ن‪ .‬آدوﻧﺘﺲ در ﻗﺒﺎل ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ و ﻣﻄﻠﻮب ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎر ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي وﻳـﮋه‬
‫اي در ﺑﺎره ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ در ﻧﻴﺎورده اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪد ﺧﻮد ﺻﺪﻫﺎ ﺑﺎر از ﺧـﻮرﻧﻲ ﻳـﺎد ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت او اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در ﻣﻮرد او ﺑﺎ اﺣﺘﺮام ﺳﺨﻦ ﻣﻲ راﻧﺪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺒﻌﻲ اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن و آداب و ﺳﻨﻦ ارﻣﻨﻲ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪ .‬ﺿﻤﻨﺎ” ﻳـﺎدآور ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ درك ﻧﻜﺮده اﻧﺪ و ﺑﻄﻮر ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗـﺮار داده اﻧـﺪ‪ .‬آدوﻧـﺘﺲ‬
‫ﻧﻴﺰ در آﺛﺎر ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺧﻮرﻧﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺧﺎص ﻗﺎﻳﻞ اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻠﻴﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ارﻣﻨﻲ اﻃﻼﻋﺎت ﻛﺎﻣﻠﺘﺮي در ﻣﻮرد ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر و‪ .‬ﻻﻧﮕﻠﻮا ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1861‬و ﭘﺲ از او ﮔﻮﺗـﺸﻤﻴﺪ در ﺳـﺎل ‪ 1876‬در اﺛـﺮ ﻳـﺎد ﺷـﺪه‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار دادﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮ دو آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ را ﺗﺤﺖ ﺑﺮرﺳﻲ داﺷـﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ در ﺗﺎرﻳﺨﺶ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ روش ﺑﺮرﺳﻲ‪ ،‬ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ ﺑـﺎ آﻧﻬـﺎ ﻛـﺎﻣﻼ” ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ و‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را از ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ در دو اﺛﺮ ﺑﺰرگ ﺧﻮد ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داده وﺑـﻪ ﻧﺘـﺎﻳﺠﻲ‬
‫ﻛﺎﻣﻼ” ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻲ رﺳﺪ‪.‬‬

‫‪٥٦‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان “ﺣﻤﺎﺳﻪ ﻣﻠﻲ ارﻣﻨﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن ﻣﻮﺳﻲ ﺧـﻮرﻧﻲ” در ﺳـﺎل ‪ 1896‬ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن روﺳﻲ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬او در اﻳﻦ اﺛﺮ ﻗﻄﻌﺎت داﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻳﺎ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺪه اﻧـﺪ را‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‪ (1 :‬ﻓﺼﻞ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﻼﺗﻐﻴﻴـﺮ را ﺗﺤـﺖ ﻧـﺎم‬
‫ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در آﻧﻬﺎ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )آوازﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻫـﺎ و ﺟـﺰ اﻳﻨﻬـﺎ(‪ (2 .‬ﻓـﺼﻞ ﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻳﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ آﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺧـﻮد را ﻣـﻲ ﻧﮕـﺎرد‪ (3 .‬ﻓـﺼﻞ‬
‫ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻈﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺮدﻣﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺎﺷـﻲ‬
‫از ﻣﻨﺸﺎء ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را ﺑﺪون ﻣﻼﺣﻈﻪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد و از آﻧﻬﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب از دو ﺑﺨﺶ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد؛ ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺎﻣﻞ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎ اﺳﺖ؛ ﺧﺎﻻﺗﻴـﺎﻧﺘﺲ در اﻳﻨﺠـﺎ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را ﻓﺼﻞ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﭘﻴﮕﻴﺮي ﻛﺮده ﻣﺘﻦ ﻫﺎ را اراﺋـﻪ و ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﻲ ﻗـﺮار ﻣـﻲ دﻫـﺪ و ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻮﺷﺪ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﻮرﻧﻲ را در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻛﻪ او ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺠﺰ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺧﻮد از ﻣﻨﺎﺑﻊ دﻳﮕﺮي ﻧﻴـﺰ اﺳـﺘﻔﺎده ﻛـﺮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ از آﻧﻬـﺎ ﻳـﺎد‬
‫ﻧﻜﺮده و اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮ ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ در زﻣﺮه ﻣﻨﺎﺑﻊ “ﻣـﺸﺨﺺ” دﺳـﺖ اول‪،‬‬
‫ﺑﺎﻳــﺪ ﻣﺎرآﺑــﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨــﺎ‪ ،‬آﺑﻴﻮدﻧــﻮس‪ ،‬ﺑﺮوﺳــﻮس‪،‬ﻛﭙــﺎﻟﻴﻮن‪ ،‬آﻟﻜــﺴﺎﻧﺪر ﭘــﻮﻟﻲ ﻫﻴ ـﺴﺘﻮر اﭘﻴﻔــﺎن ﻗﺒﺮﺳــﻲ‪،‬‬
‫اوﻟﻴﻤﭙﻴﺎدوروس‪ ،‬ﺳﻲ ﺑﻞ‪ ،‬اوﻏﻠﻮپ‪ ،‬ﺑﺮدﻳﺼﺎن‪ ،‬آرﻳﺴﺘﻮن ﭘﻼﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺘﻮن ﭘﺎرﺳﻲ و داﺳـﺘﺎن ﻫـﺎي ﻣﺮدﻣـﻲ را‬
‫ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬دﺳﺘﻪ دوم ﻣﻨﺎﺑﻊ “ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ” ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ در ﻣـﻮرد داﺳـﺘﺎن ﻫـﺎ ﺑـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده اﻧﺪ و ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻣﻜﺎﺷﻔﻪ ﻳﻮﺣﻨﺎ‪ ،‬وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ و‬
‫‪210‬‬
‫ﺗــﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴــﺴﺎﻳﻲ اوزﺑﻴــﻮس‪ ،‬ﺗــﺬﻛﺮه اﺳــﻜﻨﺪر از ﻛﺎﻟﻴــﺴﺘﻨﺲ ﻛــﺎذب‪ ،‬ﻓﻴﻠــﻮن‪ ،‬ﻻﺑﻮﻳﻨــﺎ‪ ،‬اﻓــﺮاﻳﻢ‬
‫آﺷﻮري‪،‬ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻧﺎزﻳﺎﻧﺰي و ﻣﺘﻮن ارﻣﻨﻲ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس‪ ،‬ﭘﺎوﺳﺘﻮس‪ ،‬ﻳﺰﻧﻴـﻚ‪ ،‬ﻏﺎزارﭘﺎرﭘﺘـﺴﻲ‪ ،‬ﺳـﺒﺌﻮس‪،‬‬
‫آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﮔﻤﻨﺎم )= ﻓﺼﻞ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺒﺌﻮس(‪ ،‬ﻏﻮﻧﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ از اﻳﻨﻬﺎ ﻗﻄﻌـﺎﺗﻲ ﻧﻴـﺰ از‬
‫اودﻳﺴﻪ ﻫﻮﻣﺮ‪ ،‬دﻳﻮ دوروس ﺳﻴﺴﻴﻠﻲ‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ )ﻳﻮﺳﻔﻮس(‪ ،‬ﻛﻠﻤﻨﺲ اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺮوﻛﻮﭘﻴﻮس ﻗﻴﺼﺮي و‬
‫ﻣﻨﺒﻌﻲ از ﺳﻮدا‪ 211‬ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ از آﻧﻬﺎ ﺳﻮد ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ اﻏﻠﺐ ﺑﻪ ﺻﻮرت داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻨﺸﺎء ادﺑﻲ دارد؛‬
‫اﻳﻨﻬﺎ اﻛﺜﺮا” ﺗﺼﻨﻴﻒ ﻫﺎي ﻣﺠﺪد ﻣﻮﺗﻴﻒ ﻫﺎي ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑﺎ ﺗﺒﺤـﺮي ﻛـﻢ و ﺑـﻴﺶ و ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺨﺺ و ﺗﻨﻬﺎ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ وﺟﻮد داﺳﺘﺎن ﻫـﺎي ﻣﺮدﻣـﻲ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ را رد ﻛﺮد‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺘﻘﺪان ﺑﻮده ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺑﺨـﺶ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ در اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺧـﻮد را ﻧﻴـﺰ ﻧﻔـﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬او در‬

‫‪ Ephraim - 210‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ﻳﭙﺮم‪ .‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر آﺷﻮري )وﻓﺎت ‪ 373‬ادﺳﺎ( ﻣﻮاﻋﻆ و رﺳﺎﻳﻞ و ﻣﺪح و ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺎره‬
‫ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ و ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي او از دﻳﺮﺑﺎز ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪Sveda - 211‬‬

‫‪٥٧‬‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﻗﺒﻮل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻳﺎ آن داﺳﺘﺎن ﻳﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪ “ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ”‪“ ،‬ﻣﺤﺘﻤﻞ اﺳﺖ”‬
‫ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎﻧﻮك آﺑﻐﻴﺎن ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻧﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ را ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ دﻗﻴﻖ و ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﻗﺮار‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ )در اﺛﺮ ﺧﻮد ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان “اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ارﻣﻨﻲ” واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد‪ 1901 ،‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬و در‬
‫آن ﻧﻈﺮ اﺻﻠﻲ ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ دال ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﺘﺎب ﺧﻮرﻧﻲ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻣﺠﺪد ادﺑـﻲ ﻣﻮﺗﻴـﻒ‬
‫ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬را رد ﻛﺮده ﺑﻪ ﻋﻜﺲ اﺻﺎﻟﺖ ﻣﺮدﻣﻲ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻫـﺎ‬
‫را ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ و ﺣﺘﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان وارﻳﺎﻧـﺖ ﻫـﺎي ارﻣﻨـﻲ اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻠﻠﻲ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮود واﻫﺎﮔﻦ‪ ،‬دﺳﺘﮕﻴﺮي آرﺗﺎوازد ﺗﻮﺳﻂ دﻻوران( ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان اﻋﺘﻘـﺎدات‬
‫ﻣﺮدﻣﻲ در ﻣﻮرد ﻣﺎرﻫﺎ‪ ،‬اﻓﻌﻲ ﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن آﻧﻬﺎ و ﺟﻨﮓ ﻫﺎﻳﺸﺎن ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬ن‪ .‬ﻣـﺎر در ﺑـﺎره ارزش‬
‫ﻋﻠﻤﻲ اﻳﻦ اﺛﺮ ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪“ :‬در اﻳﻦ اﺛﺮ ﻣﺎ ﺷـﺎﻫﺪ ﻏـﺮض ورزي و ﻧﻜﺘـﻪ ﺳـﻨﺠﻲ ﺑـﺰرگ‬
‫ﻣﻮﻟﻒ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ” )“ﺣﻤﺎﺳﻪ ارﻣﻨﻲ” ص ‪ 14‬ﺑﻪ زﺑﺎن روﺳﻲ(‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب دوم ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨـﻲ و ﺗـﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴـﺎن ﻣﻮﺳـﻲ ﺧـﻮرﻧﻲ« ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬
‫روﺳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪ 1903‬ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳﻴﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻮﻟﻒ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن روش ﺑﻘﻴﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ و ﻓﺼﻞ‬
‫ﻫﺎي ﻏﻴﺮ داﺳﺘﺎﻧﻲ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻈﺮﻳﺎت او ﺧﺎرج از اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر اﺳﺖ ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﻛﻪ اﻛﺜﺮ ﻓﺮﺿﻴﺎت او اﻣﺮوزه رد ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻟﻴﻞ ﺑﺎﻳﺪ وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ‬
‫را ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ در آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴـﺰ در ﻳـﻚ ﻧـﺴﺨﻪ ﺧﻄـﻲ اﺟﻤﻴـﺎدزﻳﻦ روي‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﻃﻮﻻﻧﻲ از آدم ﺗﺎ ﺗﻮﻓﺎن ﻧﻮح وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ واژه ﺑـﻪ واژه از ﺗـﺎرخ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ در ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻲ زﻳـﺴﺖ و ﺧـﻮرﻧﻲ ﭘـﻴﺶ از او اﺛـﺮش را ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻨﺒﻊ ﺧﻮد را ﻋﻤﺪا” دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺗﺎ آن را از ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﮕﻪ‬
‫دارد‪ .‬در رد اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺑﺎﻳﺪ داﺳﺘﺎن آرﺗﺎﺷﺲ و ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ را ﻳـﺎد‬
‫ﻛﺮد‪ .‬در ﻣﻮرد اﺧﻴﺮ ﺧﻮرﻧﻲ در ﺳﺘﺎﻳﺶ از ﻣﺴﺮوپ ‪ 7-8‬ﺳﻄﺮ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨـﻲ ﺗـﺬﻛﺮه ﺳﻠﺒـﺴﺘﺮوس را‬
‫ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﺤﺖ اﻟﻠﻔﻈﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻛﺎرﻳﺮ و ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ در ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﺻـﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﮕﺮ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻗﺘﺒﺎس از اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﻃﻮﻻﻧﻲ راز ﺧﻮد را آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﺳـﺎﺧﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر ﻧﻤـﻲ رﻓـﺖ؟ او‬
‫ﭼﺮا در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺒﻊ ﺧﻮد را دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﻲ ﺳﺎزد؟ آﻳﺎ او در ﺳﺨﻨﻮري ﻧﻘﺺ داﺷﺖ ﻳﺎ در ﺗﺪﺑﻴﺮ و اﻧﺪﻳﺸﻪ؟‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ رﺳﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﭘﻨﻬـﺎن داﺷـﺘﻦ ﻣﻨـﺎﺑﻌﺶ آﻧﻬـﺎ را دﮔﺮﮔـﻮن و‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و آدوﻧﺘﺲ ﻛﺘﺎب دوم ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ را ﻓﺎﻗﺪ اﺳﺎس و ﭘﺎﻳﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﻣـﻲ داﻧـﺪ و اﻧﺘـﺴﺎب‬
‫ﻏﺮض ورزي و ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻋﻤﺪي اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺑﻪ ﺧﻮرﻧﻲ را ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪.‬‬

‫ﻣﺘﻮن ﺧﻄﻲ‪ ،‬وﻳﺮاﻳﺶ ﻫﺎ و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ‬

‫‪٥٨‬‬
‫از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺘﻮن ﺧﻄﻲ ﻣﺘﻌﺪدي ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ‪ 48‬ﻣﻲ رﺳـﺪ‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ‬
‫ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ ﺟﺪﻳﺪ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺪه ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻣﺨﺘﻴﺎرﻳـﺎن وﻧﻴـﺰ ﻧـﺴﺨﻪ اي در دﺳـﺖ دارد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻏﺎز ﺳﺪه ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﺎﺗﻨﺎداران ﻣﺘﻮن ﺧﻄـﻲ اﻳـﺮوان ﻧﻴـﺰ ﻳـﻚ ﻧـﺴﺨﻪ وﺻـﻠﻪ دار‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻛﻬﻨﻪ آن در ﺳﺪه ﻫﺎي ‪ 13-14‬اﻣﺎ ﺑﺨﺶ ﺑﺎز ﺳﺎزي ﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1567‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ در ﻧﺰد ﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻗﻄﻌﻪ ﻧﻴﺰ در ﻣﻮزه دوﻟﺘﻲ ﻣﺘﻮن ﺧﻄﻲ ﭘﻴـﺪا‬
‫ﺷﺪه و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺪا اﺳﺖ از ﻧﻤﻮﻧﻪ اي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺪه ﻳﺎزدﻫﻢ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎ ﺣـﺎوي ﻣـﺘﻦ‬
‫اوﻟﻴﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ روﻧﻮﻳﺴﻲ وﻳﺮاﻳﺶ ﻳﺎ وﻳﺮاﻳﺶ ﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧـﻲ از آﻧﻬـﺎ ﻣـﻮارد‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي از ﻳﻚ واژه ﻳﺎ اﺻﻄﻼح دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻣﺘﻔﺎوت ذﻛـﺮ ﺷـﺪه‬
‫اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل اﻛﺜﺮ آﻧﻬﺎ ﺗﻔﺎوت ﻫﺎي ﺳﺒﻜﻲ و ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺘﻴﺠـﻪ وﻳـﺮاﻳﺶ ﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﻧﻤـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت اوﻟﻴﻪ ﺧﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت وﻳﺮاﻳﺶ ﻣﺠﺪد ﺳﺪه ﻫـﺎي ‪6-7‬‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه واﻗﻌﻴﺘﻲ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻧـﻴﻜﻼي ﻣـﺎر ﺣﺘـﻲ اﻧﺠـﺎم ﭼﻨـﺪﻳﻦ وﻳـﺮاﻳﺶ و ﺗـﺼﺤﻴﺢ را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﺤﺘﻤﻞ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ داوري ﻫﺎ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴـﺮي ﻫـﺎي ﻛﻨـﻮﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﺘـﻮن‬
‫وﻳﺮاﻳﺶ ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﻧﺪازه اي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻮده اﻣﻜﺎن اﻇﻬﺎر ﻋﻘﻴﺪه ﻗﻄﻌـﻲ و ﺑـﺪون اﺷـﺘﺒﺎه در ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﺤﺘﻮاي اﺻﻠﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ و دﻳﺪﮔﺎه ﻫﺎي او را از ﻣﺎ ﺳﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ دوازده ﺑﺎر اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ‪ 9‬ﺑﺎر ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ و ﺳﻪ ﺑﺎر ﻧﻴﺰ ﺗﻮام ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻻﺗﻴﻦ‬
‫ﻳﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪.212‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭼﺎپ ارﻣﻨﻲ آن ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1685‬ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻮﻣﺎس واﻧﺎﻧﺪﺗﺴﻲ‪ 213‬در آﻣﺴﺘﺮدام ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﺸﺮ از روي ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺣﺎوي ﺗﺤﺮﻳﻔﺎت و دﮔﺮﮔﻮن ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻣﻴﻦ ﭼﺎپ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻻﺗﻴﻦ و داراي ﺣﻮاﺷﻲ ﻏﻨﻲ ﺑﻮد ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮادران وﻳﻠﻬﻠﻢ و ﮔﺌـﻮرگ‬
‫وﻳﺴﺘﻮن ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﭘﻮﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺘﻦ از دو ﻧﺴﺨﻪ دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﺑـﻪ ﺳـﺎل‬
‫‪ 1736‬در ﻟﻨﺪن ﺑﻪ ﻃﺒﻊ رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﭼﺎپ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1753‬در وﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ ﻛﻪ ﻧﺸﺮ ﻣﺠﺪد ﭼﺎپ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﭼﺎپ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1827‬در وﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ ﭼﺎپ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ )ﺗﻨﻬﺎ ﻛﺘﺎب ﻫﺎي اول و دوم( را دﻓﻠﻮرﻳﻮال اﻧﺠـﺎم داد ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1841‬در وﻧﻴﺰ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺸﻤﻴﻦ ﭼﺎپ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﻳﺮ آﺛﺎر ﺧﻮرﻧﻲ ﭘﺲ از ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺷﺶ ﻧـﺴﺨﻪ ﺧﻄـﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ 1843‬در وﻧﻴـﺰ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ - 212‬ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺎي ﻻﺗﻴﻦ‪ ،‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬آﻟﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬روﺳﻲ‪ ،‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﺎري و‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ ‪ 9‬ﭼﺎپ ارﻣﻨﻲ در ﺳﺎل ﻫﺎ ‪ 1991 ،1990 ،1968 ،1940‬ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ و ﻗﺪﻳﻢ‬
‫ارﻣﻨﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪Tumas Vanandetsi - 213‬‬

‫‪٥٩‬‬
‫ﻫﻔﺘﻤﻴﻦ ﭼﺎپ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ دﻓﻠﻮرﻳﻮال ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ 1845‬در‬
‫ﭘﺎرﻳﺲ اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺸﺘﻤﻴﻦ ﭼﺎپ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1865‬در وﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ و ﭼﺎپ ﻣﺠﺪد ﻃﺒﻊ ﺷﺸﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻬﻤﻴﻦ ﭼﺎپ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1881‬در وﻧﻴﺰ‪.‬‬
‫ﭼﺎپ دﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1881‬در ﺗﻔﻠﻴﺲ‪.‬‬
‫ﻳﺎزدﻫﻤﻴﻦ ﭼﺎپ در ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﺘﺸﺎرات “ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن” ﭘﺲ از ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﻣﻔـﺼﻞ ﻧـﺴﺦ ﻣﺘﻌـﺪد و ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎري ﻣﻔﺼﻞ در ﻣﻮرد ﻣﺘﻮن ﺧﻄﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻣﺎﻧﻮك آﺑﻐﻴﺎن و س‪ .‬ﻫﺎروﺗﻴﻮﻧﻴـﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺎل ‪ 1913‬در ﺗﻔﻠﻴﺲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﻧﺸﺮ را ﻧﺸﺮ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ و ﺗﺤﻘﻴﻘﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ‪.‬‬
‫دوازدﻫﻤﻴﻦ ﭼﺎپ در ﺗﻔﻠﻴﺲ ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓـﺖ ﻛـﻪ ﭼـﺎپ ﻣﺠـﺪد ﻧـﺸﺮ ﻗﺒﻠـﻲ اﻣـﺎ ﺑـﺪون ﻳﺎدداﺷـﺖ و‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻏﻴﺮ از ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﻻﺗﻴﻦ وﻳﺴﺘﻮن ﻫـﺎ و‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ دﻓﻠﻮرﻳﻮال ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻻﺗﻴﻦ ﺑﺮﻧﺮ‪ ،‬ﭼﺎپ اﺳﺘﻜﻬﻠﻢ ‪ 1733‬ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪ اي از آن در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺨﻴﺘﺎرﻳﺎن وﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻮﻣﺎزر از ﻧﻈﺮ زﺑﺎﻧﻲ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﺪه اﺳـﺖ و ﺣـﺎوي‬
‫ﺣﻮاﺷﻲ ﻏﻨﻲ ﺑﻮده ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1841‬در وﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﺎپ رﺳـﻴﺪ‪ .‬ﭼـﺎپ دوم ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺎل ‪ 1850‬در‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻛﺎﭘﻠﺘﻲ در ﺳﺎل ‪ 1841‬وﻧﻴﺰ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﻻﻧﮕﻠﻮا ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺣﻮاﺷﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎدي و ﺗﺤﻘﻴﻘـﻲ ﭘـﺎرﻳﺲ ‪ 1869‬و در ﺟﻠـﺪ اول‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻮرﺧﺎن ارﻣﻨﻲ ﻻﻧﮕﻠﻮا ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ روﺳﻲ ﺳﺎرﻛﺎواك ﻫﻮﺳﭗ ﻫﻮاﻧﻴﺴﻴﺎن‪ ،‬ﭘﺘﺮﺑﻮرگ ‪.1809‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ روﺳﻲ م‪ .‬اﻣـﻴﻦ ﺑـﺎ ﺣﻮاﺷـﻲ و ﺿـﻤﺎﻳﻢ ﻣﺘﻌـﺪد‪ ،‬ﻣـﺴﻜﻮ ‪ .1858‬ﭼـﺎپ دوم آن ﻧﻴـﺰ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺼﺤﻴﺤﺎت ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1893‬در ﻣﺴﻜﻮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺠﺎري ﻛﺮﻳﺴﺖ ﺳﻮﻧﻜﻮﺗﻴﺎن‪ ،‬ﻛﺮﻻ ‪.1892‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺷﺨﺎراﺑﺎر‪ 214‬ﺧﻮرن اﺳﺘﭙﺎﻧﻪ ﺣﺎوي ﭘﻴـﺸﮕﻔﺘﺎر و ﺣﻮاﺷـﻲ و ﺿـﻤﺎﻳﻢ ﻣﺘﻌـﺪد‪ ،‬ﺳـﻦ ﭘﺘﺮﺑـﻮرگ‬
‫‪ .1889‬ﭼﺎپ دوم آن ﺑﺎ ﺗﺼﺤﻴﺢ و وﻳﺮاﻳﺶ در ﺳﺎل ‪ 1898‬در ﺳﻦ ﭘﺘﺮﺑﻮرك‪.‬‬
‫از ﻟﺤﺎظ ﺻﺤﺖ و درﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ ﻣﺨﻴﺘﺎرﻳـﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ روﺳـﻲ اﻣـﻴﻦ و ﺗﺮﺟﻤـﻪ آﺷـﺨﺎراﺑﺎر‬
‫اﺳﺘﭙﺎﻧﻪ را ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪ ashkharabar - 214‬زﺑﺎن ﮔﻔﺘﺎري و ﻧﻮﺷﺘﺎري ﻛﻨﻮﻧﻲ ارﻣﻨﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ ﮔﺮاﺑﺎر ‪ grabar‬ﻛﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨـﻲ‬
‫دوران ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻳﺎ ﻛﻼﺳﻴﻚ و زﺑﺎن ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ اﺳﺖ و درك آن ﺑﺮاي ارﻣﻨﻴﺎن اﻣﺮوزي دﺷﻮار ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬

‫‪٦٠‬‬
 ‫ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‬
‫ﺷﺎﻣﻞ‬
‫ﺳﻪ ﻛﺘﺎب‬
‫ﻛﻪ ﻣﻮﺳﺲ ﺧﻮرﻧﺎﺗﺴﻲ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ارﻣﻦ‬

‫‪1‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك و ﻗﻮل اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﻫﺶ او‬

‫ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ در آﻏﺎز ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﺘﻤﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻦ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﻦ درﺧﻮاﺳﺖ زﻳﺒﺎ اﺛﺮ اﻟﻄﺎف ﺑﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﺧﺪاوﻧﺪي و ﻧﻮﺳﺎن ﻫﺎي ﻣـﺪاوم روﺣـﻲ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫در ﺗﻮ را ﭘﻴﺶ از آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺟﺴﻢ و ﺟﺎﻧﺖ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ رواﻧﺖ‪ ،‬درﻳﺎﻓﺘﻢ؛ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ذوق ﻣـﻦ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺎ ﻋﺎداﺗﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ از ﺗﻮ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﺎﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﻧﻤـﻮد ﺗـﺎ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﻲ‪.‬‬
‫زﻳﺮا اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﻧﺪﻳﺸﻪ ورزي‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺜﻴـﻞ ﺧﺪاوﻧـﺪي ﻫـﺴﺘﻴﻢ و از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻧﻘﻄﻪ اوج اﻧﺪﻳﺸﻪ ورزي‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻌﻘﻞ اﺳﺖ و ﻋﺸﻖ اﻳﻨﻬﺎ در ﺗﻮ ﺑﻲ ﭘﺎﻳﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎ روﺷﻦ و ﻓـﺮوزان‬
‫ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﺟﺮﻗﻪ ﺗﻌﻘﻠﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻴﻜﻮ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ورزي را زﻳﻨﺖ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻲ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳـﺎن ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ و ﺗﻤﺜﻴﻞ درﻣﻲ آﻳﻲ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﺎ ﭘﻴـﺮوي ﻣﻨﻄﻘـﻲ و زﻳﺒـﺎ از اﻳـﻦ اﻣـﻮر‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﻤﺜﻴﻞ آن را ﺷﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻲ‪.‬‬
‫ﺗﻮام ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻲ ﺷﻮم ﻛﻪ اﮔﺮ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﻗﻮم و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ارﻣﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ و‬
‫در دوران ﻣﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪاﻧﻲ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻ” در دﺳﺘﺮس آﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ اﻣـﺮ ﺑـﻪ ﻧﮕـﺎرش‬
‫ﭼﻨﻴﻦ روﻳﺪادﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ دادﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﻜﺮ ورود داﻧﺶ ﻫﺎي ﻛﻤﻜﻲ از ﺧﺎرج اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬و اﻛﻨﻮن ﺗﻮ‬
‫‪٦١‬‬
‫را ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ؛ ﭘﺲ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻫﻤﻪ اﻓﺮاد ﭘﻴﺶ از ﺧﻮد ﻋﺎﻟﻲ ﺗـﺮ و ﺑـﺰرﮔﻤﻨﺶ ﺗـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﻮي و ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ذﻛﺮ در ﭼﻨﻴﻦ روﻳﺪاد ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎﺷﻲ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺿﻤﻦ ﭘﺬﻳﺮش ﺷﺎدﻣﺎﻧﺎﻧﻪ درﺧﻮاﺳﺘﺖ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻴﻞ در اﻧﺠﺎم آن ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻳﺎدﮔـﺎري‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﻮ و ﻧﺴﻠﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬارم‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﻠﺘﻲ ﻛﻬﻦ و دﻻور ﺗﻌﻠﻖ داري‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫در ﺳﺨﻦ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اي ﻛﻪ از ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮرداري‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻨﻈﻴﻢ‬
‫ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺎﻣﻊ از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎ آﻧﻬـﺎ را ﻳـﺎد ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻤـﻮد؛ ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ ﭘﻴـﺪاﻳﻲ ﻫﻤـﻪ‬
‫دودﻣﺎن ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراري}‪ {1‬ﻧﺎﻣﺪار را ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﭼﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳـﺖ‪ ،‬ﻳﻜـﻲ ﺑـﻪ ﻳـﻚ‬
‫ﺑﻄﻮر ﺧﻼﺻﻪ و ﻣﻮﺛﻖ ﺷﺮح ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺑﺮاي اراﺋﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻤﺎن از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ در‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي‪ 215‬ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن و آﺷﻮرﻳﺎن آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد‬

‫و در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻛﺴﻲ در ﺷﮕﻔﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼـﻪ ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫از ﻣﺮدﻣﺎن ﻛﺘﺎﺑﺖ و ادﺑﻴﺎت داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﭘﺎرﺳﻴﺎن و ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن ﻛﻪ از ﻛﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﻠﺖ‬
‫ﻣﺎ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺎ ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎري ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ را ﻳـﺎدآور ﺷـﺪﻳﻢ و ﻗـﻮل‬
‫دادﻳﻢ دودﻣﺎن ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺧﻮد را از آﻧﺠﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﻪ اﻣﻮر‬
‫داﺧﻠﻲ ﺑﺮ آن ﺷﺪﻧﺪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺰارش ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﻲ ﻫﺎي ﺧﻮد ﻛﻪ ﻧﮕﺎرش ﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ را ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬
‫ﺑﻪ ارث ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﻛﻪ ﺑﻪ “ﺑﺮادر دوﺳﺖ”}‪ {2‬ﺷﻬﺮت دارد واﺟﺐ داﻧـﺴﺖ ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎ و‬
‫ﺗﻮارﻳﺦ ﻫﻤﻪ ﻣﻠﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدد‪-،‬‬
‫)اﻣﺎ ﺑﮕﺬار ﻫﻴﭽﻜﺲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﻴﺴﻮادي ﻣﺘﻬﻢ ﻧﻜﻨﺪ و ﻣﺎ را ﻓﺮدي ﺑﻲ ﺗﺠﺮﺑـﻪ و ﻧـﺎدان ﻧﭙﻨـﺪارد‬
‫ﻛﻪ )ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس( ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮﻳﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻮﻧﺎن داﻧﺴﺘﻪ اﻳﻢ‪ ،‬زﻳـﺮا او ﺑـﺎ ﭼﻴﺮﮔـﻲ ﺑـﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‪،‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ و ﻳﻮﻧﺎن ﻟﻘﺐ ﻳﺎﻓﺖ وﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻴﺎن‪ 216‬ﻳـﺎ دﻳﮕـﺮ ﺳـﺮان ﻣـﺼﺮ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻟﻘﺐ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ .‬او ﻛﺎرﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺴﻴﺎر اﻧﺠﺎم داد و اﺛﺮش را ﺑـﻪ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫ﻋﻠﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﺎ او را ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻮﻧﺎن ﻟﻘﺐ دادﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻛﻮﺗﺎه ﻛﺮدن ﺳﺨﻨﻤﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﺎر در ﺑﺎره او ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ(‪ -،‬ﭘﺲ از آن ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﺪار و ﺳﺮﮔﺮم ﻋﻠﻮم ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي دﻳﻮاﻧﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻫـﺎي ﻣﻠـﻞ دﻳﮕـﺮ ﻫﻤـﺖ ﮔﻤﺎردﻧـﺪ‪ -‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺑﺮوﺳـﻮس}‪،{3‬آن‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻲ ورزﻳﺪه در ﻫﻤﻪ ﻋﻠﻮم را ﺗﺸﻮﻳﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﻤﻮد‪ -‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﺮﻫﺎ و ﻓﻨﻮن ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ و‬

‫‪215‬‬
‫‪-‬ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ واژه ﻣﺎﺗﻴﺎن )‪ (mat’ian‬را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ﻣﺄﺧﻮذ از واژه ‪ matikan‬ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫»ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﻣﺠﻠﺪ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺷﺮح« و ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ matiyan‬اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪216‬‬
‫‪-‬ﻳﺎ ﺑﻄﺎﻟﺴﻪ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ اي از ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﻣﺼﺮ )‪323 -30‬پ‪.‬م‪) (.‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬

‫‪٦٢‬‬
‫ﺑﺰرگ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎ دﺷﻮاري آﻧﻬﺎ را از ﮔﻮﺷﻪ و ﻛﻨﺎر ﮔﺮد آوردﻧﺪ و ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ )ﻣـﺜﻼ” آ‬
‫از ك‪ ،‬ت از پ‪ ،‬ك از ي و ش از ت(}‪ {4‬و ﻣﺮداﻧﻲ ﻛﻪ ﻧـﺎم آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﻮﺛـﻖ ﻣـﻲ داﻧـﻴﻢ اﻳـﻦ‬
‫)ﻫﻨﺮﻫﺎ و ﻓﻨﻮن( را ﮔﺮدآوري ﻧﻤﻮده ﺑـﺮاي ﺷـﻜﻮه و ﺟـﻼل ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻫﻠﻨﻴـﺎن‪ 217‬ﭘﻴـﺸﻜﺶ ﻛﺮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮاﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻼش و داﻧﺎﻳﻲ ﺧﻮد ﻛﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻛﺮدﻧﺪ ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻛﺸﻔﻴﺎت ﻋﻠﻤﻲ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه و ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﺳﺘﺎﻳﺸﻨﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﻣﻦ ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻳﻮﻧﺎن را ﻣﺎدر و داﻳﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﻲ داﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻧﻴﺎز ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫در ﺑﺎره رﻓﺘﺎر داﻧﺶ ﺳﺘﻴﺰاﻧﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻣﺎ‬

‫ﻣﻴﻞ دارم رﻓﺘﺎر داﻧﺶ ﺳﺘﻴﺰاﻧﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﺑﺪون ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻧﮕﺬارم‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ‬
‫در آﻏﺎز ﻛﺎرﻣﺎن ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺮزﻧﺶ آﻣﻴﺰ ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ واﻗﻌﺎ” آن دﺳﺘﻪ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ دوران ﺧﻮد را ﻗﺮﻳﻦ ادب و ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ ﻛﺮدار ﻫـﺎي ﻓﺎﺿـﻼﻧﻪ و دﻻوري‬
‫ﻫﺎي ﺧﻮد را در ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﻫﺎ}‪ {5‬و ﺗﻮارﻳﺦ ﺛﺒﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آﻧﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣـﻮرد ﺳـﺘﺎﻳﺶ ﻣـﺎ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻮل ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﺨﺖ و دﺷـﻮار ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﻫﻤـﺖ اﻳﻨـﺎن ﻣـﺎ ﺑـﺎ ﺑﺮرﺳـﻲ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬از ﻋﻠﻮم ﻧﻈﺎم دﻧﻴﻮي ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه از ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﻤﺪن ﺑﺸﺮي آﮔﺎه ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﻢ ﺑﻪ وﻳـﮋه زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ را ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن‪ ،‬آﺷـﻮرﻳﺎن‪ ،‬ﻣـﺼﺮﻳﺎن و ﻫﻠﻨﻴـﺎن از آن‬
‫ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻓﺰون ﺑﺮ آن ﺷﺎﻳﺪ داﻧﺎﻳﻲ و ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺮداﻧـﻲ را ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻛﺎرﻫـﺎﻳﻲ را ﻣﺘﻌﻬـﺪ ﺷـﺪﻧﺪ‬
‫آرزو ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﺎداﻧﻲ و ﻋﺪم ﺑﻠﻮغ روﺣﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و دﻳﮕﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺮ ﻫﻤـﻪ‬
‫ﻣﺎ روﺷﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﭼﻪ ﻗﻮﻣﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﻫﺴﺘﻴﻢ و از ﺣﻴﺚ ﺷﻤﺎر ﻛﻢ و از ﻧﻈﺮ ﻧﻴـﺮو ﻛـﻢ ﺗـﻮان و‬
‫ﺑﺎرﻫﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﺪه اﻧﺪ اﻣﺎ در ﻛﺸﻮر ﻣـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺴﻴﺎري دﻻوري ﻫـﺎي ﺷـﺎﻳﺎن ﻧﮕـﺎرش و‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖ روي داده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺖ ﻧﮕﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺣﺘـﻲ‬
‫در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻧﻴﻚ ﺑﻪ ﺧﻮد و ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاردن ﻧﺎم و ﻳﺎدي ﻧﻴﻜﻮ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻜـﻮﻫﺶ ﻣـﺎ ﭼﻘـﺪر در‬
‫ﺧﻮر آﻧﺎن اﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ از آﻧﺎن ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﻳﻌﻨـﻲ ﮔـﺰارش روﻳـﺪادﻫﺎي ﭘـﻴﺶ از اﻳـﺸﺎن را‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺷﺎﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺒﻮدن ﻛﺘﺎﺑﺖ و ادﺑﻴﺎت )واﻗﻊ ﺷﺪ(‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺟﻨﮓ‬
‫ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻛﻪ ﭘﻴﺎﭘﻲ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي روي ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ ﮔﻤـﺎﻧﻲ درﺳـﺖ ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا‬

‫‪ - 217‬ﻫﻠﻨﻲ ﻧﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ اﻣﺎ ﭼﻮن ﮔﺮوﻫﻲ از آﻧﺎن در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻏﺮب آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‬
‫ﻛﻪ ﻳﻮﻧﻴﻪ )‪ (Ionia‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﺷﺮﻗﻴﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ اﻳﻦ دﺳـﺘﻪ از آﻧـﺎن روﺑـﺮو‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻳﻮﻧﺎن و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻫﻠﻨﻴﺎن در ﻓﺎرﺳﻲ و ﺑﺮﺧﻲ زﺑﺎن ﻫﺎي دﻳﮕﺮ روان ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬

‫‪٦٣‬‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎ دﭼﺎر وﻗﻔﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻧﻴﺰ ﺣﺮوف ﭘﺎرﺳﻲ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﻧـﺰد ﻣـﺎ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﻫﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎري از آﻧﻬﺎ در ﺑﺎره ﻧﻮاﺣﻲ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬اﻣﻼك ﻫﺮ ﻳـﻚ از ﺧـﺎﻧﻮاده ﻫـﺎ‪ ،‬اﺧـﺘﻼف ﻫـﺎي ﻛﻠـﻲ و‬
‫ﭘﻴﻤﺎن ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﻣﻨﺸﺎء اﺷﺮاﻓﻴﺖ}‪ {6‬ﺧﺎﻧﺨﺎﻧﻲ‪ 218‬ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻤـﺎن ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ‬
‫ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮان ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﻪ داﻧﺶ و آوازﻫﺎي ﺷﻔﺎﻫﻲ دﻟﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫در ﺑﺎره اﻓﺮاد ﺑﻲ ﺳﻮاد‪ ،‬ﺳﺒﻚ اﻧﺪﻳﺶ و وﺣﺸﻲ ﻛﺎر ﺑﻴﻬﻮده اي اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻠﻮغ ﻓﻜﺮي ﺗﻮ در ﺷﮕﻔﺘﻢ‪ ،‬زﻳﺮا در ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﻫـﺎي ﻛﻬـﻦ )ﻧﺎﺧـﺎرار( ﻣـﺎ ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎر ﺑﺰرﮔﻲ زده ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد اﻧﺠﺎم ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎﻳﻲ در ﺑﺎره ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﺖ ﻣـﺎ‪ ،‬ﻧـﮋاد و‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ و اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻨﺸﺎء و ﻧﺴﺒﺖ اﻓﺮاد و ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن اﻧﺠـﺎم داده‬
‫اﻧﺪ و ﻛﺪاﻣﻴﻚ از اﻳﻦ ﻗﻮم ﻫﺎ ﺑﻮﻣﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻛﺪاﻣﻴﻚ ﻛﻮچ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻫﺎﻟﻲ ﺑﻮﻣﻲ ارﻣﻨـﻲ در‬
‫آﻣﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺎرﻫﺎ و دوره ﻫﺎي ﻫﺮ ﻳﻚ از زﻣﺎن ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻣﻔﺘﻀﺢ ﺑﺮج‪ 219‬ﺑﻲ ﻧﻈﻢ ﺗـﺎ اﻛﻨـﻮن}‪، {7‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ دادي ﺗﺎ اﺛﺮي ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﺑﻠﻨـﺪ و درﺳـﺖ ﺑﻨﮕـﺎرﻳﻢ و اﻳـﻦ ﺧـﻮد ﺑـﺪون ﺳـﺨﺘﻲ ﺑﺎﻋـﺚ ﻓﺮﻫﻤﻨـﺪي و‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪي ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻢ؛ آﻳﺎ در دﺳﺘﺮس ﻣﻦ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﻮﺟﻮد اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ‬
‫در ﻛﺘﺎب اﻳﻮب}‪ {8‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه و ﻳﺎ ﻣﻴﻬﻦ ﺗﻮ ادﺑﻴﺎﺗﻲ دارد؟ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻳـﺎري آﻧﻬـﺎ ﺷـﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎران‬
‫ﻋﺒﺮي‪ ،‬از آﻏﺎز ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﻮ )ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ( را ﺑﺪون ﻏﻠﻂ ﺑﻨﮕﺎرم ﻳﺎ از ﺗﻮ و دﻳﮕﺮان آﻏﺎز ﻧﻤـﻮده ﺗـﺎ ﻣﺒـﺪاء و‬
‫ﺳﺮآﻏﺎز اداﻣﻪ دﻫﻢ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﻦ ﺑﺎ وﺟﻮد دﺷﻮاري ﻫﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر را آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﺑـﻪ اﻳـﻦ اﻣﻴـﺪ ﻛـﻪ ﻛـﺴﻲ از‬
‫زﺣﻤﺎت ﻣﺎ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬و از آﻧﺠﺎ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻲ ﻃﺒـﻖ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻖ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬و ﺗﻜﺮار اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ آﻏﺎزﻳﻦ ﻣﺆﻟﻔـﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ را ﻛـﺎري‬
‫اﺿﺎﻓﻲ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ اﻣﺎ از دوران ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ادوار و اﺷﺨﺎص ﻧﺎﻣﺪار را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس‬
‫ﻣﺼﺎدف و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻧﺪ ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻃﺒﻴﻌﺘﺎ” ﺑﻪ رواﻳﺎت دوران ﺷﺮك ﭘﺮﺳـﺘﻲ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ رﺳـﻴﺪ‪،‬‬
‫وﻟﻲ از اﻳﻨﻬﺎ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﻣﻮﺛﻖ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺑﺮﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﺰﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ - 218‬ﺧﻮرﻧﺎﺗﺴﻲ ﻛﻠﻤﻪ ‪ sep’uhak’an‬ﺻﻔﺖ واژه ‪ sep’uh‬را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺎﻧﺨﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ در زﺑـﺎن زﻧـﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪) viso-putra‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺎﻧﻪ( ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ و ﻳﺎ ﺑﺴﺘﮕﺎن آﻧﻬﺎ ﺳﭙﻮه ﻣﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﻫﻞ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري اﺷﺮاﻓﻲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮﻧﺎﺗﺴﻲ )ﺧﻮرﻧﻲ( در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ اﺳـﻨﺎدي اﺷـﺎره دارد ﻛـﻪ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ و واﺑﺴﺘﮕﻲ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و اﺷﺮاف اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 219‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺮج ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎب ‪) .11‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٦٤‬‬
 ‫‪4‬‬
‫در ﺑﺎره اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران در ﻣﻮرد آدم‬
‫و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن‪ 220‬دﻳﮕﺮ )ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس( ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‬

‫ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ در ﺑﺎره رﻳﺸﻪ و ﭘﻴﺪاﻳﻲ و ﻳﺎ اﮔﺮ ﺑﺘﻮان ﮔﻔﺖ ﺳﺮآﻏﺎز ﺗﻤﺎم ﺑﺸﺮﻳﺖ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻛﻪ ﭼـﺮا‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران دﻳﮕﺮ ﭼﻮن ﺑﺮوﺳﻮس‪ ،‬اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﭘﻮﻟﻲ ﻫﻴﺴﺘﻮر‪ 221‬و آﺑﻴﻮدﻧﻮس‪ 222‬ﺑﺎ داوري ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫روح اﻟﻘﺪس )ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس( ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ}‪{9‬؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﺑﺎره ﺧﻮد )ﻧﻮح( ﻛﺸﺘﻲ ﺳـﺎز و دﻳﮕـﺮ‬
‫ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻫﺎ و زﻣﺎن ﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺳـﺮآﻏﺎز ﻧـﮋاد ﺑـﺸﺮي‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ‬
‫ﻣﺤﻘﻖ و ﻣﻮﺛﻖ اﺳﺖ‪.223‬‬
‫زﻳﺮا آﺑﻴﻮدﻧﻮس ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮان در ﺑﺎره او‪ 224‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﻨﺪه او را رﻫﺒـﺮ و ﺷـﺒﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ » :‬آزوروس‪ 225‬ده ﺷﺎر}‪ {10‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد« ﻛﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺎ ﺳـﻲ و‬
‫ﺷﺶ ﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺮاي ﻧﻮح ﻧﺎم دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ و زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺲ ﻃـﻮﻻﻧﻲ ﺑـﻪ او‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ و در ﺑﺎره ﺷﺪت )ﻃﻐﻴﺎن( آﺑﻬﺎ و ﻧﺎﺑﻮدي زﻣﻴﻦ در ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑـﺎ ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﻌﺪاد ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن را ﺑﺎ ﻛﺴﻴﺴﻮﺗﺮﻳﻮس}‪ {11‬ده ﻧﻔﺮ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .226‬ﻣﻄﺎﺑﻖ )ﺷﻤﺎرش( ﺳﺎل‬
‫ﭼﻬﺎر زﻣﺎﻧﻪ‪ 227‬ﺧﻮرﺷﻴﺪي ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻣﺎ ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻫﻤـﺴﻮﻳﻲ ﻧـﺪارد ﺑﻠﻜـﻪ از ﺳـﺎﻟﻬﺎي‬
‫ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻛﻪ ﺳﺎل را ﺑﺎ اﻫﻠﻪ ﻣﺎه ﻣﻲ ﺷﻤﺎرﻧﺪ دوري ﻣﻲ ﺟﻮﻳﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ دوره ﻫـﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺎل ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎ ارﻗﺎم ﺑﻲ ﺳﺎﻣﺎن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد‬
‫ﺷﺪه ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﺪ ﮔﺎﻫﻲ رﻗﻢ ﻛﻮﭼﻚ و ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ رﻗﻢ ﺑﺰرگ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻧﻈﺮﻳﺎت آﻧﺎن را ﺑﺎﻳﺪ‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻣﺎن ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﺑﺮاي ﻧﻮﺷـﺘﻦ اﻳـﻦ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻲ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﺎري ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ دارﻳﻢ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﻣﻜـﺎن و زﻣـﺎن دﻳﮕـﺮي وا‬

‫‪ - 220‬ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ از واژه ’‪) nahap’et‬ﻧﺎﻫﺎﭘﺖ( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ رﺋﻴﺲ ﻗﻮم‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮا و رﻫﺒﺮ ﻣﻠﺖ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و‬
‫ﻣﻌﺎدل واژه ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ‪ patriarch‬اﺳﺖ و ﻣﺸﺘﻖ از واژه ‪ nafa’pa’ti‬ﭘﻬﻠﻮي ﻛﻪ ’‪) nafa‬ﻧﺎف‪ ،‬ﻧـﮋاد( ‪) pa’ti +‬ﺑ‪‬ـﺪ‪،‬‬
‫رﺋﻴﺲ( ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ f .‬ﭘﻬﻠﻮي در ﻣﻴﺎن دو ﺣﺮف ﺻﺪادار ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ‪) h‬ه( ارﻣﻨﻲ ﺷﺪه در ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺒـﺪﻳﻠﻲ ﻣﺠـﺎز‬
‫اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪ kaufa ،kof‬ﺑﺮاي ‪) koh‬ﻛﻮه( ﻓﺎرﺳﻲ‪) ،‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 221‬آﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﭘﻮﻟﻲ ﻫﻴﺴﺘﻮر )‪ (Alexander polyhistor‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﺪه دوم پ‪.‬م‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 222‬آﺑﻴﻮدﻧﻮس )‪ (Abydenus‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ )ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻮﻟﺪ و ﻣﺮﮔﺶ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ( ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ در ﺑـﺎره ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫آﺷﻮر و ﻛﻠﺪه ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 223‬اوزﺑﻴﻮس از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺑﺮوﺳﻮس‪ ،‬ﭘﻮﻟﻲ ﻫﻴﺴﺘﻮر و آﺑﻴﻮدﻧﻮس در ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺑـﺮده و ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻧﻴﺰ از اﺛﺮ اﺧﻴﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 224‬ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻀﺮت آدم اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 225‬ﻳﺎ آﻏﻮروس )‪) .azovros ،(aghovros‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Xisuthros - 226‬ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﻧﻮح اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 227‬ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻬﺎر ﻓﺼﻞ ﺳﺎل اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ(‪.‬‬

‫‪٦٥‬‬
‫ﻣﻲ ﮔﺬارﻳﻢ و ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺎورﻣﺎن اﺳﺖ ﺳﺨﻨﻤﺎن را در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﻄﻊ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ ﺳـﺨﻦ آﻏـﺎز ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪228‬‬
‫آدم اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ اﺳﺖ؛ او دوﻳﺴﺖ و ﺳـﻲ ﺳـﺎل زﻳـﺴﺘﻪ ﺷـﻴﺚ را آورد‪ .‬ﺷـﻴﺚ دوﻳـﺴﺖ و ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎل‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده اﻧﻮش‪ 229‬راآورد‪ .‬ﺑﻪ ﻗﻮل ﻳﻮﺳﻔﻮس}‪ {12‬دو ﻛﺘﻴﺒﻪ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ دو روﻳـﺪاد آﻳﻨـﺪه ﺑـﻪ او‬
‫ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﻮش ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد ﻧﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن آورد‪.‬‬
‫و ﭼﺮا او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻨﺎدي ﻧﺎم ﺧﺪا ﺑﻮد و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻠﻤﻪ ﻧﺪا را ﻓﻬﻤﻴﺪ؟ زﻳﺮا آدم ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪا ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ او از زﺑﺎن ﺧﺪا ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺖ اﻣﺎ ﺑﺎ ارﺗﻜﺎب ﮔﻨﺎه و اﺧﺘﻔﺎ ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻼم »ﻛﺠﺎﻳﻲ؟«‬
‫را از او و ﻧﻪ ﻛﺴﻲ دﻳﮕﺮ ﭘﺮﺳﻴﺪ و او ﺣﻜﻢ را ﻧﻴـﺰ از زﺑـﺎن ﺧـﻮد وي ﺷـﻨﻴﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺳـﭙﺲ ﻫﺎﺑﻴـﻞ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ و آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮاي او ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ذﺑﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل واﻗﻊ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﺣـﺎل‪ ،‬وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه او را ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﭼﺮا در ﺑﺎره او )اِﻧـﻮش( ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻛﻼم ﺧﺪا را ﺑﻪ زﺑﺎن آورد و آن ﻫﻢ ﺑﺎ اﻣﻴﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﻣﺎ ﺷـﻮاﻫﺪ و ﻣـﺪارك ﮔـﺮدآوري‬
‫ﺷﺪه ﺧﻮد در ﺑﺎره او را در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲ ﮔﻨﺠﺎﻧﻴﻢ و ﻣﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در دﺳﺘﺮس دارﻳﻢ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آﻣﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻓﺮﻣﺎﻧﺸﻜﻨﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻛـﻪ اﻧﺠـﺎم داده‬
‫ﺑﻮد از ﺑﻬﺸﺖ و از ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ راﻧﺪه ﺷﺪ‪ .230‬آﻧﮕﺎه ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪ آدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ )ﻫﺎﺑﻴﻞ(‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺮادر ﺗﻨﻲ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .231‬ﺳﭙﺲ ﺑﺪون ﺳﺨﻦ و ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺧﺪاوﻧﺪي‪ ،‬ﻧﮋاد ﺑﺸﺮي در وﻫﻢ و‬
‫ﻧﻮﻣﻴﺪي و ﺳﭙﺲ در ﻛﺎرﻫﺎي واﻗﻌﺎ” ﺧﻮدﻛﺎﻣﺎﻧﻪ ﻓﺮو ﻣﻲ رود‪ .‬در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن او ﺑﺎ اﻣﻴﺪي ﺑﺴﻴﺎر ﺑـﺎ درﺳـﺖ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻲ ﺧﺪا را ﻧﺪا ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺪا دادن را ﺑﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ‪ -‬ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻴـﺪن و ﺑـﻪ ﻳـﺎد آوردن‬
‫ﭼﻮن ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه‪ ،‬ﻳﺎ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺘﻦ‪ .‬ﺣﺎل درﻳﺎﻓﺘﻦ آن ﭼﻮن “ﻧﺎﻣﻴﺪن” ﻳـﻚ ﭼﻴـﺰ ﻓﺮاﻣـﻮش‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺳﺎﻟﻴﺎن درازي ﻧﻤﻲ ﮔﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﻧـﺎم ﺧﺪاوﻧـﺪ و ﻫـﺮ آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮔﺮدد و ﺣﺘﻲ آﻓﺮﻳﺪه ﺧﺪاوﻧﺪي ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﺮگ و ﺑﻪ ﺧﺎﻛـﺴﭙﺎري ﻧﺮﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد‪ .‬ﭘـﺲ او‬
‫)اﻧﻮش( ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬
‫‪232‬‬
‫او ﺻﺪ و ﻧﻮد ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﻗﻴﻨﺎن را ﺑﻪ ﺑـﺎر آورد و او ﻧﻴـﺰ ﺻـﺪ و ﻫﻔﺘـﺎد ﺳـﺎل زﻧـﺪﮔﻲ ﻛـﺮد و‬
‫ﻣ‪‬ﻬ‪‬ﻠﻠﺌﻴﻞ‪ 233‬را آورد‪ .‬ﻣﻬﻠﻠﺌﻴﻞ در ﺻـﺪ و ﺷـﺼﺖ و ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﻳـﺎرد‪ 234‬و ﻳـﺎرد در ﺻـﺪو ﺷـﺼﺖ و دو‬

‫‪ Seth - 228‬در ارﻣﻨﻲ ﺳﺖ )‪ ،(set‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪،5‬آﻳﻪ ‪) .3‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ Enos - 229‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ،yenovs‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪) .6-5 ،‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 230‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ 23 -3 ،‬و ‪) .24‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 231‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪) .9 -4 ،‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،Eainan - 232‬در ارﻣﻨﻲ ‪ K’aynan‬ﻃﺒﻖ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ ،9-5 ،‬اﻧﻮش در ﻧﻮد ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻗﻴﻨﺎن را آورد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Mahalaleel - 233‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ،maghaghayel‬ﻃﺒﻖ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪ ،12-5‬ﻗﻴﻨﺎن در ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻣﻬﻠﻠﺌﻴﻞ را آورد‪.‬‬
‫)ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ Jared - 234‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ،hared‬ﻃﺒﻖ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪ ،15-5‬ﻣﻬﻠﻠﺌﻴﻞ در ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻳﺎرد را آورد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٦٦‬‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺧﻨﻮخ‪ 235‬و ﺧﻨﻮخ در ﺻﺪ و ﺷﺼﺖ و ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﻣﺘﻮﺷـﺎﻟﺢ‪ 236‬را ﺑـﻪ دﻧﻴـﺎ آورد‪ .‬ﭘـﺲ از ﺗﻮﻟـﺪ‬
‫ﻣﺘﻮﺷﺎﻟﺢ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ او ﺑﻌﺪ از دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ دﻟﻨﺸﻴﻦ و ﭘﺮارزش‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﺧﺮﺳﻨﺪ‬
‫ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﺑﺰه ﻛﺎران ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ 237‬ﻛﻪ ﻋﻠﺖ آن را ﺑﻌﺪا” ﻳﺎدآور ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺘﻮﺷـﺎﻟﺢ ﺻـﺪ و‬
‫ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﻟﻤﻚ‪ 238‬را آورد‪ .‬ﻟﻤﻚ در ﻫﺸﺘﺎد و ﻫـﺸﺖ ﺳـﺎﻟﮕﻲ ﻓﺮزﻧـﺪي آورد و او را‬
‫ﻧﻮح‪ 239‬ﻧﺎم ﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫در ﺑﺎره ﻧﻮح‬

‫و ﭼﺮا ﺗﻨﻬﺎ او را ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪ و در ﺑﺎره دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ آﻧﺎن را )ﺑﻪ دﻧﻴﺎ( آورد‪ .‬ﭘﺪرش‬
‫در ﺑﺎره او ﻣﻄﻠﺒﻲ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وي ﻣﺎ را از ﻛﺎرﻫﺎﻳﻤﺎن و ﺳﺨﺘﻲ ﻫﺎي دﺳﺘﺎﻧﻤﺎن‬
‫و از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺷﺪه ﺧﺪاوﻧﺪ‪ 240‬ﻣﻲ رﻫﺎﻧﺪ« و در واﻗﻊ رﻫﺎﻳﻲ و آﺳﻮدﮔﻲ ﻧﺒـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ ﻧـﺎﺑﻮدي ﺗـﺎم‬
‫ﭼﻴﺰﻫﺎ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ “رﻫﺎﻧﻴﺪن” ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﺎﻳﺎن دادن اﺳﺖ اﻣﺎ ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫دادن )از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدن( ﺑﺰه ﻛﺎري و ﻛﻠﻴﻪ ﺷﺮارت ﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻼك ﻧﻤﻮدن اﻧﺴﺎن ﻫﺎي ﺑـﺰه ﻛـﺎر دوران دوم ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻮﻳﻲ ﮔﻔﺖ “از ﻛﺎرﻫﺎﻳﻤﺎن” ﻳﻌﻨﻲ اﻋﻤﺎل ﺑﺰه ﻛﺎراﻧﻪ و »از ﺳﺨﺘﻲ ﻫﺎي دﺳﺘﺎﻧﻤﺎن” ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺷﺮارات ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي‪ ،‬آﺳﻮده و رﻫﺎ ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﻫﻤﻪ آﻧـﺎن ﺑﻠﻜـﻪ ارواح‬
‫ﻛﺎﻣﻞ از ﺣﻴﺚ ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﺗﻮاﺿﻊ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺷﺮارت ﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺮدم ﺑﺰه ﻛﺎر زﻣﺎن ﻧﻮح ﺗﻮﺳـﻂ ﺳـﻴﻼب‬
‫ﭘﺎك ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ رﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس )ﻧﻮح را( ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺮزﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻓـﺮدي ﻣﺘـﺸﺨﺺ و‬
‫ﻧﺎﻣﺪار و وارث ﺑﺤﻖ ﻓﻀﺎﻳﻞ ﭘﺪري ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫در ﺑﺎره ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﻮح‬
‫ﺗﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﻨﻮس و آرام و اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻴﻨﻮس‬
‫ﻧﻪ ﺑﻌﻞ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻌﻞ‬

‫‪ Enoch - 235‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ،yenovk‬در ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪ ،18-5‬ﻧﻴﺰ ﻳﺎرد ﺻﺪ و ﺷﺼﺖ و دو ﺳﺎل زﻳـﺴﺖ و ﺧﻨـﻮخ را‬
‫آورد‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ Methuselah - 236‬در ارﻣﻨﻲ ‪ matusagha‬در ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪ ،21-5‬ﺧﻨﻮخ ﺷﺼﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل زﻳﺴﺖ و ﻣﺘﻮﺷﺎﻟﺢ‬
‫را آورد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 237‬ﻋﺒﺎرت “از ﻣﻴﺎن ﺑﺰه ﻛﺎران” ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮرﻧﻲ اﺿﺎﻓﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .24-5‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ Lamech - 238‬در ارﻣﻨﻲ ‪ :ghamek‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪ 25-5‬ﺳﻦ ‪ 185‬را ﺑﻪ ﺟﺎي ‪ 165‬ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ Noah - 239‬در ارﻣﻨﻲ ‪ .noy‬ﻃﺒﻖ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪ 28-5‬ﺳﻦ ‪ 182‬ﺑﻪ ﺟﺎي ‪ 88‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 240‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .29-5‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٦٧‬‬
‫و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ روﻳﺪادﻧﺎﻣﻪ اي از آﻏﺎز ﺗـﺎ زﻣـﺎن ﻣـﺎ دﺷـﻮار و ﭘﺮﻣـﺸﻘﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺷﺘﻘﺎق ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراري از ﺳﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮح‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ آزﻣﺎﻳﺶ و ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺮ‬
‫ﻛﺲ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه آن ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺧـﻮد را ﺟـﺪا ﻛـﺮده آﻧـﺎن را‬
‫ﻣﻠﺖ ﺧﻮد ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد و دﻳﮕﺮان را از ﺧﻮد راﻧﺪه آﻧﺎن را از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮد ﻗﺎﺑﻞ ﺳـﺘﺎﻳﺶ و ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ ذﻛـﺮ و‬
‫ﻳﺎد ﻧﻤﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ در ﺑﺎره اﻳﻨﺎن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻮﺛﻘﻲ را در‬
‫داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻛﻬﻦ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻛﺎﻣﻼ” ﺻﺤﻴﺢ و درﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮ اي ادب دوﺳﺖ ﻫﻮﺷﻴﺎر ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻧﮋاد ﺗﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﻨﻮس و آرام ﻧﮕﺎه ﻛﻦ و ﺗﻌﺠﺐ ﻛﻦ‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺳﺎم‪ 241‬در ﺳﻦ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﮕﻲ‪ ،‬دو ﺳـﺎل ﭘـﺲ از ﺗﻮﻓـﺎن ارﻓﻜـﺸﺎد را ﻣﺘﻮﻟـﺪ‬
‫‪243‬‬ ‫‪242‬‬

‫ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺎم‬
‫ﺳﺎم ﺻﺪ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ارﻓﻜﺸﺎد را آورد‪.‬‬
‫ارﻓﻜﺸﺎد ﺻﺪ و ﺳﻲ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﻗﻴﻨﺎن را آورد‪.‬‬
‫ﻗﻴﻨﺎن ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﺷﺎﻟﺢ‪ 244‬را آورد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻟﺢ ﺻﺪ و ﺳﻲ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﻋﺎﺑﺮ‪ 245‬را آورد‪.‬‬
‫ﻋﺎﺑﺮ ﺻﺪ و ﺳﻲ وﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﻓﺎﻟﺞ‪ 246‬را آورد‪.‬‬
‫ﻓﺎﻟﺞ ﺻﺪ و ﺳﻲ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و رﻋﻮ‪ 247‬را آورد‪.‬‬
‫رﻋﻮ ﺻﺪ و ﺳﻲ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﺳﺮوج‪ 248‬را اورد‪.‬‬
‫ﺳﺮوج ﺻﺪ و ﺳﻲ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﻧﺎﺣﻮر‪ 249‬را آورد‪.‬‬
‫ﻧﺎﺣﻮر ﻫﻔﺘﺎد و ﻧﻪ ﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و ﺗﺎرح‪ 250‬را آورد‪.‬‬
‫ﺗﺎرح ﻫﻔﺘﺎدﺳﺎل ﺑﺰﻳﺴﺖ و اﺑﺮام‪ 251‬را آورد‪.‬‬

‫‪ Shem - 241‬در ارﻣﻨﻲ ‪ sem‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮح‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 242‬اﺷﺎر ﺑﻪ ﺗﻮﻓﺎن ﻧﻮح اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .12-11‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Arphaxad - 243‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ، arpaksat‬ارﻓﻜﺸﺎد در ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪ 12-11‬ﺷﺎﻟﺢ را در ‪ 35‬ﺳﺎﻟﮕﻲ آورده اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪(.‬‬
‫‪ Salah - 244‬در ارﻣﻨﻲ ‪ sagha‬در ‪ 30‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻋﺎﺑﺮ را آورد‪ .‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .14-11‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Eber- 245‬در ارﻣﻨﻲ ‪yeber‬در ‪ 43‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻓﺎﻟﺞ را آورد‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .16-11‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Peleg - 246‬در ارﻣﻨﻲ ’‪ paghek‬در ‪ 30‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ر‪‬ﻋ‪‬ﻮرا آورد‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .18-11‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ Reu - 247‬در ارﻣﻨﻲ ‪ r’aghav‬در ‪ 32‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺳﺮوج را آورد‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .20-11‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Seruj - 248‬در ارﻣﻨﻲ ‪ seruk‬در ‪ 30‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﻧﺎﺧﻮر را آورد‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪) .22-11 ،‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ Nahor - 249‬در ارﻣﻨﻲ ‪ nakovr‬در ‪ 29‬ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺗﺎرح را آورد‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪) .24-11 ،‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Terah - 250‬در ارﻣﻨﻲ ‪ tara‬در ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎﻟﮕﻲ اﺑﺮام را آورد‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪) .26-11 .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Abram - 251‬در ارﻣﻨﻲ ‪،abram‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت آﺑﺮاﻫﺎم ‪ abraham‬ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٦٨‬‬
 ‫‪252‬‬
‫ﺣﺎم‬
‫ﺣﺎم‪ ،‬ﻛﻮش‪ 253‬راآورد‪.‬‬
‫ﻛﻮش‪ ،‬ﻣﺼﺮاﻳﻢ‪ 254‬را آورد‪.‬‬
‫ﻣﺼﺮاﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺮود‪ 255‬را آورد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺮود‪ ،‬ﺑﺎب‪ 256‬را آورد‪.‬‬
‫ﺑﺎب‪ ،‬آﻧﺒﻴﺲ‪ 257‬را آورد‪.‬‬
‫آﻧﺒﻴﺲ‪ ،‬آرﺑﻞ‪ 258‬را آورد‪.‬‬
‫آرﺑﻞ‪ ،‬ﻛﺎﻳﺎغ‪ 259‬را آورد‪.‬‬
‫ﻛﺎﻳﺎغ‪ ،‬آرﺑﻞ دﻳﮕﺮ را آورد‪.‬‬
‫آرﺑﻞ‪ ،‬ﻧﻴﻨﻮس‪ 260‬را آورد‪.‬‬
‫ﻧﻴﻨﻮس ‪ ،‬ﻧﻴﻨﻮاس‪ 261‬را آورد‪.262‬‬

‫‪263‬‬
‫ﻳﺎﻓﺚ‬
‫ﻳﺎﻓﺚ‪ ،‬ﺟﻮﻣﺮ‪ 264‬را آورد‪.‬‬
‫ﺟﻮﻣﺮ‪ ،‬ﺗﻴﺮاس‪ 265‬را آورد‪.‬‬

‫‪ Ham - 252‬در ارﻣﻨﻲ ‪ kam‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮح‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ Cush - 253‬در ارﻣﻨﻲ ‪) kush‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Mizraim -254‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ،mest’rem‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ mest’rayim‬آورده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Nimrod - 255‬در ارﻣﻨﻲ ‪) .nebrovt‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪Bab - 256‬در ارﻣﻨﻲ ‪) .bab‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Anebis - 257‬در ارﻣﻨﻲ ‪) .anebis‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Arbel - 258‬در ارﻣﻨﻲ ‪) .arbel‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪kayagh - 259‬‬
‫‪ninos - 260‬‬
‫‪ninuas - 261‬‬
‫‪ - 262‬اﻳﻦ رﺷﺘﻪ ﻧﺎم ﻫﺎ )از ﺣﺎم( ﻛﻼ” ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪ ،10‬ﺗﻨﻬﺎ اﺳﺎﻣﻲ ﺣﺎم‪ ،‬ﻛﻮش‪،‬‬
‫ﻣﺼﺮاﻳﻢ و ﻧﻤﺮود ﻳﺎد ﺷﺪه و در اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺎﻣﺴﻮن ﻧﺎم ﻫﺎي دﻳﮕﺮ از وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ اوزﺑﻴﻮس ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺿﻤﻦ در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺴﻞ ﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺎم ﻛـﻪ ﻛـﻮش و ﻣـﺼﺮاﻳﻢ را آورد و‬
‫ﻛﻮش ﻧﻤﺮود را آورد‪ .‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪ 6-10 ،‬ﺗﺎ ‪) .8‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Japheth - 263‬در ارﻣﻨﻲ ‪) .habet‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Gomer- 264‬در ارﻣﻨﻲ ‪ gomer‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ gamer‬آورده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،Tiras - 265‬در ارﻣﻨﻲ ‪) .tiras‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٦٩‬‬
 ‫ﺗﻴﺮاس‪ ،‬ﺗﻮﺟﺮﻣﻪ‪ 266‬را آورد‪.‬‬
‫ﺗﻮﺟﺮﻣﻪ‪ ،‬ﻫﺎﻳﻚ‪ 267‬را آورد‪.‬‬
‫ﻫﺎﻳﻚ‪ ،‬آراﻣﺎﻧﻴﺎك‪ 268‬را آورد‪.‬‬
‫آرﻣﺎﻧﻴﺎك‪ ،‬آراﻣﺎﻳﻴﺲ‪ 269‬را آورد‪.‬‬
‫آراﻣﺎﻳﻴﺲ‪ ،‬آﻣﺎﺳﻴﺎ‪ 270‬را آورد‪.‬‬
‫آﻣﺎﺳﻴﺎ‪ ،‬ﮔﻐﺎم‪ 271‬را آورد‪.‬‬
‫ﮔﻐﺎم‪ ،‬ﻫﺎرﻣﺎ‪ 272‬را آورد‪.‬‬
‫ﻫﺎرﻣﺎ‪ ،‬آرام‪ 273‬را آورد‪.‬‬
‫آرام‪ ،‬آراي زﻳﺒﺎرو‪ 274‬را آورد‪.275‬‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪ وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎران ﻗﻴﻨﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻧﺴﻞ از ﻧﻮح و ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻧﺴﻞ ﭘﺲ از ﺳﺎم ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﻴﺮاس را ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻧﺴﻞ از ﻧﻮح و ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻧﺴﻞ ﭘﺲ از ﻳﺎﻓﺚ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ )ارﻣﻨﻲ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﺎ( در ﻫﻴﭻ ﺟﺎ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺻﺮﻳﺤﻲ ﮔﻨﺠﺎﻧﺪه ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ 276‬اﻣـﺎ ﻣـﺴﺘﺮاﺋﻴﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻧﺴﻞ از ﻧﻮح و ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻧﺴﻞ از ﺣﺎم ﻧﻪ در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣـﺎ و ﻧـﻪ از ﺳـﻮي ﻫـﻴﭻ وﻗﺎﻳﻌﻨﮕـﺎري‬
‫ﻣﺬﻛﻮر ﻧﻤﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ او را در ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﻔﺮ آﺷﻮري ﻫﻮﺷﻴﺎر و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ‪ 277‬ﻣﺬﻛﻮر ﻳـﺎﻓﺘﻴﻢ و ﮔﻔﺘـﻪ او‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺗﺮ آﻣﺪ‪ .‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﺴﺘﺮاﺋﻴﻢ ﻫﻤﺎن ﻣﺼﺮاﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ از آن ﻧﺎم ﻣﺼﺮ ﻣﺸﺘﻖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬و‬

‫‪ Togarmah - 266‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ،torgoma‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪torgom‬آورده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬

‫‪hayk’ - 267‬‬
‫‪aramanyak’- 268‬‬
‫‪aramayis - 269‬‬
‫‪amasia - 270‬‬
‫‪gegham - 271‬‬
‫‪harma - 272‬‬
‫‪aram - 273‬‬
‫‪ - 274‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪ Ara the Handsome‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ '‪) .ara geghetsik‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 275‬اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺎم ﻫﺎ ﻛﻼ” ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻳﺎ اوزﺑﻴﻮس ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﺳـﻔﺮ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ )‪ (10‬از ﻳﺎﻓـﺚ‪ ،‬ﺟـﻮﻣﺮ‪،‬‬
‫ﺗﻴﺮاس و ﺗﻮﺟﺮﻣﻪ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ و آرام ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﺎم ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ ارﻣﻨﻴﺎن را ﺑﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ آﻣﻴﺰد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 276‬ﻗﻴﻨﺎن در ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﻛﺮد ﻳﺎ ﺳﺒﻌﻴﻨﻴﻪ ﻳﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻔﺘﺎد )‪](Septuagint‬ﻛﻪ در ﺳـﺪه دوم پ‪.‬م‪.‬‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﻋﻠﻤﺎي ﻳﻬﻮد ﺑﻪ اﻣﺮ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس دوم ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺑﺮادر دوﺳـﺖ )‪ (Philadelphos‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣﻘـﺪوﻧﻲ ﻣـﺼﺮ‬
‫)‪285-246‬پ‪.‬م‪ (.‬از ﻋﺒﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮔﺮدﻳﺪ[ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ در ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﻋﺒﺮي‪ ،‬آﺷﻮري و ارﻣﻨﻲ ﺳـﻔﺮ‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪ 11‬ﻗﻴﺪ ﻧﮕﺮدﻳﺪه‪ .‬ﺗﻴﺮاس ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻧﺴﻞ از ﻧﻮح اﺳﺖ )ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪) (10‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 277‬اﻳﻦ آﺷﻮري ﻫﻮﺷﻴﺎر اﺣﺘﻤﺎﻻ” ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٧٠‬‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎران ﻧﻤﺮود را ﻛﻪ ﻣﺼﺮاﻳﻢ ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﺑﻌﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﺗﻴﻮﭘﻴﺎﻳﻲ‪ 278‬ﺷﻤﺮده ﻣﺎ را ﻗﺎﻧﻊ ﻛﺮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﺮود ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻌﻞ‪ ،‬اﺗﻴﻮﭘﻴﺎﻳﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻫـﻢ ﻣـﺮز ﺑـﻮدن )اﺗﻴـﻮﭘﻲ( ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺼﺮ ﻣﺎ ﻗﺎﻧﻊ ﺷﺪﻳﻢ ﻛﻪ واﻗﻌﺎ” ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﻳﻦ را ﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﻓﺮزﻧﺪان ﺣﺎم ﺗﺎ ﻧﻴﻨﻮس و ﺣﺘﻲ ﺧﻮد ﻧﻴﻮﻧﻮس‪ ،‬در ﻫﻴﭻ‬
‫ﺟﺎ ﻳﺎد و ﺛﺒﺖ ﻧﺸﺪه و ﻳﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻨﻮات ﻓﺮزﻧﺪان ﻳﺎﻓﺚ ﻣـﺎ ﻛـﻼ” وﺟـﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎد ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ ﻣﻮﺛﻖ اﺳﺖ ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﮋاد ﻧﻴﺰ ﺗﺎ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﻴﻨـﻮس‬
‫و ﺗﺎ آرام ﻣﺎ ﻳﺎزده ﻧﺴﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا آرا دوازدﻫﻤﻴﻦ ﻧﻔﺮ ﭘﺲ از ﻧﻴﻨﻮس اﺳﺖ و در ﺳﻦ ﺟﻮاﻧﻲ‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و اﻳﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ در آن ﺷﻚ ﻧﻜﻨـﺪ‪ .‬زﻳـﺮا آﺑﻴﻮدﻧـﻮس‪ 279‬ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫اﻃﻤﻴﻨﺎن در ﺑﺴﻴﺎري اﻣﻮر‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﺮده ﭼﻨﻴﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻧﻴﻮﻧـﻮس ﻓﺮزﻧـﺪ آرﺑـﻎ‪،280‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﺎﻳﺎغ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ آرﺑﻎ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ آﻧﺐ‪ 281‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﺑﻲ‪ ،282‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻌﻞ‪ .«283‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ از ﻫﺎﻳﻚ ﺗـﺎ آراي‬
‫زﻳﺒﺎروي ﻣﺎ را ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻴﺮام‪ 284‬ﺷﻬﻮﺗﺮان او را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣـﻲ ﺷـﻤﺮد‪» :‬آراي زﻳﺒـﺎرو ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫آرام‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﺎرﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﮔﻐﺎم‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ آﻣﺎﺳﻴﺎ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ آراﻣﺎﻳﻴﺲ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ آراﻣﺎﻧﻴـﺎك‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﻫﺎﻳـﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت دﺷﻤﻦ ﺑﻌﻞ و در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل ﭘﺎﻳـﺎن دﻫﻨـﺪه زﻧـﺪﮔﻲ او در آﻣـﺪ«‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ را آﺑﻴﻮدﻧـﻮس در‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ و ﺟﺰﺋﻲ ﺧﻮد ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺧﻴﺮا” ﺑﻌﻀﻲ ﻫﺎ آن را دور اﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﭙﺎﻟﻴﻮن}‪ {13‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ زﻳﺮا در ﻳﻜـﻲ از ﺑﺎﺑﻬـﺎي )ﻛﺘـﺎﺑﺶ( ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬در‬
‫آﻏﺎز ﻛﺘﺎﺑﻤﺎن ﻫﻤﻪ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ را ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ )ﺑﺎ اﻗﺘﺒﺎس از دﻳﻮاﻧﻬﺎي درﺑﺎري ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬وﻟـﻲ‬
‫از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﻪ از اﻓﺮاد ﺑﻲ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن و ﺑﺪﺳﺮﺷﺖ ﻛﻬﻦ ﻳﺎد ﻧﻜﻨﻴﻢ و ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن دﻻور‪ ،‬داﻧﺎ و ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎ را ﻳﺎد ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ و وﻗﺖ ﺧﻮد را ﺑﻴﻬﻮده ﻫﺪر ﻧﻜﻨﻴﻢ« و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻴﻨﻮس ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻌﻞ و ﻳـﺎ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻌﻞ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﻪ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ و ﻧﻪ ﺷﻤﺎرش ﺳﺎﻟﻬﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺎﻣﺪار و ﭘﺮآوازه ﺑﻮدن‬
‫ﻳﻜﻲ )از اﻳﻦ دو( ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺘﺎﺧﺮ ﺷﻤﺮدن ﻓﺮد ﻣﺘﻘﺪم ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ اﻳﻨﻬﺎ را واﻗﻌﺎ” در ادﺑﻴﺎت ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﭼـﻪ ﺧـﻮد ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن از زﺑـﺎن ﻛﻠـﺪاﻧﻲ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻴﻞ اﻳﻦ ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‬

‫‪ - 278‬اﻫﻞ ﻛﺸﻮر اﺗﻴﻮﭘﻲ ﻳﺎ ﺣﺒﺸﻪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪Abydenus - 279‬‬
‫‪ arbegh - 280‬ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ‪ arbel‬ﻳﺎد ﺷﺪه‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ aneb - 281‬ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ‪ anebis‬ﻳﺎد ﺷﺪه‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 282‬ﻫﻤﺎن ‪ bab‬ﻳﺎد ﺷﺪه‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Baal - 283‬در ارﻣﻨﻲ ‪) .bel‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪shamiram - 284‬‬

‫‪٧١‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺨﺼﻲ آرﻳﻮس ﻧﺎم و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮان‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺎ آن را از آن ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﻲ داﻧـﻴﻢ زﻳـﺮا از آﻧـﺎن ﻓـﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳﻢ‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﺎن در ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻣﻮارد ﺑﺎ ﻣﻮﺳﻲ )ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ( ﻣﻮاﻓﻘﻨﺪ و در ﺑﺮﺧﻲ‬
‫ﻣﻮارد ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬و در ﺑﺎره رواﻳﺎت ﺷﻔﺎﻫﻲ‬
‫ﻛﻬﻦ اوﻟﻴﻤﭙﻴﻮدوروس ﻓﻴﻠﺴﻮف‬

‫ﺑﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻮﺛﻖ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺎ در ﺣـﺪ ﺗـﻮان ﻧـﺴﻠﻬﺎي ﺳـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ ﻧـﻮح را ﺗـﺎ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﻨﻮس و آرام ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬و ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻫﻴﭻ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪي ﺑﺎ آن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﮕﺮ آﻧﻜﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎ اﺧﻼل در ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ درﺳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬داﺳﺘﺎﻧﻬﺎي واﻗﻌﻲ را ﺑﻪ اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺎ اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎد ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ اي داﻧﺶ دوﺳﺖ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻮر وا ﻣﻲ داري ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ زﺣﻤـﺎت و ﻛﻮﺷـﺸﻬﺎي ﻣـﺎ‬
‫ﺳﭙﺎس ﺑﮕﺰاري‪ ،‬در ﭼﻨﺪ ﻛﻼم ذﻛﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﻛﻬﻦ در ﺑﺎره ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﻌﻼ” ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ در ﻛﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﭼﻨﺎن ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻫﺮ ﻛـﻪ ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﻠﻴﻘﻪ ﺧﻮد و ﻳﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺖ دﻳﮕﺮي ﻧﺎم ﻫﺎ‪ ،‬رواﻳﺎت و زﻣﺎن ﻫﺎ را دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺑﺎره ﺳﺮآﻏﺎز‪ 285‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ و ﮔﻬﮕـﺎه ﺑـﺮاي ﻧﻤﻮﻧـﻪ اﺑﻮاﻟﺒـﺸﺮ را ﻧـﻪ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺎﻣﻴﺪه اﻧﺪ و از او ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ و ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﻳﺎد ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ و ﻃـﻮل ﻋﻤـﺮش را ﺳـﻲ و‬
‫ﺷﺶ ﻫﺰار ﺳﺎل ﺑﺮ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرﻧﺪ؛ اﻣﺎ در ﺑﺎره زﻣﺎن ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن‪ 286‬و ذﻛﺮ ﺗﻮﻓﺎن‪ 287‬ﻣﻮاﻓﻖ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﻲ )ﭘﻴﻐﻤﺒـﺮ(‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﻲ راﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮﻓﺎن و ﭘﻴﺶ از ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑـﺮج‪ 288‬و ﭘـﺲ از ﺳـﻔﺮ درﻳـﺎﻳﻲ‬
‫ﻛﺴﻴﺴﺘﺮﻳﻮس‪ 289‬ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن از ﺳﻪ ﻧﻔﺮ اﻓﺮاد ﻧﺎﻣﺪار ﻳﺎد ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ ،‬ﺳـﺨﻦ درﺳـﺘﻲ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ‬
‫دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻧﺎم ﻫﺎ و ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ دروغ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﻣﻦ اﻛﻨﻮن ﺷﺎد ﺧﻮاﻫﻢ ﺷﺪ ﺗﺎ ﺳـﺨﻨﺎن ﺧـﻮد را از ﺳـﻲ ﺑﻴـﻞ ﺑﺮوﺳـﻮس}‪ {13‬ﻣﺤﺒـﻮب ﻣـﻦ ﻛـﻪ‬
‫راﺳﺘﮕﻮ ﺗﺮ از ﺑﺴﻴﺎري اﻓﺮاد اﺳﺖ آﻏﺎز ﻛﻨﻢ‪ .‬او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﭘﻴﺶ از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺮج و ﺳﺨﻦ ﮔﻔـﺘﻦ اﻧـﺴﺎن‬

‫‪ - 285‬ﻣﻨﻈﻮر آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 286‬ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎن “ﻧﺎﻫﺎﭘﺖ” ﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 287‬ﺗﻮﻓﺎن ﻧﻮح‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 288‬ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺮج ﺑﺎﺑﻞ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪xisut’ra - 289‬‬

‫‪٧٢‬‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﭘﺲ از ﺳﻔﺮ درﻳﺎﻳﻲ ﻛﺴﻴـﺴﺘﺮﻳﻮس ﺑـﻪ ﺳـﻮي ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‪ ،‬زروان‪ ،290‬ﺗﻴﺘـﺎن‪ 291‬و‬
‫ﻫﺎﭘﺘﻮﺳﺘﻪ‪ 292‬ﺣﻜﺎم ﻛﺸﻮر ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪﻛﻪ ﻣﻦ آﻧﻬﺎ را ﺳﺎم‪ ،‬ﺣﺎم و ﻳﺎﻓﺚ ﻣﻲ اﻧﮕﺎرم‪.‬‬
‫او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ آﻧﺎن ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﮔﻴﺘﻲ را ﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬زروان ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت‬
‫ﺑﺮ آن دو ﻧﻴﺰ ﭼﻴﺮه ﺷﺪ”‪ .‬ﺳﭙﺲ زردﺷﺖ ﻣﻎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﺧﺘﺮﻳﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎدي ﻫﺎ اﻳﻦ زروان را ﺳﺮآﻏﺎز و ﭘـﺪر‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪ و ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ را درﺑﺎره او ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻓﺴﺎﻧﻪ در آورد ﻛﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﺗﻜـﺮار آﻧﻬـﺎ‬
‫ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻢ«‪.‬‬
‫)ﺳﻲ ﺑﻴﻞ( ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬اﻛﻨﻮن ﻛﻪ زروان ﭼﻴﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ ﺗﻴﺘﺎن و ﻫﺎﭘﺘﻮﺳﺘﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮش اﻳـﺴﺘﺎدﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ زﻳﺮا او ﻗﺼﺪ داﺷﺖ ﺗﻤﺎم ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬در زﻣـﺎن‬
‫اﻳﻦ ﻫﺮج و ﻣﺮج‪ ،‬ﺗﻴﺘﺎن ﺑﺨﺸﻲ از ﺛﻐﻮر ارﺛﻲ زروان را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن آﺳﺘﻐﻴﻚ‪ 293‬ﺧـﻮاﻫﺮ‬
‫آﻧﺎن دﺧﺎﻟﺖ ﻛﺮد و آﻧﺎن را ﺑﻪ آﺷﺘﻲ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻠﻮا ﭘﺎﻳﺎن داد‪) .‬ﺗﻴﺘﺎن و ﻫﺎﭘﺘﻮﺳﺘﻪ( ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ زروان‬
‫را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﭘـﺴﺮ را ﻛـﻪ در آﻳﻨـﺪه زاده ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻜﺸﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﻞ اﻧﺪر ﻧﺴﻞ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺮداﻧﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺮاي ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﻲ زاﻳﻤـﺎن زﻧـﺎن او‬
‫ﮔﻤﺎردﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺳﻮﮔﻨﺪ و ﻋﻬﺪ ﺧﻮد دو ﻧﻔﺮﺷﺎن را ﻛـﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮﺷـﺎن آﺳـﺘﻐﻴﻚ و‬
‫زﻧﺎن زروان‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ از ﺗﻴﺘﺎن ﻫﺎ را راﺿﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﻮدﻛﺎن دﻳﮕﺮ را زﻧﺪه ﻧﮕﻪ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻏﺮب‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻮﻫﻲ ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ آن دﻳﻮﺗﺴﻨﻜﺘﺲ‪ 294‬ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﻛﻨﻮن اﻟﻴﻤﭙﻮس‪ 295‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن اﮔﺮ دﻳﮕﺮان اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﭼﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ و ﭼﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻟـﻴﻜﻦ ﻣـﻦ ﻣﻌﺘﻘـﺪم ﻛـﻪ ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻖ در آن ﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬زﻳﺮا اﭘﻴﻔﺎﻧﻴﻮس‪ 296‬ﺳﻜﻮﺑﺎي}‪) {15‬ﺷﻬﺮ( ﻛﻨـﺴﺘﺎﻧﺘﻴﺎ در ﻗﺒـﺮس در ﻛﺘـﺎﺑﻲ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺪﻋﺘﮕﺬاران‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ و دادﮔﺴﺘﺮي ﺧﺪاوﻧﺪي را اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬درﺑـﺎره ﻫﻔـﺖ‬
‫ﻣﻠﺖ ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺮاﻳﻴﻠﻴﺎن‪ 297‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ اﻳﻦ ﻣﻠـﻞ را ﺑـﺮاي دادﮔـﺴﺘﺮي از ﭘـﻴﺶ‬
‫روي اﺳﺮاﻳﻴﻠﻴﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ در ﺑﺨﺶ ﻓﺮزﻧﺪان ﺳﺎم ﺑﻮد اﻣﺎ ﺣﺎم ﺑـﺎ ﻫﺠـﻮم ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬
‫زور اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد؛ اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ از ﺣـﻖ و ﭘﻴﻤـﺎن ﺑـﺴﺘﻪ ﺷـﺪه ‪ ،‬از ﻧـﮋاد ﺣـﺎم‬

‫‪ze’rvan - 290‬‬
‫‪t’it’an - 291‬‬
‫‪hap’et’oste - 292‬‬
‫‪ast’ghik’ - 293‬‬
‫‪ ،dyutse’nk’ets - 294‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ راﻧﺪه ﺷﺪه از ﺳﻮي ﺧﺪاﻳﺎن‪“ ،‬دﻳﻮﺗﺲ” )ﺧﺪاﻳﺎن( ‪“ +‬اﻧﻜﺘﺲ” )اﻧـﺪاﺧﺘﻦ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺘـﻪ‪،‬‬
‫راﻧﺪه(‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺟﺰء دوم را ﻛﺘﺲ” ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “زﻳﺴﺖ” اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻤﻊ ﻣﻌﻨـﻲ ﻣﺤـﻞ‬
‫زﻳﺴﺖ ﺧﺪاﻳﺎن )ﻣﻌﺎدل ﺑﻐﺴﺘﺎن اﻳﺮاﻧﻲ( و اﻟﻴﻤﭙﻮس ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ داﻧﺴﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪Olympus - 295‬‬
‫‪ ، Epiphanius - 296‬ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ ‪) epipan‬ﺧﻮرﻧﻲ( در ﺑﺎره زﻧﺪﮔﻲ او ﺑﻪ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎري‬
‫ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 297‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب اﻋﻤﺎل رﺳﻮﻻن ﺑﺎب ‪ 13‬آﻳﻪ ‪) .19‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٧٣‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎم ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و وراﺛﺖ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺳﺎم ﺑﺎز ﭘﺲ ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻧﻴﺰ از ﺗﻴﺘﺎﻧﻴـﺎن‪ 298‬و‬
‫رﻓﺎﺋﻴﺎن‪ 299‬ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ اﺟﻤﺎل اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﺷﻔﺎﻫﻲ را ﺑـﺎزﮔﻮ ﻛﻨـﻴﻢ ﻛـﻪ در زﻣـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺧﺒﺮﮔﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮادي ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔـﻮرﮔﻲ‪ 300‬و ﺑﺎﻧـﺎن‪ 301‬و ﻧﻴـﺰ ﺷﺨـﺼﻲ‬
‫داوﻳﺖ ﻧﺎم ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ(}‪ .{16‬ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﻛﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﭘﻴﺮان‬
‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻮدم و ﻋﻠﻮم ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻢ روزي ﭼﻨﻴﻦ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﻣﻴﺎن اﺷﺨﺎص داﻧﺸﻤﻨﺪ و‬
‫ﺧﺒﺮه در ﺑﺎره ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ و اﺷﺘﻘﺎق ﺑﺤﺚ درﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ﻛﺘﺎب ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻃﻮر اﺳﺘﻌﺎري ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دادﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي دﻳﮕﺮ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺨﺼﻲ اﻟﻴﻤﭙﻴﻮدوروس}‪ {17‬ﻧﺎم ﻛﻪ ﺧﺒﺮه ﺗﺮﻳﻦ آﻧـﺎن ﺑـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﺑﺮاﻳﺘﺎن رواﻳﺎت ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺑﺎزﮔﻮ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﻴﻨﻪ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺎ ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺎل ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻛﺘﺎﺑﻲ در ﻣﻮرد ﻛﺴﻴﺴﻮﺗﺮﻳﻮس و ﻓﺮزﻧـﺪان او ﻣﻮﺟـﻮد ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻌﻼ” در ﻫﻴﭻ ﺟﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ در آن ﭼﻨﻴﻦ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺴﻴﺴﻮﺗﺮﻳﻮس ﺳﻔﺮ درﻳﺎﻳﻲ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳـﻮي ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﻪ اﻧﺠـﺎم رﺳـﺎﻧﺪ و ﺑـﻪ ﺧـﺸﻜﻲ رﺳـﻴﺪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺎم ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮب رﻓـﺖ ﺗـﺎ اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ را ﺑﺒﻴﻨـﺪ؛ ﺑـﻪ ﻛـﻮﻫﻲ ﺑﻠﻨـﺪ در دﺷـﺘﻲ‬
‫ﻛﻮﭼﻚ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ در آن )دﺷﺖ( رودﺧﺎﻧﻪ اي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﺷﻮر روان ﺑﻮد‪ .‬او در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻮﻗﻒ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ و دو ﻣﺎه ﻗﻤﺮي ﺳﻜﻨﺎ ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻮه را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﺳﻴﻢ‪ 302‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و دوﺑـﺎره ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻨﻮب ﺷﺮق ﻳﻌﻨﻲ از ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎرﺑﺎن‪ 303‬ﺑﺎ ﺳﻲ‬
‫ﭘﻮر و ﭘﺎﻧﺰده دﺧﺖ و ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮان اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ﺟﺪا ﺷﺪن از ﭘﺪر در ﺳﺎﺣﻞ ﻫﻤﻴﻦ رود اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧـﺎم‬
‫او ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﺎراون‪) 304‬ﺗﺎرون( و ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ )ﺗﺎرﺑﺎن( اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ ﺗﺴﺮوﻧﻚ‪ 305‬ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫زﻳﺮا ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در اﻳﻨﺠﺎ از او ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ او روزﻫـﺎي‬
‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺎﺧﺘﺮﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻧﻴﺰ در ﻫﻤـﻴﻦ ﺟـﺎ ﻣﺎﻧـﺪ زﻳـﺮا در‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮق ﺳﺎم را زروان اﻣﺎ ﻧﺎﺣﻴﻪ را ﺗﺎ اﻣﺮوز زارواﻧﺪ‪ 306‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ«‪ .‬اﻣﺎ ﭘﻴـﺮان ﻣﻠـﺖ آرام ﻫﻤﮕـﺎم ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﭘﺎﻧﺪﻳﺮ‪ 307‬ﺑﺮاي آوازﻫﺎ و رﻗﺺ ﻫﺎي ﮔﺮوﻫﻲ ﻏﺎﻟﺒﺎ” از اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ}‪.{18‬‬

‫‪ titan - 298‬ﺳﻔﺮ ﺗﺜﻨﻴﻪ ﺑﺎب ‪ 2‬آﻳﻪ ‪) .11‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ ،Raphaim - 299‬ﺳﻔﺮ ﺗﺸﻨﻴﻪ ﺑﺎب ‪ 2‬آﻳﻪ ‪) .11‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪gorgi - 300‬‬
‫‪banan - 301‬‬
‫‪Sim - 302‬‬
‫‪tarban - 303‬‬
‫‪taravn - 304‬‬
‫‪ tse’ronk - 305‬ﻣﺸﺘﻖ از واژه ارﻣﻨﻲ ‪) tsrel‬ﭘﺮاﻛﻨﺪ ﻛﺮدن‪ ،‬ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻧﻤﻮدن( اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪zarvand - 306‬‬
‫‪ pandir’ - 307‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭼﻨﮓ و ﺑﺮﺑﻂ )اﻳﻦ واژه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ و آن ﺳﺎزي ﺑﺎ ﺳﻪ ﺳﻴﻢ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٧٤‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺣﻘﻴﻘﺖ دارﻧﺪ ﻳﺎ دروغ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را‬
‫ﺑﺪاﻧﻲ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن و ﻳﺎ از ﻛﺘﺎب ﻫﺎ ﻣﻲ داﻧﻢ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺟﺎ ﻣﻲ دﻫﻢ ﺗﺎ ﺑﻲ رﻳـﺎﻳﻲ اﻧﺪﻳـﺸﻪ‬
‫ام را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ درﻳﺎﺑﻲ‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮي در ﺑﺎره اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﺑﻌﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪﮔﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ واﻗﻌﺎ” ﻧﻤﺮود ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس اﺳﺖ؟‬

‫در ﺑﺎره ﺑﻌﻞ ﻛﻪ ﻧﻴﺎي ﻣﺎ ﻫﺎﻳﻚ ﻣﻌﺎﺻﺮ او ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري اﻓﺮاد ﻣﻄﺎﻟﺐ درﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ و ﻣﻐﺸﻮش ﻧﻘﻞ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ وﻟﻲ ﻣﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﺮوﻧﻮس}‪ {19‬و ﺑﻌﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺮود ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺼﺮﻳﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺳﻲ‬
‫ﻫﭙﺴﺘﻮس‪ ،308‬آرﮔﺎﻛﺴﻪ‪ 309‬ﻛﺮوﻧﻮس را ﺑﺮ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺎم‪ ،‬ﻛﻮش و ﻧﻤﺮود ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣـﺼﺮاﻳﻢ را‬
‫ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا آﻧﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن ﻫﻔﺎﺋﻴﺴﺘﻮس}‪ {20‬ﺑﻮده ﻛﻪ آﺗـﺶ را ﻛـﺸﻒ‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ‪) .‬اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا او دزد آﺗﺶ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺮوﻣﺘﺌﻮس}‪ {21‬آﺗﺶ را از ﺧﺪاوﻧﺪ دزدﻳـﺪ و‬
‫ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ارزاﻧﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ اﺳﺘﻌﺎره اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﻲ ﺷﻮد(‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ دودﻣﺎن‬
‫ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺼﺮﻳﺎن و ﺷﻤﺎرش ﺳﺎل ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن‪ 310‬ﺗﺎ ﻫﭙﺴﺘﻮس ﺑﺎ ﻳﻮﺳـﻒ‬
‫ﻋﺒﺮﻳﺎن ﺗﺎ ﺳﺎم‪ ،‬ﺣﺎم و ﻳﺎﻓﺚ ﻫﻤﺰﻣﺎن و ﻣﺘﺮادف ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﺗﻮﺿﻴﺢ را ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲ داﻧـﻴﻢ‪ .‬زﻳـﺮا اﮔـﺮ ﺑﺨـﻮاﻫﻴﻢ ﻫﻤـﻪ روﻳـﺪادﻫﺎ را از‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺮج ﺗﺎ زﻣﺎن ﺣﺎل را ﺑﺮاي آﮔﺎﻫﻲ ﺗﻮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﻮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻛـﻲ ﻓﺮﺻـﺖ ﭘـﺮداﺧﺘﻦ ﺑـﻪ‬
‫رواﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﻟﺨﻮاه ﺗﻮ را ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﻳﮋه آﻧﻜﻪ ﻛﺎري ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ دارﻳﻢ ﺑـﺰرگ و زﻣـﺎن و‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﻓﻨﺎﭘﺬﻳﺮان ﻛﻮﺗﺎه و ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺤﺚ ﻣﻨﺸﺎء )ﺗﺎرﻳﺦ( ﻣﺎ را آﻏﺎز ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻢ‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﻳﻦ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎ را ﻳﺎﻓﺖ و از ﻛﺠﺎ؟‬

‫‪Hephaistos - 308‬‬
‫‪ aregak’ - 309‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آﻓﺘﺎب و ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 310‬در ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪) .hovivneri tagavorutyun‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٧٥‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ آرﺷﺎك ﺑﺰرگ}‪ {22‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻴﺎن و ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴـﺰ اﺻـﻼ” ﭘـﺎرﺗﻲ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﺷﻮرش ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﺮق و آﺷﻮر ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﻤـﻮد و ﭘﺎدﺷـﺎه آﻧﺘﻴﻮﺧـﻮس را‬
‫در ﻧﻴﻨﻮا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﺳﺮاﺳـﺮ ﮔﻴﺘـﻲ را ﻓﺮﻣـﺎﻧﺒﺮدار ﺧـﻮد ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬او ﺑـﺮادرش واﻏﺎرﺷـﺎك‪ 311‬را ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮔﻤﺎﺷﺖ زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻼح دﻳﺪ ﺗﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اش اﺳﺘﻮار ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ را ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ او ﻣﻲ‬
‫ﮔﺮداﻧــﺪ و ﻣﺮزﻫــﺎي وي را اﻳﻨﮕﻮﻧــﻪ ﺗﻌﻴــﻴﻦ ﻣــﻲ ﻛﻨــﺪ‪ :‬ﺑﺨــﺸﻲ از ﻏــﺮب ﺷــﺎم‪ ،‬ﻓﻠــﺴﻄﻴﻦ‪ ،‬آﺳــﻴﺎ‪ ،‬آﺳــﻴﺎي‬
‫ﺻﻐﻴﺮ}‪ {23‬و ﺗﺪاﻟﻴﺎ}‪ ،{24‬از درﻳﺎي ﭘﻮﻧﺘﻮس‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﻔﻘﺎز ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻲ درﻳـﺎي ﻏﺮﺑـﻲ}‪ {25‬ﻣﻨﺘﻬـﻲ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﺗﺮﭘﺎﺗﻜﺎن و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﻪ و دﻻوري ﺗﻮ دﺳﺘﺮﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮز دﻻوران ﺳﺎز و ﺑﺮﮔﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻗﺪر ﻛﻪ ﺗﻴﻐﺸﺎن ﺑﺒﺮد ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺮف ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫وي ﭘﺲ از ﺳﺮو ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ و اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﻮد ﻛﻮﺷﻴﺪ ﭘﻲ ﺑﺒـﺮد ﻛـﻪ ﭼـﻪ‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ و ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮادي ﭘﻴﺶ از او ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬آﻳﺎ او ﺟﺎي دﻻوران ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻳﺎ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﺎﺑﻜﺎران ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻳﻚ ﻧﻔﺮ آﺷﻮري ﻫﻮﺷﻴﺎر ﺑﻪ ﻧـﺎم ﻣﺎرآﺑـﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨـﺎي ﺧﺒـﺮه در ﻧﮕـﺎرش‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻲ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ و او را ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﻧـﺰد ﺑـﺮادرش آرﺷـﺎك ﺑـﺰرگ ﮔـﺴﻴﻞ داﺷـﺖ و )در‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد( دﻳﻮان درﺑﺎري را در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ و ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن زﻳﺮ ﺑﺮاي او ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬

‫‪9‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ واﻏﺎرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻦ‬
‫ﺑﻪ آرﺷﺎك ﺑﺰرگ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس‬

‫»اي آرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﺸﻜﻲ و درﻳﺎ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﭘﻴﻜﺮ ﺗﻮ ﻫﻤﭽﻮن ﺧـﺪاﻳﺎن ﻣـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑﺨـﺖ و‬
‫ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ ﻫﺎ واﻻﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﮔﺴﺘﺮه اﻧﺪﻳﺸﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎن آﺳـﻤﺎن ﺑـﺮ روي زﻣـﻴﻦ؛ واﻏﺎرﺷـﺎك‬
‫ﺑﺮادر ﻛﻮﭼﻚ و ﻫﻤﺮزم ﺗﻮ ﻛـﻪ ﺑـﺎ راي ﺗـﻮ ﭘﺎدﺷـﺎه ارﻣـﻦ ﮔﻤـﺎرده ﺷـﺪ ﺧﻮاﻫـﺎن ﭘﻴـﺮوزي ﻫﻤﻴـﺸﮕﻲ و‬
‫ﺗﻨﺪرﺳﺘﻲ ﺗﻮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ از ﺗﻮ ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻢ ﺗﺎ دﻻوري و ﻫﺮ ﮔﻮﻧـﻪ ﺗـﺪﺑﻴﺮ و ﺣﻜﻤـﺖ را ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻗـﺮار دﻫـﻢ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﭘﻨﺪ ﺗﻮ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺪاده از آن ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻲ ﻧﻜﺮدم‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در ﺗﻮان و اﻧﺪﻳﺸﻪ ام ﺑـﻮد ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺗﻮﺟﻪ و ﻧﻈﺎرت ﻣﺒﺬول داﺷﺘﻢ و اﻛﻨﻮن در ﺳﺎﻳﻪ ﺗﻮﺟﻬﺎت ﺗﻮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﻢ اﺳـﺘﻮار ﮔﺮدﻳـﺪه‬
‫ﺗﺼﻤﻴﻢ دارم ﺑﺪاﻧﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻣﻦ ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻮده اﻧﺪ و ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻧﺎﺧﺎرار ﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎ از‬
‫ﻛﺠﺎﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻪ ﻧﻈﺎم ﻣﺸﺨﺼﻲ ﻫﺴﺖ و ﻧﻪ ﻋﺒﺎدات ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﻴﺸﻮاي اﻳﻦ ﻛﺸﻮر‬
‫ﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ و ﻧﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﭘﻴﺸﻮا‪ ،‬و ﻧﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻨﻈﻢ و ﻣﺮﺗﺐ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ ﺑـﻪ ﻫـﻢ‬
‫رﻳﺨﺘﻪ و زﻳﺮ و رو اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ vagharshak’ - 311‬ﻳﺎ وﻻش‪ ،‬ﺑﻼش‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٧٦‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ از ﭘﻴﺸﮕﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺖ اﻟﺘﻤﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ دﻳـﻮان درﺑـﺎري ات را ﺑـﺮاي اﻳـﻦ ﻣـﺮد ﻛـﻪ در‬
‫ﭘﻴﺸﮕﺎه ﻣﻘﺘﺪرت ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﺎﻳﻲ ﺗﺎ ﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺎي ﺑﺮادر و ﻓﺮزﻧﺪت را ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺑﻴـﺎورد‪.‬‬
‫ﻣﻌﺘﻘﺪم ﻛﻪ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﺧﻮاﺳﺖ )ﺗﻮ( ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺗﻨﺪرﺳﺖ‬
‫ﺑﺎش و در ﻣﻴﺎن ﺧﺪاﻳﺎن زي«‪.‬‬
‫آرﺷﺎك ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﻧﺎﻣﻪ از ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺎدي ﻓﺮاوان ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗـﺎ دﻳـﻮان درﺑـﺎري را‬
‫ﻛﻪ در ﻧﻴﻨﻮا ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮش ﮔﺸﻮدﻧﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺷﺎد ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮادرش ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﻴﻤـﻲ از‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺶ ﺑﻪ او اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻤﻴﻤﻲ دارد‪ .‬او )ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ( ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﻤﻪ ﻛﺘـﺎب ﻫـﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﻮل او ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﻮاﻧﻲ داﺷﺖ‪:‬‬

‫آﻏﺎز ﻛﺘﺎب‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﺳﻜﻨﺪر از زﺑﺎن ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪه ﺷﺪه و ﺷﺎﻣﻞ داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻴﺎن‬
‫و ﻧﻴﺎﻛﺎن اﺻﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻏﺎز آن ﺑﻪ زروان‪ ،‬ﺗﻴﺘﺎن و ﻫﺎﭘﺘﻮﺳﺘﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ اﻓـﺮاد ﻧﺎﻣـﺪار از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﻦ ﺳﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻧﺎﺧﺎراري اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎره ﻫﺮ ﻳﻚ در ﻃﻮل زﻣﺎﻧﻬﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﺨﺮاج ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺛﻖ ﻣﺎ از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب و ﻧﮕﺎرش آن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و آﺷﻮري‪ ،‬آن‬
‫را ﺑﻪ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه واﻏﺎرﺷﺎك ﻣﻲ آورد}‪ .{26‬واﻏﺎرﺷﺎك ﺧﻮش اﻧﺪام و ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮ دﻟﻴـﺮ‪ ،‬ﺳـﺨﻨﻮر‬
‫ﭘﺮﻗﺮﻳﺤﻪ‪ ،‬و دﻻور آن را درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮده در زﻣﺮه ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻃﺮاز اول ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣـﻲ دﻫـﺪ و در ﺻـﻨﺪوق‬
‫درﺑﺎر از آن ﻧﮕﻪ داري ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺸﻲ از آن را ﺑـﺮ روي ﺳـﻨﮓ ﺣﻜـﺎﻛﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬از‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ آﮔﺎﻫﻲ درﺳﺖ از رواﻳﺎت‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﺗﻮ از ﻧﺎﺧﺎرار ﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎي ﺑﻮﻣﻲ ﻣـﺎ‬
‫ﺗﺎ ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎل‪ 312‬ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن و ﺣﺘﻲ دوران ﻧﺰدﻳﻚ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ در آن ﭼﻨﻴﻦ آﻏﺎز ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬
‫»ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺨﻮف و ﻧﺎم آور و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻮاﻫﺐ ﺑﺰرگ ﮔﻴﺘﻲ و ﺳﺮآﻏﺎز ﺟﻬﺎن و ﺗﻌـﺪد ﺑـﺸﺮﻳﺖ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﺴﻞ ﺗﻬﻤﺘﻨﺎن ﻧﻴﺰ از اﻳﻨﺎن ﻧﺎﺷﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺮداﻧﻲ ﻋﻈﻴﻢ اﻟﺠﺜـﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ و ﺳـﺘﺒﺮي ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﺗﻜﺒـﺮ و‬
‫ﻏﺮور اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻏﻴﺮ ﻣﺸﺮوع ﺑﺮج ﺳﺎزي را در ﻣﻐﺰ ﺧﻮد ﭘﺮوراﻧﺪﻧﺪ و آﻧﮕﺎه اﻗﺪام ﺑﻪ اﻧﺠـﺎم ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬در اﺛـﺮ‬
‫ﺧﺸﻢ ﺧﺪاوﻧﺪي‪ ،‬ﺗﻮﻓﺎﻧﻲ ﺷﺪﻳﺪ روي داد و ﺑﺮج ﻧﺎﺑﻮد ﮔﺮدﻳﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ از ﻣﺮدﻣـﺎن داراي زﺑﺎﻧﻬـﺎي ﻏﻴـﺮ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ )ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان( ﺷﺪﻧﺪ و ﻟﺬا ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺷﻮرش و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري اﻓﺘﺎد‪ .‬ﻫﺎﻳﻚ ﻫﺎﭘﺘﻮﺳﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﻳﻜـﻲ از‬
‫اﻳﻨﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺧﺎراري دﻟﻴﺮ و ﻧﺎﻣﺪار ﺑﺎ ﻛﻤﺎﻧﻲ ﺑﺰرگ و ﻧﻴﺰه اﻓﻜﻨﻲ ﭘﺮ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ«‪.‬‬

‫‪ - 312‬ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎﻟﻮس )‪ (Sardanapalus‬ﻳﺎ آﺷﻮر ﺑﺎﻧﻲ ﭘﺎل ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳـﺖ )‪ 668-633‬پ‪.‬م‪ (.‬و‬
‫ﻳﺎ ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎل )ﺳﺎرداﻧﺎﺑﻌﻞ ﭘﺎدﺷﺎه اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ‪ 836‬ﺗﺎ ‪ 817‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد در آﺷﻮر‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻛﺮد و آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺳﻤﻴﺮاﻣﻴﺲ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٧٧‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺎ رﺷﺘﻪ رواﻳﺎت را ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ زﻳﺮا ﻣﻘﺼﻮد ﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗـﺎرﻳﺦ را ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮ‬
‫ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ ﻧﻴﺎﻛﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻮﻣﻲ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﻴﻢ اﻛﻨﻮن از ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب آﻏﺎز ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪» :‬ﻫﺎﭘﺘﻮﺳﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺮود‪ ،313‬ﺳﻴﺮات‪ ،314‬ﺗﺎﻛﻼد‪ 315‬ﻛﻪ ﻳﺎﻓﺚ‪ ،‬ﺟﻮﻣﺮ‪ ،‬ﺗﻴﺮاس و ﺗﻮﺟﺮﻣﻪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از‬
‫آن ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺑﺎ اداﻣﻪ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﺎﻳﻚ‪ ،‬آراﻣﺎﻧﻴﺎك و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ را ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ از آﻧـﺎن‬
‫ﻳﺎد ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫در ﺑﺎره ﻗﻴﺎم ﻫﺎﻳﻚ‬

‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﺎﻳﻚ‪ ،‬ﺧﻮش اﻧﺪام‪ ،‬ﭼﻬﺎرﺷﺎﻧﻪ و داراي ﻣﻮﻫﺎي ﻣﺠﻌﺪ زرﻳﻦ و ﭼـﺸﻤﺎﻧﻲ درﺧـﺸﺎن و‬
‫آﺗﺸﻴﻦ و ﺑﺎزواﻧﻲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪ .‬او در ﻣﻴﺎن ﺗﻬﻤﺘﻨﺎن ﻧﺎم آور ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮداﻧﻲ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ ﺳـﻌﻲ در‬
‫ﭼﻴﺮه ﺷﺪن ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﺗﻬﻤﺘﻨﺎن و ﭘﻴﻠﺘﻨﺎن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬او دﻻوراﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺘﺒﺪاد ﺑﻌﻞ ﭘﺮﭼﻢ ﺷﻮرش ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﻞ ﺑﺸﺮي در ﺳﺮاﺳﺮ ﭘﻬﻨﻪ زﻣﻴﻦ در اﻧﺒﻮه ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺗﻬﻤﺘﻨـﺎن و ﻣـﺮدان ﺑـﺴﻴﺎر ﺧـﺸﻤﮕﻴﻦ و‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﺧﺸﻤﮕﻴﻨﺎﻧﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮش را در ﺷﻜﻢ دوﺳﺘﺶ ﻓـﺮو ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺮد و ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺑﺮ دﻳﮕﺮان ﭼﻴﺮه ﮔﺮدد ‪ ،‬ﺑﻌﻞ ﺗﺼﺎدﻓﺎ” ﻣﻮﻓﻖ ﮔﺮدﻳﺪ ﺳﺮاﺳﺮ زﻣﻴﻦ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛـﺮده ﺑـﺮ‬
‫آن ﭼﻴﺮه ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﺎﻳﻚ ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﺳﺖ از او ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﻛﻨﺪ ﭘـﺲ از ﺗﻮﻟـﺪ ﻓﺮزﻧـﺪش آرﻣﺎﻧﻴـﺎك در‬
‫ﺑﺎﺑﻞ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬دﺧﺘﺮان و ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻣﺮدان ﺟﻨﮕﺎور ﻛﻪ ﺣـﺪود ﺳﻴـﺼﺪ ﻧﻔـﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ و دﻳﮕـﺮ‬
‫دﺳﺘﭙﺮوردﮔﺎن}‪ {28‬و ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻛﻪ ﺑﺮ او ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻪ و ﻛﺎﺷﺎﻧﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻛـﻮچ ﻛـﺮده ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ آراراد}‪ {27‬رﻓﺖ‪ 316‬ﻛﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ واﻗـﻊ اﺳـﺖ‪ .‬او در داﻣﻨـﻪ ﻛـﻮﻫﻲ در ﻳـﻚ دﺷـﺖ‬
‫اﺳﻜﺎن ﮔﺰﻳﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻗﻠﻴﻠﻲ از ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﺷـﺪﮔﺎن ﭘﻴـﺸﻴﻦ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻫﺎﻳـﻚ آﻧـﺎن را‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ و در آﻧﺠﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ در زﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻗﺎﺑﻞ زﻳﺴﺖ ﺑﻨـﺎ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ارث ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎدﻣﻮس ﻓﺮزﻧﺪ آراﻣﺎﻧﻴﺎك داد‪ .‬رواﻳﺎت ﻛﻬﻦ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫»اﻣﺎ )ﻣﺎرآﺑﺎس( ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮدش ﺑﺎ ﺑﻘﻴﻪ اﻓﺮاد و ﺧﺎﻧﻪ و ﻛﺎﺷﺎﻧﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﻣﻲ ﮔـﺮدد؛ و‬
‫در دﺷﺘﻲ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺳﺎﻛﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد ‪ ،‬اﻳﻦ دﺷﺖ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ را ﻫﺎرك‪ 317‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﻨﺠﺎ ﭘﺪران‬
‫ﻧﺴﻞ ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻮﺟﺮﻣﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮدش ﻫﺎﻳﻜﺎﺷﻦ‪ 318‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮد«‪.‬‬

‫‪merod - 313‬‬
‫‪sirat - 314‬‬
‫‪tak’lad - 315‬‬
‫‪ - 316‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪ 8‬آﻳﻪ ‪) .4‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪hark - 317‬‬
‫‪ hayk’ashen - 318‬ﻫﺎﻳﻜﺎﺷﻦ ﺷﺎﻣﻞ دو ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻚ )ﻧﺎم ﻫﺎﻳﻚ( ‪ +‬ﺷﻦ )ﺳﺎزﻧﺪه( و ﻣﻌﺎدل ﻫﺎﻳـﻚ آﺑـﺎد ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٧٨‬‬
‫در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب اﻳﻦ دﺷﺖ در ﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻮﻫﻲ ﺑﻠﻨـﺪ اﻓـﺮاد ﻗﻠﻴﻠـﻲ از‬
‫ﭘﻴﺶ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد از او ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣـﺮ در ﺗﺎﻳﻴـﺪ رواﻳـﺎت ﺷـﻔﺎﻫﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫در ﺑﺎره ﺟﻨﮓ و ﻣﺮگ ﺑﻌﻞ‬

‫)ﻣﺎرآﺑﺎس( در اداﻣﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد رواﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻞ ﺗﻴﺘﺎن}‪ {29‬ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻴﺶ را ﺑـﺮ‬
‫ﻫﻤﮕﺎن ﭼﻴﺮه ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮدي وﻓﺎدار ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎل ﻧﺰد ﻫﺎﻳﻚ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗـﺎ او‬
‫را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﺧﻮاﻧﺪه در ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪»:‬ﺗـﻮ در ﻣﻴـﺎن ﺑـﻮران و ﺳـﺮﻣﺎ و‬
‫ﻳﺨﺒﻨﺪان ﺷﺪﻳﺪ اﺳﻜﺎن ﮔﺰﻳﺪي‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﺳﺮدي ﺷﺪﻳﺪ اﺧﻼق ﻏﺮورآﻣﻴﺰت را ﮔﺮم ﺗﺮ و ﻣﻼﻳﻢ ﺗﺮ ﻧﻤـﻮده ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري از ﻣﻦ در ﻫﺮ ﺟﺎﻳﻲ از ﻛﺸﻮرم ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻲ درآراﻣﺶ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻦ«‪ .‬ﻫﺎﻳﻚ ﭘﻴﺎم آورﻧﺪﮔﺎن‬
‫ﺑﻌﻞ را ﺑﺎ ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺳﺨﺖ ﭘﺲ ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﻓﺮﺳﺘﺎده )ﺑﻌﻞ( ﺑﻪ ﺑﺎﺑﻞ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻌﻞ ﺗﻴﺘﺎن ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻋﻠﻴﻪ او ﺗﺪارك ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﮔـﺮان از ﭘﻴـﺎده ﻧﻈـﺎم ﺑـﻪ ﺳـﻮي ﺷـﻤﺎل‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آراراد ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻪ ﻛﺎدﻣﻮس ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﻛﺎدﻣﻮس ﻧﺰد ﻫﺎﻳﻚ ﻣـﻲ ﮔﺮﻳـﺰد و ﭘﻴـﺸﺘﺮ‬
‫ﭘﻴﻚ ﻫﺎي ﺗﻨﺪرو ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ دارد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬اي ﺑـﺰرگ ﭘﻴﻠﺘﻨـﺎن ﻗﻬﺮﻣـﺎن‪ ،‬ﺑـﺪان ﻛـﻪ ﺑﻌـﻞ ﺑـﺎ دﻻوران‬
‫ﺟﺎوداﻧﻲ و ﺗﻬﻤﺘﻨﺎن ﺟﻨﮕﺎور ﺑﺎ ﻗﺎﻣﺖ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ ﻣﻲ ﺷﺘﺎﺑﺪ و ﻣﻦ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻨﻜﻪ او ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ام رﺳﻴﺪه ﮔﺮﻳﺨﺘﻢ و ﻫﺮاﺳﺎن ﻧﺰد ﺗﻮ ﺷﺘﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑـﻲ درﻧـﮓ اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﻛـﻦ آﻧﭽـﻪ را ﻛـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ اﻧﺠـﺎم‬
‫دﻫﻲ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻌﻞ ﺑﻪ زور ﺳﭙﺎه ﮔﺮان و ﮔﺴﺘﺎخ ﺧﻮد ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻴﻠﻲ ﻛﻪ از ﺑﻠﻨﺪا روان ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺷـﺘﺎﺑﺎن در ﭘـﻲ‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي زﻳﺴﺘﮕﺎه ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ در ﺣـﺎﻟﻲ ﻛـﻪ از دﻻوري و ﺗـﻮان ﺟﻨﮕﺠﻮﻳـﺎﻧﺶ اﻃﻤﻴﻨـﺎن‬
‫ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻬﻤﺘﻦ ﻫﻮﺷﻴﺎر و اﻧﺪﻳـﺸﻤﻨﺪ ﺑـﺎ ﻣﻮﻫـﺎي ﭘﻴﭽﻴـﺪه زرﻳـﻦ و ﭼـﺸﻤﺎن درﺧـﺸﺎن‪،‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮﮔﺎن‪ ،‬دﻻوران‪ ،‬ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮان و دﻳﮕﺮان را ﻛﻪ زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺶ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﮔـﺮد ﻣـﻲ آورد و‬
‫راﻫﻲ ﻧﺒﺮد ﺷﺪه ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎﭼﻪ اي}‪ {30‬ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ داراي آب ﺷﻮر و ﻣﺎﻫﻴﺎن رﻳﺰي اﺳـﺖ‪ .319‬و ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ‪ » :‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺑﻌﻞ روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﻜﻮﺷـﻴﻢ در‬
‫ﺟﺎﻳﻲ رو در رو ﮔﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﻞ از آﻧﺠﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ و در ﻣﻴﺎن دﻻوران ﺧﻮد اﻳـﺴﺘﺎده ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻳـﺎ ﻣـﻲ‬
‫ﻣﻴﺮﻳﻢ و دودﻣﺎن و داراﻳﻲ ﻣﺎن زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮه ﺑﻌﻞ ﻣﻲ اﻓﺘـﺪ و ﻳـﺎ اﻧﮕـﺸﺘﺎن ﭘﻴﺮوزﻳﻤـﺎن را ﺑـﻪ او ﻧـﺸﺎن داده‬
‫ﺳﭙﺎﻫﺶ را از ﻫﻢ ﻣﻲ ﭘﺎﺷﻴﻢ و ﭘﻴﺮوزي را از آن ﺧﻮد ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد«‪.‬‬

‫‪ - 319‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎﻫﻴﺎن رﻳﺰ دﻳﺎﭼﻪ وان ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﺎرخ ‪ t’arekh‬اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٧٩‬‬
‫و ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮوي ﭼﻨﺪﻳﻦ اﺳﺒﺮﻳﺰ}‪ {31‬ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻧﻲ دﺷﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨـﺪ ﻣـﻲ رﺳـﻨﺪ و در‬
‫ﻓﻼﺗﻲ در ﺳﻮي راﺳﺖ ﺟﺮﻳﺎن آﺑﻬﺎ ﺳﻨﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﻮد ﺳﺮﻫﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬اﻧﺒﻮه ﺑﻴﺸﻤﺎر راﻫﺰﻧﺎن ﺑﻌﻞ را ﻣـﻲ‬
‫ﺑﻴﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﺠﻮم ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ در ﭘﻬﻨﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﺷﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺗﺎزﻧﺪ و ﺑﻌﻞ ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ در ﺳﻮي ﭼﭗ رود‬
‫در ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪ اي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺤﻞ دﻳﺪﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬آرام اﻳـﺴﺘﺎده ﺑـﻮد‪ .‬ﻫﺎﻳـﻚ ﮔـﺮوه ﺟﻮﺧـﻪ ﻣـﺴﻠﺢ را در ﺟـﺎﻳﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﻌﻞ ﻫﻤﺮاه ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﻣﺴﻠﺢ ﻛﺎرآزﻣﻮده در ﺻﻒ ﻣﻘﺪم آﻧﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻓﺎﺻـﻠﻪ زﻳـﺎدي‬
‫ﻣﻴﺎن او و ﺳﭙﺎﻫﺶ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬او ﻛﻼه ﺧﻮدي آﻫﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻬﺎي درﺧﺸﺎن‪ ،‬ﺗﺨﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﺮﻧﺠﻲ ﺑﺮ ﭘﺸﺖ و‬
‫ﺳﻴﻨﻪ‪ ،‬زره ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ روي ﺳﺎﻗﻬﺎ و آﺳﺘﻴﻦ ﻫﺎﻳﺶ داﺷﺖ و ﻛﻤﺮﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻛﻤـﺮ ﺑـﺴﺘﻪ ﺑـﻮد و از ﻃـﺮف ﭼـﭗ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮي ﺑﺎ دو ﺳﺮ آوﻳﺰان ﺑﻮد؛ در دﺳﺖ راﺳﺖ ﻧﻴﺰه اي ﺑﺰرگ اﻣـﺎ در دﺳـﺖ ﭼـﭗ ﺳـﭙﺮي داﺷـﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻃﺮف ﭼﭗ و راﺳﺘﺶ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن زﺑﺪه اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺎ ﻧﻈﺎره ﺗﻴﺘﺎن ﻫـﺎي ﻣـﺴﻠﺢ و ﻣـﺮدان زﺑـﺪه در‬
‫ﻛﻨﺎر راﺳﺖ و ﭼﭗ او‪ ،‬آراﻣﺎﻧﻴﺎك را ﺑﺎ دو ﺑﺮادرش در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ و ﻛﺎدﻣﻮس را ﺑﺎ دوﻓﺮزﻧﺪ دﻳﮕـﺮش‬
‫در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﺮﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻨﺎن در ﻛﺎرﺑﺮد ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﺮداﻧﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ در ﺟﻠـﻮ ﻣـﻲ‬
‫اﻳﺴﺘﺪ و دﻳﮕﺮان را در ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد ﻣﻲ اﻳﺴﺘﺎﻧﺪ؛ آﻧﺎن را ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ” ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻣﺜﻠﺚ ﻣﺮﺗﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫آراﻣﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رود‪.‬‬
‫و ﺗﻬﻤﺘﻨﺎن دو ﻃﺮف ﺑﺎ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻏﺮش ﺳﻬﻤﮕﻴﻨﻲ ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﭘﺪﻳـﺪ آوردﻧـﺪ‪ ،‬و ﺑـﺎ ﺣﻤـﻼت‬
‫ﺧﻮد ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﺗﺮس و ﻟﺮز واداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪان‪ ،‬از ﻫﺮ دو ﺳﻮ‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻟﺒﻪ ﺗﻴﺰ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﻏﻠﺘﻴﺪﻧﺪ اﻣﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻧﺒﺮد ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از دو ﻃﺮف ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﺗﻴﺘـﺎن ﺑـﺎ‬
‫دﻳﺪن اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﻬﻤﻨﺎك و ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮه‪ ،‬ﻫﺮاﺳﻴﺪ و ﺑﺎ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪ اي رﻓﺖ ﻛﻪ از آﻧﺠـﺎ ﺑـﻪ‬
‫زﻳﺮ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ در ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻣﺼﻮن ﮔﺮدد ﺗﺎ ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه ﺑﺮﺳـﺪ و دوﺑـﺎره ﺟﺒﻬـﻪ اي‬
‫ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺠﺎد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﺎﻳﻚ ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮ ﺑﺎ ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ ﺗﺎزد و ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺰدﻳﻚ ﺷـﺪه ﻛﻤـﺎن‬
‫ﮔﺴﺘﺮده و ﭘﻬﻦ ﺧﻮد را ﺗﺎ آﺧﺮ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ و ﺗﻴﺮي ﺳﻪ ﭘﺮ ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻴﻨﻪ او ﻣﻲ ﻛﻮﺑـﺪ و ﭘﻴﻜـﺎن ﺑـﺎ ﮔـﺬر از‬
‫ﭘﺸﺘﺶ در زﻣﻴﻦ ﻓﺮو ﻣﻲ رود و ﺗﻴﺘﺎن ﻣﺘﻜﺒﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﻫﻼك ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ زﻣﻴﻦ اﻓﺘﺎده ﺟﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ او ﻧﻴﺰ ﺑﺎ دﻳﺪن اﻳﻦ دﻻوري ﺑﺰرگ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻓﺮار ﻣﻲ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﺎﻓﻲ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻧﺒﺮدﮔﺎه ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪان دﺳﺘﮕﺮدي ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﻫﺎﻳﻚ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﻫﺎﻳﻮﺗﺲ دزور‪ 320‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺎﻳﻚ ﺗﭙﻪ اي را ﻛﻪ ﺑﻌﻞ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دﻟﻴﺮش در‬
‫آﻧﺠﺎ از ﭘﺎ در آﻣﺪ‪ ،‬ﮔﺮزﻣﺎﻧﻚ‪ 321‬ﻧﺎم ﻧﻬﺎد ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﮔﺮزﻣﺎﻧﺎك‪ 322‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬وﻟـﻲ )ﻣﺎرآﺑـﺎس(‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻫﺎﻳﻚ دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ ﺟﺴﺪ ﺑﻌﻞ را ﺑﺎ دارو ﻣﻮﻣﻴﺎﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺒﺮﻧﺪ و در ﻓﻼﺗﻲ ﭘـﻴﺶ‬

‫‪ hayots dzor - 320‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دره ارﻣﻦ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ gerezmank - 321‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﻮرﻫﺎ‪ ،‬در ﺑﺎره رﻳﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﻦ واژه ﺑﻪ ﺻﻔﺤﻪ ‪ 542‬از ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻫﻨـﮓ رﻳـﺸﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ آﺟﺎرﻳﺎن‪ ،‬اﻳﺮوان ‪ 1971‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪gerezmanak’ - 322‬‬

‫‪٨٠‬‬
‫ﭼﺸﻤﺎن زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺎﻳﻚ ﻧﻴﺎي ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺎﻳﻚ‪ 323‬ﻣﻮﺳﻮم ﮔﺮدﻳﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫در ﺑﺎره ﻧﺴﻠﻬﺎ و ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﺎﻳﻚ‬
‫و اﻳﻨﻜﻪ آﻧﺎن ﭼﻪ ﻛﺎري اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‬

‫در ﻛﺘﺎب )ﻣﺎرآﺑﺎس( ﭘﺲ از آن ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻄﺎﻟﺐ دﻳﮕﺮ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ؛ وﻟـﻲ ﻣـﺎ آﻧﭽـﻪ را ﻛـﻪ ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ‬
‫ﮔﺮدآوري اﺳﺖ ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻫﺎﻳﻚ ﺑﻪ زﻳﺴﺘﮕﺎه ﺧﻮد ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺴﻴﺎر و ﻣﺮدان ﻧﺎﻣﺪاري از‬
‫ﻧﻤﻚ ﭘﺮوردﮔﺎن را ﺑﻪ ﻧﻮه اش ﻛﺎدﻣﻮس ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ و ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ﭘﻴﺶ ﺧﻮد اﻗﺎﻣـﺖ‬
‫ﮔﺰﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ دﺷﺘﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻫﺎرك رﻓﺘﻪ در آﻧﺠﺎ آراﻣﺶ ﻣـﻲ ﻳﺎﺑـﺪ‪ .‬او در ﻃـﻲ ﺳـﺎﻟﻴﺎن زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫اش‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻴﻢ در ﺑﺎﺑﻞ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪش آراﻣﺎﻧﻴﺎك ﺷﺪ؛ آﻧﮕﺎه ﭘـﺲ از آن ﻧـﻪ ﭼﻨـﺪان ﻣـﺪت‬
‫ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و درﮔﺬﺷﺖ و ﻛﻠﻴﻪ دودﻣﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش آراﻣﺎﻧﻴﺎك ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ او دو ﻧﻔﺮ از ﺑﺮادراﻧﺶ‪ ،‬ﺧﻮر‪ 324‬و ﻣﺎﻧﺎواز‪ 325‬را ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎز‪ 326‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺎﻧﺎواز را در‬
‫ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺎرك ﻣﻘﻴﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺎن ﻣﺎﻧﺎواز وارث ﻫﺎرك ﮔﺮدﻳﺪ اﻣـﺎ ﻓﺮزﻧـﺪش ﺑـﺎز ﺳـﺎﺣﻞ ﺷـﻤﺎل‬
‫ﻏﺮﺑﻲ درﻳﺎي ﺷﻮر را ﺑﻪ ارث ﺑﺮد و اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ و درﻳﺎ را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻛﺮد}‪ .{32‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫‪329‬‬
‫ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻧﺎﻫﺎﭘﺘﻲ ﻣﺎﻧﺎوازﻳﺎن‪ 327‬و ﺑﺰﻧﻮﻧﻲ‪ 328‬از آﻧﺎن ﻣﻨﺸﻌﺐ ﺷﺪه اﻧﺪ ﻫﻤﭽﻴﻦ ﺧﺎﻧﺪان وردوﻧﻲ‬

‫‪ hayk - 323‬ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺎم ﻧﻴﺎﻳﺸﺎن ﺧﻮد را ﻫﺎي )‪ (hay‬و ﺳﺮزﻣﻴﻨﺸﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﻫﺎﻳﺎﺳﺘﺎن ‪ hayastan‬ﻳﺎ‬
‫)در ﻗﺪﻳﻢ( ﻫﺎﻳﻚ ‪ hayk‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪khor - 324‬‬
‫‪manavaz - 325‬‬
‫‪baz - 326‬‬
‫‪ :manavazian- nakhararutyun - 327‬ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراي ارﻣﻨﺴﺘﺎن در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺷـﻜﺎﻧﻴﺎن‬
‫ارﻣﻨﻲ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮروﺛﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﺎرك ﻳﺎ ﻣﺎﻧﺎوازاﮔﺮد )ﻛﻪ ﺑﻌﺪا” ﻣﺎﻧﺎزﮔﺮد ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ( ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﺮاي ﮔـﺴﺘﺮش‬
‫ﻗﺪرت ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺰﻧﻮﻧﻲ و وردوﻧﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ )دﻫﻪ ‪330‬م‪ (.‬ﺑﺮاي ﭘﺎﻳﺎن دادن ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﺻﻤﺎت‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﺴﺮو ﺳﻮم ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻛﻮﺗﺎك ﺑﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر واﭼﻪ ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن دﺳﺘﻮر ﻧﺎﺑﻮدي آﻧﻬﺎ را ﻣﻲ دﻫﺪ آﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫‪ 1000‬ﺳﺮﺑﺎز در ﺳﭙﺎه ﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ be’znuni - 328‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺰﻧﻮﻧﻴﻚ ‪ ،be’znunik‬اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ‪ 3000‬ﺳﺮﺑﺎز‬
‫ﺳﻮاره در ﺳﭙﺎه ﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺷﺎه )ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﺪاوم ﻣﺨﺎﺻﻤﺎت( ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻣﺎﻧﺎوازﻳﺎن و‬
‫وردوﻧﻲ از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺰﻧﻮﻧﻴﻚ ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ 11‬از اﺳﺘﺎن ﺗﻮروﺑﺮان در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﻧﺎﺑﻮدﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٨١‬‬
‫ﻛﻪ اﺧﻴﺮا” ﭘﺲ از ﺗﻴﺮداد ﻣﻘﺪس در ﺟﻨﮓ ﻫﺎﻳﻲ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧـﻮر در ﻧـﻮاﺣﻲ ﺷـﻤﺎﻟﻲ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺎﻧﻪ و ﺗﺒﺎر ﺧﻮد ﻣﻲ ﺷﻮد و آﺑﺎدي ﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲ آورد ﻛﻪ از زﻣﺎن او ﺗﺎ ﻛﻨـﻮن ﻧﺎﺧـﺎرار‬
‫ﻧﺸﻴﻦ ﺑﺰرگ ﻗﻮم ﺧﻮرﺧﻮروﻧﻲ‪ 330‬ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻣﺮداﻧﻲ دﻻور و ﻧﺎﻣﺪار ﻛﻪ اﻛﻨـﻮن در‬
‫زﻣﺎن ﻣﺎ ﻧﻴﺰ از ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آراﻣﺎﻧﻴﺎك ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻓﺮادش ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎل ﺷﺮق ﻛﻮچ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و در دﺷﺘﻲ در ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎي ﺑﻠﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ رودي ﺧﺮوﺷﺎن از ﻏﺮب آن ﻣﻲ ﮔﺬرد اﺳﻜﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ دﺷﺖ ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﺧﻮاﺑﻴـﺪه‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ آﻓﺘﺎب ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ و در داﻣﻨﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎ ﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي زﻻل ﻓﺮاوان ﻣﻲ ﺟﻮﺷـﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ رودﻫﺎﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورﻧﺪ و ﺑﻪ آراﻣﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺮزﻫﺎي آﻧﻬﺎ در داﻣﻨﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎ و ﻛﻨـﺎره دﺷـﺖ‬
‫رواﻧﻨﺪ ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ ﺟﻮاﻧﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺮد دوﺷﻴﺰﮔﺎن ﻣﻲ ﭼﺮﺧﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻛـﻮه آﻓﺘـﺎﺑﮕﻴﺮ ﺟﻨـﻮﺑﻲ ﺑـﺎ ﻗﻠـﻪ‬
‫ﺳﻔﻴﺪش ﮔﻮﻳﻲ از اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ راﺳﺖ روﻳﻴﺪه اﺳﺖ و آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻳـﻚ ﻧﻔـﺮ ﻛﻤـﺮ‬
‫ﻫﻤﺖ ﺑﺴﺘﻪ در ﺳﻪ روز ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ آﻧﺮا دور ﺑﺰﻧﺪ و ﺷﻴﺐ آن ﺗﺪرﻳﺠﺎ” ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮد و ﺑـﻪ راﺳـﺘﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﻮﻫﻲ ﭘﻴﺮ در ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎي ﺟﻮان اﺳﺖ‪.‬‬
‫آرﻣﺎﻧﻴﺎك ﺑﺎ اﻗﺎﻣﺖ در ژرﻓﺎي اﻳﻦ دﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ را در ﺷﻤﺎل دﺷﺖ و داﻣﻨﻪ ﻛـﻮه را در ﻫﻤـﺎن ﺳـﻤﺖ‬
‫آﺑﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ ﻛﻮه را در ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﻮد آراﮔﺎﺗﺲ‪ 331‬و زﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﻃﺮاف را ﭘﺎي آراﮔﺎﺗﺲ‪ 332‬ﻣﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﻄﻠﺐ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻓـﺮاد ﻗﻠﻴﻠـﻲ ﭘـﻴﺶ از ﻛـﻮچ ﻧﻴـﺎي اﺻـﻠﻲ ﻣـﺎ‬
‫ﻫﺎﻳﻚ در ﺑﺴﻴﺎري ﺟﺎﻫﺎي ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺮاﻛﻨﺪه زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آراﻣﺎﻧﻴﺎك ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬آراﻣﺎﻳﻴﺲ را ﺑﻪ دﻧﻴﺎ آورد ﻛﻪ ﭘﺲ از او ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻣﺘﻤﺎدي زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻛﺮد و در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪ او آراﻣﺎﻳﻴﺲ ﺧﺎﻧﻪ اي در ﺳﺎﺣﻞ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻳﻚ ﺗﭙـﻪ ﺑـﺮاي اﻗـﺎﻣﺘﺶ ﺑﻨـﺎ‬
‫ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد آن را آرﻣﺎوﻳﺮ‪ 333‬ﻧﺎﻣﻴﺪ اﻣﺎ رود را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﻮه اش ﻳﺮاﺳﺖ‪ ،334‬ﻳﺮاﺳﺦ‪ 335‬ﻧﺎم ﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫‪ vorduni - 329‬ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻗﺪﻳﻢ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﺳﻦ )‪ (basen‬و ﻣﺮﻛﺰﺷﺎن روﺳﺘﺎي‬
‫وردرو )‪ (vordru‬ﺑﻮد‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ‪ 700‬ﺳﺮﺑﺎز در ﺳﭙﺎه ﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺨﺎﺻـﻤﺎت آﺷـﺘﻲ ﻧﺎﭘـﺪﻳﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺑﻪ دﺳﺘﻮر ﺷﺎه ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪﻧﺪ )ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪330‬‬
‫‪ khor’khor’uni -‬ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻛﻪ ﺑﺎ ‪ 1000‬ﺳﺮﺑﺎز در ﺳﭙﺎه ﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪aragads - 331‬‬
‫‪vote’n-aragadso - 332‬‬
‫‪ :armavir - 333‬آرﻣﺎوﻳﺮ ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ آرﮔﻴﺸﺘﻲ ﻫﻴﻨﻴﻠﻲ ﺑﺎ آرﮔﻴﺸﺘﻲ ﺧﻴﻨﻴﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آرﮔﻴﺸﺘﻲ اول ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫اورارﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 776‬پ‪.‬م‪ .‬در دﺷﺖ آرارات ﺑﻨﺎ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن )ﺳﻠﺴﻠﻪ‬
‫ﻳﺮواﻧﺪوﻧﻲ( ﺷﺪ و در ﺳﺎل ‪ 189‬پ‪.‬م‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ اول ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎﺷﺴﻴﺎن آن را ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﺧﻮد ﻧﻤﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪yerast - 334‬‬
‫‪ yeraskh - 335‬ﻳﺮاﺳﺦ و آراﻛﺲ ‪ araks‬ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ رود ارس اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٨٢‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪش ﺷﺎرا‪ 336‬را ﻛﻪ ﻓﺮدي ﺷﻜﻢ ﭘﺮﺳﺖ و داراي ﻓﺮزﻧﺪان ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮد ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد و داراﻳﻲ ﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫دﺷﺘﻲ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ و ﻏﻨﻲ در ﻫﻤﺎن ﻧﺰدﻳﻜﻲ در ﭘﺸﺖ ﻛﻮه ﺷـﻤﺎﻟﻲ آراﮔـﺎﺗﺲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪ ،‬ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ آﺑﻬـﺎي‬
‫ﻓﺮاوان روان ﺑﻮد؛ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم او ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺷﻴﺮاك ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ‪ 337‬راﻳﺞ ﻣﻴﺎن روﺳﺘﺎﻳﻴﺎن ﻣﺼﺪاق ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﻛﻪ ﺣﻠﻘﻮم ﺗﻮ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻮم ﺷﺎرا اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﻣﺎ‬
‫اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﺷﻴﺮاك ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬اﻳﻦ آراﻣﺎﻳﻴﺲ ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ ﻧـﺎم آﻣﺎﺳـﻴﺎ‪ 338‬ﺷـﺪ و‬
‫ﭘﺲ از آن ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻟﻬﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و آﻧﮕﺎه در ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪340‬‬ ‫‪339‬‬
‫آﻣﺎﺳــﻴﺎ ﺑ ـﺎ اﻗﺎﻣــﺖ در آرﻣــﺎوﻳﺮ‪ ،‬ﭘــﺲ از ﭼﻨــﺪ ﺳــﺎل‪ ،‬ﮔﻐــﺎم و ﭘــﺲ از ﮔﻐــﺎم‪ ،‬ﭘــﺎروخ دﻟﻴــﺮ و‬
‫ﺗﺴﻮﻻك‪ 341‬را از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻮﻟﺪ اﻳﻨﺎن‪ ،‬از رود ﻣﻲ ﮔﺬرد و ﺑﻪ ﻛﻮه ﺟﻨـﻮﺑﻲ ﻧﺰدﻳـﻚ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ در ﻓﺮورﻓﺘﮕﻲ ﻫﺎي داﻣﻨﻪ ﻛﻮه ﺑﺎ ﻫﺰﻳﻨﻪ زﻳﺎد دو ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬ﻳﻜﻲ در ﺳﻤﺖ ﺷـﺮﻗﻲ در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي ﺟﻮﺷﺎن داﻣﻨﻪ ﻛﻮه‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﮕﺮي را در ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﻫﻤﺎن ﺧﺎﻧﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ اي ﻛﻪ ﻳـﻚ‬
‫ﻧﻔﺮ ﭘﻴﺎده در ﻧﻴﻢ روز ﻃﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﻧﻬﺪ}‪ .{33‬او اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻪ ﻋﻨـﻮان ارث ﺑـﻪ دو ﻓﺮزﻧـﺪش ﭘـﺎروخ‬
‫دﻟﻴﺮ و ﺗﺴﻮﻻك ﭼﺎﺑﻚ ﻣﻲ دﻫﺪ و آﻧﺎن در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﺎم ﺧﻮد آﻧﻬﺎ را ﻧﺎﻣﮕـﺬاري ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎراﺧﻮت‪ 342‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﭘﺎروخ و ﺗﺴﻮﻻﮔﺮد‪ 343‬ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺗﺴﻮﻻك‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ آﻣﺎﺳﻴﺎ ﻛـﻮه راﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﺧﻮد ﻣﺎﺳﻴﺲ}‪ {34‬ﻧﺎم ﻧﻬﺎد و آﻧﮕﺎه دﮔﺮﺑﺎر ﺑﻪ آرﻣﺎوﻳﺮ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ و ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ زﻳﺴﺖ و درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﻐﺎم ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ در آرﻣﺎوﻳﺮ ﻫﺎرﻣﺎ‪ 344‬را ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻛﺮد؛ او ﻫﺎرﻣﺎ را ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در‬
‫آرﻣﺎوﻳﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد اﻣﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﺸﺖ ﻛﻮه دﻳﮕﺮ واﻗﻊ در ﺳﻤﺖ ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮق در ﺳـﺎﺣﻞ ﻳـﻚ درﻳﺎﭼـﻪ‬
‫رﻓﺖ‪ .‬او ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎﭼﻪ را آﺑﺎد ﻛﺮد و ﺳﺎﻛﻨﺎﻧﻲ را در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارده ﻛﻮه را ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﮔـﻎ‪ 345‬اﻣـﺎ‬
‫آﺑﺎدي را ﮔﻐﺎرﮔﻮﻧﻲ‪ 346‬ﻧﺎم ﻧﻬﺎد ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ درﻳﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎم ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .347‬او در اﻳﻨﺠـﺎ داراي‬
‫ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻴﺴﺎك‪ 348‬ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮي ﺑﺰرگ و ﭼﻬﺎرﺷﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮش اﻧﺪام‪ ،‬ﺳـﺨﻨﻮر و زﻳﺒـﺎ ﺑـﻮد‪ .‬او‬

‫‪shara - 336‬‬
‫‪ - 337‬ﻣﻨﻈﻮر ﺿﺮب اﻟﻤﺜﻞ و زﺑﺎﻧﺰد اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪amasia - 338‬‬
‫‪gegham - 339‬‬
‫‪parokh - 340‬‬
‫‪tsolak’ - 341‬‬
‫‪paraxot’ - 342‬‬
‫‪tsolak’ert’ - 343‬‬
‫‪harma - 344‬‬
‫‪gegh - 345‬‬
‫‪gegharkuni - 346‬‬
‫‪ - 347‬درﻳﺎ ﻳﺎ درﻳﺎﭼﻪ ﮔﻐﺎم ﻫﻤﺎن درﻳﺎﭼﻪ ﺳﻮان ﻛﻨﻮﻧﻲ واﻗﻊ در ﺟﻤﻬﻮري ارﻣﻨﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪sisak’ - 348‬‬

‫‪٨٣‬‬
‫ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ داراﻳﻲ اش را ﺑﺎ ﺧﺪﻣﻪ}‪ {35‬ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻪ او داد؛ و ﺑﺮاﻳﺶ از درﻳﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺷﺮق ﺗﺎ دﺷـﺘﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻳﺮاﺳﺦ ﻛﻮﻫﻬﺎي اﺳﺘﻮار را ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ از دره ﻫﺎي ﺑﺎرﻳﻚ و دراز ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺎ ﻏﺮش ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺑـﻪ دﺷـﺖ‬
‫ﻣﻲ رﻳﺨﺖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻮروﺛﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺳﻴﺴﺎك ﺑﺎ اﻗﺎﻣﺖ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺸﻐﻮل آﺑﺎداﻧﻲ ﻗﻠﻤﺮو ﺧـﻮد‬
‫‪350‬‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ راﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ‪ 349‬ﻧﺎﻣﻴﺪ؛ وﻟﻲ ﭘﺎرﺳﻴﺎن آن را ﺑﮕﻮﻧﻪ درﺳـﺖ ﺗـﺮ‪ ،‬ﺳﻴـﺴﺎﻛﺎن‬
‫ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺧﻴﺮا” واﻏﺎرﺷﺎك ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه ارﻣـﻦ از ﻧـﮋاد ﭘـﺎرت‪ ،‬ﺑـﺎ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮدن اﻓـﺮاد ﻧـﺎﻣﻲ از ﻧـﺴﻞ او‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎﻧﻲ ﺑﺮاي آن ﻛﺸﻮر ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﮋاد ﺳﻴﺴﺎﻛﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬واﻏﺎرﺷﺎك اﻳـﻦ ﻛـﺎر را ﺑـﺎ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﺎي ﺧﻮدﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﻐﺎم ﺧﻮد دوﺑﺎره ﺑﻪ دﺷﺖ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔـﺮدد و در داﻣﻨـﻪ ﻫﻤـﺎن ﻛـﻮه در دره اي ﻣـﺴﺘﺤﻜﻢ‬
‫‪353‬‬
‫دﺳﺘﮕﺮدي ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﮔﻐﺎﻣﻲ‪ 351‬ﻧﺎم ﻣﻲ ﻧﻬﺪ‪ .‬ﻛﻪ ﺑﻌـﺪ ﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻧـﻮه اش ﮔﺎرﻧﻴـﻚ‪ ،352‬ﺑـﻪ ﮔـﺎرﻧﻲ‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬اﺧﻴﺮا” در زﻣﺎن آرﺗﺎﺷﺲ ﻧﻮه واﻏﺎرﺷﺎك‪ ،‬ﺟـﻮاﻧﻲ از ﻧـﺴﻞ او ﺑـﻪ ﻧـﺎم واراژ‪ 354‬ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺷﻜﺎر ﮔﻮزن‪ ،‬ﺑﺰ ﻛﻮﻫﻲ و ﮔﺮاز ﻣﻮﻓﻖ و رد ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﺗﻮاﻧﺎ و دﻗﻴﻖ اﺳﺖ‪) .‬آرﺗﺎﺷﺲ( او را‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻧﺨﺠﻴﺮﮔﺎه ﻫﺎي درﺑﺎر ﻧﻤﻮده آﺑﺎدي ﻫﺎﻳﻲ در ﺳﻮاﺣﻞ رودي ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮازدان‪ 355‬ﺑﻪ او اﻫـﺪا ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ از وي ﺧﺎﻧﺪان واراژﻧﻮﻧﻲ‪ 356‬ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ اﻳـﻦ ﮔﻐـﺎم ﭘـﺲ از ﺳـﺎﻟﻬﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻫﺎرﻣﺎ را ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻛﺮد و ﭘﺲ از او ﻧﻴﺰ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻫﺎرﻣﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ در آرﻣـﺎوﻳﺮ‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﻨﺪ و آﻧﮕﺎه درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﺎﻳﻚ ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﻮﺟﺮﻣﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﻴﺮاس ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﻮﻣﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﺎﻓﺚ ﻧﻴﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ؛ و ﻧﮋادﻫـﺎ‬
‫و ﻧﺴﻠﻬﺎي او ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻣـﺴﻜﻮﻧﻲ اﻳـﺸﺎن ﭼﻨـﻴﻦ ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از آن )ﻣﺎرآﺑـﺎس( ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺷﻤﺎرﺷﺎن اﻓﺰوده ﻛﺸﻮر را ﭘﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺎرﻣﺎ ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ آرام را ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫‪syunik - 349‬‬
‫‪ ،sisak’an - 350‬واژه ﺳﻴﺴﺎﻛﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ آﺷﻮري ذﻛﺮﻳﺎي ﺧﻄﻴﺐ ) ‪Zacharias‬‬
‫‪ (Rhetor‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ارﻣﻨﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﮔﻴﺘﻲ ﻧﻤﺎ )آﺷﺨﺎراﺗﺴﻮﻳﺘﺲ ‪ (ashkharatsuyts‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻧﺎﺣﻴﻪ اي‬
‫از اﺳﺘﺎن آرﺗﺴﺎخ )‪ (artsakh‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﻨﺒﻊ ارﻣﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ و ﺳﻴﺴﺎﻛﺎن را‬
‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮﻛﺮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪geghami - 351‬‬
‫‪gar’nik’ - 352‬‬
‫‪gar’ni - 353‬‬
‫‪varazh - 354‬‬
‫‪ hrazdan - 355‬ﻳﻜﻲ از ﺷﻌﺐ رود ارس‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ varazhnuni - 356‬ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧـﺪان ﻫـﺎي ﻧﺎﺧـﺎراري در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﻗـﺪﻳﻢ‪ .‬ﺳـﺮزﻣﻴﻦ آﻧﻬـﺎ ﻧﺎﺣﻴـﻪ واراژﻧﻮﻧﻴـﻚ‬
‫‪ varazhnunik‬در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن ‪ 300‬ﺳﺮﺑﺎز ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﺷﺎه ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺪه ﻧﻬﻢ ﻣﻴﻼدي ﻧﻴـﺰ‬
‫درﺑﺎره اﻳﺸﺎن ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ )ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٨٤‬‬
‫در ﻣﻮردآرام ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ دﻻوري ﻫـﺎي ﺑـﺴﻴﺎري در ﻧﺒﺮدﻫـﺎي ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧـﻪ ﻧـﺸﺎن داده‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎن را در ﻫﻤﻪ ﺳﻮ ﮔﺴﺘﺮش داد و ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﻛﺸﻮر ﻣﺎ را ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬آرﻣﻦ‪ 357‬اﻣﺎ ﭘﺎرﺳﻴﺎن و آﺷﻮرﻳﺎن آرﻣﻨﻴﻚ‪ 358‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻧﺨـﻮاﻫﻲ داﺳـﺘﺎن‬
‫ﻣﻔﺼﻞ دﻻوري ﻫﺎي او را ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﻛﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺮون از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻣﻲ آورﻳـﻢ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻛﻨـﺎر ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺬارﻳﻢ و ﮔﺮﻧﻪ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﻣﻲ ﮔﻨﺠﺎﻧﻴﻢ}‪.{36‬‬

‫‪13‬‬
‫در ﺑﺎره ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺷﺮﻗﻴﺎن و‬
‫‪359‬‬
‫ﭘﻴﺮوزي و ﻣﺮگ ﻧﻴﻮﻛﺎر ﻣﺎدِس‬

‫ﭼﻮن زﺣﻤﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ ﺑﻪ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳﻢ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ اﻓﺘﺎد و آن را دﻟﭙﺬﻳﺮﺗﺮ از ﺟـﺸﻦ‬
‫ﻫﺎي ﺑﺨﻮر و ﺑﻨﻮش و ﺑﺰم ﻫﺎي )ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدي( دﻳﮕﺮان ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻟﺬا ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ رواﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻧﺒﺮدﻫـﺎي‬
‫آرام از ﻧﺴﻞ ﻫﺎﻳﻚ را ﺑﻪ اﺧﺘـﺼﺎر ﻧﻘـﻞ ﻛﻨـﻴﻢ‪ .‬او ﻣـﺮدي ﻛﻮﺷـﺎ و ﻣـﻴﻬﻦ دوﺳـﺖ ﺑـﻮد و ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻫﻤـﺎن‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر اﻇﻬﺎر ﻣﻲ دارد‪ ،‬ﻣﺮدن ﺑﺮاي ﻣﻴﻬﻦ را ﺑﻪ دﻳﺪن اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻠﻞ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﻴﻬﻨﺶ را زﻳﺮ‬
‫ﭘﺎي اﺳﺒﺎﻧﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ و دﻳﮕﺮان ﺑﺮ ﻧﺰدﻳﮕﺎن ﻫﻤﺨﻮﻧﺶ ﺣﻜﻢ ﻣﻲ راﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﻲ داد‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ آرام ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻛﻤﻲ ﭘﻴﺶ از ﺗﺴﻠﻂ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻧﻴﻨﻮس ﺑﺮ آﺷﻮرﻳﺎن و ﻧﻴﻨﻮا از ﻣﻠﻞ آن ﻧـﻮاﺣﻲ رﻧﺠﻴـﺪه‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺷﺪه اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﻧﺰدﻳﻜﺎن دﻟﻴﺮ و ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮ ﺣـﺪود ﭘـﻨﺞ ﺑﻴـﻮر و ﻧﻴـﺰه داران ورزﻳـﺪه و ﺟﻨﮕﺠﻮﻳـﺎن‬
‫دﻻور و ﻣﺎﻫﺮ ﮔﺮدآوري ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و در ﺣﻮاﻟﻲ ﻣﺮزﻫـﺎي ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﺎ دﻻوران ﻣـﺎد روﺑـﺮو ﻣـﻲ ﺷـﻮد و‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻴﻮﻛﺎر ﻣﺎدس ﻛﻪ ﻣﺮدي ﻣﻐﺮور و ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺐ ﺑـﻮد‬
‫آﻧﺎن را رﻫﺒﺮي ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬آﻧﺎن ﻳﻜﺒﺎر ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻮﺷـﺎﻧﻴﺎن ﻣﺮزﻫـﺎي ارﻣﻨـﺴﺘﺎن را زﻳـﺮ ﺳـﻢ اﺳﺒﺎﻧـﺸﺎن ﭘﺎﻳﻤـﺎل‬
‫ﻧﻤﻮدﻧﺪ)و ﻣﺎدس( دو ﺳﺎل )ارﻣﻨﺴﺘﺎن را( ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬آرام ﭘﻴﺶ از ﻃﻠﻮع آﻓﺘـﺎب ﺑـﺎ ﻫﺠـﻮم‬
‫ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺑﺮ او‪ ،‬ﺳﭙﺎه وي را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮد و ﺧﻮد ﻧﻴﻮﻛﺎر را ﻛﻪ ﻣـﺎدس ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﺪ دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤـﻮده ﺑـﻪ‬
‫آرﻣﺎوﻳﺮ آورد و در آﻧﺠﺎ دﺳﺘﻮر داد او را در ﺑﺎﻻي ﺑﺮج ﺣﺼﺎر ﺑﺮ دﻳـﻮار ﺑﻜﻮﺑﻨـﺪ و ﻣﻴﻠـﻪ اي آﻫﻨـﻴﻦ ﺑـﺮ‬
‫ﭘﻴﺸﺎﻧﻴﺶ ﻓﺮو ﺑﺒﺮﻧﺪ و درﻣﻌﺮض دﻳﺪ رﻫﮕﺬران و ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﻲ آﻣﺪﻧـﺪ ﻗـﺮار دﻫﻨـﺪ اﻣـﺎ ﺗـﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺪن ﻧﻴﻨﻮس ﺑﺮ آﺷﻮر و ﻧﻴﻨﻮا‪ ،‬ﻛﺸﻮر او را ﺗﺎ ﻛﻮه ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ زاراﺳﺐ‪ ،360‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار و ﺑـﺎﺟﮕﺰار‬
‫ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪armen - 357‬‬
‫‪armenik’ - 358‬‬
‫‪ ،nyukar mades - 359‬ﻣﺎدس ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺎدي اﺳﺖ )ﭘﺴﻮﻧﺪ ‪) es‬اس( ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ zarasp’ - 360‬زاراﺳﺐ‪ ،‬واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﻏﺮب درﻳﺎﭼﻪ اروﻣﻴﻪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٨٥‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻴﻨﻮس ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ در ﻧﻴﻨﻮا‪ ،‬ﻛﻴﻨﻪ ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﻧﻴﺎي ﺧﻮد ﺑﻌﻞ را در دل داﺷﺖ؛ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن رواﻳﺎت‪،‬‬
‫ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز در اﻧﺪﻳﺸﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﻳﻲ ﺑﻮد و ﭘﻲ ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﻪ وارﺛﺎن ﭘﺴﺮ ﻗﻮم ﻫﺎﻳﻚ‬
‫دﻻور را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد‪ .‬وﻟﻲ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﺮﺳﻴﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر وي ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ او ﮔﺮدد‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ‬
‫ﺷﻮم ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن ﻧﮕﻪ داﺷﺖ؛ ﻟﺬا )ﺑﻪ آرام( ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﺪون ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺷـﻚ و ﺗﺮدﻳـﺪ‪ ،‬ﺣﻜـﻢ ﺑﺮاﻧـﺪ و‬
‫اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﺑﻨﺪ و ﻧﻴﻢ ﺗﺎج ﻣﺮوارﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺨﺺ دوم ﭘـﺲ از وي ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺎ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻛﺎري ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ دارﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﻜﺎن ﺗﻮﻗﻒ و ﺑﺮرﺳﻲ ﻃـﻮﻻﻧﻲ در‬
‫آﻏﺎز ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎن را ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫در ﺑﺎره ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﺷﻮرﻳﺎن و ﭘﻴﺮوزي‪،‬‬
‫‪362‬‬
‫ﭘﺎﻳﺎﭘﻴﺲ ﻛﺎآﻏﻴﺎ‪ 361‬و ﻧﻴﺰ در ﺑﺎره ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ‬
‫‪363‬‬
‫و ﻫﺎﻳﻚ اول و دﻳﮕﺮ ﻫﺎﻳﻚ ﻫﺎ‬

‫ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﻛﻮﺗﺎه آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﭘﺲ از اﻳﻦ در ﻫﻤﺎن ﻛﺘﺎب ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻳﺎدآوري ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ و در ﺑـﺎره‬
‫دﻻوري ﻫﺎي او‪ 364‬در ﻏﺮب و در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﺷﻮرﻳﺎن و ﻧﻴﺰ اﻧﮕﻴﺰه و اﻫﻤﻴﺖ روﻳﺪادﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﻋﻈﻤﺖ‬
‫ﻛﺎر اﺟﻤﺎﻻ” ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻴﻦ آرام ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن دادن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺷﺮﻗﻴﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي راﻫﻲ آﺷﻮر ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬در آﻧﺠـﺎ‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﺎرﺷﺎم‪ ،365‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از وﻳﺮاﻧﮕﺮان ﻛﺸﻮرش را از ﻧﮋاد ﺗﻬﻤﺘﻨﺎن ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﻴﻮر ﭘﻴﺎده ﻧﻈﺎم ﻣﺴﻠﺢ و ﭘﻨﺞ‬
‫ﻫﺰار ﺳﻮراه ﻧﻈﺎم ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ؛ او ﺑﺎ ﺧﺮاج ﮔﺰاف ﺗﻤﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي اﻃﺮاف و اﻛﻨـﺎف ﺧـﻮد را ﺗﺤـﺖ اﻧﻘﻴـﺎ‬

‫‪ p’ayap’is k’a-aghia - 361‬در ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪ او اﺷﺎره ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ Caesarea - 362‬ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ‪ ،‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬آرام ﭘﺎدﺷـﺎه اﻓـﺴﺎﻧﻪ اي ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺸﺎك )’‪ (me’shak‬را واﻟﻲ آﻧﺠﺎ ﮔﻤﺎرد و ﺷﺨﺺ اﺧﻴﺮ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ دﺳﺘﮕﺮد و ﺑﺮج و ﺑﺎرو ﻧﺎم ﺧﻮد را‬
‫ﺑﺮ آن ﮔﺬاﺷﺖ و ﺑﻌﺪ ﻫﺎ ﺑﺎ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻣﺎژاك )’‪ (mazhak‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺎژاك را آرﻳﺎرات ﭼﻬﺎرم‬
‫در اواﻳﻞ ﺳﺪه دوم پ‪.‬م‪ .‬ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 1022‬ﺑـﻪ ﺗـﺼﺎﺣﺐ داوﻳـﺖ آرزروﻧـﻲ )‪(davit ardse’runi‬‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ارﻣﻨﻲ در آﻣﺪ در ﺳﺎل ‪1045‬م‪ .‬ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺎﮔﻴﻚ دوم ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺷﺪ و از ‪1471‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮف‬
‫ﺗﺮﻛﺎن در آﻣﺪ و اﻛﻨﻮن در وﻻﻳﺖ ﻫﻤﻨﺎم در ﺗﺮﻛﻴﻪ واﻗﻊ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 363‬اﻳﻦ ﻫﺎﻳﻚ ‪ hayk‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎﻳﻚ ﻳﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 364‬ﻣﻨﻈﻮر آرام اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ barsham - 365‬ﻳﺎ ﺑﻌﻞ ﺷﻤﻴﻦ ‪ .Baal Shamin‬در ﻣـﻮرد او آﮔﺎﺗـﺎﻧﮕﻐﻮس ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪ …» :‬آﻧﮕـﺎه‬
‫)ﮔﺮﻳﮕﻮر روﺷﻨﮕﺮ( رﻓﺖ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ داراﻧﺎﻏﻲ رﺳﻴﺪ ﺗﺎ در آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺧﺪاي ﺑﺎرﺷـﺎﻣﻴﻨﺎ را وﻳـﺮان ﻛﻨـﺪ«‬
‫)آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس‪ -‬ﺷﻤﺎره ‪) .(784‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٨٦‬‬
‫ﺷﺪﻳﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﺪل ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ .‬آرام ﺑﺎ او درﮔﻴﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮد و وي را از راه ﻛـﺮدوك‪ 366‬ﺗﻌﻘﻴـﺐ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻪ دﺷﺖ آﺷﻮر ﻣﻲ راﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري را ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺎرﺷﺎم ﻧﻴﺰ در روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن او ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣـﻲ‬
‫رﺳﺪ‪ .‬آﺷﻮرﻳﺎن ﻣﺪﺗﻬﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ اﻳـﻦ ﺑﺎرﺷـﺎم را ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ دﻻوري ﻫـﺎي ﺑـﺴﻴﺎر ﭼـﻮن ﺧـﺪاي ﺧـﻮد ﻣـﻲ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آرام ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از دﺷﺖ ﻫﺎي آﺷﻮر را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ و ﻣـﺪت ﻃـﻮﻻﻧﻲ در زﻳـﺮ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﺧﻮد ﻧﮕﻪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪367‬‬
‫و اﻣﺎ ﻫﻤﻪ دﻻوري ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ او در ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮب ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻴﺘﺎﻧﻴﺎن اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻨـﻮز ﺑﺎﻳـﺪ ﻧﻘـﻞ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬او در ﻏﺮب ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﺑﻴﻮر ﭘﻴﺎده ﻧﻈﺎم و دو ﻫﺰار ﺳﻮاره ﺑﻪ ﺳﻮي )ﻫﺎﻳـﻚ( اول ﺣﺮﻛـﺖ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ :‬زﻳـﺮا او )ﻣﻠـﻞ( ﺷـﺮق و ﺟﻨـﻮب را‬
‫ﺷﻜﺴﺖ داده ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻧﮋاد ﺳﭙﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺮق را ﺑﻪ ﺳﻴﺴﺎﻛﻴﺎن و ﻧﻮاﺣﻲ آﺷﻮر را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺎن ﻛﺎدﻣﻮس؛‬
‫ﭼﻮن او دﻳﮕﺮ از ﺟﺎﻳﻲ ﻧﮕﺮاﻧـﻲ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﻟـﺬا ﻣـﺪت ﻃـﻮﻻﻧﻲ را در ﻏـﺮب ﮔﺬراﻧـﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﭘﺎﻳـﺎﭘﻴﺲ‬
‫ﻛﺎآﻏﻴﺎي ﺗﻴﺘﺎن ﻛﻪ ﻣﺴﺘﺒﺪاﻧﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻴﺎن دو درﻳﺎي ﺑﺰرگ ﭘﻮﻧﺖ‪ 368‬و اﻗﻴﺎﻧﻮس}‪ {37‬را ﺗﺼﺮف ﻧﻤﻮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ او رو ﺑﻪ رو ﺷﺪ‪) .‬آرام( ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﻮده وي را وادار ﻛﺮد ﺑﻪ ﺟﺰﻳﺮه اي در درﻳﺎي‬
‫آﺳﻴﺎﻳﻲ‪ 369‬ﺑﮕﺮﻳﺰد؛ او ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺸﺎك‪ 370‬ﻧﺎم از ﻧﮋاد ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ‬
‫ﮔﺮان ﺑﺮ آﻧﺠﺎ ﮔﻤﺎرد و ﺧﻮد ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن داد زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺗـﺎ‬
‫اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﭘﺮوﺗﻴﻦ آرﻣﻨﻴﺎ‪ 371‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺎﻳﻚ اول ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ دﺳـﺘﮕﺮدي را‬
‫ﻛﻪ ﻣﺸﺎك ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ آرام ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد ﺑﺎ ﺑﺎروﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺤـﺼﻮر ﻧﻤـﻮده ﻣـﺮدم ﺑﺎﺳـﺘﺎن اﻳـﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﻣﺎژاك ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ﮔﻮﻳﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آن را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي درﺳﺖ ﺗﻠﻔﻆ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ؛ اﻣـﺎ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش و روﻧﻖ ﺗﻮﺳﻂ دﻳﮕﺮان ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ .372‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ از اﻳﻦ ﻣﻜﺎن ﻫﺎ ﺗﺎ ﻣﺮزﻫﺎي اﺻﻠﻲ‬

‫‪ k’orduk - 366‬از وﻻﻳﺎت اﺳﺘﺎن ﻛﺮﭼﺎﻳﻚ )‪ (k’ortchayk‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ )ﻳﺎ ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺰرگ ‪(meds-hayk‬‬
‫واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب درﻳﺎﭼﻪ وان در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺮز ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻛﻪ از ﻧﺎم ﺑﻮﻣﻴﺎن ﺧﻮد ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد )از ﻧـﺎم ﻧـﮋاد‬
‫’‪ k’ord ، k’ort‬ﻳﺎ ‪) .(gord‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 367‬ﻳﺎ ﺗﻬﻤﺘﻨﺎن و ﭘﻴﻠﺘﻨﺎن‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 368‬درﻳﺎي ﭘﻮﻧﺖ ﻫﻤﺎن درﻳﺎي ﺳﻴﺎه اﺳﺖ اﻣﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﻮﻧﺖ ﻳﺎ ﭘﻮﻧﺘﻮس ‪ Pontus‬در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ در ﻛﻨﺎر درﻳﺎي‬
‫ﺳﻴﺎه واﻗﻊ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﻮﻧﺖ از ‪ 301-302‬پ‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪64‬پ‪.‬م‪ .‬در ﺳﻮاﺣﻞ ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﻣﺪار اﻳﺮاﻧـﻲ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻨﺎن ﺧﻮد را از ﻓﺮزﻧﺪان دارﻳﻮش ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ آﻧﺎن ﺷﻬﺮ آﻣﺎﺳﻴﺎ ﺑـﻮد‪ .‬ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ دوره اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ در زﻣﺎن ﻣﻬﺮداد ﺷﺸﻢ ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اوﭘﺎﺗﻮر )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺠﻴﺐ زاده‪ ،‬ﭘﺎك ﺳﺮﺷﺖ( ﻳﺎ ﺑﺰرگ )‪ 63-132‬پ‪.‬م‪ (.‬و‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 369‬اﺣﺘﻤﺎﻻ” ﻣﻨﻈﻮر درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،me’shak’ - 370‬ﺑﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت زﻳﺮﻧﻮﻳﺲ ﻣﺘﺮﺟﻢ درﺑﺎره ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 371‬ارﻣﻨﻲ ‪) .(Prote Armeni) prot’in armenia‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 372‬ﻣﺎژاك در آﻏﺎز ﺳﺪه ﺷﺸﻢ پ‪.‬م‪ .‬زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺎدﻳﺎن‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن )ﻧﻴﻤـﻪ دوم ﺳـﺪه ﺷـﺸﻢ پ‪.‬م‪ (.‬آﻧﮕـﺎه‬
‫ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن )اواﺧﺮ ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم پ‪.‬م‪ (.‬ﺑﻮد و در ﺳﺪه ﺳﻮم پ‪.‬م‪ .‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣـﺴﺘﻘﻞ )ﺑـﻪ ﺳـﺮﻛﺮدﮔﻲ دودﻣـﺎن‬

‫‪٨٧‬‬
‫ﺧﻮد ﺑﺴﻴﺎري ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ را ﻣﻤﻠﻮ از ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻫﺎﻳﻚ دوم و ﺳﻮم و ﻧﻴﺰ )ﻫﺎﻳـﻚ(‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪﻧﺪ}‪ .{38‬دﻟﻴﻞ اﺻﻠﻲ و درﺳﺖ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻫﺎﻳﻚ اول و دوم و ﻧﻴـﺰ ﺳـﻮم و ﭼﻬـﺎرم در‬
‫ﻏﺮب اﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﻣﺤﺎﻓﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮﺧﻲ ﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي دﻳﮕـﺮ ﻧﺎﻣﮕـﺬاري ﺷـﺪه‪ ،‬ﻣـﺎ‬
‫ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﮕﺮان ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫او اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و ﻧﺎﻣﺪار ﮔﺮدﻳﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﻣﺮدﻣﺎن ﻛـﺸﻮرﻣﺎن را ﺑـﻪ ﻧـﺎم او ﻣـﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺴﻴﺎري دﻻوري ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ اﻧﺠﺎم داد اﻣـﺎ ﻫﻤـﻴﻦ اﻧـﺪازه را ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮدﻳﻢ ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫‪373‬‬
‫وﻟﻲ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﺮا اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ در ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي اﺻﻠﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻳﺎ ﺗﻮارﻳﺦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ ﺿﺒﻂ ﻧﺸﺪه اﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳـﺪي ﺑـﻪ ﺧـﻮد راه ﻧﺪﻫـﺪ‪ .‬ﻧﺨـﺴﺖ اﻳﻨﻜـﻪ اﻳـﻦ دوره ﭘـﻴﺶ از‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﻴﻨﻮس ﺑﻮد ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺿﺒﻂ اﺧﺒـﺎر‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﺮدﻣـﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ و ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻫـﺎي دور دﺳـﺖ و رواﻳـﺎت ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ را در ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻳـﺎ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﺟﺎﻳﺰ و ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑـﻪ وﻳـﮋه آﻧﻜـﻪ ﻳﺎدداﺷـﺖ ﻛـﺮدن ﻛﺎرﻫـﺎي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧـﻪ و‬
‫دﻻوري ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻣﺎﻳﻪ اﻓﺘﺨﺎر و ﺳﺮﺑﻠﻨﺪي ﻧﺒﻮد و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻨﻬـﺎ در ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي اﺻـﻠﻲ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ دﺳـﺖ اﻓـﺮادي ﻛﻮﭼـﻚ و ﺑـﻲ ﻧـﺎم از‬
‫)آوازﻫﺎي( ﻋﺎﺷﻘﻲ در دﻳﻮان درﺑﺎر ﮔﺮدآوري ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺺ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‬
‫ﻛﻪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﻲ ﺑﺮدم ﻧﻴﻨﻮس ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻐـﺮور و ﺧﻮدﭘﺮﺳـﺖ ﺑـﻮده‪ ،‬ﺧﻮاﻫـﺎن ﻧﻤﺎﻳﺎﻧـﺪن ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺟﻬﺎﻧﮕﻴﺮي‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ دﻻوري و ﺗﻜﺎﻣﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﻓﺮاوان ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن را‬
‫ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﺎﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ و دﻻوري ﻫﺎي ﻣﺮدان وﻳﮋه اي ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑـﺴﻮزاﻧﻨﺪ و ﻫﻤـﻪ ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي‬
‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه در وﺻﻒ ﻣﻌﺎﺻﺮان را ﻣﻮﻗﻮف ﺳﺎزﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ او ﺑـﻮد‪ ،‬ﺗﻜـﺮار‬
‫آن ﻛﺎري اﺿﺎﻓﻲ و ﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آرام ﭘﺲ از ﺳﺎﻟﻬﺎ زﻧﺪﮔﻲ آرا را آورد ﻛﻪ ﭘﺲ از او ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز زﻳﺴﺖ و درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫در ﺑﺎره آرا و ﻣﺮگ او در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺷﺎﻣﻴﺮام‬

‫آرﻳﺎرات ﻛﭙﺪوﻛﻲ( ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬از ﺳﺎل ‪17‬م‪ .‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ اﺳﺘﺎن روﻣﻲ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﮔﺮاﻣﻴﺪاﺷﺖ ﻗﻴﺼﺮ ﮔﺎﻳﻮس ژوﻟﻴﻮس ﺳـﺰار‬
‫)ﻗﻴﺼﺮ( اوﻛﺘﺎوﻳﺎﻧﻮس ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1022‬م‪ .‬ﺟﺰو ﻗﻠﻤﺮو داوﻳـﺖ آرزروﻧـﻲ اﻣـﺎ در ‪ 1045‬در دﺳـﺖ‬
‫ﮔﺎﮔﻴﻚ دوم ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬در ‪ 1073‬ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻠﺠﻮﻗﻴﺎن اﻓﺘﺎد ﺳﭙﺲ در ‪ 1243‬ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻐﻮﻻن وﻳﺮان ﺷﺪ و در ﺳـﺎل‬
‫‪ 1471‬ﺟﺰو ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺮﻛﻴﻪ در آﻣﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪) mat’yan - 373‬ﭘﻬﻠﻮي ‪) .(matikan‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٨٨‬‬
‫آرا ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ ﻧﻴﻨﻮس‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﻴﻬﻨﺶ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪرش آرام ﻣـﻮرد ﻟﻄـﻒ‬
‫ﻧﻴﻨﻮس ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺎﻣﻴﺮام‪ 374‬ﺷﻬﻮﺗﺮان و ﻫﺮزه ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن آوازه زﻳﺒﺎﻳﻲ او‪ ،‬در ﭘـﻲ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ او ﺑﻮد وﻟﻲ آﺷﻜﺎرا ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻛﺎري اﻧﺠـﺎم دﻫـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﻧﻴﻨـﻮس ﻳـﺎ ﮔﺮﻳـﺰ او ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺮت‪ 375‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪم‪ ،‬ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺑﺎ آﺷﻜﺎر ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺷﻬﻮت ﻣﻔﺮط ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ را ﺑﺎ ﻫـﺪاﻳﺎ و‬
‫ﺗﺤﻒ ﻧﺰد آراي زﻳﺒﺎرو ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺑﺎ اﻟﺘﻤﺎس و ﺗﻌﻬﺪ ﭘﻴﺸﻜﺶ ﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ وي ﺑﻪ ﻧﻴﻨﻮا‬
‫ﻧﺰد ﺧﻮد رﻓﺘﻪ او را ﺑﻪ زﻧﻲ ﺑﮕﻴﺮد و ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻧﻴﻨﻮس ﺣﻜﻢ ﻣﻲ راﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﻨـﺪ و ﻳـﺎ ﻣﻴـﻞ‬
‫اورا اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎي ﻓﺮاوان ﺑﺎ آراﻣﺶ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﮔﺮدد‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺑﻪ ﺗﻜﺎﭘﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و آرا ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﺷﺎن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺷـﺪﻳﺪا” ﺧـﺸﻤﮕﻴﻦ‬
‫ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺎﻣﻮرﻳﺖ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن‪ ،‬در راس ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺑـﻪ ﺳـﻮي ارﻣﻨـﺴﺘﺎن و‬
‫آرا ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ وﻟﻲ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﭼﻬﺮه اش ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮد ﺷﺘﺎب او آﻧﻘﺪر ﻛﻪ از ﺟﻬﺖ ﺷﻜﺴﺖ دادن وي و‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آوردن او ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي ﻛﺸﺘﻦ ﻳﺎ اﻋﻤﺎل ﻓﺸﺎر و ﺗﻌﻘﻴﺐ او ﻧﺒﻮد ﺗﺎ ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ اﻣﻴﺎل‬
‫ﺧﻮد ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﻬﻮت ﻣﻔﺮط ﻫﻨﮕﺎم ﺻﺤﺒﺖ و رواﻳﺖ از او در آﺗـﺶ ﻋـﺸﻖ وي‬
‫ﻣﻲ ﺳﻮﺧﺖ ﮔﻮﻳﺎ واﻗﻌﺎ” او را دﻳﺪه ﺑﻮد‪ .‬او ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ دﺷﺖ آرا ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم وي آﻳـﺮارات ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺪارك ﻧﺒﺮد ﺑﻪ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻران ﺧﻮد ﺳﻔﺎرش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﺣﺘـﻲ اﻻﻣﻜـﺎن ﺳـﻌﻲ در زﻧـﺪه ﻧﮕـﺎه‬
‫داﺷﺘﻦ آرا ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه آرا در ﺣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده آرا ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺟﻨﮕﺎوران ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺧﺎﻧﻢ ﭘﺲ از ﭘﻴﺮوزي‪ ،‬ﭼﭙﺎوﻟﮕﺮان اﺟﺴﺎد را ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ دﻟﺒﺮ و ﻣﻌـﺸﻮق ﺧـﻮد در ﻣﻴـﺎن اﺟـﺴﺎد ﺑـﻪ‬
‫ﺻﺤﻨﻪ ﻛﺎرزار ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ دارد‪ .‬آرا را در ﻣﻴﺎن ﺟﻨﮕﺎوران دﻻور ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﭘـﺲ دﺳـﺘﻮر ﻣـﻲ دﻫـﺪ‬
‫اورا ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﻓﻮﻗﺎﻧﻲ ﻛﺎخ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ ﻣﺮگ آرا‪ ،‬آﻣﺎده ﻛﺎرزاري ﻧﻮ ﺑﺎ ﺑﺎﻧﻮ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮدد‪) ،‬ﺷﺎﻣﻴﺮام( ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎﻧﻢ اﻣﺮ ﻛـﺮدم ﺗـﺎ ﺟﺮاﺣـﺎت او را ﺑﻠﻴـﺴﻨﺪ و او زﻧـﺪه ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺷﺪ«‪ .‬او در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ ﭘﺮﻳﺸﺎﻧﻲ از ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺷﻬﻮاﻧﻲ ﺧﻮد اﻣﻴﺪوار ﺑﻮد آرا را ﺗﻮﺳﻂ ﺳـﺤﺮ ﺟﺎدوﮔﺮاﻧـﻪ‬
‫اش زﻧﺪه ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﺴﺪ او ﺷﺮوع ﺑﻪ ﭘﻮﺳﻴﺪن ﻧﻤﻮد‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﺗـﺎ آن را در ﭼـﺎﻫﻲ اﻧﺪاﺧﺘـﻪ‬

‫‪ - 374‬ﺷــﺎﻣﻴﺮام )در اﻛــﺪي ‪ ،sammuramat ،shamiram‬ﻋﺒــﺮي‪ smiramoth‬در ﻳﻮﻧــﺎﻧﻲ ‪semiramis‬‬

‫ﺳﻤﻴﺮاﻣﻴﺲ( ﻣﻠﻜﻪ آﺷﻮر زن ﺷﻤﺸﻴﺎدات )ﻳﺎ ﺷﻤﺲ آدات( ﭘـﻨﺠﻢ )‪823-811‬پ‪ .‬م‪ (.‬ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﺷـﻮﻫﺮ ﻧﻴﺎﺑـﺖ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺎﻟﺶ آدات ﻧﻲ راري ﺳﻮم )‪ 810-806‬پ‪ .‬م‪ (.‬را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬در ﻗﺪﻳﻢ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري در ﻣﻮرد‬
‫ﻧﺎم او روان ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آﻧﻬﺎ او دﺧﺘﺮ درﻛﺘﻮ اﻟﻬﻪ ﻋﺸﻖ و ﺑﺎروري ﺑﻮد و ﭼﻮن از ﻧﺰد ﻣﺎدر راﻧـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﻛﺒﻮﺗﺮان )ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن( ﺗﻐﺬﻳﻪ ﺷﺪه ﭘﺲ از ﺑﻠﻮغ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي اُﻧِﺲ )‪ Onnes‬ﺑﻪ رواﻳﺘﻲ ﻗﻨﺪﻟﻨﻮ( ﻣﺸﺎور و‬
‫راﻳﺰن درﺑﺎر آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ازدواج ﻧﻴﻨﻮس ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮر در ﻣﻲ آﻳﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺎﻳﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﻴﻨﻮاس‬
‫ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﺟﻨﮕﻬﺎﻳﻲ در ﺣﺒﺸﻪ‪ ،‬اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪ ،‬ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻫﻨﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺟﺎﻫـﺎ ﻛـﺮد‪ .‬اﻓـﺴﺎﻧﻪ روان ﻣﻴـﺎن‬
‫ارﻣﻨﻴﺎن ﻧﻴﺰ درﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮرﻧﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس آن اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﻴﻨﻮاس ﻛـﺸﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺗﺎرﻳﺦ آﺷﻮر ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ دارﻧﺪ و دﻻﻳﻠﻲ ﻧﻴﺰ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪) .Crete - 375‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٨٩‬‬
‫روي آن را ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺎ آراﺳﺘﻦ ﭘﻨﻬـﺎﻧﻲ ﻳﻜـﻲ از ﻣﻌـﺸﻮق ﻫـﺎﻳﺶ در ﺑـﺎره او ﭼﻨـﻴﻦ ﺷـﺎﻳﻊ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺎ ﻟﻴﺴﻴﺪن و زﻧﺪه ﻛﺮدن آرا‪ ،‬آرزو و ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎ را ﺟﺎﻣـﻪ ﻋﻤـﻞ ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺷﺎد ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن و اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪﮔﺎن اﻣﻴﺎل ﻣﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬او ﺗﻨﺪﻳـﺴﻲ‬
‫ﻧﻮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬آﻧﺎن را ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻲ دارد ﺗﺎ ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ اﻳﻦ ﻗﺪرت‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ آرا را زﻧﺪه ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺷﺎﻳﻊ ﻛﺮدن اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺧﺒﺎر در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ارﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﻗﺎﻧﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻮرش ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ذﻛﺮ اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ در ﺑﺎره آرا ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪ .‬او ﺳﺎﻟﻬﺎ زﻳﺴﺘﻪ ﻛﺎردوس را از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫در ﺑﺎره اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﭘﺲ از ﻣﺮگ آرا‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮ ‪ ،‬ﺳـﻪ رودﺧـﺎﻧﻪ و ﻋﻤﺎرﺗـﺶ را ﻣﻲ ﺳﺎزد‬

‫ﺷﺎﻣﻴﺮام ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻮﺗﺎه در دﺷﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم آرا‪ ،‬آﻳﺮارات ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺮد‪ .‬او ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﺟﻨﻮب رﻓﺖ زﻳﺮا ﻓﺼﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد و ﻣـﻲ ﺧﻮاﺳـﺖ در وادي‬
‫ﻫﺎ و دﺷﺘﻬﺎي ﭘﺮﮔﻞ ﺑﻪ ﮔﺮدش ﺑﭙـﺮدازد‪ .‬او ﺑـﺎ ﻣـﺸﺎﻫﺪه زﻳﺒـﺎﻳﻲ ﻛـﺸﻮر‪ ،‬ﭘـﺎﻛﻲ ﻫـﻮا‪ ،‬ﭼـﺸﻤﻪ ﻫـﺎي زﻻل‬
‫ﺟﻮﺷﺎن‪ ،‬زﻣﺰﻣﻪ رودﻫﺎي آرام و روان ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ در ﭼﻨـﻴﻦ ﻛـﺸﻮري ﺑـﺎ آب و ﻫـﻮاي‬
‫ﻣﻌﺘﺪل و آﺑﻬﺎي ﭘﺎك ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺷﻬﺮ و ﻛﺎخ ﺑﺴﺎزﻳﻢ ﺗﺎ ﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﻃﻮل ﺳﺎل ﻳﻌﻨﻲ ﻓﺼﻞ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن را ﺑﺎ ﺷﺎدي‬
‫و ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪي ﻛﺎﻣﻞ از ﻧﻌﻤﺎت در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺒﺮﻳﻢ اﻣﺎ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ را در ﻫﻨﮕـﺎم ﺳـﺮدي ﻫـﻮا در‬
‫ﻧﻴﻨﻮا آﺳﻮده ﺑﮕﺬراﻧﻴﻢ«‪.‬‬
‫‪376‬‬
‫او ﺑﺎ ﮔﺬر از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﺎﻫﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮق ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ درﻳﺎﭼﻪ ﺷﻮر ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎ ﺗﭙﻪ اي‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻠﻨﺪاي ﺧﻮد ﺑﺎ ﻛﻤﻲ ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ اﻣﺎ از ﺳﻤﺖ‬
‫ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﺻﺨﺮه اي راﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﺎﺋﻢ ﺳﺮ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻛـﺸﻴﺪه ﺑـﻮد‪ .‬در ﺳـﻤﺖ ﺟﻨـﻮب‪ ،‬در آن‬
‫دور دﺳﺖ وادي ﻃﻮﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﺎن دﺷﺖ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﺮق ﻛﻮه ﺑﻪ ﺳـﺎﺣﻞ درﻳـﺎ ﻣـﺸﺮف ﺑـﻮد‬
‫ﻫﻤﭽﻮن دره اي زﻳﺒﺎ و وﺳﻴﻊ؛ از ﻣﻴﺎن آن آب ﺷﻴﺮﻳﻦ روان از ﻓـﺮاز ﻛﻮﻫﻬـﺎ و واده ﻫـﺎ و آﺑﺮﻳﺰﻫـﺎ روان‬
‫ﺑﻮده در داﻣﻨﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻨﺪ و رودﻫﺎي زﻳﺒﺎ و ﺑﺰرﮔﻲ ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲ دادﻧـﺪ‪ .‬در وادي ﺟﻠﮕـﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﻌﺪاد ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ و راﺳﺖ آﻧﻬـﺎ ﻛـﻢ ﻧﺒـﻮد‪ .‬در ﺷـﺮق اﻳـﻦ ﺗﭙـﻪ دﻟﭙـﺴﻨﺪ ﻛـﻮه‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ واﻗﻊ ﺑﻮد}‪.{39‬‬

‫‪ - 376‬ﻣﻨﻈﻮر درﻳﺎﭼﻪ وان اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٩٠‬‬
‫ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻴﺮام دﻟﻴﺮ و ﺷﻬﻮﺗﺮان ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﭼﻬﺎر ﺑﻴﻮر و دو ﻫﺰار‬
‫ﻛﺎرﮔﺮ‪ ،‬ﺷﺶ ﻫﺰار ﻧﺠﺎر‪ ،‬ﺳﻨﮕﺘﺮاش‪ ،‬ﻣﺴﮕﺮ و آﻫﻨﮕﺮ ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ ﻛﻪ از ﻫﺮ ﻧﻈﺮ در ﻛﺎر ﺧﻮد زﺑـﺪه و ﻣـﺎﻫﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ از آﺷﻮر و ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن او اﻧﺠﺎم ﻣـﻲ‬
‫ﭘﺬﻳﺮد‪ :‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺑﻲ درﻧﮓ ﻛﺎرﮔﺮان ﺑﻲ ﺷﻤﺎر و اﺳﺘﺎدان ﻫﻤﻪ ﻓﻦ ﺣﺮﻳﻒ و ﻣﺎﻫﺮ ﮔﺮد ﻫﻢ ﻣـﻲ آﻳﻨـﺪ‪ .‬و‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﺮاي رودﺧﺎﻧﻪ آﺑﮕﺬري‪ 377‬ﭘﻬﻦ و ﺑﻠﻨﺪ از ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺑﺰرگ و ﺷـﻔﺘﻪ آﻫـﻚ و‬
‫ﺷﻦ اﺣﺪاث ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﭘﺎﺑﺮﺟﺎ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪه ام‪ ،‬ﻣﺮدﻣـﺎن آﻧﺠـﺎ در‬
‫زﻣﺎن ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎزﻫﺎ و ﻣﻬﺎﺟﺮﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﺎﻓﻬﺎي اﻳﻦ آﺑﮕﺬر ﭘﻨﺎه ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ در ﻗﻠﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎي ﺑﻠﻨـﺪ ﭘﻨـﺎه‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﻨﺪ و ﻫﺮ اﻧـﺪازه ﻫـﻢ ﺗـﻼش ﻧﻤﺎﻳـﺪ ﺣﺘـﻲ ﻳـﻚ ﺳـﻨﮓ رﻳـﺰ‬
‫ﻣﻨﺠﻨﻴﻖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ از ﺑﻨﺎي آﺑﮕﺬر ﺟﺪا ﻛﻨﺪ‪ .‬و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻛﺸﻲ آﻫﻜـﻲ اﻃـﺮاف ﺳـﻨﮕﻬﺎ ﻧﮕـﺎه‬
‫ﻛﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻤﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﭼﺮﺑﻲ رﻳﺨﺘـﻪ ﺷـﺪه}‪ .{40‬او اﻳـﻦ آﺑﮕـﺬر را ﺑـﺎ ﮔﺬراﻧـﺪن از‬
‫اﺳﺒﺮﻳﺰﻫﺎي‪ 378‬زﻳﺎد ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﺷﻬﺮ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﺟﻤﻌﻴﺖ‪ 379‬را ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ و از ﻣﻴﺎن اﺳﺘﺎدان ﺧﺒﺮه ﺑﺮاي‬
‫ﻫﺮ ﮔﺮوه ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺑﺎ ﻏﺮق در ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎي ﺷـﺪﻳﺪ‪ ،‬ﭘـﺲ از ﺳـﺎﻟﻴﺎﻧﻲ ﭼﻨـﺪ ﺑﻨـﺎﻳﻲ‬
‫ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺣﺼﺎر اﺳﺘﻮار و درﻫﺎي ﻣﺴﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در ﺷﻬﺮ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺎرات دو ﻃﺒﻘـﻪ و ﺳـﻪ‬
‫ﻃﺒﻘﻪ ﻋﺎﻟﻲ و ﻣﺘﻌﺪد ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و رﻧﮕﺎرﻧﮓ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻳﻚ ﭘﻨﺠـﺮه ﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎي اﻣﻜﺎﻧﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻲ ﺳﺎزد}‪ {41‬و ﺷﻬﺮ را ﺑﺎ ﻛﻮﭼﻪ ﻫﺎي ﭘﻬﻦ و زﻳﺒﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺨـﺶ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﻣـﻲ‬

‫‪ - 377‬آﺑﮕﺬر در ﺑﺮاﺑﺮ ’‪ ambart’ak‬ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ واژه در ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪) ‘a’nbarda‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫ﭘﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻤﻠﻮ‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ( ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و در واﻗﻊ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺪ و ﺧﺎﻛﺮﻳﺰ ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺟﺮﻳﺎن آب ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻛﺎرﺑﺮد آن و اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﻃﻲ ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻃﻮﻻﻧﻲ آب را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺪ ﺑﺮاي آن ﻣﺼﺪاق ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ و آﺑﮕﺬر ﻳﺎ آﺑﺮاه ﻳﺎ ﻗﻨﺎت درﺳﺖ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ آﺑﺮاه ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن اورارﺗﻮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻨﻮا در‬
‫اواﺧﺮ ﺳﺪه ﻧﻬﻢ پ‪.‬م‪ .‬ﻳﺎ اواﻳﻞ ﺳﺪه ﻫﺸﺘﻢ پ‪.‬م‪ .‬ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن آب آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺷـﭙﺎ )وان ﻛﻨـﻮﻧﻲ( ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ‬
‫اورارﺗﻮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻣﺼﺎرف آﺑﻴﺎري اﺣﺪاث ﺷﺪ‪ .‬درازاي آن ‪ 80‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‪ ،‬ﭘﻬﻨﺎﻳﺶ ‪ 4/5‬ﻣﺘﺮ و ژرﻓﺎي آن ‪ 1/5‬ﻣﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ آﺑﺮاه از ﺟﻨﻮب ﻧﺎﺣﻴﻪ دره ارﻣﻦ ) ‪ ( hayots-dzor‬در ﻧﺰدﻳﻜﻲ روﺳﺘﺎي ﻣﮋﻧﮕﺮد ﻋﻠﻴﺎ )’‪ (me’zhnk’ert‬آﻏـﺎز‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ‪ 40‬آﺳﻴﺎب ﺑﺎ آب آن ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻫﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎدي اﻳﻦ آﺑﺮاه ﭼﻨﺎن ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري آن‬
‫ﺑﺮج ﻫﺎي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ آﺑﺮاه اﻛﻨﻮن ‪ 25‬روﺳﺘﺎ را آﺑﻴﺎري ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و از روﺳﺘﺎي ﻣﮋﻧﻜﺮد ﺳﻔﻼ )ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ‬
‫اﻟﻮاح ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﺣﺪاث آﺑﺮاه در اﻳﻨﺠﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪه اﻧﺪ( ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬در ﻃﻮل آﺑﺮاه ‪ 14‬ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ اورارﺗﻮﻳﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﻳﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ )ﭼﻮن اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺧﻮرﻧﻲ( اﺣﺪاث اﻳﻦ آﺑﺮاه ﺑﻪ ﺳﻤﻴﺮاﻣﻴﺲ ﻣﻠﻜﻪ آﺷﻮر ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 378‬اﺳﺐ رﻳﺰ )= اﺳﺐ رس‪ ،‬اﺳﭗ رس‪ ،‬اﺳﭗ رﻳﺰ‪ ،‬اﺳﺐ رز‪ ،‬اﺳﭙﺮﺳﻒ‪ ،‬اﺳﭙﺮﺳﭗ ﭘﻬﻠﻮي ‪ a’spres‬و ‪ a’spras‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ راه اﺳﺐ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز اﺳﺐ ﺑﻪ درازاي ‪ 230‬ﻣﺘﺮ( در ﻓﺎرﺳﻲ داراي ﻣﻌﻨﻲ زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ =1‬راﻫﻲ ﻛﻪ اﺳﺐ ﺑﻪ ﻳﻚ روز ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ‪ =2.‬ﻣﻴﺪان اﺳﺐ دواﻧﻲ‪ ،‬اﺳﺐ رس‪ =3.‬ﻣﻴﺪان ﭼﻮﮔﺎن ﺑﺎزي‪ =4.‬ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ‬
‫در ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ asp’arez‬داراي ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻤﺎره ‪ 2‬و ‪ ،4‬واﺣﺪ ﻃﻮﻟﻲ اﺳﺖ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻳﻚ اﺳـﺘﺎدﻳﻮن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ )‪600‬‬
‫ﮔﺎم ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ( ﻳﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﻧﺪازه ﻫﺎ )‪230‬ﻣﺘﺮ ﭘﺎرﺳﻲ( ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻴﺪان و ﻋﺮﺻﻪ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻛـﺎر ﻣـﻲ رود‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ - 379‬ﻣﻨﻈﻮر ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺎرﮔﺮان اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٩١‬‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﺑﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻣﺠﻠﻞ و ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺗﻨﺎﺳـﺐ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ و ﻧﻴﺎزﻫـﺎي ﺷـﻬﺮ ﻓـﺮاﻫﻢ ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﮔﺬراﻧﺪن ﻳﻚ ﺷﻌﺒﻪ از رودﺧﺎﻧﻪ در ﺷﻬﺮ‪ ،‬آﺑﻴﺎري ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻫﺎ و ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﺎ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻴﺎز دﻳﮕـﺮ را ﺗـﺎﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺷﻌﺒﻪ دﻳﮕﺮي را از ﺳﻮاﺣﻞ راﺳﺖ و ﭼﭗ درﻳﺎﭼﻪ ﺑﺮاي آﺑﻴﺎري ﺷـﻬﺮ و ﺗﻤـﺎم ﺣﻮﻣـﻪ‬
‫آن )ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﺪ(‪ .‬ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎﻟﻲ و ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺷـﻬﺮ را ﺑـﺎ دﺳـﺘﮕﺮدﻫﺎ‪ ،‬درﺧﺘـﺎن ﭘـﺮ ﺷـﺎخ و‬
‫ﺑﺮگ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻴﻮه ﻫﺎ و ﺑﺮﮔﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺰﻳﻦ ﺳﺎﺧﺘﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﺎﻏﻬﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﭘﺮ ﻣﺤـﺼﻮل و ﺷـﺮاﺑﺪه ﭘﺪﻳـﺪ‬
‫ﻣﻲ آورد‪ .‬ﺷﻬﺮ ﺑﺮج و ﺑﺎرودار را از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ و ﭘﺮ آوازه ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ اﻧﺒﻮﻫﻲ از ﻣﺮدﻣﺎن را‬
‫در آن اﺳﻜﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺨﺶ )ﺑﺎﻻي( ﺷﻬﺮ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ آﻧﺠـﺎ ﺑـﺮاي ﺑـﺴﻴﺎري از ﻣـﺮدم ﻣـﺒﻬﻢ ﺑـﻮده ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫وﺻﻒ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در آﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﻣﺤﺼﻮر ﻧﻤﻮدن ﺑﺨﺶ ﺑـﺎﻻي ﺷـﻬﺮ در داﺧـﻞ آن ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎﻧﻬﺎي ﺷـﺎﻫﻲ ﻣﻬﻴـﺐ و‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﺑﺎ ورود و ﺧﺮوج دﺷﻮار ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ آﻧﻬﺎ را ﺑﺪرﺳﺘﻲ از ﻛﺴﻲ ﻧﺸﻨﻴﺪه اﻳﻢ‪ ،‬ﻟﺬا‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﻤﻲ داﻧﻴﻢ در ﺗﺎرﻳﺨﻤﺎن ﺑﻨﮕﺎرﻳﻢ؛ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺷﻨﻴﺪه اﻳﻢ اﻳﻨـﺎن ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ و‬
‫ﻋﺎﻟﻴﺘﺮﻳﻦ ﻧﻮع در ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺳﻮي آﻓﺘﺎﺑﮕﻴﺮ ﺻﺨﺮه ﻛﻪ اﻛﻨﻮن اﻧﺴﺎن ﺑﺎ آﻫﻦ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺧﻄﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ آن ﭘﺪﻳـﺪ آورد‪،‬‬
‫در ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ‪ ،‬اﺗﺎﻗﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺧﻮاﺑﮕـﺎه ﻫـﺎ‪ ،‬ﮔﻨﺠﻴﻨـﻪ ﻫـﺎ و ﻏﺎرﻫـﺎي ﻋﻤﻴـﻖ ﻣـﻲ ﺳـﺎزد ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺮاي ﭼﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ زده اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ ﺻـﺎف ﻛـﺮدن ﺳﺮاﺳـﺮ روﻳـﻪ‬
‫ﺻﺨﺮه‪ ،‬ﺑﺴﺎن ﻣﻮﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﻢ آن را ﺻﺎف ﻛﻨﻨﺪ}‪ ،{42‬ﺣﺮوف زﻳﺎدي روي آن ﻧﮕﺎﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻫﻤﻪ ﻣﻲ ﮔﺮدد}‪ {43‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻛﻪ در ﺑﺴﻴﺎري ﺟﺎﻫﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ارﻣﻦ ﺗﻨـﺪﻳﺲ‬
‫ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺣﺮوف اﻣﺮ ﻛﺮد ﻳﺎدﮔﺎري در ﺑﺎره ﺧﻮد ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ و در ﺑﺴﻴﺎري ﺟﺎﻫﺎ ﺑـﺎ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺣﺮوﻓﻲ ﻣﺮزﻫﺎﻳﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻴﺮام در ارﻣﻨﺴﺘﺎن اﻧﺠﺎم داد ﻳﺎدآور ﺷﺪﻳﻢ‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎر ﻛﻪ ﭼﺮا ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻓﺮزﻧﺪش را‬
‫ﻫـﻼك ﻛﺮد و اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از دﺳﺖ ﻣﻎ‬
‫زرﺗﺸﺘﻲ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﺪﺳﺖ‬
‫ﻓﺮزﻧـﺪش ﻧﻴﻨﻮاس‪ 380‬ﻛﺸــﺘﻪ ﺷــﺪ‬

‫او ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﻫﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎل ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻳﻴﻼﻗﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬زرﺗﺸﺖ ﻣﻎ‪ 381‬ﻧﻴـﺎ و ﭘﻴـﺸﻮاي‬
‫ﻣﺎدﻳﺎن را زﻣﺎﻣﺪار آﺷﻮر و ﻧﻴﻨﻮا ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﭼﻮن او اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻪ وي ﻣﺤﻮل ﻧﻤﻮده‬
‫ﺑﻮد ﻟﺬا ﺑﻪ او اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ - 380‬در ﺗﺎرﻳﺦ آﺷﻮر ﻧﻴﻨﻮاس ‪ ninvas‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻲ ﻧﻴﺐ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٩٢‬‬
‫و ﭼﻮن اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ رﻓﺘﺎر ﺷﺪﻳﺪا” ﺷﻬﻮت آﻣﻴﺰ و ﺑﺰﻫﻜﺎراﻧﻪ اش از ﺳﻮي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻣـﻮرد‬
‫ﺳﺮزﻧﺶ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻟﺬا ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﻫﻼك ﻛﺮد؛ ﺗﻨﻬﺎ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﻨﻮاس ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﺑﺮد‪.‬‬
‫او ﺗﻤﺎم ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﮔﻨﺠﻬﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان و دﻟﺪادﮔﺎﻧﺶ ﺑﺨﺸﻴﺪه در ﻗﺒﺎل ﻓﺮزﻧـﺪاﻧﺶ ﺑـﻲ ﺗﻔـﺎوت‬
‫ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻫﻤﺴﺮ او‪ ،‬ﻧﻴﻨﻮس ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﮔﺬﺷـﺘﻪ و ﺑـﻪ دﺳـﺖ او در ﻧﻴﻨـﻮا درون ﻛـﺎخ‬
‫دﻓﻦ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ داﻧﺴﺘﻦ اﻋﻤﺎل ﺷﻬﻮاﻧﻲ و ﺑﺪﻛﺎراﻧﻪ وي‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ را رﻫﺎ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ ﻛﺮت ﮔﺮﻳﺨﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮع و ﺗﻌﻘﻞ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻪ وي ﻳﺎدآور ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﻤـﺎن ﻛـﻪ‬
‫او را از اﻳﻦ ﺷﻬﻮات ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ و او ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﮔﻨﺠﻬﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧـﻮد ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫داد‪ .‬او ﺑﺎ ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﻫﻼك ﻛﺮد و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻜـﻲ‬
‫از آﻧﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻴﻨﻮاس زﻧﺪه ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ زرﺗﺸﺖ‪ 382‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻠﻜﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺧﻼﻓﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن اﺧﺘﻼف اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺑـﻪ‬
‫او اﻋﻼم ﺟﻨﮓ داد زﻳﺮا ﻣﺮد ﻣﺎدي ﻣﺼﻤﻢ ﺑﻪ ﭼﻴﺮه ﺷﺪن ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ ﺟﻨـﮓ ﺷـﺪت ﻳﺎﻓـﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻴﺮام از ﺑﺮاﺑﺮ زرﺗﺸﺖ ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن رﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﻨـﻮاس ﺑـﺎ ﻓﺮﺻـﺖ ﻣﻨﺎﺳـﺒﻲ ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ ،‬ﻣﺎدرش را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﺧﻮد ﺑﺮ ﻧﻴﻨﻮاي آﺷﻮر ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪.383‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻣﺮگ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻛﻪ ﻛﺠﺎ و ﭼﮕﻮﻧﻪ روي داد‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫در ﺑﺎره ﺟﻨﮓ ﺷﺎﻣﻴﺮام در ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‬
‫و ﻣﺮگ او در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬

‫ﻣﻦ رواﻳﺖ ﻛﭙﺎﻟﻴﻮن را ﻧﻴﺰ در ﻧﻈﺮ دارم ﺗﺎ ﻣﻮرد ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺑﺴﻴﺎري اﻓﺮاد واﻗـﻊ ﻧﮕـﺮدم؛ زﻳـﺮا در ﺷـﻤﺎر‬
‫ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻴﺰﻫﺎ دﻳﮕﺮ‪ ،‬او ﻧﺨﺴﺖ در ﺑﺎره ﺗﻮﻟﺪ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺟﻨﮓ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺑـﺎ زرﺗـﺸﺖ‬

‫‪ - 381‬در وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ اوزﺑﻴﻮس وي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻎ و ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﺧﺘﺮﻳﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 382‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺎم زرﺗﺸﺖ را زراداﺷﺖ )’‪ (ze’radasht‬ﻗﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 383‬اوزﺑﻴﻮس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ زرﺗﺸﺖ از ﺳﻤﻴﺮاﻣﻴﺲ ﻳﺎ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲ ﺧﻮرد )وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ(‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ آﺷﻮر‬
‫ﺳﻤﻴﺮاﻣﻴﺲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد ﻛﺸﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﻠﻜﻪ آﺷﻮر ﭘﺎ ﺑﻪ ﺳﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺻﺪد ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﺑﺎ ﻃﺮح ﻧﻘﺸﻪ اي وي را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﻜﺸﻨﺪ و در ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺣﻜﻮﻣﺖ آﺷﻮر را ﺑﺮاﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﻤﻴﺮاﻣﻴﺲ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻪ ﺷﺪه ﭘﺴﺮش را ﺑﻪ ﺷﻮراي ﻋﺎﻟﻲ ﻛﺸﻮر اﺣﻀﺎر ﻛﺮد و ﺧﻮد ﺷﺨـﺼﺎ” اﺳـﺘﻌﻔﺎ ﻛـﺮد و‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري را ﺑﻪ ﭘﺴﺮش ﺳﭙﺮد‪ .‬او ﻛﻪ ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﺳﻦ داﺷﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺒﺪي رﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﺎدرش در آﻧﺠـﺎ ﺧـﺪﻣﺖ ﻛـﺮده و‬
‫درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺷﺶ ﻣﺎه زﻧﺪﮔﻲ در اﻳﻦ ﻣﻌﺒﺪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1955‬پ‪.‬م‪ .‬ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑـﺴﺖ و در ﻛﻨـﺎر ﻗﺒـﺮ‬
‫ﻣﺎدرش ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٩٣‬‬
‫و ﺳﭙﺲ ﭘﻴﺮوزي ﺷﺎﻣﻴﺮام و در ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻨﮓ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن را ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟـﻲ ﺑﺮرﺳـﻲ ﻫـﺎي ﻛﺘـﺎب ﻫـﺎي‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ را از اﻳﻨﻬﺎ ﻣﻮﺛﻖ ﺗﺮ ﻣﻲ اﻧﮕﺎرم‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻴﺎﻧﺶ ﺑﺠﺎ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑـﻮده اﻧﮕﻴـﺰه‬
‫ﺟﻨﮓ را ﻧﻴﺰ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮام ﺑﺎ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺳـﺨﻨﺎن اﻳـﻦ آﺷـﻮري ﻛـﺎردان را‬
‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺮگ ﺷﺎﻣﻴﺮام‪ ،‬ﮔﺮﻳـﺰ ﭘﻴـﺎده او‪ ،‬ﺗـﺸﻨﮕﻲ و ﻋﻄـﺶ او ﺑـﺮاي آب‪ ،‬ﻧﻮﺷـﻴﺪن آب و‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﻪ آب اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻃﻼﺳﻢ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﺷﻤﺸﻴﺮ زﻧﺎن و آﻧﮕﺎه اﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ او »ﻣﻨﺠﻮﻗﻬﺎي ﺷﺎﻣﻴﺮام‬
‫در درﻳﺎ«‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ روي داده اﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪ را ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪي ﺷﺎﻣﻴﺮام ﭘﻴﺶ از ﻧﻴﻮﺑﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺳـﻨﮓ‬
‫ﺷﺪ}‪.{44‬‬
‫ﻓﻌﻼ” ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ؛ ﺣﺎل ﺑﻪ روﻳﺪادﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫‪19‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺷﺎﻣﻴﺮام روي داد‬

‫ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺐ ﻛﺮدن ﻫﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻣﻦ در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب از ﻧﻴﺎﻛـﺎن ﻣـﺮدان ارﺷـﺪ ﻣﻠـﺖ ﺧـﻮد و اﺣﺎدﻳـﺚ و‬
‫واﻗﻌﻴﺎت ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﺎره ﻫﺮ ﻳﻚ را ﻳﺎدﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺪون آﻧﻜـﻪ ﻣﻄﻠﺒـﻲ ﺧـﻮد ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﮔﻮﻧـﻪ اي‬
‫ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﻔﺰاﻳﻴﻢ ﺑﻠﻜﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ از ﻛﺘﺎﺑﻬﺎ و از داﻧﺎﻳﺎن و آﮔﺎﻫﺎن ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻣـﺴﺎﻳﻞ )ﺑـﺎور ﻛـﺮدﻳﻢ(‬
‫ﻛﻮﺷﺶ ﻧﻤﻮدﻳﻢ از ﻃﺮﻳﻖ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﻮﺛﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻛﻬﻦ را ﮔﺮدآوري ﻧﻤـﺎﻳﻴﻢ‪ .‬و ﻣـﺎ ﻣـﻲ ﮔـﻮﻳﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎ دﻳﺪﮔﺎه و ﺻﺮاﺣﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻮد راﺳﺘﮕﻮ ﺑﻮده اﻳﻢ؛ اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﺸﺎن ﮔﺮدآوري ﻛﺮده اﻳﻢ ﺑﺮﺧـﺪا آﺷـﻜﺎر اﺳـﺖ و اﻳﻨﻜـﻪ آﻳـﺎ اﻳﻨﻬـﺎ ﺳـﺰاوار ﺳـﺘﺎﻳﺶ اﻧـﺪ ﻳـﺎ‬
‫ﻧﻜﻮﻫﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎ از اﻳﻨﺎن ﺑﺪور ﻫﺴﺘﻴﻢ}‪ .{45‬اﻣﺎ ﺗﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎ و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﺗﻄـﺎﺑﻖ‬
‫ﺷﻤﺎرﻫﺎ در ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﺴﻞ ﻫﺎ ﺣﺎﻛﻲ از درﺳﺘﻲ اﺛﺮ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ ﮔﻮﻧـﻪ اي‬
‫ﻛﺎﻣﻼ” ﻣﻮﺛﻖ و ﻳﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﻲ اﻧﺤﺮاف ﻧﺎﭼﻴﺰ از ﺣﻘﻴﻘﺖ رواﻳﺖ روﻳﺪادﻫﺎ از ﺗﺎرﻳﺦ »ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣـﻪ«‪ 384‬را ﺑﺮاﻳـﺖ‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻢ‪.‬‬
‫‪385‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از ﻗﺘﻞ آرا روي داد و ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪش زاﻣﺴﺲ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﻴﻨﻮاس اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺎرﻳﺦ را ﺑﻲ ﺷـﻚ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻗـﺮار زﻳـﺮ ﺑـﺪاﻧﻴﻢ‪ :‬ﻧﻴﻨـﻮاس ﺑـﺎ ﻛـﺸﺘﻦ ﻣـﺎدر‬

‫‪“ - 384‬ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ” ﺑﺮاي ‪ girk-p’it’uyits‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺧﻮرﻧﻲ ﻋﺒﺎرت ‪ p’itoyits-hyusum‬را‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ﺑﺨﺶ اول ﻳﻌﻨﻲ واژه ‪ p’it’oyk‬ﻣﻌﺎدل )‪ xreia (hreea‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﻧﻴﺎز و اﺣﺘﻴﺎج” و ﺑﺨﺶ دوم ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ”ﺑﺎﻓﺖ‪ ،‬رﺷﺘﻪ ﻳﺎ ﻧﮕﺎرش” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪“ .‬ﻧﻴﺎز ﻧﺎﻣﻪ” ﻛﺘﺎﺑﻲ اﺳﺖ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل اﻳﻦ اﻧﺘﺴﺎب ﺟﺎي ﺷﻚ‬
‫و ﺗﺮدﻳﺪ دارد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﻲ ﺗﻮان آن را ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤـــــــﻮد‪ (1 :‬زﻧﺪﮔﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪ (2‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ‬
‫ﻋﺒﺮي ‪ (3‬ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ .‬ﻓﺼﻞ اول و ﺳﻮم و ﺑﺨﺸﻲ از ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻓـﺼﻞ اول در ‪ 5‬ﺑﺨـﺶ‪،‬‬
‫“ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ”‪ ،‬ﻓﺼﻞ دوم “ﭘﻨﺪﻧﺎﻣﻪ”‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم “در ﺑﺎب ﺗﻜﺬﻳﺐ” ﻧﺎم دارﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪) (Zamesea) zameses - 385‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪٩٤‬‬
‫ﻫﻮﺳﺮاﻧﺶ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﻴﺪ و زﻧﺪﮔﻲ آراﻣﻲ را ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﺳﺎﻟﻴﺎن زﻧﺪﮔﺎن اﺑـﺮاﻫﻴﻢ در زﻣـﺎن او ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫رﺳﻴﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﺴﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﻣﻠﺖ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي‬

‫ﻋﺒﺮاﻧﻴﺎن و ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن ﺗﺎ ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎل‬
‫ﻛﻪ ﺗﻮﻧﻮس ﻛﻮﻧﻜﻮﻏﺮوس‪ 386‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‬

‫ارﻣﻨﻴﺎن‬ ‫ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن‬ ‫ﻋﺒﺮاﻧﻴﺎن‬

‫‪388‬‬ ‫‪387‬‬
‫آرا آراﻳﺎن‬ ‫آرﻳﻮس‬ ‫اﺳﺤﺎق‬
‫‪389‬‬
‫آﻧﻮﺷﺎوان‬ ‫آراﺳﻴﻮس ﻛﻪ آﻣﻴﻮروس ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻳﻌﻘﻮب‬
‫‪393‬‬
‫ﭘﺎرت‬ ‫ﻛﺴﺮﻛﺲ‪ 391‬ﻛﻪ ﺑﺎﻟﺌﻮس‪ 392‬ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫‪390‬‬
‫ﻻوي‬
‫‪395‬‬ ‫‪394‬‬
‫آرﺑﺎك‬ ‫آرﻣﺎﻣﻴﺘﺮﺋﻮس‬ ‫ﻛﺎﻫﺎت‬
‫‪396‬‬
‫زاوان‬ ‫ﺑﻠﻮﻛﻮس‬ ‫آﻣﺮام‬
‫‪398‬‬ ‫‪397‬‬
‫ﭘﺎرﻧﺎك‬ ‫ﺑﺎﻟﺌﻮس‬ ‫ﻣﻮﺳﻲ‬
‫‪401‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪399‬‬
‫ﺳﻮر‬ ‫آﻏﺘﺎدوس‬ ‫ﻳﻮﺷﻊ‬

‫‪) tonos-k’onk’ogher’os - 386‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪) (Isaac) isahak’ - 387‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 388‬او ﻓﺮزﻧﺪ آراي ﻣﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻴﺮام آرا ﻧﺎﻣﻴﺪش و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺑﻪ او ﺳﭙﺮد‪ .‬ﻓﺮزﻧﺪان او ﺗﺤﺖ اﻳﻦ ﻧﺎم‬
‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﺪه اﻧﺪ‪).‬ﺧﻮرﻧﻲ(‬
‫‪ - 389‬ارﻣﻨﻲ ‪ hak’op‬ﻣﻌﺎدل ‪) Jacop‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 390‬ارﻣﻨﻲ ‪ ghevi‬ﻣﻌﺎدل ‪) Levi‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 391‬ارﻣﻨﻲ ‪ kserkses‬ﻣﻌﺎدل ‪) Xerxes‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪baleos - 392‬‬
‫‪p’aret’ - 393‬‬
‫‪k’ahat - 394‬‬
‫‪arbak’ - 395‬‬
‫‪amram - 396‬‬
‫‪ - 397‬ارﻣﻨﻲ ‪ Movses‬ﻣﻌﺎدل ‪) Moses‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪p’arnak’ - 398‬‬
‫‪ - 399‬ارﻣﻨﻲ ‪ hesu‬ﻣﻌﺎدل ‪) Joshua‬ا‪ .‬گ‪ .(.‬ﻳﻮﺷﻊ ﻧﺎوﻳﺎن در زﻣﺎن او ﻣﻲ زﻳﺴﺖ )ﺧﻮرﻧﻲ(‪.‬‬
‫‪aght’ados - 400‬‬

‫‪٩٥‬‬
 ‫‪402‬‬
‫ﻫﺎواﻧﺎك‬ ‫ﻣﺎﻣﻴﺘﻮس‬ ‫ﮔﻮﺗﻮﻧﻴﻞ‬
‫‪404‬‬ ‫‪403‬‬
‫واﺷﺘﺎك‬ ‫ﻣﺎﺳﻜﺎﻟﺌﻮس‬ ‫آوود‬
‫‪406‬‬ ‫‪405‬‬
‫ﻫﺎﻳﻜﺎك‬ ‫ﺳﭙﺮوس‬ ‫ﺑﺎراك‬
‫‪409‬‬ ‫‪408‬‬ ‫‪407‬‬
‫آﻣﭙﺎك‬ ‫ﻣﺎﻣﻴﻠﻮس‬ ‫ﺟﺪﻋﻮن‬
‫‪410‬‬
‫آرﻧﺎك‬ ‫اﺳﭙﺎرﺗﻮس‬ ‫آﺑﻴﻤﻠﻚ‬
‫‪411‬‬
‫ﺷﺎوارش‬ ‫آﺳﻜﺎﺗﺎدس‬ ‫ﺗُﻮﻏﺎ‬
‫‪413‬‬ ‫‪412‬‬
‫ﻧﻮراﻳﺮ‬ ‫آﻣﻴﻨﺘﺲ‬ ‫ﻫﺎﺋﻴﺮ‬
‫‪415‬‬ ‫‪414‬‬
‫وﺳﺘﺎم‬ ‫ﺑﻠﻮﻛﻮس‬ ‫اﭘﺘﺎﺋﻲ‬
‫‪418‬‬ ‫‪417‬‬ ‫‪416‬‬
‫ﻛﺎر}‪{47‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻮﺗﻮرس‬ ‫ارﺳﺒﻮن‬
‫‪421‬‬ ‫‪420‬‬ ‫‪419‬‬
‫ﮔﻮراك‬ ‫ﻻﻣﭙﺎرﻳﺘﺲ‬ ‫اﻏﻮن‬

‫‪ ، sur - 401‬ﭘﻴﺶ از او ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ و ﻧﻪ اﺻﻞ و ﻧﮋاد ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ راﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ از ﻧﺴﻞ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ او ﻛﻨﻌﺎﻧﻴﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﻛﺮد‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺗﺎرﺳﻴﺲ ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ ﻛﺮده ﺑﻪ آﮔﺮاس رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻧﻘﺶ ﺷﺪه ﺑﺮ ﻣﺠﺴﻤﻪ ﻫﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻴﺎن روﺷﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺗـﺎ ﻛﻨـﻮن ﻧﻴـﺰ ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ وﺟـﻮد دارد‪» :‬ﻣـﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن ﻛﻨﻌﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻓﺮار از ﻳﻮﺷﻊ دزد‪ ،‬ﺑﺮاي اﺳﻜﺎن ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ آﻣﺪه اﻳﻢ«‪ .‬ﻛﺎﻧﻴﺪاس}‪ {46‬ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬
‫از ﺗﻴﺮه آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺧﻮد دﻗﻴﻘﺎ” ﭘﻲ ﺑﺮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻗﻮم ﮔﻨﺘﻮﻧﻲ از اﻳﻨﺎن ﭘﻴﺪا ﺷﺪه و راه و رﺳﻢ اﻳﻦ ﻗﻮم ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻛﻨﻌﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪).‬ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ(‪.‬‬
‫‪gotoniel - 402‬‬
‫‪avovd - 403‬‬
‫‪maskagheos - 404‬‬
‫‪speros - 405‬‬
‫‪ ، hayk’ak’ - 406‬ﻛﻪ در ﺑﺎره او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﻠﻮﻛﻮس ﻣﻲ زﻳﺴﺖ و در ﺷﻮرش ﻧﺴﻨﺠﻴﺪه اي ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘـﺎ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ )ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪(Gideon) gedeon - 407‬‬
‫‪mamighos - 408‬‬
‫‪amp’ak’ - 409‬‬
‫‪abimelek - 410‬‬
‫‪ tovgha - 411‬ﻳﺎ ﺗﻮﻻ‬
‫‪hair - 412‬‬
‫‪norayr - 413‬‬
‫‪ yeptayi - 414‬ﻳﺎ ‪eptayi‬‬
‫‪vst’am - 415‬‬
‫‪esebon - 416‬‬
‫‪ baghotores - 417‬ﻳﺎ ‪balotores‬‬
‫‪k’ar - 418‬‬

‫‪٩٦‬‬
 ‫‪424‬‬ ‫‪423‬‬ ‫‪422‬‬
‫ﻫﺮاﻧﺪ‬ ‫ﺳﻮﺳﺎرﻳﺲ‬ ‫ﻏﺎﺑﺪون‬
‫‪427‬‬ ‫‪426‬‬ ‫‪425‬‬
‫اﻧﺰاك‬ ‫ﻻﻣﺒﺎرﻳﺲ‬ ‫ﺳﺎﻣﭙﺴﻮن‬
‫‪430‬‬ ‫‪429‬‬ ‫‪428‬‬
‫ﮔﺰاك‬ ‫ﭘﺎﻧّﻴﺎس‬ ‫ﻫﻠﻲ‬
‫‪433‬‬ ‫‪432‬‬ ‫‪431‬‬
‫ﻫﻮرو‬ ‫ﺳﻮﺳﺎرﻣﻮس‬ ‫ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ‬
‫‪436‬‬ ‫‪435‬‬ ‫‪434‬‬
‫زارﻣﺎﻳﺮ‬ ‫ﻣﻴﺘﺮﺋﻮس‬ ‫ﺷﺎو‪‬ل‬
‫‪439‬‬ ‫‪438‬‬ ‫‪437‬‬
‫ﭘﺮچ‬ ‫ﺗٍﻮﺗﺎﻣﻮس‬ ‫داود و اﺧﻼﻓﺶ‬
‫‪441‬‬ ‫‪440‬‬
‫آرﺑﻮن‬ ‫ﺗﻮﺗﺌﻮس‬
‫‪443‬‬ ‫‪442‬‬
‫ﺑﺎزوك‬ ‫ﺗﻴﻨﻮس‬

‫‪ eghon - 419‬ﻳﺎ ‪elon‬‬

‫‪ ghamparit’es - 420‬ﻳﺎ ‪lamp’arites‬‬
‫‪gorak’ - 421‬‬
‫‪ ghabdon - 422‬ﻳﺎ ‪labdon‬‬
‫‪susari - 423‬‬
‫‪hrant’ - 424‬‬
‫‪ sampson - 425‬ﻳﺎ ‪samson‬‬
‫‪ lambaris - 426‬ﻳﺎ ‪ghambaris‬‬
‫‪e’ndzak’ - 427‬‬
‫‪ heghi - 428‬ﻳﺎ ‪heli‬‬
‫‪p’annias - 429‬‬
‫‪gzak’ - 430‬‬
‫‪ - 431‬ارﻣﻨﻲ ‪ samvel‬ﻳﺎ ‪ Samuel‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‬
‫‪sosarmos - 432‬‬
‫‪horo - 433‬‬
‫‪ - 434‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،savugh‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪Saul‬‬
‫‪mitr’eos - 435‬‬
‫‪ zarmayr - 436‬او از ﺟﺎﻧﺐ ﺗﻮﺗﺎﻣﻮس ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺎون ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه اﺗﻴﻮﭘﻴﺎﻳﻲ ﭘﺮﻳﺎﻣﻮس ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺷـﺪ و ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫دﻻوران ﻫﻠﻨﻲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ)ﺧﻮرﻧﻲ(‬
‫‪davit - 437‬‬
‫‪t’evt’amos - 438‬‬
‫‪p’ertch - 439‬‬
‫‪t’evt’eos - 440‬‬
‫‪arbun - 441‬‬
‫‪tinevs - 442‬‬
‫‪bazuk’ - 443‬‬

‫‪٩٧‬‬
 ‫‪445‬‬ ‫‪444‬‬
‫ﻫﻮي‬ ‫درﻛﻴﻮﻏﻮس‬
‫‪447‬‬ ‫‪446‬‬
‫ﻫﻮﺳﺎك‬ ‫اوﭘﺎﻟﻤﻮس‬
‫‪449‬‬ ‫‪448‬‬
‫ﻛﺎﻳﭙﺎك‬ ‫ﻻوﺳﺘﻴﻨﺲ‬
‫‪451‬‬ ‫‪450‬‬
‫اﺳﻜﺎﻳﻮردي‬ ‫ﭘﺮﻳﺘﻴﺎدس‬
‫‪452‬‬
‫اﭘﺮاﺗﻴﻮس‬
‫‪453‬‬
‫ﭘﺮاﺗﻴﻨﻴﺲ‬
‫‪454‬‬
‫آﻛﺮازاﻧﻴﺲ‬
‫‪455‬‬
‫ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎل‬

‫‪20‬‬
‫‪456‬‬
‫درﺑﺎره آرا آراﻳﺎن و اﻳﻨﻜﻪ آﻧﻮﺷﺎوان‬
‫ﺳﻮﺳﺎﻧﻮر‪ 457‬ﻓﺮزﻧﺪ او ﺑﻮد‬

‫ﺷﺎﻣﻴﺮام در زﻣﺎن ﺣﻴﺎﺗﺶ ﻓﺮزﻧﺪ آرا را ﻛﻪ از ﻫﻤﺴﺮ ﻋﺰﻳﺰش ﻧﻮارت‪ 458‬زاده ﺷﺪه و ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ آرا‬
‫ﺑﭽﻪ اي دوازده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺸﻘﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آراي زﻳﺒﺎرو داﺷﺖ‪ ،‬آرا ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻗﻠﺒﺎ” ﺑﻪ او اﻃﻤﻴﻨـﺎن‬

‫‪ der’k’iughos - 444‬ﻳﺎ ‪der’k’iulos‬‬

‫‪hoy - 445‬‬
‫‪ yevp’aghmos - 446‬ﻳﺎ ‪evpalmos‬‬
‫‪husak’ - 447‬‬
‫‪ ghavostenis - 448‬ﻳﺎ ‪lavostenis‬‬
‫‪k’ayp’ak’ - 449‬‬
‫‪p’erit’iades - 450‬‬
‫‪sk’ayordi - 451‬‬
‫‪op’rat’ios - 452‬‬
‫‪p’rat’inis - 453‬‬
‫‪ak’razanis - 454‬‬
‫‪ sardanapaghos - 455‬ﻳﺎ ‪sardanapalos‬‬
‫‪ anushavan - 456‬ﻣﻌﺎدل اﻧﻮﺷﻴﺮوان ﻓﺎرﺳﻲ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sosanver - 457‬از واژه )‪ sos(i‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ درﺧﺖ آزاد و ﭼﻨﺎر و‪ nver‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ داده‪ ،‬ﻫﺪﻳﻪ‪ ،‬وﻗﻒ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷـﻮد‬
‫)ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪nvart - 458‬‬

‫‪٩٨‬‬
‫ﻛﺮد و وي را ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻤـﻮد و ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ او در ﺟﻨـﮓ ﻫﻤـﺮاه ﺷـﺎﻣﻴﺮام‬
‫ﻣﺮد‪.459‬‬
‫و اﻣﺎ )ﻣﺎرآﺑﺎس( داﺳﺘﺎن را ﭼﻨﻴﻦ اداﻣﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ؛ آرا آراﻳﺎن ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﻣﻴﺮام در ﺟﻨﮓ ﻣـﻲ ﻣﻴـﺮد در‬
‫ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﺬﻛﺮي ﺑﻨﺎم آﻧﻮﺷﺎوان ﺳﻮﺳﺎﻧﻮر ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻓﻌﺎل و ﺳﺨﻨﻮر ﺑﻮد از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﻲ ﮔﺬارد‪،‬‬
‫زﻳﺮا ﻣﻄﺎﺑﻖ آﺋﻴﻦ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮد را وﻗﻒ درﺧﺘﺎن ﭼﻨﺎر آرﻣﻨﺎك واﻗﻊ در آرﻣﺎوﻳﺮ ﻛﺮده ﺑﻮدﻛﻪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺶ ﺧﺶ ﺑﺮﮔﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺮو و ﺟﻬﺖ ﺑﺎد را ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ در ﻛﺸﻮر ارﻣﻦ ﻧﻴـﺰ ﭘﻴـﺸﮕﻮﻳﻲ را آﻣﻮﺧﺘﻨـﺪ و ﻣـﺪﺗﻲ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ آﻧﻮﺷﺎوان ﺑﺎ ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻓﺮاوان از ﺳﻮي زاﻣﺴﺲ در درﺑﺎر ﻣﺪﺗﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ رﻧﺞ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺑـﺎ‬
‫ﻛﺴﺐ ﻛﻤﻚ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺨﺸﻲ از ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺑﺮاي اداره ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺮاﺟﮕﺰار وﻟـﻲ ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺸﻮر را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﻣﺎ در ﺑﺎره ﺗﻤﺎم ﻛﺎرﻫﺎ و ﺗﻮارﻳﺦ اﻓﺮاد ﻳﺎد ﺷﺪه در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻣﻲ ﭘـﺮداﺧﺘﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺣﺠﻢ ﻛﺘﺎب ﺑﻴﺶ از اﻧﺪازه زﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪21‬‬
‫‪460‬‬
‫در اﻳــﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ ﺑﺎروﻳـﺮ ﻓﺮزﻧﺪ اﺳﻜﺎﻳـﻮردي‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫و وارﺑـﺎﻛـﺲ‪ 461‬ﻣـﺎدي را ﺑـــﺮاي رﺑـــﻮدن‬
‫ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ از دﺳـﺖ ﺳـﺎرداﻧﺎﭘﺎل ﻳﺎري ﻣﻲ دﻫـﺪ‬

‫ﺑﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از وﻗﺎﻳﻊ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻣﻬﻢ‪ ،‬آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ اﺟﺘﻨﺎب ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻦ ﻫﺎ در‬
‫زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آﺷﻮرﻳﺎن روي داده ﺑﺨﺸﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻳﺎ ﻧﻴﻨﻮس‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎروﻳﺮ ﻣﺎ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺳـﺎرداﻧﺎﭘﺎل‬
‫ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺮاي ﺑﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎل ﻛﻤﻚ ﻛﻤﻲ ﺑﻪ وارﺑﺎﻛﺲ ﻣﺎدي ﻧﺪاده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎد ﻫﺴﺘﻢ و اﺣﺴﺎس ﺧﻮﺷﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻢ زﻳﺮا ﺑﻪ ﺟﺎﻫـﺎﻳﻲ ﻣـﻲ رﺳـﻢ ﻛـﻪ اﺧـﻼف‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﺑﻮﻣﻲ ﻣﺎ ﺑﻪ درﺟﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻛﺎري ﺑﺰرگ اﻧﺠـﺎم داده‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻨﮕﺎرﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا اﻓﺘﺨﺎر ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻣﻨﺎﺑﻊ آﻧﺎن را در ﭼﻬﺎر ﻛﺘﺎب ﺣﻤﺎﺳﻲ ﻧﻮﻳـﺴﻨﺪه ﺧﺒـﺮه و داﻧـﺎ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ و ﭘﺮﺑﺎرﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﻟﻒ در ﻣﻴﺎن داﻧﺎﻳﺎن ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ}‪.{48‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ وارﺑﺎﻛﺲ زاده ﻣﺎد و اﻫﻞ ﻧﻮاﺣﻲ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم ﻣـﺮزي اﻳـﻦ ﻛـﺸﻮر ﺑـﺴﻴﺎر ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺑـﻮد و در‬
‫زﻧــﺪﮔﻲ ﺑــﺴﻴﺎر رﻳﺎﻛــﺎر و در ﺟﻨﮕﻬــﺎ ﺟــﺴﻮر‪ ،‬ﺑــﺎ آﮔــﺎﻫﻲ از ﺳﺮﺷــﺖ ﻧﺎﻣﺮداﻧــﻪ و ﻛــﺎﻫﻠﻲ و ﻫﻮﺳــﺮاﻧﻲ و‬

‫‪ - 459‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻓﻌﻞ “ﻣﺮد” را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد و ﻧﻪ “ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ”‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ p’aruyr - 460‬ﻳﺎ ‪baruyr‬‬
‫‪varbak’es - 461‬‬

‫‪٩٩‬‬
‫ﺷﻬﻮﺗﺮاﻧﻲ ﺗﻮﻧﻮس ﻛﻮﻧﻜﻮﻏﺮوس‪ ،462‬ﺑﺎ رﻓﺘﺎر ﻣﺤﺒﺖ آﻣﻴﺰ و ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺧﻮد ﭼﻨـﺎن ﻣـﺮدان ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ و‬
‫دﻻوري را ﺑﻪ ﮔﺮوه ﻳﺎراﻧﺶ ﻣﻲ اﻓـﺰود ﻛـﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺟﻬﺎﻧﮕـﺴﺘﺮ آﺷـﻮر در آن زﻣـﺎن ﺑـﻪ دﺳـﺖ آﻧـﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪاﻧﻪ و اﺳﺘﻮار اداره ﻣﻲ ﺷﺪ؛ ﺳﺮدار دﻟﻴﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎروﻳﺮ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻗﻮل ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳـﻮي‬
‫ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﮔـﺮوه ﻫـﺎي ﺑﺰرﮔـﻲ از دﻻوران را ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ در اﺳـﺘﻌﻤﺎل ﻧﻴـﺰه‪ ،‬ﻛﻤـﺎن و ﺷﻤـﺸﻴﺮ‬
‫ورزﻳﺪﮔﻲ ﺑﺴﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ ﮔﺮد ﻣﻲ آورد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺑﺎ ﺗﺼﺮف ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎل‪ ،‬آﺷـﻮر و ﻧﻴﻨـﻮا را ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻨﮓ آورده ﺑﺎ ﮔﺬاردن ﮔﻤﺎﺷﺘﮕﺎﻧﻲ ﺑﺮ آﺷﻮر ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ را ﺑﻪ ﻣﺎد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﻧﺰد دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻌﺠﺐ ﻣﻜﻦ‪ .‬زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺎ‬
‫در ﻓﺼﻮل ﻧﺨﺴﺖ )ﻛﺘﺎب( ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻛﻬﻦ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﺎرﻫﺎ و ﺳﻼﻳﻖ ﺗﻬﻲ از داﻧﺶ دوﺳﺘﻲ ﺷـﺎن‬
‫‪463‬‬
‫ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﻫﺮ آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ ﭘـﺪر ﻧﺒﻮﻛﺪﻧـﺼﺮ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﺎدﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎراﻧﺸﺎن ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﻓﺮاد ﻣﺎ از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻧﻴﻨﺪﻳﺸﻴﺪﻧﺪ )ﻛﺎرﻫﺎﻳﺸﺎن( در ﭘﺎﻳﺎن ذﻛﺮ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧـﺎم ﭘﻴـﺸﻴﻨﻴﺎن ﺧـﻮد و ﻧﻴـﺰ ﻛﺎرﻫـﺎي‬
‫دﻳﮕﺮان را از ﻛﺠﺎ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داد؛ از دﻳﻮاﻧﻬﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن‪ ،‬آﺳﻮرﻳﺎن و ﭘﺎرﺳﻴﺎن‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﻧﻴﺎﻛﺎن ﻣﺎ ﻛﺎرﮔﺰاران آﻧـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﮔﻤﺎﺷـﺘﮕﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳـﺎن ﺑـﺰرگ از ﻃـﺮف اﻳـﺸﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﮔﻤﺎرده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻧﺎم ﻫـﺎ و ﻛﺎرﻫـﺎي اﻳﻨـﺎن وارد ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي درﺑـﺎري ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺎ و ﺷﻤﺎرش آﻧﺎن از ﭘﺪر ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ‬

‫اﻛﻨﻮن ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﺮﺷﻤﺮدن اﻓﺮاد و ﺑﻪ وﻳﮋه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﻤﺎن ﺗﺎ )اﺳﺘﻘﺮار( ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫زﻳﺮا در ﻣﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﻮﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺨﻮﻧﺎن و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان اﺻـﻠﻲ‪ ،‬ﺑـﺮاﻳﻢ ﻣﺤﺒـﻮب‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﺘﺎق ﺑﻮدم ﻇﻬﻮر ﻧﺎﺟﻲ‪ 464‬و رﻫﺎﻳﻲ ﻣﻦ‪،‬در آن زﻣﺎن روي ﻣﻲ داد و اي ﻛﺎش ﻣﻦ در‬
‫زﻣﺎن آﻧﺎن ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲ آﻣﺪم و ﺑﺎ دوﻟﺖ آﻧﺎن ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺮدﻳﺪه از ﻣﺨﺎﻃﺮات ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﻲ رﺳـﺘﻢ‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ اﻳـﻦ‬
‫‪465‬‬
‫ﻓﺮﺻﺖ و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر زود از دﺳﺖ ﻣﺎ رﻓﺖ اﻣﺎ ﻣﻦ اﻛﻨﻮن در دوران ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕـﺎن‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ و ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺎ را ﻫﻤﺮاه آﻧﺎن ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﺷﻮد زﻳﺮا ﺗﺎﺟﺪاران اﺻﻠﻲ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻣـﺎ‬
‫ﻣﺮداﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن را در زﻳﺮ ﻣﻲ آورم‪.‬‬

‫‪ tonos-k’onk’ogher’os - 462‬ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎل‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 463‬ارﻣﻨﻲ ‪ nabugodonosor‬ﻳﺎ ﺑﺨﺖ اﻟﻨﺼﺮ ‪ Nebuchadrezzar‬ﺷﺎه ﺑﺎﺑﻞ )‪ 562-605‬پ‪.‬م‪) (.‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 464‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 465‬ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن )‪ (ot’arat’s‬دﻻﻟﺖ ﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ دارد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺷﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ در‬
‫‪428‬م‪ .‬زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٠٠‬‬
‫و اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻠﺖ ﻣﺎ در آن دوران واﻗﻌﺎ” داراي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪ ،‬در اﻳـﻦ ﺑـﺎره ارﻣﻴـﺎء ﻧﺒـﻲ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ‬
‫دﻋﻮت ﺑﻪ ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺑـﻞ در رﺳـﺎﻟﺖ ﺧـﻮد ﮔـﻮاﻫﻲ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪» :466‬او ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫آﻳﺮارات و ﻫﻨﮓ آﺳﻜﺎﻧﺎز‪ 467‬ﻓﺮﻣﺎن ده«‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻮد ﮔﻮاﻫﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ در آن زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ داﺷﺘﻪ اﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺎ ﻓﻬﺮﺳﺖ )ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎﻧﺎن( را ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻧﻤﻮده ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺎد را ﻧﻴﺰ در ﻛﻨﺎر آن ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪.‬‬

‫و اﻣﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ وارﺑﺎﻛﺲ ﻣﺎدي ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﻛﺮد‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎد‬

‫ﺑﺎروﻳﺮ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ اﺳﻜﺎﻳﻮردي‬ ‫وارﺑﺎﻛﺲ‬

‫‪469‬‬ ‫‪468‬‬
‫ﻫﺮاﭼﻴﺎ‬ ‫ﻣﺪاﻛﻴﺲ‬
‫‪471‬‬ ‫‪470‬‬
‫ﭘﺎرﻧﺎواز‬ ‫ﺳﻮﺳﺎرﻣﻮس‬
‫‪473‬‬ ‫‪472‬‬
‫ﭘﺎﭼﻮﻳﭻ‬ ‫آرﺗﻴﻜﺎس‬
‫‪475‬‬ ‫‪474‬‬
‫ﻛﻮرﻧﺎك‬ ‫دﺋﻮﻛﻴﺲ‬

‫‪»- 466‬اﻣﺖ ﻫﺎ را ﺑﻪ ﺿّﺪ او ﺣﺎﺿﺮ ﺳﺎزﻳﺪ و ﻣﻤﺎﻟﻚ آراراط و ﻣِﻨّﻲ و اَﺷﻜﻨﺎز را ﺑﺮ وي ﺟﻤﻊ ﻛﻨﻴﺪ«‪ .‬ﻛﺘﺎب ارﻣﻴﺎء ﻧﺒﻲ‪،‬‬
‫ﺑﺎب ‪ 51‬آﻳﻪ ‪) .27‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ask’anaz - 467‬ﻳﺎ اﺷﻜﻨﺎز‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪modak’is - 468‬‬
‫‪469‬‬
‫‪ -‬ﻫﺮاﭼﻴﺎ ‪ hrachia‬ﻧﺎم ﻣﺬﻛﺮ ارﻣﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺗﺮﻛﻴﺐ ‪ hur + achk‬ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دارﻧﺪه ﭼﺸﻤﺎن آﺗﺸﻴﻦ‪،‬‬
‫زﻳﺮا ‪ =hur‬آﺗﺶ و ‪ =achk‬ﭼﺸﻤﺎن‪،‬ﭼﺸﻢ( ﺷﺒﺎﻫﺖ آن ﺑﺎ ﻧﺎم ‪ frachya‬در زﻧﺪ اﺗﻔﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ از ﻧﺎﻣﻬـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در اواﺳﻂ ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺖ و ﭘﺲ از آن ﻛﺎرﺑﺮد آن ﻣﻌﻤﻮل ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ در ﻣﻮرد او ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ :‬او ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻫﺮاﭼﻴﺎ ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ داراي ﺻـﻮرﺗﻲ روﺷـﻦ و‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﻲ درﺧﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺎه ﺑﺎﺑﻠﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺒﻮﻛﺪﻧﺼﺮ ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻛﺸﻴﺪ در زﻣﺎن او ﻣﻲ زﻳـﺴﺖ‪ .‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪﻛﻪ وي اﺳﻴﺮي ﺷﺎﻣﺒﺎت ﻧﺎم را از ﺳﺮدﺳﺘﮕﺎن ﻋﺒﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬از ﻧﺒﻮﻛﺪﻧـﺼﺮ ﺧﻮاﺳـﺖ و او را ﺑـﺎ اﺣﺘﺮاﻣـﻲ ﻓـﺮاوان در‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن اﺳﻜﺎن داد‪ .‬ﻣﻮرخ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻮم ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن از او ﻧﺎﺷﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬وﻟـﻲ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺎ ﭼﻪ ﺗﻼﺷﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را راﺿﻲ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﺎن ﻣﺎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از اﻳﺸﺎن و ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﺘﻌﺎﻗﺒﺎ” در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﭼﻨـﺪ ﻧﻔـﺮ از ﻣﺮدﻣـﺎن ﻏﻴـﺮ‬
‫ﻣﻌﺘﻤﺪ}‪ {52‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮد و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﺤﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻗﻮم ﺗﺎﺟﮕﺬار ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن از ﻫﺎﻳﻚ ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه‪ ،‬ﻟﺬا ﻣـﻦ ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺨﻨﺎن اﺑﻠﻬﺎﻧﻪ را ﺑﺎور ﻣﻜﻦ زﻳﺮا ﻫﻴﭽﻜﻮﻧﻪ دﻟﻴﻞ ﻳﺎ ردﭘﺎﻳﻲ در اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺻـﺤﺖ آﻧـﺎن را‬
‫ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ .‬زﻳﺮا در ﺑﺎره ﻫﺎﻳﻚ و اﻣﺜﺎل او ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻧﺎﻣﺮﺗﺐ و آﺷﻔﺘﻪ و ﺑﺎ ﻟﻜﻨﺖ زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺪان ﻛﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﺳﻤﺒﺎت ﻛﻪ ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن ﺷﺎﻣﺒﺎت ﺑﻪ زﺑﺎن ﻛﻬﻦ ﻋﺒﺮي اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪sosarmos - 470‬‬
‫‪p’arnavaz - 471‬‬
‫‪ar’t’ikas - 472‬‬
‫‪p’atchuytch - 473‬‬
‫‪deovk’is - 474‬‬
‫‪k’or’nak’ - 475‬‬

‫‪١٠١‬‬
 ‫‪476‬‬
‫ﭘﺎو‪‬س}‪{50‬‬ ‫ﭘﺮاو‪‬رﺗﻴﺲ‬
‫‪478‬‬ ‫‪477‬‬
‫ﻫﺎﻳﻜﺎك دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻛﻮاﻛﺴﺎرس‬
‫‪480‬‬ ‫‪479‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ ﺳﺎﻛﺎواﻛﻴﺎﺗﺲ‬ ‫آژداﻫﺎك‬
‫‪481‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲ دﻫﻢ ﻳﺮواﻧﺪ و ﺗﻴﮕﺮان اﺧﻴﺮ ﭼﻨﺎﻧﭽـﻪ اﻧﺘﻈـﺎر ﻣـﻲ رود}‪ {51‬ﺑـﺎ ﻧـﺎم اﻳﻨـﺎن‬
‫اﺷﺘﻬﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﭼﻮن زﻣﺎن زﻳﺎدي ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ رو اﻣﻜﺎن دارد ﻛﺴﻲ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻫﺎ را ﺑـﻪ ﻳـﺎد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫‪483‬‬
‫در ﺑﺎره ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ‪ 482‬و اﻳﻨﻜﻪ آرزروﻧﻴﺎن‬
‫‪486‬‬
‫ﮔﻨﻮﻧﻴـﺎن‪ 484‬و ﺑﺪﺷـﺦ‪ 485‬آﻏﺰﻧﻴــﻚ‬

‫‪pravort’is - 476‬‬
‫‪k’vaksares - 477‬‬
‫‪hayk’ak’ - 478‬‬
‫‪azhdahak’ - 479‬‬
‫‪ yervand- sak’avak’iats - 480‬ﺳﺎﻛﺎواﻛﻴﺎﺗﺲ ﺳﺎﻛﺎو)=ﻛﻮﺗﺎه‪،‬ﻛﻢ( ‪ +‬ﻛﻴﺎﺗﺲ )زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪه( ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻋﻤﺮ ﻛﻮﺗﺎه داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪t’ik’ran - 481‬‬
‫‪ senekerim - 482‬ﻳﺎ ‪ senakherib‬ﻳﺎ ﺳﺎﻧﺨﻴﺮف‪ ،‬ﭘﺎدﺷـﺎه آﺷـﻮر )‪ (680=705‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ ﺳـﺎرﮔﻦ دوم‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ ardse’runi - 483‬ﻳﻜﻲ از ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ )ﻧﺎﺧﺎرار( ارﻣﻨﻲ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻘﺮ اﺳـﺘﻘﺮار‬
‫آﻧﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ آﻏﺒﺎك ’‪ aghbak‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰ آداﻣﺎﮔﺮد ’‪ adamak’ert‬ﺑﻮد‪ .‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﭘﺲ از ﺧﺎﻧﺪان‬
‫ﻫﺎي ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ و ﺳﻴﻮﻧﻲ در ﻣﻘﺎم ﺳﻮم ﺟﺎ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪908‬م‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ واﺳﭙﻮراﻛﺎن را ﺑﻨﻴـﺎن ﮔﺬاﺷـﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺳﺎﻧﺎﺳﺎر ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ )ﺳﻨﺎﺧﺮﻳﺐ ‪680 -705‬پ‪.‬م‪ (.‬ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮر ﭘﻴﺸﻮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﻲ رود‪ .‬اﻳﻨـﺎن در‬
‫ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﻣﻴﻼدي ﺳﺮدﻣﺪار ﺗﻤﺎﻳﻼت اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ge’nuni - 484‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ارﻣﻨﻲ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﺳﺪه ﻫـﺎي ﻣﻴﺎﻧـﻪ‪ .‬ﺳـﺮزﻣﻴﻦ اﺻـﻠﻲ آﻧـﺎن ﻧﺎﺣﻴـﻪ آرﺑـﺮان‬
‫‪ arberan‬و ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از آﻏﻴﻮﻳﺖ ’‪ ashiovit‬و آرﭼﻴﺸﺎﻛﻮﻳﺖ'‪ artchishak'ovit‬ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن در ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫روﻳﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ bdeshkh - 485‬ﭘﻬﻠﻮي ‪) bitakhsh‬ﺷﺎﻫﺰاده‪ ،‬ﻧﺎﻳﺐ اﻟﺴﻠﻄﻨﻪ‪ ،‬وزﻳﺮ اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ وزﻳﺮ(‪ .‬در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﻳﻲ‬
‫اﻳﻨﺎن در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺮزي ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ از ﻛﺸﻮر ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﺎي آرﺗﺎﺷـﺴﻴﺎن و اﺷـﻜﺎﻧﻴﺎن‬
‫ارﻣﻨﻲ )ﺳﺪه دوم پ‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي( ﭼﻬﺎر ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﺪﺷﺦ )آﻏﺰﻧﻴـﻚ‪ ،‬ﺳـﻮﻓﻦ‪ ،‬آﻧﮕﻐﺘـﻮن و ﮔﻮﮔـﺎرك(‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﻜﻮت ﻣﺮزﺑﺎﻧﻲ ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪ 428‬ﺑﺎ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ اﺷـﻜﺎﻧﻲ‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن از ﺑﻴﻦ رﻓﺘﻨﺪ اﻳﻦ واژه از ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﻴﺘﻘﺲ وارد ﻋﺮﺑﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٠٢‬‬
 ‫از ﺗﺒـﺎر آﻧـﺎن ﻫﺴﺘﻨـــﺪ ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﺧـﺎﻧـﺪان‬
‫آﻧـﮕﻎ‪ 487‬از ﺗﺒـﺎر ﭘﺎﺳـﻜﺎم‪ 488‬اﺳـﺖ‬

‫ﭘﻴﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ ﻧﻬﻤﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮﻣﻲ ﻣﺎ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ‪ ،‬ﻧﺎﻣـﺪار و ﻓـﺎﺗﺢ در‬
‫ردﻳﻒ دﻳﮕﺮ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺳﻠﺴﻠﻪ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣـﺎ ﻣـﻮرد ﻧﻴـﺎز اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻣﺎ ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ را ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺳﭙﺮده اﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻤﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ از ﻫﺸﺘﺎد ﺳﺎل ﭘـﻴﺶ‬
‫از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺒﻮﻛﺪﻧﺼﺮ‪ ،‬ﺳـﻨﻜﺮﻳﻢ ﭘﺎدﺷـﺎه آﺷـﻮر ﺑـﻮد‪ ،‬او ﻛـﻪ اورﺷـﻠﻴﻢ را در زﻣـﺎن ﺣﺰﻗﻴـﺎ‪ 489‬ﭘﻴـﺸﻮاي‬
‫ﻳﻬﻮدﻳــﺎن ﻣﺤﺎﺻــﺮه ﻧﻤــﻮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧــﺪاﻧﺶ آدراﻣﻠــﻚ‪ 490‬و ﺳﺎﻧﺎﺳــﺎر‪ 491‬اورا ﻛــﺸﺘﻨﺪ و آﻧﮕــﺎه ﺑــﻪ ﻧــﺰد ﻣــﺎ‬
‫ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪.492‬‬
‫اﺳﻜﺎﻳﻮردي ﻧﻴﺎي دﻟﻴﺮ ﻣﺎ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎﻧﺎﺳﺎر را در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺮزﻫﺎي ﻫﻤـﻴﻦ آﺷـﻮر در ﺳـﻤﺖ‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ اﺳﻜﺎن داد‪ .‬ﺑﺎ ﻓﺰوﻧﻲ و ﺗﻜﺜﻴﺮ‪ ،‬ﻧﺴﻞ او داﻣﻨـﻪ ﻛـﻮه ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ ﺳـﻴﻢ‪ 493‬را ﭘـﺮ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮدان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﺳﺮﻛﺮدﮔﺎن آﻧﺎن ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ اﺛﺒﺎت وﻓـﺎداري ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺑﺪﺷﺦ}‪ {53‬اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آرﮔـﺎﻣﻮزان‪{54} 494‬در ﻗـﺴﻤﺖ ﺟﻨـﻮب ﺷـﺮﻗﻲ ﻫﻤـﻴﻦ ﻣﻜـﺎن‬
‫اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آرزروﻧﻴﺎن و ﮔﻨﻮﻧﻴﺎن از ﺗﺒﺎر آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻮد دﻟﻴﻞ آﻧﻜـﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ را ﻳﺎد ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان آﻧﮕﻎ از ﺗﺒﺎر و ﻧﮋاد ﭘﺎﺳﻜﺎم ﻧﻮه ﻫﺎﻳﻚ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪24‬‬
‫در ﺑﺎره ﺗﻴﮕﺮان و اﻳﻨﻜﻪ از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد‬

‫‪ aghdze’nik - 486‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻫﺎﻳﻚ )ﻳﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن( ﺑﺰرگ‪ .‬در ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫـﺎي ﺑـﺎﺑﻠﻲ و آﺷـﻮري ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻮرت ‪ alzi‬و در ﻣﻴﺎن اورارﺗﻮﻳﻴﺎن ‪ alzini‬ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺎن در ﻏﺮب درﻳﺎﭼـﻪ وان واﻗـﻊ ﺑـﻮد و ‪17530‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ وﺳﻌﺖ داﺷﺖ و داراي ‪ 11‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ angegh-t’un - 487‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ و ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﺧﺎراري در اﺳﺘﺎن آﻏﺰﻧﻴﻚ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪p’askam - 488‬‬
‫‪ - 489‬در ارﻣﻨﻲ ‪) .yezek’ia‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪adramelek - 490‬‬
‫‪sanasar - 491‬‬
‫‪ - 492‬در ﻛﺘﺎب اﺷﻌﻴﺎء ﻧﺒﻲ ﺑﺎب ‪ 37‬آﻳﻪ ‪ 38‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ » :‬و واﻗﻊ ﺷﺪ ﻛـﻪ ﭼـﻮن او در ﺧﺎﻧـﻪ ﺧـﺪاي ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﻧِﺴﺮُوك ﻋﺒﺎدت ﻣﻲ ﻛﺮد ﭘﺴﺮاﻧﺶ آدرﻣﻠﻚ و ﺷﺮآﺻﺮ او را ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ زدﻧﺪ و اﻳﺸﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻦ آراراط ﻓـﺮار ﻛﺮدﻧـﺪ‬
‫ﭘﺴﺮش آﺳﺮﺣﺪون ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﻤﻮد‪ .«.‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ اﺷـﻌﻴﺎ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ آرارات )‪ (ararat’i yerk'ir‬و در‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن )‪ (land of Armenia‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪sim - 493‬‬
‫‪srgamozan - 494‬‬

‫‪١٠٣‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان و ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ ﻣـﻲ ﭘـﺮدازﻳﻢ‪ ،‬زﻳـﺮا او ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ و اﻧﺪﻳـﺸﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣـﺎ و‬
‫دﻟﻴﺮﺗﺮﻳﻦ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺎد ﺑﻪ ﻛﻮروش ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮد و ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺑﺎرﻫـﺎ ﭼﻴـﺮه‬
‫ﺷﺪه و ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه آﻧﺎن را ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ و ﻣﺮزﻫﺎي زﻳﺴﺘﮕﺎه ﻣﺎ را وﺳﻌﺖ ﺑﺨـﺸﻴﺪه‬
‫ﺑﻪ دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﺎط ﻣﺮزﻫﺎي ﻛﻬﻦ زﻳﺴﺘﮕﺎﻫﻤﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ؛ او ﻣﻮرد ﺷﻚ و ﺣﺴﺪ ﻫﻤـﻪ ﻣﻌﺎﺻـﺮان ﺧـﻮد ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ اﻣﺎ ﭼﻪ ﺧﻮد و ﭼﻪ دوران او ﺑﺮاي ﻧﺴﻞ آﻳﻨﺪه ﻣﻄﻠﻮب و دﻟﭙﺴﻨﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻛﺪام اﻧﺴﺎن واﻗﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻨﺶ دﻻوري و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪي را دوﺳﺖ دارد و از ﻳﺎد او ﺷﺎد ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‬
‫و ﻧﻤﻲ ﻛﻮﺷﺪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﭼﻮن او ﮔﺮدد؟ او رﻫﺒﺮ ﺷـﻴﺮﻣﺮدان ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺑـﺎ دﻻوري ﺧـﻮد ﺑﺎﻋـﺚ ﺳـﺮﻓﺮازي‬
‫ﻣﻠﺘﻤﺎن ﺷﺪ و ﻣﺎ را ﻛﻪ در زﻳﺮ ﻳﻮغ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻮغ ﮔﺬار و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺧﻮاه ﮔﺮداﻧﻴـﺪ؛ ﺛﺮوﺗﻬـﺎي زر‪،‬‬
‫ﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺳﻨﮕﻬﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ‪ ،‬ﭘﻮﺷﺎك و ﺑﺎﻓﺘﻨﻲ ﻫﺎ را ﺑﻪ رﻧﮕﻬﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧـﺎن ﻓﺰوﻧـﻲ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ اﻳﻨﻬﺎ اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎر زﺷﺖ ﺑﻪ ﺳﺎن زﻳﺒﺎﻳﺎن ﺟﺬاب در آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻳﺒﺎﻳﺎن در ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ ﺑـﺎ آن‬
‫زﻣﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﺪاﻳﺎن ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﺎوران ﭘﻴﺎده ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻮاره ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﻨﻴﻖ داران ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮان ﻣﻮﻓﻘﻲ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ و ﺟﻨﮕﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻧﻴﺰه ﭘﻴﻜﺎﻧﺪار ﻣﺴﻠﺢ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻫﻨﮕﺎن}‪ {55‬ﺑﻪ ﺳـﭙﺮ و ﻟﺒـﺎس‬
‫آﻫﻨﻴﻦ ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺷﺪﻧﺪ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن در ﺟﺎﻳﻲ ﮔﺮد ﻫﻢ ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ وﺿﻊ ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬درﺧﺸﺶ ﺳـﻼح و‬
‫ﺟﻮﺷﻦ آﻧﺎن ﺑﺮاي ﺳﺮﻛﻮﺑﻲ و ﮔﺮﻳﺰ دﺷﻤﻨﺎن ﻛﺎﻓﻲ ﺑـﻮد‪ .‬او ﺑﺎﻋـﺚ آراﻣـﺶ و آﺑـﺎداﻧﻲ ﺷـﺪ و ﻫﻤـﻪ را از‬
‫روﻏﻦ و ﻋﺴﻞ ﻓﺮاوان ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﻴﮕﺮان ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن ﻣﻮﺑﻮر ﺑﺎ ﻧﻮك ﻣﻮﻫﺎي ﻣﺠﻌﺪ و رﺧﺴﺎري ﮔﻠﮕـﻮن‪ ،‬ﻧﮕـﺎﻫﻲ ﺷـﻴﺮﻳﻦ‪ ،‬ﺳـﺎﻗﻬﺎﻳﻲ‬
‫ﻗﻮي‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﻳﻲ زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﺧﻮش اﻧﺪام و ﭼﺎرﺷﺎﻧﻪ‪ .‬در اﻏﺬﻳﻪ و ﻣﺸﺮوب ﺧﻮاري ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر‪ ،‬در ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻫﺎ ﺧﻮد‬
‫دار‪ ،‬ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﻪ ارﻣﻐﺎن آورد ﻛﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻴﺎن ﻣﺎ در ﺑﺎره وي ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎﻧـﺪﻳﺮ‪ 495‬آواز‬
‫ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ در اﻣﻴﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﻮددار و ﻣﻘﻴﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻧﺪﻳـﺸﻤﻨﺪ و ﺳـﺨﻨﻮري ﻣﻤﻠـﻮ از‬
‫ﺗﻤﺎم )ﺻﻔﺎﺗﻲ( ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻳﻚ ﻣﺮد اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ و در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺮاﻳﻢ دﻟﭙﺬﻳﺮﺗﺮ از‬
‫اﻃﺎﻟﻪ ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ او وﺟﻮد دارد‪ .‬او ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﺗﺮازوﻳﻲ ﻋﺎدل و ﺑﺮاﺑﺮﺳﻨﺞ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﻫﺮ ﻳﻚ را ﺑﺎ ﺷﺎﻫﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻮد ﺗﻮزﻳﻦ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮان ﺣﺴﺎدت ﻧﻤـﻲ ورزﻳـﺪ و ﺑـﻪ زﻳﺮدﺳـﺘﺎن ﺑـﻲ‬
‫اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻧﻤﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ داﻣﻨﻪ ﺗﻮﺟﻬﺎﺗﺶ را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻫﻤﻪ ﺳﺎزد}‪.{56‬‬
‫او ﻛﻪ در آﻏﺎز ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن آژداﻫﺎك ﻣﺎدي ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮش ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ را ﻛﻪ آژداﻫﺎك ﺑـﻪ او دﻟﺒـﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد ﺑﻪ ازدواج وي در آورد‪ ،‬زﻳﺮا )آژداﻫﺎك( ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﺮد در ﺳﺎﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮﻳـﺸﺎوﻧﺪي‪ ،‬ﻋﻼﻗـﻪ‬
‫اي اﺳﺘﻮار ﺑﺎ ﺗﻴﮕﺮان ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﺪﻳﻨﻮﺳﻴﻠﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ اورا ﺧﻴﺎﻧﺘﻜﺎراﻧﻪ ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻚ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻏﻴﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮ او را از آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در آﻳﻨﺪه ﺑﺮاﻳﺶ رخ ﻣﻲ داد آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ ‪ ،‬ذﻫـﻦ او ﻣﻠـﻮ از‬
‫ﺷﻚ و ﺗﺮدﻳﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ pandir - 495‬ﻳﺎ ﺗﻨﺒﻮر‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٠٤‬‬
 ‫‪25‬‬
‫در ﺑـﺎره ﻫـﺮاس و ﺷـﻚ آژداﻫﺎك‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﻼﻗﻪ و ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن‬
‫ﻛﻮروش و ﺗﻴﮕﺮان‬

‫ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي او‪ ،‬ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻤﻴﻤﺎﻧﻪ اي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻮروش ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﺮد؛ ﺑﺎرﻫـﺎ زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ اژداﻫﺎك اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﻳﺎد ﻣﻲ آورد ﺧﻮاب از وي ﺳﻠﺐ ﻣـﻲ ﺷـﺪ و ﻣـﺪام از راﻳﺰﻧـﺎﻧﺶ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻲ‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ » :‬ﭘﻴﻮﻧﺪ دوﺳﺘﻲ ﻣﻴﺎن ﭘﺎرﺳﻴﺎن و ارﻣﻨﻴﺎن را ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﻴﻮر ﺳﭙﺎﻫﻲ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ ﺑﺎ ﭼـﻪ ﺗـﺪﺑﻴﺮي‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺴﺴﺖ« و در ﺣﻴﻦ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي آﺷﻔﺘﻪ ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر‪ 496‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬روﻳـﺪادﻫﺎي آﻳﻨـﺪه‬
‫در ﻳﻚ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﻨﻲ ﺧﻮاب ﺑﺮ وي آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪:‬‬

‫‪26‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ آژداﻫﺎك ﺑﺎ ﻏﺮق در ﺷﻚ وﺗﺮدﻳﺪ‪،‬روﻳﺪادﻫﺎي‬
‫آﻳﻨـﺪه ﺧـﻮد را در ﻳـﻚ ﺧـﻮاب ﺷـﮕـﻔـﺖ آور ﻣﻲ ﺑﻴﻨـﺪ‬

‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،497‬در آن روزﻫﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻛﻮروش و ﺗﻴﮕﺮان ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﺎﭼﻴﺰي ﺑﺮاي آژداﻫﺎك ﻧﺒـﻮد‪ ،‬از اﻳـﻦ‬
‫رو ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻤﻮﺟﺎت ﺷﺪﻳﺪ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺐ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮ او ﭼﻴﺰي ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﻴﺪاري ﻧﻪ ﺑﻪ ﭼـﺸﻢ‬
‫دﻳﺪه و ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﻮش ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا از ﺧﻮاب ﭘﺮﻳﺪه دﻳﮕﺮ ﺑﻪ رﺳﻢ ﻣﻌﻤﻮل ﻣﻨﺘﻈﺮ زﻣﺎن ﻣﺸﻮرت ﻧﺸﺪ و ﺑﻲ‬
‫درﻧﮓ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻋﺎت ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ از ﺷﺐ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑـﻮد راﻳﺰﻧـﺎﻧﺶ را ﭘـﻴﺶ ﺧـﻮد ﺧﻮاﻧـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫رﺧﺴﺎري ﻏﻤﮕﻴﻦ ﺑﺎ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ ﺑﻪ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻟﻪ اي از ژرﻓﺎي ﻗﻠﺐ ﺑـﺮآورد‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ رﻳﺰﻧـﺎن ﻋﻠـﺖ را ﻣـﻲ‬
‫ﭘﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬او ﭘﺎﺳﺦ را ﺳﺎﻋﺘﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﮔﺮﻳﻪ و زاري‪ ،‬اﺳـﺮار و ﺗﺮدﻳـﺪﻫﺎ و ﻧﻴـﺰ ﺧـﻮاب‬
‫ﺧﻮﻓﻨﺎك ﻧﻬﺎن در دﻟﺶ را ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪:‬‬
‫»او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اي دوﺳﺘﺎن ﻣﻦ‪ ،‬در ﺧﻮاب در ﻛﺸﻮري ﻧﺎﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮدم‪ ،‬در ﻧﺰدﻳـﻚ ﻛـﻮﻫﻲ ﻛـﻪ از‬
‫زﻣﻴﻦ ارﺗﻔﺎع ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ ﻗﻠﻪ اش ﺷﺪﻳﺪا” ﺑﺎ ﻳﺦ ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑـﻮد و ﮔـﻮﻳﻲ ﻛـﺸﻮر ارﻣﻨﻴـﺎن‬
‫ﺑﻮد و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ آن ﻛﻮه ﺧﻴﺮه ﻣﻲ ﺷﺪم زﻧﻲ ﺑﺎ ﻟﺒـﺎس ارﻏـﻮاﻧﻲ و ﺣﺠـﺎب آﺑـﻲ رﻧـﮓ و ﭼـﺸﻤﺎن‬
‫درﺷﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﻣﺘﻲ ﺑﻠﻨﺪ و ﮔﻮﻧﻪ ﻫﺎي ﺳﺮخ ﻛﻪ ﺑﻪ درد زاﻳﻤﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻮد ﺑﺮ ﻣﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﻛﺮدم و ﻣﺘﺤﻴﺮ ﺑﻮدم ﻧﺎﮔﻬـﺎن آن زن ﺳـﻪ )ﺑﭽـﻪ( ﺑﺎﻗﺎﻣـﺖ و ﻣـﻨﺶ ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن ﻛﺎﻣـﻞ‬

‫‪ - 496‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 497‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٠٥‬‬
‫زاﻳﻴﺪ‪ .‬اوﻟﻲ ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﻣﻲ ﺗﺎﺧﺖ‪ ،‬دوﻣﻲ ﺳﻮار ﺑﺮ ﭘﻠﻨﮓ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎل ﻣﻲ رﻓﺖ و اﻣﺎ‬
‫ﺳﻮﻣﻲ اژدﻫﺎﻳﻲ را اﻓﺴﺎر زده ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺎ ﻣﻲ ﺗﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺧﻮاﺑﻬﺎي آﺷﻔﺘﻪ ﻧﺎﮔﺎه دﻳﺪم ﺑﺮ ﺑﺎم ﻛﺎﺧﻢ اﻳﺴﺘﺎده ام‪ ،‬ﺑﺎم او را ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﻓـﻮاره ﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد و‬
‫زﻳﺒﺎ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎن ﺗﺎﺟﮕﺬار ﻣﺎ را ﺑﺎ رﺧﺴﺎري ﺳﺤﺮآﻣﻴﺰ در آﻧﺠﺎ اﻳﺴﺘﺎده ﻣـﻲ دﻳـﺪم و ﻣـﻦ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﺷـﻤﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و ﻛﻨﺪر از آﻧﺎن ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻢ‪ ،‬دﻳﺪم ﻛﻪ آن ﻣﺮد ﺳﻮار ﺑـﺮ‬
‫اژدﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎﻟﻬﺎي ﺷﺎﻫﻴﻦ واﻗﻌﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده ﺑﺮاي ﻧـﺎﺑﻮد ﻛـﺮدن ﺧـﺪاﻳﺎن ﻧﺰدﻳـﻚ ﻣـﻲ ﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻣـﻦ‪،‬‬
‫آژداﻫﺎك‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻴﺎﻧﺠﻴﮕﺮي اﻳﻦ ﺣﻤﻠﻪ را ﺑﻪ ﺟﺎن ﺧﺮﻳﺪم و ﺑﺎ ﭘﻬﻠﻮان ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺳـﺘﻴﺰ ﭘـﺮداﺧﺘﻢ‪ .‬در‬
‫آﻏﺎز ﺑﺎ زﺧﻤﻲ ﻛﺮدن ﺑﺪن ﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﻜﺎن ﻧﻴﺰه ﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻮي ﺧﻮن ﺑﻪ راه اﻧـﺪاﺧﺘﻴﻢ و رﺧـﺴﺎر}‪{57‬‬
‫درﺧﺸﺎن ﻫﻤﭽﻮن آﻓﺘﺎب ﻛﺎخ را درﻳﺎي ﺧﻮن ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﺳﻼح ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ‬
‫اداﻣﻪ دادﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﻃﺎﻟﻪ ﻛﻼم ﭼﻪ ﺳﻮدي ﺑﺮاﻳﻢ دارد؟ زﻳﺮا ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛـﺎر‪ ،‬ﻧﻴـﺴﺘﻲ ﻣـﻦ ﺑـﻮد‪ .‬از اﻳـﻦ ﺑﺤـﺮان‬
‫ﻏﺮق ﻋﺮق ﺷﺪم و ﺧﻮاب از ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﭘﺮﻳﺪ و دﻳﮕﺮ زﻧﺪه ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳﻴﺪم‪ .‬زﻳﺮا ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻳﻦ ﺧـﻮاب ﺟـﺰ‬
‫آن ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﺗﻴﮕﺮان ارﻣﻨﻲ ﺷﺪﻳﺪا” ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ واﻗﻊ ﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﻏﻴـﺮ از ﻳـﺎري ﺧـﺪاﻳﺎن‪،‬‬
‫ﻛﺪام ﻳﻚ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ و ﻛﺮدار ﺧﻮد ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻴﻚ ﺑﺨﺘﻲ آرزو ﻛﺮده ﺑـﻪ ﻣـﺸﺎرﻛﺖ در ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻣـﺎ‬
‫اﻣﻴﺪ ﻧﻤﻲ ﺑﻨﺪد؟«‪.‬‬
‫و ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻮدﻣﻨﺪ راﻳﺰﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري آﻧﺎن را ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻗﺮار داد‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫ﺳﺨﻨﺎن راﻳﺰﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺪﺑﻴﺮاﻧﺪﻳﺸﻲ‬
‫او و اﺟـﺮاي ﺑـﻲ درﻧـﮓ آن‬

‫»آژداﻫﺎك ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اي ﻋﺰﻳﺰان‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﻨﻴﺪن ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ و ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻢ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﻳﺎري ﺧﺪاﻳﺎن ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﻣﻲ داﻧﻢ ﺑﺎزﮔﻮ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن و ﻣﻘﺎﺻـﺪ آﻧـﺎن‬
‫ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﻛﺎرﺳﺎز ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ ﻛـﺴﻲ ﺑـﺎ ﺗﻈـﺎﻫﺮ ﺑـﻪ دوﺳـﺘﻲ‪ ،‬ﺧﻴﺎﻧﺘﻜﺎراﻧـﻪ در اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﻣـﺮگ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ اﻣﻜﺎن اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﮔﻨﺠﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر و ﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن دروﻏﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺪﻳﻦ‬
‫روش ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺻﺪد اﺟﺮاي آن ﻫﺴﺘﻢ ﻣﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﺻـﺪ ﺧـﻮد ﺑﺮﺳـﻴﻢ و آن ﺗـﺪارك اﻧﺪﻳـﺸﻪ دام‬
‫ﮔﺴﺘﺮي ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺧﻮاﻫﺮ او ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ‪ ،‬زﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ و ﻋﺎﻗﻠﺘﺮﻳﻦ زﻧـﺎن اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ ﺧﻮﻳـﺸﺎوﻧﺪي‬
‫ﺳﺒﺒﻲ ﺑﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ آزاداﻧﻪ‪ ،‬اﻣﻜﺎﻧﺎت ﮔﺴﺘﺮده اي ﺑﺮاي ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭼﻴﻨﻲ ﻧﻬﺎﻧﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﺳﭙﺲ ﻣـﻲ‬
‫ﺗﻮان ﻳﺎ ﺑﺎ وﻋﺪه ﮔﻨﺞ و ﻣﻘﺎم ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻳﺎ زﻫﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ ﺑﻜﺸﻨﺪ و‬
‫ﻳﺎ ﻧﺰدﻳﻜﺎن و واﻟﻴﺎن او را ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻄﻤﻴﻊ از وي دور ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ او را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﻚ ﺑﭽﻪ ﻧـﺎﺗﻮان‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد«‪.‬‬

‫‪١٠٦‬‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ را ﻣﻮﺛﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ اﺟﺮاي آن اﻗﺪام ﻛﺮدﻧـﺪ‪) .‬آژداﻫـﺎك( ﺑـﺎ ﺳـﭙﺮدن ﮔﻨﺠـﻲ‬
‫ﻛﻼن ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از زاﻳﺰﻧﺎﻧﺶ وي را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ اي )ﻧﺰد ﺗﻴﮕﺮان( ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬ﻣﻀﻤﻮن ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ آژداﻫﺎك ؛ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺗﻴﮕﺮان ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ ﺑﻪ ﻣﺎد‬

‫»ﺑﺮادر ﻋﺰﻳﺰ‪ ،‬ﺗﻮ ﻣﻲ داﻧﻲ ﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎن ﭼﻴﺰي ﻣﻔﻴـﺪﺗﺮ از ﻓﺰوﻧـﻲ دوﺳـﺘﺎن ﺑـﻪ‬
‫وﻳﮋه دوﺳﺘﺎن ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و داﻧﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻋﻄﺎ ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻫﻴﭻ ﺷﻮرﺷﻲ از ﺧـﺎرج ﺑـﻪ درون‬
‫راه ﻧﻤﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ﭼﻨﻴﻦ رخ ﺑﺪﻫﺪ ﺑﻲ درﻧﮓ دﻓﻊ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و در داﺧﻞ ﻧﻴﺰ ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﺳـﺮﻛﻮب ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬
‫زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮارﺗﻲ از ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﻧﻤﻲ اﻳﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣـﻦ ﺑـﺎ ﻣـﺸﺎﻫﺪه اﻳـﻦ ﺳـﻮدﻣﻨﺪي ﻧﺎﺷـﻲ از دوﺳـﺘﻲ ﻫـﺎ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﺳﺘﻮاري و ﻋﻤﻴﻖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻼق ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺷﺪم ﺗﺎ ﻫﺮ دو ﺑﺎ اﻣﻨﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ از ﻫﺮ ﻧﻈﺮ‪،‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ و اﺳـﺘﻮاري ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻫﺎﻳﻤـﺎن را ﻧﮕـﺎه دارﻳـﻢ‪ .‬و اﮔـﺮ ﺧـﻮاﻫﺮت ﺗﻴﮕﺮاﻧـﻮﻫﻲ‪ ،‬دوﺷـﻴﺰه}‪{58‬‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ازدواج ﻣﻦ درآوري و ﺻﻼح ﺑـﺪاﻧﻲ او ﻣﻠﻜـﻪ ﻣﻠﻜـﻪ ﻫـﺎ ﮔـﺮدد‪ ،‬اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻋﻤﻠـﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪﺷﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎش اي ﺑﺮادر ﻋﺰﻳﺰ و ﻫﻢ ﺗﺎج ﻣﻦ«‪.‬‬
‫ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺨﻨﻢ را ﺑﻪ درازا ﺑﻜﺸﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﭘﻴـﺎم آورﻧـﺪه اي ﻣـﻲ آﻳـﺪ و اﻣـﻮر ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ‬
‫دوﺷﻴﺰه زﻳﺒﺎ را ﻋﻤﻠﻲ ﻣﻲ ﺳﺎزد زﻳﺮا ﺗﻴﮕﺮان ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺧـﻮاﻫﺮش ﺗﻴﮕﺮاﻧـﻮﻫﻲ را ﺑـﻪ ازدواج‬
‫آژداﻫﺎك در ﻣﻲ آورد‪ .‬او ﺑﺪون آﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭼﻴﻨﻲ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮش را ﺑﻪ رﺳﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬رواﻧﻪ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬آژداﻫﺎك ﭘﺲ از ازدواج )ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ را( ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺣﻴﻠﻪ ﭘﻨﻬﺎن در دل ﺧـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ او‪ ،‬در ﻣﻴﺎن زﻧﺎﻧﺶ ﺑﺮﺗﺮ و ﺳﺮور ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ در ﺑﺎﻃﻦ ﻣﻤﻠﻮ از ﻧﻴﺮﻧﮓ و ﺑﺪﻛﺎري ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫در ﺑﺎره آﺷﻜﺎر ﺷﺪن ﺗﻮﻃﺌﻪ و آﻏﺎز‬
‫ﺟﻨﮓ و ﻣﺮگ آژداﻫﺎك در اﻳﻦ ﺟﻨﮓ‬

‫ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ}‪ {59‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ آژداﻫﺎك ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﻫـﻴﭻ ﻛـﺎري را‬
‫در ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﻮد ﺑﺪون ﭘﺬﻳﺮش او اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲ داد و ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﻪ او ﻣﺮﺗﺐ ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ و اﻣﺮ‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ راي او ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺪاﻣﺎﺗﻲ ﻛﻢ ﻛﻢ ﺑﻪ ﺟﻠﺐ رﻳﺎﻛﺎراﻧﻪ وي‬
‫ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪» .‬او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﻤﻲ داﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮادرت ﺗﻴﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳـﻚ زﻧـﺶ زاروﻫـﻲ‪ 498‬ﺑـﻪ ﺗـﻮ ﺑـﻪ‬

‫‪zaruhi - 498‬‬

‫‪١٠٧‬‬
‫ﻋﻨﻮان ﺑﺎﻧﻮي آرﻳﺎﺋﻴﺎن ﺣﺴﺎدت ﻣﻲ ورزد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎر ﭼﻪ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬اﮔـﺮ ﻣـﻦ ﺑﻤﻴـﺮم و ﺳـﭙﺲ‬
‫زاروﻫﻲ ﺑﺮ آرﻳﺎﺋﻴﺎن)ﺑﺎﻧﻮ( ﮔﺮدد و ﺟﺎي اﻟﻬﻪ ﻫﺎ را ﻧﻴـﺰ ﻏـﺼﺐ ﻛﻨـﺪ؟‪ ،‬ﭘـﺲ ﺑـﺮاي ﺗـﻮ ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ دو‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺮادرت را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ و ﻧﻴﺴﺘﻲ ﻣﻔﺘﻀﺤﺎﻧﻪ را ﺑﺮاي آراﺋﻴﺎن ﺑﭙـﺬﻳﺮي ﻳـﺎ‬
‫ﺑﺎ درك ﺧﻴﺮ و ﺻﻼح ﺧﻮد ﭼﻴﺰ ﻣﻔﻴﺪي ﺑﻴﺎﻧﺪﻳﺸﻲ و در ﺑﺎره روﻳﺪادﻫﺎي آﻳﻨﺪه اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻨﻲ«‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻴﺮﻧﮓ ﭘﻨﻬﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻴﻞ ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﺎدي ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲ ﻛـﺮد ﻛـﺸﺘﻪ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻳﺒﺎروي دوراﻧﺪﻳﺶ ﺑﺎ ﭘﻲ ﺑﺮدن ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن دﻟﻨﺸﻴﻦ ﺑﻪ آژداﻫﺎك ﭘﺎﺳـﺦ ﻣـﻲ دﻫـﺪ و‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﻴﺶ‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﺮادرش را از اﻳﻦ ﺗﻮﻃﺌﻪ آﮔﺎه ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫)آژداﻫﺎك( ﺳﭙﺲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﭘﻴﺎم آورﻧﻨﺪﮔﺎن )ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ( ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﻼﻗﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻲ در ﻣﺮز ﻣﺸﺘﺮك دو ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﮔﻮﻳﺎ ﻛﺎر و ﻣﺬاﻛﺮات ﻣﻬﻤﻲ وﺟﻮد دارد‬
‫ﻛﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺎﻣﻪ ﻳﺎ ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﺒﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﺎ ﻣﻼﻗـﺎت رو در رو ﻣـﺮاد ﺣﺎﺻـﻞ‬
‫ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻫﻴﺌﺖ اﻋﺰاﻣﻲ ﻫﻴﭽﻴـﻚ از اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﻫـﺎي آژداﻫـﺎك را ﭘﻨﻬـﺎن‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺖ و از اﻳﻦ رو ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ در دل داﺷﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ او اﻇﻬﺎر ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬
‫ﻧﻴﺮﻧﮓ آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﺳﺨﻦ و ﻧﻴﺮﻧﮕﻲ ﺳﺮﭘﻮش ﮔﺬاردن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺷﺮارت اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﻧﺒـﻮد‬
‫و از اﻳﻦ رو اوﺿﺎع ﺧﺼﻤﺎﻧﻪ آﺷﻜﺎرا وﺧﻴﻢ ﺗﺮ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪499‬‬
‫ﭘــﺲ ﭘﺎدﺷــﺎه ارﻣــﻦ ﺳــﭙﺎﻫﻲ از ﻧــﻮاﺣﻲ ﻛﭙﺪوﻛﻴــﻪ و ﺑﺮﮔﺰﻳــﺪﮔﺎن ﮔﺮﺟــﻲ و آﻟﺒﺎﻧﻴــﺎﻳﻲ و ﺗﻤــﺎم‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﮔﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺰرگ و ﻛﻮﭼﻚ ﮔﺮد ﻣﻲ آورد و ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻗﺪرت ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻣﺎدﻳﺎن ﻣﻲ ﺷﺘﺎﺑﺪ‪ .‬ﺧﻄﺮي‬
‫ﻛﻪ آژداﻫﺎك را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﺮد او را وادار ﻛﺮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻴﺘﻲ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻗﻠﻴﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ اﻳﻦ ارﻣﻨﻲ ﺑﺮود‪.‬‬
‫ﻣﺨﺎﺻﻤﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﺎه ﺑﻪ درازا ﻣﻲ ﻛﺸﺪ زﻳﺮا اﻣﻜﺎن ﻋﻤﻠﻜﺮد ﺗﻨﺪ و ﻗﻄﻌـﻲ ﺳـﻠﺐ ﻣـﻲ ﺷـﻮد زﻳـﺮا ﺗﻴﮕـﺮان در‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺧﻮاﻫﺮ ﻋﺰﻳﺰ ﺧﻮد )ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ( ﺑﻮد‪ .‬او ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ اﻣﻜﺎن ﻳﺎﺑﺪ و ﺗﻴﮕﺮاﻧـﻮﻫﻲ را آزاد ﺳـﺎزد‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد زﻣﺎن ﺟﻨﮓ ﻧﻴﺰ ﻓﺮا ﻣﻲ رﺳﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻴﺰه دار دﻻورم را ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ داراي ﻋﻀﻮﻫﺎي ﻫـﻢ اﻧـﺪازه و ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ و ﺑـﺴﻴﺎر ﺳـﺎزﮔﺎر ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ و ﻗﺎﻣﺘﻲ ﺑﺎ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺗﻤﺎم و ﭼﺎﺑﻜﻲ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﻲ ﻫﻤﺘﺎ ﺑﻮد‪ .‬و ﭼﺮا ﺳﺨﻨﻢ را ﺑﻪ درازا ﻣﻲ ﻛـﺸﻢ؟‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨﮓ زره ﻣﺤﻜﻢ آژداﻫﺎك را ﺑﻪ ﺳﺎن آب ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬اورا ﺑﺎ ﭘﻴﻜﺎن ﭘﻬـﻦ ﻧﻴـﺰه اش ﺑـﻪ ﺳـﻴﺦ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺸﺪ و ﺑﺎ ﭘﺲ ﻛﺸﻴﺪن دﺳﺘﺶ ﻧﻴﻤﻲ از رﻳﻪ ﻫﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﻼح ﺑﻴﺮون ﻣﻲ آورد‪ .‬وﻟﻲ ﺟﻨﮓ ﺷﮕﻔﺖ‬
‫آوري ﺑﻮد زﻳﺮا در روﻳﺎﻳﻲ دﻟﻴﺮان ﻫﻴﭽﻴﻚ ﺑﺰودي ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ ،‬از اﻳـﻦ رو ﺟﻨـﮓ ﺳـﺎﻋﺎﺗﻲ ﭼﻨـﺪ ﺑـﻪ‬
‫درازا ﻛﺸﻴﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺮگ آژداﻫﺎك ﻛﺎر را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻧﻴﻚ ﺑﺨﺘﺎﻧﻪ ﺷﻜﻮﻫﻲ ﻧـﻮ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آورد‪.‬‬

‫‪ - 499‬آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ ﻳﺎ آﻻن ﻳﺎ اران ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﻮد در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان و ﻣﻐﺮب درﻳﺎي ﺧـﺰر در ﻗﻔﻘـﺎز ﻛـﻪ اﻣـﺮوزه ﻧـﺎم‬
‫دروﻏﻴﻦ آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺷﻮروي و ﺟﻤﻬﻮري آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﺑﺮ آن ﻧﻬﺎده اﻧﺪ‪ .‬ارﻣﻨﻴﺎن آن را آﻏﻮاﻧﻚ ‪ ،‬ﭘﺎرﺳﻴﺎن اران‪ ،‬ﺗﺎزﻳـﺎن‬
‫اراّن و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٠٨‬‬
 ‫‪30‬‬
‫در ﺑﺎره ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺧﻮاﻫﺮش ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد ‪ ،‬اﺳﻜﺎن آﻧﻮﻳﺶ‪ 500‬زن‬
‫ﻧﺨﺴﺖ آژداﻫﺎك و وﺿﻌﻴﺖ اﺳﻴـﺮان‬

‫ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻛﺎر )ﺗﻴﮕﺮان( ﺧﻮاﻫﺮش ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ را ﺑﺎ ﺟﻤﻌﻲ‬
‫ﻛﺜﻴﺮ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻳﻚ آﺑﺎدي در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻛﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﻪ ﻧﺎم ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻴﮕﺮاﻧـﺎﮔﺮد}‪ {60‬ﺳـﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ در اﺧﺘﻴﺎر او ﻗﺮارﮔﻴﺮد و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ اﺷﺮاﻓﻲ‬
‫وﺳﺘﺎن}‪ {61‬در اﻳﻦ ﺧﻄﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ از ﺗﺒﺎر او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رود‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﻮﻳﺶ زن ﻧﺨﺴﺖ آژداﻫﺎك و دﺧﺘﺮان ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﺒﺎر او را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن و اﻧﺒـﻮه اﺳـﻴﺮان‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ ﺑﻴﻮر اﻧﺴﺎن را )ﺗﻴﮕﺮان( در ﺳﻮي ﺷﺮﻗﻲ ﻛﻮه ﺑﺰرگ‪ 501‬ﺗﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﮔﻮﻏﺘﻦ اﺳﻜﺎن ﻣﻲ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺗﺎﻣﺒﺎت‪ ،502‬وﺳﻜﻴﻮﻏﺎ‪ ،503‬داژﮔﻮﻳﻨﻚ‪ 504‬و دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎي دﻳﮕـﺮ ﺳـﺎﺣﻞ رودﺧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻛﻪ وراﻧﺠﻮﻧﻴﻚ‪ 505‬ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ روﺑﺮوي دژ ﻧﺨﺠﻮان‪ ،506‬ﺳﻪ آﺑﺎدي‪ -‬ﺧـﺮام‪ ،507‬ﺟﻮﻏـﺎ‪ 508‬و‬

‫‪ anuysh - 500‬ﻧﺎم ﻣﻮﻧﺚ‪ ،‬ﺷﻜﻞ زﻧﺪ ’‪ ،a’nosha‬ﭘﻬﻠﻮي ‪) a’nosh‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻣـﺮگ ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮ( ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﻣﻔﻬـﻮم آن‬
‫دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه اﻛﻨﻮن ﺑﻮﻳﮋه در زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ“ﺷﻴﺮﻳﻦ” ﻣﻌﻨﻲ دارد و در ﻣﻴﺎن ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺼﻮرت ‪) anush‬آﻧﻮش( ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﻧﺎم زن ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رود )ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 501‬ﻣﻨﻈﻮر ﻛﻮه آرارات اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪t’ambat’ - 502‬‬
‫‪vosk’iogha - 503‬‬
‫‪dazhguynk - 504‬‬
‫‪vranjunik - 505‬‬
‫‪ - 506‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ nakh-tchavan‬ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و اﻛﻨﻮن ﻣﺮﻛﺰ ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮد‬
‫ﻣﺨﺘﺎر ﻧﺨﺠﻮان اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﺨﺠﻮان در اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ واﻗﻊ ﺑﻮد‪) .‬در ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻧﺨﺠﻮان(‪ ،‬ﻃﺒﻖ رواﻳﺎت ﻛﻬﻦ در ﺳﺎل ‪ 3669‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻀﺮت ﻧﻮح ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳـﺖ زﻳـﺮا ﭘـﺲ از ﺗﻮﻓـﺎن‬
‫ﺑﺰرگ ﻧﻮح و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ ﻧﺨﺴﺖ در آﻧﺠﺎ از ﻛﺸﺘﻲ ﭘﻴﺎده ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﺎم داراي دو ﺑﺨﺶ اﺳـﺖ‪ :‬ﻧـﺦ = ﻧـﺎخ‬
‫)ﻧﺨﺴﺖ( ‪ +‬اﻳﺠﻮان )ﻣﺤﻞ ﭘﻴﺎده ﺷﺪن( ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺤﻞ ﭘﻴﺎده ﺷﺪن‪ .‬ﻳﻮﺳﻒ ﻓﻼوي آن را آﭘﻮاﺗﺮﻳـﻮن )ﺑـﻪ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺤﻞ ﭘﻴﺎده ﺷﺪن( ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪khram - 507‬‬
‫‪ jugha - 508‬ﻳﺎ ﺟﻠﻔﺎ از ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﻛﻨﺎر رود ارس‪ .‬اﻛﻨﻮن در ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎر ﻧﺨﺠﻮان واﻗﻊ‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٠٩‬‬
‫ﺧﻮرﺷﺎﻛﻮﻧﻴﻚ‪ 509‬در ﺳﻮي دﻳﮕﺮ رود‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ دﺷﺖ از اژداﻧﺎﻛﺎن‪ 510‬ﺗﺎ ﻫﻤﺎن دژ ﻧﺨﺠﻮان را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫واﮔﺪار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ زﻧﺶ آﻧﻮﻳﺶ ﻳﺎد ﺷﺪه را ﺑﺎﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در اﻧﺘﻬﺎي ﻓﺮورﻳﺨﺘﮕﻲ ﻛﻮه ﺑﺰرگ در رﻓـﺎه‬
‫اﺳﻜﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮورﻳﺨﺘﮕﻲ در اﺛـﺮ ﻳـﻚ زﻣـﻴﻦ ﻟـﺮزه ﺳـﻬﻤﮕﻴﻦ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪه؛ اﻳـﻦ را‬
‫ﻣﺮداﻧﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس}‪ {62‬ﺳـﻔﺮﻫﺎي وﺳـﻴﻌﻲ اﻧﺠـﺎم داده ﻣﻜﺎﻧﻬـﺎي اﺳـﻜﺎن‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن و ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﻴﺰ درﻳﺎ و ﻣﺤﻠﻬﺎي ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻜﻨﻪ از ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺣﺎره‪ 511‬ﺗﺎ ﻛﻴﻤﻴﻮرون}‪ {63‬را ﺑﺎ اﺳـﺒﺮﻳﺰ‬
‫اﻧﺪازه ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪﻣﺘﻜﺎراﻧﻲ ﻧﻴﺰ از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺎدﻫﺎ در اﺧﺘﻴﺎر آﻧﻮﻳﺶ ﻣﻲ ﮔﺬارد ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﻧﻴﺰ در داﻣﻨﻪ ﻛـﻮه‬
‫اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ از آوازﻫﺎي ﻣﻮزون}‪ {64‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ راﺳﺘﻲ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣـﻲ ﺷـﻮد و ﻣﺮدﻣـﺎن ﻧﺎﺣﻴـﻪ اﻧﮕـﻮرﺧﻴﺰ‬
‫ﮔﻮﻏﺘﻦ‪ 512‬ﺑـﺎ رﻏﺒـﺖ ﻧﮕﻬـﺪاري ﻛـﺮده اﻧـﺪ؛ در اﻳـﻦ آوازﻫـﺎ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﻨﻈـﻮﻣﻲ در ﺑـﺎره آرﺗﺎﺷـﺲ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺎر آژداﻫﺎك ﺑﻄﻮر اﺳﺘﻌﺎري ﻳﺎد ﺷﺪه و آﻧﻬﺎ را اژدﻫـﺎزاده ﻣـﻲ ﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫آژداﻫﺎك ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اژدﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﻼوه )در اﻳﻦ آوازﻫﺎ( ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ‪:‬‬
‫‪513‬‬
‫»ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر آرﺗﺎﺷﺲ ﺳﻔﺮه ﻧﺎﻫﺎر ﭼﻴﺪ آرﮔﺎوان‬
‫ﻧﻴﺰ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﭼﻴﺪ ﺑﺮاﻳﺶ در دﻫﻠﻴﺰ اژدران«‬

‫آﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫‪515‬‬
‫»آرﺗﺎوازد‪ 514‬ﻓﺮزﻧﺪ دﻟﻴﺮ آرﺗﺎﺷﺲ‬
‫ﺑﻬﺮ ﻛﺎخ ﺟﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻧﻴﺎﻓﺖ‬
‫‪516‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻨﺎي آرﺗﺎﺷﺎد‬

‫‪khorshak’unik - 509‬‬
‫‪azhdanak’an - 510‬‬
‫‪ - 511‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ ayretsial‬ﺣﺎره‪ ،‬ﮔﺮم‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪goghtn - 512‬‬
‫‪ argavan - 513‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺗﺒﺎر ﻧﺎﺧﺎري ﻣﻮراﺗﺴﺎن ‪ ،muratsan‬ﻳﺮواﻧﺪ دوم او را ﺑﻪ ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘـﺎﻣﻲ ﺧـﻮد ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪ‪ .‬در‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آرﺗﺎﺷﺲ‪ ،‬او را ﺗﺮك ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﭘﻴﺸﻜﺶ ﺑﺴﻴﺎر درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪ .‬آرﺗﺎوازد ﭘﺴﺮ آرﺗﺎﺷـﺲ‬
‫ﺑﺮ او ﺣﺴﺪ ﺑﺮد و وي را ﻛﺸﺖ در ﻳﻜﻲ از آوازﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ او ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌﺸﻮق ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﺷـﺎﻳﺪ‬
‫از ‪ are’javan‬زﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ art’avazd - 514‬ﻧﺎم ﻣﺬﻛﺮ ﻣﺎﺧﻮذ از ‪ artavazdah‬ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳـﺘﺎن‪ ashavazdah ،‬زﻧـﺪ‪ artavazd ،‬ﭘﻬﻠـﻮي‪،‬‬
‫ﻣﻌﻨﻲ اﺻﻠﻲ آن »ﻛﻪ ﻗﺪاﺳﺖ آن ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﻜﻞ ‪ artabaz‬ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه اﺷـﻜﺎﻧﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ artashes - 515‬اﻳﻦ ﻧﺎم از ﺷﻜﻞ ﭘﻬﻠﻮي اﺷﻜﺎﻧﻲ ‪ artashas‬ﭘﻬﻠـﻮي ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ ‪ artashir ،ardashir‬و ﻏﻴـﺮه‪ ،‬در‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ ‪ ،ardshir‬وي ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار )‪189-160‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎﺷﺴﻴﺎن )‪1‬م‪ 189-.‬پ‪.‬م‪(.‬ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١١٠‬‬
 ‫ﮔﺬﺷﺖ و رﻓﺖ و ﺳﺎﺧﺖ‬
‫ﻣﺎراﮔﺮد‪ 517‬را در ﻣﺎد«‬

‫]»آرﺗﺎوازد ﻓﺮزﻧﺪ دﻟﻴﺮ آرﺗﺎﺷﺲ‪،‬در زﻣﺎن ﺑﻨﺎ ﺷﺪن آرﺗﺎﺷﺎد‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻛـﺎخ ﭘﻴـﺪا‬
‫‪518‬‬
‫ﻧﻜﺮده ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﮔﺬﺷﺖ و رﻓﺖ‪ ،‬در ﻣﺎد‪ ،‬ﻣﺎراﮔﺮد را ﺳﺎﺧﺖ«[ ﻛـﻪ در دﺷـﺖ ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ ﺷـﺎرور‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫»ﺑﺎﻧﻮ ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ‪ 519‬در ﺣﺴﺮت آرزو ﻣﻲ ﻛﺮد‬

‫ﮔﻴﺎه‪ 520‬آرﺗﺎﺧﻮر‪ 521‬و ﺟﻮاﻧﻪ‪ 522‬ﺗﻴﺘﺲ‪ 523‬را‬
‫از زﻳﺮ ﺑﺎﻟﻴﻦ‪ 524‬آرﮔﺎوان}‪.«{65‬‬

‫اﻛﻨﻮن ﺗﻮ در اﻳﻨﺠﺎ دﻳﮕﺮ در ﺷﮕﻔﺖ ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ درﺳﺖ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻳﻢ و داﺳﺘﺎن‬
‫ﻣﺒﻬﻢ در ﺑﺎره اژدﻫﺎﻳﺎن را ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز آزاد ﻣﺎﺳﻴﺲ}‪ {66‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫اﻳﻨـﻜﻪ ﺗﺒﺎر او ﻛﺪام اﺳـﺖ و ﭼﻪ‬
‫ﻗﻮﻣﻬﺎﻳﻲ از اﻳﻨﺎن ﻣﻨﺸﻌﺐ ﺷﺪﻧﺪ‬

‫‪ art’ashat’ - 516‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﺳﺪه ﻫﺎي دوم پ‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي‪ .‬واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن آﻳـﺮارات‬
‫)آرارات( ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در زﻣﺎن آرﺗﺎﺷﺲ اول ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻳﻚ آﺑﺎدي از دوران اورارﺗﻮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‬
‫)ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 180‬پ‪.‬م‪) .(.‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪517‬‬
‫‪ marak’ert’ -‬ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ mar‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺎد‪ a ،‬ﻣﻴﺎﻧﻮﻧﺪ و ’‪ k’ert‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه‪ .‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sharur - 518‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ .‬دﺷﺖ ﺷﺎرور در ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﻏﺮب ﻛﻨﺎره رود ارس در‬
‫ﻣﺤﻞ اﺗﺼﺎل رود آرﭘﺎ و ارس واﻗﻊ ﺑﻮده اﻛﻨﻮن در ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎر ﻧﺨﺠﻮان ﻗﺮار دارد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ satenik’ - 519‬ﻇﺎﻫﺮا” ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣﻮﻧﺚ ارﻣﻨﻲ اﺳﺖ‪) .‬ﭼﻮن آرﭘﻨﻴﻚ‪ ،‬وارﺳﻨﻴﻚ و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ(‪ .‬از اﻳـﻦ رو ﻣـﻲ‬
‫ﺗﻮان آن را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪) sat :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻬﺮﺑﺎ( و’‪) enik‬ﭘﺴﻮﻧﺪ ﻧﺎم ﺳﺎز( ‪ .‬ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ دﺧﺘﺮ ﭘﺎدﺷـﺎه ار‪‬ان‪،‬‬
‫زن آرﺗﺎﺷﺲ و ﻣﻠﻜﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 520‬ﮔﻴﺎه در ﺑﺮاﺑﺮ واژه ﺧﺎوارت ’‪ khavart‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ .ar’takhur - 521‬ﺑﻪ ﻳﺎدداﺷﺖ ﺷﻤﺎره ‪ 65‬ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎﻧﺘﺲ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 522‬ﺟﻮاﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ واژه ‪ khavardsi‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،t’its - 523‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﻳﺎدداﺷﺖ ﺷﻤﺎره ‪ 65‬ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪524‬‬
‫‪ -‬ﺑﺎﻟﻴﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ واژه ‪ bardz‬ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﻳﺎدداﺷﺖ ﺷﻤﺎره ‪ 65‬ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎﻧﺘﺲ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١١١‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر‪ ،‬رواﻳﺖ ﻣﻮﺛﻖ در ﺑﺎره ﺗﻴﮕﺮان اول و اﺻﻠﻲ و ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ دﻟﻨـﺸﻴﻦ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﻳﺎد ﻛﺮدن رواﻳﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻴﮕـﺮان ﻳﺮواﻧـﺪﻳﺎن و ﻛﺎرﻫـﺎ و داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ او ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه دﻟﭙﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻦ دوﺳﺖ دارم ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ رﺗﺒﻪ دﻻوري‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮﺷﻤﺎرم‪ :‬ﻫﺎﻳـﻚ‪ .‬آرام‪،‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان‪ ،‬زﻳﺮا دﻟﻴﺮان اﺧﻼف دﻟﻴﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ در ﺑﺎره ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ آﻧﺎن ﺑﻮده اﻧﺪ ﻫﺮ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣـﻲ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻨﺎﻣﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﺎ از ﻧﻈﺮ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻧﻴﺰ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬آراﻣﺎزدي‪ 525‬وﺟﻮد ﻧﺪارد اﻣﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﻴـﻞ‬
‫دارﻧﺪ ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ آراﻣﺎزد ﻫـﺴﺖ‪ ،‬ﻣـﻲ ﮔـﻮﻳﻢ ﻛـﻪ ﭼﻬـﺎر آراﻣـﺎزد وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از آﻧﻬـﺎ آراﻣـﺎزد‬
‫ﺗﺎس}‪ {67‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺑﺴﻴﺎري از اﻓﺮاد وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن ﺗﻴﮕﺮان اﺳﺖ وﻟﻲ او ﺗﻨﻬﺎ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﻫﺎﻳﻚ زاده اي اﺳﺖ ﻛﻪ آژداﻫﺎك را ﻛﺸﺖ و ﺧﺎﻧﻪ و ﻛﺎﺷﺎﻧﻪ وي و آﻧﻮﻳﺶ ﻣﺎدر اژدﻫﺎﻳﺎن را ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫آورد و ﻛﻮروش را ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻴﻞ و ﺧﻮﺷﻨﻮدي ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﺎر ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎي ﻣـﺎد و ﭘـﺎرس را ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻨﮓ آورد‪.‬‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان او ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﺑﺎب‪ ،‬ﺗﻴﺮان‪ ،‬واﻫﺎﮔﻦ}‪ ، {68‬ﻛﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻛﺸﻮرﻣﺎن در ﺑﺎره وي ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫»آﺳﻤﺎن درد زاﻳﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬زﻣﻴﻦ درد زاﻳﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ‪،‬‬

‫درﻳﺎي ﺳﺮخ ﻧﻴﺰ درد زاﻳﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ‪،‬‬
‫درد زاﻳﻤﺎن در درﻳﺎ‬
‫ﻧﻲ ﻫﺎي ﺳﺮخ ﻓﺎم را ﻧﻴﺰ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫از درون ﻧﻲ دودي زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﻛﺸﻴﺪ‬

‫از درون ﻧﻲ آﺗﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ ﺷﺪ‬
‫و از ﺷﻌﻠﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﻲ ﺟﻬﻴﺪ‬
‫ﻧﻮ ﺟﻮان زرﻳﻦ ﻣﻮ ﻣﻲ دوﻳﺪ‬
‫ﻣﻮﻫﺎي آﺗﺸﻴﻦ داﺷﺖ‬
‫رﻳﺸﻲ ﺷﻌﻠﻪ ور‬
‫و ﭼﺸﻤﺎﻧﻲ ﭼﻮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ‪.«.‬‬

‫ﻣﺎ ﺑﺎ ﮔﻮﺷﻬﺎﻳﻤﺎن ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻫﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ آن را )ﺑﻪ ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺗﻨﺒﻮر ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از آن در‬
‫آواز ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ اژدﻫﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ و ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺑـﺴﻴﺎر ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺑـﺎ دﻻوري ﻫـﺎي‬

‫‪ aramazd - 525‬ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ اﻫﻮراﻣﺰدا اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١١٢‬‬
‫ﻫﺮﻛﻮل‪ 526‬در ﺑﺎره او ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ او ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺑـﻪ ﺧـﺪا ﺷـﺪه ﺑـﻮد و در‬
‫ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻣﺠﺴﻤﻪ اي ﺑﻪ ﻗﺎﻣﺖ او ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮده ﺑﺎ ﻧﺜﺎر ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎن آن را ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻲ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫واﻫﻮﻧﻴﺎن‪ 527‬از ﺗﺒﺎر او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آراوﻧﻴﺎن‪ 528‬از ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﻬﺘﺮ او آراوان‪529‬ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه اﻧـﺪ‪ .‬ﻓﺮزﻧـﺪ او‬
‫آراون ﻧﺎم داﺷﺖ و ﻓﺮزﻧﺪ او ﻧﺮﺳﻪ‪ 530‬و ﻓﺮزﻧﺪ او زاره‪ 531‬ﺑﻮد‪ ،‬اﻗﻮام ﻣﻮﺳﻮم ﺑـﻪ زارﻫﺎواﻧﻴـﺎن‪ 532‬از ﺗﺒـﺎر‬
‫وي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ )زاره( آرﻣﻮگ‪ ،533‬ﻓﺮزﻧﺪ وي ﻧﻴﺰ ﺑﺎﮔﺎم‪ ،534‬ﻓﺮزﻧـﺪ او واﻫـﺎن‪ ،535‬ﻓﺮزﻧـﺪ او‬
‫ﻧﻴﺰ واﻫﻪ ﺑﻮد‪ .536‬وي ﺑﺎ ﺷﻮرش در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ او ﻣﻲ ﻣﻴﺮد‪.‬‬
‫از اﻳﻨﺠﺎ ﺗﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ واﻏﺎرﺷﺎك در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﭼﻴﺰ ﻣﻮﺛﻘﻲ ﺑﺮاي ﮔﻔـﺘﻦ ﺑﺮاﻳـﺖ ﻧـﺪارم‪ ،‬زﻳـﺮا در اﺛـﺮ‬
‫روﻳﺪاد ﺷﻮرﺷﻬﺎ و ﺑﻠﻮاﻫﺎ ﺑﺮاي ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻳﻜﻲ ﭘﻴﺶ از دﻳﮕﺮي اﻗﺪام ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ ﻧﻴـﺰ‬
‫آرﺷﺎك ﺑﺰرگ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ وارد ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺷﺪه ﺑﺮادرش واﻏﺎرﺷﺎك را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪32‬‬
‫‪538‬‬ ‫‪537‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺒﺮد اﻳﻠﻴﺎد}‪ {69‬در زﻣﺎن ﺗﻮﺗﺎﻣﻮس رخ دادو زارﻣﺎﻳﺮ‬

‫‪ - 526‬ﻫﺮﻛﻮل‪ ،‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﺮﻛﻮﻟﺲ و ﻳﺎ ﻫﺮاﻛﻠﺲ ﻣﺤﺒﻮب ﺗﺮﻳﻦ ﭘﻬﻠﻮان اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻳﻮﻧﺎن روﻣـﻲ ﻛـﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ زور ﻓـﻮق‬
‫اﻟﻌﺎده و دﻻوري ﻫﺎﻳﺶ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﭘﺴﺮ زﺋﻮس و آﻟﻜﻤﻦ )‪) .(Alcmene‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ vahunian - 527‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ارﻣﻨﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﺨﺶ ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺎرون‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰ آﺷﺘﻴﺸﺎد‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ ‪ 1000‬ﺳﺮﺑﺎز در ﺳﭙﺎه‬
‫ﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،ar’avenian - 528‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ارﻣﻨﻲ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮروﺛﻲ آﻧﺎن اﺣﺘﻤﺎﻻ” در ﺷﻴﺮاك اﺳﺘﺎن آﻳـﺮارات واﻗـﻊ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎ ‪ 300‬ﺳﺮﺑﺎز در ﺳﭙﺎه ﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ar’avan - 529‬‬
‫‪ nerseh - 530‬از ﺷﻜﻞ ﭘﻬﻠﻮي ‪ ،nerseh‬ﭘﺎرﺳﻲ ﻧﺮﺳﻲ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ zareh -531‬ﻧﺎم اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﭘﺎرﺳﻲ ‪) .zarah‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،zarehavan - 532‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ارﻣﻨﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﻔﺘﻢ از اﺳﺘﺎن ﭘﺎرﺳﻜﺎﻫﺎﻳﻚ ﻳﻌﻨﻲ زارﻫﺎوان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑـﺎ‬
‫‪ 300‬ﺳﺮﺑﺎز در ﺳﭙﺎه ﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪armog - 533‬‬
‫‪bagam - 534‬‬
‫‪ vahan - 535‬ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺷﺪه ‪ vahagn‬و ﻳﺎ از واژه ‪ vahan‬ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﭙﺮ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،vahe - 536‬در ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ‪،vahya‬اوﺳﺘﺎﻳﻲ ‪) vahyah‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Teutamos - 537‬ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮر‪ ،‬ﺑﻴﺴﺘﻤﻴﻦ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﻴﻨﻴﺎس ﻛﻪ ‪ Tautanes‬ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ او ﻫﻤﺰﻣﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﺗﺮوا ﺑﻮد و ﭘﺮﻳﺎم ﻣﺎﻣﻮرﻳﻨﻲ ﻧﺰد وي ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از او درﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻳﺎري ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﺗﻮﺗﺎﻣﻮس درﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ده ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز ﺣﺒﺸﻲ‪ ،‬ده ﻫﺰار ﺗﻦ از ﻣﺮدم ﺷﻮش و دوﻳﺴﺖ اراﺑﻪ ﺟﻨﮕـﻲ در اﺧﺘﻴـﺎر او ﮔﺬاﺷـﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ اﻳﻦ ﻗﻮا ﺑﺎ ﻣﻤﻨﻮن )‪ (Memnon‬ﭘﺴﺮ ﺗﻴﺘﻮﻧﻮس )‪ (Tithonos‬ﺑﻮد و اﻳﻦ در واﻗﻊ ﺗﻔﺴﻴﺮي از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻣﻤﻨﻮن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺟﻨﺒﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ داده ﺷﺪه‪ .‬در ارﻣﻨﻲ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ t’evt’amos‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ zarmayr - 538‬ﻧﺎم ﻣﺬﻛﺮ ارﻣﻨﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﺗﻮان دو ﺑﺨﺶ ﺑﺮاي آن ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ‪) zarn .‬از ﻓﻌﻞ ‪ zarmanal‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ‬
‫در ﺷﮕﻔﺖ ﻣﺎﻧﺪن( و ‪)ayr‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣ‪‬ﺮد( ﻛﻪ ﺟﻤﻌﺎ” ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﻣﺮد ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﺑﺮده و در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﺎ ﺳﺪه ‪ 19‬ﻳﺎد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١١٣‬‬
 ‫ﻣﺎ ﺑﺎ ﺳـﭙﺎه ﻛﻮﭼﻚ ﺣﺒﺸﻲ‪ 539‬در آﻧـﺠﺎﺑﻮد و در ﻫﻤﺎن ﺟﺎ ﻣﺮد‬
‫اﻳﻦ دو )اﻣﺮ( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ واﺳﻄﻪ ﻛﻨﺠﻜﺎوي ﺗﻮ ﺑﺎﻋﺚ زﺣﻤﺖ و ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﻣﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﮔﻮﻳﻲ‬
‫و ﺗﻨﺪﮔﻮﻳﻲ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺷﻴﻮا و روﺷﻦ ﭼﻮن ﺳﺨﻨﺎن اﻓﻼﻃﻮﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮي از دروغ‪ ،‬ﻣﻤﻠﻮ از راﺳـﺘﻲ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن‬
‫ﻳﻜﺒﺎره از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ آدم ﺗﺎ روزﮔﺎر ﺗﻮ را ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﻢ‪ .‬زﻳﺮا )ﺧﺪاوﻧﺪ( ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴـﺰ را آﻓﺮﻳـﺪ‪ ،‬او ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻳﻚ ﻧﮕﺮش و در ﻳﻚ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻫﻢ زدن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻴﻨﻦ ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ روزﻫﺎ و‬
‫ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮاي آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺮﺧﻲ آﻓﺮﻳﺪه روز ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ روزﻫـﺎي دوم‪،‬‬
‫ﺳﻮم و روزﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ روح اﻟﻘﺪس را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ آﻣﻮزﻧﺪ ﺗﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﺎﻣﻲ را‬
‫ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎ آرزوي ﺗﻮ را ﺑﻴﺮون از ﻣﺮز ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﺗﺎ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻳﻜﺒﺎره و ﺑﻪ راﺳـﺘﻲ‬
‫ﺑﺮاﻳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ ﺑﻨﻮﻳﺴﻴﻢ ﺗﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻴﻞ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ اﺧﺘـﺼﺎر ﻛـﻪ دﻟﺨﻮاﻫـﺖ‬
‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺷﺘﺎب ﺗﻮ ﻣﺎ ﭼﻴﺰي در ﺑﺎره ﻣﻘﺪوﻧﻲ‪ 540‬ﻧﻨﻮﺷﺘﻴﻢ و ﻧﻪ ﭼﻴﺰي در ﺑﺎره ﻧﺒﺮد اﻳﻠﻴﺎد‬
‫در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ و در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﻴﻢ‪ .‬ﺣﺎل ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺎي ﻣﻬـﻢ و ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ ذﻛـﺮ را در ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫)ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ( ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﻴﻢ و اﻳﻨﻜﻪ اﻓﺰودن آﻧﻬﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻤﻲ داﻧـﻴﻢ ﻛـﻪ ﻧﮕﺎرﻧـﺪه‬
‫اي داﻧﺎ ﻳﺎ ﺑﻲ اﺳﺘﻌﺪاد ﺗﻠﻘﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ؟‬
‫و ﻛﺪام ﻳﻚ از اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﻫﻮﻣﺮ ﻛـﻪ داﺳـﺘﺎن ﻫـﺎﻳﻲ در‬
‫ﺑﺎره ﻧﺒﺮد اﻳﻠﻴﺎد در زﻣﺎن ﺗﻮﺗﺎﻣﻮس ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪم ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و زارﻣﺎﻳﺮ ﻣﺎ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار آﺷﻮر‬
‫ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻣﺮدان ﻛﻤﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺣﺒﺸﻲ ﺑﻪ ﭘﺮﻳﺎﻣﻮس‪ 541‬ﻛﻤﻚ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺟﺮاﺣﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻦ از دﻻوران‬
‫ﻫﻠﻨﻲ در آﻧﺠﺎ ﻣﺮد وﻟﻲ ﻣﻴﻞ داﺷﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ آﺷﻴﻞ‪ 542‬ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ دﻻوري دﻳﮕﺮ‪.‬‬

‫»ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺰرﮔﺎن ارﻣﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ«‬

‫‪ - 539‬ﻳﺎ اﺗﻴﻮﭘﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 540‬ﻣﻨﻈﻮر اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ priam - 541‬در ارﻣﻨﻲ ‪ periamos‬ﻳﻜﻲ از ﭘﺴﺮان ﻻﺋﻮﻣﺪون و ﺟﻮاﻧﺘﺮ از ﻫﻤﻪ آﻧﺎن‪ .‬آوازه او ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن ﺟﻬـﺖ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻨﮓ ﺗﺮوا در زﻣﺎن او رخ داد‪ ،‬او در آن زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻨﻲ ﺳﺎﻟﺨﻮرده و ﭘﻴﺮ ﺑـﻮد‪ .‬در اﻳﻠﻴـﺎد ﻫـﻮﻣﺮ آﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﭘﺮﻳﺎم ﭘﻴﺶ از ﺟﻨﮓ ﺗﺮوا ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،Achille - 542‬آﺷﻴﻞ‪ ،‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ،ashiles‬ﭘﺴﺮ ‪ Pele’e‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﻬﺮ ‪ Phthie‬در ﺗﺴﺎﻟﻲ ﺑﻮد‪ .‬از ﻃﺮف ﭘﺪر ﻧﺴﺐ‬
‫ﺑﻪ زﺋﻮس ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻴﺪ و ﻣﺎدر او رﺑﻪ اﻟﻨﻮع ﺗﺘﻴﺲ‪ ،‬دﺧﺘﺮ ‪ Oce’anos‬ﺧﺪاي اﻗﻴﺎﻧﻮس ﺑﻮد‪ .‬اﻓﺴﺎﻧﻪ او ﻳﻜﻲ از ﻏﻨﻲ ﺗﺮﻳﻦ‬
‫و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻗﺪﻳﻤﻴﺘﺮﻳﻦ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻈﻴﻢ و اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻠﻴﺎد ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻬﺮت اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫آن ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺗﺮوا ﻧﺒﻮده ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺸﻢ آﺷﻴﻞ اﻳﻦ ﺣﺎدﺛﻪ را ﻛﻪ در ﻃﻲ آن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ ﺑـﻪ وﺟـﻮد آورد‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬

‫‪١١٤‬‬
 ‫از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ‬

‫در ﺑﺎره آژداﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ‬

‫اﻳﻦ ﭼﻪ ﻋﻼﻗﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﻮچ و ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ آژداﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ}‪ {70‬داري‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﭼﺮا ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻧﺎﭘﺮورده و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﺑﻲ ﻣﻌﻨـﻲ ﭘﺎرﺳـﻲ ﺑـﻪ زﺣﻤـﺖ ﻣـﻲ اﻧـﺪازي‪،‬‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ او‪ ،‬ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاري دﻳﻮان ﺑﺮاي وي‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮاﻧﻲ در ﻏﻔﻠﺖ از ﺧﻄﺎ‬
‫و دروغ‪ ،‬ﺑﻮﺳﻪ زدن ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪ ﻫﺎ و زاده ﺷﺪن اژدﻫﺎﻳﺎن از آﻧﺠﺎ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﮔﺴﺘﺮش ﺷﺮارت‪ ،‬ﻛـﺸﺘﻦ اﻧـﺴﺎن ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺷﻜﻢ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺴﺘﻦ او ﺑﺎ ﺳﻴﻢ ﻫﺎي ﻣﺴﻲ ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﺷﺨـﺼﻲ ﻓﺮﻳـﺪن‪ 543‬ﻧـﺎم و ﺑـﺮدن وي ﺑـﻪ ﻛـﻮﻫﻲ‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ دﻣﺒﺎوﻧﺪ‪544‬؛ آﻧﮕﺎه ﺧﻮاﺑﻴﺪن ﻓﺮﻳﺪون در راه و ﻛﺸﺎن ﻛـﺸﺎن ﺑـﺮده ﺷـﺪن او ﺑـﻪ ﺗﭙـﻪ ﺑـﻪ دﺳـﺖ‬
‫ﺑﻴﻮراﺳﺐ‪ .‬ﺑﻴﺪار ﺷﺪن ﻓﺮﻳﺪون و ﺑﺮدن او ﺑﻪ ﻏﺎري و ﺑﺴﺘﻦ وي و ﻗﺮار دادن ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠـﺴﻤﻪ‬
‫اي در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻛﻪ از آن ﻫﺮاﺳﻨﺎك ﺷﺪه ﺗﺎﺑﻊ زﻧﺠﻴﺮ ﻫﺎﻳﺶ ﮔﺮدد‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ ﺧـﺎرج ﺷـﻮد و‬
‫دﻧﻴﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﭼﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي دروغ داري ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ و ﺑﻲ ﺧﺮداﻧـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ آﻳﺪ؟‬
‫آﻳﺎ اﻳﻨﻬﺎ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي روان و روﺷﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻌﺎرا” واﻗﻌﻴﺎت درﺳﺖ را در دل ﺧﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ وﻟﻲ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻲ ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم و ﻧﺎآراﺳﺘﮕﻲ‪ ،‬آراﻳﺶ و زﻳﺒﻨﺪﮔﻲ‬
‫ﺑﺒﺨﺸﻴﻢ‪ .‬ﻣﻦ ﻋﻴﻨﺎ” ﺑﺮاﻳﺖ ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﻢ؛ ﭼﻪ ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ اﻳﻨﻬﺎ داري؟ و اﻳﻦ ﭼﻪ ﺷﻮﻗﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎي‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ زﺣﻤﺘﻲ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد؟ ﻣﺎ اﻳﻦ را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺳﻦ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ ﺗﻮ و ﻧﺎﺷﻲ‬
‫از ﺗﻤﺎﻳﻼت ﺧﺎم و ﺑﻲ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﮕﺬار اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﻴﻞ ﺗﻮ را اﻧﺠﺎم داده ﺑﺎﺷﻴﻢ و آرزوﻳﺖ‬
‫را ﺑﺮآورده ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺢ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺑﻴﻮراﺳﺐ ﻣﻮﺛﻖ اﺳﺖ‬

‫اﻛﻨﻮن ﮔﻔﺘﺎر اﻓﻼﻃﻮن را ﻋﻴﻨﺎ” ﺑﻴﺎن ﻣﻲ دارم‪ » :‬آﻳﺎ ﺑﺮاي دوﺳﺘﺪار‪ ،‬ﻣ‪‬ﻦِ دﻳﮕﺮي وﺟﻮد دارد؟« زﻳـﺮا‬
‫ﻛﻪ واﻗﻌﺎ” ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻏﻴﺮ از ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺖ اﻣﻜﺎن ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﻴﻢ اﻳﻦ را ﻫـﻢ اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪ .‬زﻳﺮا آن رواﻳﺎت و اﻋﻤﺎل اﻳﺸﺎن را ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﺋﻴﻢ و ﺑﻪ واژه آﻧﻜﻪ ﺷﻨﻴﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻋـﺚ ﻣﻼﻟـﺖ‬
‫ﻣﺎ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺮوز ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﻲ ﻧﮕﺎرم و ﺑﻪ ﺑﻲ ﻣﺤﺘﻮاﻳﻲ آﻧﺎن ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم ﻣﻲ دﻫﻢ و روﻳـﺪادﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻬﻦ و ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ﺑـﺮاي آﻧﻬـﺎ را اﻳﻨـﻚ ﺗﻮﺿـﻴﺢ ﻣـﻲ دﻫـﻢ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ اﻳﻨـﺎن ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺎدي و‬

‫‪ - 543‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻓﺮﻳﺪون را ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪) he’ruden‬ﻫﺮودن( آورده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 544‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ de’mbave’nd‬آورده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١١٥‬‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪي ﺑﺮاي ﺗﻮ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻧﻔﺮت ﻣﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺎت ﺑﺪان ﻛﻪ ﻧـﻪ در ﻛﺘـﺎب ﻧﺨـﺴﺖ‬
‫ﺟﺎ دادﻳﻢ و ﻧﻪ ﺣﺘﻲ آﻧﻬﺎ را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﮕﺎرش در ﻛﺘﺎب آﺧﺮ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻣﺠـﺰا و ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﻣـﻦ اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫آژداﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ‪ ،‬ﻧﻴﺎي آﻧﺎن )ﭘﺎرﺳﻴﺎن( ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻤﺮود اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻫﺎ ﺑﺮ ﭘﻬﻨﻪ ﮔﻴﺘﻲ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ و ﺑـﺪون رﻫﺒـﺮان ﺻـﻮرت ﻧﮕﺮﻓـﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﺎﻳﺖ و ﻟﻄﻒ ﺧﺪاوﻧﺪي‪ ،‬رﻫﺒﺮان و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﺑـﻪ ﻓﺮاﺧـﻮر ﻧﻈـﻢ و ﻗﺪرﺗـﺸﺎن‬
‫ﺳﺎﻣﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ارث ﺑﺮد‪ .‬و ﻣﻦ ﻧﺎم اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺑﻴﻮراﺳﺐ را ﻛﻨﺘﺎورس ﭘﻴﻮرﻳﺪا‪ 545‬ﻣﻲ داﻧﻢ ﻛـﻪ در ﻳـﻚ‬
‫ﻣﺘﻦ ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ ام‪ .‬او ﻧﻪ آﻧﻘﺪر ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻻوري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي و ورزﻳـﺪﮔﻲ اش زﻳـﺮ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﻧﻤﺮود رﻫﺒﺮي ﻗﻮﻣﺶ را در دﺳﺖ داﺷﺖ و ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻧـﺸﺎن دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﻫﻤـﻪ ﺑﺎﻳـﺪ از زﻧـﺪﮔﻲ ﻋﻤـﻮﻣﻲ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ او ﻣﻲ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺼﻮﺻﻲ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺳﺨﻦ و ﻫﺮ ﻋﻤﻞ او آﺷﻜﺎر ﺑﻮد؛ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ را ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﻧﻤﻲ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤـﺎم رازﻫـﺎي‬
‫ﭘﻨﻬﺎن دﻟﺶ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﻲ آورد؛ و ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻜﺎن‪ ،‬ﭼﻮن روزﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺒﻬﺎ ﻧﻴﺮ ﻧﺰد او آﻣﺪ و ﺷـﺪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ او ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﭼﻮن در ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﻮد ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺷﺮارت را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﻤﺎل ﺑﻴـﺎﻣﻮزد وﻟـﻲ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﺑﺮاي او ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎﻻ ﻳﺎدآور ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮﻳﺐ ﻣﺮدم ﻋﺎدت داﺷﺖ در ﻧﻬﺎن ﻛﺎر‬
‫ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو اﻣﻜﺎن ﻓﺮاﮔﻴﺮي ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺮارت ﻛﺎﻣﻞ و اﻓﺮاﻃـﻲ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮاي اﻳـﻦ آﻣـﻮزش‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺗﻠﺨﻲ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻮﻳﺎ درد ﺳﺨﺘﻲ در ﺷﻜﻢ دارد و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺳﻴﻠﻪ اي ﺷﻔﺎ ﻧﻤﻲ ﭘـﺬﻳﺮد ﻣﮕـﺮ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺨﻦ و ﻧﺎم ﺧﻮﻓﻨﺎﻛﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﺑﺪون اﺣـﺴﺎس ﺧﻄـﺮ ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ آﻧـﺮا ﺑـﺸﻨﻮد‪ .‬و روان ﭘﻠﻴـﺪ‬
‫ﻛﺎرآزﻣﻮده ﻛﻪ از آن ﺷﺮارت ﺗﺮاوش ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺬاردن ﺳﺮ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﺑﻴﻮراﺳـﺐ در ﺧﺎﻧـﻪ و‬
‫ﻣﻴﺪان ﻫﺎ در ﮔﻮش او ﻧﺠﻮا ﻣﻲ داد و ﻓﻨﻮن ﭘﻠﻴﺪ ﺑﻪ وي ﻣﻲ آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ در ﺑﺎره او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ‬
‫ﺑﭽﻪ‪ 546‬ﺷﻴﻄﺎن ﺑﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ او اﻣﻴﺎﻟﺶ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲ داد و ﺑﻌﺪا” ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﭘﺎداش ﺑﻪ ﺧـﺎﻃﺮ آن‪ ،‬ﺷـﺎﻧﻪ اش‬
‫را ﻣﻲ ﺑﻮﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎري‪ ،‬روﻳﺶ اژدﻫﺎ ﻳﺎ ﻛﻼ” اژدﻫﺎ ﺷﺪن ﺑﻴﻮراﺳﺐ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬زﻳـﺮا او ﺑـﻪ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﺮدن ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﻴﺸﻤﺎري ﺑﺮاي دﻳﻮﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﺮدم از او ﻣﺘﻨﻔـﺮ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑـﺮاي ﺳـﺮﻛﻮﺑﻲ او‬
‫ﻫﻢ داﺳﺘﺎن ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ ﺳﻮي ﻛﻮه ﻳﺎد ﺷﺪه ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ او ﺷﺪت ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﮔـﺮوه ﻫﻤـﺮاه‬
‫وي از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ و ﻣﺘﻔﺮق ﺷﺪ؛ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ روﻳﺪاد ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺷـﺪه ﭼﻨـﺪ روز در آن ﻣﻜـﺎن ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻴﻮراﺳﺐ ﺑﺎ ﮔﺮدآوري دوﺑﺎره ﺳﭙﺎه ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺧﻮد ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﻲ ﺗـﺎزد و‬

‫‪ K’ent’avros p’yur’ida - 545‬ﻳﺎ ‪ Centaur Piurid‬اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﭘﻴﻮرﻳﺪا را ﺑﺎ ﺑﻴﻮراﺳـﺐ ﻳﻜـﺴﺎن داﻧـﺴﺘﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﻮﺟﻴﺢ ﻛﺮد؟ زﻳﺮا ﺑﺨﺶ زﻳﺮﻳﻦ ﺑﺪن ‪ Centaur‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﺳﺐ ﺑﻮد ﺣﺎل آﻧﻜـﻪ ﺑﻴﻮراﺳـﺐ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫“دارﻧﺪه ده ﻫﺰار اﺳﺐ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 546‬ﺧﻮرﻧﻲ واژه ’‪) tchut‬ﭼﻮت( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﻮﺟﻪ را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١١٦‬‬
‫زﻳﺎن ﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ وارد ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺮدم ﭘﻴﺮوز ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻴﻮراﺳﺐ را وادار ﺑـﻪ ﮔﺮﻳـﺰ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه آﻧﺎن ﺑﻪ او ﻣﻲ رﺳﻨﺪ و در ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻮه وي را ﻣﻲ ﻛﺸﻨﺪ و در ﻳﻚ ﭼـﺎه و ﮔـﻮدال ﺑـﺰرگ‬
‫ﮔﻮﮔﺮدي ﻣﻲ اﻓﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪١١٧‬‬
 ‫ﻛﺘﺎب دوم‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﺎﻧﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻣﺎ‬

‫‪1‬‬

‫اﻳﻨﻚ ﺑﺎ آﻏﺎز ﻛﺘﺎب دوم ﺧﻮد ﺑﺮاﻳﺖ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻢ ﻛﻪ در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﭼﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ و ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﺳﻜﻨﺪر ﺗﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺮد دﻻور و ﻣﻘﺪس ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ و ﻛﺎرﻫـﺎي ﻣﻤﻠـﻮ از‬
‫دﻻوري و ﺑﻲ ﺑﺎﻛﻲ‪ .‬ﺣﻜﻤﺖ و اﻧﺘﻈﺎم را ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از آﻧـﺎن )ﺑـﺎ آﻏـﺎز( از ﭘﺎدﺷـﺎه آرﺷـﺎك‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ و ﺑﺮادرش واﻏﺎرﺷﺎك ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺮ ﻣﺎ ﮔﻤﺎﺷﺖ و از دﻳﮕﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ ﻛـﻪ ﭘـﺲ از‬
‫وي اﺧﻼف او ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮروﺛﻲ آرﺷﺎك ﻛﻪ آرﺷﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ ،‬و ﻫـﺮ ﻳـﻚ از‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ دﻳﮕﺮان و ﻗﻮﻣﺸﺎن ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﻣﻲ ﻧﮕﺎرم و ﺑﻘﻴﻪ را ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﮔـﺬارم‪ .‬زﻳـﺮا آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ در‬
‫ﺑﺎره ﻣﺮدﻣﺎن دﻳﮕﺮ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺴﻴﺎري اﻓﺮاد ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﻴﻠﻴﭗ و اﻟﻤﭙﻴﺎدا‪ ،‬ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻧﻔﺮ ﭘﺲ از آﺷـﻴﻞ ﺑـﺮ ﺳﺮاﺳـﺮ‬
‫ﮔﻴﺘﻲ ﭼﻴﺮه ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻣﻲ ﻣﻴﺮد ﻟﻴﻜﻦ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ را ﺑﺮاي اﻓﺮاد زﻳﺎدي ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارده وﺻﻴﺖ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﻤﻪ آﻧﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﺳﻠﻮﻛﻴﻮس‪ 547‬ﺑﺮ ﺑﺎﺑﻞ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد و ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫را از دﻳﮕﺮان ﻏﺼﺐ ﻧﻤﻮده ﭘﺎرﺗﻴﺎن‪ 548‬را ﺑﺎ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﺰرگ ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﺧـﻮﻳﺶ در آورد و ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻴﻜــﺎﻧﻮر‪) 549‬ﻓــﺎﺗﺢ( ﻣﻠﻘــﺐ ﮔﺮدﻳــﺪ‪ .‬وي ﭘــﺲ از ﺳــﻲ ﺳــﺎل زﻣﺎﻣــﺪاري‪ ،‬ﭘﺎدﺷــﺎﻫﻲ را ﺑــﺮاي ﻓﺮزﻧــﺪش‬
‫‪551‬‬
‫آﻧﺘﻴﻮك‪ 550‬ﻛﻪ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺳﻮﺗﺮ ﺑﻮد ﺑﻪ ارث ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬او ﻧـﻮزده ﺳـﺎل )ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻛـﺮد(‪ .‬آﻧﺘﻴﻮﻛـﻮس‬

‫‪ Seleucus - 547‬ﻳﺎ ﺳﻠﻮﻛﻮس ﺳﺮدار اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻧﻴﻜـﺎﺗﻮر )‪ (Nikator‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﻓـﺎﺗﺢ ‪280-312‬‬
‫پ‪.‬م‪ (.‬ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬار ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻠﻮﻛﻲ آﺳﻴﺎ )ﭘﺲ از ﺗﺼﺮف ﺑﺎﺑﻞ در ‪ 311-312‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 548‬ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮرﻧﻲ از ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻨﺪﻳﺎن ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺳﻠﻮﻛﻮس در ﺳﺎل ‪ 304‬پ‪.‬م‪ .‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﭘﺎرﺳﻴﺎن‬
‫ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،Nik’anovr - 549‬ﻧﻴﻜﺎﻧﻮر ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻴﺮوز و ﻓﺎﺗﺢ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ و اﻳﻦ واژه در ﻧﺰد ﭼﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر دﻳﮕﺮ از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ درﺳﺖ آن ‪) nikator‬ﭘﻴﺮوز‪ ،‬ﻓﺎﺗﺢ( اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Antiochus - 550‬آﻧﺘﻴﻮﺧﻮس اول ﭘﺎدﺷﺎه ﺳـﻠﻮﻛﻲ ‪ 261-281‬پ‪.‬م‪ (.‬ﻣـﺸﻬﻮر ﺑـﻪ ﺳـﻮﺗﺮ )‪ Soter‬ﻣﻨﺠـﻲ( ﭘـﺴﺮ‬
‫ﺳﻠﻮﻛﻮس اول‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 551‬آﻧﺘﻴﻮﺧﻮس دوم ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﻮﻛﻲ )‪ 246-261‬پ‪.‬م‪ (.‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﺗﺌﻮس ‪) Theos‬ﺧﺪا(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١١٨‬‬
‫ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺗﻮس‪ 552‬ده ﺳﺎل ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﭘﺎرﺗﻴﺎن در ﺳﺎل ﻳﺎزدﻫﻢ ﺷﻮرش ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ و از زﻳـﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﺑﻴﺮون ﻣﻲ آﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳـﺎن آرﺷـﺎك دﻻور‪ 553‬ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻣـﻲ از ﻧـﮋاد اﺑـﺮاﻫﻴﻢ و از‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان ﻛﺘﻮرا‪ 554‬ﺑﻮد و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺟﺎﻣﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲ ﭘﻮﺷﺪ ﻛﻪ‪» :‬از ﺗﻮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﻠﻞ زاده ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ«‪.555‬‬

‫‪2‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎك و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ؛‬
‫ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن و دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺷﺼﺖ ﺳـﺎل ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ اﺳـﻜﻨﺪر‪ ،556‬آرﺷـﺎك دﻻور در ﺷـﻬﺮي ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﺑﻬـﻞ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻚ}‪ {71‬در ﻛﺸﻮر ﻛﻮﺷﺎﻧﻴﺎن‪ 557‬ﺑﺮ ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺟﻨﮓ ﻫﺎي ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮ ﺷـﺮق‬
‫را ﺗﺼﺮف ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن را ﻧﻴﺰ از ﺑﺎﺑﻞ ﻣﻲ راﻧﺪ‪ .‬او آﮔﺎه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ روﻣﻴﺎن ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﮔـﺸﺘﻪ ﺑـﺮ‬
‫ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻏﺮب و درﻳﺎ )ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ( و ﻣﻌﺎدن زر و ﺳﻴﻢ را از اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻴﺎن ﻏﺼﺐ ﻛﺮده ﺑـﺎ ﭘﻴـﺮوزي‬
‫ﺑﺮ ﮔﺎﻻﺗﻴﺎن‪ 558‬آﻧﺎن و ﻧﻴﺰ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آﺳﻴﺎﺋﻴﺎن را زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد در آورده اﻧﺪ‪) .‬از اﻳـﻦ رو آرﺷـﺎك( ﺑـﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺳﻔﻴﺮان ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ )روﻣﻴﺎن( ﺑﻪ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﻳﺎري ﻧﺪﻫﻨﺪ‪) ،‬و از ﺟﺎﻧـﺐ ﺧـﻮد‬
‫ﻗﻮل ﻣﻲ دﻫﺪ( ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺻﺪ آﻧﻜﺎر‪ 559‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻫﺪﻳﻪ و ﻧﻪ ﺧﺮاج ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬

‫‪.tevos - 552‬‬
‫‪ - 553‬ﺣﻜﻮﻣﺖ آرﺷﺎك ﻳﺎ اﺷﻚ در ‪)247‬ﺗﺎ ‪ 217‬پ‪.‬م‪ (.‬آﻏﺎز ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬آﮔﺎﻫﻲ ﺧﻮرﻧﻲ در ﺑـﺎره ﻣـﺮگ آﻧﺘﻴﻮﺧـﻮس‬
‫ﺗﺌﻮس و آﻏﺎز ﺣﻜﻮﻣﺖ آرﺷﺎك درﺳﺖ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﺪت ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﺘﻴﻮﺧﻮس را ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗـﺎه ﻳـﺎد ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ - 554‬ﻛﺘﻮرا ﻳﺎ ﻗﻄﻮره زن اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺳﺎرا ﺑﻮد‪) .‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .(25-1‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪» - 555‬و ﺗﺮا ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎرور ﻧﻤﺎﻳﻢ و اﻣﺖ ﻫﺎ از ﺗﻮ ﭘﺪﻳﺪ آورم و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن از ﺗﻮ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻳﻨﺪ«‪ .‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ‪) .17-6‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ - 556‬ﺧﻮرﻧﻲ ‪ 31 + 19 + 10 =60‬را در ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ آﻏﺎز ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎك را ﺳﺎل ‪ 247‬پ‪.‬م‪ .‬ﺑﺪاﻧﻴﻢ‬
‫)ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮي دﻳﮕﺮ ‪ 250‬پ‪.‬م‪) 76 ،(.‬و ﻳﺎ ‪ (73‬ﺳﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ )از ﺳﺎل ‪ .(323‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳـﻦ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ”‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻣﻴﺎن ﺳﺎل ﻣﺮگ اﺳﻜﻨﺪر ﺗﺎ آﻏﺎز ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن )‪ 323‬ﺗﺎ ‪ (311‬را ﺣﺴﺎب ﻧﻜﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻧﻴـﺰ‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ آﻏﺎز ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﻠﻮﻛﻲ را ‪ 322‬و ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﻴﺪن ﭘﺎرﺗﻴﺎن را در ‪ 260‬ﻣﻲ داﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ‪ 60‬ﺳﺎل‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪“ - 557‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﺷﺎن” اﻏﻠﺐ در ﻣﺘﻮن ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎرﻣﻲ رود و ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻣﺒﻬﻢ ﺑﻪ آﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي دﻻﻟـﺖ دارد و‬
‫ﮔﺎﻫﻲ ﻛﻮﺷﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﻫﻮن ﻫﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 558‬ﮔﺎﻻﺗﻴﺎن ﻣﺮدﻣﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮔﺎﻻﺗﻴﺎ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 25‬پ‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺗـﺼﺮف روﻣﻴـﺎن در آﻣـﺪ ‪.‬‬
‫ﻣﺮﻛﺰ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن اﻧﻜﻮرا )ﻳﺎ آﻧﻘﺮه‪ ،‬آﻧﻜﺎرا( ﻧﺎم داﺷﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 559‬ﻛﺎﻧﻜﺎر ﻣﻘﻴﺎس وزﻧﻲ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ‪ 45‬ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ” ﻣﻌﺎدل ﻳﻚ ﻗﻨﻄﺎر اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١١٩‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎل او ﺳﻲ و ﻳﻚ ﺳﺎل زﻣﺎم اﻣﻮر را در دﺳﺖ داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از او ﻓﺮزﻧﺪش آرﺗﺎﺷـﺲ‪ 560‬ﺑﻴـﺴﺖ‬
‫و ﺷﺶ ﺳﺎل ﺣﻜﻢ ﻣﻲ راﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮزﻧﺪ وي آرﺷﺎك ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺒﻴﺮ ﻣﻠﻘﺐ اﺳﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪561‬؛‬
‫ﺑﺎ دﻣﺘﺮي و آﻧﺘﻴﻜﻮﻧﻮس ﻓﺮزﻧﺪ دﻣﺘﺮي ﻣﻲ ﺟﻨﮕﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻣﻘﺪوﻧﻲ در ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻪ او ﺣﻤﻠﻪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و در‬
‫ﻧﺒﺮد ﺑﻪ اﺳﺎرت در آﻣﺪ؛ آرﺷﺎك او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده ﺑﺎ زﻧﺠﻴﺮﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﻣﻲ ﺑـﺮد؛ و‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺳﻴﺮﻳﭙﻴﻨﺪس}‪ {72‬ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ ،562‬اﻣﺎ ﺑﺮادرش آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﺳﻴﺪﻳﺎﻳﻲ‪ 563‬ﺑـﺎ آﮔـﺎﻫﻲ از‬
‫رﻓﺘﻦ آرﺷﺎك‪ ،‬ﺳﻮرﻳﻪ‪ 564‬را ﻣﺘﺼﺮف ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ آرﺷﺎك ﻫﻤﺮاه دوازده ﺑﻴﻮر ﺳـﭙﺎﻫﻲ دﮔـﺮ ﺑـﺎر ﺑـﺎز‬
‫ﻣﻲ ﮔﺮدد؛ آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﺳﺨﺖ در ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺗﻨﮕﻪ اي ﺑﺎ او روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷـﻮد و ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﻲ ﮔﺮدد و آرﺷﺎك ﺑﺮ ﻳﻚ ﺳﻮم از ﮔﻴﺘﻲ دﺳﺖ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ از )ﻛﺘﺎب( ﭼﻬﺎرم‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻫﺮودوت}‪ {73‬ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ‪،‬ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﺳﻪ ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه و آﻧﻬﺎ را اروﭘﺎ‪ ،‬ﻟﻴﺒﻴﺎ و آﺳـﻴﺎ ﻣـﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﺪ ﻛﻪ آرﺷﺎك آﻧﺮا ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﺎﻧﺪن واﻏﺎرﺷﺎك‬
‫در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬

‫آﻧﮕﺎه ﺑﺮادرش واﻏﺎرﺷﺎك را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ رﺳـﺎﻧﺪ و ﺷـﻤﺎل و ﻏـﺮب را ﻣـﺮز وي ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻣﻴﻜﻨﺪ‪ .‬او ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﻳﺎدآور ﺷﺪﻳﻢ ﻣﺮدي دﻻور و اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪ ﺑـﻮد و ﻣـﺴﺘﻘﻼ” در ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﺧﻮد ﺣﺎﻛﻢ ﺷﺪ و ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺑﻮد در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ﻧﻈﺎم ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺖ؛ ﻧﺎﺧﺎرار ﻧﺸﻴﻦ‬
‫ﻫﺎﻳﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد و ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻧﺎﺧﺎرارﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎ از ﻣﻴﺎن ﻣﺮدان ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ ﻛﻪ از ﻧـﺴﻞ ﻧﻴـﺎي‬
‫ﻣﺎ ﻫﺎﻳﻚ و دﻳﮕﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ - 560‬اﺣﺘﻤﺎﻻ” ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮرﻧﻲ اردوان ﺑﺮادر زاده آرﺷﺎك اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺮز ﺳـﺪه ﻫـﺎي ﺳـﻮم و دوم ﭘـﻴﺶ از ﻣـﻴﻼد‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬زﻳﺮا ﺑﻌﻀﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺗﻴﺮداد اول ﺑﺮادر آرﺷﺎك را ﺑﺎ او اﺷﺘﺒﺎه ﻛﺮده وﻗﺎﻳﻊ ﺳـﻠﻄﻨﺖ او را ﺑـﻪ‬
‫آرﺷﺎك ﻧﺴﺒﺖ داده اﻧﺪ‪ .‬اردوان ﭘﺴﺮ ﺗﻴﺮداد اول ﺑﻮد ﻛﻪ )‪ 214‬ﺗﺎ ‪ 196‬پ‪.‬م‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد و ﻇﺎﻫﺮا” ﺧﻮرﻧﻲ ﺗﻴﺮداد را‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎي اﺷﻚ اول ﻓﺮض ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﻛﻪ از ﺳﺎل ‪ 247‬ﺗﺎ ‪ 214‬پ‪.‬م‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺪود ‪ 33‬ﺳﺎل (‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 561‬ﺷﺎﻳﺪ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻬﺮداد اول ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ از ‪ 174‬ﺗﺎ ‪ 136‬پ‪.‬م‪ .‬ﺣﺪود ‪ 28‬ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 562‬دﻣﻴﺘﺮﻳﻮس دوم ﻧﻴﻜﺎﺗﻮر در ﺳﺎل ‪ 141‬اﺳﻴﺮ ﺷﺪ )ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ‪ 146‬ﺗﺎ ‪ 125‬پ‪.‬م‪) .(.‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 563‬آﻧﺘﻴﻮﺧﻮس ﻫﻔﺘﻢ )‪ (Antiochus VII Sidetes‬ﻳﺎ آﻧﺘﻴﻮﺧﻮس ﺳﻴﺪت ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﻮﻛﻲ )‪ 138 -129‬پ‪.‬م‪) .(.‬ا‪.‬‬
‫گ‪(.‬‬
‫‪ - 564‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت آﺳﻮرﻳﻚ ‪ Asorik‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ‪.‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ در ﺧـﺎور ﻧﺰدﻳـﻚ‪ ،‬ﻣﻴـﺎن درﻳـﺎي‬
‫ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﻪ‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬ﺻﺤﺮاي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﻪ و ﻛﻴﻠﻴﻜﻴﻪ و ﻛﻮﻣﺎﮔﻦ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ” ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫آﺷﻮر‪ .‬ﻛﺸﻮر ﺳﻮرﻳﻪ اﻣﺮوزي ﺑﺨﺸﻲ از آن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢٠‬‬
‫ﭘﺲ از ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘـﺎرﺗﻲ دﻟﻴـﺮ دﺳـﺖ ﺑـﻪ اﻧﺘﻈـﺎم و‬
‫آﺑﺎداﻧﻲ زد؛ ﭘﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﻴﻜﻲ ﻫﺎي ﺷﺎﻣﺒﺎت ﺑﺎﮔﺎرات‪ 565‬ﺳﺮدار داﻧـﺎ را ﻛـﻪ از ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺑـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﭘﺎداش داد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮروﺛﻲ ﺻـﺎﺣﺐ ﻣﻘـﺎم ﺗﺎﺟﮕـﺬاران آرﺷـﺎﮔﻮﻧﻴﺎن ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻘﺮرﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان او ﺑﻪ ﻧﺎم وي ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﻮد و اﻛﻨﻮن ﻧﺎﺧﺎرارﻧﺸﻴﻦ ﺑﺰرگ در ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺑﺸﻤﺎر ﻣـﻲ رود‪.‬‬
‫زﻳﺮا اﻳﻦ ﺑﺎﮔﺎرات ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺟﻨﮕﻬﺎي آرﺷﺎك دﻻور در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘـﺪوﻧﻴﺎن زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫در درﺑﺎر او ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺟﺎن ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﺮاي واﻏﺎرﺷﺎك در ﻃﺒﻖ اﺧﻼص ﻧﻬـﺎد‪ .‬آﻧﮕـﺎه در‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲ )ﻛﺸﻮرﻣﺎن( ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ روان ﻧﺒﻮد او را واﻟﻲ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﺑﻴﻮرﻫﺎ و ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ دﮔﺮﺑﺎر ﺗﻮﺟﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ واﻏﺎرﺷﺎك ﻣﻌﻄـﻮف ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺟﻨـﮓ او را در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭘﻮﻧﺘﻴـﺎن و ﻧﺒـﺮد‬
‫ﭘﺮﻳﻮﮔﻴﺎ و ﭘﻴﺮوزﻳﺶ را رواﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ واﻏﺎرﺷﺎك دﻟﻴﺮان ارﻣﻨﻲ را‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺮ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﺎن ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺗﺎﺧﺖ‬

‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ آرﺷﺎك در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ او ﺑﺎﺑﻞ و )ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي واﻗﻊ در ( ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي‬
‫ﺷﺮق و ﻏﺮب آﺷﻮر را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪ‪ ،‬واﻏﺎرﺷﺎك ﻧﻴﺰ از آﺗﺮﭘﺎﺗﻜﺎن و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻴﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬از ﻣـﺮدان‬
‫ﻧﺎﻣﻲ و دﻻور‪ ،‬ﺑﺎﮔﺎرات ﻳﺎد ﺷﺪه و دﻟﻴﺮان زﻳﺮ دﺳﺖ او‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎن ﻛﻨﺎره درﻳﺎ ﻛـﻪ ﻧـﮋاد ﮔﻐـﺎم و ﻛﻨﻌﺎﻧﻴـﺎن‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ واز اﺧﻼف ﺷﺎرا‪ 566‬و ﮔﻮﺷﺎر‪ 567‬و از ﻧﺰدﻳﻜـﺎن آﻧﻬـﺎ ﺳﻴـﺴﺎﻛﻴﺎن‪ 568‬و ﻛﺎدﻣﻴـﺎن‪ 569‬ﺑـﺎ ﻧﺰدﻳﻜـﺎﻧﺶ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﮔﺮد آورد و ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ” ﻧﻴﻤـﻲ از ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻣـﺎ را ﺗـﺼﺮف ﻛـﺮد‪ .‬او ﺑـﻪ ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ ﺑـﺎﻻﺗﺮ از‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﺴﺎﻣﻮر‪ 570‬و در ﺳﺎﺣﻞ ﻳﺮاﺳﺦ‪ 571‬در ﻧﺰدﻳﻚ آراﻣﺎوﻳﺮ‪ 572‬ﻛﻪ ﺑﻠﻮر ‪573‬ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد‬

‫‪shambat’- bagarat’ - 565‬‬

‫‪shara - 566‬‬
‫‪gushar - 567‬‬
‫‪sisak’ian - 568‬‬
‫‪k’admian - 569‬‬
‫‪ medsamor - 570‬ﻣﺘﺸﻜﻞ از دو ﺑﺨﺶ ‪)meds‬ﺑﺰرگ( و ‪)mor‬ﻣﺮداب( ﻣﻴﺎﻧﻮﻧﺪ ‪ a‬ﺑﺮاي اﺗﺼﺎل دو ﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﻣﻲ رود‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻌﻨﻲ اﻳﻦ واژه ﻣﺮداب ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ yeraskh - 571‬ﻳﺎ رود ارس‪ .‬اﻳﻦ رود در ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻫﺎي ﻳﺮاﺳﺦ‪ ،‬آراﻛﺲ و آراز‪ ،‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و روﻣـﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت آراﺧﺲ‪ ،‬آراﺧﻴﺲ‪ ،‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭘﺎرﺳﻲ و ﺗﺎزي و ﺗﺮﻛﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت آراز‪ ،‬ﻧﻬـﺮآراز‪ ،‬رازرس در ﮔﺮﺟـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ راﺧﺴﻲ‪ ،‬آرزي و آرس ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺎم ﻳﺮاﺳﺦ را ﻧﺎﺷﻲ از ﻧﺎم ﻳﺮاﺳﺖ ﻧـﻮه اراﻣـﺎﺋﻴﺲ ﻣـﻲ داﻧـﺪ‬
‫)ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎب ‪ .(12‬آﺟﺎرﻳﺎن ﻧﺎم آراﻛﺲ را ﻣﻨﺸﻌﺐ از اﻓﻌﺎل ﻛﻮﻓﺘﻦ و زدن ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬در زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﺧﺮوﺷﻴﺪن اﺳﺖ و در روزﮔﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎن اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﺮوﺷﻨﺪﮔﻲ رود ﺑﻪ آن ﻧﻬﺎده اﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢١‬‬
‫ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬روزﻫﺎي زﻳﺎد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ را در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬از ﻧﻈـﻢ و اﻧﺘﻈـﺎم‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫و از آﻧﺠﺎ‪) ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن را( از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻪ ﻣﺮزﻫـﺎي ﺧﺎﻏﺘﻴـﻚ}‪ {74‬ﻣـﻲ‬
‫رﺳﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻻزﻳﻜﺎﭘﻮﻧﺘﻮس‪ ،574‬ﭘﺮﻳﻮﮔﻴﺎ‪ ،575‬ﻣﺎژاك و دﻳﮕﺮان ﺑـﺎ ﻧﺎآﮔـﺎﻫﻲ از ﻧﺒﺮدﻫـﺎي آرﺷـﺎك ﭘﻴﻤـﺎن‬
‫دوﺳﺘﺎﻧﻪ اﺳﺘﻮار ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن را ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻮرﭘﻴﻮﻏﻴﻜﺲ‪ 576‬ﺑـﺎ‬
‫اﺗﺤﺎد ﺟﻨﺎﺣﻬﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ واﻏﺎرﺷﺎك آﻣﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬آﻧـﺎن در ﻧﺰدﻳـﻚ ﺗﭙـﻪ ﻗﻠـﻪ‪ -‬ﺳـﻨﮕﻲ‬
‫ﻣﺮﺗﻔﻊ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻛﻮﻟﻮﻧﻴﺎ ﻧﺎم دارد و ﺑﻪ ﻧـﺰد ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ آﻣـﺪه ﭼﻨـﺪ اﺳـﺒﺮﻳﺰ از ﻫـﻢ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻃﺮﻓﻴﻦ روزﻫﺎي ﻣﺘﻤﺎدي ﺑﻪ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﺳﻨﮕﺮﻫﺎﻳﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫ﻧﺒﺮد ﻣﻮرﭘﻴﻮﻏﻴﻜﺲ و ﻣﺮگ او در اﺛﺮ ﺿﺮﺑﻪ ﻧﻴﺰه‬

‫ﭼﻨﺪ روز ﭘﺲ از اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻣﻮاﺿﻊ‪ ،‬ﻃﺮﻓﻴﻦ ﻧﺒـﺮد را آﻏـﺎز ﻛﺮدﻧـﺪ و ﺣﻤﻠـﻪ از ﺳـﻮي ﻣـﺎ اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮرﭘﻴﻮﻏﻴﻜﺲ ﺧﻮاه ﻧﺎﺧﻮاه ﺟﺒﻬﻪ ﺳﭙﺎﻫﺶ را ﻣﺘﺸﻜﻞ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﺟـﺴﻮراﻧﻪ ﭘـﻴﺶ ﺗﺎﺧـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا او‬
‫ﻣﺮدي دﻟﻴﺮ ﺑﺎ اﻧﺪام ﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺑﺪﻧﺶ ﻧﻴﺮوي ﺷﮕﺮﻓﻲ داﺷـﺖ و ﺗﻮﺳـﻂ ﺑـﺮﻧﺞ و‬
‫آﻫﻦ ﻣﺤﻔﻮظ و ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﺎﻓﻆ ﻫﺎي ﻣﺴﻠﺢ ﻧﺨﺒﻪ اﺣﺎﻃﻪ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻟـﺬا ﻣـﺮدان دﻟﻴـﺮ و ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه ﻛﻤـﻲ از‬
‫ﺳﺮﺑﺎزان واﻏﺎرﺷﺎك را ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﻏﻠﺘﺎﻧﺪ و ﻧﻤﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﻲ ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن ﮔـﺮوه‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﺴﻠﺢ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻪ ﭘﺮﺗﺎب ﻧﻴﺰه اي ﺷﺪ زﻳﺮا دراز و ﻗـﻮي ﺑـﻮد‪،‬‬
‫ﺑﺴﺎن ﭘﺮواز ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺗﻴﺰ ﺑﺎل ﻧﻴﺰه را ﭘﺮﺗﺎب ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺮدان دﻟﻴﺮ و ﻧﺎﻣﻲ از ﻧـﺴﻞ ﻫـﺎي ﻫﺎﻳـﻚ و‬
‫ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ آﺳﻮرﺳﺘﺎن درﻧﮓ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﺿﺮب ﻧﻴﺰه آن دﻻور را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ‬
‫واداﺷﺘﻨﺪ؛ ﺑﺎ ﺟﺎري ﺷﺪن ﺟﻮﻳﻬﺎي ﺧﻮن‪ ،‬زﻣﻴﻦ را ﺑﻪ ﺳﺎن ﺳﻴﻞ ﺑﺎران آﺑﻴﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه اﻳـﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺎ ﺗﺼﺮف ﺑﻪ دﺳﺖ واﻏﺎرﺷﺎك ﺑﻪ آراﻣﺶ رﺳﻴﺪ و ﺧﻄﺮي ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺮﻃﺮف‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ armavir - 572‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ در دﺷﺖ آرارت ﻛﻨﺎر ارس ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ )ﻛﺘﺎب اول‪ ،‬ﺑﺎب ‪ (12‬آراﻣﺎﺋﻴﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺳﻂ آرﮔﻴﺸﺘﻲ اول ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﺎردورﻳﺎن ﻳﺎ آراراﺗﻴﺎن )ﻧﺎﻣﺰد ﺑﻪ اورارﺗﻮ( )‪-786‬‬
‫‪ 760‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺑﻪ ﻧﺎم آرﮔﻴﺸﺘﻲ ﻫﻴﻨﻴﻠﻲ ﻳﺎ آرﮔﻴﺸﺘﻲ ﺧﻴﻨﻴﻠﻲ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه )‪ 776‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺑﻌﺪﻫﺎ آرﻣﺎوﻳﺮ ﻧـﺎم ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و در‬
‫‪ 189‬پ‪.‬م‪ .‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ آرﺗﺎﺷﺲ ﻧﺨﺴﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ blur - 573‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﭙﻪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 574‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ ghazika‬ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 575‬ﻳﺎ ﻓﺮﻳﺠﻴﻪ ‪) .Phrygia‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ morpiughik’es - 576‬ﻳﺎ ﻣﻮر ﭘﻴﻮﻟﻴﻜﺲ ﻇﺎﻫﺮا” ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢٢‬‬
 ‫‪6‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ واﻏﺎرﺷﺎك ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﻤﺎل و ﻏﺮب ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪ‬

‫واﻏﺎرﺷﺎك ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺎژاك‪ ،‬ﭘﻮﻧﺘﻴﺎن و ﻳﮕﺮﻳﺎن}‪ {75‬را ﺳﺮ و ﺳـﺎﻣﺎن داده از‬
‫داﻣﻨﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎي ﭘﺎرﺧﺎر‪ 577‬و از ﻣﻴﺎن ﺗﺎﻳﻚ‪ 578‬ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻬﺎي ﭘﺮ ﺟﻨﮕﻞ‪ ،‬ﻣﺮﻃﻮب‪ ،‬ﻣﻪ آﻟﻮد و‬
‫ﭘﺮ ﺧﺰه ﻣﻲ رود‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ و ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﮔﺮﻣﺴﻴﺮ را ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺶ ﻣﺘﻌﺎدل ﻣﻲ ﺳﺎزد}‪ {76‬و ﺑﺮاي ﻣﻮاﻗﻌﻲ ﻛﻪ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎل ﺑـﺮود‪ ،‬در آﻧﺠـﺎ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻫﻬـﺎي‬
‫ﻳﻴﻼﻗﻲ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬دو دﺷﺖ ﻫﻤﻮار ﺟﻨﮕﻠﻲ را ﺑﻪ رﻏﻢ ﻛﻮﻫﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪ دو ﺳﺘﻮرﮔﺎه و ﭼﻨﺪ ﻧﺨﺠﻴﺮﮔﺎه ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻛﺮده ﮔﺮﻣﻲ ﻛﻮغ‪ 579‬را ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎﻏﻬﺎ و ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﻬﺎ ﺗﻌﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻣﻔﺼﻞ‬
‫و روﺷﻦ در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻋﺰﻳﺰ اﺣﺘﻴﺎط و وﺳﻮاس ﻓﺮاوان دارم ﻟﺬا ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷـﻴﻮه و ﺳـﺒﻚ‬
‫ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻫﺎ را ﺑﻪ درﺳﺘﻲ ﻳﺎد ﻛﺮدم ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ دوﺳﺘﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ ﻧﮕﺴﻠﺪ‪.‬‬
‫او در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﻮم وﺣﺸﻲ ﻛﻮچ ﻧﺸﻴﻦ را ﻓﺮاﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ در دﺷـﺖ ﺷـﻤﺎﻟﻲ و در داﻣﻨـﻪ ﻛـﻮه ﺑـﺰرگ‬
‫ﻓﻘﻘﺎز‪ ،‬در ﺟﻠﮕﻪ ﻫﺎ و دره ﻫﺎي ﻃﻮﻳﻞ و ژرﻓﻲ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻛﻮه ﺗﺎ دﻫﺎﻧﻪ دﺷﺖ ﺑﺰرگ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .580‬او ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ راﻫﺰﻧﻲ را ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺎن را‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎزﻧﺪ و از ﻓﺮﻣﺎن و ﺧﺮاﺟﮕﺰاري درﺑﺎر اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ ﺗﺎ دﮔﺮﺑﺎر آﻧﺎن را ﺑﺒﻴﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﻈـﺎﻣﻲ زﻳﺒـﺎ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎﻧﻲ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ ﻟﺬا ﺑﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻦ ﻣﺮدان و ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﺎن داﻧـﺎ از ﺳـﻮي ﺧـﻮﻳﺶ‪،‬‬
‫آﻧﺎن را رﻫﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ آزاد ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻧﺒﻮﻫﻲ ﻛﻪ از ﻏﺮب ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬راﻫﻲ ﻧﻮاﺣﻲ ﭘﺮﻋﻠﻒ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺳﺎﻣﺎن ﺷﺎرا‪ 581‬ﻣﻲ ﮔﺮدد ﻛﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن آﻧﺠﺎ را آﻧﭙﺎﻳﺖ‪ 582‬ﻳﺎ ﺑﺎﺳﻴﺎن ﻋﻠﻴﺎ‪ 583‬ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ اﻣﺎ‬

‫‪ p’arxar - 577‬ﻧﺎم روﺳﺘﺎﻳﻲ در اﺳﺘﺎن ﺗﺎﻳﻚ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ )ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺰرگ( در اﺑﺘﺪا ﺷﻬﺮي ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ ﺗﺮك ﻧﺸﻴﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ t’ayk - 578‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﭘﺎﻧﺰده ﮔﺎﻧﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﻛﻪ ﻛﻼ” در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﻗـﺮار‬
‫داﺷﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ k’ogh - 579‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن ﺗﺎﻳﻚ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﺎ دژي ﻫﻤﻨﺎم‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪789‬م‪ .‬ﺷﺎﻫﺰاده‬
‫ﺷﺎﭘﻮه آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ ﺑﺮ ﺳﭙﺎه ﺗﺎزﻳﺎن ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 580‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ اﻗﻮام وﺣﺸﻲ در ﺷﻤﺎل ﻗﻔﻘﺎز اﺷﺎره دارد و در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﻈﻮر او ﺑﻠﻐﺎرﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ shara - 581‬ﻳﻜﻲ از ‪ 20‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ و دﺷﺖ ﺷﻴﺮاك از ﻧﺎم ﺷﺎراي‬
‫ﭘﺮﺧﻮر اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎن اﻣﺮوز‪ ،‬ﻧﺎم ﺷﻴﺮاك ﺑﺎ ﻗﻮم ﺳﻮﻣﺮي ﺳﻴﺮاﻛﻴﺎن ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬ﺑﺮ اﻳـﻦ ﻧﺎﺣﻴـﻪ‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎ” ﺧﺎﻧﺪان ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن و ﺳﭙﺲ ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراري دﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن و ﺳﺎﻫﺎروﻧﻲ ﭼﻴﺮه ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢٣‬‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻬﺎﺟﺮت ووﻧﺪ ﺳﺮدار}‪ {77‬ﺑﻠﻐﺎر‪ 584‬ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم او واﻧﺎﻧـﺪ‪ 585‬ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬
‫ﺷﺪ و ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ روﺳﺘﺎﻫﺎي آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮادران و ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن او ﻧﺎم ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻮا رو ﺑﻪ ﺳﺮدي ﻧﻬﺎد و ﺑﺎد و ﺑﻮران ﺷﺪﻳﺪ وزﻳﺪن ﮔﺮﻓﺖ او از آﻧﺠﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻜﺎن ﻛﺮد‬
‫و ﺑﻪ دﺷﺖ ﭘﻬﻨﺎور آﻣـﺪ و در ﻣﺤﻠـﻲ از ﺳـﺎﺣﻞ ﻣﺘـﺴﺎﻣﻮري‪ 586‬اﺗـﺮاق ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ رودﺧﺎﻧـﻪ ﺑـﺰرگ‪ 587‬ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از درﻳﺎﭼﻪ ﺷﻤﺎل‪ 588‬ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻣﺘﺴﺎﻣﻮري ﻣﻲ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﺑﻪ ﻧﻈـﻢ‬
‫در آوردن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ و ﮔﻤﺎﺷﺘﻦ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧـﻮد‪ ،‬ﻛﻠﻴـﻪ ﺑﺰرﮔـﺎن را ﻫﻤـﺮاه ﺧـﻮﻳﺶ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ راﻫﻲ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ‪ 589‬ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫در ﺑﺎره ﺳﺎزﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري‬
‫ﻧﺎﺧﺎرار ﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎ و ﻧﺤﻮه اداره آﻧﻬﺎ‬

‫اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺰرگ و ﻣﻤﻠﻮ از روﻳﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮﺛﻖ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻔﺼﻞ و ﺷﻴﻮا اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ زﻳﺎدي در ﺑﺎره ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎ‪ ،‬اﻗﻮام‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎ و ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻛﻠـﻲ ﺗﺮﺗﻴﺒـﺎت و ﻧﻈـﺎم‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و ﻧﻴﺰ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن‪ ،‬ﺳﺮداران‪ ،‬واﻟﻴﺎن ﻧﻮاﺣﻲ و ﻏﻴﺮه وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﭘﻴﺶ از ﻫﺮ ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎج و ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ را ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲ ﺑﺨـﺸﺪ و ﺑﺎﮔـﺎرات ﻧـﺎم را ﻛـﻪ از‬
‫ﻧﮋاد ﻳﻬﻮد ﺑﻮد از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮي از راي ﺷﺎه و ﻳﺎري دادن ﺑﻪ وي‪ ،‬ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻗﺮار ﻣـﻲ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﻓﺎداري و دﻻورﻳﺶ‪ ،‬ﻟﻘﺐ “رﻫﺒﺮ ﻗﻮم” ﻳﺎد ﺷﺪه را ﺑﻪ او اﻋﻄﺎ ﻛـﺮده اﺟـﺎزه ﻣـﻲ‬

‫‪ anpayt’ - 582‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺑﻲ ﭼﻮب” )‪ = an‬ﺑﻲ ‪ = payt’+‬ﭼﻮب(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ verin- basyan - 583‬ﺑﺎﺳﻴﺎن ﻳﺎ ﺑﺎﺳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات‪ .‬در ﻗﺪﻳﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻧﺎﺣﻴﻪ واﻧﺎﻧﺪ ﻧﻴﺰ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﻓﺌﻮداﻟﻬﺎ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ واﻧﺎﻧﺪ و ﺑﺎﺳﻦ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري وردوﻧـﻲ ‪ vorduni‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﺑﻪ دﺳﺖ رﻗﺒﺎي ﺧﻮد از ﻣﻴﺎن رﻓﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪bulghar- ve’ghe’ndur- vund - 584‬‬
‫‪ vanand - 585‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻮاﺣﻲ ﻗﺎرص و ﺳﺎرﻳﻘﺎﻣﻴﺶ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳـﺖ‪ .‬داراي آب و‬
‫ﻫﻮاي ﻣﻄﺒﻮع ﺑﻮده داراي زﻣﺴﺘﺎن ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮد ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻮاده اﺷﺮاﻓﻲ ﻫﻤﻨﺎم در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ راﻧﺪ اﻣﺎ ﭘﺲ از‬
‫ﺳﺪه ﻫﺸﺘﻢ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 961‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻗﺎرص و واﻧﺎﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻮﺷﻎ ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ )ﺑـﺮادر‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮت ﺳﻮم ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ( ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاري ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ medsamori - 586‬ﻳﺎ رودﺳﻴﺎه‪ ،‬ﻳﻜﻲ از رودﻫﺎي روان در دﺷﺖ آرارات‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 587‬ﻣﻨﻈﻮر رود ارس اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 588‬ﻣﻨﻈﻮر درﻳﺎﭼﻪ ﭼﻠﺪر ‪ che’lde’r‬اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 589‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ medsbin‬ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ )ﻛﻪ ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ آن اﺳﺖ( و آن ﺷﻬﺮي ﺑـﻮد در ﺑـﻴﻦ اﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ‬
‫)ﻣﻴﺎﻧﺮودان( ﺳﺮ راه ﻣﻮﺻﻞ ﺑﻪ ﺷﺎم و ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﺷﻬﺮ و ﺳﻨﺠﺎر ﻧﻪ ﻓﺮﺳﺦ راه ﺑﻮد‪ .‬در زﻣﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻴﮕﺪوﻧﻴﺎ ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ ﺟﺰء ﻗﻠﻤﺮو ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢٤‬‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺎج ﺷﺎﻫﻲ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻟﻘﺐ ﺗﺎﺟﮕﺬار و ﺳﭙﺲ اﺳـﺒﺪ}‪ {79‬ﻣﻔﺘﺨـﺮ ﮔـﺮدد و ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫آﻣﺪ و ﺷﺪ در درﺑﺎر و ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻮﺑﻨﺪي ﺑﺎ ﺳﻪ ﻻﻳﻪ ﻣﺮوارﻳﺪ رﻳﺰ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻪ زر و ﮔﻮﻫﺮ ﺑﺮ ﺧﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دزرس}‪ {80‬از دودﻣﺎن ﻛﻨﻌﺎﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﭘﻮﺷﺎك ﮔﻤﺎرده ﻧﻤﻲ داﻧﻢ ﺑﻪ ﭼـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻗـﻮم او را‬
‫ﮔﻨﺘﻮﻧﻲ‪ 590‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺮداﻧﻲ دﻟﻴﺮ و ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻧﻴﺰه دار و ﺷﻤﺸﻴﺮزن را از ﻗـﻮم ﻫﺎﻳﻜـﺎزن ﺧـﻮر‪ 591‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻣﺴﻠﺢ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻣﺮدي دﻟﻴﺮو ﻧﻴﻜﻮ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻣﺎﻏﺨـﺎز‪ 592‬را ﺑـﻪ ﭘﻴـﺸﻮاﻳﻲ‬
‫ﻧﺎﺧﺎرار ﻧﺸﻴﻦ آﻧﺎن ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻫﻤﺎن ﻧـﺎم ﻧﺨـﺴﺖ ﻗـﻮم را ﻣﺤﻔـﻮظ ﻣـﻲ دارد}‪ .{81‬اﻣـﺎ ﻣـﺴﺌﻮﻟﻴﺖ‬
‫ﺷﻜﺎرﮔﺎﻫﻬﺎي درﺑﺎر را ﺑﻪ دات‪ 593‬ﻛﻪ از اوﻻد ﮔﺎرﻧﻴﻚ‪ 594‬و از ﺗﺒﺎر ﮔﻐﺎم‪ 595‬ﺑﻮد ﻣﻲ ﺳـﭙﺎرد‪ .‬او ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪي ﺷﺪ ﺑﻪ ﻧﺎم وارژ‪ 596‬ﻛﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧـﺎم او ﻧﺎﻣﮕـﺬاري ﮔﺮدﻳـﺪ وﻟـﻲ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑﻌـﺪﻫﺎ در زﻣـﺎن‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﺎﺑﺎغ‪ 597‬ﻧﺎﻣﻲ را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ رﻣـﻪ ﻫـﺎي اﺳـﺐ ﻣـﻲ ﮔﻤـﺎرد اﻣـﺎ آﺑـﻞ‪ 598‬را‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ﮔﺎه ﻫﺎ‪ {82‬و اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﻏﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؛ روﺳﺘﺎﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ آﻧـﺎن اﻫـﺪا ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﺑـﻪ ﻧـﺎم آﻧﻬـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻧﺎﺧﺎرار ﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎي آﺑﻐﻴﺎن‪ 599‬و ﮔﺎﺑﻐﻴﺎن‪ 600‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ ،ge’ntuni - 590‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ آﻧﺎن ‪ 300‬ﺳﻮاره ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﻣﻘـﺎم‬
‫‪ 21‬را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻴﮓ ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪hayk’azn-khor - 591‬‬
‫‪ magh-khaz - 592‬ﻣﺄﺧﻮذ از واژه ﻣﺎﻏﺨﺎز ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن درﺑﺎر‪) .‬ا‪ .‬گ‪. (.‬‬
‫‪ dat’ - 593‬ﻣﺎﺧﻮذ از واژه ‪ dat‬ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ داد‪ ،‬ﺧﺮاج‪ ،‬ﭘﻴﺸﻜﺶ‪ ،‬دﻫﺶ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ gar’nik’ - 594‬ﻣﺎﺧﻮذ از واژه ‪) gar’n‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ( ﺑﻪ ﻋﻼوه ﭘﺴﻮﻧﺪ ’‪) .ik‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ gegham - 595‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎب ‪) .5‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ varzh -596‬ﺧﻮرﻧﻲ در ﻛﺘﺎب دوم ﺑﺎب ‪ 11‬او را واراژ ‪ varazh‬و ﻗﻮﻣﺶ را واراژﻧﻮﻧﻲ‪ varazhnuni‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪(.‬‬
‫‪gabagh - 597‬‬
‫‪ abel - 598‬ﻳﺎ ﻫﺎﺑﻴﻞ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ abeghian - 599‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﻛﻪ در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ درﺑﺎر )ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺳـﺎﻫﺎك ﭘـﺎرﺗﻮ( دو ﻣﻨـﺼﺐ ﺑـﻪ ﺧـﻮد‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻣﻲ دادﻧﺪ )ﮔﺎه ‪ 27‬و ‪ .(36‬ﺳﭙﺎه آﻧﺎن ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 300‬ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن از ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﻣﻴﻼدي ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪.‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ آﺑﻐﻴﺎﻧﻚ واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﺳﺎردوري دوم‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﻠﺴﻠﻪ آراراﺗﻴﺎن )ﻧﺎﻣﺰد ﺑﻪ اورارﺗﻮ( ﺑﻪ ﺻﻮرت آﺑﻴﻠﻴﺎﻧﻴﺨﻲ از آن ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎﻳﻲ در ﺳـﻤﺖ‬
‫ﭼﭗ رود ارس ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ آﻧﺠﺎ ﻣﮋﻧﮕﺮد’‪ me’zhe’nk’ert‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ gabeghian - 600‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ‪ ،‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ درﺑﺎري ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ ﻣﻘﺎم ‪ 26‬را داﺷﺘﻨﺪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ‪ 300‬ﺳﻮاره‬
‫ﻧﻈﺎم در ﺳﭙﺎه ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺗﺎ ﺳﺪه ﻧﻬﻢ ﻣﻴﻼدي در ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﮔﺎﺑﻐﻴﺎﻧﻚ واﻗﻊ‬
‫در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺎﻏﺰوان ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺗﻄﺎﺑﻖ دارد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢٥‬‬
‫اﻣﺎ آرزروﻧﻴﺎن‪ 601‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ}‪ {83‬ﻧﻪ آرزروﻧﻲ ﻛﻪ آرزﻳﻮوﻧﻲ‪ 602‬ﻫـﺴﺘﻨﺪ زﻳـﺮا در ﻧـﺰد او)ﭘﺎدﺷـﺎه(‬
‫ﺷﺎﻫﻴﻦ ﺣﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻴﻬﻮده ﮔﻮﻳﻲ ﻫﺎي اﻓـﺴﺎﻧﻪ اي را ﻛـﻪ در ﻫﺎداﻣـﺎﮔﺮد‪ 603‬ﺗﻌﺮﻳـﻒ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ‬
‫ﻧﺎدﻳﺪه ﻣﻲ ﮔﻴﺮم‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آﻧﻬﺎ ﮔﻮﻳـﺎ ﺑـﺎران و آﻓﺘـﺎب ﻣـﺎﻧﻊ ﺧﻮاﺑﻴـﺪن ﻛـﻮدك ﺷـﺪه ﭘﺮﻧـﺪه اي ﺑـﺮ روي‬
‫ﻛﻮدك ﺑﻲ ﺣﺎل ﺳﺎﻳﺒﺎن ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻨﻮﻧﻴﺎن‪ 604‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﮔﻴﻨﻴﻮﻧﻲ‪ 605‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺎر ﺗﻬﻴـﻪ ﻣـﺸﺮوﺑﺎت‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﺎﺷﺎه را در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺷﻐﻞ و ﻧﺎم آﻧﺎن ﺑﻄﻮر ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰي ﺑﺮاﺑﺮ ﺷـﺪ زﻳـﺮا آن ﻛـﻪ ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه از ﺷـﺮاﺑﻬﺎي ﺧﻮﺷـﻤﺰه و ﻋـﺎﻟﻲ ﻣـﺸﺮوب ﺗﻬﻴـﻪ ﻣـﻲ ﻛـﺮد ﻧـﺎﻣﺶ ﮔـﻴﻦ‪ 606‬ﺑـﻮد و واﻏﺎرﺷـﺎك ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻮﺷﻨﻮدي وي را در ﺷﻤﺎر ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراري ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ و اﻳﻦ دو ﺧﺎﻧﺪان آرزروﻧﻲ و ﮔﻨﻮﻧﻲ از‬
‫اﺧﻼف ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪608‬‬ ‫‪607‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﺳﭙﺎﻧﺪوﻧﻴﺎن را ﺑﺮ ﻛﺸﺘﺎرﮔﺎه ﻫﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻫﺎووﻧﻴـﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﺑﺎزﺑﺮ و ﺑﺎز ﮔﻴﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در ﺟﻨﮕﻞ ﻫﺎ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﺮا ﻳﺎوه ﮔﻮ ﻧﺸﻤﺎري ﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬دزﻳﻮﻧﺎﻛﺎن‪ 609‬را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﺧﻮد ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺼﺐ اﺷﺮاﻓﻲ و از ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن زﻳﺴﺘﮕﺎه ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺑﺮف ﺑ‪‬ﺮان ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد‪.‬‬

‫‪ ardse’runi - 601‬ﺷﺮح آﻧﺎن ﭘﻴﺸﺘﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ ardsivuni - 602‬ﺑﺨﺶ اول ‪ ardsiv‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎز ﻳﺎ ﺷﺎﻫﻴﻦ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،hadamak’ert’ - 603‬آداﻣﺎﮔﺮد‪ ،‬ﺷﻬﺮي در اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﻣﺮﻛﺰ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ و ﻣـﺬﻫﺒﻲ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان آرزروﻧﻲ‪ ،‬از ﺳﺪه ‪11‬م‪ .‬ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل ﺧﻮد را ﺑﺘﺪرﻳﺞ از دﺳﺖ داد و ﺑﻪ روﺳﺘﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﺷﻜﻠﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ ge’nuni - 604‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري در روزﮔﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ .‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ درﺑﺎر ﻣﻘﺎم ﻫﻔﺪﻫﻢ و‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ از ‪ 500‬ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن ﻧﻮاﺣﻲ آرﺑﺮان ‪ arveran‬و آﻏﻴﻮﻳﺪ’‪ aghiovit‬ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ .Giniuni - 605‬در ارﻣﻨﻲ ‪ gini‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺮاب اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪gin - 606‬‬
‫‪ Sp’anduni - 607‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ .‬ﻧﺎم اﻳﻨﺎن از ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺷﺪه اﺳﭙﺎﻧﺪارات اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﻛﺎﻣﺴﺎرﻛﺎن راﻳﺞ ﺑﻮد‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ﻳﺎدآوري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﺎم ‪ sp’and‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﺸﺘﺎر‪ ،‬ذﺑﺢ و‬
‫ﻗﺘﻞ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻴﻜﻮﻏﺎﻳﻮس آدوﻧﺘﺲ آﻧﻬﺎ از اﺧﻼف ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬آﻧـﺎن داراي ﺳـﭙﺎه ‪ 300‬ﻧﻔـﺮي ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫)ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم( و ﮔﺎه ‪ 51‬درﺑﺎر ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ havuni - 608‬ﻳﺎ ‪ havnuni‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري‪ .‬ﺻـﺎﺣﺐ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎوﻧﻮﻧﻴـﻚ ‪ havnunik‬در اﺳـﺘﺎن آﻳـﺮارات‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻧﺎم آﻧﺎن ﺑﺎ ‪ abaeni‬در اﻟﻮاح ﻣﻴﺨﻲ زﺑﺎن ﻫﻮري دوران ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ آراراﺗﻴـﺎن ﻳـﺎ‬
‫اورارﺗﻮ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺳﭙﺎه ‪ 300‬ﻧﻔﺮي داﺷﺘﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 55‬در درﺑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ‪ hav‬در‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺮغ و ﻣﺎﻛﻴﺎن اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ dzyunak’an - 609‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 43‬در درﺑﺎر ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧـﺎن ﺑﻨﺎﺑـﻪ ﻧﻈـﺮ‬
‫آدوﻧﺘﺲ در داﻣﻨﻪ ﻫﺎي ﻛﻮه آراﻛﺎﺗﺲ و در ﻫﻤﺴﺎﻳﮕﻲ ﮔﻨﺘﻮﻧﻴﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺎه آﻧﺎن ﺷﺎﻣﻞ ‪ 300‬ﻧﻔﺮ ﺳـﻮاره ﻧﻈـﺎم‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدآوري اﺳﺖ ﻛﻪ دزﻳﻮن ‪ dzyun‬در ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺮف اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢٦‬‬
‫و در درﺑﺎر ﭼﻬﺎر ﻫﻨﮓ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻫﺮ ﻳﻚ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻳﻚ ﺑﻴﻮر ﻣﺮد ﻣﺴﻠﺢ از ﻫﻤﺎن ﻧﺴﻞ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ از اﺻﻞ ﻧﻴﺎي ﻣﺎ ﻫﺎﻳﻚ ﺑﻮده وﺳﺘﺎن‪ 610‬اﺻﻠﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ و ﮔﻬﮕـﺎه روﺳـﺘﺎﻫﺎ و‬
‫دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎﻳﻲ را از ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﺑﻪ ارث ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﺧﻴﺮا” در زﻣـﺎن ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﭘﺎرﺳـﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻨﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻨﮕﻬﺎي دﻳﮕﺮي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ وﺳﺘﺎن ﻣﻠﻘﺐ ﮔﺸﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻲ داﻧﻢ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ زوال ﻗـﻮم‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻳﺎ در اﺛﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ و ﭘﺎﻳﺪاري ﺑﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮم را ﻛﻨﺎر ﻧﻬـﺎده ﺑـﻪ ﺟـﺎي آن ﻫﻨﮕﻬـﺎي دﻳﮕـﺮي ﺑﻨـﺎم‬
‫درﺑﺎري ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ؟ ﻟﻴﻜﻦ اوﻟﻲ ﺑﻲ ﺷﻚ از دودﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻛﻨﻮن در ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﻮدﻧﺪ‪ .‬و ﺳﭙﺪﺳﻮل‪ 611‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ}‪ .{84‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ اﻓـﺮادي از اﻳـﻦ ﻗـﻮم را‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻫﺎﻳﺮ‪ 612‬را}‪ {85‬ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ از آﺗﺮﭘﺎﺗﻜﺎن ﺗﺎ ﭼﻮاش‪ 613‬و ﻧﺨﺠﻮان ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮوري آﻧﺎن ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻨﻜﻪ داﺳﺘﺎن او ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﻛﺠﺎ رخ داد ﻣﺤﻔﻮظ ﻧﻴـﺴﺖ و ﻣـﻦ ﻫـﻢ ﻧﻤـﻲ‬
‫داﻧﻢ‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ از دودﻣﺎن‬
‫آژداﻫﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎد‬

‫ﭘﺲ از ﺳﺮ و ﺳﺎﻣﺎن ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ را از ﻗﻮم آژداﻫﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ﻣـﺎد ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻣﻮراﺗﺴﻴﺎن‪ 614‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ زﻳﺮا ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن اﻳﻦ ﻗﻮم را ﻧﻪ ﺳﺮور ﻣﻮراﺗﺴﻴﺎن ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺮور ﻣﺎدﻳﺎن ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎﻧﺸﺎن از ﻣﺎد ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ وي واﮔـﺬار‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ از ﺳﻮي ﺷﺮق در ﺳﺎﻣﺎن ﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ زﺑﺎن دو واﻟﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺑﻴﻮر ﻣـﺮد از اﻗـﻮام ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﻫﺎي ﻛﻬﻦ ﺳﻴﺴﺎﻛﻴﺎن‪ 615‬و اﺧﻼف ﻛﺎدﻣﻮس‪ 616‬ﻣﻲ ﮔﻤـﺎرد ﻛـﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎﻳـﺸﺎن را در ﻳﻜـﻲ از ﺑﺎﺑﻬـﺎي ﭘﻴـﺸﻴﻦ‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻤﺎن ﻳﺎدآور ﮔﺸﺘﻪ اﻳﻢ‪.617‬‬

‫‪ vostan - 610‬در ﭘﻬﻠﻮي ‪ ostan‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻠﻚ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و اﻳﺎﻟﺖ‪ .‬در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﺷﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺘﻌﻠﻖ‬
‫ﺑﻪ درﺑﺎر و اﻣﻼك ﻧﺎﺧﺎراري ﺑﻮد ‪.‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و ﺷﻬﺮ ﻋﻤﺪه و ﻣﺮﻛﺰي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “از ﻧﺴﻞ و ﻧﮋاد ﺧﺎﻧﺪان ﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬اﺷﺮاﻓﻲ واﻻﻣﻘﺎم” اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪sepedsul - 611‬‬
‫‪hayr - 612‬‬
‫‪ tche’vash - 613‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ﻛﻪ ﺧﻮدﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ در ﺣﻮاﻟﻲ درﻳﺎﭼﻪ وان ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ muratsian - 614‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻛﻬﻦ‪ .‬ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻳﺮواﻧﺪوﻧﻲ )ﺳﺪه ﻫﺎي ‪ 3‬و ‪ 2‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﻬﻨﺎوري در ﺣﻮاﻟﻲ وادي رود ارس‪ ،‬ﻧﺨﺠﻮان‪ ،‬ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺎد )اﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﻴﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن واﻳﺮان(‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه‬
‫‪ 69‬در درﺑﺎر اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ داراي ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ‪ 300‬ﻧﻔﺮ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،sisak’ian - 615‬ﺳﻴﺴﺎك ﻃﺒﻖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﺮار دارد‪ :‬ﻫﺎﻳﻚ‪ ،‬آراﻣﺎﻧﻴﺎك‪ ،‬آراﻣﺎﻳﻴﺲ‪ ،‬آﻣﺎﺳـﻴﺎ‪،‬‬
‫ﮔﻐﺎم‪ ،‬ﺳﻴﺴﺎك‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢٧‬‬
‫ﭘﺲ از آن )واﻏﺎرﺷﺎك( آران‪ 618‬را ﻛﻪ ﻣﺮدي ﻧﺎﻣﺪار و ﻫﻮﺷﻤﻨﺪ و ﺑﺎﻓﺮاﺳﺖ ﺑﻮد )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮزﺑﺎن(‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ و ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻤﺎل ﺷﺮق در ﻃﻮل رود ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ ﻛﻮر‪ 619‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد و از‬
‫دﺷﺖ ﺑﺰرگ ﻣﻲ ﮔﺬرد‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺪان ﻛﻪ ﻣﺎ در ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮاﻣـﻮش ﻛـﺮدﻳﻢ اﻳـﻦ دودﻣـﺎن‬
‫ﺑﺰرگ و ﻧﺎﻣﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻗﻮم ﺳﻴﺴﺎك را ذﻛﺮ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ ﻛﻪ دﺷﺖ آﻏﻮان‪ 620‬و ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ اﻳـﻦ دﺷـﺖ را‬
‫از رود ﻳﺮاﺳﺦ ‪ 621‬ﺗﺎ دژ ﻫﻨﺎراﮔﺮد‪ 622‬ﺑﻪ ارث ﺑﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ اﺧﻼق ﻧﻴﻚ او آﻏﻮاﻧﻚ ﻧـﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ وي آﻏﻮ‪ 623‬ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬و اﻳﻦ آران ﻧﺎﻣـﺪار و دﻟﻴـﺮ ﻧﻴـﺰ از ﻧـﺴﻞ )ﺳﻴـﺴﺎك( ﺑـﻮد ﻛـﻪ از‬
‫ﺟﺎﻧﺐ واﻏﺎرﺷﺎك ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺮزﺑﺎن ﺑﻴﻮرﺑﺪ‪ 624‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺸﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛـﻪ اوﺗﻴـﺎن‪ 625‬و ﺷـﺎﻫﺰاده‬
‫ﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎي ﮔﺎردﻣﺎﻧﻴﺎن‪ ،626‬ﺳﺎودﻳﺎن‪ 627‬و ﮔﺎرﮔﺎرﻳﺎن‪ 628‬از ﻓﺮزﻧﺪان او ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ - 616‬ﻛﺎرﻣﻮس از ﻧﻮه ﻫﺎي ﻫﺎﻳﻚ و ﻓﺮزﻧﺪ آراﻣﺎﻧﻴﺎك‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 617‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎب ‪.12‬‬
‫‪ - 618‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺎم ﺳﺮزﻣﻴﻦ اران ﻳﺎ آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ )در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮﻗﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺟﻤﻬﻮري ﻛﻨﻮﻧﻲ “آذرﺑﺎﻳﺠﺎن”(‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺎم آران از ﻧﮋاد ﻫﺎﻳﻚ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺰﻣﻴﻦ در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻴﺎن رودﻫﺎي ﺧﺎﭼﻦ و ﺗﺮﺗﻮ واﻗﻊ ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪(.‬‬
‫‪ - 619‬ﻛﻮر ﻳﺎ ﻛﻮرا رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﻗﻔﻘﺎز‪) .‬ا‪ .‬گ‪. (.‬‬
‫‪ - 620‬آﻏﻮان ﻳﺎ آﻏﻮاﻧﻚ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ار‪‬ان ﻳﺎ آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﺟﻤﻬﻮري آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪(.‬‬
‫‪ - 621‬رود ارس‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ hnarak’ert’ - 622‬ﻳﺎ ’‪ hunarak’ert‬دژ و ﺷﻬﺮي در ﺳﺎﺣﻞ رود ﺧﺮام در ﻣﺮز ﻣﻴﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬وﻳﺮك و‬
‫آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ aghu - 623‬در زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﻧﻴﻚ‪ ،‬دﻟﭙﺬﻳﺮ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 624‬ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮرﻧﻲ از ﺑﻴﻮرﺑﺪ )ﺑﻴﻮر ﭘﻬﻠﻮي ‪= bevar‬ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺎد‪ ،‬ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ‪ ،‬ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ‪ .‬و ﺑﺪ‪ ،‬ﭘﻬﻠـﻮي ‪= pat‬ﺑـﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺮور‪ ،‬ﺑﺰرگ‪ ،‬رﺋﻴﺲ( رﺋﻴﺲ و ﺑﺰرگ ﻫﺰاران ﻧﻔﺮ ﻳﺎ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 625‬ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ اوﺗﻲ ﻳﺎ اوﺗﻴﻚ )‪ (ut’ik‬اﺳﺘﺎن دوازدﻫﻢ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 626‬اﻫﺎﻟﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﮔﺎردﻣﺎن از اﺳﺘﺎن اوﺗﻴﻚ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ﮔﺎردﻣﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 23‬و ﺳﭙﺎه ﻳﻚ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي‪.‬‬
‫)ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ (dsavdiatsik) dsavdian - 627‬ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺳﺎودك ‪ dsavdek‬ﻳﺎ ‪) zavdek‬ﻻﺗﻴﻦ ‪ (Zabdiccena‬ﻛـﻪ‬
‫از ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻨﻮﺑﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ در ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ارﻣﻦ ﻣﻴﺎن رود دﺟﻠﻪ و رﺷﺘﻪ ﻛﻮه ﺗﻮر‪ -‬آﺑﺪﻳﻦ ﻗـﺮا‬
‫داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻧﺮﺳﺲ و ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ ﻳﺎد ﻧﺸﺪه اﻧﺪ اﻣﺎ ﺧﻮرﻧﻲ در ردﻳﻒ ‪ 18‬از آﻧﺎن ﻳﺎد ﮔﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎه آﻧﺎن ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ gargar - 628‬ﻧﺎم رودﺧﺎﻧﻪ اي اﺳﺖ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﮔﺎرﮔﺎرﻳﺎن در وادي و اﻃﺮاف اﻳﻦ رود )دﺷﺖ ﻣﻴﻠـﻲ ﻛﻨـﻮﻧﻲ(‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٢٨‬‬
‫اﻣﺎ ﻛﻮه ﻣﺘﻴﻦ‪ 629‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺎﻧﺪارك‪ 630‬و ﻧﻴﻤﻲ از ﺟﺎواﺧﻚ‪ ،631‬ﻛﻮﻏﺐ‪ ،632‬دﺳﻮپ‪ ،633‬دزور‪ 634‬ﺗﺎ دژ‬
‫ﻫﻨﺎراﮔﺮد را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﺎر‪ 635‬از اوﻻد ﺷﺎرا ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬واﻏﺎرﺷﺎك ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻫﺎﻳﮕـﺎزن‪ 636‬را از‬
‫اوﻻد ﮔﻮﺷﺎر ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐ آﺷﻮﺗﺴﻚ‪ 637‬و ﺳﺎﻻر ﺗﺎﺷﻴﺮك‪ 638‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و اﻣـﺎ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻛـﻮه‬
‫‪639‬‬
‫ﻗﻔﻘﺎز ﻗﻮم ﺑﺰرگ و ﻣﻘﺘﺪر را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان واﻟﻲ ﺷﻤﺎل ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد و ﻧﺎم ﺳﺎﻻرﻧـﺸﻴﻦ را ﺑﺪﺷـﺦ ﮔﻮﮔﺎرﻳـﺎن‬
‫ﻣﻲ ﻧﻬﺪ ﻛﻪ از ﻧﮋاد ﻣﻬﺮداد ﻧﺎﺧﺎرار دارﻳـﻮش ﺑـﻮد و اﺳـﻜﻨﺪر‪ 640‬وي را ﺣـﺎﻛﻢ اﺳـﺮاي اﻳﻮرﻳـﺎن‪ 641‬ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮداﻧــﺪ ﻛــﻪ اﻳــﺸﺎن را ﻧﺎﺑﻮﮔﻮدوﻧﻮﺳــﻮر‪ 642‬آورده ﺑــﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜــﻪ آﺑﻴﻮدﻧــﻮس}‪ {86‬ﻧﻘــﻞ ﻣــﻲ ﻛﻨــﺪ‪:‬‬
‫“ﻧﺎﺑﻮﮔﻮدوﻧﻮﺳﻮر ﻣﻘﺘﺪر از ﻫﺮﻛﻮل ﻗﻮي ﺗـﺮ ﺑـﻮد؛ او ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﮔـﺮدآوري ﻛـﺮده ﺑـﻪ ﻛـﺸﻮر ﻟﻴﺒﻴﺎﺋﻴـﺎن و‬
‫اﻳﻮرﻳﺎن ﻣﻲ رﺳﺪ و ﺑﺎ ﭘﻴﺮوزي آﻧﺎن را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﺧـﻮﻳﺶ در آورده ﺑﺨـﺸﻲ را در ﺳـﻤﺖ راﺳـﺖ درﻳـﺎي‬
‫ﭘﻮﻧﺘﻮس اﺳﻜﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ”‪ .‬اﻳﻮرﻳﺎ در ﻏﺮب و ﻣﺮز دور دﺳﺖ ﺟﻬﺎن وﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ وردوﻧﻲ‪ 643‬ﻧﺎﻣﻲ را از‬
‫ﻧﮋاد ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺮ ﻧﺎﺧﺎرارﻧﺸﻴﻦ ﺟﻠﮕﻪ ﺑﺰرگ ﺑﺎﺳﻦ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻮرك‪ 644‬را ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺘﺶ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﻜﺎم‪ 645‬ﻧﻮه ﻫﺎﻳﻚ ﻣﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺮدي زﺷﺖ ﺑﻠﻨﺪ ﻗﺎﻣـﺖ ﺑـﺎ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲ‬
‫ﺧــﺸﻦ‪ ،‬ﺑﻴﻨــﻲ ﭘﻬــﻦ‪ ،‬ﭼــﺸﻤﺎن ﮔــﻮد اﻓﺘــﺎده و ﭼﻬــﺮه اي ﺳــﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ را ﻛــﻪ ﺑــﻪ ﻋﻠــﺖ زﺷــﺘﻲ ﺑــﺴﻴﺎر او را‬

‫‪ me’tin - 629‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ )ﺗﺎرﻳﻚ( ﻫﻤﺎن ﻛﻮه ﻫﺎي ﻛﺎرﻟﻜﺎراك اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻧﺎم در ﻣﺘﻨﺎدزور ‪me’tnadzor‬‬
‫)دره ﺗﺎرﻳﻚ( ﻳﺎ ‪ khavaradzor‬ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ k’andark - 630‬واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن ﮔﻮﮔﺎرك ‪) .gugark‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ javaghk - 631‬واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن ﮔﻮﮔﺎرگ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ k’oghb - 632‬ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ در اﺳﺘﺎن ﮔﻮﮔﺎرك )ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻮﻳﻤﺒﺮﻳﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ dsop - 633‬دوﻣﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ در اﺳﺘﺎن ﮔﻮﮔﺎرك‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻮﻻور ﻛﻨﻮﻧﻲ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ dzor - 634‬اوﻟﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ در اﺳﺘﺎن ﮔﻮﮔﺎرك‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﻮﻣﺎﻧﻴﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪gushar - 635‬‬
‫‪ hayk’azn - 636‬ﻧﺎم ﻣﺬﻛﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “از ﻧﮋاد ﻫﺎﻳﻚ‪ ،‬ﻫﺎﻳﻚ زاده”‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ashotsk - 637‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭼﻬﺎرم واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻏﻮﻛﺎﺳﻴﺎن ﻛﻨﻮن‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪638‬‬
‫‪ T’ashirk -‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭼﻬﺎرم واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن ﮔﻮﮔﺎرك‪ ،‬ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻧﻮاﺣﻲ اﺳـﺘﭙﺎﻧﺎوان‪ ،‬ﻛـﺎﻟﻴﻨﻴﻨﻮ و ﺟﻨـﻮب ﺗﻮﻣﺎﻧﻴـﺎن‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ - 639‬ﺑﺰرگ و ﺳﺎﻻر ﻣﺮدم ﮔﻮﮔﺎرك‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 640‬ﻣﻨﻈﻮر اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 641‬اﻳﻮرﻳﺎ = اﻳﺒﺮﻳﺎ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ nabugodonosor - 642‬ﻳﺎ ﺑﺨﺖ اﻟﻨﺼﺮ ﻳﺎ ﻧﺒﻮﻛﺪﻧﺼﺮ )‪ Nebuchadrezzar‬ﻳﺎ ‪ (Nebuchadnezzar‬ﺷﺎه ﺑﺎﺑﻞ‬
‫)‪ 562 -605‬پ‪.‬م‪(.‬‬
‫‪ vorduni - 643‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺎﻧﺎواز ﻓﺮزﻧﺪ ﻫﺎﻳﻚ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮروﺛﻲ آﻧـﺎن‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺎﺳﻦ ‪ basen‬در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات واﻗﻊ ﺑﻮد و واﻏﺎرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺣﻘﻮق ﻣﻮروﺛﻲ آﻧﺎن را اﺣﻴـﺎ ﻧﻤـﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎه آﻧﺎن ‪ 700‬ﻧﻔﺮي ﺑﻮد‪ .‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﻧﺎﻣﻲ از آﻧﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪t’ork - 644‬‬
‫‪p’askam - 645‬‬

‫‪١٢٩‬‬
‫آﻧﮕﻐﻴﺎ}‪ {87‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و از ﻗﺪرت زﻳﺎدي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ،‬واﻟﻲ ﻏﺮب ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻗـﻮم او را ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ‬
‫زﺷﺘﻲ ﭼﻬﺮه او دودﻣﺎن آﻧﮕﻎ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﺎﺷﻲ ﻣﻦ ﻫﻢ در اﻳﻦ ﺑﺎره دروﻏﻬﺎي ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ و ﺑـﻲ‬
‫ﺟﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن درﺑﺎره رﺳﺘﻢ ﺳﮕﺰي‪ 646‬رواﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ اﻧـﺪازه‬
‫ﺻﺪ و ﺑﻴﺴﺖ ﭘﻴﻞ ﻗﺪرت داﺷـﺖ‪ .‬ﺳـﺮودﻫﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﻗـﺪرت و دﻻوري او ﺣـﺎﻛﻲ از ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﺑـﺴﻴﺎر‬
‫ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ در ﻣﻮرد او ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺳﺎﻣﺴﻮن‪ ،‬ﻧﻪ ﻫﺮﻛﻮل و ﻧﻪ ﺳﮕﺰي}‪ {88‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در ﻣﻮرد‬
‫او ﭼﻨﻴﻦ ﺳﺮود ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﺨﺘـﻪ ﺳـﻨﮕﻬﺎي ﺑـﺰرگ ﺑـﻲ ﺷـﻜﺎف دﺳـﺖ ﻣـﻲ زد و ﺑـﻪ ﻧﺤـﻮي‬
‫ﻣﻄﻠﻮب ﺷﻜﺎﻓﻬﺎي ﻛﻮﭼﻚ و ﺑﺰرگ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آورد و ﺑﺎ ﻧﺎﺧﻨﻬﺎﻳﺶ آﻧﻬﺎ را ﺗﺮاﺷـﻴﺪه ﺗﺨﺘـﻪ ﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺎﺧﻨﻬﺎي ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ ﺷﺎﻫﻴﻦ و ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﻧﻘـﺶ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬او در ﺳـﺎﺣﻞ‬
‫درﻳﺎي ﭘﻮﻧﺘﻮس ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺎي دﺷﻤﻨﺎن روﺑﺮو ﺷﺪه ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺗﺎزد؛ آﻧﻬﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻫﺸﺖ اﺳﺒﺮﻳﺰ از درﻳﺎي‬
‫ژرف دور ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﻛﺎﻣﻲ در رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آﻧﺎن ﺻﺨﺮه ﻫﺎي ﺗﭙﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ را ﺑـﺮ ﻣـﻲ دارد‬
‫و از ﭘﺲ آﻧﺎن ﭘﺮت ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺎي ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﻗﻠﻴﻠﻲ در اﺛﺮ ﺗﻼﻃـﻢ آب ﻏـﺮق ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ و اﻣـﻮاج‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن آﻧﻬﺎ ﺑﻘﻴﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺎ را ﻓﺮﺳـﻨﮓ ﻫـﺎ‪ 647‬دور ﻣـﻲ ﺳـﺎزﻧﺪ}‪ .{89‬آه‪ ،‬اﻳـﻦ اﻓـﺴﺎﻧﻪ اي‬
‫اﻏﺮاق آﻣﻴﺰ و اﻓﺴﺎﻧﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﻲ ﭼﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻛﺮد زﻳﺮا ﻣﺮد ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي ﺳﺰاوار ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺎﺗﻲ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪649‬‬ ‫‪648‬‬
‫ﺳﭙﺲ )واﻏﺎرﺷﺎك( ﻧﺎﺧﺎراﻧﺸﻴﻦ ﺳﻮﻓﻦ را در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳـﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺎﺧﺎراﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎي آﭘﺎﻫﻮﻧﻲ‪ 650‬و ﻣﺎﻧﺎوازﻳﺎن‪ 651‬و ﺑﺰﻧﻮﻧﻲ‪ 652‬را از ﻧﮋاد ﻫﻤﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد و‬
‫از ﻣﻴﺎن ﺳﺎﻛﻨﺎن آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺸﮕﺎﻣﺎن را ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﺪﺧﺪاﻳﻲ و ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮔﻤﺎﺷﺖ و آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ - 646‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ’‪ rost’am-sagtcik‬ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 647‬ﺧﻮرﻧﻲ واژه ‪ me’ghon‬را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪ milion‬و در ﻻﺗﻴﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪) mille‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫ﻫﺰار( ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎﻳﻞ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﻌﺎدل ‪ 1609‬ﻣﺘﺮ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 648‬در ارﻣﻨﻲ ‪ ،dsopk‬آﺷﻮري ‪ ،sofan‬ﻻﺗﻴﻦ ‪ ،sophanenae‬اﺳﺘﺎن دوم ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﻫﺎﻳﻚ‬
‫ﭼﻬﺎرم )ﻳﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭼﻬﺎرم( و ﺷﺎﻣﻞ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺳﻮﻓﻦ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪hayk - 649‬‬
‫‪ ap’ahuni - 650‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎن آﭘﺎﻫﻮﻧﻴﻚ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭼﻬﺎردﻫﻢ اﺳﺘﺎن ﺗﻮروﺑﺮان ﺑـﻮد‪ .‬داراي‬
‫ﺳﭙﺎه ‪ 1000‬ﻧﻔﺮي و ﮔﺎه ‪ 11‬و ‪ 13‬در درﺑﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ manavazian - 651‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎن ﻫﺎرك ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻬﻢ اﺳﺘﺎن ﺗـﻮروﺑﺮان ﺑـﻮد )ﺑـﺎﻣﺮﻛﺰ‬
‫ﻣﺎﻧﺎوازا ﮔﺮد(‪ .‬ﺳﭙﺎه آﻧﺎن ﺷﺎﻣﻞ ‪ 1000‬ﺳﻮار ﺑﻮد‪ .‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ از آﻧﺎن ﻳﺎد ﻧﺸﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﺧﻮرﻧﻲ آﻧﻬـﺎ را‬
‫در ﮔﺎه ‪ 27‬ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ be’znuni - 652‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺰﻧﻮﻧﻴﻚ )ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻳﺎزدﻫﻢ از اﺳـﺘﺎن ﺗـﻮروﺑﺮان ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﺰرگ(‪ .‬ﺳﭙﺎﻫﺸﺎن ‪ 3000‬ﺳﻮار داﺷﺖ و ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 56‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ و ﮔـﺎه ‪ 28‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٣٠‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺮد ﺳﺘﻤﮕﺮ ﺳﻼك‪ 653‬را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬در ﺑﺎره او ﺑـﻪ ﻃـﻮر دﻗﻴـﻖ ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮاﻧﻢ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ از ﻧﮋاد ﻫﺎﻳﻚ ﺑﻮد و ﻳﺎ از اﻓﺮدي ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از او در ﻛﺸﻮرﻣﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و درﺑﺎره‬
‫آﻧﺎن داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت او ﻣﺮد دﻟﻴﺮي ﺑﻮد‪ .‬او را ﺑﺎ ﻣﺮداﻧﻲ ﻗﻠﻴﻞ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻧﻲ از‬
‫ﻛﻮه و ﺷﻜﺎر ﺑﺰ وﺣﺸﻲ ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺳﻠﻜﻮﻧﻴﺎن‪ 654‬ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺎﻧﺪاك}‪ {90‬ﺑﺮﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ را ﻧﻴﺰ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮوري ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﻴﻦ اﻣﻮر ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد و ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻴﺎن‪ 655‬ﻧﻴﺰ از اﺧﻼف او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫او ﻣﺮداﻧﻲ از ﻓﺮزﻧﺪان واﻫﺎﮔﻦ را ﻛﻪ داوﻃﻠﺐ ﺧﺪﻣﺖ در ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻬﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎﻓﺖ و آﻧﺎن را ﺑـﺴﻴﺎر‬
‫ﮔﺮاﻣــﻲ داﺷــﺖ و ﻣﻘــﺎم ﻛــﺎﻫﻨﻲ را ﺑــﻪ اﻳــﺸﺎن ﺳــﭙﺮد و در رده ﻧﺨــﺴﺖ ﻧﺎﺧﺎرارﻫــﺎ ﻗــﺮار داده آﻧــﺎن را‬
‫واﻫﻮﻧﻴﺎن‪ 656‬ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬او ﭘﺲ از اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻲ ﺑﺮد آراوﻧﻴﺎن‪ 657‬و زارﻫﺎواﻧﻴـﺎن‪ 658‬از اﻧـﺴﺎب ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ آﻧﺎن را در ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﻤﻨﺎم ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺷﺎراﺷﺎن‪ 659‬را ﻛﻪ از دودﻣﺎن ﺳﺎﻧﺎﺳﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺑﺪﺷـﺦ اﻋﻈـﻢ و واﻟـﻲ ﻧـﻮاﺣﻲ ﺟﻨـﻮب‬
‫‪660‬‬

‫ﻏﺮﺑــﻲ‪ ،‬در ﺣــﻮاﻟﻲ ﻣﺮزﻫــﺎي آﺷــﻮر در ﺳــﺎﺣﻞ رود دﺟﻠــﻪ ﻣــﻲ ﮔﻤــﺎرد و آردزن و اﻃــﺮاﻓﺶ‪ ، 661‬ﻛــﻮه‬
‫ﺗﺎورس‪ 662‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﻴﻢ‪ 663‬اﺳﺖ و ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﻐﺴﻮر}‪ {91‬را ﺑﻪ او اﻋﻄﺎء ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻣﻮﻛﺲ‪ 664‬ﻣﺮدي را از ﻫﻤﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ راﻫﺰﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﺗﺤﺖ اﺧﺘﻴـﺎر ﺧـﻮد داﺷـﺖ و‬
‫ﺑﺮاﻳﺶ ﻧﺎﺧﺎرارﻧﺸﻴﻨﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺮدوﻛﻴﺎن‪ ،665‬آﻧﺪزواﺗﺴﻴﺎن‪ 666‬و آﻛـﻪ ﺋﻴـﺎن‪ 667‬را ﻧﻴـﺰ در ﻧـﻮاﺣﻲ‬

‫‪slak - 653‬‬
‫‪ se’lk’uni - 654‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺎرون‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺳﻮم از اﺳﺘﺎن ﺗﻮروﺑﺮان‪ .‬در درﺑﺎر ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﮔﺎه ‪ 48‬ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺎﻫﺸﺎن از ‪ 300‬ﺳﻮار ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ mandak’uni - 655‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آرﺷﺎﻣﻮﻧﻴﻚ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭼﻬﺎرم اﺳﺘﺎن ﺗﻮروﺑﺮان‪ .‬ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﮔﺎه ‪ 48‬و ﺳﭙﺎه ‪ 300‬ﻧﻔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ vahuni - 656‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ﻫﺸﺘﻢ درﺑﺎر )ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ( ﺑﺎ ‪1000‬‬
‫ﺳﻮار در ﺳﭙﺎه ﺷﺎه ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ اﻳﺸﺎن ﺑﺨﺶ ﻏﺮﺑﻲ ﺗﺎرون ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰ آﺷﺘﻴﺸﺎد ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ar’avenian - 657‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪) 52‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻫﺎك( اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ‪ 300‬ﺳـﻮار در ﺳـﭙﺎه ﺷـﺎه‬
‫ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن اﺣﺘﻤﺎﻻ” در آﻳﺮارات و در ﺷﻴﺮاك ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ zarehavanian - 658‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪) 45‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ( و داراي‬
‫ﺳﭙﺎه ‪ 300‬ﻧﻔﺮي‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮروﺛﻲ اﻳﺸﺎن زارﻫﺎوان ‪) Zarehavan‬ﺳﻠﻤﺎس ﻛﻨﻮﻧﻲ( ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻔﺘﻢ اﺳﺘﺎن ﭘﺎرﺳـﻜﺎﻫﺎﻳﻚ‬
‫در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪sharashan - 659‬‬
‫‪ sanasar - 660‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺎت ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ )ﻳﺎ ﺳﻴﻨﺎ ﺧﺮﻳﺐ ‪ (Sennacherib‬ﺷﺎه آﺷـﻮر )‪681 -705‬پ‪.‬م‪ (.‬ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺪر را ﻛﺸﺖ و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آرارات ﭘﻨﺎه ﺑﺮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ardzn - 661‬ﻳﻌﻨﻲ آﻏﺰﻧﻴﻚ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻧﺎﺣﻴﻪ و ﻗﻠﻤﺮو ﺑﺪﺷﺦ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪tavros - 662‬‬
‫‪sim - 663‬‬
‫‪ mok’s - 664‬ﻳـﺎ ‪ mok’k‬ﻳـﺎ ‪) moks‬اﻛـﺪي‪ ،mat mushk :‬ﻻﺗـﻴﻦ ‪،mokhoena ،mokhoene‬آﺷــﻮري‬
‫‪ (bet moksaye‬ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ اﺳﺘﺎن از ‪ 15‬اﺳﺘﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب درﻳﺎﭼﻪ وان‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‬

‫‪١٣١‬‬
‫ﻫﻤﻨﺎم ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺎره رﺷﺘﻮﻧﻴﺎن‪ 668‬و ﮔﻮﻏﺘﻨﻴﺎن‪ 669‬رواﻳﺘﻲ ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺑـﺪون ﺗﺮدﻳـﺪ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻴﺴﺎﻛﺎن ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬وﻟـﻲ ﻧﻤـﻲ داﻧـﻢ آﻳـﺎ آن ﻧـﻮاﺣﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻣﺮدﻣﺎﻧـﺸﺎن ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﺷـﺪه اﻧـﺪ ﻳـﺎ‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻮاﺣﻲ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪه اﻧﺪ؟‬
‫ﭘﺲ از ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬در آرﻣﺎوﻳﺮ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﻨـﺎ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺗﻨـﺪﻳﺲ ﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي ﺧﻮرﺷـﻴﺪ‪ ،‬ﻣـﺎه و‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎﻧﺶ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬واﻏﺎرﺷﺎك از ﺑﺎﮔـﺎرات ﻓﺮزﻧـﺪ ﺷـﺎﻣﺒﺎت ﻳﻬـﻮدي ﻛـﻪ ﺗﺎﺟﮕـﺬار و اﺳـﺒﺪ ﺑـﻮد‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻛﺮد و ﺑﻪ او دﺳـﺘﻮر داد ﻣـﺬﻫﺐ ﻳﻬـﻮد را ﻓـﺮو ﮔـﺬارده ﺑﺘـﺎن را ﺑﭙﺮﺳـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ او‬
‫ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﻣﻴﻞ و اراده او واﮔﺬار ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻤﭽﻴﻦ دﺳﺘﻮر داد ﺷـﻬﺮ ﺷـﺎﻣﻴﺮام ﺑﺎزﺳـﺎزي ﮔـﺮدد و در ﺑـﺴﻴﺎري ﺟﺎﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ ﺷـﻬﺮ ﻫـﺎي‬
‫ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﭘﺮﺳﻜﻨﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ وﺿﻊ ﻛﺮده ﺳﺎﻋﺎﺗﻲ را ﺑﺮاي ورود و ﺧﺮوج‪ ،‬ﺷﻮر‪ ،‬ﺧﻮرد و ﺧﻮراك‬
‫و ﺗﻔﺮﻳﺢ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬رده ﻫﺎي ﻧﻈﺎﻣﻲ ﭼﻮن اول‪ ،‬دوم‪ ،‬ﺳﻮم و ﻏﻴﺮه ﻣﺸﺨﺺ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و دو ﻛﺎﺗـﺐ‬
‫ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻨﺪه ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻳﻜﻲ ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻨﺪه ﻧﻴﻜﻲ و دﻳﮕﺮي ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻨﺪه اﻧﺘﻘـﺎﻣﺠﻮﻳﻲ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻨـﺪه ﻧﻴﻜـﻲ دﺳـﺘﻮر ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﺗـﺎ در ﺻـﻮرت ﺧـﺸﻤﻨﺎك ﺷـﺪن ﻳـﺎ ﺻـﺪور ﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ ﻧـﺎﺣﻖ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎﻧﺪوﺳﺘﻲ و ﺣﻖ را ﻳﺎدآوري ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻗـﻀﺎﺗﻲ را در درﺑـﺎر‪ ،‬ﺷـﻬﺮﻫﺎ و ﺷـﻬﺮﻛﻬﺎ ﻣـﻲ ﮔﻤـﺎرد و‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ اﺣﺘﺮام و ﻋﺰت ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮ از روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻨﻜﻪ روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن را‬
‫ﭼﻮن ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن اﺣﺘﺮام ﮔﺬارﻧﺪ وﻟﻲ ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﻧﻴﺰ در ﻧﺰد روﺳﺘﺎﺋﻴﺎن ﻣﺘﻜﺒـﺮ ﻧـﺸﻮﻧﺪ ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﺮاي ﻳـﻚ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻲ آﻻﻳﺶ و ﺧﺎﻟﻲ از رﺷﻚ و ﺣﺴﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺗﻮام ﺑﺎ آﺑـﺎداﻧﻲ و آراﻣـﺶ را ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲ‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮادراﻧﻪ ﺳﻠﻮك ﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ دﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻛﻪ از ﻧﺎم ﻗﻮم ﻣﻮﻛﺴﻴﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧـﺎراري ﻣـﻮﻛﺲ در‬
‫ﺟﺎي ﺷﺸﻢ ﻗﺮار دارد ‪ .‬اﻳﻨﺎن داراي ﺳﭙﺎه ﻳﻚ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﻣﻴﻼدي ﺣﻮزه اﺳﻘﻔﻲ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ در آﻧﺠﺎ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ k’ordukian - 665‬ﻳﺎ ‪ ،k’ordvatsiner‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن ﺷـﺎﻣﻞ ﻛﺮﭼﺎﻳـﻚ‬
‫‪ k’ortchayk‬ﺷﺸﻤﻴﻦ اﺳﺘﺎن از ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪) 36‬ﻃﺒﻖ ﺧﻮرﻧﻲ( و ﺳﭙﺎه ﻳﻚ ﻫﺰار ﻧﻔـﺮي‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ andzevatsi - 666‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧـﺎراري و ﺻـﺎﺣﺐ ﻧﺎﺣﻴـﻪ آﻧﺪزواﺗـﺴﻴﻚ ‪ andzevatsik‬در اﺳـﺘﺎن واﺳـﭙﻮراﻛﺎن‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ در درﺑﺎر اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه دﻫﻢ )ﻃﺒﻖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ( ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺎه آﻧـﺎن از ‪ 500‬ﺳـﻮار‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ak’eatsi - 667‬ﻳﺎ ‪ ak’eian‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن ﻧﺎﺣﻴﻪ آﻛﻪ در اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ﺑﻮد‪ .‬در درﺑﺎر‬
‫اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪) 44‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺳﺎﻫﺎك( ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه آﻧﺎن ‪ 300‬ﻧﻔﺮي ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ r’e’shtuni - 668‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨﻲ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن رﺷﺘﻮﻧﻴﻚ‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻳﻜﻢ اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در درﺑـﺎر‬
‫اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ﻫﻔﺘﻢ )ﻃﺒﻖ ﺳﺎﻫﺎك( و داراي ﺳﭙﺎه ﻳﻚ ﻫﺰار ﻧﻔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ goghtnian - 669‬ﻳﺎ ‪ goghtnetsi‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ارﻣﻨـﻲ ﻛـﻪ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﺷـﺎﻫﻦ ﮔـﻮﻏﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴـﻪ ‪ 33‬اﺳـﺘﺎن‬
‫واﺳﭙﻮراﻛﺎن ﺑﻮد‪ .‬در درﺑﺎر اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 16‬ﺑﻮده ﺳﭙﺎه آﻧﺎن داراي ‪ 500‬ﺳﻮار ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٣٢‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان زﻳﺎدي داﺷﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﻫﻤﮕﺎن در ﻧﺰدش در ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ‪ 670‬ﻧﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﺎن‬
‫را ﺑﺮاي اﺳﻜﺎن ﺑﻪ وﻻﻳﺖ ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ‪ 671‬و دزور‪ 672‬ﻫﻢ ﻣﺮز ﺑﺎ آن ﻛـﻪ ﺧـﺎرج از ﺗـﺎرون واﻗـﻊ اﺳـﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺗﻤﺎم روﺳﺘﺎﻫﺎ را ﺑﻪ آﻧﺎن واﮔﺬار ﻛﺮده درآﻣﺪﻫﺎ و ارزاق ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ اي ﻧﻴﺰ )از ﺧﺰاﻧﻪ( درﺑـﺎر ﺑـﻪ‬
‫آن ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮد را ﻛﻪ آرﺷﺎك ﻧﺎم داﺷـﺖ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ وي را ﻛﻪ آرﺗﺎﺷﺲ ﻧﺎم ﻧﻬﺎد و او را ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺖ در ﻧﺰد ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻣﻲ دارد زﻳﺮا ﺑﭽـﻪ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﭼﺎﺑﻚ و داراي اﻧﺪام ﻫﺎي ﭘﺮ ﺗﻮان ﺑﻮد و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ وي را ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ ﺣـﺪس ﻣـﻲ زدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﭼـﻪ‬
‫‪673‬‬
‫دﻻوري ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳﺪ در او رﺷﺪ و ﭘﺮورش ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﭘﺲ از آن ﺗﺎ آﺧﺮ ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن اﺷـﻜﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺎدت در آﻣﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺮاي ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﺷﺎه در ﻧﺰد او اﻣـﺎ ﭘـﺴﺮان و دﺧﺘـﺮان دﻳﮕـﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان وارﺛﺎن ﻗﻮم ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫واﻏﺎرﺷﺎك ﭘﺲ از اﻳﻦ دﻻوري ﻫﺎ و اﺻﻼﺣﺎت و ﺑﻴـﺴﺖ و دو ﺳـﺎل ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ در ﻧـﺼﻴﺒﻴﻦ ﺑـﻪ درود‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫در ﺑﺎره آرﺷﺎك اول ﻣﺎ و ﻛﺎرﻫﺎي او‬

‫آرﺷﺎك ﻓﺮزﻧﺪ و اﻏﺎرﺷﺎك‪ ،‬ﺳﻴﺰده ﺳﺎل ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺣﻜﻢ راﻧﺪ؛ او ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪ و ﭘﺸﺘﻜﺎر ﺧﻮد در ﻗﺒـﺎل‬
‫روﻧﻖ ﻣﻴﻬﻨﺶ اﺻﻼﺣﺎت ﺑﺴﻴﺎري ﺻﻮرت داد و ﺑﺎ ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﭘﻮﻧﺘﻴـﺎن‪ 674‬ﺑـﺮ ﺳـﺎﺣﻞ درﻳـﺎي ﺑـﺰرگ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ اي ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺰه ﭘﻴﻜﺎن‪ -‬ﮔﺮد او ﻛﻪ آﻏﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﺧﻮن ﺧﺰﻧﺪﮔﺎن ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﺿـﺮب‬
‫ﭘﺎﻳﺶ ﺑﻄﻮر ﻋﻤﻴﻖ درون ﺗﻨﺪﻳﺴﻲ ﻛﻪ از ﺳﻨﮓ آﺳﻴﺎ در ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧـﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﻧﺘﻴـﺎن اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻨﺪﻳﺲ را ﻣﺪﺗﻬﺎي ﻣﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻛﺎر و اﺛﺮ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ آرﺗﺎﺷﺲ دﮔﺮﺑﺎر درﮔﻴﺮ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﭘﻮﻧﺘﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ اﻳﻦ ﺗﻨﺪﻳﺲ را ﺑﻪ درﻳﺎ اﻓﻜﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن او در ﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻮه ﺑﺰرگ ﻗﻔﻘﺎز‪ ،‬در ﻛﺸﻮر ﺑﻠﻐﺎرﻫﺎ ﺷﻮرش ﻫﺎﻳﻲ رخ داد و ﺑﺴﻴﺎري از آﻧـﺎن‬
‫از آﻧﺠﺎ دوري ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ آﻣﺪﻧـﺪ و ﻣـﺪﺗﻲ ﻃـﻮﻻﻧﻲ در ﻧـﻮاﺣﻲ ﺣﺎﺻـﻠﺨﻴﺰ و ﮔﻨـﺪم ﺧﻴـﺰ ﭘـﺎﻳﻴﻦ‬
‫ﻛﻮغ‪ 675‬اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ - 670‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ ،me’dsbin‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ واﻏﺎرﺷﺎك ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ hasht’iank - 671‬ﻧﺎﺣﻴﻪ دوم اﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﻳﺎ ﺗﺴﻮﭘﻚ )ﻳﺎ ﺳﻮﻓﻦ( در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﺰرگ ﺑـﻮد و ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻮروﺛﻲ اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ و اﻋﻀﺎء ﻛﻬﺘﺮ ﺧﺎﻧﺪان اﻳﺸﺎن در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪dzor - 672‬‬
‫‪ - 673‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪) .arshak’uni‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 674‬اﻫﺎﻟﻲ ﭘﻮﻧﺖ ﻳﺎ ﭘﻮﻧﺘﻮس‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪k’ogh - 675‬‬

‫‪١٣٣‬‬
‫اوﻻد ﺑﺎﮔﺎرات از اﻳﻦ اﻣﺮ دﻟﮕﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ دو ﻧﻔﺮ از آﻧﺎن ﺷﺠﺎﻋﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺪري ﺧﻮد ﺟﺎن ﺑﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺪون ﺗﺮدﻳـﺪ آﻧـﺎن را ﭘﻴـﺮوان آﻧﺎﻧﻴـﺎن‪ 676‬و ﻳﻐﻴﺎزارﻳـﺎن‪ 677‬ﻣـﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﻢ}‪{92‬؛ اﻣﺎ دﻳﮕﺮان ﺗﺎ اﻳﻦ اﻧﺪازه ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ روزﻫﺎي ﺷﻨﺒﻪ ﺑـﺮاي ﺷـﻜﺎر و ﺟﻨـﮓ ﺑـﺮ اﺳـﺐ ﺳـﻮار‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺴﺮﺷﺎن را ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﻴﺎ ﻣﻲ آﻳﻨﺪ ﺧﺘﻨﻪ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻛـﻪ آﻧـﺎن زن ﻧﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫آرﺷﺎك ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ در ﺻﻮرت ﻋﺪم اﻧﺼﺮاف از ﺧﺘﻨﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻫـﺎي ﻧﺎﺧـﺎرار ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ زن ﻧﺪﻫﻨـﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ دو ﺷﺮط را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ اﻣﺎ زﻳﺮ ﺑﺎر ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﺎن ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎي ﭘﻴﺮﻣﺮد ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ رﺳﻨﺪ}‪.{93‬‬

‫‪10‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد را ﭘﺲ از ﻛﺘﺎب ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﭼﻪ ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﺗﺎﻟﻴﻒ ﻛﺮد‬

‫از ﻛﺘﺎب ﭘﻨﺠﻢ آﭘﺮﻳﻜﺎﻧﻮس}‪ {94‬وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎر ﺑﺮاﻳﺖ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ از ﻣﻮﺛـﻖ ﺑـﻮدن آن‬
‫ﻫﻮﺳﭙﻮس‪ 678‬و ﻫﻴﻮﭘﻮﻏﻴﺘﺎ}‪ 679{94‬و ﺑﺴﻴﺎري از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﻮرد ﮔﻮاﻫﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا او ﻫـﺮ ﭼـﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ درﺑﺎره ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺎ در دﻳﻮان ادﺳﺎ ﻳﻌﻨﻲ اورﻫﺎ‪ 680‬وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺘﻮن از ﺗﻮارﻳﺦ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ و ﺳﻴﻨﻮپ ﭘﻮﻧﺘﻮس‪ 681‬ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﮕﺬارﻳﺪ ﻛﺴﻲ ﺗﺮدﻳـﺪ ﺑـﻪ دل راه‬
‫ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮد اﻳﻦ دﻳﻮان را دﻳﺪﻳﻢ و ﺑﮕـﺬار ﻛﺘـﺎب ﻛﻠﻴـﺴﺎﻳﻲ اوزﺑﻴـﻮس ﻗﻴـﺼﺮي ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر آﻣﻮزﮔﺎر ﻓﻘﻴﺪ ﻣﺎ ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻮاه و ﺿﺎﻣﻦ ﻣﺴﻠﻢ آن ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﻳﻨـﻚ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را در ﮔﻐﺎرﻛﻮﻧﻴـﻚ‪ 682‬واﻗـﻊ در وﻻﻳـﺖ ﺳـﻴﻮﻧﻴﻚ‪ 683‬ﺟـﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و در ﺑـﺎب‬
‫ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﻛﺘﺎﺑﺖ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﮔﻮاﻫﻲ را ﺧﻮاﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣـﺎ ﺗـﺎ‬

‫‪ananian - 676‬‬
‫‪yeghiazarian - 677‬‬
‫‪ hovsepos - 678‬ﻳﺎ ﻳﻮﺳﻒ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Hipolytus - 679‬ﻳﺎ ﻫﻴﭙﻮﻟﻴﺘﻮس‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ur’ha - 680‬ﻳﺎ ‪ edesa‬ﻳﺎ ‪) ur’fa ،urha ،yedesia‬آﺷﻮري ‪ ،urhay‬ﺗﺎزي اﻟﺮّﻫﺎ( ﺷﻬﺮي در ﺷﻤﺎل ﻏـﺮب ﺑـﻴﻦ‬
‫اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ )ﻣﻴﺎﻧﺮودان(‪ ،‬ﻧﺎم ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ آن ‪ orron‬ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 303‬پ‪.‬م‪ .‬ﺳﻠﻮﻛﻮس اول ﻧﻴﻜﺎﺗﻮر آن را ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﺮده ﺑﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺷﻬﺮي ﻫﻤﻨﺎم در ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ آن را ادﺳﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 312‬پ‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪ 216‬ﻣﻴﻼدي ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﺳـﺮوﺋﻦ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺮوزه آن را اورﻓﺎ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬در ‪1144‬م‪ .‬ﺣﺪود ‪ 47‬ﻫﺰار ارﻣﻨﻲ در آﻧﺠﺎ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ .‬از ‪ 1512‬در دﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن‬
‫ﺑﻮد واز ‪ 1637‬ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺗﺮﻛﺎن ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ در آﻣﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sinop - 681‬ﺷﻬﺮي ﺑﻨﺪري در ﺷﻤﺎل ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻛﻨﺎر درﻳﺎي ﺳﻴﺎه‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ gegharkunik - 682‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻛﻨﺎر درﻳﺎﭼﻪ وان‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ siunik - 683‬ﻳﺎ ‪ sisak’an‬اﺳﺘﺎن ﻧﻬﻢ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از آن در ﺟﻤﻬﻮري ارﻣﻨﺴﺘﺎن واﻗﻊ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٣٤‬‬
‫آﺑﮕﺎر‪ 684‬و ﺑﻌﺪ از آﺑﮕﺎر ﺗﺎ ﻳﺮواﻧﺪ‪ 685‬در دﻳﻮان ادﺳﺎ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮده اﻧﺪ و ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛـﻪ اﻛﻨـﻮن ﻧﻴـﺰ‬
‫در آن ﺷﻬﺮ ﻧﮕﺎﻫﺪاري ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫در ﺑﺎره آرﺗﺎﺷﺲ اول ﻣﺎ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ‬
‫ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آوردن رﻳﺎﺳﺖ )از دﺳﺖ ﭘﺎرﺳﻴﺎن(‬

‫آرﺗﺎﺷﺲ در ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎﻛﺎن‪ 686‬ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪرش آرﺷﺎك ﺑﺮ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﺗﻮاﻧﺶ ﻣﻘﺎم دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ او را ارﺿـﺎء ﻧﻤـﻲ ﻛﻨـﺪ ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﭘـﻲ ﻛـﺴﺐ‬
‫ارﺷﺪﻳﺖ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ؛ آرﺷﺎك ﻧﻴﺰ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮده رﻳﺎﺳﺖ را ﺑﻪ وي ﻣﻲ ﺑﺨـﺸﺪ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ )آرﺗﺎﺷـﺲ(‬
‫ﻣﺮدي ﺟﻨﮓ ﻃﻠﺐ و ﻣﻐﺮور ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس‪ 687‬ﻗﺼﺮي ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﺳـﻜﻪ ﺟﺪاﮔﺎﻧـﻪ‬
‫اي ﺑﺎ ﺗﻤﺜﺎل ﺧﻮد ﺿﺮب ﻛﺮده ارﺷﺎﻛﺎن را در زﻳﺮ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس و ﻧﻴﺰ ﭘﺴﺮش ﺗﻴﮕـﺮان را‬
‫ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﻧﻮﺟﻮاﻧﻲ واراژ‪ 688‬ﻧﺎم را ﻛﻪ از دودﻣﺎن ﮔﻐﺎم و ﻓﺮزﻧـﺪ دات از اﺻـﻞ ﮔﺎرﻧﻴـﻚ ﺑـﻮد ﺑـﻪ‬
‫‪690‬‬ ‫‪689‬‬

‫ﭘﺴﺮش ﺗﻴﮕﺮان ﺳﭙﺮد زﻳﺮا اﻳﻦ ﻧﻮﺟﻮان در ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﭘﺮﺗﻮان و ﻧﺎﻣﺪار ﺑﻮد و ﺗﻴﮕﺮان را آﻣﻮزش ﻣﻲ داد‪.‬‬
‫او را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﺷﻜﺎرﮔﺎه درﺑﺎر ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎﻳﻲ در ﺣﻮاﻟﻲ رود ﻫﺮازدان‪ 691‬ﺑﻪ وي اﻋﻈﺎء ﻧﻤـﻮد و‬
‫وﻗــﻮﻣﺶ ﻧﻴــﺰ ﺑــﻪ ﻧــﺎم او واراژﻧــﻮﻧﻲ‪ 692‬ﻧ ـﺎم ﮔﺮﻓــﺖ‪ .‬اﻣــﺎ دﺧﺘــﺮش آرﺗﺎﺷــﺎﻣﺎ‪ 693‬را ﺑــﻪ ازدواج ﻣــﺮدي‬
‫ﻣﻬﺮداد}‪ {90‬ﻧﺎم‪ ،‬ﺑﺪﺷﺦ ﺑﺰرگ ﮔﺮﺟﻴﺎن درآورد ﻛﻪ از اﺧﻼف ﻣﻬﺮداد ﺳﺮدار و ﺳﺎﺗﺮاپ دارﻳـﻮش ﺑـﻮد‬

‫‪abgar - 684‬‬
‫‪yervand - 685‬‬
‫‪arshak’an - 686‬‬
‫‪ - 687‬ﺧﻮرﻧﻲ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد واژه اﻳﺮان را اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ در ادﺑﻴﺎت ارﻣﻨﻲ واژه ﻫـﺎي‬
‫ﭘﺎرﺳﻜﺎﺳﺘﺎن و ﭘﺎرﺳﻴﻚ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﺮان و اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ روﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪varazh - 688‬‬
‫‪dat’ - 689‬‬
‫‪garnik’ - 690‬‬
‫‪he’razdan - 691‬‬
‫‪ varazhnuni - 692‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ )در ﺗﺬﻛﺮه ﻧﺮﺳـﺲ( ﺳـﭙﺎه آﻧـﺎن‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ‪ 300‬ﺳﻮار ﺑﻮد‪ .‬آﻧﻬﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم واراژﻧﻮﻧﻴﻚ در اﺳـﺘﺎن ﻫـﺎي آﻳـﺮارات‪ ،‬واﺳـﭙﻮراﻛﺎن و‬
‫ﺗﻮروﺑﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬واراژﻧﻮﻧﻴﻚ ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ 18‬اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات اﻛﻨﻮن ﺑﺨﺶ اﻋﻈﻢ ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﺮازدان‪ ،‬ﺳﻮان‪ ،‬دﻳﻠﻴﺠﺎن و ﻛـﺎرﻣﻴﺮ‬
‫را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪art’ashama - 693‬‬

‫‪١٣٥‬‬
‫و اﺳﻜﻨﺪر وي را ﺑﺮ اﺳﺮاي اﻳﻮرﻳﺎن‪ 694‬ﮔﻤﺎرد و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ وﻻﻳـﺖ ﻛﻮﻫﻬـﺎي ﺷـﻤﺎل و درﻳـﺎي‬
‫ﭘﻮﻧﺘﻮس را ﺑﻪ وي ﺳﭙﺮد‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻏﺮب‪ ،‬دﺳﺘﮕﻴﺮي‬
‫ﻛﺮﺳﻮس و ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺎي‬
‫ﺑﺘﺎن و ﺳﭙﺮدن آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ارﻣﻨﻴﺎن‬

‫آﻧﮕﺎه آرﺗﺎﺷﺲ ﻓﺮﻣﺎن داد از ﺷﺮق و ﺷﻤﺎل ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﮔﺮد آﻳﺪ ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺧﻮد ﻧﻴـﺰ ﺷـﻤﺎر‬
‫آﻧﺎن را ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ )ﻓﺮﻣﺎن داد( ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺷﻤﺎرش آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻫﺎ و ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه ﻫﺎ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻔـﺮ‬
‫ﺳﻨﮕﻲ اﻧﺒﺎﺷﺘﻨﺪ ﺳﭙﺲ راﻫﻲ ﻏﺮب ﺷﺪه ﻛﺮﺳﻮس‪ 695‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻟﻴﺪي را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺎي ﻣﺴﻲ زراﻧﺪود ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آرﺗﻤﻴﺲ‪ ،696‬ﻫﺮﻛﻮل‪ 697‬و آﭘﻮﻟـﻮن‪ 698‬را در آﺳـﻴﺎ ﭘﻴـﺪا ﻛـﺮده‬
‫آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻣﺎن آورد ﺗﺎ در آرﻣﺎوﻳﺮ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﻨـﺪ‪ .‬روﺳـﺎي ﻛﺎﻫﻨـﺎن ﻛـﻪ از ﻧـﺴﻞ واﻫﻮﻧﻴـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺎي آﭘﻮﻟﻮن و آرﺗﻤﻴﺲ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را در آرﻣﺎوﻳﺮ ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺮﻛﻮل را ﻛﻪ ﻛﺎر‬
‫ﺳﻜﻴﻼس‪ 699‬و دﻳﭙﻴﻨﻮس ﻛﺮﺗـﻲ‪ 700‬ﺑـﻮد ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻧﻴـﺎي ﺧـﻮد واﻫـﺎﮔﻦ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻪ آن را ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ در روﺳﺘﺎي ﺧﻮد آﺷﺘﻴﺸﺎد‪ 701‬در ﺗﺎرون ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه آرﺗﺎﺷﺲ ﺧﺸﻜﻲ واﻗﻊ ﻣﻴﺎن دو درﻳﺎ را ﻓﺘﺢ ﻛﺮده اﻗﻴﺎﻧﻮس را ﭘـﺮ از ﻛـﺸﺘﻲ ﻧﻤـﻮد ﺗـﺎ ﺳﺮاﺳـﺮ‬
‫ﻏﺮب را ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎزد؛ زﻳﺮا ﺷﻮرش ﺑﺰرﮔﻲ در روم درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑـﻮد و ﻫـﻴﭽﻜﺲ در ﺑﺮاﺑـﺮ آن‬

‫‪ - 694‬اﻳﻮري ﻳﺎ اﻳﺒﺮي ﻧﺎم ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن و اﻳﻮرﻳﺎن ﻳﺎ اﻳﺒﺮﻳﺎن‪ ،‬ﮔﺮﺟﻴﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،k’resos - 695‬ﻳﺎ ﻛﺮزوس ‪ Cresus‬آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻟﻴﺪي )ﻟﻮدﻳﺎ( و ﭘﺴﺮ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ آﻟﻴـﺎﺗﺲ ‪ Allyattes‬ﻛـﻪ از‬
‫‪ 560‬ﺗﺎ ‪ 546‬پ‪.‬م‪ .‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬وي ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﺳﺮﺷﺎر ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد و ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛـﺮد در‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 546‬پ‪.‬م‪ .‬ﻣﻴﺎن او و ﻛﻮروش در ﺗﻴﻤﺒـﺮه )‪ (Thymbre’e‬روي داد ﺷﻜـﺴﺖ ﺧـﻮرد و ﺳـﺎرد‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ او ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬وي ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮاده اش را ﺑﺴﻮزاﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن اﻳﺮان ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ رﺳﻴﺪه او را ﻧﺠـﺎت‬
‫دادﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 696‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت آرﺗﻤﻴﺪ ﻗﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ Artemis .‬اﻟﻬﻪ ﻣﺎه ﺷﻜﺎر در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ﺧﻮاﻫﺮ آﭘﻮﻟﻮن‪ ،‬دﺧﺘﺮ ﻟﺘـﻮ‬
‫)‪ (Leto‬و زﺋﻮس‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Heracles - 697‬ﻫﺮاﻛﻠﺲ ﻳﺎ ﻫﺮﻛـﻮل )ﻻﺗـﻴﻦ( ﭘﻬﻠـﻮان ﻧـﺎﻣﻲ اﺳـﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧـﺎن و روم‪ .‬ﭘـﺴﺮ ‪ Amphitryon‬و‬
‫‪) .Alcm’ene‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Apollon - 698‬ﺧﺪاي آﻓﺘﺎب و زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﺷﻌﺮ و ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭘﺴﺮ زﺋﻮس و ﻟﺘﻮ و ﺑﺮادر آرﺗﻤـﻴﺲ‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ .Scyllas - 699‬ارﻣﻨﻲ ﺳﻜﻴﻮﻏﺲ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Dipenes - 700‬اﻫﻞ ﺟﺰﻳﺮه ﻛﺮت )‪ (Crete‬در ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ashtishat’ - 701‬‬

‫‪١٣٦‬‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﭼﻪ ﻋﻮاﻣﻠﻲ ﻏﻮﻏﺎ و آﺷﻔﺘﮕﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﺮﭘﺎ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﻴﺸﻤﺎر ﺷﺮوع ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ آرﺗﺎﺷـﺲ ﭘـﺲ از‬
‫ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻳﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﻫﻼدا‪ 702‬ﻧﻴﺰ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺎي دﻳﻮس‪ ،703‬آرﺗﻤﻴﺲ‪ ،‬آﺗﻨﺎس‪ ،704‬ﻫﭙﺴﺘﻮس و آﻓﺮودﻳﺘـﻪ را ﺑـﻪ‬
‫‪706‬‬ ‫‪705‬‬

‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪) .‬آورﻧﺪﮔﺎن( ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ آرﺗﺎﺷـﺲ را درﻳﺎﻓـﺖ‬
‫ﻛﺮده ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺎ را ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ دژ آﻧﻲ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻨﺪ؛ ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺎ ﻣﻲ روﻧﺪ و ﻧﺰد آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ﺷـﻮاﻫﺪي از ﺗﺎرﻳﺨﻨـﮕـﺎران دﻳـﮕﺮ درﺑـﺎره‬
‫ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎﻳﻲ آرﺗﺎﺷﺲ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪن ﻛﺮﺳﻮس‬

‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻧﻪ ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﺎ ﺑـﺎ ﺗﺮدﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ زﻳﺎدي روي آن اﻧﺠﺎم دادﻳﻢ زﻳﺮا از ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻮارﻳﺦ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﺮﺳﻮس را ﻛﻮروش ﻛـﺸﺘﻪ‬
‫و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻟﻴﺪي را ﻣﻨﻘﺮض ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮﺳﻮس ﺑﺎ ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮس}‪ {98‬ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .707‬اﻣﺎ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺎﻧﺘﻮس‪ 708‬ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮس آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮﻳﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﺧـﻲ ازو را ﭘـﺪر‬

‫‪ - 702‬ﻳﺎ ‪ Hellas‬ﻳﺎ ﻳﻮﻧﺎن‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪Dios - 703‬ﻳﺎ ‪ Zeus‬از ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﭙﻲ ﭘﺴﺮ ﻛﺮوﻧﻮس و رﺋﺎ‪ .‬او رﺋـﻴﺲ ﺧـﺪاﻳﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و ﭘـﺪر ﺧـﺪاﻳﺎن و اﻧـﺴﺎن‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪) . .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ atenas - 704‬ﻳﺎ ‪ Athe’na‬آﺗﻨﺎ دﺧﺘﺮ زﺋﻮس و ﻣﺘﻴﺲ‪ ،‬اﻟﻬﻪ ﻋﻘﻞ و زﻳﺒﺎﻳﻲ و داﻧﺶ در اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ Hepestos - 705‬ﻳﺎ ‪ Hephaistos‬ﻫﻔﺎﺋﻴﺴﺘﻮس ﺧﺪاي آﺗﺶ‪ ،‬ﭘﺴﺮ زﺋﻮس و ﻫﺮا در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ Aphrodite - 706‬اﻟﻬﻪ ﻋﺸﻖ در اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮ اواﻧﻮس‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ nektanebos - 707‬ﻳﺎ ‪ Nectanebe‬ﻳﺎ ‪ ،Nechtanebo‬ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮ )اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ در آﺛـﺎر اﻟﺒﺎﻗﻴـﻪ ﻧﺎﻗﺎﻃﺎﻧﺒـﺎس‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ(‪ .‬ﻧﺎم دو ﺗﻦ از ﻓﺮاﻋﻨﻪ ﻣﺼﺮ‪ .‬ﻳﻜﻢ‪ ،‬ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮي اول ﭘﺎﻳﻪ ﮔﺬار ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺳﻲ ام ﻓﺮاﻋﻨﻪ ﻣﺼﺮ ﻛﻪ از ‪ 378‬ﺗـﺎ ‪360‬‬
‫پ‪.‬م‪ .‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻛﺮد و ﻣﻌﺎﺑﺪ ﺑﺎ ﺷﻜﻮه ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮي دوم ﻛﻪ ﭘﺴﺮ ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮي اول را از ﺗﺨـﺖ ﺑـﺮ اﻧـﺪاﺧﺖ و‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮي دوم از ‪ 359‬ﺑﺘﺎ ‪ 343‬پ‪.‬م‪ .‬ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻛﺮد و اﻳﺮاﻧﻴﺎن وي را ﺑﺮاﻧﺪﺧﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Manethos - 708‬ﻳﺎ ‪ Manethon‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﺼﺮي ﻛﻪ در ﺳﺒﻨﻮﺗﻮس )‪ (Sebennytos‬در ﻣﺼﺐ ﻧﻴﻞ زاده ﺷﺪ‬
‫و در روزﮔﺎر ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس اول ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﺨﻠّﺺ )ﺳﻮﺗﺮ‪ (Soter‬ﺷﺎه ﻣﺼﺮ از ‪ 323‬ﺗﺎ ‪ 285‬پ‪.‬م‪ .‬زﻳﺴﺖ‪ .‬او ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺼﺮ را در ﺳﻪ ﻛﺘﺎب ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ﺳﻼﻃﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮاي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺎﻫﺸﻨﺎﺳﻲ اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ارزش زﻳﺎدي‬
‫دارﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٣٧‬‬
‫اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ ،‬و در ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﺮﺳﻮس دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮس اﻣﺎ ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮس ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺶ از‬
‫دوﻳﺴﺖ ﺳﺎل ﻗﺒﻞ از آرﺗﺎﺷﺲ اول ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري اﻓﺮاد ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﺎ‪ ،‬ﻛﺮﺳﻮس را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده اﺳﺖ و ﭼـﻮن اﻳـﻦ‬
‫اﻣﺮ را ﺑﻄﻮر ﻣﻮﺛﻖ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻣﻦ ﻫﻢ ﻗﺎﻧﻊ ﻣﻲ ﺷﻮم‪ .‬زﻳﺮا ﭘﻠﻴﻜﺮاﺗﺲ‪ 709‬ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»در ﻧﻈﺮ ﻣﻦ آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﺮ اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺑﺮﺗﺮي دارد؛ زﻳﺮا ﺑﺎ اﻗﺎﻣﺖ در ﻛـﺸﻮرش ﺑـﺮ ﺗﺒـﻪ‪ 710‬و‬
‫ﺑﺎﺑﻞ ﺣﻜﻢ ﻣﻲ راﻧﺪ و ﻫﻨﻮز از رود آﻟﻴﻮس‪ 711‬ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﻟﻴﺪﻳﺎن را ﻧـﺎﺑﻮد ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﻛﺮﺳـﻮس را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻗﺒﻞ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ آﺳﻴﺎ در دژ آﺗﻴﻜﺎ‪ 712‬ﻧﺎم او زﺑﺎﻧﺰد ﻫﻤﮕﺎن ﺷﺪ‪ .‬اﻓﺴﻮس از اﻳﻦ ﺑﺨﺖ! ﻛﺎش ﺑﺮ‬
‫ﺳﺮﻳﺮ ﻗﺪرت ﻣﻲ ﻣﺮد وﻧﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻳﺰ«‪.‬‬
‫اواﮔﺎروس‪ 713‬ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ او ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﻨﮓ اﺳﻜﻨﺪر و دارﻳـﻮش در ﻣﻘﺎﺳـﻴﻪ ﺑـﺎ )ﻧﺒـﺮد( آرﺗﺎﺷـﺲ‬
‫ﺣﻘﻴﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ زﻳﺮا در زﻣﺎن آﻧﻬﺎ روﺷﻨﺎﻳﻲ روز ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﮔﺮد و ﺧﺎك ﺑﻪ وﺿﻮح دﻳﺪه ﻧﻤـﻲ ﺷـﺪ‪،‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ او ﺑﺎ ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﺧﻮد‪ ،‬آﻓﺘﺎب را ﺑﺎ ﺳﺎﻳﻪ ﭘﻮﺷـﺎﻧﻴﺪ و ﻧﻴﻤـﺮوز را ﺑـﻪ ﺷـﺒﺎﻧﮕﺎه ﺗـﺼﻨﻌﻲ ﺑـﺪل‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬او ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ ﻣﺠﺎل ﮔﺮﻳﺰ ﻧﺪاد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻟﻴﺪﻳﺎن ﺧﺒﺮ ﺑﺒﺮد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﭘﺎدﺷﺎﻫﺸﺎن ﻛﺮﺳﻮس را ﺑـﺮ‬
‫روي ﺗﺎﺑﻪ‪ 714‬اﻳﺴﺘﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬آﺑﻬﺎي روان ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ رودﺧﺎﻧﻪ را ﺑﻪ ﻃﻐﻴﺎن در آورﻧﺪ‪) ،‬زﻳـﺮا ﺳـﭙﺎه( آب آن را‬
‫ﻧﻮﺷﻴﺪ و ﺳﻄﺢ آب را ﺑﻪ ﺣﺪ ﻛﻢ آﺑﻲ زﻣﺴﺘﺎن رﺳﺎﻧﻴﺪ زﻳﺮا ﺷﻤﺎرش ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻧﺸﺎن داد ﻛﻪ اﻋـﺪاد و ارﻗـﺎم‬
‫ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﻜﻪ واﺣﺪ اﻧﺪازه ﮔﻴﺮي ﺑﻴﺸﺘﺮي ﻻزم ﺑﻮد ﺗـﺎ ﺷـﻤﺎرش ﻋﻤﻠـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫وﻟﻲ او ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻐﺮور ﻧﺸﺪ‪ ،‬زﻳﺮا در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻔـﺖ‪» :‬اﻓـﺴﻮس از اﻳـﻦ ﺷـﻜﻮه و ﺟـﻼل ﮔـﺬرا«‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺳﻜﺎﻣﺎدروس‪ 715‬ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬اﻳﻦ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ}‪ {99‬ﭘﻴﻮﺗﻴﺎ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻛﺮﺳـﻮس ﺑـﺎ‬
‫‪716‬‬

‫ﮔﺬر از آﻟﻴﻮس ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد«‪ ،‬ﻛﺮﺳﻮس ﻣﻐـﺮور را ﮔﻤـﺮاه ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﻟـﺬا وي آن را‬
‫ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﻲ )ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺧـﻮد( ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬آﻧﮕـﺎه آرﺗﺎﺷـﺲ ﭘـﺎرﺗﻲ او را‬

‫‪Polycrates - 709‬‬
‫‪ tebe - 710‬ﻳﺎ ‪ Thebes‬ﻧﺎم دو ﺷﻬﺮ اﺳﺖ ﻳﻜﻲ در ﻣﺼﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻳﻜﻲ از ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﻛـﻪ‬
‫آن را ﺗﺒﺲ ﺻﺪ دروازه ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬دوم ﺷﻬﺮي در ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ )اﻣﺮوزه ﺗﻴﻮاﺋﻲ ‪ (Thivai‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻗـﺪﻳﻢ ﺑﺌﻮﺳـﻲ‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ aliyus - 711‬ﻳﺎ رود ﻫﺎﻟﻴﺲ رودي اﺳﺖ در ﺧﺎك ﺗﺮﻛﻴﻪ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﻗﺰل اﻳﺮﻣﺎق ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪Attica - 712‬‬
‫‪ yevagaros - 713‬ﻳﺎ ‪evagaros‬‬
‫‪ - 714‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎﻫﻲ ﺗﺎوه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪sk’amadros - 715‬‬
‫‪Phythia - 716‬‬

‫‪١٣٨‬‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺗﺎﺑﻪ آﻫﻨﻴﻦ اﻳﺴﺘﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺮﺳﻮس ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻮﻏﻮن‪ 717‬آﺗﻨﻲ را ﺑﻴـﺎد‬
‫آورده ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮ ﻣﻲ آورد‪» :‬اي ﺳﻮﻏﻮن‪ ،‬ﺳﻮﻏﻮن ﺗﻮ زﻳﺒﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻣـﺮگ‬
‫ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﻲ او ﺣﺴﺮت ﺑﺮد«‪ .‬اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻧﺰد او ﺑﻮدﻧﺪ آن را ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻪ آرﺗﺎﺷـﺲ ﺧﺒـﺮ‬
‫دادﻧﺪ ﻛﻪ ﻛﺮﺳﻮس ﻳﻚ ﺧﺪاي ﺟﺪﻳﺪ را ﺻﺪا ﻣﻲ زﻧﺪ‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻪ او رﺣﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و دﺳﺘﻮر ﻣـﻲ دﻫـﺪ‬
‫او را ﻧﺰدش ﺑﻴﺎورﻧﺪ و زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ از او ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺪ و در ﺑﺎره ﻧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﺮ داده ﺑﻮد آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ اﻣﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻫﺎﻳﺶ ﻣﻲ دﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﻐﮕﻮﻧﻴﻮس‪ 718‬ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ}‪» :{100‬آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺎرﺗﻲ ﭘﺮ ﺗﻮان ﺗﺮ از ﻫﻤﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻮد؛ او‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻟﻴﺪﻳﺎن را ﺑﻴﺮون راﻧﺪ و ﻛﺮﺳﻮس را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﻮد ﺑﻠﻜﻪ در ﻫﻠـﺲ ﭘﻮﻧﺘـﻮس}‪ {101‬و ﺗﺮاﻛﻴـﻪ‪،719‬‬
‫روﻧــﺪ ﻋــﺎدي ﻃﺒﻴﻌــﺖ را ﺗﻐﻴﻴــﺮ داد و از روي ﺧــﺸﻜﻲ درﻳــﺎﻧﻮردي ﻧﻤــﻮده ﭘﻴــﺎده از درﻳــﺎ ﮔﺬﺷــﺖ‪ ،‬او‬
‫ﺗــﺪاﻟﻴﺎن‪ 720‬را ﺗﻬﺪﻳــﺪ ﻣــﻲ ﻛــﺮد و آوازه او )ﺳــﺮزﻣﻴﻦ( ﻫﻠﻨــﻲ را در ﺷــﮕﻔﺘﻲ ﻓــﺮو ﻣــﻲ ﺑــﺮد‪ .‬وي ﺑــﺮ‬
‫ﻻﻛﺪﻣﻮﺗﻴﺎن‪ 721‬ﭼﻴﺮه ﺷﺪه ﭘﻮﻛﻪ ﺋﻴﺎن‪ 722‬را ﻣﺘﻮاري ﺳﺎﺧﺖ و ﻟﻮﻛﺮﻳﺎن‪ 723‬ﻧﻴﺰ ﺗﺴﻠﻴﻢ او ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﺑﺌﻮﺗﻴﺎن‪ 724‬ﺑﺨﺸﻲ از اراﺿﻲ او ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻳﻼدا‪ 725‬از وي در ﻫﺮاس ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﭼﻨـﺪي‪،‬‬
‫ﺑﻼﻳﺎي )او( ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻓﺰوﻧﻲ ﻳﺎﻓﺖ؛ ﻧﻪ ﻛـﺸﻮرش در ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ ﻣﺎﺳـﻜﻮﺗﻴﺎن‪ 726‬آﻧﻘـﺪر ﻣـﺼﻴﺒﺖ دﻳـﺪ و ﻧـﻪ‬

‫‪ soghon - 717‬ﻳﺎ ‪ ،solon‬ﺳﻮﻟﻮن آﺗﻨﻲ در ﺣﺪود ﺳﺎل ‪ 558‬پ‪.‬م‪ .‬در ﻫـﺸﺘﺎد ﺳـﺎﻟﮕﻲ در ﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬او ﻗﺎﻧﻮﻧﮕـﺬار‪،‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار‪ ،‬ﺷﺎﻋﺮ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﻳﻜﻲ از ﺣﻜﻤﺎي ﺳﺒﻌﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﺻﻼح ﺗﻘﻮﻳﻢ‪ ،‬اوزان و ﻣﻘﺎدﻳﺮ و ﺿﺮب ﺳـﻜﻪ ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﻨﺴﻮب اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ pe’ghegonios - 718‬ﻳﺎ ‪plegonios‬‬
‫‪trakia - 719‬ﻳﺎ ‪ .Thrace‬ﺗﺮاﻛﻴﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در ﺷﻤﺎل ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺨـﺶ آن اﻣـﺮوز ﺟﻨـﻮب ﺑﻠﻐﺎرﺳـﺘﺎن را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ، tet’alia - 720‬ﺗﻮﺿﻴﺢ آن ﭘﻴﺸﺘﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Lak’edemon - 721‬ﻳﺎ ‪ ،Lacedemone‬ﻻﻛﺪﻣﻮﻧﻴﺎ ﺷـﻬﺮي اﺳـﺖ در ﻳﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن واﻗـﻊ در ﻛﻨـﺎر اوروﺗـﺎ‬
‫)‪ (Eurotas‬ﻣﺮﻛﺰ “ﻻﻛﻮﻧﻲ” )‪ (Laconie‬ﻳﺎ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﭙﺎرت‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ دورﻳﻦ ﻫﺎ )‪ (Doriens‬ﺑﻨﺎ ﺷﺪ و‬
‫اﻛﻨﻮن ﺟﺰ ﺧﺮاﺑﻪ ﻫﺎي آراﻣﮕﺎه ﻟﺌﻮﻧﻴﺪاس و آﮔﻮرا اﺛﺮي از آن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 722‬ارﻣﻨﻲ ‪ pokeatsi‬ﻳﺎ ‪ Phocis ،Phocian‬ﻓﻮﻛﻴﺲ ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻗﺪﻳﻤﻲ در ﻳﻮﻧﺎن ﻣﺮﻛﺰي‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 723‬ارﻣﻨﻲ‪ Locrian ،ghuk’e’ratsi‬ﻣﺮدم ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻟﻮﻛﺮﻳﺪ )‪ (Locride‬ﻛﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﻮد در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ - 724‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،byut’atsi‬ﻳﺎ ﺑﺌﻮﺗﻴﺎن ﻣﺮدم ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺌﻮﺳﻲ ﻳﺎ ‪ Beotie‬ﻛﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻣﺮﻛﺰ آن ﺗﺐ‬
‫ﻳﺎ ﺗﺒﻪ ﻳﺎ ﺗﺒﺲ )‪ (Thebes‬ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ پ‪.‬م‪ .‬ﺟﺰو اﺗﺤﺎدﻳﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﺘﺤﺪ اﻳﺮان و ﺿﺪ ﻳﻮﻧﺎن ﮔﺮدﻳـﺪ‬
‫و ﺑﺎ آﺗﻨﻴﺎن و اﺳﭙﺎرﺗﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ yellada - 725‬ﻳﺎ ‪) Hellas‬ﻫﻼس‪ ،‬ﻫﻼش( ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮر ﻳﻮﻧﺎن‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ mask’ut - 726‬ﻳﺎ ﻣﺎﺳﺎژت )‪ (Massagetae‬ﻗﺒﻴﻠﻪ اي از اﺳﻜﻴﺖ ﻫﺎ ﻛﻪ در ﺷﺮق درﻳﺎي ﺧﺰر ﻣـﻲ زﻳـﺴﺘﻨﺪ و در‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آﻧﺎن و ﻛﻮرش ﺑﺰرگ روي داد‪ ،‬ﻛﻮرش ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و ﺑﺪﺳﺖ آﻧﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬

‫‪١٣٩‬‬
‫دارﻳﻮش در ﺣﻴﻦ ﻓﺮار از اﺳﻜﻴﻮﺗﻴﺎن‪ 727‬ﻣﺘﺤﻤﻞ ﭼﻨـﺎن ﻣـﺸﻘﺎﺗﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬و ﻧـﻪ ﻛﻤﺒﻮﺟﻴـﻪ ‪ 728‬در ﻛـﺸﻮر‬
‫اﺗﻴﻮﭘﻲ! ﺣﻤﻠﻪ ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎ‪ 729‬ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﺶ ﺑﻪ ﻳﻼدا ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﮔﻨﺠﻬﺎ و ﭼﺎدرﻫﺎ را ﺟﺎ ﮔﺬارده ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﺗﻮاﻧـﺴﺖ‬
‫ﺑﮕﺮﻳﺰد و ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻪ در ﺑﺒﺮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﻧﺎﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ وي ﭘﺲ از ﻛﺴﺐ اﻓﺘﺨﺎر از ﭘﻴـﺮوزي ﻫـﺎي‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﻮﺳﻂ ﺳﭙﺎه ﺧﻮد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻣﻦ اﻳﻦ ﺗﻮارﻳﺦ را ﺑﺎور ﻛﺮدﻧﻲ ﻣﻲ داﻧﻢ‪ .‬اﻣﺎ آن ﻛﺮﺳﻮس ﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻛﻮرش ﻳـﺎ‬
‫ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮس ﺑﻮده و ﻳﺎ ﻛﺎذب اﺳﺖ و ﻳﺎ ﻣﻌﻠﻮل ﻫﻤﻨﺎﻣﻲ ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻴﮕﺮان ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪاري در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺎي ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻫﺎ و‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‬

‫ﭘﺲ از آرﺗﺎﺷﺲ اول‪ ،‬ﭘﺴﺮش ﺗﻴﮕﺮان‪ 730‬در ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻧﻬﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎﻛﺎن ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﮔﺮدآوري ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﻳﻮﻧﺎن‪ 731‬ﻣﻲ رود‪ ،‬ﻛـﻪ ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﭘـﺪرش‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ و از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﮔﻲ ﺳﭙﺎه وي ﺑﺎ ﺗﻌﻘﻴﺐ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺗﺠـﺎوز ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻴﮕـﺮان ﺑـﺎ آﻧـﺎن‬
‫روﺑﺮو ﺷﺪه ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ اﻳﺸﺎن را ﻣﺘﻮﻗﻒ و ﻋﻘﺐ ﻣﻲ راﻧﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﺳﭙﺮدن ﻣﺎژاك و ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪ 732‬ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺮش ﻣﻬﺮداد‪ 733‬و ﮔﺬاردن ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻓﺮاوان ﻧﺰد او ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اوﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻛﺎر‪ ،‬ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎﻫﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﻳﻮﻧﺎن آﻣﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫از ﺑﻴﻢ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ اﻋﻤﺎق ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دروغ ﭘﻴـﺸﮕﻮﻳﻲ ﻫـﺎﻳﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ ﻣﺒﻨـﻲ ﺑـﺮ اﻳـﻦ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺎﻳﻠﻨﺪ در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺎ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮده ﺗﻨـﺪﻳﺲ دﻳـﻮس اﻟﻤﭙﻴـﺎﺋﻲ‪ 734‬را‬

‫‪ - 727‬ارﻣﻨﻲ ‪ sk’yutatsi‬ﻳﺎ اﺳﻜﻴﺖ ﻫﺎ ﻳﺎ ﺳﻜﺎﺋﻴﺎن )‪ (Scythe‬ﻗﻮﻣﻲ از ﻧﮋاد آرﻳﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در زﻣـﺎن ﻫﺨﺎﻣﻨـﺸﻴﺎن و‬
‫ﭘﻴﺶ از آﻧﺎن ر ﭘﻴﺮاﻣﻮن اﻳﺮان ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ و داﻣﻨﻪ ﺗﻌﺮﺿﺎت ﺧﻮد را از آﺳﻴﺎ ﺗﺎ اروﭘﺎ ﮔﺴﺘﺮش دادﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ k’ambyuses- 728‬ﻳﺎ ﻛﺎﻣﺒﻴﺰ ﻳﺎ ﻛﻤﺒﻮﺟﻴﻪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 729‬ﺧﻮرﻧﻲ ‪ ke’serks‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻳﺎ ‪) .Xerxes‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 730‬ﺗﻴﮕﺮان دوم ﻳﺎ ﺑﺰرگ در ﺳﺎل ‪95‬پ‪.‬م‪ .‬ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻴﮕﺮان دوم ﭘـﺴﺮ آرﺗﺎﺷـﺲ‬
‫اﺳﺖ و ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮ آﭘﻴﺎﻧﻮس‪ ،‬ﭘﺪر ﺗﻴﮕﺮان دوم ﻧﻴﺰ ﺗﻴﮕﺮان ﻧﺎم داﺷﺖ )ﺗﻴﮕﺮان اول(‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 731‬ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن را ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دارد‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 732‬ﺧﻮرﻧﻲ واژه ‪ mijerk’e’rya‬را ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ داراي دو ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ‪ (1 .‬ﻧﻮاﺣﻲ داﺧﻠﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﺎ ﻛﺸﻮر‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻧﻤﻲ رﺳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ (2 .‬ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻴﺎن ﺧﺸﻜﻲ ﻫﺎ ﻛﻪ ﺑﺮاي درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ‬
‫رود‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎران ارﻣﻨﻲ اﻳﻦ واژه را ﺑﺮاي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 733‬ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻬﺮداد اوﭘﺎﺗﻮر را در ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬اﻣﺎ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ” ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣﻬـﺮداد ﺷـﻮﻫﺮ ﺧـﻮاﻫﺮ‬
‫ﺗﻴﮕﺮان اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺷﻮﻫﺮ ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮا دﺧﺘﺮ ﻣﻬﺮداد اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪(.‬‬
‫‪ - 734‬ﻳﺎ زﺋﻮس اﻟﻤﭙﻴﻮس‪.‬‬

‫‪١٤٠‬‬
‫در دژ آﻧﻲ}‪ ،{102‬آﺗﻨـﺎس را در ﺗﻴـﻞ‪ ،735‬ﺗﻨـﺪﻳﺲ دﻳﮕـﺮ آرﺗﻤـﻴﺲ را در ﻳﺮﻳـﺰا‪ 736‬و ﻫﭙـﺴﺘﻮس را در‬
‫ﺑﺎﮔﺎﻳﺎرﻳﭻ‪ 737‬ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺗﻨﺪﻳﺲ آﻓﺮودﻳﺘﻪ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻌـﺸﻮﻗﻪ ﻫﺮﻛـﻮل دﺳـﺘﻮر ﻣـﻲ دﻫـﺪ در‬
‫ﻣﺤﻞ ﻫﺎﺷﺖ}‪ {103‬ﺑﺮﭘﺎ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻏﻀﺐ ﺑﺮ واﻫﻮﻧﻴﺎن ﻛﻪ ﮔﺴﺎﺧﻲ ﻧﻤﻮده ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺮﻛﻮل را ﻛﻪ ﭘـﺪرش‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد در )روﺳﺘﺎي( ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﻛﺎﻫﻨﻲ ﻣﺤﺮوم و اﻳﻦ روﺳـﺘﺎ را‬
‫در ﺗﺼﺮف ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻨﺎ ﻧﻤـﻮده در ﺑﺮاﺑﺮﺷـﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﮕـﺎه ﻫـﺎﻳﻲ اﺳـﺘﻮار ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎﻧﻲ ذﺑﺢ ﻛﺮده آﻧﺠﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮدﻣﺎن ﻗﻮم ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻦ‬
‫در ﻧﺪادﻧﺪ‪) .‬ﺗﻴﮕﺮان( زﺑﺎن ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن را ﻛﻪ آﺳﻮد‪ 738‬ﻧﺎم داﺷﺖ ﺑﺮﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺎ ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣـﻲ‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﻮد؛ اﻣﺎ دﻳﮕﺮان را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻜﻨﺠﻪ و اذﻳﺐ ﻧﻜﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ از ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﭘﺎدﺷﺎه و ﻧﻴـﺰ ﮔﻮﺷـﺖ‬
‫ﺧﻮك ﺑﺨﻮرﻧﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻴﺎﻧﻲ ﻧﺜﺎر ﻧﻜﺮدﻧﺪ و ﻧﺒﭙﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا )ﺗﻴﮕﺮان( ﺳﺮداري ﺳﭙﺎه را از آﻧﻬﺎ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ وﻟﻲ آﻧﺎن را از ﻣﻘﺎم اﺳـﺒﺪي‪ 739‬ﺗﺎﺟﮕـﺬار ﻣﺤـﺮوم ﻧﻜـﺮد‪ .‬ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺑـﻴﻦ اﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ رﻓﺘـﻪ ﺗﻨـﺪﻳﺲ‬
‫ﺑﺎرﺷﺎﻣﻴﻨﺎ‪ 740‬را در آﻧﺠﺎ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ از ﻋﺎج ﻓﻴﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺑﻠﻮر و ﺳﻴﻢ ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻮد و اﻣـﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‬
‫آن را ﺑﻪ ﺷﻬﺮك ﺗﻮردان‪ 741‬ﺑﺮده در آﻧﺠﺎ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ از ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮاي ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ‪ 742‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ وي دﻳﻮﻧﻴﺲ ﺑـﺮ ﻋﻠﻴـﻪ‬
‫ﭘﺪرش )آرﺗﺎﺷﺲ( ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪) ،‬از اﻳﻨﺠﺎ( ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ راﻫﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ}‪ {104‬ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﺷﻬﺮ‪ 743‬ﭘﺘﻮﻟﻤﺎﺋﻴﺪ}‪ {105‬را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻣﻠﻜـﻪ اﻟﻜـﺴﺎﻧﺪرا ﻳـﺎ‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻴﻨﺎي‪ 744‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻛﻪ زن اﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﻓﺮزﻧﺪ ﻳﻮﺣﻨﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﻤﻌﻮن ﺑﺮادر ﻳﻬﻮداي ﻣﻜﺎﺑﻲ‪ 745‬ﺑﻮد و در آن‬
‫زﻣﺎن ﺑﺮ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد ﺑﺎ اﻋﻄﺎئ ﮔﻨﺞ ﻫﺎي ﻛﻼن )ﺗﻴﮕﺮان را( از آﻧﺠﺎ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮداﻧـﺪ‪ .‬زﻳـﺮا‬

‫‪til - 735‬‬
‫‪yeriza - 736‬‬
‫‪bagayar’itch - 737‬‬
‫‪asud- 738‬‬
‫‪ - 739‬ﻳﺎ ﻣﻘﺎم آﺳﭙﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪barshamina - 740‬‬
‫‪tordan - 741‬‬
‫‪ - 742‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻠﻜﻪ ﺳﻠﻮﻛﻲ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﻫﺸﺘﻢ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 743‬ارﻣﻨﻲ ‪ p’e’t’ghomaid‬ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻳﻨﺎن آن را ﭘﺘﻮﻟﻤﺎﻳﺲ)‪ (Ptolemais‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ ﺷـﻬﺮي اﺳـﺖ در ﺷـﻤﺎل‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﺳﺎﺣﻠﻲ ﻋﻜﺎ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،mesalina - 744‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ آﻟﻜﺴﺎﻧﺪرا ﺳﻮﻟﻮﻣﻪ ﻣﻠﻜﻪ ﻳﻬﻮدﻳﻪ )‪ (67-74‬اﺷﺎره دارد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪Judas Maccabaeus - 745‬‬

‫‪١٤١‬‬
‫)ﺗﻴﮕﺮان( ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ راﻫﺰﻧﻲ واﻳﻜـﻮن‪ 746‬ﻧـﺎم}‪ {106‬آراﻣـﺶ را در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﻣﺨﺘـﻞ ﻧﻤـﻮده ﻛـﻮه‬
‫اﺳﺘﻮاري را ﺗﺼﺮف ﻛﺮده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﻦ راﻫﺰن واﻳﻜﻮﻧﻴﻚ‪ 747‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪15‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﭘﻮﻣﭙﺌﻮس ﺳﺮدار روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺼﺮف ﻣﺎژاك و ﻣﺮگ ﻣﻬﺮداد‬

‫آﻧﮕــﺎه ﭘﻮﻣﭙﺌــﻮس‪ 748‬ﺳــﺮدار روﻣﻴــﺎن ﺑــﺎ ﺳــﭙﺎﻫﻲ ﮔــﺮان ﺑــﻪ ﻧــﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧــﻪ رﺳــﻴﺪه ﺳﭙﻬــﺴﺎﻻرش‬
‫اﺳﻜﺎورس‪ 749‬را ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﻪ آﺳﻮرﻳﻚ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬او ﻧﻴﺰ رواﻧﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻣـﺎ ﺑـﺎ ﺗﻴﮕـﺮان‬
‫روﺑﺮو ﻧﻤﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬زﻳﺮا وي ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻠﻮاﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ راﻫﺰن ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻛﺸﻮرش ﺑﺎز ﮔـﺸﺘﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫اﺳﻜﺎورس ﺑﻪ دﻣﺸﻖ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﺷﻬﺮ را در ﺗﺼﺮف ﻣﺘﻎ‪ 750‬و ﻏﻮغ‪ 751‬ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛـﺮده‬
‫ﺧﻮد ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي آرﻳﺴﺘﺎﺑﻮغ‪ 752‬ﻣﻲ ﺗﺎزد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺮادر وي ﻫﻴﻮرﻛﺎﻧﻮس‪ 753‬ﻛﺎﻫﻦ ﺑﺰرگ ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺴﺮ آﻟﻜﺴﺎﻧﺪر ﺑﻮد ﻳﺎري دﻫﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﻮﻣﭙﺌﻮس در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻬﺮداد ﻣﻲ ﺟﻨﮕﺪ و ﺑﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺳﺨﺖ و ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ روﺑﺮو ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‬
‫و در ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻄﺮﻧﺎﻛﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﺳﭙﺎه او ﭘﻴﺮوز ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻣﻬﺮداد ﺑـﻪ ﻧﺎﭼـﺎر ﺑـﻪ‬
‫ﺣﺪود ﭘﻮﻧﺖ ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺰد‪ .‬ﭘﻮﻣﭙﺌﻮس ﭘﺲ از رﻫﺎﻳﻲ از دﺳﺖ وي ﻣﺎژاك را اﺷﻐﺎل ﻣﻴﻜﻨـﺪ و او ﻣﻬـﺮداد را‬
‫ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﺳﭙﺎﻫﻲ را در ﺷﻬﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻣـﻲ ﮔـﺬارد‪ ،‬آﻧﮕـﺎه ﺑـﺎ ﺻـﺮف ﻧﻈـﺮ از ﺗﻌﻘﻴـﺐ وي از راه‬
‫آﺳﻮرﻳﻚ‪ 754‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﻣـﻲ ﺷـﺘﺎﺑﺪ‪ .‬او ﻣﻬـﺮداد را ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﭘـﺪر ﭘﻴﻼﺗـﻮس ﭘـﻮﻧﺘﻲ‪ 755‬ﺑـﺎ داروي‬

‫‪vayk’un - 746‬‬
‫‪vayk’unik - 747‬‬
‫‪ ،p’omp’eos - 748‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪،Pompeos‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ،Pompe’e‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪) .Pompay‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sk’avros - 749‬ﻳﺎ ‪Scaurus‬‬
‫‪ met’egh - 750‬ﻳﺎ ‪Metellus‬‬
‫‪ ghugh - 751‬ﻳﺎ ‪Lullus‬‬
‫‪ arist’abugh - 752‬ﻳﺎ ‪ Aristobulus‬آرﻳﺴﺘﻮﺑﻮﻟﻮس ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻬﻮدﻳﻪ )‪ (67 -63‬ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ روﻣﻴﺎن ﺧﻠﻊ ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬‬
‫گ‪.(.‬‬
‫‪ Hyurk’anos - 753‬ﻳﺎ ‪ ،Hyrcanus‬رﺋﻴﺲ ﻛﺎﻫﻨﺎن و ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻬﻮدﻳﻪ‪ ،‬ﻫﻴﺮﻛـﺎﻧﻮس دوم )‪ (63-40‬ﺑـﺮادر ﺑـﺰرگ‬
‫آرﻳﺴﺘﻮﺑﻮﻟﻮس دوم‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ asorik - 754‬ﻳﺎ ﺷﺎم‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ در ﺧﺎور ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﻪ از ﻏﺮب ﺑﺎ درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و ﻓﻨﻴﻘﻴﻪ‪ ،‬از ﺷﺮق ﺑـﺎ رود ﻓـﺮات و‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺮودان و ﺑﺎﺑﻞ‪ ،‬از ﺟﻨﻮب ﺑﺎ ﺻﺤﺮاي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﻪ و از ﺷﻤﺎل ﺑﺎ ﻛﻴﻠﻴﻜﻴﻪ و ﻛﻮﻣﺎﮔﻦ ﻫﻢ ﻣﺮز ﺑﻮد‪) . .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 755‬ارﻣﻨﻲ ‪ .Pontius Pilate ،p’ont’atsi-p’ighat’os‬ﺣﺎﻛﻢ ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﻛﻪ در ﺳﺎل ‪29‬م‪ .‬از ﺳﻮي روﻣﻴـﺎن ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎم رﺳﻴﺪ‪ .‬او ﺑﺴﻴﺎر ﻇﺎﻟﻢ ﺑﻮد و ﻫﻤﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ را ﺑﻪ ﻳﻬﻮد ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬در ‪36‬م‪ .‬ﺳﺎﻣﺮﻳﺎن ﺷـﻜﺎﻳﺖ او را ﺑـﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر واﺗﻴﻠﻮس ﺣﺎﻛﻢ ﺳﻮرﻳﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و اوﭘﻴﻼﺗﻮس را ﺑﻪ رم ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑـﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر ﭘﺎﺳـﺦ دﻫـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻗﺒـﻞ از ورود‬
‫ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس وﻓﺎت ﻛﺮد و ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﺎﻟﻴﮕﻮﻻ او را ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد و او در آﻧﺠﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﻛﺸﻲ زد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٤٢‬‬
‫زﻫﺮآﮔﻴﻦ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻳﻮﺳﻔﻮس‪ 756‬اﻳﻦ اﻣﺮ را در ﺑﺎب ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻠﺴﺎن‪ 757‬ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ‪:‬‬
‫»در ﻧﺰدﻛﻲ ارﻳﺤﺎ‪ 758‬ﻣﮋده ﻣﺮگ ﻣﻬﺮداد ﺑﻪ ﭘﻮﻣﭙﺌﻮس ﻣﻲ رﺳﺪ«‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﻪ ﺳﭙﺎه روﻣﻴﺎن‪ ،‬ﮔﺮﻳﺰ‬
‫ﮔﺎﺑﻴﺎﻧﻮس و رﻫﺎﻳﻲ ﻣﻬﺮداد ﺟﻮان‬

‫و اﻣﺎ ﺗﻴﮕﺮان ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻦ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﺳﻴﺮ را در آرﻣﺎوﻳﺮ‪ 759‬و آﺑﺎدي واردﮔﺲ‪ 760‬اﺳﻜﺎن داد ﻛـﻪ در‬
‫ﻛﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪ ﻛﺎﺳﺎخ‪ 761‬واﻗﻊ ﺑﻮد و راﻫﺰﻧﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎ را ﻫﻼك ﻛﺮدو ﭘﺲ از ﺳﻮﮔﻮاري ﺑﺮاي ﻣﻬﺮداد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ از ﺳﭙﺎه روم راﻫﻲ آﺳﻮرﻳﻚ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﮔﺎﺑﻴﺎﻧﻮس‪ 762‬ﺳﺮدار ﺳﭙﺎه روﻣﻴﺎن ﻛـﻪ ﭘﻮﻣﭙﺌـﻮس‬
‫در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ روم در آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ وي ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﮔﺎﺑﻴﺎﻧﻮس ﺟـﺮأت ﻧﻤـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻴﮕﺮان درﮔﻴﺮ ﺷﻮد‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس از ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻓﺮات ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ ﻣﻲ رود و ﺑﺎ‬
‫اﻧﻌﻘﺎد ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺎ ﺗﻴﮕﺮان‪ ،‬ﻣﻬﺮداد ﺟﻮان ﭘﺴﺮ ﻣﻬﺮداد را ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺮ زاده ﺗﻴﮕـﺮان ﺑـﻮد و او را‬
‫ﭘﻮﻣﭙﺌﻮس در ﻣﺎژاك اﺳﻴﺮ ﻛﺮده ﺑﻮد ﻣﺴﺘﺮد ﻣﻲ دارد و ﭼﻨﻴﻦ واﻧﻤـﻮد ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ در ﻧﻬـﺎن ﮔﺮﻳﺨﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫ﻧﺒﺮد ﻛﺮاﺳﻮس و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن وي‬
‫ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻴﮕﺮان‬

‫روﻣﻴﺎن ﺑﺎ ﺳﻮءﻇﻦ ﺑﻪ ﮔﺎﺑﻴﺎﻧﻮس وي را ﺑﺮﻣﻲ اﻧﺪازﻧﺪ و ﻛﺮاﺳﻮس را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ دارﻧـﺪ و او‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺗﻤﺎم ﮔﻨﺠﻬﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در اورﺷﻠﻴﻢ و در ﻣﻌﺒﺪ ﺧﺪا وﺟﻮد داﺷـﺖ ﺗـﺼﺮف ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ آﻧﮕـﺎه ﺑـﻪ‬

‫‪ - 756‬ﻳﺎ ﻫﻮﺳﭙﻮس‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 757‬ﺑﻠﺴﺎن )‪ (Ba’la’san‬ﻣﻌﺮب ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪ ،Balsamon‬ارﻣﻨﻲ ‪ balasan‬ﮔﻴﺎﻫﻲ از ﺗﻴـﺮه ﺳـﺪاﺑﻴﺎن ﻛـﻪ ﻣـﺼﺮف‬
‫داروﻳﻲ دارد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Jericho - 758‬ﻳﺎ ‪ Ariha‬ﻳﺎ ارﻳﺨﺎ‪ ،‬ارﻳﺤﻪ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ارﻣﻨﻲ ﺧﻮرﻧﻲ ‪ yerikov‬ﺷﻬﺮي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ واﻗـﻊ در ‪23‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي اورﺷﻠﻴﻢ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪armavir - 759‬‬
‫‪vardges(avan) - 760‬‬
‫‪kasakh - 761‬‬
‫‪ - 762‬ﻳﺎ ‪ ،gabinius‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪار روﻣﻲ )و‪ .‬ﺣﺪود ‪ ،100‬ﻓﻮت ‪ 48‬پ‪.‬م‪) .(.‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٤٣‬‬
‫ﺳﻮي ﺗﻴﮕﺮان ﺗﺎﺧﺘﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ از ﻓﺮات در ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﺶ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺗﻴﮕﺮان‬
‫ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮔﻨﺠﻬﺎي او ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.763‬‬
‫‪18‬‬
‫روﻳﺎروﻳﻲ ﻛﺎﺳﻴﻮس ﺑﺎ ﺗﻴﮕﺮان‪،‬‬
‫ﺷﻮرش ﻣﻬﺮداد و ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ‬

‫روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺸﻢ آﻣﺪه ﻛﺎﺳﻴﻮس‪ 764‬را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﻲ ﺷﻤﺎر ﮔﺴﻴﻞ ﻣـﻲ دارﻧـﺪ‪ .‬وي ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨـﻲ‬
‫روﻳﺎرو ﻣﻲ ﮔﺮدد و اﺟﺎزه ﻧﻤﻲ دﻫﺪ از ﻓﺮات ﺑﮕﺬرﻧﺪ و ﺷﺎم را ﻣﻮرد ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺗﻴﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﻬﺮداد ﺟﻮان ﻇﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺮ زاده اش ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻪ ﻣﻘﺎم و‬
‫ﻣﻨﺼﺐ و ﻧﻪ ﺣﺘﻲ ﻛﺸﻮرش ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن را ﺑﻪ وي ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻣﻬﺮداد ﺑﺎﻣـﺸﺎﻫﺪه اﻳـﻦ ﺗـﻮﻫﻴﻦ ﺑـﺮ داﺋـﻲ اش‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﺷﻮرﻳﺪه ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ‪ 765‬ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺎ درﻳﺎﻓـﺖ ﺣﻜﻤﺮاﻧـﻲ ﺷـﻬﺮ ﭘﺮﻛـﻪ‪ 766‬ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن او ﺑـﻪ‬
‫آﻧﺪﻳﭙﺎﺗﺮوس‪ 767‬ﭘﺪر ﻫﺮودس‪ 768‬ﻛﻤﻚ و ﻳﺎري ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬او ﺷـﻬﺮ ﻣـﺎژاك را آﺑـﺎد ﻧﻤـﻮده ﺑـﻪ اﻓﺘﺨـﺎر‬
‫ﻗﻴﺼﺮ آن را ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ از ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ارﻣﻨﻲ ﺑﻴﺮون ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫در ﺑﺎره اﺗﺤﺎد ﺗﻴﮕﺮان و آرﺗﺎﺷﺲ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺗﺮﻛﺘﺎزي‬
‫در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ‪،‬اﺳﺎرت ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس ﻛﺎﻫﻦ اﻋﻈﻢ و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻴﺸﻤﺎر‬
‫ﭘﺲ از ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻴﮕﺮان ﻛﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻴﻤﺎري ﺑﻮد از آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس اﻟﺘﻤﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘـﺲ‬
‫از ﺗﻜﺒﺮ ﭘﺪرش ﻛﻪ رﻳﺎﺳﺖ و ارﺷﺪﻳﺖ را از ﭘﺎرﺳﻴﺎن رﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن ﭘﻴﻮﻧﺪ دوﺳﺘﻲ و ﻣﻮدت ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎزد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﻮدش )ﺗﻴﮕﺮان( ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﮔﺎه ﺛﺎﻧﻮي ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ رﺳﻢ ﺑﻮد‪ ،‬رﻳﺎﺳﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ او ﺑﺎز ﻣﻲ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ آرﺗﺎﺷﺲ را ﺑﻪ ﺻﻠﺢ راﺿﻲ ﻛﺮده از او ﺳﭙﺎه ﻛﻤﻜﻲ درﻳﺎﻓـﺖ ﻣـﻲ دارد‪ .‬ﺳـﭙﺲ‬

‫‪ - 763‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ روي داده اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا روﻳﺎروﻳﻲ ﻛﺮاﺳﻮس ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آرﺗﺎوازد دوم ﭘﺴﺮ ﺗﻴﮕﺮان دوم اﺳﺖ‬
‫و ﻧﻪ ﺧﻮد او‪ .‬دوم اﻳﻨﻜﻪ وي در ﺟﻨﮓ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺎرﺗﻴﺎن‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 764‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﮔﺎﻳﻮس ﻛﺎﺳﻴﻮس ﻳﺎر ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﺮاﺳﻮس اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺷﻜﺴﺖ ﻛﺮاﺳﻮس ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن روم در‬
‫ﻣﺸﺮق زﻣﻴﻦ ﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 765‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ ﮔﺎﻳﻮس ژوﻟﻴﻮس )‪100-44‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ و ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻧﺎﻣﺪار روم ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ p’erge - 766‬ﻳﺎ ‪ perga‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎﻣﻔﻴﻠﻴﻪ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ andip’at’ros - 767‬ﻳﺎ ‪) .Antipater‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪) Herod - 768‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،(Herovdes‬ﻫﻴﺮودس )‪73‬ﺗﺎ ‪4‬پ‪.‬م‪ .(.‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻬﻮدﻳﻪ‪ .‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎرور اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻬﺮداد ﭘﺮﮔﺎﻣﻮن )ﭘﺎدﺷﺎﻫﻨﻲ ﻛﻬﻦ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ‪283 -133‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺑـﻮد و ﻧـﻪ ﭘﺮﻛـﺎ در ﭘﺎﻣﻔﻴﻠﻴـﻪ )ﺗﺎﻣـﺴﻮن‪ ،‬ص‬
‫‪) .(155‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٤٤‬‬
‫ﺑﺎرزاﭘﺮان‪ 769‬ﭘﻴﺸﻮاي ﻧﺎﺧﺎرارﻧﺸﻴﻦ رﺷﺘﻮﻧﻴﻚ را ﺑﻪ اﺳﭙﻬﺒﺪي ﮔﻤﺎرده‪ ،‬ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﻲ و ﭘﺎرﺳﻲ را ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﭙﺎه روﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺳﻮرﻳﻪ و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ را ﺑـﻪ ﻣـﺼﺎﻟﺤﻪ ﻛـﺸﺎﻧﺪه اﻳـﺸﺎن را‬
‫آرام ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﻲ ﭘﺎﻛﺎروس ﻧﺎم‪ 770‬ﻛﻪ ﭘـﺪرش ﭘﺎدﺷـﺎه آﺷـﻮرﻳﺎن ﺑـﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺧـﻮد ﺑـﺎ آﻧﺘﻴﮕﻮﻧـﻮس از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان آرﻳﺴﺘﻮﺑﻮﻟﻮس ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺳﺒﺒﻲ داﺷﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل آﻧﺎن ﻣـﻲ آﻳـﺪ‪ .‬او ﻧـﺰد ﺑـﺎرزاﭘﺮان ﭘﻴـﺸﻮاي‬
‫رﺷﺘﻮﻧﻴﺎن و اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺳﭙﺎه ﭘﺎرس و ارﻣﻦ‪ ،‬ﻗﻮل ﭘﺎﻧﺼﺪ زن زﻳﺒﺎ و ﻫﺰار ﻛﺎﻧﻜﺎر‪ 771‬ﻃـﻼ را ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﺑـﺸﺮط‬
‫آﻧﻜﻪ ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس ﻳﻬﻮدﻳﺎن را از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺤﺮوم و آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس را ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﻲ ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس ﭘﺎدﺷﺎه و ﻛﺎﻫﻦ اﻋﻈﻢ ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﭘﺎﺳﺎﻳﻞ‪ 772‬ﺑﺮادر ﻫﻴﺮودس ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎرزاﭘﺮان ﺑﺮﺧﻲ از ﺳﭙﺎه روﻣﻴﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي درﻳﺎ و ﺑﺮﺧﻲ دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺘـﻮاري‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺧﻮد در ﻛﻤﺎل آراﻣﺶ از آن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﺬرد آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺻﻠﺢ ﺑﺎ وي وارد ﻣﺬاﻛﺮه ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﺷﺨﺼﻲ ﮔﻨﻞ‪ 773‬ﻧﺎم از ﻗﻮم ﮔﻨﻮﻧﻲ‪ 774‬را ﻛـﻪ رﻳﺎﺳـﺖ ﺳـﺎﻗﻴﺎن ﭘﺎدﺷـﺎه ارﻣﻨـﺴﺘﺎن را ﺑﻌﻬـﺪه‬
‫داﺷﺖ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻋﻘﺪ ﻗﺮار داد ﺻﻠﺢ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﻤﻚ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﻪ آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺳﻮاره ﻧﻈـﺎم ﺑـﻪ‬
‫اورﺷﻠﻴﻢ ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس ﺑﻪ رﺋﻴﺲ ﺳﺎﻗﻴﺎن و ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه ﻫﻤﺮاﻫﺶ اﺟﺎزه ورود ﺑﻪ اورﺷﻠﻴﻢ ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻧﺼﺪ ﺳﻮراه ﻧﻈﺎم اﺟﺎزه داد و رﺋﻴﺲ ﺳﺎﻗﻴﺎن ﺧﺎﺋﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﺮﻛـﺎﻧﻮس ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻧـﺰد‬
‫ﺑﺎرزاﭘﺮان ﺑﺮود و در ﺑﺎره وﻳﺮاﻧﻲ ﻛﺸﻮر )ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻨﺪ( و ﻗـﻮل ﻣـﻲ دﻫـﺪ از ﻃـﺮف ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ ﺷـﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻫﻴﺮاﻛﺎﻧﻮس از ﺑﺎرزاﭘﺮان ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻗﺴﻢ ﻳﺎدﻛﻨﺪ او ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧـﺎم آﻓﺘـﺎب و ﻣـﺎه و ﻛﻠﻴـﻪ ﻣﻌﺒﻮدﻫـﺎي‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻴﺸﺎن ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪ آﻓﺘﺎب آرﺗﺎﺷﺲ و ﺗﻴﮕﺮان ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﻫﻴﺮﻛـﺎﻧﻮس ﺑـﺎ اﻃﻤﻴﻨـﺎن ﺑـﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‪،‬‬
‫ﻫﻴﺮودس را در اورﺷﻠﻴﻢ ﮔـﺬارده ﭘﺎﺳـﺎﻳﻠﻮس‪ 775‬ﺑـﺮادر ارﺷـﺪ ﻫﻴـﺮودس را ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﻧـﺰد ﺑـﺎرزاﭘﺮان ﺑـﻪ‬
‫روﺳﺘﺎي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻳﻜﺘﻴﭙﻮن‪ 776‬واﻗﻊ در ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎرزاﭘﺮان ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮي وي را ﮔﺮاﻣﻲ ﻣﻴﺪارد وﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﺮك ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ آﻧﺠﺎ ﺑـﻪ ﺑﻘﻴـﻪ ﺳـﭙﺎه دﺳـﺘﻮر ﻣـﻲ‬
‫دﻫﺪ آﻧﺎن را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه آﻧﺘﻴﮕﻮﻧـﻮس ﺧـﻮد را روي ﻫﻴﺮﻛـﺎﻧﻮس ﻣـﻲ‬

‫‪ .barzapran - 769‬ﻫﻮﺳﭙﻮس آن را ﺑﺼﻮرت ‪ barzapranes‬ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ و آن ﻫﻢ ﻧﻪ ﺑﻌﻨﻮان اﺳـﭙﻬﺒﺪ ارﻣـﻦ و‬

‫ﭘﻴﺸﻮاي ﻗﻮم رﺷﺘﻮﻧﻴﻚ ﻧﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﺳﺎﺗﺮاپ و ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﭘﺎرﺗﻴﺎن‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ارﻣﻨﻲ در ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮرﻳﻪ در ﺳﺎل ‪ 40‬پ‪.‬م‪ .‬ﺷﺮﻛﺖ داﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ .pakaros - 770‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻛﺎروس )ﺑﺎﻛﻮر‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﺎﻛﺮ( ﻧﻪ ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮرﻳﺎن ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرت ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 771‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺰار ﻗﻨﻄﺎر )واﺣﺪ وزن در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﺷﺮق ﻣﻌﺎدل ﻳﻜﻬﺰار و دوﻳﺴﺖ اوﻓﻴﻪ ﻳﺎ ﻳﻜﺼﺪ و ﺑﻴﺴﺖ رﻃﻞ و‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮات دﻳﮕﺮ ‪ 4000‬دﻳﻨﺎر‪ 100،‬ﻣﻦ و ‪ 100‬رﻃﻞ و ‪ 100‬ﻣﺘﻘﺎل و ‪ 100‬درﻫﻢ‪ .‬و ﻳﺎ ‪ 1200‬اوﻓﻴﻪ ﻳﺎ ‪ 120‬رﻃﻞ و ﻳـﺎ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮي ‪ 40‬اوﻓﻴﻪ و ﺟﺰ آن(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪pasayel - 772‬‬
‫‪ge’nel - 773‬‬
‫‪ge’nuni - 774‬‬
‫‪pasayelos- 775‬‬
‫‪ yekt’ip’on - 776‬ﻳﺎ ‪Ektipon‬‬

‫‪١٤٥‬‬
‫اﻧﺪازد و ﮔﻮش ﻫﺎي او را ﺑﺎ دﻧﺪاﻧﻬﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﺑﺮد ﺗﺎ ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ اوﺿﺎع ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اي ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻧﻤﺎﻳـﺪ ‪ ،‬او ﻗـﺎدر ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم وﻇﺎﻳﻒ ﻛﺎﻫﻨﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﺷﺮﻳﻌﺖ )ﻳﻬﻮدﻳﺎن( اﻳﺠﺎب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﻧﺎن ﻛﻪ از ﺳـﻼﻣﺖ ﻛﺎﻣـﻞ‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﻧﺪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻛﺎﻫﻦ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭘﺎﺳﺎﻳﻠﻮس ﺑﺮادر ﻫﻴﺮودس ﺧﻮد ﺳﺮ ﺧﻮﻳـﺸﺘﻦ را ﺑـﻪ ﺳـﻨﮕﻲ زد و‬
‫ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻪ آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس ﻇﺎﻫﺮا” ﺑـﺮاي ﻣﻌﺎﻟﺠـﻪ اش ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑـﻮد ﺑـﺎ رﻳﺨـﺘﻦ زﻫـﺮ ﺑـﺮ ﺟﺮاﺣـﺖ وي‪ ،‬او‬
‫راﻛﺸﺖ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺑﺎرزاﭘﺮان ﺑﻪ ﮔﻨﻞ رﺋﻴﺲ ﺳﺎﻗﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﻫﻴﺮودس را در اورﺷﻠﻴﻢ دﺳﺘﮕﻴﺮ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻨﻞ ﺑﻪ رﻳﺎ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺗﺎ ﻫﻴﺮودس را از ﺣﺼﺎر ﺧﺎرج ﺳﺎزد وﻟـﻲ ﻫﻴـﺮودس ﻧﭙـﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل‬
‫ﻣﺎﻧﺪن در ﺷﻬﺮ را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﺪاﻳﻲ آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻴﺎن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﻮاده اش ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه در ﻧﻬﺎن‬
‫ﻧﺰد ادوﻣﻴﺎن‪ 777‬ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺧﺎﻧﻮاده را در دژ ﻣﺎﺳﺎدان‪ 778‬ﮔﺬارده ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي روم ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ .‬وﻟـﻲ ﺳـﭙﺎه‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻴﺎن وارد اورﺷﻠﻴﻢ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻛﺴﻲ آﺳﻴﺒﻲ ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ داراﻳﻲ ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس را ﺑﺎﻟﻎ‬
‫ﺑﺮ ﺳﻴﺼﺪ ﻛﺎﻧﻜﺎر ﺗﻮﻗﻴﻒ ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز در آن ﻧﺎﺣﻴﻪ )ﻣﺤﻞ ﻫﺎي وﻓﺎدار ﺑﻪ( ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻴﺎن را ﺗﺼﺮف‬
‫و وﻳﺮان ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺑـﺎ ﺗـﺼﺮف ﺷـﻬﺮ ﻣﺎرﻳـﺴﺎ‪ 779‬آﻧﺘﻴﮕﻮﻧـﻮس را ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ آﻧﺠـﺎ ﮔﻤـﺎرد و اﻣـﺎ‬
‫ﻫﻴﺮاﻛﺎﻧﻮس را ﺑﺴﺘﻪ ﻫﻤﺮاه اﺳﻴﺮان ﻧﺰد ﺗﻴﮕﺮان آورد‪ ،‬ﺗﻴﮕﺮان ﺑﻪ ﺑﺎرزاﭘﺮان اﻣﺮ ﻛﺮد اﺳﻴﺮان ﻳﻬﻮدي ﺷـﻬﺮ‬
‫ﻣﺎرﻳﺴﺎ را در ﺷﻬﺮ ﺷﺎﻣﻴﺮام‪ 780‬اﺳﻜﺎن دﻫﺪ‪ .‬ﺗﻴﮕﺮان ﭘﺲ از آن ﺑﻴﺶ از ﺳﻪ ﺳﺎل زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻜﺮد و ﺑﻌﺪ از ﺳﻲ‬
‫و ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ وﻓﺎت ﻛﺮد‪{107}.‬‬

‫‪20‬‬
‫ﺟﻨﮓ دﻳﮕﺮ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﺑﺎ ﺷﻜﺴﺖ‬
‫‪782‬‬
‫ﺳﻴﻠﻮن‪ 781‬و ﺑﻨﺪﻳﺪﻳﻮس‬

‫‪ ،Edomites - 777‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ‪ ،yedumiatsiner‬ﺳﺎﻛﻨﺎن ادوم‪ ،‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي ﻗﺪﻳﻤﻲ در ﺟﻨﻮب ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ )ﺳﻔﺮ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ‪،‬‬
‫‪ ،36‬اﻋﺪدا‪20:18 ،‬و…(‪.‬‬
‫‪masadan - 778‬‬
‫‪marisa - 779‬‬
‫‪ - 780‬ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻳﺎ ﺳﻤﻴﺮاﻣﻴﺲ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺷﻬﺮ وان ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﺳـﭙﺎه ارﻣﻨـﻲ‪ -‬ﭘﺎرﺳـﻲ ﺑـﻪ ﺳـﻮرﻳﻪ و‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ و ﺑﻪ اﺳﺎرت آوردن ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ در زﻣﺎن آرﺗﺎوازد دوم ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن )‪ 55-34‬پ‪.‬م‪(.‬‬
‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺰد ﺧﻮرﻧﻲ آرﺗﺎوازد دوم ﺟﺎي ﺧـﻮد را ﺑـﻪ ﺗﻴﮕـﺮان داده و از ﻋـﺰت و ﺟـﻼل ﺗﻮﺻـﻴﻔﻲ او‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،Silon - 781‬ارﻣﻨﻲ ‪sighon‬‬
‫‪Bendidios - 782‬‬

‫‪١٤٦‬‬
‫ﻫﻴﺮودس ﺑﻪ روم ﻋﺎزم ﻣﻲ ﮔﺮدد و در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس‪ ،783‬ﺳﺰار و ﺳﻴﻨﻜﻠﻴﺘﻮس‪ 784‬وﻓﺎداري ﺧﻮﻳﺶ‬
‫را ﺑﻪ روﻣﻴﺎن ﺑﺎزﮔﻮ ﻣﻲ ﺷﻮد و از ﻃﺮف آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﮔﻤﺎرده ﺷﺪه اﺳﻬﺒﺪ ﺑﻨﺪﻳﺪﻳﻮس‬
‫را ﺑﺎ ﺳﭙﺎه روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﺑﺎ ارﻣﻨﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪه آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس را ﺑﺮاﻧﺪازد‪ .‬او ﺑـﻪ ﺳـﻮرﻳﻪ‬
‫ﻣﻲ رﺳﺪ و ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﻲ را ﻣﺘﻮاري ﻧﻤﻮده ﺳﻴﻠﻮن را ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﮔﺬارد ﺗﺎ در ﺣﻮاﻟﻲ ﻓﺮات ﺑﺎ ارﻣﻨﻴﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﭘﺎﻛﺎروس را ﺑﻘﺘﻞ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ اﻣﺎ ﺧﻮد ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس رﻫﺴﭙﺎر اورﺷﻠﻴﻢ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺎز ﻫﻢ از ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻛﻤﻚ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﺮ ﺳﻴﻠﻮن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﺎرﻫﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎر او‬
‫را ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺑﻨﺪﻳﺪﻳﻮس ﻋﻘﺐ ﻣﻲ راﻧﻨﺪ‪.785‬‬

‫‪21‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺷﺨﺼﺎ” ﺑﺮ‬
‫ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ ﺗﺎﺧﺘﻪ ﺷﻬﺮ ﺷﺎﻣﺸﺎد را ﻣﺘﺼﺮف ﻣﻲ ﮔﺮدد‬

‫آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس ﺧﺸﻢ زده ﺷﺨﺼﺎ” ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن راﻫﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ از رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺷﺎﻣﺸﺎد}‪ {109‬ﺧﺒـﺮ‬
‫در ﮔﺬﺷﺖ ﺗﻴﮕﺮان را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ آﻧﮕﺎه ﺷﻬﺮ را ﺗﺼﺮف و ﺳﻮﺳﻴﻮس‪ 786‬را ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﺘﻴﮕـﻮن‬
‫در اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻫﻴﺮودس ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﮔﺬارد و ﺧﻮد ﺑﺮاي ﮔﺬراﻧﺪن زﻣﺴﺘﺎن راﻫﻲ ﻣﺼﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬او‬
‫ﻛﻪ ﻣﻤﻠﻮ از ﺷﻬﻮت و ﻳﻚ ﻣﺮد زن ﺑﺎز و ﻏﺮق در ﻋﺸﻖ ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮا ﻣﻠﻜﻪ ﻣـﺼﺮﻳﺎن ﺑـﻮد ﺑـﺮاي رﺳـﻴﺪن ﺑـﻪ‬
‫آﻧﺠﺎ ﻣﻲ ﺷﺘﺎﺑﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮا دﺧﺘـﺮ ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس دﻳـﻮﻧﻴﺲ و ﻧـﻮه ﻛﻠﺌﻮﭘـﺎﺗﺮاي ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳـﻲ ﻧﻴـﺰ ﻣﺤﺒـﻮب‬
‫ﻫﻴﺮودس ﺑﻮد؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس‪ ،‬ﻫﻴﺮودس را ﺷﺪﻳﺪا” ﺑﻪ ﺳﻮﺳﻴﻮس ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬او اﺟﻨـﮓ‬
‫دﻻوراﻧﻪ اورﺷﻠﻴﻢ را ﺑﺘﺼﺮف در اورده آﻧﺘﻴﮕﻮﻧـﻮس را ﻣـﻲ ﻛـﺸﺪ و ﻫﻴـﺮودس را ﺑـﺮ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻳﻬﻮدﻳـﻪ و‬
‫ﺟﻠﻴﻠﻴﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪.787‬‬

‫‪22‬‬
‫در ﺑﺎره ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎوازد و‬
‫ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ روﻣﻴﺎن‬

‫‪ ،antonios - 783‬از ﻧﺠﺒﺎي رم )و‪ -83 .‬ف‪30 .‬پ‪.‬م‪ (.‬ﭘﺴﺮ ﻋﻢ و ﺳﺮدار ﺳﺰار‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،sinklitos - 784‬ﻳﻚ واژه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ و ﺷﻮرا‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻨﺎي روم‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 785‬اﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎ در ﺳﺎل ‪37‬پ‪.‬م‪ .‬رخ داده اﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،Sosius - 786‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪) .sovsios‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،Galilee - 787‬ارﻣﻨﻲ ‪) .galilia‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٤٧‬‬
‫آرﺗﺎوازد ﭘﺴﺮ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺮ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬وي ﺑـﺮادران و ﺧـﻮاﻫﺮاﻧﺶ را در ﻧـﻮاﺣﻲ‬
‫آﻏﻴﻮﻳﺖ‪ 788‬و آرﺑﺮاﻧﻲ‪ 789‬اﺳﻜﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ و روﺳﺘﺎﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ ﻣﻮﺟﻮد در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ را ﺗﻮام ﺑﺎ درآﻣﺪ‬
‫و ارزاق ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻴﺮاث آﻧﺎن ﻧﻤﻮده ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﻛﻪ در ﻃﺮف ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ‪ 790‬واﻗـﻊ ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻘﺪر ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺗﺎ آﻧﺎن ﮔﺮاﻣﻲ ﺗﺮ و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن واﻻﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﮕﺮ اﺷـﻜﺎﻧﻴﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻘﺮر ﻣﻲ دارد ﻛﻪ آﻧﺎن در آﻳﺮارات ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﭘﺎدﺷﺎه زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ دﻻوري و ﺷﺠﺎﻋﺖ دﻳﮕﺮي از ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺸﺎن ﻧﺪاد ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻋـﻴﺶ و ﻧـﻮش ﻧﻤـﻮده در‬
‫ﺟﺎﻫﺎي ﺑﺎﺗﻼﻗﻲ‪ ،‬ﻧﻴﺰارﻫﺎ‪ ،‬ﺻﺨﺮه ﻫﺎ ﺳﻴﺎﺣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺧﺮﻫﺎ و ﺧﻮك ﻫﺎي وﺣﺸﻲ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد و‬
‫ﺑﺎ ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺑﻪ داﻧﺶ و دﻻوري و ﻳﺎدﮔﺎران ﻧﻴﻚ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻮﻛﺮ و ﺑﺮده ﺷﻜﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻮد و زﺑﺎﻟﻪ داﻧﻲ ﻫﺎ را‬
‫ﺑﺰرگ ﺗﺮ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .791‬او در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﺳﺴﺘﻲ و ﺗﻨﺒﻠﻲ و ﺷﻜﻢ ﭘﺮﺳـﺘﻲ از ﻃـﺮف ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﻼﻣﺖ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه آﻧﻜﻪ آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ )ﻣﻴـﺎﻧﺮودان( را از ﭼـﻨﮕﺶ درﻣـﻲ آورد‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ‪ ،‬ده ﻫﺎ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ را در اﺳـﺘﺎن آﺗﺮﭘﺎﺗﻜـﺎن ﻫﻤـﺮاه ﺳـﺎﻛﻨﺎن ﻛـﻮه ﻗﻔﻘـﺎز و‬
‫آﻟﺒﺎﻧﻴﺎﺋﻴﺎن و ﮔﺮﺟﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﺳﭙﺎه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﻋﺎزم ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻣﻲ ﮔﺮدد ﺗﺎ ﺳﭙﺎه روﻣﻴﺎن را ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮي آرﺗﺎوازد ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس‬

‫آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس ﺑﻮﻳﮋه ﺑﺎ ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮا ﻛﻪ از آزارﻫﺎ و ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﺎدر ﺑﺰرﮔﺶ وارد‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ﻫﻮاي اﻧﺘﻘﺎم ﺟﻮﻳﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻴﺮ‪ ،‬وﺣﺸﻴﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﻏﺮﻳﺪ‪ .‬او ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮاي ارﻣﻨﻴـﺎن ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺎم آور ﻣﺮگ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧـﺪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬـﺎي آﻧـﺎن را ﺑﭽﻨـﮓ آورد‪ .‬از‬
‫اﻳﻦ رو آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس ﭘﺎدﺷﺎه ﭼﻨﺪي را ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﻠﺌﻮﭘـﺎﺗﺮا ﻣـﻲ ﺳـﭙﺎرد ﺑﺠـﺰ‬
‫ﺗﻴﻮروس‪ 792‬و ﺳﻴﺪون‪ 793‬و ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ آﻧﺎن را ﻛﻪ در ﺣﻮاﻟﻲ رود آزاد‪ 794‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑـﺮ‬

‫‪ ،aghiovit’ - 788‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن ﺗﻮروﺑﺮان ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬در ﺳﺎﺣﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ درﻳﺎﭼـﻪ وان‪ .‬ﺑﻨـﺎم اﻳـﻦ ﻧﺎﺣﻴـﻪ‬
‫درﻳﺎﭼﻪ را “درﻳﺎﭼﻪ آﻏﻲ )ﺷﻮر(” ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه اﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ar’beran(i) - 789‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ .‬واﻗﻊ در ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺷﺮق درﻳﺎﭼﻪ وان‪ ،‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺰاﻳﺮ ﻟﻴﻢ و ﻛﺘﻮﺗﺲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ آﻏﻴﻮﻳﺖ ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ hasht’ank - 790‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 791‬اﻳﻦ ﻣﺸﺨﺼﻪ ﻫﺎي آرﺗﺎوازد دوم ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﻤﺴﻮﻳﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و روﻣﻲ وي ﻳﻜﻲ از داﻧﺎ ﺗﺮﻳﻦ و ﺑﺎﺳﻮاد ﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاري زﺑﺪه و ﭼﻬﺮه ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ‬
‫ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ t’yuros - 792‬ﻳﺎ ﺗﻴﺮ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٤٨‬‬
‫آرﺗﺎوازد ﻣﻲ ﺗﺎزد؛ از ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ را ﺷﺪﻳﺪا” ﻣﻨﻬـﺰم و ﭘﺎدﺷـﺎه آﻧـﺎن را دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ‪ ،‬آرﺗﺎوازد ﭘﺴﺮ ﺗﻴﮕﺮان و ﻧﻴﺰ ﺑﺴﻴﺎري ﻏﻨﺎﻳﻢ ﺟﻨﮕﻲ را ﺑـﻪ ﻛﻠﺌﻮﭘـﺎﺗﺮا ﻫﺪﻳـﻪ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ}‪.{110‬‬

‫‪24‬‬
‫در ﺑﺎره ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎم؛ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬
‫ﺧﺮاﺟﮕﺰار ﺷﺪن ﺟﺰﺋﻲ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ روﻣﻴﺎن؛‬
‫آزاد ﺷﺪن ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس و زﻳﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫وي ﺑﻪ ﻗﻮم ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﻣﻲ رﺳﺪ‬

‫در آﺧﺮﻳﻦ ﺳﺎل ﻋﻤﺮ آرﺷﺰ‪ 795‬ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺘﻤﻴﻦ‪ 796‬ﺳـﺎل ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ وي ﺑـﻮد‪ ،‬ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨـﻲ ﺑﻔﺮﻣـﺎن او‬
‫آرﺟﺎم ﻳﺎ آرﺷـﺎم}‪ {111‬را ﻛـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ آرﺗﺎﺷـﺲ‪ ،‬ﺑـﺮادر ﺗﻴﮕـﺮان و ﭘـﺪر آﺑﮕـﺎر ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧـﻮد ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از آﺷﻮرﻳﺎن اﻳﻦ آرﺷﺎم را ﻣﺎﻧﻮا ‪ 797‬ﻧﺎﻣﻴﺪه اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻓﺮاد ﻋﺎدت ﺑـﻪ داﺷـﺘﻦ‬
‫دو ﻧﺎم دارﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻴﺮودس آﮔﺮﻳﭙﻴﺎس‪ 798‬ﻳﺎ ﺗﻴﺘﻮس آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس‪ 799‬و ﻳﺎ ﺗﻴﺘﻮس ﻫﻮﺳﺘﻮس‪.800‬‬
‫زﻳﺮا آرﺷﺰ در اﻳﻦ ﺳﺎل درﮔﺬﺷﺖ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﺎرس را ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش آرﺷﺎوﻳﺮ‪ 801‬ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد ﻛـﻪ‬
‫ﭘﺴﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻮﺗﺎه ﻗﺎﻣﺖ ﺑﻮد و ﻛﺴﻲ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ در روﻳﺎروﻳﻲ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن آرﺷﺎم را ﻳﺎري دﻫـﺪ‪ ،‬ﻟـﺬا‬
‫آرﺷﺎم ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻴﺮودس ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺤﻲ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﻣـﻲ ﺳـﺎزد و در ﺿـﻤﻦ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده از ﻧـﻮاﺣﻲ ﺑـﻴﻦ‬
‫اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻣﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬اﻳﻦ آﻏﺎزي ﺑﺮاي ﺧﺮاﺟﮕﺰاري ﺟﺰﺋﻲ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑـﻪ روﻣﻴـﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪Sidon - 793‬‬
‫‪ azat’ - 794‬رودي در ﺟﻨﻮب ﺗﻴﺮ و ﺳﻴﺪون‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ arshez - 795‬ﻳﺎ آرﺗﺎﺷﺲ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 796‬ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن ﺑﻪ “ﺑﻴﺴﺘﻤﻴﻦ ﺳﺎل” )اﻳﺮوان‪ (1968 ،‬و ﻳﺎ “ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻤﻴﻦ ﺳﺎل” )اﻳﺮوان ‪ ،(1990‬ﺗﺎﻣﺴﻮن ﺑﻪ “ﺑﻴﺴﺖ‬
‫و ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ” و ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن ﺑﻪ “ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻤﻴﻦ” ﺳﺎل ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻞ ﮔﺮاﺑﺎر‪ ،‬ﺑﻴﺴﺘﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﻗﻴـﺪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪manova - 797‬‬
‫‪) Herod Agrippa - 798‬ﻫﻴﺮودس آﮔﺮاﻳﭙﺎي( )ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪) Titus Antony - 799‬ﺗﻴﺘﻮس آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس( )ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪) Titus Justus - 800‬ﺗﻴﺘﻮس ژوﺳﺘﻮس(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪arshavir - 801‬‬

‫‪١٤٩‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﺧﺸﻢ آرﺷﺎم ﻣﺘﻮﺟـﻪ ﻳﻨـﺎﻧﻮس‪ 802‬ﮔﺮدﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻳـﻚ اﺳـﺒﺪ‪ 803‬ﺗﺎﺟﮕـﺬار ﺑـﻮد‪ ،‬زﻳـﺮا او‬
‫ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس ﻛﺎﻫﻦ اﻋﻈﻢ ﻳﻬﻮدﻳﺎن را ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺎرزاﭘﺮان رﺷﺘﻮﻧﻲ در زﻣﺎن ﺗﻴﮕـﺮان ﺑـﻪ اﺳـﺎرت در آﻣـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ازاد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻳﻨﺎﻧﻮس در ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ )ﻫﻴﺮﻛـﺎﻧﻮس( ﻗـﻮل داده ﻳﻜـﺼﺪ‬
‫ﻛﺎﻧﻜﺎر را ﻛﻪ اﻣﻴﺪ ﺑﻪ درﻳﺎﻓﺖ آن دارد‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ ﺑﺮاي رﻫـﺎﻳﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑﭙـﺮدازد‪ .‬ﻟـﺬا آرﺷـﺎم ﺑـﻪ او‬
‫ﻣﻬﻠﺘﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬وي ﻳﻜﻲ از ﺑﺮادراﻧﺶ را ﻛﻪ ﺳﻨﻜﻴﺎ‪ 804‬ﻧﺎم داﺷﺖ راﻫﻲ ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﻧﺰد ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ او ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ اش ﭘﻮل ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻳﻨﺎﻧﻮس رﻫﺴﭙﺎر ﻣﻲ ﺷﻮد و ﭼﻨﻴﻦ در ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﺮودس‪،‬‬
‫ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس را ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺶ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﻬﻠﺖ داده ﺷـﺪه ﺑﭙﺎﻳـﺎن‬
‫ﻣﻲ رﺳﺪ و ﻳﻨﺎﻧﻮس ﭘﻮل رﻫﺎﻳﻲ ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس را ﻧﻤﻲ ﭘـﺮدازد‪،‬آرﺷـﺎم ﺑـﺮ وي ﻏـﻀﺐ ﻣـﻲ ﺑـﺮد و از ﻣﻘـﺎم‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﺑﻪ زﻧﺪاﻧﺶ اﻧﺪازﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن زورا‪ 805‬ﭘﻴﺸﻮاي ﻗﻮم ﮔﻨﻮﻧﻲ در ﻗﺒﺎل وي ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﺳـﺨﻦ ﭼﻴﻨـﻲ ﻧﻤـﻮده ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻳﻨﺎﻧﻮس ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻮ ﺑﺸﻮرد و ﺑﺎ ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺸﻮرت ﻣﻲ ﻛﺮد ﻛﻪ از ﻫﻴـﺮودس‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻗﺴﻢ ﻳﺎد ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺎ را ﺑﭙـﺬﻳﺮد و در ﻛـﺸﻮر اﺻـﻠﻲ ﻣـﺎن ﻣﻴﺮاﺛـﻲ‬
‫ﻧﺼﻴﺐ ﻣﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻛﺸﻮر ﻣﺘﺤﻤﻞ زﺟﺮﻫﺎي ﺑﻲ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﮔﺸﺘﻴﻢ و ﺑـﻲ ﺣﺮﻣـﺖ ﺷـﺪﻳﻢ‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﺎ او‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮده ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﺮا ﺧﻮد را ﺑﺎ داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻛﻬﻦ و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﻴﺮ ﺷﺪه ﻓﺮﻳﺐ ﻣﻲ دﻫﻴﻢ و ﺧﻮد را‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﺷﻤﺎرﻳﻢ‪ .‬او از ﻣﻦ ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪه ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس‪ 806‬ﻛﺎﻫﻦ اﻋﻈﻢ را ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻨﻈـﻮر ﻧـﺰد ﻫﻴـﺮودس‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد وﻟﻲ از ﻫﻴﺮودس ﻧﻴﺰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺎاﻣﻴﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اي ﭘﺎدﺷﺎه اﮔﺮ او را ﺑـﺎز ﻧـﺪاري وي از ﻧﻴـﺖ ﭘﻴﻤـﺎن‬
‫ﺷﻜﻨﺎﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد«‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه آرﺷـﺎم اﻳـﻦ ﺳـﺨﻦ ﭼﻴﻨـﻲ را ﺑـﺎور ﻧﻤـﻮد و اﻣـﺮ ﻛـﺮد‬
‫ﻧﻴﺎﻧﻮس را ﺗﺤﺖ اﻧﻮاع ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و آﺧﺮﻳﻦ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد؛ ﻳـﺎ از ﻣـﺬﻫﺐ ﻳﻬـﻮد ﺑﻜﻠـﻲ‬
‫ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻌﻈﻴﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ آﻓﺘﺎب ﺑﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ و ﭘﺎدﺷﺎه آن را ﺑﺎور ﻧﻤﻮده ﻣﻘﺎم ﺳﺎﺑﻖ را ﺑـﺎز‬
‫ﭘﺲ دﻫﺪ و ﻳﺎ از ﭼﻮﺑﻪ دار آوﻳـﺰان ﺷـﻮﻧﺪ و ﻧـﺴﻞ او ﻧـﺎﺑﻮد ﮔـﺮدد‪ .‬و ﻳﻜـﻲ از ﺧﻮﻳـﺸﺎوﻧﺪان او را ﺑﻨـﺎم‬
‫ﺳﺎرﻳﺎ‪ 807‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان او ﺳﺎﭘﺎﺗﻴﺎ‪ 808‬و آزارﻳﺎ‪ 809‬را ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﻋـﺪام ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ وي ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺮس از ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﻴﺪن اوﻻدش و در ﭘﻲ اﻟﺘﻤﺎس زﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫ﻗﻮﻣﺶ اﺟﺮا ﻛﺮده از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ او ﻛﺎﻣﻼ” اﻋﺘﻤـﺎد ﻧﻤـﻲ‬

‫‪ yenanos - 802‬ﻳﺎ ‪enanos‬‬

‫‪ - 803‬اﺳﺐ ﺑﺪ ﻳﺎ آﺳﭙﺖ )ﮔﻮﻧﻪ ارﻣﻨﻲ(‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪senekia - 804‬‬
‫‪zora - 805‬‬
‫‪Hyrcanus - 806‬‬
‫‪saria - 807‬‬
‫‪sapatia - 808‬‬
‫‪azaria- 809‬‬

‫‪١٥٠‬‬
‫ﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ وي را ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻛﺸﻮر را ﺑﺪو ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ وي را از ﺑـﻴﻦ اﻟﻨﻬـﺮﻳﻦ‬
‫دور ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫اﺧﺘﻼف آرﺷﺎم ﺑﺎ ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري اﺟﺒﺎري‬

‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﻫﻴﺮودس ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻬﻮدﻳﻪ و ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ آرﺷﺎم اﺧﺘﻼﻓـﻲ ﺑـﺮوز ﻛـﺮد‪ .‬زﻳـﺮا ﻫﻴـﺮودس‬
‫ﭘﺲ از دﻻوري ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺼﻤﻢ ﺑـﻪ اﻧﺠـﺎم اﺻـﻼﺣﺎﺗﻲ از روم ﺗـﺎ دﻣـﺸﻖ و ﺑﻨـﺎي ﻋﻤـﺎرات ﻣﺘﻌـﺪدي در‬
‫ﺑﺴﻴﺎري از ﺷﻬﺮﻫﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬او ﻛﺎرﮔﺮان ﺳﺎده ﻓﺮاواﻧﻲ از آرﺷﺎم ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻛﻮﭼـﻪ ﻫـﺎي ﺷـﻬﺮ اﻧﻄﺎﻛﻴـﻪ‬
‫ﺳﻮرﻳﻪ را ﻛﻪ در اﺛﺮ ﻛﺜﺎﻓﺎت و ﻟﺠﻦ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻋﺒﻮر ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬آرﺷﺎم ﻧﻤﻲ ﭘـﺬﻳﺮد و ﺳـﭙﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﺮودس ﮔﺮد ﻣﻲ آورد و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ را ﺑﻪ روم ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻪ از ﻗﻴﺼﺮ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﻴﺮودس را ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮد ﻧﮕﺎه ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻴﺼﺮ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ آرﺷـﺎم را از ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻫﻴـﺮودس‬
‫آزاد ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‪ 810‬را ﻧﻴﺰ ﺑﺪو ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد‪.‬‬
‫در آن زﻣﺎن ﻫﻴﺮودس ده ﻫﻨﮓ از اﻫﺎﻟﻲ ﻛﺎﻻﺗﻴﺎ و ﭘﻮﻧﺖ را ﺗﺤﺖ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ در آورده ﭘـﺪر زن‬
‫ﭘﺴﺮش آﻟﻜﺴﺎﻧﺪر‪ 811‬را ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﻴﻤﻮن‪ 812‬ﺑﻮد و از ﻃﺮف ﻣـﺎدر از ﻧـﮋاد ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻣـﺎد ﻳﻌﻨـﻲ از ﻧـﺴﻞ‬
‫دارﻳﻮش وﻳﺸﺘﺎﺳﭗ‪ 813‬ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻄﻴﻊ ﺧـﻮد در آﺳـﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ ﮔﻤـﺎرد‪ .‬آرﺷـﺎم ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﺎﻣﻼ” از ﻫﻴﺮودس ﺑﻌﻨﻮان ارﺑﺎب ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﻛﺮد و ﻛﺎرﮔﺮان در ﺧﻮاﺳﺘﻲ را در‬
‫اﺧﺘﻴﺎر وي ﮔﺬاﺷﺖ و )ﻫﻴﺮودس( ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن ﻛﻮﭼﻪ ﻫﺎي ﺷﻬﺮ اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ را در ازاي ﺑﻴﺴﺖ وﺗﺎوان‪ 814‬و ﺑﺎ‬
‫ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﻫﺎي ﺳﻔﻴﺪ ﻣﺮﻣﺮي ﺳﻨﮓ ﻓﺮش ﻧﻤﻮد ﺗﺎ آب ﺳﻴﻼب ﻫﺎ از اﻳﻦ ﺳﻨﮓ ﻓـﺮش ﺑـﻪ آﺳـﺎﻧﻲ ﻋﺒـﻮر‬
‫ﻛﺮده ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آﺳﻴﺒﻲ وارد ﻧﺴﺎزد‪ .‬آرﺷﺎم ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آﺑﮕﺎر و ﺧﺮاﺟﮕﺰاري ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ روﻣﻴﺎن؛‬

‫‪ - 810‬ﺧﻮرﻧﻲ واژه ‪ mijerk’rayk‬را ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ در ﻧﺰد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﺎ و ﻛـﺸﻮرﻫﺎي‬
‫واﻗﻊ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ اﺗﻼق ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 811‬ﻳﺎ اﺳﻜﻨﺪر ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪t’imon - 812‬‬
‫‪ - 813‬ﻣﻌﺎدل ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ‪ ،‬در اوﺳﺘﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺼﻮرت وﻳﺸﺘﺎﺳﭗ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دارﻧﺪه اﺳﺒﻬﺎي زﻳـﺎد آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن آن را‬
‫ﻫﻴﺴﺘﺎﺳﭙﺲ ‪ Hystaspes‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎم ﭘﺪر دارﻳﻮش ﺑﺰرگ ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻲ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ve’t’avan - 814‬ﻣﻌﺎدل ‪ stade‬ﻳﺎ ‪ statium‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ )ﺟﻤﻊ ‪ (stadia‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻴﺪان‪ ،‬ورزﺷﮕﺎه و ﻧﻴـﺰ در ﻳﻮﻧـﺎن‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن واﺣﺪ درازا ﺣﺪود ‪ 607‬ﻓﻮت اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ )‪185‬ﻣﺘﺮ( در ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت اﻟﻤﭙﻴﻚ ‪ 630/8‬ﻓﻮت و در آﺳﻴﺎ ﻳـﻚ ﺳـﻴﺰدﻫﻢ‬
‫ﻓﺮﺳﻨﮓ ﻳﻌﻨﻲ ‪ 492‬ﺗﺎ ‪ 783‬ﻓﻮت‪ ،‬ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٥١‬‬
 ‫ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻫﻴﺮودس و ﻛﺸﺘﻦ ﺑﺮادر زاده اش ﻫﻮﺳﭗ‬

‫آﺑﮕﺎر ﭘﺴﺮ آرﺷﺎم در ﺑﻴﺴﺘﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ آرﺷﺎوﻳﺮ‪ 815‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫آﺑﮕﺎر ﺑﻌﻠﺖ ﺗﻮاﺿﻊ و داﻧﺎﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر و ﺳﻨﺶ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ “ﻣـﺮد داﻧـﺎ”‪ 816‬ﺑـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ )ﻛﻠﻤـﺎت( را ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن و‬
‫آﺳﻮرﻳﺎن ﺑﻮﺿﻮح ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺗﻠﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا او را آﺑﮕـﺎروس ﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ‪ .‬در ﺳـﺎل دوم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ او ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻛﺎﻣﻼ” ﺧﺮاﺟﮕـﺰار روﻣﻴـﺎن ﮔﺮدﻳـﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ در اﻧﺠﻴـﻞ ﻟﻮﻗـﺎ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ 817‬ﻗﻴـﺼﺮ‬
‫آﮔﻮﺳﺘﻮس ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اﻧﺠـﺎم ﺳﺮﺷـﻤﺎري در ﺳﺮﺗﺎﺳـﺮ ﮔﻴﺘـﻲ ﺻـﺎدر ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻛـﺎرﮔﺰاراﻧﻲ ﺑـﻪ‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻗﻴﺼﺮ آﮔﻮﺳﺖ را ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد آورده در ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘـﺸﮕﺎه ﻫـﺎ ﺑﺮﭘـﺎ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻧﺎﺟﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺪا‪ ،‬ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ زاده ﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ روزﻫﺎ ﻣﻴﺎن آﺑﮕﺎر و ﻫﻴﺮودس اﺧﺘﻼف ﺑﺮوز ﻧﻤﻮد؛ زﻳﺮا ﻫﻴﺮودس دﺳـﺘﻮر داد ﺗـﺎ ﺗﻤﺜـﺎﻟﺶ را‬
‫در ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻫﺎي ارﻣﻦ ﻛﻨﺎر ﺗﻤﺜﺎل ﻗﻴﺼﺮ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آﺑﮕﺎر آن را ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻫﻴﺮودس در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ او دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﻴﺴﻪ ﭼﻴﻨﻲ زد‪ .‬او ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺮﻛﻴﺎﻳﻲ و ژرﻣﻦ را ﺑﺮاي ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﺑﻪ ﻛﺸﻮر و ﭘـﺎرس‬
‫ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ از ﻛﺸﻮر آﺑﮕﺎر ﻋﺒﻮر ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ آﺑﮕﺎر ﻣﻮﻓﻘﺖ ﻧﻜـﺮده اﻇﻬـﺎر ﻣـﻲ دارد‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻗﻴﺼﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﭙﺎه ﺑﺎﻳﺪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﭘﺎرس ﺑﺮود‪ .‬ﻫﻴﺮودس رﻧﺞ ﻣﻲ ﺑـﺮد وﻟـﻲ‬
‫ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎري از ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮد و ﻳﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎري ﺑﻪ اﻧﻮاع دردﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻫﻮﺳـﭙﻮس ﻧﻘـﻞ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑﻌﻠـﺖ‬
‫ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺴﻴﺢ ﻛﺮم ﻫﺎ ﺳﺮاﺳﺮ ﺑﺪﻧﺶ را ﻓـﺮا ﻣـﻲ ﮔﻴﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻟـﺬا ﺑـﺮادر زاده اش ﻫﻮﺳـﭗ را ﻛـﻪ‬
‫دﺧﺘﺮش را ﺑﻪ وي داده و ﻗﺒﻼ” زن ﺑﺮادرش ﭘﺮور‪ 818‬ﺑﻮد)ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آﺑﮕﺎر( ﻣـﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺪ‪ .‬وي ﺑـﺎ ﻫﻤﺮاﻫـﻲ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﺑﻪ ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﻣﻲ رﺳﺪ و در ﺑﻮﮔﻨﺎن‪ 819‬اردوﮔﺎه ﺳﭙﺎه آﺑﮕﺎر ﺑﺎ وي روﺑـﺮو ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬او‬
‫در ﺟﻨﮓ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﻣﺘﻮاري ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻴـﺮودس درﻣـﻲ ﮔـﺬرد و‬
‫آﮔﻮﺳﺘﻮس‪ 820‬ﭘﺴﺮ او آرﮔﻐﺎﻳﻮس‪ 821‬را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻣﻠﺖ ﻳﻬﻮد ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ arshavir - 815‬ﻳﺎ آرﺷﺎوﻳﺮ ﻟﻘﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮﻫﺎد ﭼﻬﺎرم و ﭘﻨﺠﻢ اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 816‬ﻳﺎ “ﻣﺮدﺑﺰرگ”‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ رﻳﺸﻪ اﻳـﻦ ﻧـﺎم را ﺑـﺼﺮورت آواگ آﻳـﺮ ‪ avag-ayr‬در ﻧﺘﻴﺠـﻪ آن را ‪ avgayr‬و‬
‫‪ abgar‬ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 817‬اﻧﺠﻴﻞ ﻟﻮﻗﺎ )ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس( ﺑﺎب دوم‪ ،‬آﻳﻪ ﻳﻜﻢ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪perur - 818‬‬
‫‪bugran - 819‬‬
‫‪ - 820‬ﮔﺎﻳﻮس اﻛﺘﺎوﻳﺎﻧﻮس )آﮔﻮﺳﺘﻮس(]‪ [Augustus‬ﻣﻌﺮب آن اﻏـﺴﻄﺲ )و‪ 63 .‬پ‪.‬م‪ .‬ف‪14 .‬م‪ (.‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر روم‬
‫)‪27‬پ‪.‬م‪14– .‬م‪) .(.‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪Archelaus - 821‬‬

‫‪١٥٢‬‬
 ‫‪27‬‬
‫‪822‬‬
‫ﻣﺎ‬ ‫ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ادﺳﺎ و ﻳﺎدداﺷﺘﻲ ﻛﻮﺗﺎه در ﺑﺎره ﺧﺎﻧﻮاده روﺷﻨﮕﺮ‬

‫ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز‪ ،‬آﮔﻮﺳﺘﻮس در ﮔﺬﺷﺖ و ﺗﻴﺒـﺮ‪ 823‬ﺑـﻪ ﺟـﺎي وي ﺑـﺮ روﻣﻴـﺎن ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ رﺳـﻴﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻜﻮس ﻧﻴﺰ ﻗﻴﺼﺮ ﮔﺸﺘﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﮔﺴﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ از ﺳﻮي آرﺷﺎوﻳﺮ و آﺑﮕﺎر ﺑﻪ روم را ﺑﻌﻠـﺖ ﺟﻨـﮓ‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ در ﺣﻴﻦ آن ﺑﺮادر زاده ﻫﻴﺮودس را ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣـﻲ ﻗـﺮار ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ روﻳـﺪاد‬
‫آﺑﮕﺎر را ﺑﺮ ﻣﻲ اﻧﮕﻴﺰد و او آﻣﺎده ﺷﻮرش و ﺟﻨﮓ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣـﺎن در ﻣﺤﻠـﻲ ﻛـﻪ ﭘﻴـﺸﺘﺮ ﻫﻨـﮓ‬
‫ارﻣﻨﻲ در آﻧﺠﺎ ﮔﺬرﮔﺎه ﻓﺮات را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺎﺳﻴﻮس‪ 824‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮي ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﻛﻪ‬
‫ادﺳﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه درﺑﺎر و ﺑﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮگ‪ ،825‬ﺑﻌﻞ‪ ،826‬ﺑﺎﺗﻨﻴﻜﺎغ‪ 827‬و ﺗﺎراﺗﺎ‪ 828‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺘﻦ ﻫﺎي‬
‫آﻣﻮزﺷﮕﺎه ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻫﺎ و ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ دﻳﻮان ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را ﺑﻪ آﻧﺠﺎ‪ 829‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ‪ ،‬آرﺷﺎوﻳﺮ درﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﺴﺮش آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺮ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ آﻧﭽﻪ‬
‫را ﻛﻪ ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد ﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ زﻣﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬اﻣﺎ از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﺑﺎﻧﻴـﺎن آﺋـﻴﻦ ﻣﻠـﺖ‬

‫‪“ - 822‬روﺷﻨﮕﺮ” در ﻣﻘﺎﺑﻞ “ﻟﻮﺳﺎورﻳﭻ” ‪ lusavorich‬ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻟﻘﺐ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻛﻠﻴـﺴﺎي ارﻣﻨـﻲ‬
‫ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 823‬ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس اول )‪ (Tiverius‬دوﻣﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﭘﺴﺮ ﻟﻴـﻮي و ﭘـﺴﺮ ﺧﻮاﻧـﺪه آﮔﻮﺳـﺘﻮس )و‪42 .‬پ‪.‬م‪ -.‬ف‪.‬‬
‫‪37‬م‪ (.‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ﺑﺴﺎل ‪14‬م‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 824‬از رﺟﺎل روم ﺑﺎﺳﺘﺎن)ف‪ 42 .‬پ‪.‬م‪ (.‬از ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺠﺒﺎ و ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺑﻮد و در ﺳﻔﺮ ﺟﻨﮕﻴﻲ ﻛﻪ ﻛﺮاﺳﻮس ﺿﺪ ﭘﺎرﺗﻴﺎن‬
‫ﻛﺮد ﻣﺸﺎور او ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﻛﺮاﺳﻮس از اُر‪‬د اول ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﺮان و ﺳﺮدار او ﺳﻮرﻧﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد ﻛﺎﺳﻴﻮس ﺑﺎ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻋﻘﺐ‬
‫ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻣﺎﻫﺮاﻧﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﻗﺸﻮن روم را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ و ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻛﺴﺐ ﻛﻨﺪ )‪ 54‬پ‪.‬م‪) .(.‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪nabog - 825‬‬
‫‪bel - 826‬‬
‫‪batnikagh - 827‬‬
‫‪tarata - 828‬‬
‫‪ - 829‬ﺷﻬﺮ ادﺳﺎ )‪ (Esessa‬ﻳﺎ ادس )ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ ،Edesse‬ﻻﺗـﻴﻦ ‪ ،Edessus‬ارﻣﻨـﻲ ‪ ،Yedesia‬آﺳـﻮري ‪،Urhay‬‬
‫ﺗﺎزي ر‪‬ﻫﺎ ﻳﺎ اﻟﺮﻫﺎ( ﺷﻬﺮي در ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﻣﻴﺎﻧﺮودان‪ ،‬ﻧﺎم ﻛﻬﻦ آن اُرون ‪ Orron‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 303‬پ‪.‬م‪ .‬ﺳﻠﻮﻛﻮس‬
‫ﻳﻜﻢ ﻧﻴﻜﺎﺗﻮر آن را ﺑﺎز ﺳﺎزي ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺷﻬﺮي در ﻣﻘﺪوﻧﻴﻪ ادﺳﺎ ﻧﺎم ﻧﻬـﺎد‪ .‬در ﺳـﺎﻟﻬﺎي ‪ 312‬پ‪.‬م‪ .‬ﺗـﺎ ‪216‬م‪.‬‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﺳﺮوﻧﻴﻪ )اﺳﺮوﻳﻦ( ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﺎل ‪ 216‬ﻗﻴﺼﺮ ﻛﺎراﻛﺎﻻ )‪ (Caracalla‬آﺧﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺮوﻳﻦ‪ ،‬آﺑﮕـﺎر‬
‫را ﺧﻠﻊ ﻧﻤﻮده اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺟﺰو ﺗﺼﺮﻓﺎت ﺧﻮد در آورد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭘﻴﻤﺎن ﺳﺎل ‪ 363‬ﻣﻴﺎن اﻳﺮان و روم اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ اﻳـﺮان‬
‫داده ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻣﻬﺪ ﺗﻤﺪن و ﻋﻠﻢ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ اﺑﻦ اﻻﺛﻴﺮ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻼ” ارﻣﻨـﻲ ﻧـﺸﻴﻦ ﺑـﻮده ﺣﻜـﺎم‬
‫ﺑﻴﺰاﻧﺴﻲ و ﺳﭙﺲ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﻬﺮدار را از ﻣﻴﺎن ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺘـﺼﺮف ﺗﻴﻤـﻮر ﻟﻨـﮓ‬
‫)‪1391‬م‪ ،(.‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن )‪ (1512‬و از ﺳﺎل ‪ 1637‬ﻋﺜﻤﺎﻧﻴﺎن در آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٥٣‬‬
‫ارﻣﻦ اﺧﻼف ﭘﺎدﺷﺎه آرﺷﺎوﻳﺮ و ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻓﺮزﻧﺪ او آرﺗﺎﺷﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑـﻪ ﮔﺮاﻣـﻲ داﺷـﺖ ﻧﺠﺎﺑـﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ و از ﭘﻴﺶ‪ ،‬آﻧﺎن را در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﻛﻨﺎر آرﺗﺎﺷﺲ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻧﻤـﺎﻳﻴﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻧﮋاد اﻳﻦ ﻣﺮد دﻻور ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه زﻣـﺎن آﻣـﺪن ﭘﺪراﻧـﺸﺎن را ﺑـﻪ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫ﻳﺎدآور ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺷﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از ﻛﺎرﻧﻴﺎن‪ 830‬و ورﻧﻴﺎن‪ ،831‬ﻛﻪ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ‪ 832‬از آﻧـﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳـﺖ و‬
‫ﻫﻤﭽﻴﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن‪ 833‬و در ﺣﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ زﻣﺎن آن ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮاﻫﻴﻢ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑــﺎ اﻳــﻦ ﺣــﺎل‪ ،‬ﻗــﺼﺪ ﺷــﻮرش آﺑﮕــﺎر ﻗــﺮﻳﻦ ﻣﻮﻓﻘﻴــﺖ ﻧﮕﺮدﻳــﺪ‪ ،‬زﻳــﺮا در ﭘﺎدﺷــﺎﻫﻲ ﭘــﺎرس ﻣﻴــﺎن‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ اﺧﺘﻼف ﺑﺮوز ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮدآورد و ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﻓﺖ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳـﺎزش و آراﻣـﺶ‬
‫وادارد‪.‬‬

‫‪28‬‬
‫ﻋﺰﻳﻤﺖ آﺑﮕﺎر ﺑﻪ ﺷﺮق و ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﺮدن آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎرﺳﻴﺎن‪ ،‬و اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮادراﻧﺎو )آرﺗﺎﺷﺲ( را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ‬
‫واداﺷﺖ ﻛﻪ روﺷﻨﮕﺮ ﻣﺎ و ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺶ از دودﻣﺎن آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‬

‫آﺑﮕﺎر ﺑﻪ ﺷﺮق رﻓﺖ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮد ﻛﻪ آرﺗﺎﺷﺲ ﻓﺮزﻧـﺪ آرﺷـﺎوﻳﺮ ﺑـﺮ ﭘﺎرﺳـﻴﺎن ﺣﻜـﻢ ﻣـﻲ راﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﺎ وي در ﺳﺘﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا او ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻄﻮر ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﺷﺎﻫﻲ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ اﻳﺸﺎن ﻗﺒﻮل ﻧﻤـﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا آرﺗﺎﺷﺲ آﻧﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﻮده ﺗﻬﺪﻳـﺪ ﺑـﻪ ﻣـﺮگ ﻣـﻲ ﻛـﺮد و ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ دو دﺳـﺘﮕﻲ و‬
‫اﺧﺘﻼف ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎه و ﺳﺎﻳﺮ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺑﺮوز ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﭘﺎدﺷﺎه آرﺷﺎوﻳﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﭘـﺴﺮ و ﻳـﻚ‬
‫دﺧﺘﺮ داﺷﺖ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه آرﺗﺎﺷﺲ‪ ،‬دوم ﻛﺎرن‪ ،‬ﺳﻮم ﺳﻮرن‪ ،‬اﻣـﺎ ﺧﻮاﻫﺮﺷـﺎن ﻛـﻪ ﻛﻮﺷـﻢ‪ 834‬ﻧـﺎم‬
‫داﺷﺖ ﻫﻤﺴﺮ ﺳﺮدار آرﻳﺎﺋﻴﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﭘﺪر او ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫آﺑﮕﺎر آﻧﺎن را ﺑﻪ آﺷﺘﻲ و ﺳﺎزش ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﻮده اﻳﻦ ﻧﻈﻢ را ﻣﻴﺎن ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻣﻘـﺮر‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد آرﺗﺎﺷﺲ ﻫﻤﺮاه ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ ﺷـﻬﺮ و ﻛـﺸﻮر ﺑـﺰرگ و‬

‫‪ - 830‬ﻛﺎرﻧﻴﺎن ﻳﻜﻲ از ﻫﻔﺖ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﻣﻲ اﻳﺮان در روزﮔﺎر اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 831‬ﻧﺎم ﺳﻮرن‪ Suren‬از رﻳﺸﻪ اوﺳﺘﺎي ‪) Thura‬در ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﺳﻮره( ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دﻟﻴﺮ و ﭘﻬﻠﻮان و ﺗﻮاﻧﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮرﻧﻴﺎن ﻳﻜﻲ از ﻫﻔﺖ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺰرگ اﻳﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در دوران اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ﺑﺰرگ آن ﺧﺎﻧﺪان ﺗﺎج ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 832‬ﮔﺮﻳﮕﻮر روﺷﻨﮕﺮ )ﻟﻮﺳﺎورﻳﭻ( ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار رﺳﻤﻲ ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﻣﻨﻲ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 833‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن )ﺳﺪه ﻫﺎي ‪ 3‬ﺗﺎ ‪8‬م‪ .(.‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 53‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﺸﺎن‬
‫‪ 600‬ﺳﻮار در اﺧﺘﻴﺎر ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﻣﻘﺮ آﻧﺎن ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻴﺮاك و ﻳﺮاﺳـﺨﺎدزور ﺑـﻮد )آرﺷـﺎروﻧﻴﻚ( ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ ﺑﻪ آﻧﺎن داده ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪k’oshm - 834‬‬

‫‪١٥٤‬‬
‫ﭘﺮﻣﻴﻮه ﺷﺎن ﭘ‪‬ﻬﻠَﻮ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و در ﻣﻴﺎن ﻛﻠﻴﻪ اﺷﺮاف و اﻋﻴﺎن‪835‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺧﻮﻳﺸﺎن اﺻـﻠﻲ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫ﮔﺮاﻣﻲ ﺗﺮﻳﻦ و اوﻟﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻘﺎم را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آورﻧﺪ و ﻧﻴﺰ )آﺑﮕﺎر( ﺑﺎ ﻗﺴﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﺮﻗـﺮار ﻣـﻲ‬
‫ﺳﺎزد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﻣﺮداﻧﻲ از ﺧﺎﻧﻮاده آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮد و‬
‫ﺧﺎرج از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ او آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﻨﺎم ﻫﺎي ﭘﻬﻠﻮ ﻛﺎرن‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮ ﺳﻮرن و ﺧﻮاﻫﺮﺷﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﻘﺎم ﺷﻮﻫﺮش ﭘﻬﻠﻮ اﺳﭙﻬﺒﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ از ﻧﺴﻞ ﭘﻬﻠﻮ ﺳـﻮرن و ﺧـﺎﻧﻮاده ﻛﺎﻣـﺴﺎراﻛﺎن از ﻧـﮋاد ﭘﻬﻠـﻮ ﻛـﺎرن‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﻣﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺰﻳﻤﺖ آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد ﻧﻘـﻞ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﻛـﺮد‪ ،‬در اﻳﻨﺠـﺎ‬
‫اﻳﺸﺎن را ﺗﻨﻬﺎ در ﻛﻨﺎر آرﺗﺎﺷﺲ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺸﻨﺎﺳﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﻮم ﺑﺰرگ ﺑﺮاﺳﺘﻲ از ﺧﻮن واﻏﺎرﺷـﺎك‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺴﻞ آرﺷﺎك ﺑﺰرگ ﺑﺮادر واﻏﺎرﺷﺎك‪.‬‬
‫آﺑﮕﺎر ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﭘﻴﻤﺎن را ﺑﺮ ﻣﻲ دارد و ﺑﻴﻤﺎر و دﭼﺎر اﻣﺮاض ﺳﺨﺖ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪29‬‬
‫‪836‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ آﺑﮕﺎر از ﺷﺮق و ﻛﻤﻚ ﺑﻪ آرت‬
‫در ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻫﻴﺮودس واﻟﻲ ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‬

‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ آﺑﮕﺎر از ﺷﺮق ﻣﺮاﺟﻌﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬در ﺑﺎره روﻣﻴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺷـﻨﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ وي ﻣـﺸﻜﻮك ﻫـﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﺷﺮق رﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻛـﺎرﮔﺰاران روﻣﻴـﺎن ﻋﻠـﺖ ﻣـﺴﺎﻓﺮﺗﺶ را ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﺑﺮ ﻧﻮﺷﺖ و ﻗﺮاردادي را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن آرﺗﺎﺷﺲ و ﺑﺮادران وي ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﻓﺮﺳـﺘﺎد‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ اﻳﺸﺎن ﺑﺎور ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑـﻮﻳﮋه آﻧﻜـﻪ دﺷـﻤﻨﺎن آﺑﮕـﺎر ﻳﻌﻨـﻲ ﭘـﻴﻼﺗﺲ‪ ،837‬ﻫﻴـﺮودس واﻟـﻲ ﺑﺨـﺶ ﻫـﺎي‬
‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ‪ ،838‬ﻟﻴﻮﺳﺎﻧﻴﺎ‪ 839‬و ﻓﻴﻠﻴﭙﻮس‪ 840‬در ﻣﻮرد وي ﺳﺨﻦ ﭼﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﺑﮕﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻬﺮش ادﺳـﺎ‬
‫‪841‬‬
‫ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻧﻤﻮده ﺑﺎ آرت ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎﺗﺮا}‪ {112‬ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻨﺎم ﺧﺴﺮن آرزروﻧـﻲ‬
‫ﺑﺮاي او ﺳﭙﺎه ﻛﻤﻜﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻴﺮودس ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﺮودس دﺧﺘﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ارت را‬

‫‪ - 835‬اﻳﻦ واژه در ﺑﺮاﺑﺮ ‪ nakharar‬ارﻣﻨﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪aret’ - 836‬‬
‫‪ - 837‬ﭘﻴﻼﺗﺲ )‪ pilatos‬ﻳﺎ ‪ (pilate‬در ﺳﺎل ‪29‬م‪ .‬از ﺟﺎﻧﺐ روﻣﻴﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﻳﻬﻮدﻳﻪ ﮔﺮدﻳﺪ و ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ و ﭘﺲ از‬
‫ﺗﺼﻠﻴﺐ ﻋﻴﺴﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬وي ﺑﺴﻴﺎر ﻇﺎﻟﻢ و ﺳﺨﺖ دل ﺑﻮد و ﻫﻤﺴﻮ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ را ﺑﻪ ﺑﻬـﻮد ﺗـﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻴﺰ رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ اﻧﺠﻴﻞ ﻟﻮﻗﺎ ﺑﺎب ﺳﻮم آﻳﻪ ﻳﻜﻢ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 838‬ﻫﻴﺮودس واﻟﻲ ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ )ﺗﻴﺘﺮارك( ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻬﻮدﻳﻪ )‪ 47‬ﺗﺎ ‪ 37‬پ‪.‬م‪ (.‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﻴﻞ ﻟﻮﻗﺎ‪ ،‬ﺑﺎب ﺳـﻮم‪،‬‬
‫آﻳﻪ ﻳﻜﻢ‪ ،‬وي ﺗﻴﺘﺮارك ﺟﻠﻴﻞ ﺑﻮد‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 839‬ﻟﻴﻮﺳﺎﻧﻴﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻧﺠﻴﻞ ﻟﻮﻗﺎ‪ ،‬ﺑﺎب ﺳﻮم‪ ،‬آﻳﻪ ﻳﻜﻢ ﺑﺼﻮرت ﻟﻴﺴﺎﻧﻴﻮس ﺗﻴﺘﺮارك آﺑﻠﻴ‪‬ﻪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 840‬ﻓﻴﻠﻴﭙﻮس ﺑﺮادر ﻫﻴﺮودس و ﺗﻴﺘﺮارك اﻳﻄﻮرﻳﻪ‪ .‬اﻧﺠﻴﻞ ﻟﻮﻗﺎ ﺑﺎب ﺳﻮم آﻳﻪ ﻳﻜﻢ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪khosren- ardse’runi - 841‬‬

‫‪١٥٥‬‬
‫ﺑﻪ زﻧﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ وي را راﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮودﻳﺎدا‪ 842‬را در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﻫﻤﺴﺮش ﻏﺼﺐ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻫﻢ اﻏﻠﺐ ﺗﻮﺳﻂ ﻳﺤﻴﻲ ﺗﻌﻤﻴﺪ دﻫﻨـﺪه‪ 843‬ﻣﻼﻣـﺖ و ﺳـﺮزﻧﺶ ﻣـﻲ ﺷـﺪ و در ﻧﺘﻴﺠـﻪ‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﺗﻌﻤﻴﺪ دﻫﻨﺪه را ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬آرت ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﻲ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﺑﻪ دﺧﺘﺮش ﺑﺎ وي ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﻃﻲ آن ﺑﻪ ﻛﻤﻚ‬
‫دﻻوران ارﻣﻦ ﺳﭙﺎه ﻫﻴﺮودس ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﭘﺮودرﮔﺎر ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﻣـﺮگ ﻳﺤﻴـﻲ ﺗﻌﻤﻴـﺪ دﻫﻨـﺪه‬
‫ﺑﺸﺪت در ﻫﻢ ﻛﻮﺑﻴﺪه ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪30‬‬
‫‪844‬‬
‫ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻦ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن از ﺳﻮي آﺑﮕﺎر ﻧﺰد ﺳﺎﺑﻴﻨﻮس‬
‫و اﻳﻨﻜﻪ در زﻣﺎن او آﻧﺎن ﻧﺎﺟﻲ ﻣﺎ ﻣﺴﻴﺢ را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ‬
‫و ﮔﺮاﻳﺶ آﺑﮕﺎر ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از آﻧﺠﺎ ﻧﺎﺷﻲ ﻣﻲ ﮔﺮدد‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺳﺎﺑﻴﻨﻮس ﭘﺴﺮ اﺳﺘﻮرﮔﻪ‪ 845‬از ﺳﻮي ﻗﻴﺼﺮ ﺑﺮ ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﺎن}‪ ،{113‬ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬آﺷـﻮرﻳﺎن و‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﺑﻌﻨﻮان ﻫﺰارﺑﺪ‪ 846‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬آﺑﮕﺎر دو ﺗﻦ از ﺑﺰرﮔﺎﻧﺶ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎر اﻳﻬﺎب‪ 847‬ﺑﺪﺷﺦ آﻏﺰﻧﻴﻚ‬
‫‪850‬‬
‫و ﺷﺎﻣﺸﺎﮔﺮام‪ 848‬ﭘﻴﺸﻮاي ﻃﺎﻳﻔﻪ آﭘﺎﻫﻮﻧﻲ و آﻧﺎن‪ 849‬ﻓﺮد وﻓﺎدار ﻧﺨـﻮد را ﻧـﺰد وي در ﺷـﻬﺮ ﺑﺘﻜـﻮﺑﻴﻦ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻋﻠﺖ ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﺶ ﺑﻪ ﺷﺮق را ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻫﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﺷـﺪه ﻣﻴـﺎن آرﺗﺎﺷـﺲ و ﺑـﺮادراﻧﺶ را‬
‫ﻧﺸﺎن داده ﻳـﺎري و ﭘـﺸﺘﻴﺎﻧﻲ او را درﺧﻮاﺳـﺖ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬اﻳـﺸﺎن آﻣﺪﻧـﺪ و او را در اﻟـﻮﺗﺮاﭘﻠﻴﺲ‪{114}851‬‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬وي آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲ و اﺣﺘﺮام ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﻪ آﺑﮕﺎر ﭼﻨـﻴﻦ ﭘﺎﺳـﺦ داد ﻛـﻪ در ﺑـﺎره آن ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫)ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ﺷﺮق( از ﺳﻮي ﻗﻴﺼﺮ ﻧﮕﺮان ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﭘﺮداﺧﺖ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ ﺑﻜﻮﺷﺪ‪.‬‬

‫‪herovdiada - 842‬‬
‫‪ - 843‬از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻳﻬﻮد ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ را در رودﺧﺎﻧﻪ اردن ﺗﻌﻤﻴﺪ داد )ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪) .(John the Baptist‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪) savinos - 844‬ﻻﺗﻴﻦ ‪.(Sabinus‬‬
‫‪) storge - 845‬ﻻﺗﻴﻦ ‪.(Storgius‬‬
‫‪ - 846‬ﻫﺰارﺑﺪ )ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ’‪ (hazarap’et‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻫﺰار ﺳﺮﺑﺎز‪ ،‬ﺷﺎﻫﺰاده‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺎم درﺑﺎرﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬رﺋﻴﺲ اﻣﻮر‬
‫ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻫﺎ‪ .‬اﻳﻦ واژه در زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﺑﺼﻮرت ‪ ،hazarapat‬ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ‪ hazahrapati‬و در ﭘﺎرﺳﻲ ‪hazarbad‬‬
‫)ﻫﺰارﺑﺪ( ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و در زﺑﺎن ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬آﺷﻮري و ﮔﺮﺟﻲ ﻧﻴﺰ وارد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن“ﻫﺰارﺑﺪ” از اﻟﻘـﺎب‬
‫ﻋﺎﻟﻲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ و ده ﻧﻔﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﺟﺎوﻳﺪان) ‪ 10‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ( ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﺪﻧﺪ و ﻫـﺮ ﻳـﻚ ﻫـﺰار‬
‫ﺳﺮﺑﺎز در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪mar-ihab - 847‬‬
‫‪shamshagram - 848‬‬
‫‪anan - 849‬‬
‫‪ .betkubin - 850‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺗﺎﻣﺴﻮن ﭼﻮن ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از ﻻﺑﻮﺑﻨﺎ اﺧﺬ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻟﺬا ﻧـﺎم اﻳـﻦ ﺷـﻬﺮ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫‪ betkubin‬ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻬﺮي در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 851‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ‪) .( Eleutheropolis ) yelevteroyp’olis‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٥٦‬‬
‫آﻧﺎن در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از آﻧﺠﺎ ﺑﺮاي دﻳﺪار ﻧﺎﺟﻲ ﻣﺎ ﻣـﺴﻴﺢ وارد اورﺷـﻠﻴﻢ ﺷـﺪﻧﺪ ﻛـﻪ آوازه ﻣﻌﺠـﺰاﺗﺶ را‬
‫ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ راي اﻟﻌﻴﻦ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده ﺑﺮاي آﺑﮕﺎر ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬آﺑﮕﺎر در ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻓـﺮو‬
‫رﻓﺖ و ﻛﺎﻣﻼ” ﻣﻌﺘﻘﺪ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ او ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺪا اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪“ :‬اﻳﻦ ﻗـﺪرت اﻧـﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺧﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺮدﮔﺎن را ﺣﻴﺎت ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ ﻣﮕﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ”‪ .‬و ﭼﻮن‬
‫ﺑﺪﻧﺶ ﭘﺮ از ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ آن ﻫﻢ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﺑـﻪ آﻧﻬـﺎ ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد و اﻣﻜﺎن ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﺑﺪﺳﺖ اﻧﺴﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در ﻧﺎﻣﻪ اي ﺧﻮاﻫﺶ و اﻟﺘﻤﺎس ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻗـﺮار‬
‫زﻳﺮ )ﺑﺮاي ﻣﺴﻴﺢ( ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬

‫‪31‬‬
‫‪852‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ آﺑﮕﺎر ﺑﻪ ﻣﻨﺠﻲ‬

‫درود آﺑﮕﺎر ﭘﺴﺮ آرﺷﺎم}‪ {115‬ﺣﺎﻛﻢ ﺟﻬﺎن‪ 853‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻴﺴﺎي ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر و ﻣﻨﺠﻲ ﻛﻪ در اورﺷﻠﻴﻢ ﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﺷﺪي‪.‬‬
‫ﻣﻦ در ﺑﺎره ﺗﻮ و ﻣﻌﺎﻟﺠﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻮ ﺑﺪون دارو و رﻳﺸﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪه ام‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻴﻨﺎﻳﺎن ﺑﻴﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻼﻗﻬﺎ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ راه رﻓـﺘﻦ‪ ،‬ﺟﺰاﻣﻴـﺎن را ﭘـﺎﻛﻲ ﻣـﻲ ﺑﺨـﺸﻲ و‬
‫دﻳﻮان و ارواح ﭘﻠﻴﺪ را ﺧﺎرج ﻧﻤﻮده ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از اﻣﺮاض ﻣﺰﻣﻦ رﻧـﺞ ﻣـﻲ ﺑﺮﻧـﺪ ﺷـﻔﺎ ﻣـﻲ‬
‫دﻫﻲ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺮدﮔﺎن را زﻧﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻲ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را در ﺑﺎره ات ﺷـﻨﻴﺪم ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫دو ﻣﻄﻠﺐ از ﻓﻜﺮم ﮔﺬﺷﺖ‪ -‬ﻳﺎ ﺗﻮ ﺧﺪاﻳﻲ و ازآﺳﻤﺎن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﻳﻦ ﻛﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻲ و ﻳﺎ ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ آﻧﺮا اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻲ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻧﺎﻣﻪ اي ﻧﻮﺷﺘﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻟﺘﻤﺎس ﻛﻪ زﺣﻤﺘﻲ ﻛﺸﻴﺪه‬
‫ﻧﺰد ﻣﻦ آﻳﻲ و ﺑﻴﻤﺎري ﻣﺮا ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻲ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻨﻴﺪم ﻛـﻪ ﻳﻬﻮدﻳـﺎن از ﺗـﻮ ﻧﺎﺧﻮﺷـﻨﻮدﻧﺪ و ﺑﺮآﻧﻨـﺪ ﺗـﺮا‬
‫ﺑﻴﺎزارﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻦ ﺷﻬﺮي ﻛﻮﭼﻚ و زﻳﺒﺎ دارم ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮدوﻳﻤﺎن ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮان در اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﺪﻳﺪار او رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻄﻠﺐ از اﻳﻦ ﻛﻼم اﻧﺠﻴﻞ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛـﻪ “از ﻣـﺸﺮﻛﺎن‬
‫ﻣﺮداﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺰد وي آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ”‪ .854‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺷﻨﻮﻧﺪﮔﺎن ﺟﺮات ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﻴﻠﻴﭙﻮس و آﻧﺪرﻳﺎس ﮔﻔﺘﻨﺪ و آﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻨﺠﻲ ﻣﺎ ﺑﺮاي رﻓـﺘﻦ در آن زﻣـﺎن ﻛـﻪ‬
‫آﺑﮕﺎر دﻋﻮت ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺘﻌﻬﺪ ﻧﮕﺮدﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ او را ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ اي ﻣﻔﺘﺨﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﻘﺮار زﻳـﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ - 852‬ﻣﻨﺠﻲ ﻟﻘﺐ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 853‬در زﻣﺎن ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎن واژه ارﻣﻨﻲ ‪ ashkharh‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﺮاي اﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻛﺸﻮر و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻛﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪) .‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 854‬ﻧﻮﺷﺘﻪ اي ﻛﻪ در اﻧﺠﻴﻞ آﻣﺪه ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪» :‬و از آن ﻛﺴﺎﻧﻴﻜﻪ در ﻋﻴﺪ ﺑﺠﻬﺖ ﻋﻴﺎدت آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑﻌـﻀﻲ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ« )اﻧﺠﻴﻞ ﻳﻮﺣﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،12‬آﻳﻪ ‪) .(20‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٥٧‬‬
 ‫‪32‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ آﺑﮕﺎر ﻛﻪ ﺗﻮﻣﺎس ﺣﻮاري‬
‫ﺑــﻪ ﻓـﺮﻣــﺎن ﻣـﻨﺠـﻲ ﻧـﮕﺎﺷـﺖ‬
‫ﺧﻮﺷﺎ ﺑﺤﺎل ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﻧﺪﻳﺪه و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻳﻤﺎن آورده اﺳﺖ‪ 855‬زﻳﺮا در ﻣﻮرد ﻣﻦ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺮا ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ اﻳﻤﺎن ﻧﻤﻲ آورﻧﺪ اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻨﺪ اﻳﻤﺎن ﻣﻲ آورﻧﺪ و زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻮ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻲ ﺗﺎ ﻧﺰد ﺗﻮ ﺑﻴﺎﻳﻢ‪ .‬ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را اﻧﺠﺎم دﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺸﺎن‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ام‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ را اﻧﺠﺎم دﻫﻢ ﺑﻪ ﻧﺰد او ﻛﻪ ﻣﺮا ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻋﺮوج ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد و آﻧﮕـﺎه‬
‫ﻛﻪ ﻋﺮوج ﻧﻤﺎﻳﻢ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺷﺎﮔﺮداﻧﻢ را ﻧﺰد ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻢ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ دردﻫﺎﻳـﺖ را ﺷـﻔﺎ ﺑﺨـﺸﺪ و ﺑـﻪ ﺗـﻮ و‬
‫ﻳﺎراﻧﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎن‪ 856‬ﭼﺎﭘﺎر آﺑﮕﺎر‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ و ﺗﺼﻮﻳﺮ واﻗﻌﻨﻤﺎي ﻣﻨﺠﻲ را ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴـﺰ در ادﺳـﺎ اﺳـﺖ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺧﻮد آورد‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ ﺗﺎدﺋﻮس ﺣﻮاري در ادﺳﺎ و روﻧﻮﺷﺘﻬﺎي ﭘﻨﺞ ﻧﺎﻣﻪ‬

‫وﻟﻲ ﭘﺲ از ﻋﺮوج ﻣﻨﺠﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮﻣﺎس ﺣﻮاري‪ ،‬ﻳﻜﻲ از دوازده )ﺣـﻮاري(‪ ،‬ﺗـﺎدﺋﻮس ﻳﻜـﻲ از ﻫﻔﺘـﺎد‬
‫)ﺷﺎﮔﺮد( را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ادﺳﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻔﺘﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ آﺑﮕﺎر را ﺷﻔﺎ داده اﻧﺠﻴﻞ را ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﺑﻪ‬
‫اﻳﻨﺠﺎ آﻣﺪ و در ﺧﺎﻧﻪ ﺗﻮﺑﻴﺎ‪ 857‬ﺷﺎﻫﺰاده ﻋﺒﺮي اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ او از اﺻﻞ ﺑـﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑـﻮد و‬
‫از آرﺷﺎم دوري ﺟﺴﺘﻪ ﻣﺬﻫﺐ ﻳﻬﻮد را ﻫﻤﺮاه ﺳﺎﻳﺮ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ اﻧﻜﺎر ﻧﻜﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻴﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻣـﺴﻴﺢ‬
‫اﻳﻤﺎن آورد در ﻫﻤﻴﻦ آﺋﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬و آوازه )آﻣﺪن( او در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺷﻬﺮ ﭘﻴﭽﻴﺪ‪ .‬آﺑﮕـﺎر اﻳـﻦ را ﺷـﻨﻴﺪه‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬وي ﻫﻤﺎن ﻣﺮدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ در ﺑﺎره اش ﻧﻮﺷﺖ«‪ .‬و ﺑﻲ درﻧﮓ او را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺎدﺋﻮس وارد ﺷﺪ آﺑﮕﺎر ﺑﺮ رﺧﺴﺎر او ﺷﺒﺤﻲ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺮ دﻳﺪ؛ از ﺗﺨﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و روي ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﻬﺎده‬
‫وي را ﺳﺠﺪه ﻧﻤﻮد؛ ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺣﺎﺿﺮ در ﺷﮕﻔﺖ ﺷﺪﻧﺪ زﻳﺮا ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷـﺒﺢ ﭘـﻲ ﻧﺒﺮدﻧـﺪ‪ .‬آﺑﮕـﺎر از او‬
‫ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ » :‬آﻳﺎ ﺗﻮ واﻗﻌﺎ” ﺷﺎﮔﺮد ﻋﻴﺴﺎي ﻣﻘﺪس ﻫﺴﺘﻲ؟ ﻛﻪ ﻗﻮل داد ﺑـﻪ اﻳﻨﺠـﺎ ﺑﻔﺮﺳـﺘﺪ و آﻳـﺎ ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻲ‬
‫دردﻫﺎﻳﻢ را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻲ؟« ﺗﺎدﺋﻮس در ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ ﺧـﺪا‪ ،‬اﻳﻤـﺎن آوري ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻠﻴﻪ آرزوﻫﺎي ﻗﻠﺒﻲ ات ﺧﻮاﻫﻲ رﺳﻴﺪ«‪ .‬آﺑﮕﺎر ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ او و ﭘﺪرش اﻳﻤﺎن آوردم‪ ،‬ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ روﻣﻴﺎن ﻋﺎﻣﻞ ﺑﺎزدارﻧﺪه ﻧﺒﻮد ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﻢ را ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺑﻴﺎﻳﻢ ﻳﻬﻮدﻳﺎﻧﻲ را ﻛـﻪ او را ﺑـﻪ‬
‫ﺻﻠﻴﺐ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎزم«‪.‬‬

‫‪“ - 855‬ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل آﻧﺎﻧﻜﻪ ﻧﺪﻳﺪه اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ”‪ ،‬ﻳﻮﺣﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ 20‬آﻳﻪ ‪) .30‬ا‪ .‬گ‪.(.‬‬
‫‪856‬‬
‫‪anan-‬‬
‫‪ - 857‬ارﻣﻨﻲ ‪) . (Tobias) t’ubia‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٥٨‬‬
‫ﺗﺎدﺋﻮس ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻮﻋﻈﻪ اﻧﺠﻴﻞ را ﺑﺮاي او و ﺳﺮاﺳﺮ ﺷﻬﺮ آﻏـﺎز ﻧﻤـﻮد‪ .‬دﺳـﺘﺶ را ﺑـﺮ او ﻧﻬـﺎده‬
‫ﺷﻔﺎﻳﺶ داد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎن آﺑﺪﻳﻮ‪ 858‬ﺣﺎﻛﻢ ﺷﻬﺮ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﭘ‪‬ـﺪاﮔﺮا }‪ {116‬ﻣﺒـﺘﻼ‪ 859‬و ﺻـﺎﺣﺐ ﻣﻘـﺎم و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺖ ﺑﺰرﮔﻲ در درﺑﺎر ﺷﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ ﻧﻤﻮد؛ و ﺑﻄـﻮر ﻛﻠـﻲ ﻫﻤـﻪ ﺑﻴﻤـﺎران و دردﻣﻨـﺪان ﺷـﻬﺮ را ﺷـﻔﺎ‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬و ﻫﻤﮕﺎن اﻳﻤﺎن آورده آﺑﮕﺎر و ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬درﻫـﺎي ﺑﺘﻜـﺪه ﻫـﺎ را ﺑـﺴﺘﻨﺪ و ﺗـﺼﺎوﻳﺮ‬
‫روي ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه و ﺳﺘﻮن را ﺑﺎ ﻧﻲ ﭘﻮﺷـﺎﻧﻴﺪﻧﺪ‪ .‬او ﻫـﻴﭽﻜﺲ را ﻣﺠﺒـﻮر ﻧﻤـﻲ ﻛـﺮد اﻳﻤـﺎن آورد‪ .‬اﻣـﺎ اﻳﻤـﺎن‬
‫آورﻧﺪﮔﺎن روز ﺑﻪ روز ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﺎدﺋﻮس ﺣﻮاري ﺷﺨﺼﻲ آده‪ 860‬ﻧﺎم را ﻛﻪ ﭘﺮﻧﻴﺎن ﺑﺎف و دﺳﺘﺎردوز ﺑـﻮد ﺑﻌﻨـﻮان )اﺳـﻘﻒ( ادﺳـﺎ‬
‫ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻛﺮده وي را ﺑﺠﺎي ﺧﻮد در ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﮔﺬارد و ﻧﻴﺰ ﺧﻮد از آﺑﮕﺎر ﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‬
‫ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﭘﻴﺎم اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺴﻴﺢ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻧﺰد ﺳـﺎﻧﺎﺗﺮوك‪ 861‬ﺧـﻮاﻫﺮ زاده آﺑﮕـﺎر ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻛـﺸﻮر و‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬آﺑﮕﺎر ﻧﻴﺰ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮده ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﺮاي ﻗﻴـﺼﺮ ﺗﻴﺒﺮوﻳـﻮس ﻧﻮﺷـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻘﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ آﺑﮕﺎر ﺑﻪ ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس‬

‫آﺑﮕﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺮور ﺧﻮد ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس ﻗﻴﺼﺮ روﻣﻴﺎن درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻲ داﻧﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ از ﻧﻈﺮ آن اﻋﻠﻴﺤﻀﺮت ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﻲ ﻣﺎﻧـﺪ وﻟـﻲ ﺑﻌﻨـﻮان دوﺳـﺖ ﺻـﻤﻴﻤﻲ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺎﻣﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺘﻮ ﻣﻲ دﻫﻢ‪ .‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺳﺎﻛﻦ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن ﺗﺠﻤﻊ ﻧﻤﻮده ﻣﺴﻴﺢ را ﺑﺠﺎي‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﻫﺎي ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ او در ﻧﺰد آﻧﺎن اﻧﺠﺎم داد ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻌﺠﺰه ﻫﺎ و ﺷـﮕﻔﺘﻲ ﻫـﺎ‪ ،‬ﺣﺘـﻲ زﻧـﺪه ﻛـﺮدن‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن ﺑﺪون ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﮔﻨﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺻﻠﻴﺐ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻨﻬـﺎ ﻣﻌﺠـﺰات ﻳـﻚ اﻧـﺴﺎن ﻣﻌﻤـﻮﻟﻲ‬
‫ﻧﺒﻮده ﺑﻠﻜﻪ اﻟﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ﺻﻠﻴﺐ ﻛـﺸﻴﺪﻧﺪ آﻓﺘـﺎب ﺗـﺎر ﺷـﺪ‪ ،‬زﻣـﻴﻦ ﻟﺮزﻳـﺪ و ﺗﻜـﺎن‬
‫ﺧﻮرد و ﺧﻮدش ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﺳﻪ روز ﻛﻪ از ﻣﺮﮔﺶ ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ ﻗﻴﺎم ﻧﻤﻮده ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎري ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ‪ .‬و اﻛﻨﻮن‬
‫در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻧﺎم او ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﻣﻌﺠﺰات ﺑﺰرﮔﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑـﺮاي ﺧـﻮد ﻣـﻦ ﺑﻮﺿـﻮح ﻧﻤﺎﻳـﺎن‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ از اﻳﻦ ﭘﺲ ﻋﺎﻟﻴﺠﻨﺎب ﻣﻲ داﻧﺪ ﭼﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻳﻬﻮد ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ آن ﻛـﺎر ﺷـﺪﻧﺪ ﻻزم‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﻧﻮﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺢ را ﺑﻌﻨﻮان ﺧﺪاي راﺳﺘﻴﻦ ﺳﺠﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎش‪.‬‬

‫‪abdiu - 858‬‬
‫‪ - 859‬ﺑﻴﻤﺎري ﻧﻘﺮس‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪adde - 860‬‬
‫‪) sanat’ruk’ - 861‬ﺷﻜﻞ اﻳﺮاﻧﻲ ‪ ،sanatruk‬ﻻﺗﻴﻦ ‪ .(Sinatruces‬ﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن )‪110 -78‬م‪ (.‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺗﻴـﺮداد‬
‫اول اﺷﻜﺎﻧﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٥٩‬‬
 ‫ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺎﻣﻪ آﺑﮕﺎر از ﺳﻮي ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس‬

‫ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس ﻗﻴﺼﺮ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ آﺑﮕﺎر ﭘﺎدﺷـﺎه ارﻣﻨـﺴﺘﺎن درود ﻣـﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣـﻪ ﺻـﻤﻴﻤﺎﻧﻪ ات را ﺑـﺮاﻳﻢ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺨﺎﻃﺮ آن ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﻣﺎن را ﺑﭙﺬﻳﺮ‪ .‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻼ” از ﺑـﺴﻴﺎري ﺷـﻨﻴﺪه ﺑـﻮدﻳﻢ اﻣـﺎ ﭘﻴﻼﺗـﻮس‬
‫ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﻣﺎ را از ﻣﻌﺠﺰات او ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺖ و اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺲ از ﻗﻴﺎم ﺑﺴﻴﺎري اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪ ﻛـﻪ او ﺧـﺪا اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺗﻮ در ﻓﻜﺮ آن ﻫﺴﺘﻲ راﻏﺐ ﮔـﺸﺘﻢ وﻟـﻲ از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن روﻣﻴـﺎن ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻣﺮﺳﻮم اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه را ﺑﺮاي ﭘﺬﻳﺮش ﺧﺪا ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻤـﻲ داﻧﻨـﺪ ﺑﻠﻜـﻪ او ﺗﻮﺳـﻂ ﺳـﻨﺎ ﻧﻴـﺰ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫آزﻣﺎﻳﺶ و ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻦ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﺳﻨﺎ اﻇﻬﺎر داﺷﺘﻢ وﻟﻲ ﺳﻨﺎ ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻛﺮد زﻳﺮا از اﺑﺘﺪا ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫او ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﻓﺮﻣﺎن دادﻳـﻢ ﺗـﺎ ﻫﻤـﻪ آﻧﺎﻧﻜـﻪ ﻋﻴـﺴﻲ ﻣﻄﻠﻮﺑـﺸﺎن واﻗـﻊ ﮔـﺮدد‪ ،‬او را ﺧـﺪا‬
‫ﺑﺸﻤﺎرﻧﺪ‪ ،‬و آﻧﺎن را ﻛﻪ از ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺳﺨﻦ ﭼﻴﻨﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻧﻤﻮدﻳﻢ‪ .‬اﻣـﺎ در ﺑـﺎره رﻓﺘـﺎر ﻣـﺮدم‬
‫ﻳﻬﻮد ﻛﻪ ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ وي را ﺑﻪ ﺻﻠﻴﺐ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎره او ﻣﻲ ﺷﻨﻮم ﻧﻪ ﺳﺰاوار ﺗـﺼﻠﻴﺐ‬
‫و ﻧﻪ ﻣﺮگ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺴﺘﺤﻖ اﺣﺘﺮام و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ از ﺟﻨﮓ اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻴﺎن ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ ﺷﻮرﻳﺪه اﻧﺪ‬
‫ﻓﺎرغ ﺷﺪه وﻗﺖ آزاد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر آﻧﺎن رﺳﻴﺪﮔﻲ ﺧـﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد و ﺑـﻪ )ﺳـﺰاي ( اﻋﻤﺎﻟـﺸﺎن ﺧـﻮاﻫﻢ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫آﺑﮕﺎر ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‬

‫آﺑﮕﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺳﺮورش ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس ﻗﻴﺼﺮ روم درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ در ﺧﻮر ﻣﻨﺰﻟﺘﺖ را دﻳﺪم و از ﻓﺮﻣﺎن اﻧﺪﻳﺸﻴﺪه ﺗـﻮ ﺷـﺎد ﮔـﺸﺘﻢ‪ .‬اﮔـﺮ از ﻣـﻦ ﻧﻤـﻲ رﻧﺠـﻲ‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺎرﺳﻨﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎد اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا در ﻧﺰد آﻧﺎن ﺳﻨﺠﺶ ﺧﺪاوﻧﺪي ﺑﻪ ﻗﻀﺎوت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺳﭙﺮده ﻣـﻲ ﺷـﻮد؛‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﺲ از اﻳﻦ اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻄﻠﻮب اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﺪ و از اﻳﻨﺠﺎ )ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد( ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺗﻮ‪ ،‬ﺳﺮورم‪ ،‬ﻟﻄﻔﻲ ﻛـﺮده ﺑﺠـﺎي ﭘﻴﻼﺗـﻮس ﻣـﺮد‬
‫دﻳﮕﺮي ﺑﻪ اورﺷﻠﻴﻢ ﺑﻔﺮﺳﺖ ﺗﺎ وي ﺑﺎ ﺑﻴﺤﺮﻣﺘﻲ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻛﻪ ﺗﻮ ﺑﻪ وي ارزاﻧﻲ داﺷﺘﻲ ﻋﺰل ﮔﺮدد‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫او ﺧﻮاﺳﺖ ﻳﻬﻮدﻳﺎن را اﻧﺠﺎم داد و ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻲ ﮔﻨﺎه را ﺑﺪون ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ ﺑـﻪ ﺻـﻠﻴﺐ ﻛـﺸﻴﺪ‪ .‬ﺳـﻼﻣﺖ ﺗـﻮ را‬
‫ﺧﻮاﻫﺎﻧﻢ‪.‬‬

‫‪862‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ آﺑﮕﺎر ﺑﻪ ﻧﺮﺳﻪ‬

‫‪nerseh - 862‬‬

‫‪١٦٠‬‬
 ‫آﺑﮕﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﻧﺮﺳﻪ درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ درود ﻫﺎﻳﺖ را دﻳﺪم‪ ،‬ﭘﺮوز‪ 863‬را از ﺑﻨﺪ و زﻧﺠﻴﺮ رﻫﺎﻧﻴﺪه ﮔﻨﺎﻫﺶ را ﺑﺨﺸﻴﺪم‪ ،‬اﮔﺮ ﻣـﻲ ﺧـﻮاﻫﻲ‬
‫او را ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﻴﻨﻮا ﻣﻨﺼﻮب ﻛﻦ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ داري‪ .‬ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ات و اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدي‬
‫»ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻔﺮﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻣﻌﺠﺰات را اﻧﺠﺎم ﻣﻲ داد و ﺧﺪاﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻮﻋﻈـﻪ ﻣـﻲ ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﺧـﺪاﻳﻲ‬
‫واﻻﺗﺮ از آب و آﺗﺶ‪ ،‬ﺗﺎ او را ﺑﺒﻴﻨﻢ و ﺑﻪ او ﮔﻮش ﻛﻨﻢ«‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ او ﭘﺰﺷﻜﻲ ﺑﺎ داﻧﺶ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮد‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﭘﺮودﮔﺎر آب و آﺗﺶ ﺑﻮد و ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﺮ او ﻣﻘﺪر ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫ﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﺷﺨﺼﻲ ﺳﻴﻤﻮن ﻧﺎم از دوﺳﺘﺎن ﻧﺰدﻳﻚ او ﺑﻪ آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻃﺮاف و اﻛﻨﺎف ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﻓﺮﺳﺘﺎده‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬او را ﺟﺴﺘﺠﻮ و ﭘﻴﺪا ﻛﻦ و ﭼﻮن ﭘﺪرت آرﺗﺎﺷﺲ‪ 864‬از او ﺧﻮاﻫﻲ ﺷﻨﻴﺪ‪ .‬او ﺗﻤـﺎم اﻣـﺮاض را‬
‫ﺷﻔﺎ داده راه زﻧﺪﮔﻲ را ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ آﺑﮕﺎر ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺲ‬

‫آﺑﮕﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺑﺮادرش آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻲ داﻧﻢ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﺑﺎره ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺪا ﻛﻪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن او را ﺑﻪ ﺻﻠﻴﺐ ﻛﺸﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻨﻴﺪه اي‬
‫و از ﻣﺮدﮔﻲ و ﻣﺮگ ﻗﻴﺎم ﻧﻤﻮد و ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ راﺑﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﮔﻴﺘﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺑﻪ آﻣﻮزش ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان ارﺷﺪ او ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻴﻤﻮن در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن او را ﺑﺠﻮي و ﺑﻴـﺎب زﻳـﺮا او ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﺑﻴﻤﺎري ﻫﺎ و دردﻫﺎي ﺷﻤﺎ را ﺷﻔﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺨﺸﻴﺪ و راه زﻧﺪﮔﻲ را ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬ﺗﻮ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن او اﻳﻤﺎن‬
‫ﺑﻴﺎور‪ ،‬ﺗﻮ و ﺑﺮادراﻧﺖ و ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮدار ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﻳـﻦ ﻫـﺴﺘﻢ ﻛـﻪ ﺷـﻤﺎ از‬
‫ﺣﻴﺚ ﺟﺴﻢ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان و ﻧﻴﺰ از ﻟﺤﺎظ روان ﻧﻴﺰ ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺻﻤﻴﻤﻲ ﻣﻦ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪.‬‬
‫و آﺑﮕﺎر ﻫﻨﻮز ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ را درﻳﺎﻓـﺖ ﻧﻜـﺮده ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺲ از ﺳـﻲ و ﻫـﺸﺖ ﺳـﺎل ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫در ﺑﺎره ﺷﻬﺎدت رﺳﻮﻻن ﻣﺎ‬

‫ﭘﺲ از آﺑﮕﺎر‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد زﻳﺮا ﭘﺴﺮش آﻧﺎﻧﻮن‪ 865‬ﻧﺎﺟﮕﺬاري ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ و در ادﺳﺎ ﺣﻜﻢ ﻣﻲ راﻧﺪ و اﻣﺎ ﺧﻮاﻫﺮ زاده اش ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك‪ 866‬در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻣـﻲ رﺳـﺪ‪.‬‬

‫‪peruz - 863‬‬
‫‪art’ashes - 864‬‬
‫‪ ananun - 865‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺑﻲ ﻧﺎم”‪.‬‬

‫‪١٦١‬‬
‫روﻳﺪادﻫﺎي زﻣﺎن اﻳﻦ دو ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺗﻮﺳﻂ دﻳﮕﺮان ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﻧـﺪ ﻫﻤﭽـﻮن ﻋﺰﻳﻤـﺖ ﺗـﺎدﺋﻮس رﺳـﻮل ﺑـﻪ‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬اﻳﻤﺎن آوردن ﺳـﺎﻧﺎﺗﺮوك و ارﺗـﺪاد او در اﺛـﺮ ﺗـﺮس از ﻧﺎﺧﺎراﻫـﺎي ارﻣﻨـﻲ‪ ،‬ﻣـﺮگ رﺳـﻮل و‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﺎوارﺷﺎن‪ 867‬ﻛﻪ اﻛﻨﻮن آرﺗﺎز‪ 868‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ و ﺑﻪ ﻫﻢ‬
‫ﭼﺴﺒﻴﺪن آن ﭘﺲ از ﭘﺬﻳﺮش ﺑﺪن رﺳﻮل‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻴﺮون آورده ﺷﺪن ﭘﻴﻜـﺮ او ﺗﻮﺳـﻂ ﺷـﺎﮔﺮدان و ﺑﺨـﺎك‬
‫ﺳﭙﺎري در دﺷﺖ و ﺷﻬﺎدت ﺳﺎﻧﺪوﺧﺖ‪ 869‬دﺧﺘﺮ ﭘﺎدﺷﺎه در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺟﺎده و اﺧﻴﺮا” ﭘﺪﻳﺪار ﺷـﺪن ﺑﻘﺎﻳـﺎي‬
‫ﭘﻴﻜﺮﻫﺎي آﻧﺎن و اﻧﺘﻘﺎﻟﺸﺎن ﺑﻪ ﺳﻨﮕﻼخ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ ﭘﻴﺶ از ﻣﺎ ﺗﻮﺳﻂ دﻳﮕﺮان ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻟﺬا ﺗﻜﺮار ﻣﻔﺼﻞ آﻧﻬﺎ را ﻣﻬﻢ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﻴﺶ از ﻣﺎ دﻳﮕﺮان ﻗﺘﻞ آده‪ 870‬ﺷﺎﮔﺮد رﺳﻮل را در ادﺳﺎ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﭘﺴﺮ آﺑﮕﺎر ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ او )ﭘﺴﺮ آﺑﮕﺎر( ﺑﺠﺎي ﭘﺪرش ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺸﺴﺖ از اﺧـﻼق و رﻓﺘـﺎر ﭘـﺪري ﭘﻴـﺮوي‬
‫ﻧﻜﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺘﻜﺪه ﻫﺎ را ﮔﺸﻮد و آﻳﻴﻦ ﺷﺮك را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ و ﻣـﺮدي ﻧـﺰد آده ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗـﺎ از ﺑ‪‬ـﺰ دﻳﻬﻴﻤـﻲ‬
‫زرﺑﻔﺖ ﺑﺮاﻳﺶ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻗﺒﻼ” ﺑﺮاي ﭘﺪرش اﻧﺠﺎم ﻣﻲ داد‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ »دﺳﺘﺎن ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺳـﺮ‬
‫ﻧﺎﺳﺰاواري ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﺧﺪاي زﻧﺪه ﺗﻌﻈﻴﻢ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ دﻳﻬﻴﻢ ﻧﻤﻲ دوزﻧﺪ«‪) .‬ﭘﺎدﺷﺎه( ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺳﺮﺑﺎزاﻧﺶ دﺳﺘﻮر داد ﭘﺎﻫﺎي او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬او رﻓﺖ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﺻـﻨﺪﻟﻲ روﺣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺿﺮب ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺳﺎﻗﻬﺎﻳﺶ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد و دور اﻧﺪاﺧﺖ و او در ﺟـﺎ ﺟـﺎن ﺳـﭙﺮد‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻘﺪار را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻳﻢ و ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ زﻳﺮا ﻗﺒﻼ” ﺗﻮﺳﻂ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.871‬‬
‫و اﻣﺎ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ وﺻﺎل ﺑﺮﺗﻮﻟﻤﺎ‪ 872‬رﺳﻮل ﻧﻴﺰ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﻧﺰد ﻣـﺎ در ﺷـﻬﺮ آرﺑـﺎﻧﻮس‪ 873‬ﺟـﺎن‬
‫ﺳﭙﺮد‪ .‬او در ﺑﺎره ﺳﻴﻤﻮن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺎرﺳﻴﺎن رﻓﺖ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﻣﻄﻠﺐ ﻗﻄﻌﻲ و ﺣﺘﻤﻲ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺮد‬

‫‪ sanat’ruk’ - 866‬ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﺲ از آﺑﮕﺎر )‪ 38‬ﺗﺎ ‪68‬م‪ .(.‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﺟﺎرﻳﺎن اﻳﻦ ﻧﺎم از ‪ Sanatruk‬اﻳﺮاﻧﻲ اﺧﺬ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺷﻮد ﺑـﺎ ؟؟؟؟؟ ﻻﺗـﻴﻦ‪ ،Sinatruces ،‬اﺷـﻚ ﻳـﺎزدﻫﻢ ﭘـﺎرﺗﻲ )‪ 27‬ﺗـﺎ ‪70‬پ‪.‬م‪ Sanatrug (.‬و‬
‫‪ Sanatruq‬آﺳﻮري‪ Sanatruk ،‬ﺗﺎزي ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺤﺮﻳﻦ از زﻣﺎن اردﺷﻴﺮ اول‪ .‬ﺳـﺎﻧﺎﺗﺮوك از ﻣـﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺮﮔـﺸﺖ و‬
‫ﺗﺎدﺋﻮس رﺳﻮل و دﺧﺘﺮ ﺧﻮد ﺳﺎﻧﺪوﺧﺖ را ﻛﺸﺖ‪ .‬در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺪون ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪-88‬‬
‫‪110‬م‪ .‬و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺗﻴﺮداد اول اﺷﻜﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ shavarshan - 867‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪).‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ art’az - 868‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺗﺎدﺋﻮس در آﻧﺠﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن درﺣـﻮاﻟﻲ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻣﺎﻛﻮ و ﺧﻮي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sandukht’ - 869‬اﻳﺮاﻧﻲ‪ .‬وي دﺧﺘﺮ ﭘﺎدﺷﺎه آﺑﮕﺎر ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﺗﺎدﺋﻮس رﺳﻮل روي آورد و ﺑﺪﺳﺖ ﭘـﺪر ﺑـﺖ‬
‫ﭘﺮﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻘﺘﻞ رﺳﻴﺪ‪ .‬او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﻴﺪ زن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻨﺎم او ﻧﻤﺎزﺧﺎﻧﻪ اي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪adde - 870‬‬
‫‪ - 871‬ﻃﺒﻖ ﻛﺘﺎب ﻻﺑﻮﺑﻨﺎ ص ‪ 48‬و ‪ 49‬ﻓﺮزﻧﺪ آﺑﮕﺎر ﻣﺎﻧﻮ ‪ manu‬ﻧﺎم داﺷﺖ )ﺗﺎﻣﺴﻮن ص ‪ 175‬زﻳﺮ ﻧﻮﻳﺲ(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 872‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ .bardughimeos‬ﻧﺎم ﻣﺮد از رﻳﺸﻪ آراﻣﻲ ﻛﻪ در زﺑﺎن ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗﻠﻔـﻆ ﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن دارد‪.‬‬
‫‪)Bartholomew‬اﻧﮕﻠﻴــﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺎرﺗــﺎﻟﻮﻣﻴﻮ( ‪) Barthelemy‬ﻓﺮاﻧــﺴﻪ‪ ،‬ﺑــﺎرﺗﻠﻤﻲ(‪) Barthel ،‬آﻟﻤــﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎرﺗــﻞ(‬
‫‪) Bartolomeo‬اﻳﺘﺎﻟﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﻮﻣﺌﻮ(‪) Bartolome .‬اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺎرﺗﻮﻟﻮﻣﻪ( و ﻏﻴﺮه‪ ،‬در ﻓﺎرﺳـﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻫـﺎي‬

‫‪١٦٢‬‬
‫‪874‬‬
‫و در ﻛﺠﺎ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺮﺧﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻨـﺎم ﺳـﻴﻤﻮن رﺳـﻮل در ورﻳﻮﺳـﭙﻮرا‬
‫ﺟﺎن از ﻛﻒ داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ واﻗﻌﺎ” او ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻴﻤﻮن اﺳﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺘﺎ” ﺑـﺮاي ﭼـﻪ ﻣﻨﻈـﻮري ﺑـﻪ آﻧﺠـﺎ‬
‫رﻓﺘﻪ‪ ،‬اﻳﻦ را ﻧﻤﻲ داﻧﻢ وﻟﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﺎد ﻛﺮدم ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﻲ ﻣﻦ از ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻫﺮ ﻣﻄﻠـﺐ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺑـﺮاي ﺗـﻮ ﻣـﻀﺎﻳﻘﻪ‬
‫ﻧﺪارم‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك و ﻛﺸﺘﻦ‬
‫‪875‬‬
‫ﭘﺴﺮان آﺑﮕﺎر؛ درﺑﺎره ﺷﻬﺒﺎﻧﻮ ﻫﻐﻴﻨﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ رﺳـﻴﺪ ﺗﻮﺳـﻂ داﻳﮕـﺎﻧﺶ}‪ {117‬از ﻣﻴـﺎن دﻻوران ﺑـﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ و‬
‫آرزروﻧﻲ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮد آورد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺴﺮان آﺑﮕﺎر ﺑﺠﻨﮕﺪ‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﻐﻮل اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻮد ﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﺎﻳﺖ اﻟﻬﻲ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎم ﻗﺘﻞ آده از ﭘﺴﺮ آﺑﮕﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬زﻳـﺮا‬
‫او در ﺑﺎﻻﺧﺎﻧﻪ ﻗﺼﺮش در ادﺳﺎ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﻣﺮﻣﺮي ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﺧﻮد در ﭘﺎﺋﻴﻦ اﻳـﺴﺘﺎده ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﻲ داد‬
‫ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺘﻮن از دﺳﺖ ﮔﻴﺮﻧﺪﮔﺎن ﻟﻐﺰﻳﺪ و ﺑﺮ ﺳﺮ او اﻓﺘﺎد و ﭘﺎﻫﺎﻳﺶ را ﺧـﺮد ﻛـﺮده او را‬
‫ﻧﻴﺰ ﻛﺸﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮ ﺑﻲ درﻧﮓ ﻧﺰد ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك آﻣﺪه ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺷﺪ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮآﻧﻜـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ آﻧﺎن ﻛﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و آﻧـﺎن ﺷـﻬﺮ و ﮔﻨﺠﻬـﺎي ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ را ﺗﺤﻮﻳـﻞ وي ﺧﻮاﻫﻨـﺪ داد‪.‬‬
‫)ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﺧﻮاﻫﺶ آﻧﺎن را( اﻧﺠﺎم داد وﻟﻲ ﺑﻌﺪﻫﺎ اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ و ﺣﺘﻲ ﻛﻠﻴﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺎﻧﺪان آﺑﮕـﺎر را‬
‫ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎء دﺧﺘﺮاﻧﺶ از دم ﺷﻤﺸﻴﺮ ﮔﺬراﻧﺪ و آﻧﺎن را از ﺷـﻬﺮ دور ﻧﻤـﻮد ﺗـﺎ درﻫﺎﺷـﺘﻴﺎﻧﻚ اﺳـﻜﺎن ﻳﺎﺑﻨـﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرگ آﺑﮕﺎر را ﻛﻪ ﻫﻐﻴﻨﻪ ﻧـﺎم داﺷـﺖ ﺑـﺮاي اﺳـﻜﺎن ﺑـﻪ ﺷـﻬﺮ ﺧـﻮد ﺣـﺮان‪ 876‬ﻓﺮﺳـﺘﺎد و‬
‫ﺷﻬﺒﺎﻧﻮﻳﻲ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻣﻴﺎﻧﺮودان را ﺑﻪ ﭘﺎس ﺗﻤﺎم ﻧﻌﻤﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ وي از آﺑﮕﺎر ﺑﺪﺳﺖ آورده ﺑﻮد ﺑـﻪ‬
‫او ﺳﭙﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ در اﻳﻨﺠﺎ ﮔﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس آﻣﺪه ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮﺗﻮﻟﻤﺎ ﺑﻜـﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬او ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﺣﻮارﻳﻮن ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ abebanos - 873‬ﻧﺎم ﻣﻜﺎن در ﻣﺤﻞ ‪ arubana‬اورارﺗﻮ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎي واﻧﻚ ﺑﺎرﺗﻮﻟﻤﺎ در آﻧﺠﺎ ﺑﻨﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺮاي‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺼﻞ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻛﺘﺎب “ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺎدر ﻣـﺴﻴﺢ” ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻜﺎن اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪veriospora - 874‬‬
‫‪ heghine - 875‬ﻧﺎم ﻣﻮﻧﺚ از ﺷﻜﻞ ‪ eleni‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻛﻪ ‪ He’le’ne‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ‪ Helena‬آﻟﻤﻨﻲ و ‪ Helen‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‬
‫و ‪ elena‬روﺳﻲ از آن ﻣﺸﺘﻖ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري در ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮده اﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ha’r’an - 876‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ khar’an‬ﺷﻬﺮي ﻗﺪﻳﻤﻲ و ﻣﺸﻬﻮر در ‪ 35‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺟﻨﻮب اورﻓﻪ در ﺳﺎﺣﻞ ﻧﻬﺮ ﺟﻼب ‪،‬‬
‫اﻣﺮوز ﺑﺸﻜﻞ ﻗﺮﻳﻪ ﺧﺮاﺑﻲ دﻳﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺑﻨﺎم ﻛﺎره )‪ (Carrhae‬ﻧﺎم ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در‬
‫ﻫﺰاره ﺳﻮم ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٦٣‬‬
‫اﻳﻦ ﻫﻐﻴﻨﻪ ﻛﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﻮﻫﺮش آﺑﮕﺎر ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﺑﻮد اﻗﺎﻣﺖ در ﻣﻴﺎن ﻣﺸﺮﻛﺎن را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻧﮕﺮدﻳﺪ‬
‫و در دوران ﻛﻠﻮدﻳﻮس و در زﻣﺎن آن ﻗﺤﻄﻲ ﻛﻪ آﮔﺎﺑﻮس ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد راﻫﻲ اورﺷﻠﻴﻢ ﺷﺪ‪ .‬و در‬
‫ﻣﺼﺮ ﺗﻤﺎم ﮔﻨﺞ ﻫﺎﻳﺶ را داد و ﺑﻪ ﻣﻘﺪار زﻳﺎدي ﮔﻨﺪم ﺧﺮﻳﺪ و ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان ﺑﺨـﺸﻴﺪ؛ ﻫﻮﺳـﭙﻮس ﻧﻴـﺰ‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣـﺰار او ﺗـﺎ اﻣـﺮوز ﻧﻴـﺰ ﺑﮕﻮﻧـﻪ اي ﻣـﺸﺨﺺ در ﺑﺮاﺑـﺮ دروازه اورﺷـﻠﻴﻢ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪36‬‬
‫در ﺑﺎره ﻧﻮﺳﺎزي ﺷﻬﺮ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ‪ ،‬رﻳﺸﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك و ﻣﺮگ او‬
‫ﺑﺠﺰ ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ‪ 877‬ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻛﺎرﻫﺎي ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك را ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻴﻢ‪ .‬زﻳـﺮا ﺷـﻬﺮ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫زﻟﺰﻟﻪ وﻳﺮان ﺷﺪه ﺑـﻮد و او آن را ﻛﻨـﺪه دوﺑـﺎره ﺑـﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺑـﺮج و ﺑﺎروﻫـﺎي ﻣـﻀﺎﻋﻒ و زﻳﺒـﺎﺗﺮ آن را‬
‫ﻣﺤﺼﻮر ﺳﺎﺧﺖ؛ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﺧﻮﻳﺶ را ﻛﻪ ﺳﻜﻪ اي در دﺳﺖ داﺷﺖ در ﺷﻬﺮ ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻮد ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ “ﺗﻤﺎم‬
‫ﮔﻨﺠﻬﺎﻳﻢ در ﺑﻨﺎي اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺧﺮج ﺷﺪه” و ﺗﻨﻬﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪878‬‬
‫اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺑﺎره اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺑﻪ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﻧﺎﻣﺰد ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬آوده ﺧﻮاﻫﺮ آﺑﮕﺎر در زﻣـﺴﺘﺎن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻛـﻮردوك‪ 879‬دﭼـﺎر ﺑـﻮران ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺗﻮﻓـﺎن ﻫﻤـﻪ را ﭼﻨـﺎن‬
‫‪880‬‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻄﻮري ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ رﻓﻴﻘﺶ در ﻛﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪه ﺷﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ داﻳﻪ اش ﺳـﺎﻧﻮت‬
‫ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﻴﻮرات‪ 881‬ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ و ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﺳـﺮِن آرزروﻧـﻲ‪ 882‬ﻛـﻮدك را ﻛـﻪ ﺑـﺴﻴﺎر ﻛﻮﭼـﻚ ﺑـﻮد در‬
‫آﻏﻮش ﺧﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺳﻪ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز در ﻣﻴﺎن ﺑﺮف ﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬در ﺑـﺎره او ﭼﻨـﻴﻦ اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﺳـﺎزي ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺳﭙﻴﺪ ﻣﻌﺠﺰه ﮔﺮي از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاﻳﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه ﺑﭽﻪ را ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬وﻟـﻲ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ ﻣـﺎ‬

‫‪ - 877‬ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺑﻮزاﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي در ﻓﺼﻞ ‪ 14‬ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرم “ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن” ﺧﻮد ﺷﻬﺮ ﺑﻨـﺎ‬
‫ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك را ﻣﺘﺴﻮرن )‪ (me’dsurn‬ﻛﻪ ﺑﺼﻮرت ﻣﺘﺴﻮرك )‪ (me’dsurk‬آﻣﺪه ﻳـﺎد ﻧﻤـﻮده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪avde - 878‬‬
‫‪ - 879‬رﺷﺘﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎﻳﻲ در ﻓﻼت ارﻣﻨﺴﺘﺎن از دﺟﻠﻪ ﺗﺎ زاب ﺑﺰرگ ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﺑﻠﻨﺪاي آﻧﻬﺎ ‪ 4000‬ﻣﺘـﺮ‪ .‬ﺧـﻮد ﻛـﺮدوك‬
‫‪ k’orduk‬ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻳﺎﻟﺖ از اﺳﺘﺎن ﻛﺮﭼﺎﻳﻚ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﻣﻴﺎن رودﻫﺎي دﺟﻠـﻪ‪ ،‬ﺟـﺮم و ﺧﺎﺑﻮرﺷـﺮﻗﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sanot’ - 880‬ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺧﻮرﻧﻲ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ byurat’ - 881‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ردﻳﻒ ‪ beward‬ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﺮدوﺳﻲ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﺟﺎرﻳﺎن اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل را‬
‫ﺿﻌﻴﻒ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﺑﻴﻮرات از ﺧﺎﻧﺪان ارﻣﻨﻲ ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﺳﺪه ﻧﻬﻢ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺗﻜﻴـﻪ‬
‫زدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻨﺎن از ﻧﺴﻞ ﺷﺎﻣﺒﺎت ﻳﻬﻮدي ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - khosren ardse’runi - 882‬آﺟﺎرﻳﺎن‪ ،‬ﺧﻮﺳﺮن را ﺑﺼﻮرت ﺧﻮﺳﺮان ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و از ﻧﺎم ‪ khesron‬آﺷﻮري‬
‫ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﺪان آرزروﻧﻲ ارﻣﻨﻲ از ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻈﺎﻣﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑـﻮد و زﻳـﺴﺘﮕﺎه اﺻـﻠﻲ آﻧـﺎن‬
‫آﻏﺒﺎك )’‪ (aghbak‬ﺑﺎ ﻣﺮﻛﺰ آداﻣﺎﮔﺮت ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٦٤‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺮاه ﻣﺮدان ﺟﺴﺘﺠﻮﮔﺮ ﺳﮓ ﺳﭙﻴﺪي ﻧﻴﺰ ﺑـﻮده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺑﭽﻪ و داﻳﻪ روﺑﺮو ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻫﻢ او ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ را از داﻳﻪ اش اﺧـﺬ ﻛـﺮد‬
‫ﻳﻌﻨﻲ داده و ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺎﻧﻮت‪.‬‬
‫او در دوازدﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺎرﺳﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد و ﺳﻲ ﺳﺎل زﻳﺴﺖ و در ﺣﻴﻦ ﺷـﻜﺎر‬
‫ﺗﻴﺮ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺷﻜﻤﺶ اﺻﺎﺑﺖ ﻧﻤﻮد و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ اﻧﺘﻘﺎم ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻫﺎي دﺧﺘﺮ ﻣﻘﺪﺳﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻏﺮوﺑﻨﺎ}‪ {118‬ﻓﺮزﻧﺪ آﭘﺸﺎدار‪ 883‬دﺑﻴـﺮ ﻛﻠﻴـﻪ ﻛﺎرﻫـﺎي زﻣـﺎن آﺑﮕـﺎر و ﺳـﺎﻧﺎﺗﺮوك را ﻧﮕﺎﺷـﺖ و در‬
‫دﻳﻮان ادﺳﺎ ﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻳﺮواﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺸﺘﺎر ﭘﺴﺮان‬
‫ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك و ﮔﺮﻳﺰ و آزادي آرﺗﺎﺷﺲ‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك درون ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آﺷﻔﺘﮕﻲ ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪ زﻳﺮا ﺷﺨـﺼﻲ ﻳﺮواﻧـﺪ‪ 884‬ﻧـﺎم‬
‫ﭘﺴﺮ زﻧﻲ از ﻧﮋاد اﺷﻜﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﺳﺎل ﻫﺸﺘﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ دارﻳﻮش‪ 885‬آﺧﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬در رواﻳـﺎت در‬
‫ﺑﺎره او ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬زﻧﻲ ﺷﻬﻮﺗﺮان و ﺑﺪﭼﻬﺮه و ﭼﺎق از ﻧﮋاد اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻫـﻴﭽﻜﺲ دل در ﮔـﺮو‬
‫ﻋﺸﻖ او ﻧﻨﻬﺎد و در اﺛﺮ راﺑﻄﻪ ﻧﺎﻣﺸﺮوع دو ﻛﻮدك زاﺋﻴﺪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﺎﺳﻴﭙﺎ}‪ ،{119‬ﻣﻴﻨﻮﺗﺎوروس‪ 886‬را‬
‫ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻧﻤﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﭽﮕﺎن ﺑﺰرگ ﺷﺪﻧﺪ ﻧﺎم آﻧﻬﺎ را ﻳﺮواﻧﺪ و ﻳﺮواز‪ 887‬ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﺮواﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻦ‬
‫ﺑﻠﻮغ رﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدي درﺷﺖ اﻧﺪام و دﻟﻴﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷـﺪ‪ ،‬در ﺑـﺴﻴﺎري اﻣـﻮر از ﺟﺎﻧـﺐ ﺳـﺎﻧﺎﺗﺮوك ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﻧﺎﻇﺮ ﮔﻤﺎرده ﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳـﺎن ﺻـﺎﺣﺐ آوازه و ﺷـﻬﺮت ﮔﺮدﻳـﺪ ﺑﻄـﻮري ﻛـﻪ در ﻣﻴـﺎن ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﻣﻘﺪم ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﺎ ﻣﺘﺎﻧﺖ و ﺳﺨﺎوت ﺧﻮﻳﺶ ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ ﺧـﻮد ﺟـﺬب ﻧﻤـﻮد‪ .‬و‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﻣﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه او را ﺑﻪ ﺗﺨـﺖ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻧـﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﺑـﺪون ﺷـﺮﻛﺖ ﻣﻘـﺎم‬
‫ﺗﺎﺟﮕﺬار ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ}‪.{120‬‬
‫و اﻣﺎ ﻳﺮواﻧﺪ ﭘﺲ از ﺷﺎه ﺷﺪن ﺑﺎ ﺳﻮء ﻇﻦ ﺑﻪ ﭘﺴﺮان ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﻫﻤﻪ را ﻫﻼك ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳـﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻧﺘﻘﺎم ﻫﻼك ﻓﺮزﻧﺪان آﺑﮕﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ زن ﺷـﻴﺮده آرﺗﺎﺷـﺲ ﭘـﺴﺮ ﺧﺮدﺳـﺎل را ﺑﺮداﺷـﺖ و ﺑـﻪ‬

‫‪apshadar - 883‬‬
‫‪ yervand - 884‬در ﭘﻬﻠــﻮي ‪ ،arvand‬اوﺳــﺘﺎﻳﻲ‪ aurvant -‬و ‪ aurva-‬ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﻲ ﺗﻨــﺪ‪ ،‬دﻻور‪ ،‬در ﺳﺎﻧــﺴﻜﺮﻳﺖ‬
‫‪ arvant‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﻨﺪرو‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 885‬ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺑﺼﻮرت ‪ dareh‬ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪minot’avros - 886‬‬
‫‪ yervaz - 887‬ﻣﻨﺸﺎء آن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻨﻄﺮ آﺟﺎرﻳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎ” رﻳﺸﻪ اﻳﺮاﻧﻲ دارد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٦٥‬‬
‫وﻻﻳﺖ ﻫﺮ‪ ،888‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﭼﻮﭘﺎﻧﻲ ﻣﺎﻏﺨﺎزان ﻓﺮار ﻛﺮده ﺑﻪ روﺳﺘﺎي ﺳﻤﺒﺎﺗﺎوان‪ 889‬در وﻻﻳﺖ اﺳﭙﺮ‪ 890‬ﺑـﺮاي‬
‫داﻳﻪ او ﺳﻤﺒﺎت‪ 891‬ﭘﺴﺮ ﺑﻴﻮِرات ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﭘﻴﻐﺎم ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﻳﻨﻚ ﻛﻪ ﺳﻤﺒﺎت ﭘﺴﺮ ﺑﻴﻮرات ﺧﺒﺮ ﻏـﻢ اﻧﮕﻴـﺰ‬
‫)ﻣﺮگ( ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك و ﻫﻼﻛﺖ ﭘﺴﺮاﻧﺶ را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪ ،‬دﺧﺘـﺮاﻧﺶ ﺳـﻤﺒﺎﺗﺎﻧﻮش‪ 892‬و ﺳـﻤﺒﺎﺗﻮﻫﻲ‪ 893‬را‬
‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻳﺒﺮد‪ 894‬ﺑﺮد و ﻣﺮدان ﺷﺠﺎﻋﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎﺳﺪاري دژ ﮔﻤﺎرد و اﻣـﺎ ﺧـﻮد و ﻫﻤـﺴﺮش ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﻣﺮدان ﻗﻠﻴﻠﻲ ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي آرﺗﺎﺷﺲ ﻛﻮدك ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﻳﺮواﻧـﺪ از اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻣﻄﻠـﻊ ﺷـﺪه ﻣـﺎﻣﻮران‬
‫اﻛﺘﺸﺎف ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪) .‬ﺳﻤﺒﺎت( ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻣﺪﺗﻬﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ در ﻟﺒﺎس ﻣﺒﺪل و ﭘﺎي ﭘﻴﺎده ﻫﻤﺮاه ﺑﭽﻪ در‬
‫ﻛﻮه ﻫﺎ و دﺷﺘﻬﺎ ﺳﺮﮔﺮدان ﻣﻲ ﺷﻮد و او را در اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﻫﺎي ﭼﻮﭘﺎﻧﻲ و در ﻧﺰد ﮔﻠﻪ داران ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮده ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه دارﻳﻮش ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻲ رود‪ .‬و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺳﻤﺒﺎت ﻣـﺮدي‬
‫دﻟﻴﺮ و از ﭘﻴﺶ ﻧﺎم آور ﺑﻮد ﻟﺬا از ﻃﺮف ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﺳﭙﺎه ﭘﺎرس ﻣﻮرد اﺣﺘـﺮام ﻓـﺮاوان ﻗـﺮار ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد؛‬
‫ﺑﭽﻪ ﻧﻴﺰ ﻧﺰد ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎه ﻛﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺑﺎت‪ 895‬و وزﻣﻦ‪ 896‬اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪38‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ ﻳﺮواﻧﺪ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آوردن‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻪ ﺗﺪاﺑﻴﺮي زد و ﺗﺮك ﻣﻴﺎﻧﺮودان‬

‫اﻣﺎ ﻳﺮواﻧﺪ ﻣﺪام در اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻣﺎرس}‪ {121‬ﭼﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺶ در ﺣﺎل‬
‫ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺑﻮد‪ ،‬دﻟﺶ ﭘﺮ از ﺳﻮءﻇﻦ ﺑﻮد و ﺧﻮاﺑﺶ ﻧﻴﺰ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﺷﻴﺮﻳﻦ‪ .‬در ﺣﻴﻦ ﺑﻴﺪاري ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻮاره در اﻳﻦ‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﻲ ﺑﻮده ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻔﺘﻦ ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﺑﻬﺎي ﺗﺮﺳﻨﺎﻛﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻲ دﻳﺪ‪ .‬ﻟـﺬا ﺗﻮﺳـﻂ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪﮔﺎن ﻫـﺪاﻳﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ آرﺗﺎﺷـﺲ ﻛـﻮدك را ﺗﺤـﻮﻳﻠﺶ‬

‫‪ -her - 888‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن ﭘﺎرﺳﻜﺎﻫﺎﻳﻚ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ واﻗﻊ در ﺷـﻤﺎل ﻏـﺮب درﻳﺎﺟـﻪ ﻛﺒـﻮدان )اورﻣﻴـﻪ(‬
‫ﻣﺘﺮادف ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺧﻮي‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻪ ﭘﺎس ﺧﺪﻣﺎت ﺧﺎﻧﺪان ﺧﻮرﺧﻮروﻧﻲ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از ﺷـﺎﺧﻪ ﻫـﺎ آن ﺑﻨـﺎم “ﻣﺎﻏﺨـﺎزوﻧﻲ”‬
‫)‪ (maghxazuni‬ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪se’mbatavan - 889‬‬
‫‪sp’er - 890‬‬
‫‪ se’mbat’ - 891‬ﻣﻨﺸﺎء آن ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻴﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺼﻮرت ﺳﻨﺒﺎد ﭘﺴﺮ ﺑﻬﺮام ﮔﻮر ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮﺟﻴﺎن ﻧﻴﺰ اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎم را ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ )ﺑﺼﻮرت ‪ .(sumbat‬در ﻣﻴﺎن ﺗﺎزﻳﺎن ﺑﮕﻮﻧﻪ ﺷﻨﺒﺚ ‪ shanbath‬اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪se’mbat’anush -892‬‬
‫‪se’mbat’uhi - 893‬‬
‫‪bayberd - 894‬‬
‫‪bat’ - 895‬‬
‫‪ vozomn - 896‬ﻳﺎ ‪ozomn‬‬

‫‪١٦٦‬‬
‫دﻫﺪ‪ .‬او ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﻫﻤﺨﻮن و اي ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﻣﻦ‪ ،‬ﭼﺮا اﻳﻦ آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﺎدي را ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﻢ‬
‫ﭘﺮورش ﻣﻲ دﻫﻲ و ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺳﻤﺒﺎت دزد ﮔﻮش ﻓﺮا ﻣﻲ دﻫﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ آرﺗﺎﺷﺲ ﭘـﺴﺮ ﺳـﺎﻧﺎﺗﺮوك‬
‫اﺳﺖ و ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ ﻓﺮزﻧﺪ ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن و ﮔﻠﻪ داران را اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺟﻠﻮه دﻫﺪ و ﺳﺨﻦ ﭘﺮاﻛﻨـﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ او‬
‫ﻫﻤﺨﻮن و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ .‬او ﭘﺴﺮ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﻧﻴﺴﺖ و ﺳﻤﺒﺎت در ﮔﻤﺮاﻫـﻲ ﻳـﻚ ﭘـﺴﺮ ﻣـﺎدي ﭘﻴـﺪا‬
‫ﻛﺮده ﻳﺎوه ﺳﺮاﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﺳﻤﺒﺎت ﻧﻴﺰ )ﻣﺮدي( ﻣﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﻛـﻪ » ﭼـﺮا ﻣﺘﺤﻤـﻞ اﻳـﻦ ﻫﻤـﻪ‬
‫زﺣﻤﺎت ﺑﻴﻬﻮده ﻣﻲ ﺷﻮي و ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺐ زن ﺷﻴﺮده اﻳﻦ ﭘﺴﺮ ﻣﺎدي را ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻦ ﻣﻲ ﭘﺮوراﻧﻲ«‪ .‬او ﭘﺎﺳﺨﻬﺎي‬
‫ﻧﺎﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﻣﻲ ﺷﻨﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻳﺮواﻧﺪ ﻣﺮداﻧﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎده )ﭘﺎﺳﺪاران دﻟﻴﺮ( ﺑﺎﻳﺒﺮد را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴـﺰ‬
‫دﺧﺘﺮان ﺳﻤﺒﺎت را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﻧﻪ ﭼﻨﺪان ﺑﺪ در دژ آﻧﻲ ﻧﮕﺎه ﻣﻲ دارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻳﺮواﻧﺪ در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و ﺳﭙﺎﺳﻴﺎﻧﻮس و ﺗﻴﺘﻮس}‪ {122‬ﻣﻴﺎﻧﺮودان را ﺑﻪ روﻣﻴﺎن واﮔﺬار ﻧﻤﻮده‬
‫آﻧﺎن را ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ دﻳﮕﺮ از آن ﺳـﻤﺖ ﺧﻄـﺮي اﺣـﺴﺎس ﻧﻤـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬از اﻳـﻦ زﻣـﺎن ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺮودان از ﺣﻮزه ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺧﺎرج ﮔﺮدﻳﺪ و ﻳﺮواﻧﺪ ﻧﻴﺰ از ﺳﻮي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬـﺎي ﮔـﺰاف ﺗـﺮي ﻣـﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎرﮔﺰاران روﻣﻴﺎن ﺷﻬﺮ ادﺳﺎ را از ﻫﺮ ﺣﻴﺚ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻧﻤﻮده ﺧﺰاﻧﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬـﺎي‬
‫اﺧﺬ ﺷﺪه از ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧﺮودان و آﺷﻮر‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴﻪ دﻳﻮان ﻫﺎ را ﻧﻴـﺰ در آﻧﺠـﺎ ﮔـﺮد‬
‫ﻣﻲ آورﻧﺪ و دو ﻣﺪرﺳﻪ ﺗﺎﺳﻴﺲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻳﻜﻲ آﺷﻮري اﺻﻴﻞ ﻣﺤﻠﻲ و دﻳﮕﺮي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ .‬دﻳﻮان ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬـﺎ و‬
‫ﻧﻴﺰ دﻳﻮان ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ را ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﺳﻴﻨﻮپ‪ 897‬ﭘﻮﻧﺘﻴﺎن واﻗﻊ ﺑﻮد ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫‪898‬‬
‫در ﺑﺎره ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﻳﺮواﻧﺪاﺷﺎد‬

‫در زﻣﺎن او درﺑﺎر از ﺗﭙﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ آرﻣﺎوﻳﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد زﻳﺮا رود ارس دور اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و زﻣﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﻪ درازا ﻛﺸﻴﺪه ﻫﻨﮕﺎم وزش ﺑﺎدﻫﺎي ﺳﺮد ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻧﻬﺮ ﺑﻪ ﻛﻠﻲ ﻳﺦ ﻣﻲ زد و ﺑﺮاي ﻣﺤـﻞ ﭘﺎدﺷـﺎه ﻧـﺸﻴﻦ آب‬
‫آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻳﺮواﻧﺪ از اﻳﻦ ﺑﺎﺑﺖ در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻮﻳﮋه آﻧﻜـﻪ در ﺟـﺴﺘﺤﻮي ﻣﺤـﻞ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﺗﺮ درﺑﺎر را ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪ ﺻﺨﺮه اي ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ارس‬
‫ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻮد و از روﺑﺮو ﻧﻴﺰ رود آﺧﻮرﻳﺎن‪ 899‬ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺖ‪) .‬ﻳﺮواﻧﺪ( ﺗﭙﻪ را ﻣﺤﺼﻮر ﻧﻤـﻮده در داﺧـﻞ‬
‫ﺣﺼﺎرﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﻨﮕﻬﺎ را در ﺑﺴﻴﺎري ﺟﺎﻫﺎ ﺑﺮﻳﺪ و ﺗﺎ ﻛﻒ ﺗﭙﻪ )در ﺳـﻄﺤﻲ ( ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑـﺎ رود ﭘـﺎﺋﻴﻦ ﻣـﻲ آورد‬
‫ﺑﻄﻮري ﻛﻪ آﺑﻬﺎي رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺟﺎري ﺷﻮد و آب آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ ﻣﻬﻴﺎ ﮔﺮدد‪ .‬دژ ﻣﻴﺎﻧﻲ را‬
‫ﺑﺎ ﺣﺼﺎرﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ و درون ﺣﺼﺎرﻫﺎ در ﻫﺎي ﻣﺴﻲ ﻛﺎر ﻣﻲ ﮔﺬارد و از ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺎ ﺑـﺎﻻ و‬
‫ﺗﺎ در‪ ،‬ﭘﻠﻜﺎن آﻫﻨﻲ ﻧﺼﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در روي ﭘﻠﻜﺎن‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﭘﻠﻪ ﻫﺎ دام ﻫﺎي ﻣﺨﻔﻲ ﻛﺎر ﻣﻲ ﮔـﺬارد ﺗـﺎ اﮔـﺮ‬

‫‪sinop’ - 897‬‬
‫‪yervandashat’ - 898‬‬
‫‪akhurian - 899‬‬

‫‪١٦٧‬‬
‫ﻛﺴﻲ ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﺑﺮاي ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺷﺎه ﺑﺎﻻ رود ﮔﺮﻓﺘﺎر آﻧﻬﺎ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﭘﻠﻜﺎن ﺑﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮد ﻳﻜﻲ راه روزاﻧﻪ ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﻪ درﺑﺎر و ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ورود و ﺧﺮوج اﻣﺎ دﻳﮕﺮي ﺷﺒﺎﻧﻪ و ﺑـﺮ ﻋﻠﻴـﻪ ﺗﻮﻃﺌـﻪ‬
‫ﮔﺮان ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪40‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﮔﺎران‪ 900‬ﺷﻬﺮ ﺑﺘﺎن را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺎﺧﺖ‬

‫و اﻣﺎ ﻳﺮواﻧﺪ ﺷﻬﺮ ﺧﻮﻳﺶ را ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻏﻴﺮ از ﺑﺘﺎن را ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﻮد زﻳﺮا اﻧﺘﻘـﺎل آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ را ﺑﺮاي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻔﻴﺪ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﺪاد زﻳﺮا وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ذﺑـﺢ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ آﻧﺠـﺎ ﺑﻴﺎﻳﻨـﺪ اﻣﻜـﺎن‬
‫داﺷﺖ ﺷﻬﺮ ﺑﻄﻮر اﻣﻦ ﻧﮕﺎﻫﺪاري ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻟﺬا در ﺷﻤﺎل آن در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ” ﭼﻬـﻞ اﺳـﺒﺮﻳﺰ در ﻛﻨـﺎر رود‬
‫‪901‬‬
‫آﺧﻮرﻳﺎن ﺷﻬﺮ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻬﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و آن را ﺑﺎﮔﺎران ﻧﺎﻣﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺑـﺎﮔﻴﻦ ﻫـﺎ‬
‫ﺑﻪ آﻧﺠﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ؛ و ﻛﻠﻴﻪ ﺑﺘﺎن آرﻣﺎوﻳﺮ را ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺑـﺮد‪ .‬ﭘﺮﺳﺘـﺸﮕﺎه ﻫـﺎﻳﻲ ﻧﻴـﺰ ﺳـﺎﺧﺖ و ﺑـﺮادرش‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ را رﺋﻴﺲ ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫‪902‬‬
‫در ﺑﺎره ﻏﺮس ﺟﻨﮕﻞ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﭘﻴﺪاﻳﺶ‬

‫ﺟﻨﮕﻞ ﺑﺰرﮔﻲ ﻧﻴﺰ در ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﻲ رود ﻏﺮس ﻛﺮده ﺑﺎ ﺣﺼﺎرﻫﺎ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و در داﺧـﻞ آن‬
‫ﮔﺮوﻫﻬﺎي ﺑﺰ ﻛﻮﻫﻲ‪ ،‬آﻫﻮ و ﮔﻮزن‪ ،‬ﮔﻮرﺧﺮ و ﮔﺮاز رﻫﺎ ﻣﻲ ﺳﺎزد و اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻢ ﺗﻮﺳﻂ زاد و وﻟﺪ ﺟﻨﮕﻞ را‬
‫ﭘﺮ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺎدﺷﺎه در روزﻫﺎي ﺷﻜﺎر ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺷﺎد ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬او اﻳﻦ ﺟﻨﮕﻞ را ﺟﻨﮕﻞ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫در ﺑﺎره دﺳﺘﮕﺮد ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻳﺮواﻧﺪاﮔﺮد‬

‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﺑﺎره دﺳﺘﮕﺮد زﻳﺒﺎي ﻳﺮواﻧﺪاﮔﺮد ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﻳﺮواﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻴﺐ زﻳﺒﺎ و ﺟﺎﻟﺐ ﺳﺎﺧﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻦ دﻟﭙﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺑﺨﺶ داﺧﻠﻲ ﺟﻠﮕﻪ ﺑﺰرگ را ﭘﺮ از ﺳﺎﻛﻨﺎن و ﻋﻤـﺎرات ﺑﺎﺷـﻜﻮه و درﺧـﺸﺎن‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮدﻣﻚ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺮداﮔﺮد اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه‪ ،‬ﮔﻠﺴﺘﺎن ﻫﺎ و ﺑﻮﺳـﺘﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮﺟـﻮد ﻣـﻲ آورد‪،‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن داﻳﺮه ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﻣﺮدﻣﻚ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺠﻤﻊ ﺑﺎﻏﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻂ زﻳﺒﺎي ﻣﮋﮔﺎن ﭘﺮ ﭘﺸﺖ ﺷﺒﺎﻫﺖ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻗﺴﻤﺖ‬

‫‪bagaran - 900‬‬
‫‪ bagin - 901‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 902‬ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ ،dse’ne’ndots‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪) .Genesis‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٦٨‬‬
‫ﻛﻤﺎﻧﻲ ﺷﻜﻞ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﻲ واﻗﻌﺎ” ﺑﺎ اﺑﺮوان دوﺷﻴﺰﮔﺎن زﻳﺒﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ دﺷـﺘﻬﺎي ﻣـﺴﻄﺢ در ﺳـﻤﺖ‬
‫ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﺻﺎﻓﻲ زﻳﺒﺎي ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ را )ﺑﻴﺎد ﻣﻲ آورد( و اﻣﺎ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ ارﺗﻔﺎع دو ﻛﻨﺎره اش دﻫـﺎﻧﻲ را ﺑـﺎ دو‬
‫ﻟﺐ ﻣﺘﺼﻮر ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬و اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ زﻳﺒﺎ ﮔﻮﻳﻲ ﻧﮕﺎه ﺑﻲ ﺣﺮﻛﺘﺶ را ﺑﺮ ﻣﺤﻞ ﻣﺮﺗﻔﻊ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ دوﺧﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺮد ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ و ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪.‬‬
‫‪903‬‬
‫ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻳﺮواﻧﺪ را ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ ﺑـﻪ ﻣـﺮدان ﻗـﻮم ﻛﺎﻣـﺴﺎراﻛﺎن ﺑﻌﻨـﻮان اﻓـﺮاد ﺻـﻤﻴﻤﻲ و‬
‫ﻫﻤﺨﻮن ﺧﺎﻧﺪان اﺷﻜﺎﻧﻲ اﻋﻄﺎ ﻛﺮد و ﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺑﺎره ﻳﺮواﻧﺪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻮر ﭼﺸﻢ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاران درﺑﺎر ﺑﺎﻣﺪادان ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب ﺳﻨﮓ ﻫﺎي ﺧﺎراﺑﻲ ﺳﺨﺘﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻳﺮواﻧﺪ ﻗﺮار ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ از ﺷـﻮري‬
‫ﭼﺸﻢ او اﻳﻦ ﺳﻨﮕﻬﺎ در ﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﻜﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻳﺎ دروغ و اﻓﺴﺎﻧﻪ اﺳـﺖ و ﻳـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ او ﻗـﺪرﺗﻲ‬
‫ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻘﺪرت اﻳﻦ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻫﺮ ﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ آﺳﻴﺐ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪43‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻤﺒﺎت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻳﺎري ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﭘﺎرﺳﻲ‬
‫ﻣﻲ ﺧـﻮاﺳﺖ آرﺗﺎﺷﺲ را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﺑـﺮﺳﺎﻧﺪ‬
‫ﭼﻮن آرﺗﺎﺷﺲ ﻛﻮدك ﺑﺰرگ ﺷﺪ و داﻳﻪ اش ﺳﻤﺒﺎت ﺷـﺠﺎﻋﺘﻬﺎ و دﻻوري ﻫـﺎي ﺑـﺴﻴﺎري ﻧـﺸﺎن داد‪،‬‬
‫ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن آرﻳﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ از او ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه از او ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﺳـﺨﻦ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﺗـﺎ آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ ﺑﺨﻮاﻫـﺪ‬
‫ﻋﻄﺎﻳﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ اﻳﻦ ﻣﺮد ﺷﺠﺎع ﭼﻪ ﻣﻴﻞ دارد«‪.‬‬
‫آﻧﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ »:‬اي ﺳﺮور ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﺟﺎوداﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻤﺒﺎت ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺠﺰ اﻳﻨﻜﻪ آرﺗﺎﺷﺲ ﻫﻤﺨـﻮن‬
‫و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺗﻮ و ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك را ﻛﻪ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺤـﺮوم ﮔـﺸﺘﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺎج و ﺗﺨـﺘﺶ ﻧـﺸﺎﻧﻲ«‪ .‬ﺷـﺎه‬
‫ﺷﺎﻫﺎن ﻣﻮﻓﻘﺖ ﻛﺮده ﺑﺨﺸﻲ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن آﺷﻮر و آﺗﺮﭘﺎﺗﻜﺎن را ﺑﻪ ﺳﻤﺒﺎت ﻣﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ آرﺗﺎﺷﺲ را ﺑﻪ ﺗﺎج و‬
‫ﺗﺨﺖ ﭘﺪرﻳﺶ ﺑﻨﺸﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪44‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻳﺮواﻧﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ از آﻣﺪن آرﺗﺎﺷﺲ آﮔﺎﻫﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ آﻣﺎده ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬

‫‪ - 903‬ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ‪ .k’amsarak’an‬ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺌﻮداﻟﻲ ارﻣﻨﻲ )ﺳﺪه ﻫﺎي ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 8‬م‪ (.‬اﻳﻨﺎن از ﺧﺎﻧـﺪان ﻛـﺎرن ﭘﻬﻠـﻮي‬
‫ﻣﻨﺸﻌﺐ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﻛﺸﺘﺎر ﺧﺎﻧﺪان ﻛﺎرن ﺑﺪﺳﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻛﺎﻣﺴﺎر ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و اﻳـﻦ دودﻣـﺎن‬
‫ارﻣﻨﻲ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن وﻻﻳﺎت ﺷﻴﺮاك و ﻳﺮاﺳﺨﺎزور را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد ﻛﻪ ﺑﻨﺎم‬
‫آرﺷﺎوﻳﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﺎﻣﺴﺎر ﺑﻪ آرﺷﺎروﻧﻴﻚ ﻣﻮﺳﻮم ﻣﻲ ﮔﺮدد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٦٩‬‬
‫در ﻧﺎﺣﻴﻪ اوﺗﻴﻚ‪ 904‬ﺑﻪ ﻳﺮواﻧﺪ ﺧﺒﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس ﺳﭙﺎه ﮔﺮاﻧﻲ در اﺧﺘﻴـﺎر ﺳـﻤﺒﺎت ﻗـﺮار‬
‫داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺑﺘﺎزد و آرﺗﺎﺷﺲ ﻛﻮدك را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺶ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻳﺮواﻧﺪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﺷـﻨﻴﺪه ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫از ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن را ﺑﻪ ﺣﻔﺎﻇﺖ آﻧﺠﺎ ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد و ﺧﻮد ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺮش ﻣﻲ رود ﺗﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﮔﺮﺟﻲ‬
‫و ﻧﻮاﺣﻲ ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ و ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺎﻧﺮودان را ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺶ و ﻣﺰد دﻫﻲ ﮔﺮد آورد ‪ .‬ﭼﻮن روزﻫﺎ ﺑﻬـﺎري ﺑـﻮد‪ ،‬ﻟـﺬا‬
‫ﻛﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺲ از ﭼﻨﺪي ﻧﺰد او ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ؛ آرﮔﺎم‪ 905‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺧﺎﻧﺪان ﻣﻮراﺗﺴﺎن‪ 906‬ﻧﻴﺰ ﻛـﻪ از ﻧـﺴﻞ‬
‫آژداﻫﺎك‪ 907‬ﺑﻮد ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﭘﻴﺎده ﻧﻈﺎﻣﺶ ﺳﺮ رﺳﻴﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻳﺮواﻧﺪ او را ﺑﻪ اورﻧﮓ دوم ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻴﮕﺮان از او ﺳﻠﺐ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺮش ﻣﻬﺮداد داده ﺑﻮد و ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﻣﻬـﺮداد ﭘـﻴﺶ از اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ ﺑﻪ آرﮔﺎم ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ داده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ او ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻪ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻫـﺪاﻳﺎﻳﻲ‬
‫داده اﺣﺘﺮام ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ ﻧﻬﺎد و ﺑﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺲ از ورود ﺑﻪ ﻛﺸﻮرش‬

‫و اﻣﺎ ﺳﻤﺒﺎت ﻫﻤﺮاه آرﺗﺎﺷﺲ ﻛﻮدك در رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي اوﺗﻴﻚ ﻣﻲ ﺷـﺘﺎﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫آن ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﺮواﻧﺪ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارده ﺑﻮد ﺑﻪ ﭘﻴـﺸﻮاز او آﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬دﻳﮕـﺮ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن‬
‫ارﻣﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﻪ ﺗﺮك ﻳﺮواﻧﺪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﻮﻳﮋه آﻧﻜﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﺳـﭙﺎه روم ﺑـﻪ‬
‫ﻛﻤﻚ وي ﻧﻴﺎﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻳﺮواﻧﺪ ﻫﺪاﻳﺎﻳﺶ را اﻓﺰون ﺗﺮ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧـﺎن ﺑﺨـﺸﻲ از ﮔﻨﺠﻬـﺎﻳﺶ را‬
‫ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﻫﺮ اﻧـﺪازه ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﻣـﻲ داد ﻣﻨﻔـﻮرﺗﺮ ﻣـﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ زﻳـﺮا ﻫﻤﮕـﺎن ﻣـﻲ داﻧـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ‬

‫‪ut’ik - 904‬‬
‫‪ argam - 905‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺑﺎ ارﻗﻢ ‪ arqam‬ﺗﺎزي دارد ﻛﻪ اﺑﻦ ﺑﻄﻮﻃﻪ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬آرﮔﺎم رﺋﻴﺲ ﻗﻮم‬
‫ﻣﻮراﺗﺴﺎن ‪ muratsan‬ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﺮواﻧﺪ دوم او را ﻗﺎﺋﻢ ﻣﻘﺎم ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻨـﮓ آرﺗﺎﺷـﺲ از ﻳﺮواﻧـﺪ دوري‬
‫ﺟﺴﺖ و ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﻴﻮﺳﺖ و ﻋﻄﺎﻳﺎي ﺑﺴﻴﺎر درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻮد و در اﺛﺮ ﺣﺴﺪ آرﺗﺎوازد و ﺳﭙﺲ آرﺗﺎﺷﺲ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬او‬
‫را ﺑﺼﻮرت آرﮔﺎدان ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ رﻳﺸﻪ اﻧﺪ ﺑﺎ آرﺟﻮان ‪ arjeran‬ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎﻻ” از ‪ arjavan‬زﻧـﺪ ﺳﺮﭼـﺸﻤﻪ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﻣﻌﻨﻲ آن “ارزﺷﻤﻨﺪ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ argawan‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ muratsian - 906‬ﺧﺎﻧﻮاده ﻓﺌﻮداﻟﻲ )ﻧﺎﺧﺎرار( در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻳﺮواﻧﺪوﻧﻲ )ﺳﺪه ﻫﺎي ‪2-3‬‬
‫پ‪.‬م‪ (.‬ﺻــﺎﺣﺐ ﺳــﺮزﻣﻴﻦ ﮔــﺴﺘﺮده اي در ﺟﻠﮕــﻪ رود ارس در ﻧﺨﺠــﻮان و ﻧــﻮاﺣﻲ ﻣﻮﺳــﻮم ﺑــﻪ ﻣــﺎد )‪marats-‬‬
‫‪ (k’oghmer‬ﺳﭙﺎه اﻳﻨﺎن ﺷﺎﻣﻞ ‪ 300‬ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻮد )در زﻣﺎن اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ( ﻃﺒﻖ ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﮔـﺎه ‪ 13‬و‬
‫در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 69‬ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪) azhdahak’ - 907‬زﻫﺎك‪ ،‬ﺿﺤﺎك‪ ،‬آژي دﻫﺎك( ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي اﻳﺮان‪ .‬اژدﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺳﺮ‪ ،‬ﺳﻪ دﻫﺎن وﺷﺶ‬
‫ﭼﺸﻢ رﻋﺪ آﻓﺮﻳﻦ ﻃﺒﻖ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻓﺮﻳﺪون ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻛﺎوه آﻫﻨﮕﺮ ﺑﺮ او ﭼﻴﺮه ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻛﻮه دﻣﺎوﻧﺪ زﻧـﺪاﻧﻲ ﻧﻤـﻮد‬
‫ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺟﻬﺎن در آﻧﺠﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ را ﻧﺨﺴﺖ ﺧﻮرﻧﻲ در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮدوﺳﻲ در ﺳﺪه ﻫـﺎي‬
‫دﻫﻢ و ﻳﺎزدﻫﻢ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ در ﻓﻮﻟﻜﻠﻮر ارﻣﻨﻲ ﻫﻢ ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎد و ﻫﻢ ﺑﺼﻮرت اژدﻫﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٧٠‬‬
‫ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪي اش ﻧﺒﻮد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺑﻠﻜﻪ از ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﺶ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻣـﻲ ﻛـﺮد و ﻣﺤﺒﻮﺑﻴـﺖ او ﻧـﺰد‬
‫آﻧﺎن ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﺎوت و ﮔـﺸﺎده دﺳـﺘﻲ ﻛﻤﺘـﺮي از‬
‫اﻳﻦ ﻫﺪاﻳﺎ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او دﺷﻤﻦ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﻳﺮواﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ آرﺗﺎﺷﺲ و‬
‫ﮔﺮﻳﺰ وي‪،‬ﺗﺼﺮف ﺷﻬﺮش و ﺳﭙﺲ ﻣﺮگ او‬

‫و اﻣــﺎ ﺳــﻤﺒﺎت ﻫﻤــﺮاه آرﺗﺎﺷــﺲ ﻛــﻮدك ﺑــﻪ ﺳــﺎﺣﻞ درﻳــﺎي ﮔﻐــﺎم‪ 908‬در ﭘــﺸﺖ ﻛــﻮه ﻣﻮﺳــﻮم ﺑــﻪ‬
‫آراﮔﺎﺗﺲ‪ 909‬ﻣﻴﺮﺳﺪ؛ آﻧﺎن در رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻳﺮواﻧﺪ ﻣﻲ ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﻧﺒﻮه ﺳﭙﺎه او اﻫﻤﻴﺘﻲ ﻧﻤﻲ دادﻧﺪ و‬
‫ﺗﻨﻬﺎ آرﮔﺎم ﻣﻮراﺗﺴﻴﺎن را اﺣﺘﺮام ﻣﻲ ﮔﺰاردﻧﺪ زﻳﺮا ﻣﺮد دﻟﻴﺮي ﺑﻮد و ﻧﻴـﺰه داران ﺑﻴـﺸﻤﺎري زﻳـﺮ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫داﺷﺖ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﻳﺮواﻧﺪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻴﺶ از ﺳﻴﺼﺪ اﺳﺒﺮﻳﺰي ﺷﻤﺎل ﺷﻬﺮش ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ رود آﺧﻮرﻳﺎن واﻗﻊ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ )ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪن ﺳﻤﺒﺎت( را ﺷﻨﻴﺪ اﻧﺒﻮه ﺳـﭙﺎﻫﺶ را ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ او ﻓﺮﺳـﺘﺎد و در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ‬
‫اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻫﺶ ﺻﻒ آراﻳﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﻮراﺗﺴﻴﺎن ﭘﻴﻐﺎﻣﻲ ﺗﻮام ﺑﺎ ﻗﺴﻢ ﻫﺎي ﻧﺎﮔﺴﺴﺘﻨﻲ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﻛﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ از ﻳﺮواﻧﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺑﻪ او واﮔﺬار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ ﺑﻪ‬
‫آن ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﻪ ﻳﺮواﻧﺪ را ﺗﺮك ﻛﺮده ﺧﻮد را ﻛﻨﺎر ﺑﻜﺸﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ درﻓﺶ ﻫﺎي آﺗﺎﺷﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺻﻔﻮف ﺳﭙﺎه ﻳﺮواﻧﺪ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬آرﮔﺎم اﻧﺒﻮه ﭘﻴـﺎده ﻧﻈـﺎم‬
‫را ﻳﻚ ﺳﻤﺖ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻤﺒﺎت ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻮاﺧﺘﻦ ﺷﻴﭙﻮر ﻫﺎي ﻣـﺴﻲ را ﺻـﺎدر ﻛـﺮد و در راس ﺳـﭙﺎه ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺎﻫﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ دﺳﺘﻪ ﻛﺒﻚ ﻫﺎ ﻣﻲ ﺗﺎزد ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺗﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨـﻲ ﻛـﻪ ﺟﻨـﺎح‬
‫ﻫﺎي راﺳﺖ و ﭼﭗ )ﺻﻒ ﻳﺮواﻧﺪ( را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دادﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻫـﻢ آﻣﻴﺨﺘـﻪ ﺑـﻪ وي ﻣـﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪﻧـﺪ‪ .‬ﮔـﺮ ﭼـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﮔﺮﺟﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﭘﺎدﺷﺎﻫﺸﺎن ﭘﺎرﺳﻤﺎن‪ 910‬ﺑﻪ ﺣﻤﻼت ﺟﺴﻮراﻧﻪ اي دﺳﺖ زده وارد ﻛـﺎرزار ﺷـﺪﻧﺪ‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺰودي ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻴﻨﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺸﺘﺎر ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﻫﻨﮓ ﻳﺮواﻧﺪ و ﺳﭙﺎه ﻣﻴﺎﻧﺮودان را دﻳـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ دو ﺟﻨﺎج ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻣﺮدان دﻟﻴﺮ ﺗﺎوروس‪ 911‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آرﺗﺎﺷﺲ ﻣـﻲ آﻳﻨـﺪ و ﻣـﺮگ را در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ ﻧﻬﺎده ﺑﻪ ﻳﺮواﻧﺪ ﻗـﻮل داده ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ آرﺗﺎﺷـﺲ را ﻣـﻲ ﻛـﺸﻨﺪ‪ .‬ﮔﻴـﺴﺎك‪ 912‬ﭘـﺴﺮ داﻳـﻪ‬

‫‪ ،gegham- 908‬درﻳﺎﭼﻪ ﺳﻮان در ﺟﻤﻬﻮري ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪).‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ aragads - 909‬رﺷﺘﻪ ﻛﻮﻫﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﻛﻮه در ﺟﻤﻬﻮري ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﻛﻨـﻮﻧﻲ ﺑـﻪ ارﺗﻔـﺎع ‪ 4090‬ﻣﺘـﺮ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ parsman - 910‬ﻧﺎﻣﻲ اﺳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ‪ .‬اﻓﺮادي ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻮده اﻧﺪ ﭼﻮن ﺳﺎﺗﺮاپ ﺧﻮازرم‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺮﺟـﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﭙﻬـﺴﺎﻻر‬
‫ﻗﻴﺼﺮ ژوﺳﺘﻴﻦ ‪ Pharesmanes‬در ﻣﻴﺎن آﺳﻮرﻳﺎن ﺑﺼﻮرت ‪) .Przmn‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ t’avros - 911‬رﺷﺘﻪ ﻛﻮﻫﻲ ﻣﻴﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻛﻮﭼﻚ )ﻫﺎﻳﻚ ﺻﻐﻴﺮ( و ﻛﻴﻠﻴﻜﻴﻪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ gisak’ - 912‬از واژه ’‪ gisak‬ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﻴﺴﻮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ‪ Cincinnatus‬ﻻﺗﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﮔﻴﺴﻮ ﻃﻼﺋﻲ”‪.‬‬

‫‪١٧١‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺎي ﭘﻴﺎده ﺑﺎ آﻧﺎن روﺑﺮو ﻣﻲ ﺷﻮد و آﻧﺎن را ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪه ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻲ رﺳـﺪ و در اﻳـﻦ زﻣـﺎن‬
‫ﻧﻴﻤﻲ از ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و او ﺑﺪﻳﻨﺴﺎن ﻣﻲ ﻣﻴﺮد‪ .‬ﺑﻘﻴﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻳﺮواﻧﺪ اﺳﺒﺮﻳﺰﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻣﺤﻞ اﺳﺘﻘﺮار ﺳﭙﺎه ﺗﺎ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻫﺶ در ﺷﻬﺮ اﺳﺒﺎن ﺗﺎزه ﻧﻔـﺴﻲ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻛﺮده از اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه دﻳﮕﺮ ﻓﺮار ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻤﺒﺎت ﻧﻴﺰ او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮده ﺷـﺒﺎﻧﮕﺎه ﺗـﺎ‬
‫دروازه ﺷﻬﺮ او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺎدي ﺑﻪ ﺟﻨﺎح ﻫﻨﮓ ﻳﺮواﻧﺪ ﻣﻠﺤﻖ ﮔﺸﺘﻪ در ﺗﺎرﻳﻜﻲ روي‬
‫اﺟﺴﺎد اﺗﺮاق ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﺎدر ﻳﺮواﻧﺪ ﻛﻪ او ﺑﺎ ﭼﺮم و ﭘﺎرﭼـﻪ ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪه ﺑـﻮد ﻣـﻲ رﺳـﺪ و‬
‫ﭘﻴﺎده ﺷﺪه آن ﺷﺐ را در ﭼﺎدر او ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب او ﺑﻌﻨـﻮان رﻫﺒـﺮ و ﺳـﺮور دﺳـﺘﻮر‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﺸﺘﮕﺎن را ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺟﻠﮕﻪ اي ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺎدي ﺑﺮ روي اﺟﺴﺎد اﺗـﺮاق ﻛﺮدﻧـﺪ}‪،{123‬‬
‫ﻣﺮﻏﺰار ﻣﺎدﻳﺎن‪ 913‬اﻣﺎ ﻧﺒﺮدﮔﺎه را ﻳﺮواﻧﺪاوان‪ 914‬ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﺎ ﻳﺮواﻧـﺪ را در اﻳﻨﺠـﺎ ﻋﻘـﺐ‬
‫راﻧﺪ و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه راﻫﻲ ﺷـﻬﺮ ﻳﺮواﻧـﺪ ﺷـﺪ و ﭘـﻴﺶ از ﻇﻬـﺮ ﺑـﻪ دﺳـﺘﮕﺮد‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ رﺳﻴﺪه ﺑﻪ ﺳﭙﺎه ﻓﺮﻣﺎن داد ﻫﻤﮕﻲ ﺑﺎ ﺻﺪاﻳﻲ ﺑﻠﻨﺪ “ﻣﺎرآﻣﺎت”‪ 915‬ﻓﺮﻳﺎد ﻛﺸﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ “ﻣـﺎدي‬
‫آﻣﺪ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺗﻮﻫﻴﻨﻲ را ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﺮواﻧـﺪ در ﺑـﺎره او ﻧـﺰد ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘـﺎرس و‬
‫ﺳﻤﺒﺎت ﻧﺴﺒﺖ داده وي را ﻣﺎدي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻫﻢ اﺣﺘﻤﺎﻻ” ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ آرﺗﺎﺷـﺲ اﻳـﻦ دﺳـﺘﮕﺮد‬
‫ﻣﺎرﻣﺖ‪ 916‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻧﺎم ﻳﺮواﻧﺪ از روي آن ﻣﺤﻮ ﮔﺮدد‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎﻣﮕﺬاري اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺮد ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺎ دﺳﺘﻪ اي ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻳﺮواﻧﺪ رﻓﺘﻪ دروازه ﺷﻬﺮ را ﺗﺎ رﺳﻴﺪن آرﺗﺎﺷـﺲ و‬
‫ﺳﭙﺎه ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﻻوران در ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﺑﺠﻨﮓ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ ﺳﺎﻛﻨﺎن دژ ﺗـﺴﻠﻴﻢ‬
‫ﺷﺪه دروازه ﺷﻬﺮ را ﻣﻲ ﮔﺸﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﺳﺮﺑﺎزان وارد ﺷﺪه ﺑﺎ ﻳﻚ دﺷﻨﻪ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻳﺮواﻧﺪ ﻣﻲ زﻧﺪ و ﻣﻐﺰ او‬
‫را ﺑﺮ ﻛﻒ اﺗﺎق ﻣﻲ ﭘﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻜﺴﺘﻲ ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺟﺎن ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد‪ .‬اﻣﺎ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ آوردن اﻳﻨﻜﻪ ﻳﺮواﻧﺪ ﻳﻚ رﮔﻪ از ﻧﺴﻞ اﺷﻜﺎﻧﻲ داﺷﺖ دﺳﺘﻮر ﻣـﻲ دﻫـﺪ اورا ﺑﺨـﺎك ﺳـﭙﺮده ﺑﻨـﺎي‬
‫ﻳﺎدﺑﻮدي ﺑﺮ آراﻣﮕﺎﻫﺶ ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬
‫‪47‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎﺷﺲ و ﭘﺎداش دﻫﻲ ﺑﻪ ﻫﻮاداراﻧﺶ‬

‫ﺳﻤﺒﺎت ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻳﺮواﻧﺪ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻫﺎي درﺑﺎر را ﺑﺎزرﺳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎج ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك را ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﻲ ﻧﻬﺪ و در ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ دارﻳﻮش ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺮ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت ﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺎدي و ﭘﺎرﺳﻲ ﭘﺎداش داده آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎﻳﺸﺎن‬
‫ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ دارد‪ .‬اورﻧﮓ دوم ﻗﻮل داده ﺷﺪه و ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺟﻲ ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﻳﺎﻗﻮت‪ ،‬دو ﮔﻮﺷﻮاره‪ ،‬ﭘﻮﺷـﺸﻲ ﺳـﺮخ‬

‫‪ - 913‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪marats-marg‬‬

‫‪yervandavan - 914‬‬
‫‪mar-amat’ 915‬‬
‫‪marmet’ - 916‬‬

‫‪١٧٢‬‬
‫ﺑﺮاي ﻳﻚ ﭘﺎﻳﺶ‪ ،‬اﺟﺎزه اﺳﺘﻔﺎده از ﻗﺎﺷﻖ و ﭼﻨﮕﺎل زرﻳﻦ و ﻧﻮﺷﻴﺪن ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻬـﺎي زرﻳـﻦ را ﺑـﻪ آرﮔـﺎم ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺨﺸﺪ و ﭼﻴﺰي ﻧﻪ ﻛﻤﺘﺮ از اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ارج و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻫﺎ ﺑﺠﺰ دو ﮔﻮﺷﻮاره و ﻛﻔﺶ ﻗﺮﻣﺰ ﺑﻪ داﻳﻪ اش ﺳﻤﺒﺎت‬
‫اﻋﻄﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺠﺰ از ﻣﻘﺎم ﭘﺪري اﺳﺒﺪي‪ 917‬ﺗﺎﺟﮕﺬار و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺳﭙﺎه ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﻲ‪،‬ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاران ﻛﺸﻮرﻣﺎن و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺧﺎﻧﺪان درﺑﺎري را ﺑﻪ وي ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺮﺳﻪ‪،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﮔﻴﺴﺎك ﭘـﺴﺮ داﻳـﻪ‬
‫اش را ﺧﺎﻧﺪان )ﻧﺎﺧﺎراري( ﮔﺮداﻧﻴـﺪه آﻧـﺎن را ﺑﺨـﺎﻃﺮ دﻻوري ﻫـﺎي ﭘـﺪرش دﻳﻤﺎﻛـﺴﻴﺎن‪ 918‬ﻧﺎﻣﻴـﺪ زﻳـﺮا‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﺎدآور ﮔﺸﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﻤﻲ از ﺻﻮرﺗﺶ را ﺑﺨﺎﻃﺮ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ )آرﺗﺎﺷﺲ( در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﻧﺰده ﻧﻮﺟﻮان را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان )ﻧﺎﺧﺎراري( ﻣﻔﺘﺨـﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻓﺮزﻧﺪان ﺗﻮر‪ 919‬را ﺑﻪ اﻳﻦ اﻓﺘﺨـﺎر رﺳـﺎﻧﺪه ﻧﺴﻠـﺸﺎن را ﺑﻨـﺎم ﭘﺪرﺷـﺎن ﺗﺮوﻧـﻲ‪ 920‬ﻧﺎﻣﮕـﺬاري‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ دﻻوري ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﺎﺳﻮﺳﻲ او و )ﺧﺒﺮﻫﺎﻳﻲ( ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺎدﺷﺎه )ﻳﺮواﻧـﺪ(‬
‫ﺑﺮاي ﺳﻤﺒﺎت )ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد( زﻳﺮا ﺑﺎ ﻳﺮواﻧﺪ ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺪﺳﺖ وي ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫‪921‬‬
‫ﻛﺸﺘﻦ ﻳﺮواﻧﺪ و ﺳﺎﺧﺘﻦ ﺑﺎﮔﺎران دﻳﮕﺮ‪،‬‬
‫و ﺧﺮاﺟـﮕﺰار ﺷـﺪن آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻪ روﻣﻴـﺎن‬

‫)آرﺗﺎﺷﺲ( ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺳﻤﺒﺎت دﺳـﺘﻮر ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﺑـﻪ دژ ﺑﺎﮔـﺎران در ﺳـﺎﺣﻞ رود آﺧﻮرﻳـﺎن و در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﻬﺮ ﻳﺮواﻧﺪ رﻓﺘﻪ ﻳﺮواز ﺑﺮادر ﻳﺮواﻧﺪ را ﺑﻘﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﻤﺒﺎت او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﻮده اﻣﺮ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‬
‫ﻳﻚ ﺳﻨﮓ آﺳﻴﺎب از ﮔـﺮدﻧﺶ ﺑﻴﺎوﻳﺰﻧـﺪ و در ﻏﺮﻗـﺎب رودﺧﺎﻧـﻪ ﺑﻴﺎﻓﻜﻨﻨـﺪ‪ .‬ﺑﺠـﺎي او ﺷـﺎﮔﺮد ﻳـﻚ ﻣـﻎ‬
‫ﺧﻮاﺑﮕﺰار را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد ﻛﻪ ﺑﺎ آرﺗﺎﺷﺲ ﺻـﻤﻴﻤﻴﺖ داﺷـﺖ و ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻋﻠـﺖ او را ﻣـﻎ‬
‫ﭘﺮﺳﺖ‪ 922‬ﻣﻠﻘﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﮔﻨﺠﻬﺎي ﻳﺮواز و ﭘﺎﻧﺼﺪ ﻧﻔﺮ ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰار و ﻧﻴـﺰ ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﮔـﻨﺞ ﻫـﺎي‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺮاي آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﻲ آورد‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاران ﻳﺮواز را ﺑﻪ ﺳـﻤﺒﺎت‬
‫ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ و از ﮔﻨﺠﺎي ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﮔﻨﺠﻬﺎ اﻓﺰوده ﺑـﺮاي ﮔﺮاﻣﻴﺪاﺷـﺖ و ﺳﭙﺎﺳـﮕﺰاري آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺮاي‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه دارﻳﻮش ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬

‫‪) ،asp’et’utyun - 917‬اﺳﺒﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺷﺎﻫﺰاده ﺳﻮاره”(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ dimaksian - 918‬ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري اﺷﺮاﻓﻲ )ﻓﺌﻮداﻟﻲ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺰاده( در ارﻣﻨﺴﺘﺎن دوران ﺑﺎﺳـﺘﺎن و ﺳـﺪه ﻫـﺎي ﻣﻴﺎﻧـﻪ‪.‬‬
‫داراي ‪ 300‬ﺳﻮار ﺑﻮدﻧﺪ و درﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻘﺎم ‪ 46‬و در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﺮﺳﺲ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 58‬ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ t’ur - 919‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “دﻻور”‪ ،‬ﺷﻜﻞ اﻳﺮاﻧﻲ “ﺗﻮر” ‪ Thur‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻮر ﭘﺴﺮ ﺟﻤﺸﻴﺪ و ﻳﺎ ﻓﺮﻳﺪون‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ T’ruri - 920‬ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺌﻮدﻻﻟﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن دوران اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ‪ 300‬ﺳﻮار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﻘﺎم ‪ 47‬ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪bagaran - 921‬‬
‫‪ - 922‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ’‪mogapasht‬‬

‫‪١٧٣‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﺳﻤﺒﺎت ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاران ﻳﺮواز را ﻛﻪ از ﺑﺎﮔﺎران ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﭘـﺸﺖ ﻣﺎﺳـﻴﺲ‪ 923‬ﺑـﺮده‬
‫در دﺳﺘﮕﺮد )ﺧﻮﻳﺶ( اﺳﻜﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ آن را ﺑﺎﮔﺎران ﻧـﺎم ﻣـﻲ ﻧﻬـﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ راﻫـﻲ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﭘﺎرس ﺷﺪه ﻫﺪاﻳﺎ را ﺑﻪ دارﻳﻮش ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ از ﺣﻜﻮﻣﺖ روﻣﻴﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﻤﺒﺎت‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﻣﻲ رود ﺑﺎﺟﮕﻴﺮان روﻣﻲ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ ﺑـﺎز‬
‫ﻫﻢ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎرا ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺶ و ﺗﻤﻨﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ .‬اﻟﻴﻤﭙﻴﻮس‪ 924‬ﻛـﺎﻫﻦ ﻫـﺎﻧﻲ‪ 925‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را دﻗﻴﻘﺎ” ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و آﻧﺮا در ﺗﻮارﻳﺦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ و ﺑﺴﻴﺎري آﺛﺎر دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺗﻌﺮﻳﻒ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد و ﻣﺘﻮن ﭘﺎرﺳﻲ و آوازﻫﺎي راوﻳﺎن‪ 926‬ارﻣﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﮔﻮاﻫﻲ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫در ﺑﺎره ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ آرﺗﺎﺷﺎد‬

‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺎرﻫﺎي آرﺗﺎﺷﺲ آﺧﺮ از رواﻳﺎت راوﻳﺎن ﮔﻮﻏﺘﻦ‪ 927‬ﺑﺮاﻳﺖ روﺷﻦ ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽـﻮن ﺑﻨـﺎي‬
‫ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺳﺒﺒﻲ ﺑﺎ آﻻﻧﻴﺎن‪ 928‬ﺗﻮﻟﺪ ﻧﺴﻞ ﻫﺎي او و ﮔﻮﻳﺎ دﻟﺪادﮔﻲ ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ‪ 929‬ﺑـﺎ اژدﻫـﺎ زادﮔـﺎن‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺴﻞ ﻫﺎي آژداﻫﺎك ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ داﻣﻨﻪ ﻫﺎي ﻣﺎﺳﻴﺲ را در ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ دارﻧﺪ؛ ﺟﻨﮓ ﺑـﺎ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن آﻧﺎن و ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪن ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎﻳـﺸﺎن و ﺣـﺴﺎدت‬
‫ﻓﺮزﻧﺪان آرﺗﺎﺷﺲ و ﺗﺤﺮﻳﻚ آﻧﺎن ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻮﺳﻂ زﻧﺎن‪ .‬ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬـﺎ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﮔﻔﺘـﻴﻢ از آوازﻫـﺎي‬
‫راوﻳﺎن ﺑﺮاﻳﺖ روﺷﻦ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻣﺨﺘﺼﺮا” ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ و اﺳﺘﻌﺎرات را ﻣﻲ ﭘﻴﺮاﺋﻴﻢ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻴﻢ}‪.{124‬‬

‫‪ masis - 923‬ﻗﻠﻪ ﻣﻌﺮوف رﺷﺘﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎي آرارات‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 924‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ’‪ ،voghyump‬ﺻﺎﺣﺐ “ﺗﻮارﻳﺦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ” و ﻛـﺎﻫﻦ ﭘﺮﺳﺘـﺸﮕﺎه آراﻣـﺎزد در آﻧـﻲ داراﻧـﺎﻏﻲ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 925‬در ﭼﻨﺪ ﻣﺘﻦ دﻳﺮ ﺑﺼﻮرت آﻧﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ yergk- vip’asanats - 926‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ آوازﻫﺎي داﺳﺘﺎن ﺳﺮاﻳﺎن‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ goghtn - 927‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ در ﺳﺎﺣﻞ ﭼـﭗ رود ارس‪ .‬ﺷـﺎﻣﻞ ﻧﺎﺣﻴـﻪ اردوﺑـﺎد‬
‫ﺟﻤﻬﻮري ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر ﻧﺨﺠﻮان ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ آوازﻫﺎ و داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﺮدﻣﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد )آوازﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻏﺘﻦ( ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ alan - 928‬ﻗﻮﻣﻲ اﻳﺮاﻧﻲ زﺑﺎن ﺑﺎ ﻣﻨﺸﺎ اﺳﻜﻴﻮﻧﺘﻲ‪ -‬ﺳﺮﻣﺘﻲ‪ .‬اﻳﻨﺎن در ﺳﺪه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻴﻼدي در ﻗﻔﻘﺎز ﺷـﻤﺎﻟﻲ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﺮ ﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ داﺋﻤﺎ” ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻃﺮاف ﺑﻮﻳﮋه ﻣﻨﻄﻘﻪ وﻳﺮك‪ ،‬آﻟﺒﺎﺋﻴـﺎن‪ ،‬ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﺰرگ‪ ،‬ﭘـﺎرت و ﻗﻠﻤـﺮو‬
‫اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪satenik’ - 929‬‬

‫‪١٧٤‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻪ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻣﻲ رود ﻛﻪ ارس و ﻣﺘﺴﺎﻣﻮر‪ 930‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲ آﻣﻴﺰﻧﺪ و ﺗﭙﻪ اي را در آﻧﺠﺎ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه‬
‫ﺷﻬﺮي ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﻧﻬﺪ و آن را ﺑﻨﺎم ﺧﻮﻳﺶ آرﺗﺎﺷﺎد‪ 931‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ارس ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﭼﻮب ﺟﻨﮕﻠـﻲ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﻛـﺎرش‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺪون دﺷﻮاري ﺑﺴﺮﻋﺖ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ در آﻧﺠﺎ ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺗﻨﺪﻳﺲ آرﺗﻤﻴﺲ‪ 932‬و ﺗﻤﺎم ﺑﺘﺎن‬
‫ﭘﺪري را از ﺑﺎﮔﺎران ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻨﺪﻳﺲ آﭘﻮﻟﻮن را در ﺧﺎرج از ﺷﻬﺮ در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﺟـﺎده‬
‫اي ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﺳﺮاي ﻳﻬﻮدي را ﻛﻪ از آرﻣﺎوﻳﺮ‪ 933‬اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ از ﺷﻬﺮ ﻳﺮواﻧﺪ ﺧﺎرج ﻧﻤـﻮده در‬
‫ﺷﻬﺮ آرﺗﺎﺷﺎد اﺳﻜﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻛﻠﻴﻪ ﺗﺴﻬﻴﻼت ﺷﻬﺮ ﻳﺮواﻧﺪ و ﻫﺮ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺧﻮدش ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‬
‫ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺎد ﻣﻲ آورد و ﺑﺴﻴﺎري ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺪﺳﺖ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ آﻧﺠﺎ را ﺑﺼﻮرت ﺷﻬﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ‬
‫در ﻣﻲ آورد‪.‬‬

‫‪50‬‬
‫ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ آﻻﻧﻴﺎن ﺑﺴﻮي ﻣﺎ و ﺷﻜﺴﺖ‬
‫اﻳﺸﺎن؛ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺎ آﻧﺎن‬

‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم آﻻﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﻮﻫﻨﺸﻴﻨﺎن ﻫﻢ داﺳـﺘﺎن ﺷـﺪه ﺑﺨـﺸﻲ از ﮔﺮﺟـﺴﺘﺎن را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﺟﺎﻧـﺐ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺳﺎﺧﺘﻪ در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬آرﺗﺎﺷـﺲ ﻧﻴـﺰ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﺧـﻮد را ﮔـﺮد ﻣـﻲ آورد و‬
‫ﺟﻨﮕﻲ ﻣﻴﺎن دو ﻣﻠﺖ ﺷﺠﺎع و ﻛﻤﺎﻧﮕﻴﺮ روي ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻠﺖ آﻻن ﻛﻤﻲ ﻋﻘﺐ ﻣﻲ ﻧﺸﻴﻨﺪ و از رود ﺑـﺰرگ‬
‫ﻛﻮر ﻋﺒﻮر ﻧﻤﻮده در ﺳﺎﺣﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ رودﺧﺎﻧﻪ اردو ﻣﻲ زﻧﺪ؛ آرﺗﺎﺷﺲ ﻧﻴﺰ در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮﺑﻲ رود اﺗﺮاق ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ رودﺧﺎﻧﻪ آﻧﺎن را از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﻣﻲ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﭼﻮن ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ ﭘﺴﺮ ﭘﺎدﺷﺎه آﻻن}‪ {125‬را اﺳﻴﺮ ﻧﻤﻮده ﻧﺰد آرﺗﺎﺷـﺲ ﻣـﻲ آورد ﭘﺎدﺷـﺎه آﻻن‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﻣﺼﺎﻟﺤﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻗﻮل ﻣﻲ دﻫﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮدازد؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‬
‫ﻗﺴﻢ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺳﺎزد ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن آﻻن ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﻣﻮرد ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻗﺮار ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ‬

‫‪ medsamor - 930‬رودي ﻛﻪ از درﻳﺎﭼﻪ ﻫﻤﻨﺎم )اﻛﻨﻮن درﻳﺎﭼﻪ آﻛﻦ( ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬ﻗﻠﻌـﻪ ﻫﻤﻨـﺎم ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﺮ ﭼﺸﻤﻪ رود در ‪ 30‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﻬﺮ اﻳﺮوان ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪art’ashat’ - 931‬‬
‫‪ art’emis - 932‬اﻟﻬﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬دﺧﺘﺮ زﺋﻮس وﻟﺘﻮ و ﺧﻮاﻫﺮ آﭘﻮﻟﻮن‪ .‬در اﺑﺘﺪا اﻟﻬﻪ ﻣﺎه و ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰي ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ‬
‫اﻟﻬﻪ ﺟﺎﻧﻮران و ﺷﻜﺎر و ﺣﺎﻣﻲ ﺑﺎداري و زﻧﺎن ﺑﺎﻛﺮه و ﻣﺸﺎﺑﻪ دﻳﺎن ‪ diane‬رم و ﻻﺗـﻴﻦ ﺑـﻮد‪ .‬داراي ﭘﺮﺳﺘـﺸﮕﺎﻫﻬﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻌﺮوﻓﺘﺮﻳﻦ آن ﻣﻌﺒﺪ اﻓﺴﻮس ﻳﻜﻲ از ﻫﻔﺖ ﻋﺠﺎﻳﺐ دﻧﻴﺎ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ armavir - 933‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﺳﺎﺣﻞ ﭼﭗ رود ارس واﻗﻊ در دﺷﺖ آرارات‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﺎﻧﻲ‬
‫آن آراﻣﺎﺋﻴﺲ ﻧﻮه ﻫﺎﻳﻚ ﻧﺎﻫﺎﭘﺖ ﭘﻴﺸﻮاي ارﻣﻨﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺪه ‪ 4‬پ‪.‬م‪ .‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺳﻠـﺴﻠﻪ ﻳﺮواﻧـﺪوﻧﻲ آﻧﮕـﺎه در ‪189‬‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺳﻠﺴﻠﻪ آرﺗﺎﺷﺴﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺎ ﺷﻬﺮ آرﮔﻴﺸﺘﻲ ﺧﻴﻨﻴﻠﻲ ﺑﻨﺎ ﺷـﺪه در ﺳـﺎل ‪ 776‬پ‪.‬م‪ .‬ﺑﺪﺳـﺖ آرﮔﻴـﺸﺘﻲ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه آراراﺗﻴﺎن )اورارﺗﻮ( ﺗﻄﺎﺑﻖ دارد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٧٥‬‬
‫ﻛﻪ آرﺗﺎﺷﺲ راﺿﻲ ﺑﻪ اﺳﺘﺮداد ﻧﻮﺟﻮان ﻧﻤﻴﺸﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺮ آن ﻧﻮﺟﻮان ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟـﺎﻳﻲ ﻣﺮﺗﻔـﻊ‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ و ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺳﭙﺎه آرﺗﺎﺷﺲ را ﻧﺪا ﻣﻲ دﻫﺪ‪:‬‬

‫»ﺳﺨﻦ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮ اﺳﺖ اي آرﺗﺎﺷﺲ دﻻور‬

‫ﻛﻪ ﺷﻜﺴﺖ داده اي ﻣﻠﺖ دﻟﻴﺮ آﻻن‬
‫ﺑﻴﺎ و ﺑﺸﻨﻮ درﺧﻮاﺳﺖ دﺧﺘﺮ ﭼﺸﻢ رﺧﺸﺎن آﻻن را‬
‫ﭘﺲ ﺑﺪه آن ﻧﻮﺟﻮان‬
‫زﻳﺮا اﻳﻦ آﻳﻴﻦ ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن در ﻛﻴﻦ ﺧﻮاﻫﻲ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺟﺎن ﭘﺴﺮان ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن دﻳﮕﺮ را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‬
‫ﻳﺎ ﺑﺎ زﻧﺪاﻧﻲ ﺳﺎﺧﺘﻦ اﻳﺸﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را ﭼﻮن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ‪،‬‬
‫و ﻣﻴﺎن دو ﻣﻠﺖ دﻟﻴﺮ‬
‫دﺷﻤﻨﻲ ﺟﺎوﻳﺪان ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎزﻧﺪ‪.«.‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺮدﻣﻨﺪاﻧﻪ و ﺑﺎ دﻳﺪن دوﺷﻴﺰه زﻳﺒﺎ و ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻧﻴﻜـﻮ‪ ،‬ﺷـﻴﻔﺘﻪ‬
‫او ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬داﻳﻪ اش ﺳﻤﺒﺎت را ﻓﺮا ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ و آرزوي ﻧﻬﻔﺘـﻪ در ﻗﻠـﺒﺶ را ﺑـﺮاي ازدواج ﺑـﺎ دوﺷـﻴﺰه‬
‫آﻻﻧﻴﺎن ﺑﺮ او ﻣﻲ ﮔﺸﺎﻳﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺎ ﻣﻠﺖ دﻟﻴـﺮان و آزادي ﺻـﻠﺢ ﺟﻮﻳﺎﻧـﻪ آن ﺟـﻮان‬
‫‪934‬‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﻤﺒﺎت ﻧﻴﺰ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮده ﻣﺮدي را ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه آﻻﻧﻴـﺎن ﻣـﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺪ ﺗـﺎ دوﺷـﻴﺰه ﺳـﺎﺗﻨﻴﻚ‬
‫ﺷﺎﻫﺪﺧﺖ آﻻﻧﻴﺎن را ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي آرﺗﺎﺷﺲ در آورد‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه آﻻﻧﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫»و از ﻛﺠﺎ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ آرﺗﺎﺷﺲ دﻻور ﺑﺪﻫﺪ‬

‫ﻫﺰاران از ﭘﻲ ﻫﺰاران و ﺑﻴﻮرﻫﺎ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺑﻴﻮران‬
‫در ازاي اﻳﻦ دوﺷﻴﺰه از ﻧﺴﻞ دﻟﻴﺮان‬
‫دوﺷﻴﺰه ﺷﺎﻫﺰاده آﻻن«‬

‫راوﻳﺎن ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن آن در اﻳﻨﺠﺎ ﺣﻤﺎﺳﻪ ﺳﺮاﻳﻲ ﻛﺮده ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫»آرﺗﺎﺷﺲ ﺷﺎه دﻟﻴﺮ ﺳﻮار ﺑﺮ دﻳﺰه زﻳﺒﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺸﺖ‬

‫و رﻳﺴﻤﺎن ﭼﺮم ﺳﺮخ زرﻳﻦ ﺣﻠﻘﻪ اش را در آورد‪.‬‬

‫‪ - satenik’ - 934‬آﺟﺎرﻳﺎن اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲ دﻫﺪ از دو ﺑﺨﺶ ‪) sat‬ﻛﻬﺮﺑﺎ( و ’‪) enik‬ﭘﺴﻮﻧﺪ ﻧﺎم( ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﻧﻈﺮ داﻧﺸﻤﻨﺪان دﻳﮕﺮ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎن زن اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ‪ Satana‬ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺧـﻮد‬
‫اﻛﺜﺮا” در اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎل ﻗﻔﻘﺎز ﭼﻮن آس ﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺮﻛﺰ ﻫﺎ‪ ،‬آوارﻫﺎ‪ ،‬ﭼﭽﻦ ﻫﺎ و ﺗﺎ ﺣﺪي اﺑﺨﺎزﻫﺎ وﺟﻮد دارد‪ .‬آس‬
‫ﻫﺎ از ﻧﺴﻞ اﻗﻮام آﻻن‪ ،‬اﺳﻜﻴﻮت و ﺳﺮﻣﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٧٦‬‬
 ‫ﭼﻮن ﺷﺎﻫﻴﻨﻲ ﺗﻴﺰﭘﺮ از رود ﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫و رﻳﺴﻤﺎن ﭼﺮم ﺳﺮخ زرﻳﻦ ﺣﻠﻘﻪ اش را اﻧﺪاﺧﺖ‬
‫ﺑﺮ دور ﻛﻤﺮ دﺧﺘﺮ آﻻﻧﻴﺎن‬
‫درد ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺮ ﮔﺮد ﻛﻤﺮ ﻧﺮم دﺧﺘﺮ اﻧﺪاﺧﺖ‪،‬‬
‫و ﺑﺴﺮﻋﺖ او را ﺑﻪ اردوي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮد«‪.‬‬

‫واﻗﻌﻴﺖ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭼﺮم ﺳﺮخ در ﻧﺰد آﻻﻧﻴﺎن ﮔﺮاﻣﻲ اﺳﺖ‪) ،‬آرﺗﺎﺷﺲ( ﭼﺮم ﺳﺮخ‬
‫و زر ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻬﺮﻳﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺷﺎﻫﺪﺧﺖ دوﺷﻴﺰه ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ را ﺑﻪ زﻧﻲ ﻣﻲ ﮔﻴـﺮد‪ .‬اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻤﻨﺪ ﻣﻴﺎن ﺳﺮخ ﺑﺎ ﺣﻠﻘﻪ زرﻳﻦ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣـﻮرد ﻋﺮوﺳـﻴﺶ آواز ﻣـﻲ ﺧﻮاﻧﻨـﺪ و اﻓـﺴﺎﻧﻪ‬
‫ﺳﺮاﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪:‬‬

‫»ﺑﺎران ﻣﻲ ﺑﺎرﻳﺪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ آرﺗﺎﺷﺲ داﻣﺎد ﺷﺪ؛‬
‫ﻣﺮوارﻳﺪ ﻫﺎ ﻓﺮو ﻣﻲ رﻳﺨﺖ‬
‫ﭼﻮن ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ ﻋﺮوس ﺷﺪ«‪.‬‬

‫زﻳﺮا رﺳﻢ و ﻋﺎدت ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﻨﻮان داﻣﺎد وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ ﺑﺠﻠـﻮ در دﻫﻠﻴـﺰ ﻣـﻲ رﺳـﻴﺪﻧﺪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﻨﺴﻮل ﻫﺎي روﻣﻲ ﺳﻜﻪ ﻣﻲ اﻓﺸﺎﻧﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻠﻜﻪ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ در اﺗﺎق ﺣﺠﻠﻪ ﻣﺮوارﻳﺪ ﻣﻲ اﻓـﺸﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم اﺻﻠﻲ آواز اﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪935‬‬
‫او در ﻣﻴﺎن زﻧﺎن آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﻘﺪم ﮔﺮدﻳﺪه آرﺗﺎوازد و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﺘﻌﺪد دﻳﮕﺮ را ﺑﺪﻧﻴﺎ ﻣﻲ آورد و ﻣﺎ‬
‫ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدن آﻧﺎن در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ زﻳﺮا ﺑﻌﺪا” در ﺟﺎي ﺧﻮد ﻳﺎد ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫ﻗﺘﻞ آرﮔﺎم و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‬

‫آرﺗﺎوازد ﭘﺴﺮ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﻴﺪه ﻣﺮدي ﺑﻲ ﺑﺎك‪ ،‬ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪ و ﻣﻐﺮور ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬او ﺑﺮ آرﮔﺎم‬
‫ﭘﻴﺮ ﺣﺴﺪ ﺑﺮد و ﺧﺸﻢ ﭘﺪرش را ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ آرﮔﺎم ﺑﺮ اﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺘﻤﺴﻚ ﻛﻪ او در اﻧﺪﻳـﺸﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ او را از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ ﻣﺤﺮوم ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺧـﻮد اورﻧـﮓ دوم را ﺑﭽﻨـﮓ ﻣـﻲ‬
‫آورد‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮء ﻇﻦ را ﭘﻴﺶ ﻣﻲ ﻛﺸﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻤﻮده اﻧﺪ ﻟﺬا ﭘﺴﺮان ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﻐـﺎن ﺳـﺮ‬

‫‪ art’avazd - 935‬در ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺼﻮرت ‪ ،artavazdah‬زﻧﺪ ‪ ashvazdah‬و ‪ artavazd‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ “آﻧﻜـﻪ‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺳﺎﺣﻞ و ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ”‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٧٧‬‬
‫داده ﻫﻨﮕﺎم ﻇﻬﺮ ﻣﻮﻫﺎي ﺳﭙﻴﺪ آرﮔﺎم را ﻣﻲ ﻛﺸﻨﺪ‪ .‬آرﺗﺎﺷـﺲ ﻫﺮاﺳـﻨﺎك ﺑـﻪ آرﺗﺎﺷـﺎد ﺑـﺎز ﻣـﻲ ﮔـﺮدد و‬
‫ﭘﺴﺮش ﻣﺎژان‪ 936‬را ﺑﺎ ﻫﻨﮕﻲ ﮔﺮان ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ دارد و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ اﻛﺜـﺮ اﻓـﺮاد ﺧﺎﻧـﺪان ﻣﻮراﺗـﺴﻴﺎن را‬
‫ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺮ آرﮔﺎم را آﺗﺶ زده ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ اش ﻣﺎﻧﺪو‪ 937‬را ﻛﻪ از زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﺑﺮﺧـﻮردار و ﺑـﺴﻴﺎر‬
‫ﺧﻮﺷﺨﺮام ﺑﻮد ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ ﺑﺮاﻳﺶ ﺑﻴﺎورد‪ .‬دو ﺳﺎل ﺑﻌﺪ )آرﮔﺎم را( دﮔﺮ ﺑﺎر ﻣﻄﻴﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻣﺮ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‬
‫داراﻳﻲ او را ﺑﺠﺰ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ اش ﺑﻪ او ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪938‬‬
‫اﻣﺎ آرﺗﺎوازد ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم دوﻣﻲ را از او ﻏﺼﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺧﻮﺷﻨﻮد ﻧﺸﺪه ﻧﺨﺠﻮان و ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎي واﻗﻊ ﺑﻴﻦ ارس ﺗﺎ ﺷﻤﺎل را ﺑﭽﻨﮓ آورده ﻋﻤـﺎرات و دژﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد در آﻧﻬـﺎ را ﺑـﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴـﺖ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ درﻣﻲ آورد‪ .‬ﭘﺴﺮان آرﮔﺎم اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻜﺮده ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ وﻟﻲ ﺷـﺎﻫﺰاده ﭘﻴـﺮوز‬
‫ﺷﺪه ﻛﻠﻴﻪ ﻓﺮزﻧﺪان آرﮔﺎم را ﻫﻤﺮاه ﭘﺪرﺷﺎن و ﻧﻴﺰ ﻛﻠﻴﻪ اﻓـﺮاد ﻧﺎﻣـﺪار ﺧﺎﻧـﺪان ﻣﻮراﺗـﺴﻴﺎن را ﺑﻘﺘـﻞ ﻣـﻲ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ و روﺳﺘﺎﻫﺎ و ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ وﻻﻳﺖ آﻧﺎن را ﻣﺘﺼﺮف ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﺎن ﺟﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺪر ﻧﺒﺮد ﺑﺠﺰ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﻓﺮاد ﺑﻲ ﻧﺎم و ﺣﻘﻴﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد آرﺗﺎﺷﺲ ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ در درﺑﺎر او ﻧﺠﺎت ﻣـﻲ ﻳﺎﺑﻨـﺪ‪ .‬ﻫﻤـﻴﻦ آرﮔـﺎم‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻓﺴﺎﻧﻪ از او ﺑﻌﻨﻮان ارﮔﺎوان ﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻋﻠﺖ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آرﺗﺎوازد ﻧﻴﺰ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪52‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻤﺒﺎت ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮدي ﺑﻮد و ﭼﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ‬
‫‪939‬‬
‫در ﻛﺸﻮر آﻻﻧﻴﺎن ﺻﻮرت داد و اﺳﻜﺎن او در آرﺗﺎز‬

‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ در ﺑﺎره ﺳﻤﺒﺎت دﻟﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ اﺳﺖ زﻳﺮا او ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﭼﻨﺪان ﻫﻢ از‬
‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺪور ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻣﺖ و ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺷﺠﺎﻋﺘﺶ داﺷﺖ؛ ﺑﺎ ﻣﻨﺶ ﻧﻴﻚ ﺧﻮﻳﺶ ﻗﻠﻮب دﻳﮕـﺮان را‬
‫ﻣﻲ رﺑﻮد و ﻣﺰﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﻫﺎي ﺳﭙﻴﺪ ﺑﻮد و اﺛﺮ ﻧﺎﭼﻴﺰي از ﺧﻮن در ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ داﺷﺖ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻧﮕﻴﻦ )ﺳـﻨﮕﻲ‬
‫ﻗﻴﻤﺘﻲ()ﻣﺰﻳﻦ( ﺑﻪ زر و ﻣﺮوارﻳﺪ ﻣﻲ درﺧﺸﻴﺪ؛ ﺗﻮام ﺑﺎ ﺑﺪن و ﺟﺴﻤﻲ ﺳﺮﻳﻊ اﻟﺤﺮﻛﺖ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل در ﻫﺮ‬
‫ﭼﻴﺰي ﻫﻮﺷﻴﺎر و ﺑﻴﺶ از ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد دﻳﮕﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﻴﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬او ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻫﻤـﻪ دﻻوري‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎن آرﺗﺎﺷﺲ ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻻﻧﻴﺎن ﺟﻬـﺖ ﻛﻤـﻚ ﺑـﻪ ﺑـﺮادر ﺳـﺎﺗﻨﻴﻚ ﻣـﻲ رود‪ .‬زﻳـﺮا ﭘـﺪر‬
‫ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ در ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﺰور ﺑﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻻﻧﻴﺎن ﺣﺎﻛﻢ ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﺮادر ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ را ﺑﻴﺮون راﻧـﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺳﻤﺒﺎت وي را ﺳﺮﻛﻮب و ﺧﻠﻊ ﻛﺮد و ﺑﺮادر ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ را ﺳﺮور ﻣﻠﺘﺶ ﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﻛﺸﻮر دﺷـﻤﻨﺎن را‬

‫‪ mazhan - 936‬رﻳﺸﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﺟﻴﺎن ﺳﭙﻬـﺴﺎﻻري ﺑﻨـﺎم ﻣـﺎﺋﻴﮋان‬
‫داﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﺎﺻﺮ اردﺷﻴﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ و ﺧﺴﺮو اول ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ mandu - 937‬ﻣﺎﺧﻮذ از ﻧﺎم ‪ mandoe‬اراﻧﻲ‪ .‬دﺧﺘﺮ آژدﻫﺎك و ﻣﺎدر ﻛﻮروش ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎم داﺷﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ nakhtchavan - 938‬ﻧﺨﺠﻮان اﻣﺮوزي ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ 34‬از اﺳﺘﺎن واﺳـﭙﻮراﻛﺎن در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ وﺳـﻌﺖ ‪1220‬‬
‫ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ art’az -939‬ﻳﻜﻲ از وﻻﻳﺎت اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻮروﺛﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻓﺌـﻮداﻟﻲ‬
‫آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ ﺑﻮد و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ” ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺎﻛﻮي ﻓﻌﻠﻲ اﻳﺮان را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٧٨‬‬
‫وﻳﺮان ﻛﺮده ﻫﻤﮕﺎن را از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎ اﻧﺒﻮﻫﻲ ﻋﻈﻴﻢ ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺎد آورد‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﻲ‬
‫دﻫﺪ آﻧﺎن را در ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﻣﺎﺳﻴﺲ ﻛﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﺎوارﺷﺎﻛﺎن ﻧﺎم داﺷﺖ و )ﻫﻤﺮاه اﻳﻦ ﻧﺎم( ﻋﻨـﻮان‬
‫ﺑﻮﻣﻲ آرﺗﺎز را ﻧﻴﺰ ﺣﻔﻆ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬اﺳﻜﺎن دﻫﻨﺪ زﻳﺮا ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﻛﻪ آﻧﺎن در آﻧﺠﺎ ﺑـﻪ اﺳـﺎرت‬
‫در آﻣﺪﻧﺪ آرﺗﺎز ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪53‬‬
‫‪940‬‬
‫وﻳﺮاﻧﻲ ﻛﺸﻮر ﻛﺎﺳﺐ ﻫﺎ ‪ ،‬ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺷﺪن‬
‫ﭘﺴﺮان آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺳﻤﺒﺎت و ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه آرﺷﺎك واﭘﺴﻴﻦ ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﺎ ﻓﺮزﻧﺪ او را ﻛﻪ ﻫﻤﻨﺎﻣﺶ ﺑﻮد ﺑﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد‪ .‬وﻟﻲ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻛـﻮﻫﻲ ﻛـﻪ ﺑﺰﺑﺎﻧـﺸﺎن ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﭘﺎدﻳﮋاﻫـﺎر‪ 941‬ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد و‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻮم ﮔﻐﻮم‪ 942‬ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺳﺎﺣﻞ درﻳﺎ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﺳﺮ از اﻃﺎﻋﺖ او ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻛﺸﻮر ﻛﺎﺳﺐ ﻫﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ ﺳـﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻮرش ﻣـﻲ ﻧﻬـﺪ‪ .‬ﻟـﺬا‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﺳﻤﺒﺎت را ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ آﻧﺎن ﮔـﺴﻴﻞ ﻣـﻲ دارد و ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ ﻫﻔـﺖ روز آﻧـﺎن را‬
‫ﻣﺸﺎﻳﻌﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﻤﺒﺎت ﻣﻲ رود و ﻫﻤﻪ آﻧﺎن را ﻣﻄﻴﻊ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺎ وﻳﺮان ﻧﻤﻮدن ﻛﺸﻮر ﻛﺎﺳﺐ‬
‫ﻫﺎ ﺑﻴﺶ از اﺳﺮاي آرﺗﺎز‪ ،‬اﺳﻴﺮ وارد ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه آﻧﺎن زارداﻣﺎﻧﻮس‪ 943‬ﻧﻴﺰ در ﺟﻤـﻊ آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬آرﺗﺎﺷﺲ ﺧـﺪﻣﺎت آﻧـﺎن را ﮔﺮاﻣـﻲ )ﻣـﻲ دارد( و زﻣﻴﻨﻬـﺎي درﺑـﺎري واﻗـﻊ در روﺳـﺘﺎﻫﺎ ﮔـﻮﻏﺘﻦ و‬
‫ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي اوﻏﺖ‪ 944‬را ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻜﺶ ﻧﻤﻮده ﺑﺠﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻏﻨﺎﻳﻢ را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ او واﮔـﺬار ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫آرﺗﺎوازد ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﺴﺪ ﺑﺮده در ﺻﺪد ﻛﺸﺘﻦ ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ وﻟﻲ ﻗﺼﺪ و ﻏـﺮض او آﺷـﻜﺎر ﺷـﺪه‬
‫ﺑﺎﻋﺚ آزردﮔﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﭘﺪرش ﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬و اﻣﺎ ﺳﻤﺒﺎت ﻋﻘﺐ ﻧﺸﻨﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ آﺷﻮر ﻣـﻲ رود و ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻴﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﻲ را ﻛﻪ آرﺗﺎوازد ﭼﺸﻢ ﺑﻪ آن دوﺧﺘﻪ ﺑﻮد رﻫﺎ ﻣﻲ ﺳـﺎزد‪) .‬ﺳـﻤﺒﺎت( ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر آرﺗﺎﺷﺲ در ﺗﻤﻮرﻳﻚ‪ 945‬ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻛﻮردرﻳﻚ‪ 946‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮد اﺳـﻜﺎن ﻣـﻲ ﻳﺎﺑـﺪ و اﺳـﺮاي‬

‫‪ k’asb - 940‬ﻳﺎ ‪ k’asp‬ﻳﻜﻲ از اﻗﻮام ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻗﻔﻘﺎز ﻛﻪ در ﻫﺰاره دوم پ‪.‬م‪ .‬در ﺣﺪ ﻓﺎﺻـﻞ ﻣﻴـﺎن درﻳـﺎي ﺧـﺰر و‬
‫ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻗﻔﻘﺎز ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺸﺎن درﻳﺎي ﺧﺰر ﺑﻪ درﻳﺎي ﻛﺎﺳﭙﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﺸﺎن واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺎﻛﺎران ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺟﺰو ﺟﻤﻬﻮري آدرﻳﺎﻳﺠﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﮔﺮدد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪p’at’ezhahar - 941‬‬
‫‪ geghum - 942‬اﺣﺘﻤﺎﻻ” ﻧﺎﺣﻴﻪ ﮔﻴﻼن اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪zardamanos - 943‬‬
‫‪ Ught’ 944‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺘﺮ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ t’e’morik - 945‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﻮزه ﺷﺮﻗﻲ رود ﺧﺎﺑﻮر ﺑﺎ ﺳﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﻮردوك ﻋﻠﻴـﺎ‪ ،‬ﺳـﻔﻼ و ﻣﻴـﺎﻧﻲ‪ .‬در اﺳـﺘﺎن‬
‫ﻛﻮرﭼﺎﻳﻚ‪ .‬در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎﺑﻠﻲ و آﺷﻮري ﺑﺼﻮرت ‪ Tumurru‬ﻳﺎد ﺷﺪه و ﺷﺎﻣﻞ ‪ 2725‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑـﻊ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫آﺷﻮري ﻗﻮم ‪ Tumurray‬در اﻳﻨﺠﺎ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٧٩‬‬
‫ﻣﺘﻌﺪدي را در آﻟﻜﻲ‪ 947‬اﺳﺘﻘﺮار ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬زﻳﺮا او در ﺳﻦ ﭘﻴﺮي از آﺳﻮرﺳﺘﺎﻧﻴﺎن آن ﻧﻮاﺣﻲ زﻧـﻲ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺑﻮد و او را ﺑﺴﻴﺎر دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ در اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آرﺗﺎوازد ﭘﺲ از رﻓﺘﻦ ﺳﻤﺒﺎت ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺳﭙﺎه را ﻛﻪ آرزو داﺷﺖ از ﭘﺪرش درﻳﺎﻓـﺖ ﻧﻤـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮادران او ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ از ﻃـﺮف زﻧﺎﻧـﺸﺎن ﺗﺤﺮﻳـﻚ ﺷـﺪه ﺷـﺮوع ﺑـﻪ ﺣـﺴﺎدت ﻛﺮدﻧـﺪ؛ ﻟـﺬا آرﺗﺎﺷـﺲ‬
‫وروﻳﺮ‪ 948‬را ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺧﺮدﻣﻨﺪ و ﺷﺎﻋﺮ ﺑﻮد ﺑﻌﻨﻮان ﻫﺰارﺑﺪ‪ 949‬ﮔﻤﺎرده ﻛﻠﻴﻪ اﻣﻮر ﺧﺎﻧﺪان درﺑـﺎري را ﺑـﻪ‬
‫او ﺳﭙﺮد اﻣﺎ ﻣﺎژان را ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻛﺎﻫﻨﺎن ﺑﺖ آراﻣﺎزد در آﻧﻲ ﻣﻨﺼﻮب ﻛـﺮد‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ ﺳـﭙﺎه را ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻬﺎر ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﭙﺎه ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ را ﺑﻪ آرﺗﺎوازد‪ ،‬ﻏﺮﺑﻲ را ﺑﻪ ﺗﻴﺮان‪ ،950‬ﺟﻨﻮﺑﻲ را ﺑﻪ ﺳﻤﺒﺎت اﻣﺎ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﻲ را ﺑﻪ زاره‪ 951‬ﺳﭙﺮد‪ .‬زاره ﻣﺮدي ﻣﻐﺮور‪ ،‬در ﺷﻜﺎر ﺟﺎﻧﻮاران وﺣﺸﻲ ﺟﺴﻮر‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻧﺒـﺮد ﺗﺮﺳـﻮ و‬
‫ﻛﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻛﺎردزام‪ 952‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺑﺮ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻛـﺸﻮر را در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ او ﻣﻲ ﺷﻮراﻧﺪ و زاره را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده در ﻗﻔﻘﺎز زﻧـﺪان ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ اﻣـﺎ آرﺗـﺎوازد و ﺗﻴـﺮان ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺳﻤﺒﺎت در ﺑﺮاﺑﺮ او ﺟﻨﮕﻴﺪه ﺑﺮادر ﺷﺎن را از ﻟﺠﻦ}‪ {126‬در ﻣﻲ آورﻧﺪ و او را ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫‪954‬‬ ‫‪953‬‬
‫در ﺑﺎﺳﻴﺎن‬ ‫ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎه دوﻣﺘﻴﺎﻧﻮس‬

‫در ﻏﺮب ﻧﻮﻋﻲ آﺷﻔﺘﮕﻲ و آﺷﻮب ﺑﻮﺟﻮد ﻣـﻲ آﻳـﺪ و آرﺗﺎﺷـﺲ ﺟـﺮأت ﻳﺎﻓﺘـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫روﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﻮرد و ﻣﺎﻟﻴﺎت ﻧﻤﻲ ﭘﺮدازد‪ .‬ﻗﻴﺼﺮ دوﻣﺘﻴﺎﻧﻮس ﺑﺮ او ﺧﺸﻢ ﺑﺮده ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ آرﺗﺎﺷـﺲ‬
‫ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬آﻧﺎن آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬ﺗﻴـﺮان را ﻫﻤـﺮاه ﺳـﭙﺎه ﻣـﻀﻄﺮب ﻏـﺮب ﺑـﻪ ﺟﻠـﻮ‬
‫رﻫﺴﭙﺎر ﻛﺮده ﺗﺎ ﺟﻠﮕﻪ ﭘﻬﻨﺎور و ﺑﺰرگ ﺑﺎﺳﻴﺎن ﻣﻲ راﻧﻨﺪ‪ .‬آرﺗﺎوازد در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺷﺮﻗﻲ و ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪ‬

‫‪ k’ordrik - 946‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در اﺳﺘﺎن ‪ k’ortchayk‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻠﻴﺎ‪ ،‬ﺳﻔﻼ و ﻣﻴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ alk’I - 947‬دژي واﻗﻊ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﻤﻮرﻳﻚ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺎﺑﻠﻲ و آﺷﻮري ‪ elak’ush‬و اﻛﻨﻮن ‪ elk‬ﻳﺎد ﻣـﻲ ﺷـﻮد و‬
‫درﺟﻨﻮب ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن واﻗﻊ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Vruyr - 948‬ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬وي ﻓﺮزﻧﺪ آرﺗﺎﺷﺲ دوم ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 949‬ﻫﺰار ﺑﺪ )’‪ (hazarap’et‬ﺳﻤﺘﻲ در درﺑﺎر ارﻣﻨﺴﺘﺎن در ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ‪ .‬در زﻣﺎن اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ )ﺳﺪه ﻫﺎي ‪1‬‬
‫ﺗﺎ ‪4‬م‪ (.‬ﺑﻄﻮر ﻣﻮروﺛﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬وﻇﻴﻔﻪ ﻫﺰارﺑﺪ ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﮔﺮدآوري ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ،‬ﭘﺎﺳﺪاري از ﺟﺎده ﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬آﺑﮕﺬرﻫﺎ‪ ،‬ﻏﺮس ﺟﻨﮕﻞ و ﺟﺰ آن ﻫﺎ ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪t’iran - 950‬‬
‫‪zareh - 951‬‬
‫‪kardzam - 952‬‬
‫‪ Dometianos - 953‬ﻳﺎ ‪ Dometianus‬ﻗﻴﺼﺮ روم )‪96 -81‬م‪) .(.‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ basian - 954‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اول اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ‪ 2525‬ﻛﻴﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﻢ‬
‫ﺑﺼﻮرت ﺑﺎﺳﻦ ﻳﺎ ﭘﺎﺳﻴﻦ ذﻛﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٨٠‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﻛﻠﻴﻪ ﭘﺴﺮان ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آﻧﺎن ﻣﻲ رود وﻟﻲ در ﺣﻴﻦ ﺟﻨﮓ در ﺗﻨﮕﻨﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‪.‬‬
‫در واﭘﺴﻴﻦ ﻟﺤﻈﺎت ﺟﻨﮓ ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺟﻨﻮﺑﻲ درﻣﻲ رﺳﺪ و ﭘﺴﺮان ﭘﺎدﺷﺎه را از ﺧﻄﺮ ﻣﻲ رﻫﺎﻧـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﻛﺴﺐ ﭘﻴﺮوزي ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬زﻳﺮا او ﺑﻪ رﻏﻢ ﭘﻴﺮي ﻫﻤﭽﻮن ﻳـﻚ ﺟـﻮان ﻧﺒـﺮد را ﺳـﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ‬
‫ﻛﺮد و ﻣﺒﺎدرت ﺑﻪ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺳﭙﺎه روﻣﻴﺎن آﻧﺎن را ﺗﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻋﻘﺐ راﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ آواز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ “ﺷﺨﺼﻲ دوﻣٍﺖ}‪ {127‬ﻧﺎم آﻣـﺪه ﺑـﻮد” ﻛـﻪ ﻣﻘـﺼﻮد‬
‫ﺧﻮد دوﻣﺘﻴﺎﻧﻮس اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ آﻣﺪه ﺑﻠﻜﻪ )اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ( ﻓﺮﻣﺎن و ﺳﭙﺎه او را ﺑﻨﺎم‬
‫وي ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪955‬‬
‫اﻣﺎ از ﺑﺨﺖ ﺧﻮش آرﺗﺎﺷﺲ‪ ،‬دوﻣﺘﻴﺎﻧﻮس در اﻳﻦ زﻣﺎن در روم ﻣﺮد؛ ﭘﺲ از او ﻧـﺮواس ﻛﻤﺘـﺮ از‬
‫ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨﻲ و ﭘﺎرس ﺑﺎ ﻏﺮور از اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻳﻮﻧﺎن ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧـﻮاﺣﻲ‬
‫ﻣﺼﺮﻳﺎن و ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوي از اﻳﻨﺎن از دادن ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺳﺮﺑﺎز زدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫‪956‬‬
‫در ﺑﺎره ﺗﺮاﻳﺎﻧﻮس و ﻛﺎرﻫﺎﻳﺶ‪،‬‬
‫ﻣﺮگ ﻣﺎژان‪ 957‬ﺑﺪﺳﺖ ﺑﺮادراﻧﺶ‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺗﺮاﻳﺎﻧﻮس ﺑﺮ روﻣﻴﺎن ﺣﻜﻤﺮاﻧﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬او ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻏﺮب را آراﻣﺶ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﺮ ﻣـﺼﺮ‬
‫و ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻣﻲ ﺗﺎزد و اﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﺧﻮﻳﺶ در آورده ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺣﺮﻛﺖ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬آرﺗﺎﺷـﺲ‬
‫ﺷﺘﺎﺑﺰده ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ ﮔﺰاف ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاز او ﻣﻲ رود و ﺗﻘﺼﻴﺮ را ﺷﺨﺼﺎ” ﺑﻌﻬﺪه ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﻣﺎﻟﻴـﺎت ﺳـﺎﻟﻬﺎي‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺮ ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪ .‬اﻣـﺎ ﺗﺮاﻳـﺎﻧﻮس ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس رﻓﺘﻪ ﻛﻤﺎل ﻣﻄﻠﻮﺑﺶ را در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ واز ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻮرﻳﻪ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺎژان ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاز او آﻣﺪه ﺑﻪ ﺑﺮادراﻧﺶ ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪» :‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎ ﺑـﺪان اﮔـﺮ آرﺗـﺎوازد و‬
‫ﺗﻴﺮان را از ﻛﺸﻮر ﺑﻴﺮون ﻧﺮاﻧﻲ و ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﻲ را ﺑﻪ زاره ﻧﺴﭙﺮي ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎ را ﺑﺪون دﺷﻮاري ﺑﺪﺳﺖ ﻧﺨﻮاﻫﻲ‬

‫‪) nervas - 955‬از ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ﺳﺎل ‪ 96‬ﺗﺎ ژاﻧﻮﻳﻪ ‪ 98‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪) (.‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،trayanos - 956‬ﻣﺎرﻛﻮس اوﻟﭙﻴﻮس ﺗﺮاﻳﺎﻧﻮس )‪ (Marcus Ulpius Trajanus‬ﻳﺎ ﺗﺮاژان )‪ (117-53‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر‬
‫روم‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪mazhan - 957‬‬

‫‪١٨١‬‬
‫آورد«‪ .‬ﻣﺎژان ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻛﻴﻨﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻤﺒﺎت در دل داﺷﺖ اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم داد زﻳـﺮا او را ﻫـﻢ ﺑـﺰرگ‬
‫ﻛﺮده ﺑﻮد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﻴﺮان را ﻧﻴﺰ ﻛﻨﺎر ﻧﻬﺪ ﺗﺎ ﺧـﻮد ﻫـﻢ رﺋـﻴﺲ ﻛﺎﻫﻨـﺎن و ﻫـﻢ اﺳـﭙﻬﺒﺪ‬
‫)ﺳﭙﺎه( ﻏﺮب ﮔﺮدد‪ .‬ﺗﺮاﻳﺎﻧﻮس ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮده او را دﺳﺖ ﺧﺎﻟﻲ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ آرﺗﺎوازد و ﺗﻴﺮان از‬
‫اﻳﻦ ﺧﻴﺎﻧﺖ او آﮔﺎﻫﻲ ﺟﺴﺘﻪ در ﺣﻴﻦ ﺷﻜﺎر در ﻛﻤﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﺸﻴﻨﻨﺪ و ﻣﺎژان را ﺑﻘﺘﻞ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﻨﺪ و در آﺑـﺎدي‬
‫ﺑﺎﮔﻴﻦ‪) 958‬ﺑﺎﮔﺎوان( آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﺷﺄن رﺋﻴﺲ ﻣﻐﺎن ﺑﻮد وي را ﺑﺨﺎك ﻣـﻲ ﺳـﭙﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ آرﺗﺎﺷـﺲ از آن‬
‫ﭘﺲ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺪون وﻗﻔﻪ ﺑﻪ ﺗﺮاﻳﺎﻧﻮس و ﭘﺲ از او ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ آدرﻳﺎﻧﻮس‪ 959‬ﻣﺎﻟﻴﺎت ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آرﺗﺎﺷﺲ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺸﻮرﻣﺎن را‬
‫اﻓﺰاﻳﺶ داد و ﺣﺪود و ﺛﻐﻮري ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬

‫آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺲ از ﺗﻤﺎم ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ ﻫﺎ و اﻋﻤﺎل درﺳﺖ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺣﺪود ﺑـﺮاي روﺳـﺘﺎﻫﺎ و ﻣـﺰارع داد؛‬
‫زﻳﺮا او ﻛﺸﻮر ﻣﺎ را ﺑﺎ آوردن ﻣﺮدﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺮﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛـﺮد و آﻧـﺎن را در ﻛﻮﻫﻬـﺎ‪ ،‬ﺟﻠﮕـﻪ ﻫـﺎ و دﺷـﺘﻬﺎ‬
‫ﺳﺎﻛﻦ ﻧﻤﻮد‪ .‬او ﺑﺮاي ﺣﺪود‪ ،‬ﻋﻼﺋﻤﻲ ﻣﻘﺮر ﻛﺮد‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﺳﻨﮕﻬﺎ را ﺑﺼﻮرت ﭼﻬﺎر ﺿـﻠﻌﻲ ﺑﺘﺮاﺷـﻨﺪ و‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺸﻘﺎت ﮔﻮد ﻧﻤﻮده در داﺧﻞ زﻣﻴﻦ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و روي آﻧﻬﺎ ﻛﻤﻲ ﺑﺎﻻﺗﺮ از زﻣﻴﻦ ﺳﺘﻮن‬
‫ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اردﺷﻴﺮ ﭘﺴﺮ ﺳﺎﺳﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺣﺴﺪ ﺑﺮده دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻨﺎم ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻨﺎﻣﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﺎم آرﺗﺎﺷﺲ ﻳﺎد ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن آرﺗﺎﺷﺲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺧﻮدﻣﺎن زﻣﻴﻦ ﻟﻢ ﻳﺰرع ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و‬
‫ﻧﻪ دﺷﺘﻲ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻛﺸﻮر ﺑﺴﻴﺎر آﺑﺎد ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫‪961‬‬ ‫‪960‬‬
‫آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن‬ ‫در ﺑﺎره ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري‬

‫‪bagin - 958‬‬
‫‪ adrianos - 959‬ﻳﺎ ‪ .adrianus‬اﻟﻴﻮس آدرﻳﺎﻧﻮس ﭘﺴﺮ ﺧﻮاﻧﺪه ﺗﺮاﻳﺎﻧﻮس و اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم )‪138-117‬م(‪.‬‬
‫‪ - 960‬ﻧﺎﺧﺎرار ﻳﺎ ﺷﺎﻫﺰاده ﻓﺌﻮدال‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ amat’uni - 961‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ﻓﺌﻮدال ارﻣﻨﻲ در وﻻﻳﺖ آرﺗﺎز )ﻣﺎﻛﻮي ﻓﻌﻠـﻲ اﻳـﺮان( از اﺳـﺘﺎن واﺳـﭙﻮراﻛﺎن در‬
‫ارﻣﺴﻨﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬در درﺑﺎر ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻘﺎم ‪ 15‬را داﺷﺘﻨﺪ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم ﻫﺰارﺑﺪي ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٨٢‬‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن او ﻃﺎﻳﻔﻪ آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن از ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮﻗﻲ ﻛﺸﻮر آرﻳﺎﺋﻴﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن اﺻﻼ”‬
‫ﻳﻬﻮدي ﺑﻮده از ﻧﺴﻞ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻨﺎم ﻣﺎﻧﻮ‪ 962‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺴﺮي ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ و ﺑﻠﻨـﺪ ﺑـﺎﻻ ﺑﻨـﺎم ﺳﺎﻣـﺴﻮن داﺷـﺖ‪،‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻴﺎن ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد ﻧﺎم ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن را ﺑﻪ اﻣﻴﺪ}‪ {128‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺮاي ﻧﻮزادان اﻧﺘﺨـﺎب ﻛﻨﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫اﻣﺮ ﺻﺤﻴﺢ اﺳﺖ و اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺎن ﻧﺴﻞ آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و آﻧﺎن ﻣﺮداﻧﻲ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺎﻻ‪ ،‬ﺧﻮش اﻧﺪام‬
‫و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و در ﻫﺮ اﻣﺮي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺗﻮﺳﻂ آرﺷـﺎك ﻛـﻪ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه از ﻧـﺴﻞ ﭘﺎرﺗﻴـﺎن ﺑـﻮد‬
‫ﻛﻮﭼﺎﻧﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ و ﺑﺎ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ و ﺗﺮﻗﻲ در ﻧﻮاﺣﻲ آﻫﻤﺎﺗﺎن‪ 963‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻋﻠـﺖ‬
‫آﻣﺪن آﻧﺎن ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ را ﻧﻤﻲ داﻧﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ از آرﺗﺎﺷﺲ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﻲ ﺑﺼﻮرت ﻛﺴﺐ روﺳﺘﺎﻫﺎ و‬
‫دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎ ﮔﺮدﻳﺪه آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن ﻳﻌﻨﻲ آﻳﻨﺪﮔﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺨـﺸﻲ زا ﭘﺎرﺳـﻴﺎن آﻧـﺎن را ﺑﺨـﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﻴﺎﻳﺸﺎن ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن‪ 964‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫‪58‬‬
‫‪965‬‬
‫در ﺑﺎره ﻧﮋاد آراوﻏﻴﺎن و‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻃﺎﻳﻔﻪ از ﻛﺠﺎ ﻧﺎﺷﻲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‬

‫در زﻣﺎن او‪ ،‬آراوﻏﻴﺎن ﻛﻪ از ﻣﻠـﺖ آﻻﻧﻴـﺎن و ﻧﻴـﺰ از ﻧﺰدﻳﻜـﺎن ﺳـﺎﺗﻨﻴﻚ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻫﻤـﺮاه او آﻣـﺪه ﺑـﺎ‬
‫ﻗﻮﻣﺸﺎن در ﺷﻤﺎر ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﻌﻨﻮان ﺧﻮﻳﺸﺎن ﻣﻠﻜﻪ ﺑـﺰرگ در آﻣﺪﻧـﺪ‪ .‬در زﻣـﺎن ﺧـﺴﺮو ﭘـﺪر‬
‫ﺗﻴﺮداد‪ ،‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از دﻻوران ﻣﻬﺎﺟﺮ ﺑﺎﺳﻴﻠﻬﺎ‪ 966‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺳﺒﺒﻲ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪59‬‬
‫ﭘﻴﺸﻪ و داﻧﺶ در زﻣﺎن آرﺗﺎﺷﺲ‬

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در زﻣﺎن آرﺗﺎﺷﺲ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻟﺬا ﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد ﺗﻘـﺴﻴﻢ‬
‫ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﺗﺎ اﻃﺎﻟﻪ ﻛﻼم ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻼﻟﺖ ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن ﻧﮕﺮدد؛ اﻳﻦ ﻓﺼﻞ واﭘﺴﻴﻦ ﻧﻴﺰ در ﺑﺎره او اﺳﺖ ﺗﺎ ﻛﺎرﻫـﺎي‬
‫دﻳﮕﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در زﻣﺎن آرﺗﺎﺷﺲ را ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬زﻳﺮا ﮔﺮﭼﻪ در ﻓﺼﻮل ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺻﻼﺣﺎت و رﺳﻮم ﻧﻐﺰ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ واﻏﺎرﺷﺎك و دﻳﮕﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﺎن از ﭘﻴﺸﻪ ﻫﺎ و ﻋﻠﻮم اﻋﻈﻢ ﻏﺎﻓﻞ ﻣﺎﻧـﺪه‬

‫‪manu - 962‬‬
‫‪ ahmatan - 963‬ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺎن ﻫﻤﺪان ﻳﺎ اﻛﺒﺎﺗﺎن )ﻫﮕﻤﺘﺎﻧﻪ( ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻣﺎد اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪manuyan - 964‬‬
‫‪ araveghian - 965‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ﻓﺌﻮدال ارﻣﻨﻲ در ﻓﻬﺮﺳﺖ رزﻣـﻲ ارﻣﻨـﻲ داراي ‪ 500‬ﺳـﻮاره ﻧﻈـﺎم ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ داراي ﻣﻘﺎم ‪ 49‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ basil - 966‬اﺻﻼ” ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻧﮋاد ﻫﻮن و ﺑﻠﻐﺎري ﻫﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٨٣‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭼﭙﺎول و ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ در ﺑﺎب اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﻠﻮم ﻳﺎ ﺑـﻲ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻳـﺎ‬
‫دﺳﺘﺮﺳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ” )ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻦ( ﻫﻔﺘﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎه ﻫﺎ و ﺳﺎﻟﻬﺎ‪ ،‬آﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲ داﻧـﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫از داﻧﺴﺘﻪ ﻣﻠﻞ دﻳﮕﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻛﺸﺘﻴﺮاﻧﻲ روي درﻳﺎﭼﻪ ﻫﺎ و ﻧﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت از ﻃﺮﻳﻖ رودﻫـﺎ و‬
‫ﻛﺎرﺑﺮد وﺳﺎﻳﻞ ﻣﺎﻫﻴﮕﻴﺮي در ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﻣﻌﻤﻮل ﻧﺒﻮد ﺣﺘﻲ زراﻋﺖ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻠﻜﻪ در‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻤﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد؛ آﻧﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎل از ﮔﻮﺷﺖ ﺧﺎم و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﺗﻐﺬﻳـﻪ ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫اﻳﻨﻬﺎ در زﻣﺎن آرﺗﺎﺷﺲ اﺻﻼح و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺮگ آرﺗﺎﺷﺲ‬

‫آرﻳﺴﺘﻮن‪ 967‬ﭘﻠّﺎﻳﻲ}‪ {129‬ﻧﻴﺰ در ﺑﺎره ﻣﺮگ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ رواﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻳﻬﻮدﻳـﺎن ﺑـﺮ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ آدرﻳﺎﻧﻮس ﭘﺎدﺷﺎه روﻣﻴﺎن ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻧﻬﺎده ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺮدي ﻳﺎﻏﻲ ﺑﻨﺎم ﺑﺎرﻛﻮﺑﺎ‪ 968‬ﻳﻌﻨﻲ “ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﺳﺘﺎره” در ﺑﺮاﺑﺮ روﭘﻮس‪ 969‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ؛ او ﻣﺮدي ﺑﺪﻛﺎر و آدﻣﻜﺶ ﺑﻮد و ﮔﺰاﻓـﻪ ﮔـﻮﻳﻲ ﺑـﺴﻴﺎر‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻐﺮور ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻨﺠﻲ زﺟﺮﻛﺸﺎن و اﺳﻴﺮان از آﺳـﻤﺎن ﻧـﺎزل ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬او‬
‫ﻧﺒﺮد را ﭼﻨﺎن ﺷﺪت ﺑﺨﺸﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﺎم‪ ،‬ﻣﻴﺎﻧﺮودان وﺳﺮاﺳﺮ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس از او ﻣﻠﻬﻢ ﺷـﺪه از دادن ﻣﺎﻟﻴـﺎت‬
‫ﺑﻪ روﻣﻴﺎن ﺳﺮﺑﺎز زدﻧﺪ ﺑﻮﻳﮋه آﻧﻜﻪ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ آدرﻳـﺎﻧﻮس ﺑـﻪ ﺑﻴﻤـﺎري ﺟـﺬام ﻣﺒـﺘﻼ ﮔـﺸﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ در ﻫﻤﻴﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻮد ﻛﻪ آدرﻳﺎﻧﻮس ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ آﻣﺪه ﺷﻮرﺷﻴﺎن را در ﺷﻬﺮي ﻧﺰدﻳـﻚ اورﺷـﻠﻴﻢ‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻧﻤﻮد و ﻫﻼك ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬او ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻠﺖ ﻳﻬﻮد راﻧﺪه ﺷﺪه ‪ ،‬از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺪرﻳﺸﺎن دور‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ از ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﺴﻴﺎر دور ﻫﻢ ﻗـﺎدر ﺑـﻪ دﻳـﺪن اورﺷـﻠﻴﻢ ﻧﮕﺮدﻧـﺪ‪ .‬و اﻣـﺎ اورﺷـﻠﻴﻢ را ﻛـﻪ‬
‫وﺳﭙﺎﺳﻴﺎﻧﻮس‪ ،970‬ﺗﻴﺘﻮس‪ 971‬و ﺧﻮدش وﻳﺮان ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ دﮔﺮ ﺑﺎر ﺳﺎﺧﺖ و ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺧـﻮد آدرﻳـﺎﻧﻮس‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﻨﺎم ﺧﻮﻳﺶ آن را “ﻫﻠﻴﺎ”‪ 972‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻧﺎم ﻧﻬﺎد و ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن راﻛـﻪ ﺷﺨـﺼﻲ‬
‫ﻣﺎرﻛﻮس ﻧﺎم اﺳﻘﻒ آﻧﺎن ﺑﻮد در اﻳﻨﺠﺎ اﺳﻜﺎن داد‪ .‬او در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﻧـﻮاﺣﻲ آﺷـﻮر ﻓﺮﺳـﺘﺎد و‬

‫‪Ariston of Pella - 967‬‬

‫‪barkoba - 968‬‬
‫‪ r’upus - 969‬ﻳﺎ ‪Rufus‬‬
‫‪ .vespasianos - 970‬ﺗﻴﺘﻮس ﻓﻼوﻳﻮس ﺳﺎﺑﻴﻨﻮس وﺳﭙﺎﺳﻴﺎﻧﻮس )‪79 -9‬م‪ (.‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮر از ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻓﻼوﻳﻮﺳﻲ ﻛﻪ‬
‫از ‪ 69‬ﺗﺎ ‪ 79‬ﻣﻴﻼدي اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ (Titus) titos - 971‬ﭘﺴﺮ وﺳﭙﺎﺳﻴﺎﻧﻮس اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم از ﺳﺎل ‪ 79‬ﺗﺎ ‪81‬م‪ .‬وي در زﻣـﺎن ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﭘـﺪر اورﺷـﻠﻴﻢ را‬
‫ﺗﺼﺮف و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻛﺮد )‪70‬م‪ (.‬ﭘﺲ از ﺟﻠﻮس وي ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ‪ ،‬ﻃﻐﻴـﺎن آﺗﺸﻔـﺸﺎن وزوو )‪ (Ves’uve‬اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎد‬
‫)‪79‬م‪ (.‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ آن ﻫﺮﻛﻮﻻﻧﻮم و ﭘﻮﻣﭙﺌﻲ ﻣﻨﻬﺪم ﺷﺪﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 972‬در ارﻣﻨﻲ ‪ Helia) ،Heghia‬ﻳﺎ ‪) .(Elia‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٨٤‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ اﻣﺮ ﻛﺮد ﺑﺎ ﻣﺮدان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﺑﺮود‪ .‬اﻳـﻦ ﻣـﺮد )ارﻳـﺴﺘﻮن( ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ را ﺑﻪ ﻣﺎ داد ﺑﻌﻨﻮان ﻛﺎﺗﺐ ﻫﻤﺮاه او ﺑﻮد‪ .‬وي در ﻣﺎرك‪ 973‬در ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻨـﺎم ﺳ‪‬ـﻬﻮﻧﺪ‪ 974‬ﺑـﺎ آرﺗﺎﺷـﺲ‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﻧﻤﻮد‬
‫‪976‬‬ ‫‪975‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ در ﻣﺮﻧﺪ در آﺑﺎدي ﺑـﺎﻛﻮراﮔﺮد ﺑﻴﻤـﺎر ﺷـﺪ‪ .‬او ﺷﺨـﺼﻲ آﺑﻐـﻮ ﻧـﺎم ﭘﻴـﺸﻮاي ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫آﺑﻐﻴﺎن‪ 977‬را ﻛﻪ ﻣﺮدي ﭼـﺎﻻك‪ ،‬ﭼـﺎﭘﻠﻮس و ﺧـﻮش ﺻـﺤﺒﺖ ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﺧـﻮاﻫﺶ وي راﻫـﻲ ﭘﺮﺳﺘـﺸﮕﺎه‬
‫آرﺗﻤﻴﺲ در ﻳﺮﻳﺰا‪ 978‬واﻗﻊ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻳﻜﻐﻴﺎﺗﺲ‪ 979‬ﻧﻤﻮد ﺗﺎ از ﺑﺘﺎن ﺷﻔﺎﺑﺨﺸﻲ و ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ او ﻫﻨﻮز‬
‫ﺑﺎز ﻧﮕﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ آرﺗﺎﺷﺲ ﺟﺎن ﺳﭙﺮده ﺑﻮد‪ .‬و )آرﻳﺴﺘﻮن( ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ آرﺗﺎﺷﺲ ﭼﻨﺪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺟﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ -‬زﻧﺎن ﻣﺤﺒﻮب او‪ ،‬ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ ﻫﺎ و ﻣﻼزﻣﺎن ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﺎ ﺷﻜﻮﻫﻲ ﺧﺎص ﺟﺴﺪ‬
‫او را ﺑﻪ رﺳﻢ )ﻣﻠﻞ( ﻣﺘﻤﺪن و ﻧﻪ ﭼﻮن ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﮔﺮاﻣﻲ داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪ ،‬ﺗـﺎﺑﻮت او زرﻳـﻦ‪ ،‬اورﻧـﮓ و‬
‫ﺗﺨﺘﺶ از ﺑ‪‬ﺰ و ﻛﻔﻨﺶ زرﺑﻔﺖ ﺑﻮد و ﺗﺎج ﺑﺮ ﺳﺮﻧﻬﺎده ﺳﻼح زرﻳـﻦ در ﻛﻨـﺎرش ﻗـﺮار داﺷـﺖ‪ .‬ﻓﺮزﻧـﺪان و‬
‫اﻧﺒﻮه ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺑﺮﮔﺮد اورﻧﮕﺶ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻧﺰد آﻧﺎن ﻣﻘﺎم ﻫﺎي ﺳﭙﺎﻫﻲ ‪ ،‬ﭘﻴـﺸﻮاﻳﺎن‪ ،‬ﻫﻨـﮓ‬
‫ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراري و ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﮔﺮوه ﻫﺎي ﺳﭙﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻫﻤﮕﺎن ﻣـﺴﻠﺢ‪ ،‬ﮔـﻮﻳﻲ ﺑـﺮاي ﺟﻨـﮓ آﻣـﺎده ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ‪ ،‬ﺷـﻴﭙﻮرﻫﺎي ﻣـﺴﻴﻦ ﻧﻮاﺧﺘـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﺪ و اﻣـﺎ در ﭘـﺲ‪ ،‬دوﺷـﻴﺰﮔﺎن ﻓﻐـﺎن ﻛﻨـﺎن و زﻧـﺎن ﮔﺮﻳـﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﻫﭙﻮش}‪ {130‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬اﻧﺒﻮه راﻣﻴﻜﻬﺎ‪ 980‬ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺗـﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨـﺎزه اي او‬
‫را ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ روي ﻗﺒﺮ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺎﻻ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻓﺮادي داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺧﻮد را ﻣـﻲ ﻛـﺸﺘﻨﺪ‪ .‬او ﭼﻬـﻞ و‬
‫ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد و ﺑﺮاي ﻛﺸﻮرﻣﺎن اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺤﺒﻮب ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪61‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎوازد‪ ،‬آزار رﺳﺎﻧﻲ وي ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮادران و ﺧﻮاﻫﺮاﻧﺶ و داﺳﺘﺎن ﻣﺮگ ﺗﻮام ﺑﺎ اﺳﺘﻌﺎره او‬

‫‪ .mark - 973‬اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺗﺎﻣﺴﻮن ‪ Media‬و ﺗﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن ‪ Marsk‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ اﻓﺰود ﻛﻪ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻣـﺎد “در‬
‫ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎ” ﻳﺎ “اﻃﻠﺲ ﺟﻬﺎن” اﺛﺮ آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ mark‬ﻧﻴﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sohund - 974‬ﻳﺎ ﺳﻬﻨﺪ ﻛﻮﻫﻲ در ﺷﺮق درﻳﺎﭼﻪ اروﻣﻴﻪ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ‪3700‬ﻣﺘﺮ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ bak’urak’ert’ - 975‬ﻗﺼﺒﻪ اي در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﻬﺮ ﻣﺮﻧﺪ ﺑﺠﺎي روﺳﺘﺎي ﺑﺎﻛﺮان ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻨﺎم ﺑﺎﻛﻮر ﻳﺎ ﭘﺎﻛﺮ‬
‫ﺑﺮادر ﺗﻴﺮداد اول اﺷﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ و آراﻣﮕﺎه او ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪abegho - 976‬‬
‫‪ abeghian - 977‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ارﻣﻨﻲ در وﻻﻳﺖ آﺑﻐﻴﺎﻧﻚ‪ .‬اﻳﻨﺎن در درﺑﺎر اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺻﺎﺣﺐ دو ﮔﺎه و رﺗﺒـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫وﺳﭙﺎﻫﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 300‬ﺳﻮار داﺷﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ yeriza - 978‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ارﻣﻨﻴﺎن ‪ yerze’nk’a‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ و در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻏﺮﺑﻲ واﻗﻊ ﺑﻮده ارزﻧﺠﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه آﻧﺎﻫﻴﺘﺎ در اﻳﻨﺠﺎ واﻗﻊ ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ yek’eghiats - 979‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﭼﻬﺎرم از اﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﻋﻠﻴﺎ‪ .‬ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻦ ‪ Acilisenae‬ﺑﻪ وﺳـﻌﺖ ‪ 2250‬ﻛﻴﻠـﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑـﻊ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - r’amik’ - 980‬ﺷﺨﺺ ﻋﺎﻣﻲ‪ ،‬ﺗﻮده ﻣﺮدم‪ .‬ﻣﺄﺧﻮذ از ﺷﻜﻞ ﭘﻬﻠﻮي ‪) ramik‬رﻣﻪ اي‪ ،‬ﻣﺮدﻣﻲ(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٨٥‬‬
‫ﭘﺲ از آرﺗﺎﺷﺲ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش آرﺗـﺎوازد ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﻛﻠﻴـﻪ ﺑـﺮادراﻧﺶ را از آﻳـﺮارات‪ 981‬ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ آﻏﻴﻮﻳﺖ‪ 982‬و آرﺑﺮاﻧﻲ‪ 983‬راﻧﺪ ﺗﺎ در آﻳﺮارات ﻳﻌﻨﻲ در اراﺿﻲ ﭘﺎدﺷﺎه زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻜﻨﻨﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻴـﺮان‬
‫را ﺑﻌﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﮕﻪ ﻣﻲ دارد زﻳﺮا ﺧﻮد ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬او ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ ﭼﻨﺪ روزي ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻜﺒﺎر ﺑﺮاي ﺷﻜﺎر ﺧﻮك وﺣﺸﻲ و ﮔﻮرﺧﺮ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻫﺎي ﮔﻴﻨﺎ‪ 984‬از ﭘﻞ ﺷﻬﺮ آرﺗﺎﺷـﺎد‬
‫ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺎه در اﺛﺮ ﺧﻴﺎﻟﻲ واﻫﻲ ﭘﺮﻳﺸﺎن و دﻳﻮاﻧﻪ ﺷﺪه از اﺳﺐ ﺑﻪ زﻳـﺮ و درون ﭼـﺎﻫﻲ ژرف ﻣـﻲ‬
‫اﻓﺘﺪ و در آن ﻏﺮق و ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﮔﺮدد}‪.{131‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره‪ ،‬آواز ﺧﻮاﻧﺎن ﮔﻮﻏﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺳﺮاﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ؛ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑـﻪ رﺳـﻢ‬
‫آﻳﻴﻦ ﺷﺮك ﻛﺸﺘﺎرﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ آرﺗـﺎوازد از اﻳـﻦ اﻣـﺮ آزرده ﺷـﺪه ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺪرش ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬
‫»وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﻮ رﻓﺘﻲ‬
‫و ﺗﻤﺎم ﻛﺸﻮر را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدي‬
‫ﻣﻦ روي اﻳﻦ ﺧﺮاﺑﻪ ﻫﺎ‬
‫ﺑﺮ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﻨﻢ‪.«.‬‬

‫آرﺗﺎﺷﺲ از اﻳﻦ رو وي را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮده ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬

‫»ﮔﺮ ﺳﻮار ﺑﺮ اﺳﺐ ﺑﻪ ﺷﻜﺎر روي‬

‫ﺑﻪ ﻛﻮه آزاد‬
‫ﻳﻼن ﺗﺮا ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺒﺮﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ آزاد‪ ،‬ﺑﺴﻮي ﻣﺎﺳﻴﺲ‬
‫آﻧﺠﺎ ﺑﻤﺎﻧﻲ و ﻧﻮر ﻧﺒﻴﻨﻲ«‪.‬‬

‫‪ ayrarat’ - 981‬اﺳﺘﺎن ﻣﺮﻛﺰي در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ‪ 40105‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪ .‬در زﻣﺎن اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺎن ﺑﻪ دﺷﺖ آرارات و ﻧﻮاﺣﻲ اﻃﺮاف اﺗﻼق ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ aghiovit’ - 982‬ﻳﻜﻲ از ﻧﻮاﺣﻲ اﺳﺘﺎن ﺗﻮروﺑﺮان ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ‪ 1575‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﺷـﻤﺎﻟﻲ درﻳﺎﭼـﻪ‬
‫وان را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ a’rberani - 983‬ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻫﻔﺘﻢ واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ‪ 1025‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ در ﺳﻮاﺣﻞ ﺷـﻤﺎل ﺷـﺮﻗﻲ‬
‫درﻳﺎﭼﻪ وان‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪gina - 984‬‬

‫‪١٨٦‬‬
‫ﭘﻴﺮان‪ 985‬در ﺑﺎره او رواﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ زﻧﺠﻴﺮﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ درون ﻏﺎري ﻣﺤﺒﻮس اﺳﺖ و دو ﺳـﮓ‬
‫ﻫﻤﻮاره زﻧﺠﻴﺮﻫﺎي او را ﺑﺪﻧﺪان ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ و او ﺗﻼش در رﻫﺎﻳﻲ و ﭘﺎﻳﺎن دادن ﺑـﻪ ﺟﻬـﺎن دارد وﻟـﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ از ﺻﺪاي ﭘﺘﻚ آﻫﻨﮕﺮان ﺑﻨﺪﻫﺎ ﻣﺤﻜﻢ ﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟـﺬا ﺗـﺎ ﻛﻨـﻮن ﻧﻴـﺰ ﺑـﺴﻴﺎري از آﻫﻨﮕـﺮان در‬
‫ﭘﻴﺮوي از اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ روزﻫﺎي ﻳﻜﺸﻨﺒﻪ ﺳﻪ ﻳﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﺮﺗﺒﻪ )ﭘﺘﻚ را( ﺑﻪ ﺳﻨﺪان ﻣﻲ ﻛﻮﺑﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ رواﻳﺖ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺠﻴﺮﻫﺎي آرﺗﺎوازد ﻣﺤﻜﻢ ﺗﺮ ﺷﻮﻧﺪ ‪ .‬وﻟﻲ واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ ﭼﻨﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺎﻻ ﻳﺎد ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺗﻮﻟﺪ او واﻗﻌﻪ اي روي داده اﺳﺖ و ﮔﻤﺎن ﻣـﻲ رود ﻛـﻪ زﻧـﺎﻧﻲ از‬
‫اﺻـﻞ آژداﻫــﺎك او را ﺟـﺎدو ﻛــﺮده اﻧـﺪ‪ .‬از اﻳــﻦ رو آرﺗﺎﺷـﺲ ﻧﻴــﺰ آﻧـﺎن را ﺑــﺴﻴﺎر ﺷـﻜﻨﺠﻪ داده ﻫﻤــﺎن‬
‫آوازﺧﻮاﻧﺎن در اﻳﻦ ﺑﺎره در اﻓﺴﺎﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫»اژدﻫﺎﻧﮋادان آرﺗﺎوازد ﻛﻮدك را رﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬

‫و ﺑﺠﺎﻳﺶ دﻳﻮي ﻧﻬﺎدﻧﺪ«‪.‬‬

‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ ﻣﻦ واﻗﻌﻲ ﺗﺮ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ او از ﻫﻤﺎن ﻟﺤﻈﻪ ﺗﻮﻟﺪ دﻳﻮاﻧﻪ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻴﻤـﺎري در‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮادش ﺗﻴﺮان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ را ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫‪62‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺗﻴﺮان اﺳﺖ‬

‫ﺗﻴﺮان ﭘﺴﺮ آرﺗﺎﺷﺲ در ﺳﺎل ﺳﻮم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﻴﺮوز اول ﭘﺎرﺳـﻲ‪ 986‬ﺑـﺮ ارﻣﻨﻴـﺎن ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣـﻲ ﮔـﺮدد و‬
‫ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ از او ﻧﻘﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ او وﻓﺎداراﻧـﻪ از روﻣﻴـﺎن‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮد و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ در آراﻣﺶ زﻳﺴﺖ و ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻜﺎر و ﺗﻔﺮﻳﺢ ﮔﺮدﻳﺪ و دو اﺳﺐ داﺷـﺖ‪،‬‬
‫از ﭘﻴﮕﺎﺳﻮس‪ 987‬ﺳﺒﻜﺒﺎﻟﺘﺮ و ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻨﺪﭘﺎ‪ ،‬ﺑﻄﻮري ﻛﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻲ رﻓﺖ آﻧﻬﺎ ﻧﻪ از روي زﻣـﻴﻦ ﺣﺮﻛـﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ از ﻫﻮا ﭘﺮواز ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺰاده داﺗﺎﻛﻪ‪ 988‬ﺷﺨـﺼﻲ از ﺧﺎﻧـﺪان ﺑﺰﻧﻮﻧﻴـﺎن ﻛـﻪ ﻣـﺪﻋﻲ ﺑـﻮد‬
‫ﺛﺮوﺗﻲ ﺑﻴﺶ از ﭘﺎدﺷﺎه دارد ﺧﻮاﻫﺶ ﻛﺮد ﺑﺮ اﻳﻦ )اﺳﺒﺎن( ﺳﻮار ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻗﺪﻳﻤﻲ او از ﻧﺴﻞ اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ﻛﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ ﻣﻲ زﻳـﺴﺘﻨﺪ ﻧـﺰد او آﻣـﺪه و ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ‪)» :‬زﻣﻴﻦ ﻫﺎي( ﻣﻮروﺛﻲ ﻣﺎ را ﮔﺴﺘﺮش ﺑﺪه‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺎ ﻛﺜﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪ )اراﺿﻲ ﻣﻮﺟﻮد( ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺗﻨـﮓ‬

‫‪ - 985‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ p’ar’av‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ زﻧﺎن ﻳﺎ ﻣﺮدان ﭘﻴﺮ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 986‬اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ در ﺟﺎﻳﻲ )ﻛﺘﺎب ‪ 2‬ﻓﺼﻞ ‪ (64‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوز ﻳﻚ ﻋﻨﻮان‬
‫و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺘﺢ و ﻛﺎﻣﻴﺎﺑﻲ اﺳﺖ‪.‬ﺷﺎدروان آﻛﺎدﻣﻴﺴﻴﻦ ﮔﺎﮔﻴﻚ ﺳﺎرﮔﺴﻴﺎن ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ اﺣﺘﻤﺎل دارد اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻟﻘـﺐ‬
‫ﺗﻤﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ (Pegasus) Pigasos - 987‬اﺳﺐ ﺑﺎﻟﺪاري ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻠﺮوﻓﻮن ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪dat’ake - 988‬‬

‫‪١٨٧‬‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬وﻟﻲ ﺗﻴﺮان ﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻜﺮد و ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﻣﻘﺮر داﺷﺖ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ )زﻣﻴﻦ( ﺟﺪﻳﺪي ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺪﻫﻨﺪ و آﻧﭽﻪ‬
‫ﻛﻪ دارﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺴﺎوي ﻣﻴﺎﻧﺸﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻘﺴﻴﻢ زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻌﻠﻮم ﺷـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ارث ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ ﻛﻢ اﺳﺖ و ﻟﺬا ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن رﻫﺴﭙﺎر ﻧﻮاﺣﻲ آﻏﻴﻮﻳﺖ و آرﺑﺮاﻧﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن او ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻨﺎم ﻳﺮاﺧﻨﺎوو‪ 989‬از ﺧﺎﻧﻮاده آﻧﺪزواﺗﺴﻲ‪ 990‬در ﻫـﺮ اﻣـﺮي رﺷـﻴﺪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ؛ او آﺧﺮﻳﻦ زن آرﺗﺎوازد را ﻛﻪ ﺑﺪﺳﺘﻮر او از ﻳﻮﻧﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ وﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و از‬
‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ آرﺗﺎوازد ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﺧﺎﻧـﺪان آرﺗـﺎوازد را ﺑـﺮاي ﻳﺮاﺧﻨـﺎوو ﮔـﺬارد‪ .‬ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪ او ﻣﺮدي ﻣﻤﺘﺎز ﺑﻮد و در ﻫـﺮ اﻣـﺮي ﻓـﺮوﺗﻦ و در اﻣﻴـﺎل ﺟـﺴﻤﺎﻧﻲ ﻧﻴـﺰ ﭘﺮﻫﻴﺰﮔـﺎر‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎه او را‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ اورﻧﮓ دوم را ﻛﻪ در ﺗﺼﺮف آرﺗﺎوازد ﺑﻮد ﺑﻪ او ﻣـﻲ ﺑﺨـﺸﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﻲ ﺳـﭙﺎه‬
‫ﺷﺮﻗﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد و ﻳﻚ ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻨﺎم درواﺳﭗ‪ 991‬را در ﻧﺰد او ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد‪،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺻﻤﻴﻤﻲ‬
‫ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي واﺳﭙﻮراﻛﺎن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺳﺒﺒﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﭘﺎدﺷــﺎه آﺑﺎدي ﺗﺎﺗﻴﻮﻧﻚ ‪ 992‬را ﺑـﺎ اراﺿـﻲ‬
‫اش و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻏﻲ را ﺑﻪ او داده ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﻮﻳﺒﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﻛﻪ از درﻳﺎي ﮔﺎﻳﻼﺗﻮ}‪ {132‬ﻣﻨـﺸﻌﺐ ﻣـﻲ ﺷـﺪ از‬
‫‪993‬‬
‫درون آن ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧـﻮاﺣﻲ ﻳﻜﻐﻴـﺎﺗﺲ رﻓـﺖ و درﺑـﺎرش را در آﺑـﺎدي ﭼـﺮﻣﺲ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬او ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﺳﺎل در آراﻣﺶ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد و در ﺳﻔﺮ زﻳﺮ ﺑﻬﻤﻦ ﻣﺎﻧﺪه ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫در ﺑﺎره ﺗﻴﺮداد ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ و ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻛﻬﻦ ﻗﻮم او‬

‫ﺷﺨﺼﻲ ﺗﻴﺮداد ﻧﺎم از ﻧﺴﻞ ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ و ﻓﺮزﻧﺪ ﺳـﻤﺒﺎﺗﻮﻫﻲ‪ 994‬دﺧﺘـﺮ ﺳـﻤﺒﺎت دﻻور‪ ،‬ﻣـﺮدي دﻟﻴـﺮ و‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑـﺎ ﻗـﺎﻣﺘﻲ ﻛﻮﺗـﺎه و ﻇـﺎﻫﺮي زﺷـﺖ ﺑـﻮد‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﺗﻴـﺮان او را ﺑـﻪ داﻣـﺎدي ﮔﺮﻓـﺖ و دﺧﺘـﺮش‬
‫ﻳﺮاﻧﻴﺎك‪ 995‬را ﺑﻪ ازدواج او در آورد‪ .‬زن ﺷـﻮﻫﺮش ﺗﻴـﺮداد را دوﺳـﺖ ﻧﻤـﻲ داﺷـﺖ و او را ﻣـﻮرد ﺑـﻲ‬
‫اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ داد و ﻫﻤﻮاره ﺧﻢ ﺑﻪ اﺑﺮو داﺷﺖ و ﺑﻪ آه و اﻓﺴﻮس ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﺪ ﻛﻪ زﻧﻲ ﺑـﻪ زﻳﺒـﺎﻳﻲ و‬

‫‪ yerakhnavu - 989‬ﻣﻨﺸﺎء آن ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 990‬ﺧﺎﻧﻮاده اﺷﺮاﻓﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻃﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪ آﻧﺪزواﺗﺴﻴﻚ در اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن ﺑﻮد‪ .‬آﻧـﺎن داري ﺳـﭙﺎه ‪ 500‬ﺳـﻮاره‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ de’rvasp’ - 991‬در ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺼﻮرت ’‪ duruvaspa‬ﻛﻪ از دو ﺑﺨﺶ ‪) duruva‬ﺗﻨﺪ رﺳﺖ( و ’‪ aspa‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺐ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﺳﺒﺎن را ﺗﻨﺪرﺳـﺖ ﻧﮕـﺎه ﻣـﻲ دارد‪ .‬ﻧﻴـﺰ ﻣﻘﺎﻳـﺴﻪ ﺷـﻮد ﺑـﺎ ’‪dhruvasva‬‬
‫ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ )ﻧﺎم ﺷﺎﻫﺰاده اي ﺑﻮد( و ’‪ drvaspa‬زﻧﺪ )ﻧﺎم اﻳﺰدي(‪ .‬درواﺳﭗ از دوﺳﺘﺎن ﺗﻴﺮان ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ t’at’yonk - 992‬اﻛﻨﻮن دﻳﺎدﻳﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و در ﻣﻴﺎن ﻛﻮه آرارات و درﻳﺎﭼﻪ وان واﻗﻊ اﺳـﺖ‪) .‬ﻃﺒـﻖ اﻃﻠـﺲ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎ(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪chrmes- 993‬‬
‫‪se’mbat’uhi - 994‬‬
‫‪yeranyak’ - 995‬‬

‫‪١٨٨‬‬
‫ﻧﺠﺎﺑﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﺑﺎ ﻣﺮدي زﺷﺖ ﺳـﻴﻤﺎ و از اﺻـﻞ و ﻧـﮋاد ﻓﺮودﺳـﺖ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ رو‬
‫ﺗﻴﺮداد روزي ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪه او را ﺷﺪﻳﺪا” ﻛﺘﻚ ﻣﻲ زﻧﺪ و ﻣﻮﻫﺎي زرﻳﻨﺶ را ﻣﻲ ﺑﺮد و ﻃﺮه ﮔﻴـﺴﻮﻳﺶ‬
‫را ﻛﻨﺪه دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫﺪ او را ﻛﺸﺎن ﻛﺸﺎن از اﺗﺎق ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎﻧﺪازﻧـﺪ‪ .‬ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ ﺳـﺮ ﺑـﻪ ﺷـﻮرش زده ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻣﺎد ﻣﻲ رود ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﺗﻴﺮان در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ ﻟـﺬا‬
‫در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪996‬‬
‫ﻳﻚ روز ﺑﺎﻛﻮر ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ او را ﺑﻪ ﺷﺎم دﻋﻮت ﻛﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺨﻮاري ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫ﺗﻴﺮداد زﻧﻲ را دﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎ ﺑﻮد و ﺑﺎ دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﻲ ﻧﻮاﺧﺖ و ﻧﺎزﻳﻨﻴﻚ‪ 997‬ﻧﺎم داﺷـﺖ‪ .‬ﺗﻴـﺮداد دل ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺸﻖ او ﺑﺴﺖ و ﺑﻪ ﺑﺎﻛﻮر ﮔﻔﺖ‪» :‬اﻳﻦ ﻛﻨﻴﺰك )ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ( را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه«‪ .‬او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻤﻲ دﻫـﻢ‬
‫زﻳﺮا ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻴﺮداد اﻳـﻦ زن را ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﺧـﻮﻳﺶ ﻛـﺸﻴﺪ و در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺣـﻀﺎر او را‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺟﻮاﻧﻲ ﻋﺎﺷﻖ و ﺑﻲ ﭘﺮوا ﻧﻮازش ﻣﻲ ﻛﺮد و ﻣﻲ ﺑﻮﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎﻛﻮر از روي ﺣﺴﺎدت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﺗـﺎ زن‬
‫را از دﺳﺖ او ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻴﺮداد ﺑﻪ ﭘﺎ ﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻠﺪان را ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻼح ﺑﻜﺎر ﺑﺮد و ﺣﻀﺎر را ﻧﻴﺰ از ﮔﺮد‬
‫ﺳﻔﺮه دور ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ اودﻳﺴﺌﻮس‪ 998‬ﺟﺪﻳﺪي ﻇﻬﻮر ﻛـﺮده ﺑـﻮد و ﻋـﺸﺎق ﭘﻨﻠـﻪ ﭘـﻪ‪ 999‬را ﻧـﺎﺑﻮد ﻣـﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و ﻳﺎ در ﻋﺮوﺳﻲ ﭘﺮﻳﺘـﻮس‪ 1000‬ﺟﻨﮕـﻲ ﻣﻴــــــﺎن ﻗﻨﻄـﻮرس‪ 1001‬و ﻻﭘﻴـﺖ ﻫـﺎ‪ 1002‬رخ داد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻫﺶ رﺳﻴﺪه ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﻮرا ﺑﺮ اﺳﺐ ﻫﻤﺮاه ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ ﺑﻪ اﺳﭙﺮ‪ 1003‬رﻓﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ رواﻳـﺖ‬
‫در ﻣﻮرد دﻻوري اﻳﻦ ﻣﺮد ﺷﻬﻮﺗﺮان ﻛﺎري ﺑﻴﻬﻮده و اﺿﺎﻓﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺪان ﻛﻪ ﻣﺮدان ﻗﻮم ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﺎ ارﺗﺪاد از آﻳﻴﻦ ﭘﺪرﺷﺎن در آﻏﺎز ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﭼـﻮن ﺑﻴـﻮرات‪،‬‬
‫ﺗﻴﺮداد}‪ {133‬و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﻲ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﭘﻴـﺸﻴﻦ ﺧـﻮﻳﺶ ﻫﻤﭽـﻮن ﺑﺎﮔﺎدﻳـﺎ‪ ،1004‬ﺗﻮﺑﻴـﺎ‪،1005‬‬

‫‪ bak’ur - 996‬ﻳﺎ ﭘﺎﻛﺮ)در ﭘﺎرﺳﻲ ‪ bag-pur‬ﻛﻪ ‪ =bag‬ﺧﺪا و ‪ =pur‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻌﺎدل اﷲ وردي‪ ،‬ﺧﺪاداده‪ ،‬ﺧﺪازاد( اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎم در ﺗﺎزي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻓﻐﻔﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﭼﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪nazinik’ - 997‬‬
‫‪ vodisevs - 998‬ﻣﻨﻈﻮر ‪ Odyssee‬ادﻳﺴﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺣﻤﺎﺳﻲ اﺛﺮ ﻫﻮﻣﺮ ﺣﻤﺎﺳﻪ ﺳﺮاي ﻧﺎﻣﻲ ﻳﻮﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻤﺎﺳﻪ در‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺎزﮔﺸﺖ اوﻟﻴﺲ ‪ Olysse‬ﻳﻜﻲ از ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﻧﺎﻣﺪار ﻳﻮﻧﺎن و ﺳﻔﺮﻫﺎي او ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺗﺮوا اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 999‬ﭘﻨﻠﻮﭘﻪ ﻳﺎ ﭘﻨﻠﻮپ ‪ ،Penelope‬ﻫﻤﺴﺮ اوﻟﻴﺲ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﺣﻤﺎﺳﻲ ادﻳﺴﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﺪت ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل از ﺷـﻮﻫﺮش‬
‫دور ﺑﻮد و در اﻳﻦ ﻣﺪت ﺧﻮاﺳﺘﮕﺎران ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﻧﺰد او آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺎﻟﻢ روﺣﻲ وي ﺷﺪﻧﺪ ﺗـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ اوﻟـﻴﺲ ﺑـﺎز‬
‫ﮔﺸﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ perit’os - 1000‬از ﻣﺮدم ﺗﺴﺎﻟﻲ ﭘﺴﺮ زﺋﻮس و دﻳﺎ و ﭘﺎدﺷﺎه ﻻﭘﻴﺖ ﻫﺎ‪ .‬او آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑـﺎ ﻫﻴﭙـﻮدام ازدواج ﻛـﺮد ﺗـﺰه‬
‫)‪ (The’se’e‬از دﻻوران آﺧﺎﺋﻲ و ﻛﻨﺘﺎورﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﺸﻦ ﻋﺮوﺳﻲ ﺧﻮد دﻋﻮت ﻛﺮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1001‬ﻳﺎ ﻛﻨﺘﻮرﻫﺎ‪ ،‬واژه ارﻣﻨﻲ ’‪ hushap’arik‬ﻳﺎ ’‪ hushk’ap’arik‬ﻣﻮﺟﻮدات اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻛﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ اﻋﺘﻘـﺎدات‬
‫ﻛﻬﻦ در ﺧﺮاﺑﻪ ﻫﺎ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1002‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ ghap’ita‬ﻣﺮدﻣﻲ اﺳﺎﻃﻴﺮي از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺴﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﭘﺮورش اﺳﺐ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sp’er - 1003‬وﻻﻳﺘﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻋﻠﻴﺎ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ bagadia - 1004‬ﻧﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از دوران ﻇﻬﻮر ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ و ﺑﻌﺪا” ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺎﮔﺎرات‬
‫ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٨٩‬‬
‫ﺳﻨﻜﻴﺎ‪ ،1006‬آﺳﻮد‪ ،1007‬ﺳﺎﭘﺎﺗﻴﺎ‪ ،1008‬وازارﻳﺎ‪ ،1009‬ﻳﻨﺎﻧﻮس‪ 1010‬ﻣﺤﺮوم ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬و ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻤـﺎن ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ‬
‫ﻛﻪ از ﻧﺎﻣﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﮔﺮات ﻫﻤﺎن ﺑﺎﮔﺎدﻳﺎ‪ ،‬آﺳﻮد ﻫﻤﺎن آﺷﻮت اﺳﺖ‬
‫و ﻧﻴﺰ وازارﻳﺎ ﺑﻪ واراز و ﺷﺎﻣﺒﺎت ﺑﻪ ﺳﻤﺒﺎت )ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ(‪.‬‬
‫‪64‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻴﮕﺮان آﺧﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد و ﭼﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺗﻴﺮان ﺑﺮادرش ﺗﻴﮕﺮان آﺧﺮ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﻴﺮوز ﭘﺎرﺳـﻲ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﻴﺪ‪ .‬او ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﻲ داﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻬﺎل و دو ﺳﺎل‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎر دﻻوراﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد ﻛﻪ‬
‫ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻳﻚ دﺧﺘـﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ در زﻣـﺎﻧﻲ ﻣﺤﺒـﻮس ﮔﺮدﻳـﺪ ﻛـﻪ ﺗﻴﺘـﻮس‬
‫دوم}‪ {134‬ﭘﺎدﺷﺎه روﻣﻴﺎن ﻛﻪ آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس اﮔﻮﺳﺘﻮس ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪ ،‬درﮔﺬﺷﺖ و ﭘﻴﺮوز ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳـﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ روﻣﻴﺎن ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ و از اﻳﻦ رو ﻟﻘﺐ ﭘﻴﺮوز ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻓﺎﺗﺢ اﺳﺖ زﻳـﺮا او در اﺑﺘـﺪا ﺑـﻪ‬
‫زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ واﻏﮕﺴﻮس‪ 1011‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﻲ او را ﭼﻪ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻳـﻦ را ﻧﻤـﻲ‬
‫داﻧﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوز از ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻮرﻳﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن را ﻣﻮرد ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻗﺮار ﻣﻲ داد ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫او ﺗﻴﺮان ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‪ 1012‬ﺗﺎﺧﺖ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻳﻚ دﺧﺘﺮ ﻛﻪ در آن ﻧﻮاﺣﻲ ﺣﻜﻤﺮان ﺑﻮد و‬
‫در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻗﻴﺼﺮ ﻟﻮﺳﻴﺎﻧﻮس}‪ {135‬ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ در آﺗﻦ ﺑﻨﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ‪ .‬او ﭘﺲ از ﻣـﺮگ‬
‫ﭘﻴﺮوز ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔـﺮان ﺑـﻪ آﺳـﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ آﻣـﺪه ارﻣﻨـﺴﺘﺎن را ﻓـﺘﺢ ﻛـﺮد و ﺗﻴﮕـﺮان را آزاد ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬او‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪش دوﺷﻴﺰه روﭘﻲ‪ 1013‬را ﺑﻪ ازدواج ﺗﻴﮕﺮان در آورد و )ﺗﻴﮕﺮان( در ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن او‬
‫را از ﻧﺰدش رﻫﺎ ﻛﺮد اﻣﺎ ﭼﻬﺎر ﻧﻮﺟﻮان ﻣﻮﻟﻮد از او را اﺻﻠﻴﺖ اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﺧﺎراري ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﻣﺎدرﺷﺎن روﭘﻲ‪،‬‬
‫آﻧﺎن را روﭘﺴﻴﺎن‪ 1014‬ﻧﺎﻣﻴﺪ ﺗﺎ اﺷـﻜﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻧـﺸﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ آﻧـﺎﻧﺮا ﭘﻴـﺸﻮاي اﺷـﺮاﻓﻴﺖ ﻧﺎﺧـﺎراري‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫‪ t’ubia - 1005‬ﻧﺎﻣﻲ اﺳﺖ آﺳﻮري ﭘﻴﺶ از دوران ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ senekia - 1006‬ﻧﺎﻣﻲ ﭘﻴﺶ از دوران ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ asud - 1007‬ﻧﺎﻣﻲ ﻛﻬﻦ وﻳﮋه ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ آﺷﻮت ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sapat’ia - 1008‬ﻧﺎﻣﻲ ﻳﻬﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ وﻳﮋه ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ vazaria - 1009‬ﻧﺎﻣﻲ ﭘﻴﺶ از ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ واراز ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ yenanos - 1010‬ﻧﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪vaghegesos - 1011‬‬
‫‪ - 1012‬ﻳﺎ ‪ mijerk’rayk‬آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ و ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪r’opi - 1013‬‬
‫‪ ropsian - 1014‬ﻳﺎ ‪ rapsian‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﺧﺎرار ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎه ‪ 50‬در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮرﻧﻲ و در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك در‬
‫ﻣﻘﺎم ‪ 32‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﺧﺎرار ﺗﻌﺪاد ﻳﻜﺼﺪ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻣﻨﻈﻮر ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٩٠‬‬
‫اﻣﺎ اﻳﻦ ﺗﻴﮕﺮان ﻣﺮداﻧﻲ از ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎي ﻛﻬﺘﺮ اﺷﺮاﻓﻴﺎن ﻧﺎﺧﺎراري را ﻛﻪ از ﺣﻴﺚ ﺳﻮراه ﻧﻈﺎم ﺑـﻲ ﻧـﺎم‬
‫و ﻧﺸﺎن وﻟﻲ ﺷﺨﺼﺎ” ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻧﺎﻣﺪار ﺑﻮدﻧﺪ ﭼﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺰد ﻣﺎ و ﭼﻪ در ﻛﺮﭼﻚ‪ 1015‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت او ﺑﺮﺧﻲ از ﻛﺮﭼﻚ و ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻴﺰ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺎ‪ 1016‬ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺨﻨﻢ ﺑﻪ اﻗﻮام ﻛﻬﻦ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺑﺎ وﭼﻦ}‪ {136‬از اﻧﺴﺎب ﻫﺎﻳﻚ و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻣﻬﺎﺟﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ اﺳﻢ ﺑـﻪ اﺳـﻢ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﺑـﺮ ﻣـﺎ روﺷـﻦ ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ و ﺗـﺎ ﺣـﺪي ﻫـﻢ ﺑـﺮاي ﭘﺮﻫﻴـﺰ از‬
‫دﺷﻮاري ﻛﺎر زﻳﺎد و دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ و ﺑﺮرﺳـﻲ ﺟـﺎﻣﻌﻲ ﻧﻴـﺎز‬
‫ﺧﻮاﻫﺪﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻫﻢ ﻣﺎ در ﻣﻮرد اﻗﻮام ﻧﺎﺧﺎراري ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه در زﻣﺎن ﺗﻴﺮﮔـﺎن آﺧـﺮ ﭼﻴـﺰي ﻧﻤـﻲ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻴﻢ وﻟﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮ ﺑﺪﻓﻌﺎت اﻟﺘﻤﺎس ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻓﻘﻂ آﻧﺎﻧﺮا ﻛﻪ ﺑﻌﺪا” ﻣـﺴﺘﻘﺮ ﺷـﺪه اﻧـﺪ و ﻣـﺎ اﻃﻼﻋـﺎت‬
‫ﻣﻮﺛﻘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ذﻛﺮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬زﻳﺮا ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻘﺪور ﺑﻮد ﻣﺎ از ﺳﺨﻨﺎن اﺿﺎﻓﻲ و ﭘﻴﭽﻴـﺪه و ﻫـﺮ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻤﺎن و ﻛﺎر ﻏﻴﺮﻣﻮﺛﻖ ﭘﺮﻫﻴﺰ ﻛﺮدﻳﻢ و )ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از( دﻳﮕﺮان ﻳﺎ ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮد ﺗﺎ ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﺗﻮان داﺷﺘﻴﻢ ﺗﻨﻬﺎ از ﺻﺪاﻗﺖ و ﺻﺤﺖ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﻛﺮده وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻣﺘﻮﺟـﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮم ﭼﻴﺰي ﻧﺎﺑﺠﺎ و از ﻧﻈﺮ درﺳﺘﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ رﺷﺘﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد را ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻢ و اﻛﻨـﻮن ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن دﻓﻌﺎت ﺑﺴﻴﺎر از ﺗﻮ اﻟﺘﻤﺎس ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻣﺎ را ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ زاﺋﺪ ﻣﻜﻦ‪ ،‬ﭼﻪ )ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ( ﻧﻘﻞ ﻫﺎ در رواﻳﺎت اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺰرگ و ﻣﻮﺛﻖ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺛﺮي ﺑﻲ ﻓﺎﻳﺪه و ﭘﻮچ ﺑﺪل ﮔﺮدد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺴﺎوي‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺗﻮ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﺨﺎﻃﺮاﺗﻲ دارد‪.‬‬

‫‪65‬‬

‫‪ k’ortchek - 1015‬ﻳﺎ ‪ k’ortchayk‬ﻳﺎ ‪ ،k’ort’itchayk‬اﺳﺘﺎن ﺷﺸﻢ از ارﻣﺴﻨﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن )ﺣﺪود ‪ 14700‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ‬

‫ﻣﺮﺑﻊ( واﻗﻊ در ﻣﻴﺎن رودﻫﺎي ﺧﺎﺑﻮر ﺷﺮﻗﻲ و زاب ﺑﺰرگ از ﺷﺮق ﺗﺎ رﺷﺘﻪ ﻛﻮﻫﻬﺎي زاﻛﺮس و از ﻏﺮب ﺗﺎ رود دﺟﻠﻪ‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﻳﺎزده وﻻﻳﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﻗﺘﻞ ﻋـﺎم ارﻣﻨﻴـﺎن و آﺳـﻮرﻳﺎن در ﺳـﺎل ‪ 1915‬ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺮدان در اﻳﻦ اﺳﺘﺎن ﻣﺴﻜﻮن و ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1016‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زادﮔﺎه ﺧﻮد او اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪.‬‬

‫‪١٩١‬‬
 ‫در ﺑﺎره ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ واﻏﺎرش‪ ،‬ﺑﻨﺎي آﺑﺎدي ﺑﺎﺳﻦ‪1017‬ﻣﺤﺼﻮر ﻛﺮدن‬
‫ﺷﻬﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺎ ﺑﺮج و ﺑﺎرو‪ ،‬ﺟﻨﮓ او درﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺎزﻳﺮﻫﺎ‪ 1018‬و ﻣﺮگ وي‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺗﻴﮕﺮان ﭘﺴﺮش واﻏﺎرش در ﺳﺎل ﺳﻲ و دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ واﻏﺎرش ﭘﺎدﺷـﺎه ﻫﻤﻨـﺎم ﭘﺎرﺳـﻲ‪،‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬او در ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳـﺎﺧﺘﻦ آﺑـﺎدي ﻣـﻲ ﭘـﺮدازد ﻛـﻪ ﻣـﺎدرش ﻫﻨﮕـﺎم ﺑﺎزﮔـﺸﺖ از ﻳـﺸﻼق‬
‫آﻳﺮارات ﻧﺎﮔﺎه ﺑـﻪ درد زاﻳﻤـﺎن ﮔﺮﻓﺘـﺎر ﺷـﺪه او را در ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﺑﺎﺳـﻦ در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﻣﺤـﻞ ﭘﻴﻮﻧـﺪ رودﻫـﺎي‬
‫ﻣﻮرﺗﺲ‪ 1019‬و ارس ﺑﺮ ﺳﺮ راه زاﺋﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬او اﻳﻦ آﺑﺎدي را اﺣـﺪاث و ﺑﻨـﺎم ﺧـﻮد واﻏﺎرﺷـﺎوان‪ 1020‬ﻧـﺎم‬
‫ﻧﻬﺎد‪ .‬او آﺑﺎدي ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ واردﮔﺲ‪ 1021‬را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﺮج و ﺑﺎرو ﻣﺠﻬﺰ ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﺣﻞ رود ﻛﺎﺳﺎخ واﻗـﻊ‬
‫ﺑﻮد و در ﺑﺎره آن ﻧﻴﺰ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬

‫واردﮔﺲ ﻛﻮدك ﻛﻮﭼﻴﺪ و رﻓﺖ‬

‫‪1023‬‬
‫از وﻻﻳﺖ ﺗﻮه‪ ،1022‬ﻧﺰد رود ﻛﺎﺳﺎخ‬
‫‪1024‬‬
‫آﻣﺪ و ﻧﺸﺴﺖ در ﺗﭙﻪ ﺷﺮش‬
‫و ﺷﻬﺮ آرﺗﻤﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺰد رود ﻛﺎﺳﺎخ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮ در ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﺮواﻧﺪ ﺣﻠﻘﻪ زدﻧﺪ«}‪{137‬‬

‫اﻳﻦ ﺟﺎ ﺳﺨﻦ در ﺑﺎره ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬ﻛﻮﺗﺎه‪ -‬زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ‪ 1025‬در ﻧﺴﻞ ﻫﺎﻳﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺮش را واردﮔـﺲ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي ﮔﺮﻓﺖ و اﻳﻦ آﺑﺎدي را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‪ ،‬ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻴﮕـﺮان ﻣﻴـﺎﻧﻲ اﺷـﻜﺎﻧﻲ ﻧﻴﻤـﻲ از اﺳـﻴﺮان ﻳﻬـﻮد را‬

‫‪ basen - 1017‬وﻻﻳﺘﻲ در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات از ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ .‬ﻧﺎم آن ﺑﺎ ﻗﻮم ﭘﺎﺳﻴﺎن و ﻳﺎ ﺑﺎﺳﻴﺎن ﻣـﺮﺗﺒﻂ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﮔﺰﻧﻔﻮن از آﻧﺎن ﻳﺎد ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﻻﻳﺖ در ﺣﻮاﻟﻲ ﺷﻌﺐ ﺷﻤﺎﻟﻲ رود ارس واﻗﻊ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ khazir - 1018‬ﻳﺎ ﻗﻮم ﺧﺰر‪ ،‬اﻳﻨﺎن ﻣﻠﺘﻲ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ اﻗﻮام ﺗﺮك زﺑﺎن ﺑﻮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻲ ﻫﻮن ﻫﺎ )ﺳﺪه ‪4‬م‪ (.‬ﺑﻪ‬
‫اروﭘﺎي ﺷﺮﻗﻲ رﺧﻨﻪ ﻛﺮدﻧﺪ وﺳﭙﺲ در ﺣﺎﺷﻴﻪ درﻳﺎي ﺧﺰر و ﺷﻤﺎل ﻛﻮه ﻫﺎي ﻗﻔﻘﺎز ﺳﻜﻮﻧﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 626‬و‬
‫‪ 627‬ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻴﺰاﻧﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺮان ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ و در ﺳﺎل ‪ 630‬ﺑﻪ ﺟﻨﻮب ﺳﺮازﻳﺮ ﺷـﺪه ﺷـﻬﺮ ﺗﻔﻠـﻴﺲ را وﻳـﺮان‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ رﺧﻨﻪ ﻛﺮدﻧﺪ و در ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻛﺮده در ﻧﺰدﻳﻚ درﻳﺎﭼﻪ ﺳﻮان ﺳﭙﺎه اﻳـﺮان‬
‫را ﺷﻜﺴﺖ دادﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻌﻠﺖ ﺷﻮرش ﻫﺎي ﻗﻮﻣﻲ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺧﻮد ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺳـﺪه ﻧﻬـﻢ ﻟﺸﻜﺮﻛـﺸﻲ‬
‫آﻧﺎن ﻣﺘﻮﻗﻒ ﮔﺮدﻳﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪murts - 1019‬‬
‫‪vagharshavan - 1020‬‬
‫‪vardges - 1021‬‬
‫‪t’oh - 1022‬‬
‫‪ kasakh - 1023‬ﻳﻜﻲ از ﺷﻐﺐ رود ارس‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪shresh - 1024‬‬
‫‪ - 1025‬ﻛﻮﺗﺎه زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ واژه ﺳﺎﻛﺎواﻛﻴﺎﺗﺲ )‪ (sak’avak’iats‬ارﻣﻨﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٩٢‬‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﻳﻦ ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮك ﭘﺮروﻧـﻖ ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﻲ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺷـﺪ‪ .‬اﻛﻨـﻮن واﻏـﺎرش آن را‬
‫ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ ﺑﺮج و ﺑﺎرو و ﺳﻨﮕﺮﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻧﻤﻮد و واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد ﻧﺎم ﻧﻬﺎد ﻛﻪ ﺷﻬﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪) 1026‬ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮد‪.(.‬‬
‫او ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ ﺻﺮﻓﺎ” زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮده اﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻦ ﻣـﻲ ﮔـﻮﻳﻢ‬
‫ﻛﻪ او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺎداﻫﺎن ﺿﻌﻴﻒ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻧﻴﻚ ﺧﻮﻳﺶ زﻧـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا اﻧﺒـﻮه‬
‫ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ در زﻣﺎن او ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺰﻳﺮﻫﺎ و ﺑﺎﺳﻴﻠﻬﺎ}‪ {138‬ﺑـﻪ رﻫﺒـﺮي ﺷﺨـﺼﻲ وﻧﺎﺳـﭗ‪ -‬ﺳـﻮرﻫﺎﭘﻲ‪ 1027‬از‬
‫ﮔﺬرﮔﺎه ﭼﻮرا}‪ {139‬ﺧﺎرج ﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮي رود ﻛﻮر ﻣﻲ ﮔﺬرﻧﺪ‪ .‬واﻏﺎرش ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻋﻈـﻴﻢ و ﻣﺮداﻧـﻲ‬
‫دﻟﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آﻧﺎن ﻣﻲ رود و آﻧـﺎن را ﻧـﺎﺑﻮد ﺳـﺎﺧﺘﻪ اﺟـﺴﺎدﺷﺎن را ﺑـﻪ دﺷـﺖ ﻣـﻲ اﻧـﺪازد و در ﻣـﺴﻴﺮي‬
‫ﻃﻮﻻﻧﻲ آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻤﻮده از ﮔﺬرﮔﺎه ﭼﻮرا ﻋﺒﻮر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬دﺷﻤﻨﺎن اﻳﻨﺠﺎ را دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﻛـﺎرزار‬
‫ﺑﺪل ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ دﻻوران ارﻣﻦ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻓﺮار واداﺷﺘﻨﺪ ﻟﻴﻜﻦ واﻏـﺎرش ﺑﺪﺳـﺖ ﻛﻤـﺎﻧﮕﻴﺮان ﭘﺮﺗـﻮان‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪1029‬‬ ‫‪1028‬‬
‫در ﺳﺎل ﺳﻮم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎوان ﭘﺎرﺳﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺪﺳﺖ ﭘﺴﺮش ﺧﺴﺮو اﻓﺘـﺎد‪ .‬او ﺑـﻲ درﻧـﮓ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻦ را ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﭘﺪرش از ﻛﻮه ﺑﺰرگ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﺑـﺰور ﻧﻴـﺰه‬
‫و ﺷﻤﺸﻴﺮ اﻳﻦ ﻣﻠﻞ ﻣﻘﺘﺪر را ﺑﻴﺮون راﻧﺪه و ﻳﻜﺼﺪم ﻣﺮدان ﻧﺨﺒﻪ را ﺑﻪ ﮔﺮوﮔـﺎن ﮔﺮﻓـﺖ و ﺗﻨﺪﻳـﺴﻲ را ﺑـﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﺧﻮد را ﺑﻪ روﻣﻴﺎن ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ از ﻛﺠﺎ اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﺑﺎرداﺳﺎن}‪ {140‬ﻛﻪ اﻫﻞ ادﺳﺎ اﺳﺖ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ زﻳﺮا او در زﻣﺎن آﻧﺘﻮﻧﻴـﻮس‬
‫آﺧﺮ‪ 1030‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺑﻮد‪ .‬وي ﻧﺨﺴﺖ ﭘﻴﺮو ﻓﺮﻗﻪ واﻟﻨﺘﻴﺎﻧﻮس‪ 1031‬ﺑﻮد اﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ روﮔﺮدان ﺷـﺪه ﻛـﺬب آن‬
‫را ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺳﺎﺧﺖ ﻟﻴﻜﻦ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺎﻳﻞ ﻧﮕﺮدﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ از او ﺟﺪا ﮔﺸﺘﻪ ﻓﺮﻗﻪ اي ﻧﻮ ﺑﻨـﺎ ﻧﻬـﺎد‪ .‬اﻣـﺎ‬

‫‪ - 1026‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪.nor- kaghak‬‬

‫‪vnasep’-surhap’i - 1027‬‬
‫‪ art’avan - 1028‬ﻳﺎ اردوان‪ ،‬از ‪ artabanu‬ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﺮﺗﻮ دادﮔﺴﺘﺮي‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ khosrov - 1029‬ﻣﻄﺎﺑﻖ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ وي ﭘﺪر ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪antonios - 1030‬‬
‫‪ valentianos - 1031‬ﺷﺨﺼﻲ ﻳﻬﻮدي ﺳﺎﻛﻦ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻧﻴﻤﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺪه دوم در ﻣـﺼﺮ ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﮔﺮدﻳـﺪ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٩٣‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ را ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﻜﺮد‪ ،‬زﻳﺮا در ﺳﺨﻦ ﭘﺮ ﺗﻮان ﺑﻮد‪ ،‬او ﺣﺘﻲ راﺿﻲ ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺻـﺤﻴﻔﻪ اي ﺑـﻪ آﻧﺘﻮﻧﻴـﻮس‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﻣﺮﻗﻴﻮﻧﻲ‪ 1032‬و ﻋﻠﻴﻪ ﺗﻘﺪﻳﺮ و در ﺑﺎره ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺘﺎن ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪.‬‬
‫زﻳﺮا او ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ آﻣﺪ ﺗﺎ ﭘﻴﺮواﻧﻲ در ﻣﻴـﺎن ﻣـﺸﺮﻛﺎن وﺣـﺸﻲ ﺑﻴﺎﺑـﺪ اﻣـﺎ وﻗﺘـﻲ از او‬
‫اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دژ آﻧﻲ وارد ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ را ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻋﻤﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ ﺑـﻮد ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬او روﻳﺪادﻫﺎي زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﻴﺰ ﺑﺪان اﻓـﺰود و ﻫﻤـﻪ را ﺑـﻪ آﺷـﻮري و آﻧﮕـﺎه از آن ﺑـﻪ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬وي در ﻛﺘﺎﺑﺶ در ﺑﺎره ﻋﺒﺎدات ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻴﮕـﺮان آﺧـﺮ ﭘﺎدﺷـﺎه ارﻣـﻦ‬
‫ﻣﺰار ﺑﺮادرش ﻣﺎژان‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﻛﺎﻫﻨﺎن را در ﺑﺎﮔﺎوان واﻗﻊ در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﺎﮔﺮاواﻧﺪ‪ 1033‬ﮔﺮاﻣﻲ داﺷﺘﻪ ﺑـﺮ ﻣﻘﺒـﺮه‬
‫ﻣﺤﺮاﺑﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻲ ﺳﺎزد ﺗﺎ ﻛﻠﻴﻪ رﻫﮕﺬران از ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻫﺎي آﻧﺠﺎ ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﻧﺪ و ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاي ﺑﺘﻮﺗـﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه واﻏﺎرش در اول ﺳﺎل ﻧﻮ در آﺳﺘﺎﻧﻪ ﻧﺎواﺳﺎرد‪ 1034‬ﺟﺸﻨﻲ ﻣﺮدﻣﻲ ﻣﻘﺮر داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺎ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‬
‫آرﺗﺎوازد ﺗﺎ )ﺑﺮ ﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ( ﺗﻨﺪﻳﺲ ﺧﺴﺮو را از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه و ﺑﺮاﻳﺖ ﺑـﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳـﺮ در‬
‫آوردﻳﻢ‪.‬‬

‫‪67‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس ﭼﮕﻮﻧﻪ ]اﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎ را[ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر رواﻳﺖ ﻛﺮد‬

‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ واﻏﺎرش ﭘﺴﺮش ﺧﺴﺮو ﻛﻪ ﭘـﺪر ﺗﻴـﺮداد ﺑـﺰرگ ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻮد‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ وي ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس‪ 1035‬ﻛﺎﺗﺐ زﺑﺮدﺳﺖ ﺗﻴﺮداد در ﺑﺎره او و اﺻﻠﺶ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺳﺨﻦ ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ و ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه آرﺗﺎوان ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬اﻧﻘﺮاض ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﺑﺪﺳﺖ اردﺷـﻴﺮ ﭘـﺴﺮ ﺳﺎﺳـﺎن‪ ،‬ﻣﻐﻠـﻮب‬
‫ﺷﺪن در زﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎن او‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ ﺧﺴﺮو ﭘﺪر ﺗﻴﺮداد و وﻳﺮان ﻧﻤﻮدن ﻛﺸﻮر ﭘﺎرس و آﺳﻮرﺳﺘﺎن را ﻛﻢ‬

‫‪ - 1032‬ﻣﺮﻗﻴﻮن ﻳﺎ ﻣﺎرﻛﻴﻮن ﻳﺎ ﻣﺎرﺳﻴﻮن )‪ (Marcion‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﻗﻪ ﻫﺎي ﺑﺪﻋﺘﮕﺰار در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮد‪ .‬وي از‬
‫اﻫﺎﻟﻲ ﺑﻨﺪر ﺳﻴﻨﻮپ )درﻳﺎي ﺳﻴﺎه( و ﭘﺴﺮ اﺳﻘﻔﻲ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺎل ‪140‬م‪ .‬ﺑﻪ روم رﻓﺖ و در ﻣﺤﻔﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﺮﻛﺖ ﻛـﺮد‬
‫اﻣﺎ ﻛﺸﻴﺸﺎن او را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﺎﻳﺪ وﻳﮋه اش ﺑﻪ ﻋﺸﺎء رﺑﺎﻧﻲ راه ﻧﻤﻲ دادﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا از ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺟﺪا ﺷﺪه ﺑﺪﻋﺘﮕﺰار ﻓﺮﻗﻪ ﺟﺪﻳﺪي‬
‫ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ .bagrevand - 1033‬وﻻﻳﺘﻲ در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ‪ 5275‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﻛﻪ اﻛﻨـﻮن ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻠﮕﻪ ﻫﺎي آﻻﺷﮕﺮد ﺗﻄﺎﺑﻖ دارد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ navasard - 1034‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺎه از ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ارﻣﻨﻲ )‪11‬اوت ﺗﺎ ‪ 9‬ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ( ﻣﺘﺮادف ‪ na’va’sard‬ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از‬
‫‪)nava‬ﻧﻮ( )در اوﺳﺘﺎﻳﻲ‪nava ،‬ﭘﺎرﺳﻲ ‪ nav‬ﻧﻮ‪ ،‬ﻛﺮدي ‪ (nu‬و ‪) sard‬ﺳﺎل( )اوﺳﺘﺎﻳﻲ ’‪ sare’za‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺳـﺎل( از‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻠﻤﻪ ‪ nausardil‬آﺳﻮري )ﺳﺎل ﻧﻮ( اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ agatangeghos - 1035‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ارﻣﻨﻲ ﺻﺎﺣﺐ “ﺗﺎرﻳﺦ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻎ” ﻛﻪ ﺑـﻪ زﺑﺎﻧﻬـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗـﺎزي‪،‬‬
‫ﮔﺮﺟﻲ‪ ،‬ﺣﺒﺸﻲ‪ ،‬ﻻﺗﻴﻦ‪ ،‬اﺳﻼوي و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺘﺎب او در واﻗﻊ “ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬او در اﻳـﻦ‬
‫ﻛﺘﺎب ﺑﻮﻳﮋه در ﻣﻮرد ﺗﻴﺮداد ﺳﻮم و داﺳﺘﺎن ﮔﺮاﻳﺶ او ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﺷﺮح زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﮔﺮﻳﮕـﻮر روﺷـﻨﮕﺮ ﺑﻨﻴﺎﻧﮕـﺬار‬
‫رﺳﻤﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪.‬اﻳﻦ ﻧﺎم از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺎﺧﻮذ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﻴـﻚ” ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٩٤‬‬
‫و ﺑﻴﺶ ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺴﺮو )ﭘﻴﻐﺎﻣﻲ( ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر اﺻـﻠﻴﺶ‪ ،‬ﻧـﻮاﺣﻲ ﻛﻮﺷـﺎﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ اﻗﻮاﻣﺶ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ او ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺎ اردﺷﻴﺮ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ )ﺧﺴﺮو( ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ اردﺷﻴﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳـﻞ ﺗـﺮ و ﻫـﻢ ﭘﻴﻤـﺎن ﺗـﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﻫـﻢ اﺻﻠـﺸﺎن و ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﺑﺮادرﻳﺸﺎن و ﻟﺬا ﺧﺴﺮو ﺑﺪون آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﻧﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس( اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻘﻞ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﻛﻪ )ﺧﺴﺮو( ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﻃﻮل ده ﺳﺎل ﻏﺎﻟﺒﺎ” ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻛﺸﻮر آﻧﺎن را وﻳﺮان و ﺧﺎﻟﻲ از ﺳﻜﻨﻪ ﻣﻲ‬
‫ﻛﺮد‪ .‬ﭘﺲ از آن ورود رﻳﺎﻛﺎراﻧﻪ آﻧﺎگ‪ 1036‬را ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺠﺬوب ﻗﻮل اردﺷﻴﺮﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻣﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﻮﻣﻲ و ﻣﻮروﺛﻲ ﺗﺎن ﭘﻬﻠﻮ‪ 1037‬را دﮔﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺮداﻧﺪ و ﺗﺮا ﺑﺎ ﺗﺎج ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ«‪ .‬ﻟﺬا آﻧﺎك ﻧﻴﺰ ﻗﺒﻮل ﻛﺮده ﺧﺴﺮو را ﺑﻘﺘﻞ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ آﻛﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻫﺎ را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﻧﻘﻞ ﻛﺮد اﻣﺎ ﻣﻦ ﻣﺎﻳﻠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ زﻣـﺎن را‬
‫از ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ اﺻﻠﻲ ﺑﻄﻮر ﻣﻔﺼﻞ و ﻣﻤﻠﻮ از آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي درﺳﺖ ﺑﻨﻮﻳﺴﻢ‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫در ﺑﺎره ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﻪ اﻗﻮام‬
‫ﭘﺎرﺗﻲ از آﻧﺎن ﻣﻨﺸﻌﺐ ﺷﺪﻧﺪ‬

‫ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺑﺮاي ﻣﺎ رواﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺑﺮاﻫﻴﻢ از زﻣﺎن آدم ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻜﻤﻴﻦ ﭘﻴﺸﻮا ﻣﺤـﺴﻮب ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮدد و ﻗﻮم ﭘﺎرﺗﻴﺎن از او ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﻳـﺮا )ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس( ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ اﺑـﺮاﻫﻴﻢ ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ‬
‫ﺳﺎرا‪ ،1038‬ﻛﺘﻮرا‪ 1039‬را ﺑﺰﻧﻲ ﮔﺮﻓﺖ ﻛـﻪ ﻳﻤـﺮان‪ 1040‬و ﺑـﺮادراﻧﺶ از او زاده ﺷـﺪﻧﺪ و اﺑـﺮاﻫﻴﻢ در زﻣـﺎن‬
‫ﺣﻴﺎﺗﺶ آﻧﺎن‪ 1041‬را از اﺳﺤﺎق ﺟﺪا ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻛﺸﻮر ﺷﺮﻗﻲ‪ 1042‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﻗﻮم ﭘﺎرﺗﻲ از آﻧـﺎن ﭘﻴـﺪا ﮔـﺸﺖ‪.‬‬
‫آرﺷﺎك دﻟﻴﺮ از آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﺷﻮرش ﻛﺮد و ﺳﻲ وﻳـﻚ ﺳـﺎل در ﻛـﺸﻮر ﻛﻮﺷـﺎن و‬

‫‪ -anak’ - 1036‬ﭘﺪر ﮔﺮﻳﮕﻮر روﺷﻨﮕﺮ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﻠﺦ ﺑﻮد و زﻣﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﻴـﺎن اردوان ﺷﺎﻫﻨـﺸﺎه اﺷـﻜﺎﻧﻲ و اردﺷـﻴﺮ‬
‫ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺟﻨﮕﻲ رخ داد وي از اردﺷﻴﺮ ﻃﺮﻓﺪاري ﻛﺮد و ﺑﺎ ﺧﺴﺮو آرﺷـﺎﮔﻮﻧﻲ )اﺷـﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨـﻲ( ﭘﺎدﺷـﺎه ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﻤﻮد و او را ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺰﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻣﻌﻨﻲ “رﻳﺎﻛﺎر و ﺟﺎﻧﻲ” را ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺪا اﺳﺖ ارﻣﻨﻴﺎن‬
‫آﻧﺮا ﺑﻌﻨﻮان ﻟﻘﺒﻲ ﺑﺮاي ﺳﻮرن ﻗﺎﺗﻞ ﺷﺎه ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ زﻳﺮا ﻧﺎم اﺻﻠﻲ ﭘﺪر ﮔﺮﻳﮕﻮر ﺳﻮرن ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ p’ahlav - 1037‬ﻳﺎ ﭘﻬﻠﻮ ﻳﺎ ﭘﺎرت )ﭘﺮﺗﻮه( زﻳﺴﺘﮕﺎه ﭘﺎرﺗﻴﺎن ﻳﺎ اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪“ - 1038‬ﺳﺎرا” ﻳﺎ “ﺳﺎره”‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ketura - 1039‬در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس )ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪ 25‬آﻳﻪ ﻧﺨﺴﺖ( ﺑﻨﺎم ﻗﻄﻮره ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪yemran - 1040‬‬
‫‪ - 1041‬در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪ ،25‬آﻳﺎت ‪ 1‬ﺗﺎ ‪ 5‬ﻓﺮزﻧﺪان اﺑﺮاﻫﻴﻢ از ﻗﻄﻮره ﭼﻨﻴﻦ ذﻛﺮ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ :‬زﻣـﺮان‪،‬‬
‫ﻳﻘﺸﺎن‪ ،‬ﻣﺪان‪ ،‬ﻣﺪﻳﺎن‪ ،‬ﻳﺸﺒﺎق‪ ،‬ﺷﻮﺣﺎ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1042‬ﺳﻔﺮ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺑﺎب ‪ 25‬آﻳﻪ ‪) .6‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٩٥‬‬
‫ﭘﺲ از او‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻴﺴﺖ وﺷﺶ ﺳﺎل آﻧﮕﺎه ﻓﺮزﻧﺪش آرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛـﻪ ﻣﻠﻘـﺐ ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺒﻴﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس را ﻛﺸﺖ و ﺑﺮادرش واﻏﺎرﺷﺎك را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮔﻤﺎرده ﻧﺎﻳﺐ ﺧﻮﻳﺶ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺑ‪‬ﻬﻞ ﻛﻮﭼﻴﺪ و ﺳﻲ وﺳـﻪ ﺳـﺎل ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻴﺶ را در اﻳﻨﺠـﺎ اﺳـﺘﻮار ﻧﻤـﻮد؛ از اﻳـﻦ رو‬
‫اﺧﻼف او ﭘﻬﻠﻮ ﻧﺎم ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﻋﻘﺎب ﺑﺮادرش واﻏﺎرﺷﺎك ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ﻧﻴﺎﻳـﺸﺎن اﺷـﻜﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﭘﻬﻠﻮﻳﻚ اﻳﻨﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آرﺷﺎك ﺑﺰرگ‪ ،‬در ﺳﺎل ﺳﻴﺰدﻫﻢ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ واﻏﺎرﺷـﺎك ارﻣـﻦ‪،‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ او ﺑﺪﺳﺖ آرﺷﺎك ﻣﻲ اﻓﺘﺪ ﻛﻪ ﺳﻲ ﺳﺎل و آﻧﮕﺎه آرﺷﺎك‪ ،‬ﺳﻲ وﻳﻚ ﺳﺎل‪ ،‬و ﭘـﺲ از او آرﺷـﺰ‬
‫ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل‪ .‬آﻧﮕﺎه آرﺷﺎوﻳﺮ ﺑﻴﺴﺖ وﺷﺶ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬او ﺳـﻪ ﭘـﺴﺮ و ﻳـﻚ دﺧﺘـﺮ داﺷـﺖ و‬
‫‪1043‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻧﺎم ارﺷﺪ آﻧﺎن آرﺗﺎﺷﺲ و دوﻣﻲ ﻛﺎرن و ﺳﻮﻣﻲ ﺳﻮرن ﺑﻮد اﻣﺎ دﺧﺘﺮش ﻛﻮﺷـﻢ‬
‫ﻧﺎم داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﺪرش در ﺻﺪد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﺮ ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﺮآﻣﺪ‪ ،‬ﭘـﺬﻳﺮش اﻳـﻦ‬
‫اﻣﺮ ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﺨﻨﺎن اﻟﺘﻤﺎس آﻣﻴﺰ و ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ او ﺑﺎ ﺗﻬﺪﻳﺪ و زور ﺑﺮ آﻧﺎن ﻗﺎﺋﻖ آﻣـﺪ‬
‫و آﺑﮕﺎر ﻣﻴﺎن ﭘﻴﻤﺎن و ﻗﺮاردادي ﺑﺮ ﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻄﻮر ﻣﻮروﺛﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﻨﺪ اﻣـﺎ ﺑـﺮادراﻧﺶ‬
‫در ﺻﻮرت ﻓﻘﺪان در ﻧﺴﻞ او ﺑﺘﺮﺗﻴﺐ ارﺷﺪﻳﺖ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺮﺧﻮدرار ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﺎ ﻛـﺴﺐ اﻳـﻦ‬
‫)ﻣﻮاﻓﻘﺖ( از آﻧﺎن ﻣﻨﺎﻃﻘﻲ را ﺑﻪ اﻳﺸﺎن اﻋﻄﺎء ﻧﻤﻮده ﺑﻨﺎم ﻫﺮ ﻳﻚ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﺧﺎراري ﺑﻮﺟـﻮد‬
‫ﻣﻲ آورد و آﻧﻬﺎ را در ﻣﻴﺎن ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻘﺪم و ﻣﻤﺘﺎز ﻣـﻲ ﮔﺮداﻧـﺪ و ﻧـﺎم ﭘﻴـﺸﻴﻦ ﻗـﻮﻣﺶ را روي‬
‫آﻧــﺎن ﺗﺜﺒﻴــﺖ ﻣــﻲ ﻛﻨــﺪ ﺗــﺎ ﭼﻨــﻴﻦ ﻣﻠﻘــﺐ ﮔﺮدﻧــﺪ؛ ﭘﻬﻠــﻮ‪ 1044‬ﻛــﺎرن‪ ،‬ﭘﻬﻠـﻮ ﺳــﻮرن‪ ،‬اﻣــﺎ ﺧــﻮﻫﺮش ﭘﻬﻠــﻮ‬
‫آﺳﭙﺎﻫﺎﭘﺖ‪ ،1045‬زﻳﺮا ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺮﻳﺎﺳﺖ ﺳﭙﺎه )ﻣﻨﺼﻮب ﺷﺪه ﺑﻮد( و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻧﺎن ﺳـﺎﻟﻴﺎن دراز ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﺸﺎن ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻟﻲ ﺗﻮ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎ را ﺑﻌﻨﻮان اﺿﺎﻓﻪ ﮔﻮ ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻜﻦ ﻛﻪ آﻧﭽﻪ را ﻗﺒﻼ” ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮده ﺑﻮدﻳﻢ دوﺑـﺎره‬
‫ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺪان از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻴﻞ داﺷﺘﻴﻢ‪ .‬ﺧﻮاﻧﻨـﺪﮔﺎن ﻣـﺎ ﺑـﻪ اﻗـﻮام و ﺧﻮﻳـﺸﺎن روﺷـﻨﮕﺮ‪ 1046‬ﻣـﺎ‬
‫آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻛﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ دوﺑﺎره ﻧﻮﻳﺴﻲ ﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬

‫‪69‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺧﺎﻧﺪان آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس‬
‫و ﺳﺮاﻧﺠﺎم او‬

‫‪k’oshm - 1043‬‬
‫‪pahlav - 1044‬‬
‫‪asp’ahap’et’ - 1045‬‬
‫‪ - 1046‬ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮﻳﮕﻮر روﺷﻨﮕﺮ ﻣﺮوج ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٩٦‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ﺑﺮﺷﻤﺎري ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻧﺴﻞ آرﺗﺎﺷﺲ ﺗـﺎ ﺑﭙﺎﻳـﺎن رﺳـﻴﺪن ﺣﻜﻮﻣـﺖ آﻧـﺎن ﺑﭙـﺮدازﻳﻢ‪،‬‬
‫‪1047‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺘﺬﻛﺮ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از آرﺷﺎوﻳﺮ‪ ،‬آرﺗﺎﺷﺲ ﺳﻲ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛـﺮد‪ .‬آﻧﮕـﺎه دارﻳـﻮش‬
‫ﺳﻲ ﺳﺎل‪ ،‬آرﺷﺎك ﻧﻮزده ﺳﺎل‪ ،‬آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل‪ ،‬ﭘﻴـﺮوز ﺳـﻲ و ﭼﻬـﺎر ﺳـﺎل‪ ،‬واﻏـﺎرش ﭘﻨﺠـﺎه ﺳـﺎل‪،‬‬
‫اردوان ﺳﻲ وﻳﻚ ﺳﺎل‪ .‬اردﺷﻴﺮ اﻫﻞ اﺳﺘﺨﺮ ﭘﺴﺮ ﺳﺎﺳﺎن اور ا ﻛـﺸﺖ و ﺑـﻪ ﭘﺎﺷـﺎﻫﻲ ﭘﺎرﺗﻴـﺎن ﭘﺎﻳـﺎن داد و‬
‫ﻛﺸﻮر ﻣﻮروﺛﻲ اﻳﺸﺎن را ﺑﺘﺼﺮف در آورد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻫﻤﻌﺼﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ دوران در ﻣﻴﺎن ﭘﺎرﺳﻴﺎن‪ ،‬آﺷﻮرﻳﺎن و‬
‫ﻧﻴﺰ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﭘﺎرﺗﻴﺎن از آﻏﺎز ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺸﺎن ﺗﺎ اﻧﻘﺮاض‪ ،‬ﺑﺎ روﻣﻴـﺎن ﮔـﺎه ﺑـﻪ اﻃﺎﻋـﺖ و ﮔـﺎه ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻨﮓ ﺳﺮ و ﻛﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑـﺎره ﭘﺎﻟﻔـﺎﺗﻮس}‪ ،{141‬ﻓﺮﻓﻮرﻳـﻮس و ﭘﻴﻠﻤـﻮن‪ 1048‬و ﺑـﺴﻴﺎري دﻳﮕـﺮ‬
‫رواﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﮔـﺰارش ﺧـﻮد را از ﻛﺘـﺎب ﺑﺮﺳـﻮﻣﻪ‪ 1049‬ﻛـﻪ ﺧﻮروﻫﺒـﻮت‪ 1050‬آورده اﺳـﺖ‬
‫‪1051‬‬
‫رواﻳﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪70‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ درﺑﺎره ﭘﻬﻠﻮﻳﻚ ﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‬

‫اﻳﻦ ﺧﻮر و ﻫﺒﻮت ﻛﺎﺗﺐ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ ژوﻟﻴـﺎﻧﻮس ﻛـﻪ ﭘﺎراﺑـﺎﺗﻮس‪ 1052‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﺶ ﺑﺮ ﺗﻴﺴﻔﻮن ﺗﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺎرت ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در آﻣـﺪ؛ اﻣـﺎ ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ وي ﻫﻤـﺮاه‬
‫ژووﻳﺎن‪ 1053‬ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰاران درﺑـﺎر‪ ،‬آﻳـﻴﻦ ﻣـﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘـﻪ و اِﻟـﻪ آزار‪ 1054‬ﻧـﺎم‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻓﺮاﮔﻴﺮي زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﺎرﻫﺎي ﺷﺎﭘﻮر و ژوﻟﻴـﺎﻧﻮس را ﺑـﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳـﺮ در آورد‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه آن‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ )ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن( ﻛﻬﻦ را ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب را ﻳﻜـﻲ از رﻓﻘـﺎي‬
‫دوران اﺳﺎرﺗﺶ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎرﺳﻮﻣﺎ ﻧﺎم ﻛﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن وي را راﺳﺖ ﺳﺨﻦ}‪ {142‬ﻣﻠﻘﺐ‪ 1055‬ﻛﺮده اﻧﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬

‫‪ - 1047‬در ارﻣﻨﻲ ‪.dareh‬‬

‫‪ .(Phylemon) pilemon ،(Porphyry) p’orpiur ،(Palephatos) paghepat’os - 1048‬ﭘﺎﻟﭙــــﺎﺗﻮس‬
‫ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺘﺮاﺑﻮن ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﻠﻤﻮن ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻓﻮرﻳـﻮس ﻳـﺎ ﺑﻨـﺎم دﻳﮕـﺮش ﻣـﺎﻟﺨﻮس‬
‫)‪ (Malchos‬در ﺳﺎل ‪ 233‬در ﺗﺒﺎﻧﻴﻪ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﻳﺎ در ﺻﻮر زاده ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﺑﻪ روم رﻓـﺖ‪ .‬وي ﺷـﺎﮔﺮد‬
‫ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﻲ ﺑﻮد ‪ .‬ﺷﺮوﺣﻲ ﺑﺮ آﺛﺮ ﻓﻠﻮﻃﻴﻦ‪ ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ‪ ،‬ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس و ﺑﺮ ﻣﻘﻮﻻت ارﺳـﻄﻮ ﻧﻮﺷـﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻴﺰ زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻓﻴﺜﺎﻏﻮرس اﻓﻼﻃﻮن را ﻧﻮﺷﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1049‬ارﻣﻨﻲ ‪(Barsomma) barsuma‬‬
‫‪khe’r’ohbut’ - 1050‬‬
‫‪ - 1051‬ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ‪ 70‬ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬
‫‪p’arabat’os - 1052‬‬
‫‪ - 1053‬ارﻣﻨﻲ ‪ Jovian) hobianos‬ﻳﺎ ‪ Jovien‬ژووﻳﻦ( )ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1054‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪.(Eleazar) Yeghiazar‬‬
‫‪ - 1055‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ ،rast-sohun‬راﺳﺖ ﺳﺨﻦ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٩٧‬‬
‫ﺑﻮد و ﻣﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﮔﺰاﻓﻪ ﮔﻮﻳﻲ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ را ﺑﺪور ﻧﻬﺎده ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ را در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺗﻜﺮار آﻧﻬﺎ را در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻤﻲ داﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﺧـﻮاب ﭘﺎﭘـﺎگ}‪ ،{143‬ﺑﻴـﺮون آﻣـﺪن‬
‫ﺳـﺘﻮن آﺗـﺶ از ﺳﺎﺳـﺎن و اﺣﺎﻃــﻪ ﮔﻠـﻪ‪ ،‬روﺷـﻨﺎﻳﻲ ﻣـﺎه‪ ،‬ﭘﻴــﺸﮕﻮﻳﻲ ﺟـﺎدوﮔﺮان ﻳﻌﻨـﻲ ﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳــﺎن و‬
‫روﻳﺪادﻫﺎي ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻧﻘﺸﻪ ﺷﻬﻮت آﻣﻴﺰ اردﺷﻴﺮ و ﻛﺸﺘﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن‪ ،‬ﺳﺨﻨﻮري ﺑـﻲ ﻣﻌﻨـﻲ دﺧﺘـﺮ‬
‫ﻣﻎ در ﺑﺎره ﻧُﻬﺎز و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺷﻴﺮﺧﻮارﮔﻲ ﻛﻮدك ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺰ در ﺳﺎﻳﻪ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺷﺎﻫﻴﻦ‪ ،‬ﭘﻴـﺸﮕﻮﻳﻲ‬
‫ﻛﻼغ‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري ﺷﻴﺮ ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎر‪ ،‬در ﻣﻌﻴﺖ ﮔﺮگ‪ ،‬و ﺟﻨﮓ دﻻوراﻧﻪ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ و ﺗﻜﺮار ﻫـﺮ آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫اﺳﺘﻌﺎره و ﻛﻨﺎﻳﻪ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﻣﺎ ﺗﻨﻬـﺎ آﻧﭽـﻪ را ﻛـﻪ ﻣﻮﺛـﻖ اﺳـﺖ و ﺗـﺎرﻳﺦ در ﺧـﻮر و ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ را‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬

‫‪71‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﺧﺴﺮو ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫آﺳﻮرﺳﺘﺎن؛ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﻛﻤﻚ ﺑﻪ اردوان‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اردﺷﻴﺮ ﭘﺴﺮ ﺳﺎﺳﺎن‪ ،‬اردوان را ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﺧﻮد ﭘﺎدﺷـﺎه ﮔﺮدﻳـﺪ‪ ،‬دو ﺗﻴـﺮه ﭘﻬﻠـﻮي ﻛـﻪ‬
‫آﺳﭙﺎﻫﺎﭘﺖ و ﭘﻬﻠﻮ ﺳﻮرن ﻧﺎم داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺣﺴﺪ ﺑﺮدن ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻗﻮم ﻫﻢ ﺧﻮن ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اردﺷﻴﺮ ﭘﺴﺮ ﺳﺎﺳﺎن را ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻴﻞ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻬﻠـﻮ ﻛـﺎرن ﺑـﺎ ﺣﻔـﻆ‬
‫وﻓﺎداري ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺮادراﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﺼﺎف اردﺷـﻴﺮ ﺳﺎﺳـﺎن رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ ﺑﻴـﺸﺘﺮ از اﻳـﻦ‪،‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻦ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ آﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻦ ﺷﻮرش ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ ﻛﻤـﻚ اردوان آﻣـﺪ ﺗـﺎ اﮔـﺮ اﻣﻜـﺎن ﻣـﻲ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺟﺎن اردوان را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻴﻜﻪ وارد آﺳﻮرﺳﺘﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺒﺮ ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰ ﻣﺮگ اردوان و‬
‫اﺗﺤﺎد ﻛﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﭘﺎرس و ﻧﻴﺰ ﻗﻮم ﺧﻮد ﭘﺎرﺗﻴﺎن و ﭘﻬﻠﻮﻳﻚ ﻫﺎ ﺑﺠﺰ از ﺧـﺎﻧﻮاده ﻛﺎرﻧﻴـﺎن‬
‫)ﺑﺎ اردﺷﻴﺮ( را ﺷﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﺴﺮو ﻧﺰد او ﺳﻔﻴﺮي ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﺎ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﻓﺮاوان ﺑـﻪ ﻛـﺸﻮرﻣﺎن ﺑﺎزﮔـﺸﺖ و‬
‫ﺑﻲ درﻧﮓ ﻓﻴﻠﻴﭙﻮس ﻗﻴﺼﺮ روﻣﻴﺎن را آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻪ از او ﻛﻤﻚ ﺧﻮاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﻛﻤﻚ از ﻓﻴﻠﻴﭙﻮس‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ اردﺷﻴﺮ ﻣﻲ رود‬

‫ﻓﻴﻠﻴﭙﻮس ﺑﻌﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻮرﺷﻲ در ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺶ رخ داده ﺑﻮد ﻧﺘﻮاﻧـﺴﺖ ﻫﻨﮕﻬـﺎي روﻣﻴـﺎن را ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ‬
‫ﺧﺴﺮو ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ اﻣﺎ ﻃﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ او ﻛﻤﻚ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺳﺮاﺳﺮ آن ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﻪ او ﻳﺎري دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ درﻳﺎﻓـﺖ اﻳـﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن از ﻣﺼﺮ و ﺻﺤﺮا ﺗﺎ ﻧﻮاﺣﻲ ﺳﺎﺣﻠﻲ ﭘﻮﻧﺖ ﺑﻪ ﻛﻤﻚ او ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪) .‬ﺧﺴﺮو( ﺑﺎ ﺑﺮﺧـﻮرداري از ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﻧﺒﻮه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑـﺴﻮي اردﺷـﻴﺮ ﻟـﺸﻜﺮ ﻛـﺸﻴﺪه و در ﻧﺒـﺮدي او را ﺑـﻪ ﻓـﺮار واداﺷـﺘﻪ آﺳﻮرﺳـﺘﺎن و ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻛﺸﻮﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ را از ﭼﻨﮓ او ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬

‫‪١٩٨‬‬
‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﻔﻴﺮاﻧﻲ ﺑﺮاي ﻣﻠﻞ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﭘﺎرﺗﻲ و ﭘﻬﻠﻮﻳﻚ و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻛﻮﺷﺎن‪ 1056‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﭙﺎﻫﻬﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻧﺰد او آﻣﺪه از اردﺷﻴﺮ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ )آﻧﮕﺎه( ﺧﻮد ﺗﺎج و ﺗﺨـﺖ را ﺑـﻪ ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ ﺗـﺮﻳﻦ آﻧـﺎن‬
‫ﺑﺪﻫﺪ و ﺣﻜﻮﻣﺖ از دﺳﺖ آﻧﺎن ﺧﺎرج ﻧﮕﺮدد‪ .‬اﻣﺎ‪ ،‬آﻧﺎن ﻳﻌﻨﻲ آﺳﭙﺎﻫﺎﭘﺖ و ﺳﻮرن ﭘﻬﻠﻮي ﻳﺎد ﺷﺪه در ﺑﺎﻻ‪،‬‬
‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ و از اﻳﻦ رو ﺧﺴﺮو ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺑﺎزﮔـﺸﺖ و در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ از ﭘﻴـﺮوزﻳﺶ ﭼﻨـﺪان ﺷـﺎدﻣﺎن‬
‫ﻧﺒﻮد ﻛﻪ از ﻛﻨﺎر ﻛﺸﻴﺪن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ آزرده و ﻏﻤﮕﻴﻦ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣـﺎن ﭼﻨـﺪ ﺗـﻦ از ﺳـﻔﻴﺮاﻧﻲ ﻛـﻪ ﻧـﺰد‬
‫ﺷﺮﻳﻒ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ژرﻓﺎي ﮔﻴﺘﻲ‪ 1057‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻬ‪‬ﻞ‪ 1058‬اﺻﻠﻲ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﺰد او ﻣﻲ رﺳﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﻲ‬
‫دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪت وﻫﺴﺎﭼﺎن‪ 1059‬ﺑﺎ دودﻣـﺎن ﭘﻬﻠـﻮي ﻛﺎرﻧﻴـﺎن از اردﺷـﻴﺮ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺒﺮداري ﻧﻜـﺮده ﺑـﺎ‬
‫ﭘﻴﺮوي از ﻧﺪاي ﺗﻮ ﺑﻪ ﻧﺰدت ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬

‫‪73‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺠﺪد ﺧﺴﺮو ﺑﺮ اردﺷﻴﺮ ﺑﺪون ﻳﺎري روﻣﻴﺎن‬

‫ﺧﺴﺮو ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن ﺧﺒﺮ ورود ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺷﺎدي ﭼﻨﺪي ﻧﭙﺎﺋﻴـﺪ‬
‫زﻳﺮا ﺑﺰودي اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﻏﻤﻨﺎك ﺑﻪ او ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اردﺷﻴﺮ ﺷﺨﺼﺎ” ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺘﺤﺪ دودﻣﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﻛﺎرﻧﻴﺎن‬
‫را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮده ﺗﻤﺎم اﻓﺮاد ذﻛﻮر از ﻛﻮدك ﺷﻴﺮﺧﻮار ﺗﺎ ﺟﻮاﻧﺎن ﺑﺠﺰ ﻳﻚ ﺑﭽـﻪ را ﺑـﻪ ﻫﻼﻛـﺖ رﺳـﺎﻧﻴﺪه‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﻮرز‪ 1060‬ﻧﺎم وﻓﺎدار ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان آﻧﺎن وي را ﻧﺠﺎت داده ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻛﻮﺷﺎن ﺑـﺮده او را ﺑـﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪ .‬اردﺷﻴﺮ ﺗﻼش و ﺗﻘﺎﺿﺎي ﻓﺮاوان ﻛﺮد ﺗﺎ اﻳﻦ ﺑﭽﻪ را ﺑـﻪ او‬
‫دﻫﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪ زﻳﺮا ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ ﻳﻚ زﺑﺎن )اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪﻧﺪ( ﺑﻄﻮري ﻛﻪ اردﺷﻴﺮﻧﺎﺧﻮدآﮔﺎه ﻗـﺴﻢ‬
‫ﻳﺎد ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺧﻄﺮي ﺑﭽﻪ را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﭘﺎرﺳـﻴﺎن اﻓـﺴﺎﻧﻪ ﻫـﺎي ﺑﻴـﺸﻤﺎري در‬
‫ﻣﻮرد او ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﻬﺎ )ﺟﺎﻧﻮران( ﺑﻲ زﺑﺎن از او ﻧﮕﻬﺪاري ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬او ﭘﺮوزاﻣﺎت‪ 1061‬ﻧﻴـﺎي‬
‫ﻗﻮم ﺑﺰرگ ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺧﻮد در ﺑﺎره آن ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ )ﺑﻪ روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ( ﻛﻪ ﭘـﺲ از ﻛـﺸﺘﺎر ﻗـﻮم ﭘﻬﻠـﻮي ﻛﺎرﻧﻴـﺎن روي داد و ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧـﺴﺮو‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ آن ﺷﺪﻳﺪا” در ﭘﻲ اﻧﺘﻘﺎﻣﺠﻮﻳﻲ ﺑﺮآﻣﺪ‪ .‬ﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﻴﻠﻴﭙـﻮس درﮔﺬﺷـﺘﻪ ﺑـﻮد و ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ روﻣﻴـﺎن در‬

‫‪ kushan - 1056‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﻮد در ﺷﺮق اﻳﺮان و در ﺧﺎور ﻛﺸﻮر اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﺪه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻴﻼدي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺰرگ‬
‫ﻛﻮﺷﺎن در آن ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﻮﺷﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻤﺎم ﻗﺴﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﻣﻐﺮب ﻫﻨﺪ و اﻓﻐﺎﻧـﺴﺘﺎن و ﺗﺮﻛـﺴﺘﺎن‬
‫اﻣﺮوزي ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1057‬ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮرﻧﻲ دورﺗﺮﻳﻦ ﻧﻘﻄﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻧﺎن اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،bahl - 1058‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎ )ﺑﺎﺧﺘﺮ( ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﺻﻠﻲ اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن واﻗﻊ ﺑﻮد در ﺟﻠﮕﻪ رود آﻣﻮدرﻳﺎ اﻛﻨـﻮن ﺧﺮاﺑـﻪ‬
‫ﻫﺎي آن در اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن واﻗﻊ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ vehsatchan - 1059‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “دارﻧﺪه ﭘﻨﺪﻫﺎي ﻧﻴﻚ”‪ .‬ﻏﻴﺮ از اﺛﺮ ﺧﻮرﻧﻲ در ﻣﻨﺒﻊ دﻳﮕﺮي ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ burz - 1060‬ﻳﻌﻨﻲ “ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺎﻻ”‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ p’eruzamat’ - 1061‬در ﻣﻨﺒﻊ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺎﻣﺪه‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻓﺼﻞ ‪ 87‬ﻛﺘﺎب دوم ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪١٩٩‬‬
‫اوﺿﺎع آﺷﻔﺘﻪ اي ﺑﺴﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬و در ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕـﺮي ﺣﻜﻮﻣـﺖ را ﺑﭽﻨـﮓ ﻣـﻲ آورد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻗﻴﺼﺮﻫﺎي دﺳﻴﻮس‪ ،1062‬ﮔﺎﻟﻮس‪ 1063‬و واﻟﺮﻳﺎﻧﻮس‪ 1064‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧـﺴﺮو ﻛﻤـﻚ ﻧﻜﺮدﻧـﺪ اﻣـﺎ او ﺑـﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و دﻳﮕﺮ ﻳﺎران ﻃﺮﻓﺪار ﺧﻮد و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮ اردﺷﻴﺮ ﭘﻴﺮوز ﮔﺸﺘﻪ او را ﺗـﺎ ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪74‬‬
‫در ﺑﺎره ورود آﻧﺎك و ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ‬

‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن اردﺷﻴﺮ ﺗﺎ ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن از دﺳﺖ ﺧﺴﺮو ﮔﺮﻳﺨﺖ و در ﺗﻨﮕﻨﺎي ﺷﺪﻳﺪي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻗﻮﻟﻬـﺎي‬
‫ﮔﺰاﻓﻲ ﺑﻪ اﺷﺮاف و اﻋﻴﺎن ﻣﻲ داد ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﻳﻜﻲ از آﻧﺎن ﺑﺎ ﺳـﻢ و ﻳـﺎ ﺑـﻪ ﺿـﺮب ﺷﻤـﺸﻴﺮ او را‬
‫ﻛﺸﺘﻪ وي را از دﺳﺖ او رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﻬـﺎ و ﻣﻨﺎﺻـﺐ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧﺎﺋـﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬او ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪“ :‬ﺑﻮﻳﮋه ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اي ﭘﺎرﺗﻲ ﻧﮋادان دﺳﻴﺴﻪ ﭼﻴﻨﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ او ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ دوﺳﺘﻲ آﺳـﺎﻧﺘﺮ ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد؛ او‬
‫ﺑﻌﻠﺖ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﻤﻮده ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮرد”‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻗﻮل ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﺻـﻠﻲ‬
‫ﭘﺎرت ﻛﻪ ﭘﻬﻠﻮ ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻬﻞ و ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﻛﺸﻮر ﻛﻮﺷﺎن را ﺑﻪ آﻧـﺎن ﻣـﻲ داد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻧﻴﻤﻲ از ﻛﺸﻮر آرﻳﺎﻫﺎ و ﻧﻴﺎﺑﺖ ﺧﻮد را ﻗـﻮل ﻣـﻲ داد‪ .‬آﻧـﺎك ﻛـﻪ از ﻧـﮋاد ﺳـﻮرﻧﻴﺎن‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮد ﻣﺠﺪوب اﻳﻦ ﻗﻮل ﻫﺎ ﺷﺪه ﻛﺸﺘﻦ ﺧـﺴﺮو را ﺑﻌﻬـﺪه ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد و ﺑـﺎ ﺣﻴﻠـﻪ ﻣﻬـﺎﺟﺮت‪ ،‬از ﻧـﺰد‬
‫اردﺷﻴﺮ ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺰد؛ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎرس ﻧﻴﺰ او را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﻲ او را ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ واداﺷـﺘﻪ از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ آﺳﻮرﺳﺘﺎن از درون ﻛﺮدوك ﺑﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺮزﻫﺎي آﺗﺮﭘﺎﺗﻜﺎن ﻣﻲ راﻧﻨﺪ‪ .‬ﺧﺴﺮو ﺑـﺰرگ ﺑـﺎ ﻛـﺴﺐ‬
‫اﻃﻼع از اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ اوﺗﻴﻚ ﮔﻤﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ آﻳﻨﺪﮔﺎن ﻛﺎرﻧﻴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻫﻨﮕﻲ را ﺑﻪ ﻛﻤﻚ آﻧـﺎك‬
‫ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﺎ آﻧﺎك روﺑﺮو ﺷﺪه ﺑﻔﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه او را ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ آرﺗﺎز‪ ،‬ﺑـﻪ دﺷﺘـﺴﺘﺎﻧﻲ ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﺟﺴﺪ ﺗﺎدﺋﻮس‪ 1065‬رﺳﻮل ﻣﻘﺪس و اﻋﻈﻢ ﻣﺎ ﭘﻴﺪا ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1062‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،dek’ios‬دﺳﻴﻮس )ﻻﺗﻴﻦ ‪ ،Decius‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ (De’ce‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر روم از ‪ 249‬ﺗـﺎ ‪251‬م‪ .‬وي ﺑـﺸﺪت‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻣﻲ ﻛﺮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - gallos - 1063‬ﮔـﺎﻳﻮس وﻳﺒﻴـﻮس ﺗﺮﺑﻮﻧﻴـﺎﻧﻮس )‪ (Gallus Vibius Trebonianus, Caius‬اﻣﭙﺮاﺗـﻮر روم‬
‫)‪253-251‬م‪ (.‬وي ﺑﻪ دﺳﻴﻮس ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮد و دﺳﻴﻮس در ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻫﺠﻮم ﮔﺖ ﻫﺎ ﺑﺴﺎل ‪251‬م‪ .‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن او‬
‫را ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧﺪ و او ﺑﺎ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﺻﻠﺢ ﻛﺮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ valerianos - 1064‬واﻟﺮﻳﻦ ﻳﺎ واﻟﺮﻳﺎن اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم از ‪ 253‬ﺗﺎ ‪) .260‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪) tadeos - 1065‬از رﻳﺸﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪ taddaios‬او ﻳﻜﻲ از ‪ 12‬رﺳﻮل ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗـﺮوﻳﺞ ﻣـﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑـﻪ‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن آﻣﺪ و در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ )ﺳﺎل ‪46‬م‪ .(.‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ رواﻳﺎت او ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺗﺎدﺋﻮس ﻣﻘـﺪس‬
‫)ﻗﺮه ﻛﻠﻴﺴﺎ‪ ،‬واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل آذرﺑﺎﻳﺠﺎن ﻏﺮﺑﻲ را ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٠٠‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ رواﻳﺖ آن ﭘﻴﺮ واﻻﻣﻨﺶ}‪ {144‬را ﺑﻴﺎد ﻣﻲ آوردم ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪“ :‬از ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﻋﺎدت دارم‬
‫اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻫﺎ را از ﻧﺴﻠﻲ ﺑﻪ ﻧﺴﻞ دﻳﮕﺮ ﻧﻘﻞ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺣﺎدﻳﺚ اﻟﻤﭙﻴﻮدور‪ 1066‬در ﺑﺎره ﻛـﻮه ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺎرون و ﺳﻴﻢ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آﻧﺎك در دﺷﺖ آرﺗﺎز اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﺧﻮاﺑﮕﺎه او ﺑـﺪون ﺧﻴﻤـﻪ اي واﻗـﻊ در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﻣﻘﺒﺮه رﺳﻮل ﻣﻘﺪس ﮔﺴﺘﺮده ﺑـﻮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﺎدر روﺷﻨﮕﺮ ﻣﻘﺪس ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎردار ﺷﺪ و ﻟﺬا از ﻣﻨﺶ‬
‫و ﺧﻮي واﻻي ﻫﻤﻴﻦ رﺳﻮل ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ ﮔﺮدﻳﺪ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻣﺰار او زاده ﺷﺪه ﻛﻤﺒﻮد ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﻌﻨـﻮي او‬
‫ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎك‪ ،‬دو ﺳﺎل ﭘﺲ از ورودش ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬در ﺳﺎل ﺳﻮم ﺧﺴﺮو را ﻛﻪ ﭼﻬﻞ و ﻫﺸﺖ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد او )آﻧﺎك( و ﺗﻤﺎم ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ ﻣﺮدﻧﺪ و ﻣﻮﻫﺒﺖ اﻟﻬﻲ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﺣـﺎل او ﮔﺮدﻳـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ رﺳﻮل زاده ﺷﺪه و ﻳـﺎ در رﺣـﻢ ﻣـﺎدر ﺗﻨـﻮﻳﺮ ﻳﺎﻓـﺖ و‬
‫ﻣﻨﺶ و ﻫﻤﺖ رﺳﻮﻟﻲ اش را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس ﺑﻘﻴﻪ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ را ﺑﺮاﻳﺖ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫‪1067‬‬
‫در ﺑﺎره ﭘﺮﻣﻠﻴﺎﻧﻮس ﺳﻜﻮﺑﺎي‬
‫ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ و ﺗﺎرﻳﺨﺶ‬

‫ﭘﺮﻣﻠﻴﺎﻧﻮس}‪ {145‬ﺳـﻜﻮﺑﺎي ﻗﻴـﺼﺮﻳﻪ ﻛﭙﺪوﻛﻴـﻪ در داﻧـﺶ دوﺳـﺘﻲ ﺷـﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ ﺑـﻮد و در ﺳـﻦ‬
‫ﻛﻮدﻛﻲ ﻧﺰد ورﻳﮕﻴﻨﺲ‪ 1068‬ﺑﻪ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬او آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪدي ﻧﮕﺎﺷﺖ و ﺗﺎرﻳﺦ آزارﻫﺎي ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻳﻜـﻲ‬
‫از آﻧﻬﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺖ در زﻣﺎن ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﺎﻧﻮس و دﺳﻴﻮس}‪ {146‬و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در دوران دﻳﻮﻛﻠﺘﻴـﺎﻧﻮس‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ آﻧﮕﺎه اﻋﻤﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آن اﻓﺰود‪ .‬او در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب اﻓـﺰود‪ .‬او در اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ ﭘﺘﺮوس ﻛﻪ در ﺳﺎل ﻧﻬﻢ آزارﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ ﺑﻌﻨﻮان ﺷﺎﻧﺰدﻫﻤﻴﻦ ﺳﻜﻮﺑﺎي اﺳﻜﻨﺪرﻳﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ درﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻧﻴﺰ اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺪﺳـﺖ ﺧـﺴﺮو و ﻧﻴـﺰ ﺑـﺴﻴﺎري دﻳﮕـﺮ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬وﻟﻲ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻣﻮﺛﻖ و ﻣﺮﺗﺐ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻧﻘﻞ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧـﻪ اﺳـﺎﻣﻲ را‬
‫ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﻣﺤﻞ ﺷﻬﺎدت ﻫﺎ را ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻜﺮار آﻧﻬﺎ را ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‬

‫‪ - 1066‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ .(Olympiodorus) volimp’iodor‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ اﻫﻞ ﺗﺒﻪ در ﻣﺼﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻧﺰدﻳﻚ او ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎي اﻣﺎﻛﻦ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺣﺘﻤﺎل دارد ﻛﻪ اﻟﻤﭙﻴﻮدرس ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﻣﻬﺎي ﻣـﺴﺘﻌﺎر‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻓﺼﻞ او راوي داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﺎرون ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1067‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﻘﻒ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ vorigines - 1068‬ﻳﺎ ارﻳﮕﻦ )‪ (Origen‬ﻳﻜﻲ از داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺰرگ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ .‬او ﻛﻪ در ﺳـﺎل ‪ 185‬در‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ زاده ﺷﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ از ﺳﻮي اﻣﭙﺮاﺗﻮر دﺳﻴﻮس )ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن( ﺗﺤﺖ آزار و ﺷـﻜﻨﺠﻪ‬
‫ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺴﺎل ‪ 254‬وﻓﺎت ﻳﺎﻓﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٠١‬‬
‫ﻛﻪ آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس‪ 1069‬ﭘﺴﺮ ﺳﻮرس‪ 1070‬در ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ )ﻣﻴﺎﻧﺮودان( ﺑﺎ ﺑﻼش ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس ﺟﻨﮕﻴﺪه ﻣﻴﺎن ادﺳﺎ‬
‫و ﺣﺮان در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺧﺴﺮو ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﺎن ﻧﭙﻴﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ او ﭘﺲ او ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺗﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻴﺮداد‪ ،‬درﺑﺎره ﺳﺎﻟﻬﺎي دوره ﻓﻘـﺪان ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻮﺛﻖ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﺮاﻳﺖ ﺗﻜﺮار ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ‪ .‬اﻣـﺎ آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ در زﻣـﺎن ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫ﺗﻴﺮداد‪ ،‬در ﺑﺎره ﺳﺎﻟﻬﺎي دوره ﻓﻘﺪان ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻮﺛﻖ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﺮاﻳﺖ ﺗﻜﺮار‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻴﺮداد و ﭘﺲ از او روي داده ﻧﻪ ﺑﺎ ﻧﺎدرﺳـﺘﻲ ﻫـﺎي ﻧﺎﺷـﻲ از ﺑـﻲ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﻲ و ﺑﻲ دﻗﺘﻲ و ﻧﻪ ﺑﺎ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎت ﻋﻤﺪي ‪ ،‬داﺳﺘﺎﻧﺴﺎزي ﻧﻜﺮده ام ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﭘﻴﺮوي از ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎي ﻣﻮﻟﻔﺎن‬
‫دﻳﻮاﻧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و اﻃﻼﻋﺎت ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎ” آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﺳـﺘﻲ و ﺻـﺤﺖ‬
‫ﺑﺮاﻳﺖ رواﻳﺖ ﻛﺮدم‪.‬‬

‫‪76‬‬
‫‪1071‬‬
‫ﺣﻤﻠﻪ اردﺷﻴﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ و ﭘﻴﺮوزي ﺑﺮ ﻗﻴﺼﺮ ﺗﺎﺳﻴﺘﻮس‬

‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮد ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺗﻜﻪ ﺗﻜﻪ ﺷﺪن ﺧﺴﺮو ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻤﺸﻴﺮ‪ ،‬اﺷﺮاف ارﻣﻨﻲ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه ﺳﭙﺎه‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ واﻗﻊ در ﻓﺮﻳﮕﻴﻪ‪ 1072‬را ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭘﺎرﺳﻴﺎن و ﺻﻴﺎﻧﺖ از ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺑـﻲ‬
‫درﻧﮓ ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ واﻟﺮﻳﺎﻧﻮس ﺧﺒﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛـﻪ ﮔﻮﺗﻬـﺎ ﺑـﺎ ﮔـﺬر از رود داﻧـﻮب‪ ،‬روﺳـﺘﺎﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎري را ﭼﭙﺎول ﻛﺮده ﺟﺰاﻳﺮ ﻛﻴﻮﻛﻐﺎگ}‪ {147‬را‪ 1073‬ﺑﻪ ﻳﻐﻤﺎ ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا واﻟﺮﻳﺎﻧﻮس ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﻤﺎﻳـﺖ‬
‫از ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬از ﺳﻮﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﻋﻤﺮش ﻛﻔﺎف ﻧﺪاده ﻛﻼودﻳﻮس ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ را از او ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﭘﺲ‬
‫از او ﻧﻴﺰ اوﻟﻴﺎﻧﻮس ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ؛ ﺣﺘـﻲ ﺑـﺮادران ﻛﻴﻮﻧﺘـﻮس‪ 1074‬و ﺗﺎﺳـﺘﻴﻮس و‬

‫‪ - 1069‬آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس ‪ Antonius‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺳﻮرس )‪ (Sererus‬ﻫﻤﺎن اوﻟﻴﻮس آﻧﺘﻮﻧﻴـﻮس )ﻛﺎراﻛـﺎﻻ( اﻣﭙﺮاﺗـﻮر روم در‬
‫‪ 211-217‬اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻴﻦ راه ﺣﺮان و ادﺳﺎ ﺗﺮور ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Severus - 1070‬ﺳﻮرس ﻫﺎ ﺧﺎﻧﺪان اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺑﻴﻦ ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 193‬ﺗﺎ ‪235‬م‪ .‬ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨـﺎن ﻋﺒﺎرﺗﻨـﺪ از ﺳـﭙﺘﻤﻴﻮس‬
‫ﺳﻮرس )‪ ،(193-211‬ﻛﺎراﻛﺎﻻ )‪ ،(211-217‬ﮔـﺪا )ﺑـﺮادر ﻛﺎراﻛـﺎﻻ ‪ ،(211-212‬آﻟﻜـﺴﺎﻧﺪر ﺳـﻮرس )‪.(222-235‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1071‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ (Tacitus) t’ak’itos‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم )و ‪200‬م‪ .(276 .‬وي ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺗﺎﺳﻴﺘﻮس ﻣﻮرخ و ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫ﺳﺨﺘﮕﻴﺮ و ﭘﺎﻛﺪاﻣﻦ ﺑﻮد و ﭘﺲ از ده ﻣﺎه ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪275 -276) .‬م‪) .(.‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1072‬ﻓﺮﻳﮕﻴﻪ ﻳﺎ ﻓﺮﻳﺠﻴﻪ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺎرﻳﺨﻲ در ﻏﺮب ﻣﺮﻛﺰ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ اﻣﺮوزي‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪k’yuk’oghag - 1073‬‬
‫‪ k’iont’os - 1074‬ﻳﺎ ‪ Quintus‬ﻳﺎ ‪ Quintillus‬ﺑﺮادر ﻛﻼودﻳﻮس‪ ،‬او ﺑﺴﺎل ‪ 270‬ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻨﺎ ﺑﻪ رﺳـﻤﻴﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﺎل ‪ 270‬ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻛﺮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٠٢‬‬
‫ﻓﻠﻮرﻳﺎن‪ 1075‬ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو اردﺷﻴﺮ‪ 1076‬ﮔـﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ ﺑـﻪ ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ ﺗﺎﺧﺘـﻪ‪ ،‬ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻴﺮون راﻧﺪ و ﺑﺨﺶ ﺑﺰرﮔﻲ از ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺑﻪ وﻳﺮاﻧﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﻧﺎﺧﺎراﻫـﺎي ارﻣﻨـﻲ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺧﺎﻧﺪان اﺷﻜﺎﻧﻲ )ﺑﺎ ﮔﺮﻳﺰ( از او ﻛﻮﭼﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭘﻨﺎﻫﻨـﺪه ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬آرﺗـﺎوازد ﻣﺎﻧـﺪاﮔﻮﻧﻲ‪ 1077‬ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻳﻜﻲ از اﻳﻨﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﻴﺮداد‪ 1078‬ﭘﺴﺮ ﺧﺴﺮو او را درﺑﺎر ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺎﺳـﻴﺘﻮس ﺑﻨﺎﭼـﺎر‬
‫در ﻧﻮاﺣﻲ ﭘﻮﻧﺖ ﺑﺮ اردﺷﻴﺮ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ و اﻣﺎ ﺑﺮادرش ﻓﻠﻮرﻳﺎن را ﺑﺎ ﻫﻨﮓ دﻳﮕـﺮي ﺑـﻪ ﺟﺎﻧـﺐ ﻛﻴﻠﻴﻜﻴـﻪ‬
‫ﻓﺮﺳــﺘﺎد‪ .‬آﻧﮕــﺎه اردﺷــﻴﺮ ﺑــﻪ ﺗﺎﺳــﻴﺘﻮس رﺳــﻴﺪه او را ﺑــﻪ ﮔﺮﻳــﺰ وادار ﻧﻤــﻮد و ﺑﺪﺳــﺖ ﻧﺰدﻳﻜــﺎﻧﺶ در‬
‫ﭼﺎﻧﻴﻮك‪ 1079‬ﭘﻮﻧﺖ ﻳﻌﻨﻲ در ﺧﺎﻏﺘﻴﻚ‪ 1080‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑـﺮادرش ﻓﻠﻮرﻳـﺎن ﻧﻴـﺰ ﻫـﺸﺘﺎد و‬
‫ﻫﺸﺖ روز ﺑﻌﺪ در ﺗﺎرﺳﻮن‪) 1081‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ(‪.‬‬

‫‪77‬‬
‫ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ ﻣﻴﺎن ﭘﺎرﺳﻴﺎن و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و‬
‫اﻳﺠﺎد ﻧﻈﻢ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺪﺳﺖ اردﺷﻴﺮ در‬
‫ﺳﺎﻟﻬﺎي ﻓﻘﺪان ﺣﻜﻮﻣﺖ‬

‫‪1075‬‬
‫‪ -‬ﻓﻠﻮرﻳﺎن )ارﻣﻨﻲ ‪ ( pe’ghorianos‬ﺑﺮادر ﻧﺎﺗﻨﻲ ﺗﺎﺳﺘﻴﻮس‪ ،‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم ﺑﻪ ﻣﺪت ‪ 2/5‬ﺳﺎل در ﺳﺎل ‪) .276‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1076‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺧﻮرﻧﻲ اردﺷﻴﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ را ﻣﻌﺎﺻﺮ واﻟﺮﻳﺎﻧﻮس و اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﭘﺲ از او )از ‪ 253‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ( داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ اردﺷﻴﺮ در ‪ 241‬درﮔﺬﺷﺖ و ﻓﺮزﻧﺪ او ﺷﺎﭘﻮر اول )‪ (241 -272‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬ﺷـﺎﭘﻮر اول در ﺳـﺎﻟﻬﺎي‬
‫‪ 212 -261‬ﺑﺎ ﻓﺘﺢ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻓﺮزﻧﺪش ﻫﺮﻣﺰد‪ -‬اردﺷﻴﺮ )‪ (262 -276‬را در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣـﻲ رﺳـﺎﻧﺪ و در اﻳﻨﺠـﺎ‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﺎﻣﻬﺎي اﻳﻦ دو )اردﺷﻴﺮ و اردﺷﻴﺮ اول ﺑﺎﺑﻜﺎن( ﺑﺎﻋﺚ ﺳﻮء ﺗﻔﺎﻫﻢ ﺧﻮرﻧﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ در ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴـﺖ ﻫـﺎي‬
‫اردﺷﻴﺮ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻫﺮﻣﺰد‪ -‬اردﺷﻴﺮ “ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺰرگ ارﻣﻨﺴﺘﺎن”ﻣﻨﺘﺴﺐ ﮔﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1077‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﺧﺎرﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻲ )‪ ،(mandak’uni‬ﻃﺒﻖ رواﻳﺎت اﻳـﻦ ﺧﺎﻧـﺪان ﭘـﺲ از ﭘﻴـﺸﻮاي ﺧـﻮد‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺪاك ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎم ﻳﺎﻓﺖ و واﻏﺎرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ او ﻣﻘﺎم ﻧﺎﺧـﺎراري داده وي را ﻣـﺴﺌﻮل ﺷـﻜﺎرﮔﺎه درﺑـﺎر‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺻﺎﺣﺐ ‪ 300‬ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﻮدﻧﺪ و در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻘﺎم ‪ 30‬و در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺻﺎﺣﺐ ﮔـﺎه ‪47‬‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1078‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻴﺮداد ﻫﻤﺎن ﺗﻴﺮداد ﺳﻮم ﭘﺎدﺷﺎه آﺗﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺴﺮو اول اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ ﺗﻴﺮداد ﺳـﻮم‬
‫ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺴﺮو دوم ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ t’chanyuk - 1079‬ﻳﺎ ’‪ tchanik‬ﻻزﺳﺘﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪khaghk’e’tik -1080‬‬
‫‪t’arson - 1081‬‬

‫‪٢٠٣‬‬
‫ﭘﺮوﺑﻮس‪ 1082‬ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﺎ اردﺷﻴﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺤﻲ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻧﻤﻮد و ﻛﺸﻮر ﻣﺎ را ﺑـﺎ ﺣﻔـﺮ‬
‫ﺧﻨﺪق ﻫﺎي ﻣﺮزي ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬اردﺷﻴﺮ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺪاﻧﻬﺎي ﻧﺎﺧﺎراري ﻓـﺎﺋﻖ آﻣـﺪه ﻣﻬـﺎﺟﺮان را ﺑـﺎز ﮔﺮداﻧﻴـﺪ و‬
‫ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ در اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﭘﺎﻳﻴﻦ آورد ﺑﺠﺰ اوﺗﺎ‪ 1083‬ﻧﺎﺧﺎرار ﻗـﻮم آﻣـﺎﺗﻮﻧﻲ را ﻛـﻪ‬
‫داﻣﺎد ﻗﻮم ﺳﻠﮕﻮﻧﻲ ﺑﻮد و ﺧﺴﺮودﺧﺖ‪ 1084‬دﺧﺘﺮ ﺧﺴﺮو را در دژ آﻧﻲ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﻛﺮد ﮔﻮﻳﻲ در ﻻﻧـﻪ‬
‫اي اﻣﻦ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ اردﺷﻴﺮ‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﺑـﻪ زﻳﺒـﺎﻳﻲ اﺻـﻼح و ﻣﺮﺗـﺐ ﻛـﺮد و ﻧﻈـﺎم ﭘﻴـﺸﻴﻦ را اﺣﻴـﺎ ﻧﻤـﻮد‪ .‬و ﻧﻴـﺰ‬
‫اﺷﻜﺎﻧﻴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از ﺗﺎج و ﺗﺨﺖ و ﺣﻖ اﺳﻜﺎن در آﻳﺮارات ﻛﻨﺎره ﮔﻴﺮي ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬او در ﻫﻤﺎن ﻣﻜـﺎن‬
‫ﻫﺎ ﺗﻮام ﺑﺎ درآﻣﺪﻫﺎ و ارزاق ﻫﻤﭽﻨﺎﻧﻜﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎدات ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫ﺑﺨﺸﻴﺪ و دﺳﺘﻮر داد آذر ﻫﺮﻣﺰدي را ﺑﺮ ﻣﺤﺮاب ﺑﺎﮔﺎوان‪ 1085‬ﻫﻤـﻮاره روﺷـﻦ ﻧﮕـﺎه دارﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺗﻨـﺪﻳﺲ‬
‫ﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ واﻏﺎرﺷﺎك ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎﻧﺶ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﻴﺪ در آرﻣﺎوﻳﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و‬
‫از آرﻣﺎوﻳﺮ ﺑﻪ ﺑﺎﮔﺎوان و دوﺑﺎره ﺑﻪ آرﺗﺎﺷﺎد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻔﺮﻣﺎن اردﺷﻴﺮ وﻳﺮان ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬او ﻛﺸﻮرﻣﺎن‬
‫را ﺧﺮاﺟﮕﺰار ﺧﻮد ﻛﺮده در ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﺎم ﺧﻮﻳﺶ را اﺳﺘﻮار ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ وي ﻣﺮزﻫﺎي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ آرﺗﺎﺷﺲ را ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺘﻘﺮار ﺳﻨﮓ در زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺮﻣـﺖ ﻧﻤـﻮد و‬
‫ﺑﻨﺎم ﺧﻮﻳﺶ اردﺷﻴﺮاﻛﺎن‪ 1086‬ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬او ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺑﻴﺴﺖ و ﺷﺶ ﺳـﺎل ﻫﻤﭽـﻮن ﻳﻜـﻲ از ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻫـﺎي‬
‫ﺧﻮد ﺑﺪﺳﺖ ﻛﺎرﮔﺰاران ﭘﺎرﺳﻲ اداره ﻛﺮد و ﭘﺲ از او ﻓﺮزﻧﺪش ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر‪ 1087‬ﻧﺎم داﺷـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫‪1088‬‬
‫ﺷﺎه‪ ،‬ﺗﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻴﺮداد ﻳﻜﺴﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪78‬‬
‫ﻛﺸﺘﺎر ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻲ ﺑﺪﺳﺖ اردﺷﻴﺮ‬

‫‪ (Probus) p’robos - 1082‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم )‪) .(276 -282‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ot’a - 1083‬‬
‫‪khosrovadukht’ - 1084‬‬
‫‪) bagavan - 1085‬از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻬﺮ ﺧﺪا و اﻳﺰد( ﻣﺤﻞ ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ و ﻣﺮﻛﺰ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ در ﺟﻨﻮب وﻻﻳـﺖ‬
‫واﮔﺮواﻧﺪ واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪art’ashirak’an - 1086‬‬
‫‪ - 1087‬ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﺮزﻧﺪ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺷﺎﭘﻮر اول ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان را ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﻧﻴـﺰ ﺳـﻮء‬
‫ﺗﻔﺎﻫﻤﻲ رخ داده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻫﺮﻣﺰد‪ -‬اردﺷﻴﺮ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﺮﺳﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ )‪ (272 -293‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه اﻳﺮان )‪ (293-302‬ﻣﻲ ﮔﺮدد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1088‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﺎي اﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻴﺮداد ﺳﻮم ﺑﺴﺎل ‪ 287‬از ﺳﻮي روﻣﻴﺎن ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺮﺳـﻤﻴﺖ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد و در ﺳﺎل ‪ ،298‬از ﺳﻮي ﺳﺎﺳﺎﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٠٤‬‬
‫اﻣﺎ اردﺷﻴﺮ ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮزﻧـﺪان ﺧـﺴﺮو را ﻧﺠـﺎت داده و ﺑـﻪ‬
‫ﻗــﺼﺮ ﻗﻴــﺼﺮ ﮔﺮﻳﺨﺘــﻪ ﺑــﻮد‪ .‬و ﺑــﺎ ﺗﺤﻘﻴــﻖ در ﺑــﺎره اﻳــﻦ ﻣــﺮد‪ ،‬درﻳﺎﻓــﺖ ﻛــﻪ او آرﺗــﺎوازد اﺳــﺖ از ﻗــﻮم‬
‫ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻴﺎن؛ ﻟﺬا ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﻠﻴﻪ اﻋﻀﺎء ﺧﺎﻧﺪان او را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ارﻣﻨﻴﺎن از ﻧـﺰد‬
‫اردﺷﻴﺮ ﻛﻮﭼﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺴﺎن دﻳﮕﺮ اﻗﻮام اﺷﻔﻲ ﻧﺎﺧﺎرار ﻛﻮچ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اردﺷﻴﺮ ﺑﺮ‬
‫دﻳﮕﺮان ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺎن از دم ﺗﻴﻎ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺷﺨـﺼﻲ ﺗﺎﭼـﺎت‪ 1089‬ﻧـﺎم از ﻧـﮋاد‬
‫اﺷﻮﺗﺴﺎن‪ 1090‬و ﺗﻴﺮه ﮔﻮﺷﺎر‪ 1091‬ﻫﺎﻳﻜﻴﺎن‪ ،‬دوﺷﻴﺰه اي زﻳﺒﺎروي را از ﻣﻴﺎن ﺧﻮاﻫﺮان آرﺗﺎوازد رﺑـﻮده ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻬﺮ ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ و از ﻛﺸﺘﺎر رﻫﺎﻧﻴﺪ و ﺷﻴﻔﺘﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ او ﺷﺪه ﺑﺎ او ازدواج ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪79‬‬
‫دﻻوري ﻫﺎي ﺗﻴﺮداد در دوران ﻓﻘﺪان ﺣﻜﻮﻣﺖ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬

‫)ﭘﺮﻣﻠﻴﺎﻧﻮس( در ﺑﺎره دﻻوري ﻫﺎي ﺗﻴﺮداد ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ؛ او اﺳـﺐ ﺳـﻮاري را از ﺳـﻦ ﻛـﻮدﻛﻲ‬
‫دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺖ و اﺳﺐ ﺳﻮار ﻣﺎﻫﺮ ﺑﻮد‪ .‬در ﻛﺎرﺑﺮد ﺳﻼح ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻮد و ﻓﻨﻮن ﺳـﭙﺎﻫﻴﮕﺮي را ﻧﻴـﻚ ﻓـﺮا‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺑﻌﻠﺖ اﻟﻬﺎم ﻫﻔﺎﺋﻴـﺴﺘﻮس‪ ،1092‬ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺰﻳـﺎن‪ 1093‬در ﻣﻴـﺪان ﻣـﺴﺎﺑﻘﻪ ﺑـﺮ ﻛﻠﻴﺘﻮﺳـﺘﺮادوس‬
‫ﻫﺮودي‪ 1094‬ﻓﺎﺋﻖ آﻣﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮔﺮدن ﭘﻴﺮوز ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻛﺮاﺳـﻮس آرﮔﻴـﺎﺋﻲ ﺗﻮﻓـﻖ ﻳﺎﻓـﺖ‪.‬‬
‫زﻳﺮا او ﺳﻢ ﮔﺎو ﻧﺮ را ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ )ﺗﻴﺮداد( ﺷﺎخ دو ﺛﻮر وﺣﺸﻲ را ﺑﺎ ﻳﻚ دﺳﺖ ﺟﺪا ﺳـﺎﺧﺖ و ﮔـﺮدﻧﺶ را‬
‫ﭼﺮﺧﺎﻧﺪه ﺧﺮد ﻛﺮد‪ 1095‬و در ﻣﻴﺪان ﺑﺰرگ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺐ ﺳﻮاري ﺑﺮاي ﻛﺴﺐ اﻓﺘﺨﺎر در اﺛـﺮ ﭼـﺎﻻﻛﻲ و‬
‫زرﻧﮕﻲ رﻗﻴﺐ از ﮔﺮدوﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﺑـﻮد ﺑﺰﻳـﺮ اﻓﺘـﺎد؛ او ﺑـﻲ درﻧـﮓ از ﮔﺮدوﻧـﻪ ﮔﺮﻓﺘـﻪ آن را‬
‫ﻣﺘﻮﻗﻒ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮕﻔﺘﻲ ﻫﻤﮕﺎن ﺷﺪ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺮوﺑﻮس ﺑﺎ ﮔﻮﺗﻬﺎ ﻣﻲ ﺟﻨﮕﻴـﺪ‪ ،‬ﻗﺤﻄـﻲ ﺷـﺪﻳﺪي‬
‫ﺣﺎدث ﺷﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻛﻤﺒـﻮد ارزاق ﺷـﻮرش ﻛـﺮده او را ﻛـﺸﺘﻨﺪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑـﺎ ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﺎن رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻴﺮداد ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﺮده ﺑﻪ ﻫـﻴﭽﻜﺲ اﺟـﺎزه ورود ﺑـﻪ ﻗـﺼﺮ ﻟﻴﻜﻴـﺎﻧﻮس‬
‫}‪ {148‬ﻛﻪ ﺧﻮد ﺗﻴﺮداد ﻧﻴﺰ در ﻧﺰد وي ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺪاد‪.‬‬

‫‪ tat’chat’ - 1089‬ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻮده اﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ashotsan - 1090‬آﺷﻮﺗﺴﺎن‪ ،‬آﺷﻮﺗﺴﻚ وﻻﻳﺘﻲ در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮد و در ﺳـﻨﮓ ﻧﺒـﺸﺘﻪ ﻫـﺎي‬
‫اورارﺗﻮ ﺑﺼﻮرت اﻳﺸﻜﻴﮕﻮﻻ )‪ (Ishk’igula‬ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ﻗﻠﻤﺮو ﻣﻮروﺛﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري آﺷﻮﺗﺴﺎن‬
‫ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم ‪ 33‬درﺑﺎر ﺑﻮده داراي ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ 500‬ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ gushar - 1091‬ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Hephaistos (Hippide) - 1092‬ﻫﻔﺎﺋﻴﺴﺘﻮس ﺧﺪاي آﺗﺶ‪ ،‬ﭘﺴﺮ زﺋﻮس و ﻫﺮا ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1093‬ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺰ )‪ Peloponnese‬ﻳﺎ ‪ (Peloponnesos‬ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻳﻮﻧﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺷﺒﻪ ﺟﺰﻳﺮه ﻫﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪه‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪Clitostratos of Rhodes - 1094‬‬
‫‪ - 1095‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺧﻼﺻﻪ اي از ﺑﺎزي ﻫﺎي اﻟﻤﭙﻴﻚ را اراﺋﻪ ﻣﻲ دﻫﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٠٥‬‬
‫اﻣﺎ ﻛﺎروس‪ 1096‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻛﺎرﻳﻨﻮس‪ 1097‬و ﻧﻮﻣﺮﻳﺎﻧﻮس‪ 1098‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﻤﻮده ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﮔـﺮد‬
‫آورد و ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ روم ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ .‬ﻟﺬا اردﺷﻴﺮ از ﻣﻠﻞ ﻣﺘﻌﺪد ﻛﻤـﻚ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺻﺤﺮاي ﺑﺰرگ ﻋﺮب را ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎﺧﺖ و دوﺑﺎره در دو ﻣﺤﻞ در دو ﺳﻮي ﻓﺮات ﺑﺎ ﺳـﭙﺎه‬
‫روﻣﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪ‪ .‬ﻛﺎروس در ﻫﺮﻳﻨﻮن‪ 1099‬ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻛـﺎرﻳﻨﻮس ﻧﻴـﺰ ﻛـﻪ ﺗﻴـﺮداد ﻫﻤـﺮاه وي ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻛﻮرﻧﺎك‪ 1100‬ﺑﻪ ﺻﺤﺮا رﻓﺖ و ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻧﻴﺰ ﭘـﺎ ﺑـﻪ ﮔﺮﻳـﺰ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺑﻌﻠﺖ زﺧﻤﻲ ﺑﻮدن اﺳﺒﺶ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮارﻳﺎن ﺑﺮود ﺑﻠﻜﻪ ﺳﻼﺣﻬﺎ و وﺳﺎﻳﻞ اﺳﺐ را ﺑﺮداﺷﺘﻪ از‬
‫رود ﭘﻬﻨﺎور ﻓـﺮات ﮔﺬﺷـﺖ و ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﺳـﭙﺎه اﺻـﻠﻲ ﺧﻮدﺷـﺎن رﺳـﻴﺪ ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﻛﻴﻠﻴـﺎﻧﻮس واﻗـﻊ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮﻣﺮﻳﺎﻧﻮس ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎ در ﺗﺮاﻛﻴﺎن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ و دﻳﻮﻛﻠﺘﻴﺎﻧﻮس ﻋﻬﺪه دار ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﺗﻴﺮداد در زﻣﺎن او ﺻﻮرت داده ﺑﻮد‪ ،‬آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﻲ آﻣﻮزد ]رواﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ[‪.‬‬

‫‪80‬‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﻣﺨﺘﺼﺮي رد ﺑﺎره ﮔﺮﻳﮕﻮرس ﻗﺪﻳﺲ و ﭘﺮورش‬
‫‪1101‬‬
‫و اﺧﻼق ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ )ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه( از ﻧﺎﻣﻪ آرﺗﻴﺘﺲ‬
‫ﺳﻜﻮﺑﺎ ﻛﻪ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺎرﻛﻮس راﻫﺐ ﻫﺎﻧﮕﺮوﭼﺎن‪ 1102‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‬

‫ﺷﺨــﺼﻲ ﭘﺎرﺳــﻲ ﺑــﻮردار‪ ،1103‬ﻓــﺮدي ﺑــﺰرگ و ﺑﺮﺟــﺴﺘﻪ ﻛــﻪ از ﭘــﺎرس ﺧــﺎرج ﺷــﺪه ﺑــﻪ ﺣــﻮاﻟﻲ‬
‫ﮔﺎﻣﻴﺮك‪ 1104‬آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬او زﻧﻲ ﺳﻮﭘﻲ‪ 1105‬ﻧـﺎم از دﻳﻨـﺪاران را ﻛـﻪ ﺧـﻮاﻫﺮ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي ﺑﻨﺎم اوﺗﺎﻟﻴﻮس‪ 1106‬ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﻤـﺴﺮي ﮔﺮﻓـﺖ و ﻫﻤـﺮاه او دوﺑـﺎره ﺑـﻪ ﭘـﺎرس ﺑﺎزﮔـﺸﺖ‪.‬‬
‫اوﺗﺎﻟﻴﻮس از ﭘﺲ او رﻓﺘﻪ وي را ﻗﺎﻧﻊ و ﻣﻨﺼﺮف ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن روﺷـﻨﮕﺮ ﻣـﺎ‪ 1107‬ﻣﺘﻮﻟـﺪ ﺷـﺪ و از‬

‫‪ (Carus) k’aros - 1096‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر ‪) .282-283‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ (Carinus) k’arinos - 1097‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﺎروس‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ (Numerian) numerianos - 1098‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﺎروس‪ ،‬ﻛﺎرﻳﻨﻮس و ﻧﻮﻣﺮﻳﺎﻧﻮس ﺑﻌﻨﻮان ﻗﻴﺼﺮ ﺑﺎ ﭘﺪرﺷﺎن از ‪ 283‬ﺗـﺎ‬
‫‪ 285‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪.(Rinon) hrinon - 1099‬‬
‫‪.(kornak) k’ornak’ - 1100‬‬
‫‪art’ites - 1101‬‬
‫‪hangrotchan - 1102‬‬
‫‪burdar - 1103‬‬
‫‪ ،gamirk - 1104‬روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪sopi - 1105‬‬
‫‪ - 1106‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪) .(Euthalius) Yevtaghios‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1107‬ﮔﺮﻳﮕﻮر روﺷﻨﮕﺮ ﻣﺮوج ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪).‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٠٦‬‬
‫ﻗﻀﺎ او )ﺳﻮﭘﻲ( وﻇﻴﻔﻪ داﻳﮕﻲ اش را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺼﻴﺒﺖ رخ داد‪ 1108‬اوﺗـﺎﻟﻴﻮس ﺧـﻮاﻫﺮش‬
‫را ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺷﻮﻫﺮ و ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ روﻳﺪادﻫﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺒﻴﻨﻲ ﺧﺪاوﻧـﺪي‬
‫و ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در ﺟﻬﺖ آﻣﺎده ﺷﺪن راه ﻧﺠﺎت و رﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎ ﺑﻮد و ﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ اﻣﻴﺪي ﻛﻮدك ﭘﻬﻠﻮﻳﻚ را در‬
‫ﻗﻠﻤﺮو روﻣﻴﺎن ﭘﺮورش ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺗﺮﺑﻴﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ؟‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﻮدك ﺑﻪ ﺳﻦ ﺑﻠﻮغ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻲ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻨﺎم داوﻳﺖ دﺧﺘﺮش ﻣﺮﻳﻢ را ﺑـﻪ او داده وي را‬
‫داﻣﺎد ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ دو ﺑﭽﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ دو ﺟﺎﻧﺒﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪه‬
‫و دوري ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺮﻳﻢ ﺑﺎ ﺑﭽﻪ ﻛﻬﺘﺮ وارد دﻳﺮ زﻧﺎن ﺷﺪه ﺑﻪ ﻟﺒﺎس ﻣﺬﻫﺒﻲ در آﻣﺪ و اﻳﻦ ﺑﭽﻪ ﺑـﺰرگ ﺷـﺪه‬
‫ﭘﻴﺮو ﺷﺨﺺ راﻫﺒﻲ ﺑﻨﺎم ﻧﻴﻜﻮﻣﺎﻛﻮس‪ 1109‬ﮔﺮدﻳﺪ و از ﻃﺮف او ﺑﻪ ﺻﺤﺮا ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻓﺮزﻧـﺪ ارﺷـﺪ‬
‫ﻧﺰد داﻳﮕﺎن ﻣﺎﻧﺪه در ﻟﺒﺎس دﻧﻴﻮي ازدواج ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺪر آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﺑﺮاي اداي دﻳﻦ ﭘﺪرش و در واﻗـﻊ‬
‫ﺑﺮاي آﻣﻮزش و آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي رﺳﺎﻟﺖ و رﻳﺎﺳﺖ ﻛﺎﻫﻨﺎن ﻛﺸﻮرﻣﺎن و ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺷﻬﺎدت ﻧﺰد ﺗﻴﺮداد رﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺪر ﺷﮕﻔﺖ آور داراي ﻓﺮزﻧﺪاﻧﻲ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰﺗـﺮ ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬زﻳـﺮا وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﻪ ﺟﻮﻳﺎي ﺣﺎل ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﻮد و ﻧﻪ آﻧﺎن ﻧـﺰد وي آﻣﺪﻧـﺪ و اﻳـﻦ ﺑﻌﻠـﺖ ﺗـﺮس از آزار و‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﺘﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺪرﺷﺎن ﻛﺸﻴﺶ ﺷﺪه ﺻﺎﺣﺐ ﺷﻜﻮه و ﺟﻼل ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪﻧـﺪ ﺗـﺎ‬
‫ﺳﺮاﻓﺮاز ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﻣﺪت درازي را در ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺰودي ﺑﻪ ﺳﺒﺎﺳﺘﻴﺎ‪ 1110‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر‬
‫ﮔﺮدآوري ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮاي وﻋﻆ ﻫﺎﻳﺶ در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻣﺪت درازي ﻫﻢ در ﻗﻴـﺼﺮﻳﻪ ﻣـﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‬
‫ﻫﻴﭽﻜﺎري ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺎره اﺑﺪﻳﺖ و ﺟﻬﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻧﺸـﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ؛ آﻧـﺎن‬
‫در ﭘﻲ ﻣﻨﺰﻟﺖ و اﺣﺘﺮام ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻨﺰﻟﺖ و اﺣﺘﺮام در ﭘـﻲ آﻧـﺎن ﺑـﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ آﮔﺎﺗـﺎﻧﮕﻐﻮس ﺑـﻪ ﺗـﻮ‬
‫آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬

‫‪81‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻗﻮم ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن از ﻛﺠﺎ ﭘﻴﺪاﻳﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫اردﺷﻴﺮ ﭘﺴﺮ ﺳﺎﺳﺎن درﻣﻲ ﮔﺬرد و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﺎرﺳﻴﺎن را ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﺷﺎﭘﻮر‪ 1111‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣـﻲ ﮔـﺬارد‪.‬‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺎي ﻗﻮم ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن در زﻣﺎن او از ﻛﺸﻮر ﻣﻤﺘﺎز و ﻋﺎﻟﻲ ﻧﺴﺐ ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ از ﭼﻴﻦ‪ 1112‬ﻛﻪ‬

‫‪ - 1108‬ﻛﺸﺘﺎر ﺧﺎﻧﻮاده آﻧﺎك در ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﻲ ﻛﺸﺘﻦ ﺧﺴﺮو‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪) .(Nichomachus) nik’omak’os - 1109‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sebastia - 1110‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺳﻴﻮاس ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬و در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‪ ،‬در ﻛﻨﺎر رود ﻗﺰل اﻳﺮﻣﺎق واﻗﻊ‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1111‬ﺷﺎﭘﻮر اول )ﺟﻠﻮس ‪ ،241‬ﺗﺎﺟﮕﺬاري رﺳﻤﻲ ‪ ،242‬وﻓﺎت ‪ 272‬ﻳﺎ ‪273‬م‪) (.‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1112‬ن‪ .‬آدوﻧﺘﺲ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭼﻦ ‪ chen‬را ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ Tchenasta’n‬ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ ،‬ﻣﻌﺎدل ‪ tzan‬ﻣﻲ‬
‫داﻧﺪ و ﻧﻪ ﭼﻴﻦ‪) .‬آدوﻧﺘﺲ‪“ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن”‪ ،‬ص ‪ (313‬ﺳﻮاﺟﻴﺎن ‪ ،tchen‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻴﺎن رودﻫﺎي آﻣﻮدرﻳﺎ و ﺳﻴﺮدرﻳﺎ ﻣـﻲ‬
‫ﭘﻨﺪارد‪ .‬وارﺗﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ‪ Tchenk‬در ﻗﻔﻘﺎز و در ﺣﻮاﻟﻲ “در ﺑﻨﺪ” زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٠٧‬‬
‫ﻣﻴﺎن ﻫﻤﻪ ﻣﺮدﻣﺎن ﺷﻤﺎﻟﻲ آﻧﺎن را ﺑﺮﺗﺮ ﻣﻲ داﻧﻢ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺎره آﻧﺎن ﭼﻨـﻴﻦ رواﻳـﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫در واﭘﺴﻴﻦ ﺳﺎﻟﻴﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ اردﺷﻴﺮ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻟﻘﺐ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧـــﻜﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن آﻧﺎن ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫‪1116‬‬
‫ﻳﻚ ﭼﻦ‪ -‬ﺑﺎﻛﻮر‪ 1113‬ﺑﻨﺎم آرﺑﻮك‪ 1114‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬او دو داﻳﻪ زاده ﺑﻨﺎم ﻫﺎي ﺑﻐـﺪوخ‪ 1115‬و ﻣـﺎﻣﮕﻮن‬
‫داﺷﺖ ﻛﻪ از اﺷﺮاف ﺑﺰرگ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻐﺪوخ در ﺑﺎره ﻣﺎﻣﮕﻮن ﺳﺨﻦ ﭼﻴﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و آرﺑﻮك ﭘﺎدﺷﺎه ﭼـﻴﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺎﻣﮕﻮن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎﻣﮕﻮن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻦ درﻧﻤﻲ دﻫـﺪ و ﺑـﺎ اﻫـﻞ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺰد اردﺷﻴﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺰد‪ .‬آرﺑﻮك ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻴﺪن آﻧﺎن ﻣـﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺪ و‬
‫ﭼﻮن اردﺷﻴﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﭼﻴﻦ در ﺗﺪارك ﺟﻨﮓ ﺑﺎ وي ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬اردﺷﻴﺮ ﺑﺰودي درﻣـﻲ‬
‫ﮔﺬرد و ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ رﺳﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﺷﺎﭘﻮر اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﺎﻣﮕﻮن را ﺑﺪﺳﺖ ﺳﺮورش ﻧﻤﻲ ﺳﭙﺎرد اﻣـﺎ در اﻳﻨﺠـﺎ ﻫـﻢ ﻧﻤـﻲ ﮔـﺬارد اﻗﺎﻣـﺖ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﺗﺒﻌﻴﺪي ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﺰد ﻛﺎرﮔﺰارش ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎه ﭼـﻴﻦ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﻲ ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ و در آن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪“ :‬آزرده ﻣﺒﺎش ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ ﻣﺎﻣﮕﻮن را ﺑﺪﺳﺖ ﺗـﻮ ﺑـﺪﻫﻢ‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫ﭘﺪرم ﺑﻪ روﺷﻨﺎﻳﻲ آﻓﺘﺎب ﺑﺮاي وي ﻗﺴﻢ ﻳـﺎد ﻛـﺮده ﺑـﻮد؛ ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ ﺗـﺮا آﺳـﻮده ﺳـﺎزم‪ ،‬ﻣـﻦ او را از‬
‫ﻛﺸﻮرم ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﺳﺮ دﻧﻴﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮدم ﻛﻪ ﺑﺮاي او ﺑﺎ ﻣﺮگ ﺗﻔـﺎوت ﭼﻨـﺪاﻧﻲ ﻧـﺪارد‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫ﺑﮕﺬار ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﺗﻮ ﺟﻨﮕﻲ در ﻧﮕﻴﺮد”‪ .‬و آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻠﺖ ﭼـﻴﻦ ﺻـﻠﺢ دوﺳـﺖ ﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻨﻪ ﮔﻴﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻦ ﺑﻪ آﺷﺘﻲ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻮﺿﻮح ﭘﻴـﺪا اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻠﺖ ﭼﻴﻦ ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﺻﻠﺢ دوﺳﺖ و دوﺳﺘﺪار زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺸﻮر آﻧﺎن از ﻧﻈﺮ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻫﻤﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻴﻮه ﻫﺎ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ و ﻣـﺰﻳﻦ ﺑـﻪ ﮔﻴﺎﻫـﺎن زﻳﺒـﺎ اﺳـﺖ‪،‬‬
‫‪1118‬‬
‫ﻃﺎووس ﻓﺮاوان داد و زﻋﻔﺮان و ﭘﺎرﭼﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮران ﻋﺠﻴﺐ اﻟﺨﻠﻘـﻪ‪ 1117‬و ﮔـﻮزن‪ -‬ﺧـﺮ‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺑﻲ اﻧﺪازه ﻓﺮاوان اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻗﺮﻗﺎول‪ ،‬ﻗﻮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ در ﻧـﺰد ﻣـﺎ ﺧـﻮراﻛﻲ اﺷـﺮاﻓﻲ‬
‫ﺑﻮده ﻛﻤﺘﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ دﺳﺘﺮﺳﻲ دارد‪ ،‬ﻏﺬاي ﻋﻤﻮﻣﻲ آﻧﺠﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴـﺰ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪﻛـﻪ ﺣـﺴﺎب ﺳـﻨﮓ‬

‫‪ ،tchen-bak’ur - 1113‬ﺷﺎﻣﻞ دو ﻗﺴﻤﺖ ‪ tchen‬و ‪ bak’ur‬ﻛﻪ ﺧﻮد ‪ Bag + Pur‬ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ در ﻛـﻞ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫“ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻎ”‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ arbok’ - 1114‬اﺣﺘﻤﻼ” ﻳﻜﻲ از اﺷﻜﺎل ﻧﺎم اﻳﺮاﻧﻲ آرﺑﺎك )’‪ (arbak‬ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ارﻣﻨﻲ و ﮔﺮﺟـﻲ ﺑـﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﻮده اﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪be’ghdokh - 1115‬‬
‫‪ .mamgon - 1116‬در ﭼﻴﻨﻲ ‪ mam-gun‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺷﺎﻫﺰاده اﻗﻮام ﺟﻨﻮﺑﻲ آراﻳﻲ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اﻧﺘـﺴﺎب اﻳـﻦ‬
‫ﻗﻮم ﺑﻪ ﭼﻴﻨﻴﺎن ﻧﺨﺴﺖ ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺑﻮزاﻧﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ‪5‬م‪ .‬در ﻓﺼﻞ ‪ 37‬ﻛﺘﺎب ﭘﻨﺠﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ن‪ .‬آدوﻧﺘﺲ آن را ﺑﺎ ‪ mama‬ﮔﺮﺟﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﭘﺪر” ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﺒﺌﻮس ﻣﻮرخ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﻧﻴﺰ در ﻓـﺼﻞ‬
‫ﭼﻬﺎرم ﻛﺘﺎب ﺧﻮد ﻗﻮم ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن را ﺑﻪ ﭼﻴﻦ ﻣﻨﺘﺴﺐ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1117‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪.hresh‬‬
‫‪ish-aydsian - 1118‬‬

‫‪٢٠٨‬‬
‫ﻫﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ و ﻣﺮوارﻳﺪﻫﺎ را ﻧﻤﻲ داﻧﻨﺪ و ﺟﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻧﺰد ﻣﺎ اﺷﺮاﻓﻲ ﺑـﻮده ﻛﻤﺘـﺮ ﻛـﺴﻲ را از آن‬
‫ﺑﻬﺮه اﺳﺖ در ﻧﺰد آﻧﺎن ﺟﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﻫﻢ در ﺑﺎره ﻛﺸﻮر ﭼﻴﻦ و ﺑﺲ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺎﻣﮕﻮن ﻛﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﻣﻴﻠﺶ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن آﻣﺪه ﺑﻮد و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ورود ﺗﻴﺮداد ﻣﺼﺎدف ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎرس ﺑﻪ )ﭘﺎرس( ﺑﺎز ﻧﮕﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻪ و ﺑﺴﺘﮕﺎﻧﺶ و ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاز‬
‫ﺗﻴﺮداد رﻓﺖ‪ .‬ﺗﻴﺮداد او را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ اﻣﺎ او را ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﻪ ﭘﺎرس ﻧﺒﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﺪان او ﭘـﺲ از ﺳـﺎﻟﻬﺎ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل از ﻣﺤﻠﻲ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ دﻳﮕﺮ ﻣﻜﺎﻧﻲ ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﺖ و وﺳﺎﻳﻞ ﻣﻌﺎش داد‪.‬‬

‫‪82‬‬
‫دﻻوري ﻫﺎي ﺗﻴﺮداد در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺶ‪ ،‬ﭘﻴﺶ از اﻳﻤﺎن آوري‬

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺛﻘﻲ ﺑﺪون وﻗﺎﻳﻊ ﻧﮕﺎري وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻟﺬا ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﻴﺮداد در ﺳﺎل ﺳـﻮم‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ دﻳﻮﻛﻠﻴﺘﺎﻧﻮس ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮده ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻧـﻮاﺣﻲ آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ او ﺑـﻪ‬
‫ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ رﺳﻴﺪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاز او رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻛـﻪ‬
‫اوﺗﺎ ﺧﻮاﻫﺮش ﺧﺴﺮودﺧﺖ و ﮔﻨﺞ ﻫﺎ و دژ را ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺪاري ﻋﻈﻴﻢ ﻧﮕﺎﻫﺪاري ﻛﺮده اﺳﺖ؛ و ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﻛـﻪ او‬
‫ﺻﺒﻮر‪ ،‬ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر و ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺑﻮد زﻳﺮا ﮔﺮﭼﻪ ﭘﻲ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪي ﻧﺒـﺮد ﻟـﻴﻜﻦ ﻛـﺬب ﺑﺘـﺎن را‬
‫ﻧﻴﻚ درﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮدش ﺧﺴﺮودﺧﺖ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﺧﻮدش دوﺷﻴﺰه اي ﻣﺘﻴﻦ و ﻧﻴـﻚ ﻣـﻨﺶ ﺑـﻮد و ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫زﻧﺎن دﻳﮕﺮ اﺻﻼ” ﺑﻲ در و ﭘﻴﻜﺮ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻴﺮداد‪ ،‬اوﺗﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻫﺰارﺑﺪي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻨﺼﻮب ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري او را اﺣﺘﺮام ﻣـﻲ ﻧﻬـﺪ‬
‫ﺑﻮﻳﮋه از داﻳﻪ زاده اش آرﺗﺎوازد ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻲ ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ رﻫـﺎﻳﻲ او و ﺑﺎزﮔـﺸﺘﺶ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻮه‬
‫ﭘﺪري ﮔﺮدﻳﺪ؛ ﻟﺬا اﺳﭙﻬﺒﺪي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨﻲ را ﺑﺪو ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺗﺎﭼﺎت ﺷﻮﻫﺮ ﺧـﻮاﻫﺮ او را‬
‫)ﺣﺎﻛﻢ( ﻧﺎﺣﻴﻪ آﺷﻮﺗﺴﻚ ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢ او اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﻪ ﭘـﺪرزﻧﺶ آرﺗـﺎوازد و او ﻧﻴـﺰ ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫ﻧﺨﺴﺖ درﺑﺎره اﻳﻨﻜﻪ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﭘﺴﺮ آﻧﺎك اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ در ﺑﺎره ﭘﺴﺮان ﮔﺮﻳﮕﻮر‪ ،‬آﮔـﺎﻫﻲ ﻣـﻲ دﻫـﺪ؛ وي‬
‫اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ را ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ در ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ درﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻴﺮداد دﻟﻴﺮ ﺑﺴﺮﻋﺖ ﺟﻨﮓ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪدي را اﺑﺘﺪا در ارﻣﻨﺴﺘﺎن و آﻧﮕﺎه در ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﭘـﺎرس اﻧﺠـﺎم‬
‫داده ﺧﻮد ﺷﺨﺼﺎ” ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﻣﻲ رﺳﺪ‪ .‬ﻳﻜﺒﺎر او )دﻻوري ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد( ﺗـﺎ ﻳﻠﻴﺎﻧـﺎن}‪{149‬‬
‫در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ 1119‬و ﻧﻴﺰه اش را ﺑﻴﺎري ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺪاد ﻣﺠﺮوح ﺑﻠﻨﺪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎر دوم ﺳﺮداران ﭘﺮﺗﻮان ﭘﺎرﺳـﻲ‬
‫ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از ﻧﺒﺮدي ﻋﻈﻴﻢ ﭘﻴﻠﺘﻦ و اﺳﺘﺤﻜﺎم زﻳﺎد ﺳﻼح ﻫﺎ در آزﻣﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺗﻴﺮﻫـﺎﻳﻲ رﻫـﺎ ﺳـﺎﺧﺘﻪ زﺧـﻢ ﻫـﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮ اﺳﺒﺶ وارد آورده آن را ﻛﺸﺘﻨﺪ و اﺳﺐ روي زﻣـﻴﻦ ﻏﻠﺘﻴـﺪه ﭘﺎدﺷـﺎه را ﺑﺰﻳـﺮ اﻧـﺪاﺧﺖ و او از‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﭘﺎي ﭘﻴﺎده ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﺑﺴﻴﺎري از دﺷﻤﻨﺎن را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻏﻠﺘﺎﻧـﺪ و اﺳـﺐ ﻳﻜـﻲ را ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬

‫‪ - 1119‬اﻟﺤﺎﻧﺎن )ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب دوم ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،23‬آﻳﻪ ‪ (24‬ﻳﻜﻲ از ﺳﺮداران دﻟﻴﺮ داوود ﺷـﺎه اﺳـﺮاﻳﻴﻠﻴﺎن‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٠٩‬‬
‫دﻻوراﻧﻪ ﺳﻮار آن ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎر ﺳﻮم داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ از اﺳﺐ ﭘﻴﺎده ﺷﺪه ﭘﺎي ﭘﻴﺎده ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و دﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﭘـﻴﻼن را‬
‫ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻛﺮد‪ .‬او ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ دﻻوري ﻫﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘـﺎرس و آﺳﻮرﺳـﺘﺎن زﻣـﺎﻧﻲ دراز ﻣﺎﻧـﺪ و از‬
‫ﺗﻴﺴﻔﻮن ﻧﻴﺰ آن ﺳﻮﺗﺮ رﻓﺖ‪.‬‬

‫‪83‬‬
‫‪1121‬‬ ‫‪1120‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ ﺗﻴﺮداد ﺑﺎ آﺷﺨﻦ و ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﻦ ﺑﺎ‬
‫‪1123‬‬
‫ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﻨﺎ‪ 1122‬ازدواج ﻛﺮد و اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ )ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﻦ( اﻳﻤﺎن آورد‬

‫ﺗﻴﺮداد ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻤﺒﺎت اﺳﺒﺪ ﭘﺪر ﺑﺎﮔﺎرات را ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ دارد ﺗﺎ دوﺷﻴﺰه آﺷـﺨﻦ دﺧﺘـﺮ‬
‫آﺷﺨﺎدار‪ 1124‬را ﻛﻪ از ﻧﻈﺮ ﻗﺎﻣﺖ ﻛﻤﺘﺮ از ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي او ﺑﻴﺎورد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ او را‬
‫ﺑﻪ اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻣﻠﻘﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ وي را ﺑﺎ ﻟﺒﺎﺳﻬﺎي زردآﻟﻮﻳﻲ رﻧﮓ ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و ﺗـﺎج ﺑـﺮ ﺳـﺮش ﻧﻬﻨـﺪ ﺗـﺎ ﻋـﺮوس‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﻮد‪ .‬از او ﻓﺮزﻧﺪش ﺧﺴﺮو زاده ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻣﺖ واﻟﺪﻳﻨﺶ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫‪1125‬‬
‫در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎ ﻋﺮوﺳـﻲ ﻣﺎﻛـﺴﻴﻤﻴﻨﺎ دﺧﺘـﺮ دﻳﻮﻛﻠﺘﻴـﺎﻧﻮس در ﻧﻴﻜﻮﻣﻴـﺪا اﻧﺠـﺎم ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﻗﻴـﺼﺮ‬
‫ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﻛﻮﺳﺘﻮر ﭘﺎدﺷﺎه روم داﻣـﺎد وي ﺑـﻮد‪ .‬او ﻧـﻪ از دﺧﺘـﺮ ﻣﺎﻛـﺴﻴﻤﻴﺎﻧﻮس ﺑﻠﻜـﻪ از ﻫﻠـﻦ‬
‫روﺳﭙﻲ زاده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .1126‬اﻳﻦ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس در ﺣﻴﻦ ﻋﺮوﺳﻲ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ ﺗﻴﺮداد دوﺳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ‬

‫‪ -ashkhen - 1120‬در ﭘﻬﻠــﻮي ‪ ،akhshen‬ﻓﺎرﺳــﻲ ﺧــﺸﻴﻦ ‪) khashin‬ﺧﺎﻛــﺴﺘﺮي‪ ،‬ﻛﺒــﻮد ﻳــﺎ ﺳــﺒﺰ( اوﺳــﺘﺎﻳﻲ‬
‫‪) Akhshaena‬ﻣﺸﻜﻲ‪ ،‬ﺗﻴﺮه(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪) k’onst’andin - 1121‬ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ(‪.‬‬
‫‪maksimina - 1122‬‬
‫‪ - 1123‬اﻳﻤﺎن آوري ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪Ash - 1124‬ﻧﺎ‪ adar‬ﻣﻌﺎدل ‪ askudar‬ﻳﺎ ‪ iskudar‬ﻓﺎرﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻳﻮﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺣﺎﻛﻢ‪ ،‬رﺋـﻴﺲ ﺣﻜﻮﻣـﺖ”‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ آﺷﺨﺎدار ﺑﻌﺪا” ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه آﻻﻧﻴﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﮔﺮدﻳﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘـﺪرزن ﺗﻴـﺮداد ﺷـﺎه‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪Nicomedia - 1125‬‬
‫‪ - 1126‬اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ زﻳﺮا ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺑﺎ دﺧﺘـﺮ دﻳﻮﻛﻠﻴﺘـﺎﻧﻮس ازدواج ﻧﻜـﺮد ﺑﻠﻜـﻪ ﻧﺨـﺴﺖ از‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﻣﻴﻨﺮوا )‪ (minerva‬ﺟﺪا ﺷـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ ﻓﺎوﺳـﺘﺎ )‪ (Fausta‬دﺧﺘـﺮ ﻣﺎﻛـﺴﻴﻤﻴﺎﻧﻮس ازدواج ﻛﻨـﺪ )‪307‬م‪.(.‬‬
‫ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻮس )ﭘﺪر ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ( از ﻫﻠﻦ ﺟﺪا ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﺌـﻮدورا )‪ (Theodora‬دﺧﺘـﺮ ﻣﺎﻛـﺴﻴﻤﻴﻨﻴﺎﻧﻮس ازدواج‬
‫ﺷﺪ)‪293‬م‪ .(.‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﮔﺎﻟﺮﻟﻮس ﺑﺎ واﻟﺮﻳﺎ)‪ (Valeria‬دﺧﺘﺮ دﻳﻮﻛﻠﺘﻴﺎﻧﻮس ازدواج ﻛﺮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢١٠‬‬
‫از ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ‪ ،‬ﻛﺴﺘﺎﻧﺪ ﺑﺪرود زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ و دﻳﻮﻛﻠﺘﻴﺎﻧﻮس ﺑﺠﺎﻳﺶ ﭘﺴﺮ او را ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪه اش‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ دارد‪.‬‬
‫او ﭘﻴﺶ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﻴﺼﺮ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺟﻨﮓ دﭼﺎر ﺷﻜﺴﺖ ﺳـﻨﮕﻴﻨﻲ ﺷـﺪ و ﺑـﺎ اﻓـﺴﺮدﮔﻲ‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﺧﻮاب رﻓﺖ؛ در ﺧﻮاب ﭼﻠﻴﭙﺎﻳﻲ ﺳﺘﺎره ﮔﻮﻧﻪ از آﺳﻤﺎن ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﺷﺪ ﻛﻪ ﻛﻨﺎرش ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد »ﺑﺎ اﻳﻦ ﭘﻴﺮوز ﺷﻮ!«‪ .‬او اﻳﻦ )ﭼﻠﻴﭙﺎ( را ﻧﺸﺎن ﺟﻨﮕﻲ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺎ ﺣﻤـﻞ در ﺟﻠـﻮ )ﺳـﭙﺎه( در ﺟﻨﮕﻬـﺎي‬
‫ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﭙﺲ ﻣﻔﺘﻮن زﻧﺶ ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﻨﺎ دﺧﺘﺮ دﻳﻮﻛﻠﺘﻴﺎﻧﻮس ﮔﺮدﻳﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ آزار و اذﻳﺖ ﻛﻠﻴـﺴﺎ‬
‫ﻛﺮده ﺑﺴﻴﺎري را ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﺎﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻋﻠـﺖ ﻫﻤـﻴﻦ ﺟـﺴﺎرت‪ ،‬ﺧـﻮد ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﺑـﺪﻧﺶ آﻟـﻮده ﺑـﻪ ﺟـﺬام‬
‫ﻓﻴﻠﻲ}‪ {150‬ﮔﺮدﻳﺪ ‪ ،‬ﺟــﺎدوﮔﺮان آرﻳﻮﻟـﻲ ﻳﺎ ﭘﺰﺷـﻜﺎن ﻣﺎرﺳـﻲ }‪ {151‬در ﻣﻌﺎﻟﺠـﻪ درﻣﺎﻧﺪﻧـﺪ ﻟـﺬا از‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮد ﺗﺎ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﺎﻧﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ اﻣﺎ اﻳـﻦ ﻧﻴـﺰ ﺳـﻮدي ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﭼﻨﺪ ﻛﺎﻫﻦ ﻛﻪ از دﻳﻮان ﭘﻨﺪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ دﺳـﺘﻮر دادﻧـﺪ ﺗـﺎ ﺑﭽـﻪ ﻫـﺎي ﻛﻮﭼـﻚ‬
‫ﺑﻴﺸﻤﺎري در ﺣﻮض ﺳﺮ ﺑﺮﻳﺪه و در ﺧﻮن ﮔﺮم آﻧﺎن ﺷﻨﺎ ﻛﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﻔﺎ ﻳﺎﺑـﺪ‪) .‬ﻛـﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس(‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻳﻪ ﺑﭽﻪ ﻫﺎ و ﺷﻴﻮن ﻣﺎدراﻧﺸﺎن را ﺷﻨﻴﺪ ﺑﺎ ﺣﺴﻦ اﻧﺴﺎﻧﺪوﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﺣﺎل آﻧﺎن رﺣﻢ ﻛﺮد و رﻫـﺎﻳﻲ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺗﺮﺟﻴﺢ داد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ او از ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭘـﺎداش ﮔﺮﻓـﺖ و در ﺧـﻮاب از رﺳـﻮﻻن‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺷﺴﺘﺸﻮ در ﺣﻮض ﺣﻴﺎت ﺑﺨﺶ ﺑﺪﺳﺖ ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس‪ 1127‬ﺳﻜﻮﺑﺎي روم ﻛﻪ در اﺛـﺮ‬
‫آزار او ﺑﻪ ﻛﻮه ﺳﺮاﭘﺘﻴﻮن‪ 1128‬ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺎك ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬او از آﻧﺎن آﻣﻮﺧـﺖ و اﻳﻤـﺎن آورد و‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﺴﺘﺒﺪان را در ﺑﺮاﺑﺮ او ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪84‬‬
‫ﻧﺎﺑﻮدي ﺳﻠﻜﻮﻧﻴﺎن ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎﻣﮕﻮن ﭼﻴﻨﻲ ﻧﺴﺐ‬

‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻴﺎن از ﺟﻨﮕﻬﺎ آﺳﻮده ﺷﺪ و ذﻫﻨﺶ ﺳﺮﮔﺮم اﻣﻮر دﻳﮕﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺰﻳﻤـﺖ‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺑﻪ روم ﻧﺰد ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﭘﻠﻴﺪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ زد‪ .‬او ﺗﻤﺎم )ﻣﻠﻞ( ﺷـﻤﺎﻟﻲ را ﺑـﺮ‬
‫اﻧﮕﻴﺨﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﻗﺮار ﮔﺬاﺷـﺖ از ﺳـﻮي دﻳﮕـﺮ ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن آرﻳـﺎﻳﻲ‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﻠﻮك‪ 1129‬ﭘﻴﺸﻮاي ﻗﻮم ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ ﻣﺠﺬوب ﻗﻮﻟﻬﺎي او ﺷﺪه داﻣﺎدش اوﺗﺎي‪ 1130‬ﭘﻴﺮ را ﻛـﻪ از‬
‫ﺧﺎﻧﺪان آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ و داﻳﻪ ﺧﺴﺮودﺧﺖ ﺧﻮاﻫﺮ ﺗﻴﺮداد ﺑﻮد ﺑﻘﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻴـﺮداد ﺑـﺰرگ ﺑـﺰودي از ﻏـﺮب‬

‫‪ - 1127‬ﻳﺎ ﺳﻴﻠﻮﺳﺘﺮ )‪ (Silvester‬ﺑﻪ ارﻣﺘﻲ ‪) .seghbestros‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪Seraption - 1128‬‬
‫‪ - 1129‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ se’ghuk‬ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻧﺎم ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮا” ﺗﻨﻬﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮرد ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ ot’a - 1130‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺎ ‪ avto baris‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ )دارﻧﺪه اﻧﺪﻳﺸﻪ دﻳﻨﻲ( ﻣﻌﺎدل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در زﻧﺪ اوﺳـﺘﺎ ‪ ،Aota‬در زﺑـﺎن آﺳـﻲ‬
‫‪) Od‬اﻧﺪﻳﺸﻪ(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢١١‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﻫﺎ را ﺷﻨﻴﺪ و ﭼﻮن درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮاي آﻣﺪﻧﺶ ﻗﻮل داده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ در آﻣﺪه ﺑﺮ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻫـﺎ ﺣﻤﻠـﻪ ﻛـﺮد‪ .‬اﻣـﺎ ﭘﻴـﺸﻮاي ﻗـﻮل ﺳـﻠﻜﻮﻧﻲ در دژي ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ‬
‫وﻏﺎﻛﺎن‪ 1131‬ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻛﻮه ﺳﻴﻢ‪ 1132‬را ﻧﻴـﺰ ﭘـﺸﺘﻴﺒﺎن ﺧـﻮﻳﺶ داﺷـﺖ‪ .‬او در ﻋـﻴﻦ ﻣﻘﺎﺑﻠـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻛﺸﻮر را ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻫﻴﭽﻜﺲ را در ﺣﻮاﻟﻲ ﻛﻮه ﻧﻤﻲ ﮔﺬاﺷﺖ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻜﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪه ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬آن ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻮاي ﻗﻮم ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ را ﻧﺰد ﻣﻦ ﺑﻴـﺎورد‪،‬‬
‫ﻛﻠﻴﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎ ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻛﺎﻣﻞ آﻧﺎن را ﺑﻪ وي ﺧﻮاﻫﻢ داد«‪ .‬ﻣـﺎﻣﮕﻮن ﭼﻴﻨـﻲ ﻧـﺴﺐ‬
‫اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را ﺑﻌﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه در ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﻟﻴﺎن راﻫـﻲ ﻧـﻮاﺣﻲ آﻟﺒﺎﻧﻴـﺎ ﺷـﺪ‪ .‬ﻣـﺎﻣﮕﻮن ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﺧـﺎﻧﻮاده و‬
‫ﻣﻼزﻣﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﺗﺎرون رﻓﺖ ﺑﻌﻨﻮان اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﻮرﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬او ﭘﻴﻜـﻲ را‬
‫ﻣﺨﻔﻴﺎﻧﻪ ﻧﺰد ﭘﻴﺸﻮاي ﻗﻮم ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ داد ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ »ﺧﻄﺮي ﺑﺰرگ ﭘﺎدﺷﺎه را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ از اﻳﻦ رو وي ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑـﺎ ﻣﻠـﻞ‬
‫ﺳﺎﻛﻦ در داﻣﻨﻪ ﻫﺎي ﻛﻮه ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ اﺳﺖ ﺗﺎ ﻫـﺮ آﻧﭽـﻪ ﻧﺨـﻮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﺎﻧﺪﻳـﺸﻴﻢ و‬
‫ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻴﻢ؛ زﻳﺮا ﺑﻌﻠﺖ ﺑﻴﺤﺮﻣﺘﻲ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﺪم ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ ام ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﺷـﻮد«‪.‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﻗﻮم ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺷﺎدﻣﺎن ﮔﺮدﻳﺪه او را ﺑﺎ ﻗﺴﻢ ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮد اﻣﺎ اﺟﺎزه ورود ﺑـﻪ دژ را‬
‫ﻧﻤﻲ دﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﻴﺰان وﻓﺎدارﻳﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺴﻢ و ﭘﻴﻤﺎﻧﺶ را ﺑﺴﻨﺠﺪ اﻣﺎ ﻣﺎﻣﮕﻮن ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤـﻮي ﺳـﻌﻲ‬
‫در اﺛﺒﺎت وﻓﺎداري ﺑﻪ ﺷﻮرﺷﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻋﺘﻤﺎد او را ﺑﻌﻨﻮان ﻫﻤﻜﺎر واﻗﻌـﻲ و وﻓـﺎدار ﺟﻠـﺐ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ ﺑﻄﻮري ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻳﺎﻓﺖ آزاداﻧﻪ ﺑﻪ دژ رﻓﺖ و آﻣﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﺟﻠﺐ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﭘﻴﺸﻮاي ﻗﻮم ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﻳﻜﻲ از روزﻫﺎ او را ﺑﺮاي ﺧﺮوج از دژ‬
‫و ﺷﻜﺎر ﻗﺎﻧﻊ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ او ﺗﻴﺮي ﺑﻪ ﭘﺸﺖ او ﻣﻲ زﻧﺪ و ﺷﻮرﺷـﻲ را ﺑـﺰﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻲ اﻓﻜﻨﺪ و ﺑﻲ درﻧﮓ ﺑﺎ ﻣﺮداﻧﺶ ﺑﻪ دروازه اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت رﺳﻴﺪه دژ را ﻓﺘﺢ و ﻛﻠﻴﻪ اﻓﺮاد داﺧﻞ را ﺑﻪ ﺑﻨـﺪ‬
‫ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ .‬او در ﺻﺪد ﻧﺎﺑﻮدي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻗﻮم ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ و ﻫﻤﮕﺎن را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ ﺗﻨﻬـﺎ دو‬
‫ﻧﻔﺮﺷﺎن ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻮﻓﻦ‪ 1133‬ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺰﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻣﮕﻮن ﺑﻲ درﻧﮓ ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧﺒـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻴـﺮداد ﺑـﺎ‬
‫ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ آن وي را ﺑﺮ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻗﻮل داده ﺑﻮد ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ؛ اورا ﺑﺠـﺎي‬
‫آن ﺷﻮرﺷﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎم اﺷﺮاﻓﻲ ارزاﻧﻲ داﺷﺖ و ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري وي را ﻣﺎﻣﮕﻮﻧﻴﺎن ﻣﻠﻘﺐ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﻴـﺰ دﺳـﺘﻮر‬
‫داد ﺑﻪ ﺑﻘﻴﻪ ﺳﻠﻜﻮﻧﻴﺎن آزاري ﻧﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ voghak'an - 1131‬ﻳﺎ اُﻏﺎﻛﺎن واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن ﺗﺎرون ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪sim - 1132‬‬
‫‪ - 1133‬ﻳﺎ ‪) dsopk‬ﻳﺎ ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم( اﺳﺘﺎن دوم ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 8‬وﻻﻳﺖ و ‪ 15890‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ ﻣﺴﺎﺣﺖ‬
‫ﺑﻮد )واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﭘﻮﻧﺖ و ﺷﺮق درﻳﺎﭼﻪ وان(‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺎن ﺷﺎﻣﻞ ﻗﻠﻤﺮو ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻫﻠﻨﻴﺴﺘﻲ ﺳﻮﻓﻦ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺳـﺎل‬
‫‪387‬م‪ .‬ﻗﻠﻤﺮو آن ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ‪ 5‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﺧﺎرار )ﺳﺎﺗﺮاپ( ﺑﻮد و در زﻣﺎن ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ اول ﺑـﺴﺎل ‪ 536‬ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم )ﻳﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭼﻬﺎرم‪ (Armenian Quanta ،‬ﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢١٢‬‬
 ‫‪85‬‬
‫دﻻوري ﻫﺎي ﺗﻴﺮداد در ﺟﻨﮕﻬﺎي آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﺑﺎﺳﻴﻠﻬﺎ را از وﺳﻂ دو ﻧﻴﻢ ﻛﺮد‬

‫و اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻴﺮداد ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨﺴﺘﺎن وارد دﺷﺖ ﮔﺎرﮔﺎرﻳﺎن‪ 1134‬ﺷﺪه ﺑﺎ ﺷﻤﺎﻟﻴﺎن روﺑﺮو ﻣﻲ‬
‫ﮔﺮدد و ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺟﻨﮕﺪ}‪ .{152‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دو ﻃﺮف ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ او ﻫﻤﭽﻮن ﭘﻴﻠﺘﻨﺎن ﻣﻲ ﺗـﺎزد‬
‫و اﻧﺒﻮه دﺷﻤﻨﺎن را ﺑﺪو ﻧﻴﻢ ﻣﻲ ﺷـﻜﺎﻓﺪ‪ .‬از ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﺳـﺮﻋﺖ دﺳـﺖ او ﻋـﺎﺟﺰم و اﻳﻨﻜـﻪ ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﺮدان‬
‫ﺑﻴﺸﻤﺎري از او ﺿﺮﺑﺖ ﺧﻮرده در ﻣﻲ ﻏﻠﺘﻴﺪﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ از ﺗﻮر ﭘﺮ ﻣﺎﻫﻴﮕﻴﺮ ﻣﺎﻫﺮ ﺑﺰﻣﻴﻦ اﻓﺘـﺎده‬
‫و ﺑﺎﻻ‪ -‬ﭘﺎﺋﻴﻦ ﻣﻲ ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﺳﻴﻠﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه آﻣﺪه ﻃﻨﺎب‬
‫ﭼﺮم ﭘﻮش ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه از ﺗﺎر را از روي اﺳﺐ ﺑﺮداﺷـﺘﻪ از ﭘـﺸﺖ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻗـﺪرت ﭘﺮﺗـﺎب ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ از ﺷﺎﻧﻪ ﭼﭗ ﺗﺎ زﻳﺮ ﺑﻐﻞ راﺳﺖ او ﻣﻲ اﻓﻜﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا )ﺗﻴﺮداد در اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ( دﺳﺘﺶ را ﺑﻠﻨـﺪ ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮش ﻳﻚ ﺿﺮﺑﻪ وارد ﺳﺎزد؛ او زره اي ﺑﺎ ﺣﻔﺎﻇﻬﺎي ﻣﺤﻜﻢ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ ﻛـﻪ ﺗﻴﺮﻫـﺎ ﺑـﺮ آن‬
‫ﺣﺘﻲ ﺧﻄﻲ ﻧﻤﻲ اﻧﺪﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﺳﻴﻞ ﻫﺎ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﭘﻴﻠﺘﻦ ﻧﺸﺪه از ﺟﺎﻳﺶ )ﻃﻨﺎب( را ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ‬
‫اﺳﺐ اﻧﺪاﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺮ اﺳﺐ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ زﻧﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﻬﻤﺘﻦ ﺑﺎ ﭼﺎﻻﻛﻲ ﻃﻨﺎب را ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺑﻪ ﻃﺮف ﺧﻮﻳﺶ ﻛﺸﻴﺪ و ﺑﺎ ﺿﺮﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻤﺸﻴﺮ دوﻟﺒﻪ اش آن ﻣﺮد و ﮔﺮدن و ﺳﺮ اﺳـﺒﺶ را ﺑـﻪ‬
‫دو ﻧﻴﻢ ﻛﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭼﻮن ﻛﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن دﻳﺪﻧﺪ ﻛـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه و ﺟﻨﮕﺠـﻮي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺷـﺎن ﭼﮕﻮﻧـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﭼﻨـﺎن ﺑـﺎزوي‬
‫ﭘﺮﺗﻮان ﺑﺪو ﻧﻴﻢ ﺷﺪه ﭘﺎي ﺑﻪ ﻓﺮار ﻧﻬﺎدﻧﺪ؛ ﺗﻴﺮداد آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻤﻮده ﺗﺎ ﻛﺸﻮر ﻫﻮن ﻫـﺎ‪ 1135‬راﻧـﺪ‪ ،‬اﮔـﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺿﺮﺑﻪ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﺶ وارد ﻧﺸﺪ و ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺮدان ﺑـﺰرگ ﺟـﺎن ﺑﺎﺧﺘﻨـﺪ و آرﺗـﺎوازد ﻣﺎﻧـﺪاﻛﻮﻧﻲ‬
‫اﺳﭙﻬﺒﺪ ﻛﻞ ارﻣﻦ ﺟﺎن از ﻛﻒ داد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻴﺮداد ﺑﻪ رﺳﻢ اﺟﺪادي از آﻧﺎن ﮔﺮوﮔﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﮔﺮﻓـﺖ و ﺑﺎزﮔـﺸﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺷﻤﺎل را ﻳﻜﭙﺎرﭼﻪ ﻧﻤﻮده ﺳﭙﺎه ﮔﺮاﻧﻲ ﮔﺮدآورد و ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺷـﺎﭘﻮر ﭘـﺴﺮ اردﺷـﻴﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎرس ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد و ﭼﻬﺎر ﺗﻦ از اﻓﺮادش را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه ﮔﻤﺎﺷـﺖ‪ :‬ﻧﺨـﺴﺖ ﺑـﻪ ﻣﻬـﺮان‪ 1136‬ﭘﻴـﺸﻮاي‬
‫ﮔﺮﺟﻴﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺴﻴﺤﻲ اش اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻛﺮد ﺳﭙﺲ اﺳﺒﺪ ﺑﺎﮔﺎرات‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ‪ 1137‬ﭘﻴﺸﻮاي رﺷـﺘﻮﻧﻴﺎن و‬
‫واﻫﺎن ﭘﻴﺸﻮاي آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺎره ﻣﻬﺮان و اﻳﻤﺎن آوري ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺑﻌﺪا” ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬

‫‪86‬‬

‫‪ - 1134‬دﺷﺖ ﮔﺎرﮔﺎر واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل ﺷﺮق درﻳﺎﭼﻪ ﺳﻮان‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 1135‬ﻫﻮن ﻫﺎ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ ﺑﻄﻮر ﻧﺎﻣﺸﺨﺼﻲ ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﺎن را ﺑﺎ ﻛﻮﺷﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﻧﺪ ]ﻣﻄﺎﺑﻖ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس[‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪mihran - 1136‬‬
‫‪ - 1137‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪) .manatchihr‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢١٣‬‬
 ‫در ﺑﺎره ﻧﻮﻧﻪ‪ 1138‬ﭘﺮﺳﻌﺎدت و اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﮔﺮوﻳﺪن ﮔﺮﺟﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‬
‫‪1139‬‬
‫زﻧﻲ ﻧﻮﻧﻪ ﻧﺎم ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از دوﺳﺘﺎن ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﻫﺮﻳﭙـﺴﻴﻤﻪ ﻣﻘـﺪس ﺑـﻮد و ﺑـﻪ ﻣﺘﺰﺧﻴﺘـﺎ ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ‬
‫ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﮔﺮﻳﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪ و ﺑﻴﻤـﺎران ﺑـﺴﻴﺎر و ﺣﺘـﻲ زن ﻣﻬـﺮان‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن را ﺷﻔﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﻬﺮان از او ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ ﻗﺪرﺗﻲ اﻳﻦ ﻣﻌﺠﺰات را اﻧﺠـﺎم‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻮﻋﻈﻪ اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺴﻴﺢ را از او ﺷﻨﻴﺪ و ﺷﻨﻴﺪه اش را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪه ﺑﺎ ﺳـﺘﺎﻳﺶ و ﺗﻤﺠﻴـﺪ آﻧﻬـﺎ را ﺑـﺮاي‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎﻳﺶ ﻧﻘﻞ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺰودي در ﺑﺎره ﻣﻌﺠﺰاﺗﻲ ﻛﻪ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎه و ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎ ﭘـﻴﺶ آﻣـﺪه‬
‫ﺑﻮد و ﻧﻴﺰ در ﺑﺎره دوﺳﺘﺎن ﻧﻮﻧﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﺷﻴﻔﺘﮕﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ آﻧﻬﺎ را ﺑـﺮاي ﻧﻮﻧـﻪ ﭘﺮﺳـﻌﺎدت‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮد و ﺗﻮﺳﻂ او ﺑﻄﻮر دﻗﻴﻖ ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﺟﺰﺋﻴﺎت آﮔﺎه ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﺎن روزﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﻣﻬﺮان ﺑﻪ ﺷﻜﺎر رﻓﺖ و در ﻣﺤﻠﻬﺎي ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر ﻛﻮﻫﻬﺎ راﻫـﺶ‬
‫را ﮔﻢ ﻛﺮد اﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﻴﺮﮔﻲ ﭼﺸﻤﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻌﻠﺖ ﺗﻴﺮﮔﻲ ﻫﻮا‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧـﺪ‪“ :‬ﺑـﺎ ﺳـﺨﻨﺶ ﻣـﻪ ﻣـﻲ‬
‫آورد” ﻳﺎ “روز را ﺑﻪ ﺷﺐ ﺗﺎرﻳﻚ ﻣﺒﺪل ﻣﻲ ﺳﺎﺧﺖ”‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻴﺮﮔﻲ ﻣﻬﺮان را اﺣﺎﻃﻪ ﻛﺮد و ﺑﺎﻋـﺚ ﺗﻨـﻮﻳﺮ‬
‫ﻫﻤﻴﺸﮕﻲ اش ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬زﻳﺮا او وﻗﺘﻲ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺗﻴﺮداد ﺷﻨﻴﺪه ﺑﻮد ﺑﻴﺎد آورد‪ ،‬ﻫﺮاﺳﻴﺪ و آن اﻳـﻦ‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ وي وﻗﺘﻲ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﻜﺎر ﺑﺮود از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺿﺮﺑﺎﺗﻲ ﺑﺮ او وارد آﻣﺪ؛ او ﮔﻤـﺎن ﻛـﺮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺗﻔﺎق ﺧﻮاﻫﺪ اﻓﺘﺎد‪ .‬او ﻛـﻪ ﺷـﺪﻳﺪا” ﺗﺮﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد ﺑـﻪ دﻋـﺎ و ﻧﻴـﺎﻳﺶ ﻣﺘﻮﺳـﻞ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ ﺗﺎ ﻫﻮا روﺷﻦ ﺷﻮد و ﺑﺮاﺣﺘﻲ ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﻪ اش ﺑـﺎز ﮔـﺮدد و ﻗـﻮل داد ﺧـﺪاي ﻧﻮﻧـﻪ را ﺑﭙﺮﺳـﺘﺪ‪ .‬ﻟـﺬا‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎﻳﺶ ﺑﺮآورده ﺷﺪه آن ﮔﻔﺘﺎر ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﭘﻴﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮﻧﻪ ﭘﺮﺳﻌﺎدت اﻓﺮادي وﻓﺎدار درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد و آﻧﺎن را ﻧﺰد ﮔﺮﻳﻜﻮر ﻗﺪﻳﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﻫـﺮ ﭼـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر دﻫﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﮔﺮﺟﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﻣﻜﺘﺐ اﻧﺠﻴﻞ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬او ﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ ﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫اﺳﺎس آن ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺘﺎن را ﻣﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺸﺎن ﭼﻠﻴﭙﺎي ﺷﺮﻳﻒ را‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ رﻫﺒﺮي روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻨﺎﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪) .‬ﻧﻮﻧﻪ( ﺑﻲ درﻧﮓ ﺗﻨﺪﻳﺲ آراﻣـﺎزد ﺧـﺪاي‬
‫رﻋﺪ و ﺑﺮق را ﻛﻪ دور از ﺷﻬﺮ ﻧﺼﺐ ﺷﺪه و رود ﺑﺰرگ‪ 1140‬از ﻣﻴﺎن آﻧﺪو ﻣﻲ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ و‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﺑﺎﻣﺪادان ﺑﺮ ﺑﺎﻣﺸﺎن ﺳﺠﺪه ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ زﻳﺮا در ﻣﻘﺎﺑﻠﺸﺎن دﻳﺪه‬
‫ﻣﻲ ﺷﺪ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮﺑﺎﻧﻲ ذﺑﺢ ﻛﻨﺪ از دود ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه و ذﺑﺢ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺑﺮ او ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺠﺎي ﺑﺘﺎن ﭼﻪ ﻛـﺴﻲ را ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﭙﺮﺳـﺘﻨﺪ؟ )ﻧﻮﻧـﻪ( ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ ﻧـﺸﺎن‬
‫ﭼﻠﻴﭙﺎي ﻣﺴﻴﺢ را‪ .‬ﻟﺬا )ﭼﻠﻴﭙﺎﻳﻲ( ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪ اي ﻣﺼﻔﺎ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮﻗﻲ ﺷـﻬﺮ ﻛـﻪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ رود‬
‫ﻛﻮﭼﻜﺘﺮي‪ 1141‬از ﺷﻬﺮ ﺟﺪا ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﺮﭘﺎ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺻﺒﺢ اﻧﺒﻮه ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺑـﺎم ﺧﺎﻧـﻪ ﺧـﻮد‬

‫‪nune - 1138‬‬
‫‪me’dskhita - 1139‬‬
‫‪ - 1140‬ﻣﻨﻈﻮر رود ﻛﻮرا اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1141‬رود آراﮔﻮا‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢١٤‬‬
‫آن را ﺳﺠﺪه ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪ رﻓﺘﻪ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻮب ﺗﺮاﺷﻴﺪه ﺷﺪه اﺳـﺖ و ﻧـﻪ ﻛـﺎر‬
‫دﺳﺘﺎن ﻣﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺑﺎ ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﮕﻠﺸﺎن ﭘﺮ از ﭼﻨـﻴﻦ ﭼﻮﺑﻬـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ و آﻧﺠـﺎ را‬
‫ﺗﺮك ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺸﺎﻳﺸﮕﺮ اﻳﻦ ﻟﻐﺰش آﻧﺎن را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮده ﺳﺘﻮﻧﻲ از اﺑﺮ از آﺳﻤﺎن ﻧﺎزل ﻛـﺮد و‬
‫ﺑﻮﻳﻲ ﺧﻮش ﻛﻮه را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﺻﺪاي ﺧﻮش ﻣﺎده اي زﺑﻮر ﺧﻮان ﺑﮕﻮش رﺳﻴﺪ و ﻧﻮري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻠﻴﭙﺎ و‬
‫ﺑﻘﺮﻳﻨﻪ و اﻧﺪازه ﭼﻠﻴﭙﺎي ﭼﻮﺑﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﺎ دوازده ﺳﺘﺎره روي آن اﻳﺴﺘﺎد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻫﻤﮕﺎن اﻳﻤﺎن‬
‫آورده ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ وﭘﺲ از آن ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻌﺠﺰات ﺷﻔﺎﺑﺨﺸﻲ ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻮﻧﻪ ﺧﻮش ﺳﻌﺪت آﻧﺠﺎ را ﺗﺮك ﻛﺮد ﺗﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﺑﺎن ﭘـﺎﻛﺶ ﺑـﺎ ﺳـﻴﺎﺣﺖ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻲ آﻻﻳﺶ و ﺳﺎده ﺑﺪون ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺗﻨﺪ روي دﻧﻴﻮي و ﻣﻨﺼﺮف از ﺗﻤﺎم ﻣﻮاﻫﺐ ﮔﻴﺘﻲ و ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻄﻠﻮب ﺷﺪن و زﻧﺪﮔﻲ را وﺳﻴﻠﻪ اي در ﺟﻬﺖ آﻣﺎدﮔﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮگ در آوردن و ﺑﺎ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻟﻘﺎح اﷲ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ‪ ،‬ﻣﻮﻋﻈـﻪ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ ﺟـﺮأت ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻢ ﺑﮕـﻮﻳﻢ ﻛـﻪ او ﺑـﺼﻮرت ﻳـﻚ رﺳـﻮل زن‪ ،‬از‬
‫ﮔﻐﺎرﭼﻚ‪ 1142‬و ﺣﻮاﻟﻲ ﮔﺬرﮔﺎه ﻫﺎي آﻻن و ﻛﺎﺳﭗ ﺗﺎ ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺎﺳﻜﻮت ﻫـﺎ‪ 1143‬ﺑـﻪ ﻣﻮﻋﻈـﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﻳﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﺗﻴﺮداد ﺑﻪ ﭘﺎرس ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫‪87‬‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﺷﺎﭘﻮر و اﻃﺎﻋﺖ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ وي از ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﺼﺮف اﻛﺒﺎﺗﺎن ﺑﺪﺳﺖ ﺗﻴﺮداد و آﻣﺪن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺶ‬
‫و ﻛﺸﻒ ﭼﻠﻴﭙﺎي رﻫﺎﻳﻲ ﺑﺨﺶ‬

‫ﺗﻴﺮداد اﮔـﺮ ﭼـﻪ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺮوزي رﺳـﻴﺪه ﺑـﻮد اﻣـﺎ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﺗـﺮس از ﻫﻼﻛـﺖ ﺳـﭙﺎه ﺧـﻮد و ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎﻳﺶ از ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﭘﻮر ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﺎز اﻳﺴﺘﺎد‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻧﺒﻮه ﺳـﭙﺎه روﻣﻴـﺎن‬
‫ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ آﺳﻮرﺳﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮده ﺑﻮد در رﺳﻴﺪ و آﻧﮕﺎه ﺷـﺎﭘﻮر را ﺑـﻪ ﻓـﺮار واداﺷـﺘﻪ ﺗﻤـﺎم ﻛـﺸﻮر را‬
‫ﭼﭙﺎول ﻛﺮد‪ .‬ﺗﻴﺮداد ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﺮاد ﺧﻮدي و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻴﺶ ﻃﻲ ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻳﻜـﺴﺎﻟﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪ .k’e’gharjk - 1142‬در ﮔﺮﺟﻲ ﺑﺼﻮرت ﻛﻼرﺟﺘﻲ )‪ (Calarzene, Klarjeti‬وﻻﻳﺖ ﻧﻬـﻢ از ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻣﺤﻠـﻲ‬
‫ﮔﻮﮔﺎرك‪ .‬ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪) 387‬ﺳﺎل ﺗﻘﺴﻴﻢ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ دو ﻧﻴﻤﻪ ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ( ﺗﻮام ﺑﺎ ﻛﻠﻴﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﮔﻮﻛـﺎرك ﺟـﺰو‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن در آﻣﺪ‪ .‬وﺳﻌﺖ اﻳﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ‪ 1280‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1143‬ﻳﺎ ﻣﺎﺳﺎژت‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢١٥‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻛﺎﻣﺴﺎر‪ 1144‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺻـﻤﻴﻤﻲ اش و ﭘـﺴﺮ ارﺷـﺪ ﭘﺮوزاﻣـﺎت‪ 1145‬ﻧـﺰد او آﻣـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﭘﺮوزاﻣﺎت ﻫﻤﺎن ﭘﺴﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻮرز‪ 1146‬وي را ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ادرﺷﻴﺮ ﻗﻮم ﭘﻬﻠﻮي ﻛﺎرﻧﻴـﺎن را ﻧـﺎﺑﻮد ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﻓﺮار داده ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ او ﺑﻪ ﺳﻦ ﺟﻮاﻧﻲ رﺳﻴﺪ‪ ،‬اردﺷﻴﺮ او را از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ ﭘﺪرش ﺑﻬـﺮه ﻣﻨـﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻣﻠﻞ وﺣﺸﻲ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺳﭙﺎه ﮔﻤﺎرد و ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮاﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ او را ﺑﺪﺳﺖ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد‪ .‬اﻣﺎ او ﻣﺮد ﺷﺠﺎﻋﻲ ﺑﻮد و ﺟﻨﮕﻬﺎ را ﺑﻄﻮر ﻋﺎﻟﻲ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ رﺳـﺎﻧﺪ‬
‫و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ وزرﻳﻚ ‪ 1147‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻛﺎن‪ 1148‬ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ ،‬وي ﺑﺎ ﭘﺬﻳﺮش ﺷﻜﺴﺖ دﺧﺘﺮش را‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮي او درآورد‪ .‬او زﻧﺎن دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ از ﻣﻴﺎن ﻧﺰدﻳﻜﺎن اردﺷﻴﺮ ﮔﺮﻓﺖ و ﺻـﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧـﺪان ﻣﺘﻌـﺪد‬
‫ﮔﺸﺘﻪ ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﻗﺪرت ﻗﻮﻳﺎ” ﺑﺮ آن ﻧﻮاﺣﻲ ﭼﻴﺮه ﮔﺸﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ او در ﺷﻤﺎر )ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداران( اردﺷـﻴﺮ ﺑـﻮد‬
‫اﻣﺎ او را ﻧﺪﻳﺪ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ وي ﻧﻴﺰ ﺳﺮ از اﻃﺎﻋﺖ ﺷﺎﭘﻮر ﺳـﭙﺲ او ﺑﺮﺗﺎﻓـﺖ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻴـﺪ و در ﻧﺒـﺮد ﻫـﺎي‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ اﻣﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﻣﺴﻤﻮم ﺷﺪ و درﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻫﺎ وزرﻳﻚ ﺧﺎﻛﺎن دﻳﮕﺮي ﺑﻘﺪت رﺳﻴﺪ ﻛﻪ در ﻗﺒﺎل ﻓﺮزﻧﺪش ﻛﺎﻣـﺴﺎر رﻓﺘـﺎر ﺧـﺼﻤﺎﻧﻪ‬
‫اي در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺎﻣﺴﺎر زﻧﺪﮔﻲ در ﻣﻴﺎن دو ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻘﺘﺪر ﻣﺘﺨﺎﺻﻢ را دﺷﻮار ﻳﺎﻓﺖ ﺑـﻮﻳﮋه آﻧﻜـﻪ‬
‫ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﺎ وي ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ از اﻳﻦ رو ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻮاده و داراﻳﻲ ﻫﺎﻳﺶ ﻧﺰد ﺗﻴﺮداد ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ آﻣﺪ در‬
‫ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺮادراﻧﺶ ﺑﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺗﻘﺮب ﺟﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎﻣﺴﺎر در زﻣﺎن ﭘﺪرش در ﺟﻨﮕﻬﺎ رزﻣﻨﺪه اي ﺷـﺠﺎع و‬
‫ﻳﻜﻪ ﺗﺎز ﺑﻮد و در ﺣﻴﻦ ﺟﻨﮓ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺗﻴﺮ ﺑﻪ ﺳﺮ او ﻛﻮﺑﻴﺪ و ﺑﺨﺸﻲ از ﻓﺮﻗﺶ را ﻗﻄﻊ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫دارو ﺷﻔﺎ ﻳﺎﻓﺖ ﻟﻴﻜﻦ ﮔﺮدي ﺳﺮش ﻧﺎﻗﺺ ﺷﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎم‪ -‬ﺳﺎر}‪ {153‬ﻣﻠﻘﺐ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺗﻴﺮداد‪ ،‬اﻛﺒﺎﺗﺎن را ﻛﻪ داراي ﻫﻔﺖ ﺣﺼﺎر ﺑﻮد ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻧﻤﻮده ﻧﺎﻳﺐ و ﻛـﺎرﮔﺰاراﻧﺶ را در آﻧﺠـﺎ‬
‫ﮔــﺬارده ﺑــﻪ ارﻣﻨــﺴﺘﺎن ﺑﺎزﮔــﺸﺖ و ﻛﺎﻣــﺴﺎر را ﺑــﺎ ﺗﻤــﺎم داراﻳــﻲ اش ﺑــﻪ ﻫﻤــﺮاه آورد‪ .‬اﻣــﺎ ﺷــﺎﭘﻮر از‬
‫ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻓﺎﺗﺢ ﺑﺮاي اﻧﻌﻘﺎد ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ و اﺳﺘﻮاري آن اﻟﺘﻤﺎس ﻛﺮد‪ .‬ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس اﻳﻦ را اﺟﺮا ﻛﺮد‬
‫و ﭘﺲ از آن ﻣﺎدرش ﻫﻠﻦ را ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﭼﻠﻴﭙﺎي ﺷﺮﻳﻒ ﺑﻪ اورﺷﻠﻴﻢ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ و او ﭼﻮب رﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﺑﺨﺶ را ﻫﻤﺮاه ﭘﻨﺞ ﻣﻴﺦ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﻳﻬﻮدي ﺑﻨﺎم ﻳﻬﻮدا ﻛﻪ ﺑﻌﺪا” ﺳﻜﻮﺑﺎي اورﺷﻠﻴﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪88‬‬

‫‪k’amsar - 1144‬‬
‫‪p’eruzamat - 1145‬‬
‫‪burz - 1146‬‬
‫‪) ve’zrik’ - 1147‬ﻧﺎﻣﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺰرگ(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ khakan - 1148‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ رﺋﻴﺲ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮا‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ارﻣﻨﻲ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ را ﺑﺮاي ﺧﺰران ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢١٦‬‬
 ‫ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪن ﻟﻴﺴﻴﻨﻴﻮس‪،1149‬‬
‫اﻧﺘﻘﺎل درﺑﺎر از رم و ﺑﻨﺎي ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻛﻠﻴﻪ ﻣﺴﺘﺒﺪان را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛـﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻧـﺎﺑﻮد ﺳـﺎﺧﺖ او ﻟﻴـﺴﻴﻨﻴﻮس را اﺣﺘـﺮام‬
‫ﻓﺮاوان ﻧﻬﺎد و ﺧﻮاﻫﺮ ﻧﺎﺗﻨﻲ از ﻃﺮف ﻣـﺎدرش را ﺑـﻪ ازدواج او در آورد و او را ﺑـﺎ ﭘﻮﺷـﺎك زردآﻟـﻮﻳﻲ‬
‫رﻧﮓ و ﺗﺎج اﻣﭙﺮاﺗﻮري آراﺳﺖ و او را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻧﻴﺎﺑﺖ رﺳﺎﻧﺪه ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ﺷﺮق زﻣـﻴﻦ ﮔﺮداﻧﻴـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﻟﻬﻲ در ﺑﺎره ﻋﺒﺮاﻧﻴﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻫﻞ ﺷَﺮً ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ اﻣـﺮ در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺼﺪاق ﻳﺎﻓﺖ؛ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻮزﭘﻠﻨﮓ ﻧﻤﻲ داﻧﺪ ﺧﺎﻟﻬﺎﻳﺶ و اﺗﻴﻮﭘﻴﺎﺋﻲ ﺳﻴﺎﻫﻴﺶ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دﻫﺪ‪ ،‬اﻧـﺴﺎن‬
‫ﺷﺮور ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ رﻓﺘﺎرش را دﮔﺮﮔﻮن ﺳﺎزد‪.‬‬
‫زﻳﺮا ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ او از آﺋﻴﻦ ﺧﻮد روﮔـﺮدان ﺷـﺪ و دﻳﮕـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺧﻴﺮﺧـﻮاه و ﻧﻴﻜﻮﻛـﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺷﻮرﻳﺪ‪ .‬او ﻛﻠﻴﺴﺎ را آﻣﺎج آزارﻫﺎ ﻗﺮار داده ﺑﻪ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻛﺮد ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺮ دﻳﮕـﺮان‬
‫ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ او زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﻣﺘﻌﺪد وارد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﭘﻴﺮﻣـﺮد ﺷـﻬﻮﺗﺮان و ﻧﻔـﺮت‬
‫اﻧﮕﻴﺰ ﻛﻪ ﻣﻮﻫﺎﻳﺶ را رﻧﮓ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ زﻧﺶ آزار ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬دل ﺑﻪ ﻋﺸﻖ ﻛﻼﭘﻴﻮراي‪ 1150‬ﺧﻮش‬
‫ﺳﻌﺎدت داد و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ او ﺑﺎﺳﻴﻠﻮس‪ 1151‬ﻣﻘﺪس ﺳﻜﻮﺑﺎي آﻣﺎﺳﻴﺎي ﭘﻮﻧﺖ را ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﻃﺌﻪ او آﺷﻜﺎر ﺷﺪ و درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻧﺸـﺴﺖ‪ ،‬ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﮔـﺮد‬
‫آورد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ او ﺑﺮود‪ .‬او در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻴﺮداد ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ روش ﻣﻼﻳﻤﺖ آﻣﻴﺰي در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺖ زﻳﺮا از او‬
‫ﻫﻤﭽﻮن دﺷﻤﻦ اﺻﻠﻲ ﻣﻲ ﺗﺮﺳﻴﺪ و ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﻈﺎﻫﺮ ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ ﺑﺮاي ﻣﺮد ﻋﺎدل ﻣﻮرد ﺗﻨﻔﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻓﺎﺗﺢ آﻣﺪ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻟﻴﺴﻴﻨﻴﻮس را ﺑﺪﺳﺖ او داد و او ﻧﻴﺰ ﺑـﺎ وي ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﻳﻚ ﭘﻴﺮﻣﺮد و ﺷﻮﻫﺮ ﺧﻮاﻫﺮش ﻣﺪارا ﻧﻤﻮده دﺳﺘﻮر داد او را ﺑﺎ ﺑﻨﺪﻫﺎي آﻫﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﺪن ﮔﺎﻟﻴﺎ‪ 1152‬ﺑﺒﺮﻧـﺪ و‬
‫در آﻧﺠﺎ ﻧﮕﺎه دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاﻳﻲ را دﻋﺎﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮش ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﮔﻨـﺎه ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬ﺑﺎﺷـﺪ ﻛـﻪ او را‬
‫ﺑﻴﺎﻣﺮزد‪ .‬و اﻣﺎ ﺧﻮد ﺑﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮﻳﺶ اﻋﻼم ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ روﻣﻴﺎن ﻳﻚ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري واﺣـﺪ اﺳـﺖ؛ و‬
‫ﺑﻴﺴﺘﻤﻴﻦ ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ را در ﺷﻬﺮ ﻧﻴﻜﻮﻣﻴﺪﻳﺎن ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓـﺖ؛ زﻳـﺮا او از ﺳـﺎل ﭼﻬـﺎرم آزارﻫـﺎ ﺗـﺎ ﺳـﺎل‬
‫ﺳﻴﺰدﻫﻢ آراﻣﺶ و ﺻﻠﺢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻴﺪ را ﺗﺎ اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن ﺟﺸﻦ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1153‬‬
‫و ﻧﻴﺎزي ﺑﺮاي ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ روم ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ اﻣﺮ ﺑﺮ وي ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﺪه ﺑـﻮد درﺑـﺎر را در ﺑﻴـﺰاﻧﺲ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬او ﻋﻤﺎرات ﺑﺎﺷﻜﻮﻫﻲ ﺑﺮﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻬﺮ را ﭘﻨﺞ ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺴﺘﺮش داد‪ .‬زﻳﺮا ﻫـﻴﭻ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ در‬

‫‪ - 1149‬ارﻣﻨﻲ ‪) .(Licinus) Lik’ianos‬ا‪.‬گ‪..(.‬‬

‫‪ - 1150‬ارﻣﻨﻲ ‪) .(Glophyra) Glapiura‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪(Basil) Basilios - 1151‬‬
‫‪ - 1152‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪(Gaul) gaghia‬‬
‫‪ - 1153‬ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺑﺎ ﺑﻮزاﻧﻄﻪ )‪ Byzantium‬ﻳﺎ ‪ (Byzantine‬ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺸﻴﻦ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﻛﻪ ﻧﺎم ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮري روم ﺷﺮﻗﻲ داد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢١٧‬‬
‫آﻧﺠﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﻗﺪاﻣﻲ ﻧﻜﺮده ﺑﻮد ﺑﺠﺰ از ﭼﻨﺪ ﭼﻴﺰ ﻣﺜﻼ” )ﺑﻨﺎﻫﺎي( اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﺟﻬﺎﻧﮕـﺸﺎ در زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ‬
‫او در اﻳﻨﺠﺎ در ﺗﺪارك ﺟﻨﮓ در ﺑﺮاﺑﺮ دارﻳﻮش ﺑﻮد و ﻟﺬا ﺑﻨﺎي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮕﻴﻮن‪ 1154‬را ﺑﻪ ﻳﺎدﮔـﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎﺧﺖ زﻳﺮا او ﺗﺪارك ﺟﻨﮕﻲ را در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻌﻤﻞ آورد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻗﻴﺼﺮ ﺳـﻮرﻳﻮس‪ 1155‬روﻣﻴـﺎن‬
‫آن را ﻣﺮﻣﺖ ﻛﺮد و از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮﻳﺶ در ﻣﺤﻞ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﻪ اﺣﺪاث ﮔﺮﻣﺎﺑـﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ ﻛـﻪ روي آن ﻛﻠﻤـﻪ‬
‫ﻣﺮﻣﻮز آﻓﺘﺎب ﺑﻪ زﺑﺎن ﺗﺮاﻛﻴﺎﺋﻴﺎن‪ 1156‬ﺑـﺼﻮرت زوﻛـﺴﻴﭙﻮن‪ 1157‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و ﮔﺮﻣﺎﺑـﻪ ﻧﻴـﺰ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪ‪ .‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺗﺌﺎﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻫﺎي اﺳﺐ ﺳﻮاري‪ ،‬و ﺑﺎزي ﻫﺎ وﻛﺎرزار اﻧﺴﺎن ﺑﺎ درﻧﺪﮔﺎن ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‬
‫وﻟﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس آن را از ﻫﺮ ﻧﻈﺮ اﺻﻼح و ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤـﻮد و آن را روم ﺟﺪﻳـﺪ ﻧـﺎم‬
‫ﻧﻬﺎد و اﻣﺎ ﺟﻬﺎن آن را ﺷﻬﺮ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻧﺎﻣﻴﺪ‪ .‬اﻳـﻦ را ﻫـﻢ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻛﻨـﺪه ﻛـﺎري ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎﻻدﻳﻮن}‪ {154‬را در ﻧﻬﺎن از روم ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ آورد و زﻳﺮ ﺳﺘﻮن ﭘﻮرن‪ 1158‬ﻗﺮار داد ﻛﻪ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﺑـﺎور ﻛﺮدﻧـﻲ ﻧﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﻟـﻴﻜﻦ ﺑﺎﻳـﺪ دﻳـﺪ ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮان ﭼـﻪ ﻓﻜـﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪﻛﺮد‪.‬‬

‫‪89‬‬
‫در ﺑﺎره آرﻳﻮس‪ 1159‬ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬار و ﺷﻮراي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‬
‫در ﻧﻴﻘﻴﻪ‪ 1160‬ﺧﺎﻃﺮ او و در ﺑﺎره ﻣﻌﺠﺰه اي ﻛﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﺲ رخ داد‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻫﺎ آرﻳﻮس اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ ﻇﻬﻮر ﻛﺮد ﻛﻪ ﻛﻔﺮ و اﻟﺤﺎد ﻣﻲ آﻣﻮﺧﺖ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺪر ﻧﻴﺴﺖ و ﺣﺘﻲ از ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﺎﻫﻴﺖ ﭘﺪر ﻧﻴﺰ ﺑﻬﺮه ﻧﺪارد و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻴﺰ از ﭘﺪر زاده ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫آرﻳﻮس ﺧﺒﻴـﺚ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﺳـﺰاﻳﺶ ﺑـﻮد در ﻣـﺴﺘﺮاح ﺑـﺪرك واﺻـﻞ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑﺨـﺎﻃﺮ او دﺳـﺘﻮري از ﺟﺎﻧـﺐ‬
‫‪1161‬‬
‫ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻣﺴﺘﺒﺪ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﻧﻴﻘﻴﻪ ﺑﻴﻮﺗﺎﻧﻴﺎ ﺷﻮراﻳﻲ از ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن ﻣﺘﻌﺪد ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﻮد و ﺑﻴﺘُﻦ‬

‫‪Strategion - 1154‬‬
‫‪ - 1155‬ارﻣﻨﻲ ‪) .(Severus) Severios‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1156‬ﺗﺮاﻛﻴﺎ )ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪ (Thrace‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در ﺷﻤﺎل ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺨﺶ آن اﻣـﺮوز ﺟﻨـﻮب ﺑﻠﻐﺎرﺳـﺘﺎن را‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻗﺴﻤﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮاﻛﻴﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻐﺎرﺳﺘﺎن را از درﺑﺎري اژه ﺟﺪا ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪.(Xeuxippus) zevksip’on - 1157‬‬
‫‪) poron - 1158‬در ﻻﺗﻴﻦ ﺑﺼﻮرت ‪ Forum‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻴﺮان( ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪arius - 1159‬‬
‫‪ nicaea) nik’ia - 1160‬ﻳﺎ ‪ Iznik‬ﻳﺎ ‪ (Nice‬ﺷﻬﺮي در ﺷﺮق آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ اﻣﺮوزي‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪bit’on - 1161‬‬

‫‪٢١٨‬‬
‫و ﺑﻴﻜﻨﺪ‪ 1162‬ﻛﺸﻴﺶ از ﺷﻬﺮ رم ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻛﺘﺒﻲ ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس ﻗﺪﻳﺲ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن آﻟﻜﺴﺎﻧﺪروس از اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‪،‬‬
‫ﻳﻮﺳﺘﺎوﻳﻮس‪ 1163‬از اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻛﺎرﻳﻮس از اورﺷﻠﻴﻢ و آﻟﻜﺴﺎﻧﺪروس از ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺷﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن از ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺗﻴﺮداد ﭘﺎدﺷﺎه ﻣـﺎ ﻣـﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ در ﻣﻌﻴـﺖ‬
‫ﮔﺮﻳﻮر ﻗﺪﻳﺲ در ﺷﻮرا ﺷﺮﻛﺖ ﺟﻮﻳـﺪ اﻣـﺎ ﺗﻴـﺮداد ﻧﭙـﺬﻳﺮﻓﺖ زﻳـﺮا ﺷـﻨﻴﺪه ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺷـﺎﭘﻮر ﺑـﺎ ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن و ﺧﺎﻛﺎن ﺷﺮﻗﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد و ﻧﺮﺳﻪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد ﺳـﺮداري‬
‫ﺳﭙﺎه را ﺑﻌﻬﺪه دارد؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﻴﺰ ﺳﻪ ﺳﺎل ﺑﺎ دﻻوري ﺗﻤﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد؛ ﻟﺬا ﻣﺮدد ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ‬
‫)ﺷﺎﭘﻮر( ﭘﻴﻤﺎﻧﺶ را ﺑﻪ رﺳﻢ آﺋﻴﻦ ﺷﺮك ﺑـﺸﻜﻨﺪ؛ از اﻳـﻦ رو ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ را ﺑـﺪون ﺣـﻀﻮر ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻧﺸﺪ ﺗﺎ ﺑﻌﻨﻮان ﺧﺴﺘﻮ ﻣﺘﺤﻤﻞ اﺣﺘﺮام ﮔﺰاف از ﺟﺎﻧـﺐ‬
‫ﺷــﻮرا ﻧﮕــﺮدد‪ ،‬زﻳــﺮا ﻛــﻪ او را ﺑــﻪ اﻳــﻦ آرزو و اﺷــﺘﻴﺎق و ﺷــﺘﺎب ﻓــﺮاوان دﻋــﻮت ﻣــﻲ ﻛﺮدﻧــﺪ‪ .‬آﻧــﺎن‬
‫آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ‪ 1164‬را ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﻋﺘﺮاف ﻧﺎﻣﻪ راﺳﺘﻴﻦ و ﺑﺎ اﻣﻀﺎءﺷﺎن ﺑﺠﺎي ﺧﻮد ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪) .‬آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ(‬
‫رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻏﻮﻧﺪ‪ 1165‬ﺑﺰرگ رﺳﻴﺪ و ﻣﻮﻗﻌﻲ ﺑﺎ او ﻣﻼﻗﺎت ﻛﺮد ﻛﻪ وي ﮔﺮﻳﮕﻮر ﭘﺪر ﮔﺮﻳﮕﻮر ﺧﺪاﺷـﻨﺎس‬
‫را ﻏــﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴــﺪ ﻣــﻲ داد و ﭘــﺲ از اﻳﻨﻜــﻪ از آب ﺑﻴــﺮون آﻣــﺪ در اﻃــﺮاف وي ﻧــﻮري درﺧــﺸﻴﺪ و ﺑﺠــﺰ‬
‫ﻏﻮﻧﺪﻳﻮس ﻛﻪ ﺗﻌﻤﻴـﺪ ﻣـﻲ داد و آرﻳـﺴﺘﺎﻛﺲ ﻣـﺎ و اوﺗـﺎﻟﻴﻮس ادﺳـﺎ‪ ،1166‬ﻫـﺎﻛﻮپ ﺳـﻜﻮﺑﺎي ﻧـﺼﻴﺒﻴﻦ و‬
‫ﻫﻮﻫﺎن‪ 1167‬ﺳﻜﻮﺑﺎي ﭘﺎرس ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن ﻃﺮﻳﻖ راﻫﻲ ﺷﻮرا ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭽﻜﺲ از ﺟﻤﻌﻴﺖ آﻧﺮا ﻧﺪﻳﺪ‪.‬‬

‫‪90‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ از ﻧﻴﻘﻴﻪ‪ ،‬اﻳﻤﺎن آوري‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان او و ﺑﻨﺎﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﮔﺎرﻧﻲ‬

‫آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ ﻫﻤﺮاه ﻏﻮﻧﺪ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﻧﻴﻘﻴﻪ رﺳﻴﺪ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﻴﺼﺪ و ﻫﺠﺪه ﭘﺪر روﺣﺎﻧﻲ ﺑـﺮاي ﻧـﺎﺑﻮدي‬
‫آرﻳﺎﻧﻮس ﻫﺎ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻛﺮده از ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺣـﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠـﻖ او‬
‫را ﺑﻪ ﻣﻌﺪن ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ ﺑﺎ آﺋـﻴﻦ راﺳـﺘﻴﻦ و ﺑﻴـﺴﺖ ﻓـﺼﻞ ﻗـﺎﻧﻮن ﺷـﻮار ﺑﺎزﮔـﺸﺖ و ﺑـﻪ‬
‫واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد آﻣﺪه ﺑﺎ ﭘﺪر و ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻼﻗﺖ ﻛـﺮد‪ .‬ﮔﺮﻳﮕـﻮر ﻗـﺪﻳﺲ ﺷـﺎدﻣﺎن ﺷـﺪه ﺑـﺮاي ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮﻳﺪاﻧﺶ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺼﻞ ﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺷﻮرا اﻓﺰود‪.‬‬

‫‪bik’end - 1162‬‬
‫‪Eustathius - 1163‬‬
‫‪ - 1164‬آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ ﻓﺮزﻧﺪ ﻛﻮﭼﻚ ﮔﺮﻳﮕﻮر روﺷﻨﮕﺮ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪.(Leontius) ghevond - 1165‬‬
‫‪.Euthalius of Edessa - 1166‬‬
‫‪ hovhan - 1167‬ﻳﺎ ﻳﻮﺣﻨﺎ‪.‬‬

‫‪٢١٩‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪﺷﺎن ﻛﺎﻣﺴﺎر ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه ﻧﺰدﻳﻜﺎن ﺧﻮد ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﺑﺰرگ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓـﺖ و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه او را از آب ﭘﺬﻳﺮا ﺷﺪه‪ 1168‬دﺳﺘﮕﺮد ﺑﺰرگ آرﺗﺎﺷﺲ را ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در اﺳﺨﺎﻧﺎﮔﺮد‪ 1169‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد و وﻻﻳﺖ ﺷﻴﺮاك‪ 1170‬را ﺑﻌﻨﻮان ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ و ﻣﺤﺮم ﺧﻮد ﺑـﻪ وراﺛـﺖ او در آورد‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ او ﭘـﺲ از‬
‫ﺗﻌﻤﻴﺪ ﺑﻴﺶ از ﻫﻔﺖ روز ﻧﺰﻳﺴﺖ و روي در ﻧﻘﺎب ﺧﺎك ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻴﺮداد آرﺷﺎوﻳﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷـﺪ‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎر را ﺗﺴﻠﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﺪرش ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺑﻨﺎم ﭘﺪر وي ﺑﺮاﻳﺶ ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ﻧﺎﺧﺎراري ﻣﻘـﺮر‬
‫داﺷﺖ و در ﺷﻤﺎر ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ وار ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﺪاﻳﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﻳﺮواﻧﺪ و ﺣﻮﻣﻪ آن‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎي دره ﺑـﺰرگ را‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﻴﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﻪ وي ﻳﺎدﮔﺎر ﻛﺸﻮر ﺑﻮﻣﻲ را ﻛﻪ ﭘﻬﻠﻮ ﻧﺎم دارد از ﺳﺮ ﺑﺪر ﻛﻨﺪ ﺗﺎ در‬
‫اﻋﺘﻘـﺎدش ﭘـﺎ ﺑـﺮ ﺟـﺎ ﺑﺎﺷــﺪ و اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﺑـﺴﻴﺎر ﻣــﻮرد ﭘـﺴﻨﺪ آرﺷـﺎوﻳﺮ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و او آﻧﺠــﺎ را‬
‫آرﺷﺎروﻧﻴﻚ‪ 1171‬ﻧﺎم ﻧﻬﺎد ﻛﻪ ﻗﺒﻼ” ﻳﺮاﺳﺨﺎدزور‪ 1172‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن اﻧﮕﻴـﺰه آﻣـﺪن دو ﻗـﻮم‬
‫ﭘﺎرﺗﻲ و ﭘﻬﻠﻮﻳﻚ را ﺑﺮ ﺷﻤﺮدﻳﻢ‪.‬‬
‫‪1173‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺗﻴﺮداد ﺑﻨﺎي دژ ﮔﺎرﻧﻲ را ﺑﭙﺎﻳﺎن ﺑﺮد ﻛﻪ از ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺑـﺰرگ ﺗﺮاﺷـﻴﺪه ﺷـﺪه ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻴﺦ ﻫﺎي آﻫﻨﻴﻦ و ﺳﺮب ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺘﺼﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در داﺧﻞ آن اﻗﺎﻣﺘﮕـﺎﻫﻲ ﺑـﺎ ﺗﻨـﺪﻳﺲ ﻫـﺎ و ﻗﻄﻌـﺎت‬
‫ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴﺰ و ﻛﻨﺪه ﻛﺎري ﻫﺎي ﻣﺮﺗﻔﻊ‪ ،‬ﺑـﺮاي ﺧـﻮاﻫﺮش ﺧـﺴﺮودﺧﺖ ﺳـﺎﺧﺖ و ﺑـﺮ روي آن ﻳﺎدﮔـﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻛﻮه ﻫﺎ ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻪ ﭘﺲ از آن ﺗﺎ درﮔﺬﺷﺘﺶ از ﭼـﺸﻢ ﻫﻤﮕـﺎن ﻧﺎﭘﺪﻳـﺪ‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪91‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺮگ ﮔﺮﻳﮕﻮر و آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ و اﻳﻨﻜﻪ‬
‫ﭼﺮا ﻛﻮه را “ﻏﺎرﻫﺎي ﻣﺎﻧﻴﺎ”‪ 1174‬ﻧﺎم ﻧﻬﺎدﻧﺪ‬
‫ﻣﺎ درﻳﺎﻓﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬ﭘﺪر و ﺳﺮور ﻣﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻧﺠﻴﻞ‪ ،‬در ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﺗﻴـﺮداد ﺑـﺮ‬
‫ﻛﺮﺳﻲ ﺗﺎدﺋﻮس رﺳﻮل ﻣﻘﺪس ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ او ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن را روﺷﻦ و ﻣﻨﻮر ﺳﺎﺧﺖ و ﺗﻴﺮﮔﻲ‬
‫ﺷﺮك را ﺑﺮﻃﺮف و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻮاﺣﻲ را ﭘﺮ از ﺳﻜﻮﺑﺎﻫﺎ و آﻣﻮزﮔﺎران دﻳﻨﻲ ﻧﻤﻮد‪ ،‬از آن ﭘﺲ دل ﺑﻪ ﻛﻮﻫﻬـﺎ‬
‫و ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺑﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺧﻴﺎﻟﻲ آﺳﻮده در ﻋﺎﻟﻢ ﺧﻮﻳﺶ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ رﻫﺎ از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻣـﺸﻐﻮﻟﻴﺖ ﺑـﺎ ﺧﺪاوﻧـﺪ راز و‬

‫‪ - 1168‬ﻋﺒﺎرت “او را از آب ﭘﺬﻳﺮا ﺷﺪ”‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺪر ﺗﻌﻤﻴﺪي ﻋﻤﻞ ﻛﺮدن” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ draskhanak’ert’ - 1169‬دﺳﺘﮕﺮدي در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1170‬ﺷﻴﺮاك واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ arsharunik - 1171‬وﻻﻳﺖ ﭘﻨﺠﻢ اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ﺑﻪ وﺳﻌﺖ ‪ 1225‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪yeraskhadzor - 1172‬‬
‫‪-garni - 1173‬دژ ﮔﺎرﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﺗﺎﻛﻴﺘﻮس ﺑﺼﻮرت ‪ Gorneae‬ﻳﺎد ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪mania-ayrk - 1174‬‬

‫‪٢٢٠‬‬
‫ﻧﻴﺎز ﻛﻨﺪ‪ .‬او ﭘﺴﺮش آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ را ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد و ﺧﻮد در ﻧﺰد ﻛﻮه ﻏﺎرﻫﺎي ﻣﺎﻧﻴﺎ واﻗﻊ در‬
‫ﻧﺎﺣﻴﻪ داراﻧﺎﻏﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﺮا ﻏﺎرﻫﺎي ﻣﺎﻧﻴﺎ ﮔﻔﺘـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ .‬زﻳـﺮا در ﻣﻴـﺎن دوﺳـﺘﺎن ﻫﺮﻳﭙـﺴﻴﻤﻪ ﻣﻘـﺪس زﻧـﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻲ‪ 1175‬ﻧﺎم ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻮﻧﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ دﻫﻨﺪه ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣﻲ آﻣﺪﻧﺪ از رﺳﻴﺪن )ﺑﻪ‬
‫دوﺳﺘﺎن( و ﻫﻤﺮاﻫﻲ آﻧﺎن ﻋﺎﺟﺰ ﺷﺪ و ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ از آن ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳـﺖ در اﻳـﻦ ﻛﻮﻫﻬـﺎ و‬
‫در داﺧﻞ اﻳﻦ ﻏﺎرﻫﺎ اﺳﻜﺎن ﮔﺰﻳﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻮه ﺑﻪ ﻏﺎرﻫﺎي ﻣﺎﻧﻴﺎ اﺷﺘﻬﺎر ﻳﺎﻓﺖ؛ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ ﻧﻴﺰ‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ ﻏﺎر اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ او در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﻮد اﻣﺎ ﮔﺎه ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷـﺪ و درﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ ﻣـﻲ ﮔـﺸﺖ و ﺷـﺎﮔﺮدان را در‬
‫اﻳﻤﺎن ﭘﺎﻳﺪار ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ وﻗﺘﻲ ﻓﺮزﻧﺪش آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ از ﺷﻮراي ﻧﻴﻘﻴﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﮔﺮﻳﮕـﻮرﻳﺲ ﻗـﺪﻳﺲ‬
‫ازآن ﭘﺲ از دﻳﺪ ﻫﻤﮕﺎن ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻟـﺬا ﺑـﺎ اﺣﺘـﺴﺎب آﻏـﺎز دوران ﻛﺸﻴـﺸﻲ او ﻳﻌﻨـﻲ ﺳـﺎل ﻫﻔـﺪﻫﻢ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻴﺮداد ﺗﺎ ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﺷﺸﻢ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﻛﺴﻲ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺳﻲ ﺳﺎل ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از او‪ ،‬آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ ﻫﻔﺖ ﺳﺎل‪ ،‬از ﺳﺎل ﭼﻬﻞ و ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﭘﻨﺠﺎه و ﺳﻮم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻴـﺮداد ﻛـﻪ ﻣـﺮگ‬
‫آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ ﺑﻮﻗﻮع ﭘﻴﻮﺳﺖ )ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺑﻮد(‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ او واﻗﻌﺎ” ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻟﺬا ﺗﻤﺎم اﺷﺨﺎص ﺧﻼﻓﻜﺎر و ﺷﺮور او را ﻫﻤﭽﻮن دﺷﻤﻦ ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ رو آرﻛﻼﻳـﻮس‪ 1176‬ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﻨﻮان ﺣﺎﻛﻢ ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ او ﺳﺮزﻧﺶ ﺷﺪه در ﺟﺴﺘﺠﻮي روز ﻣﻨﺎﺳـﺒﻲ ﺑـﻮد و‬
‫ﻳﻚ روز در وﻻﻳﺖ ﺳﻮﻓﻦ در ﺳﺮ راه ﺑﺎ او روﺑﺮو ﺷـﺪه وي را ﺑـﺎ ﺷﻤـﺸﻴﺮ ﻛـﺸﺖ اﻣـﺎ ﺧـﻮد ﺑـﻪ )ﻛـﻮه(‬
‫‪1177‬‬
‫ﺗﺎورس ﻛﻴﻠﻴﻜﻴﻪ ﮔﺮﻳﺨﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺎﮔﺮدان آن ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت ﺟـﺴﻢ او را ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺑـﻪ ﻧﺎﺣﻴـﻪ ﻳﻜﻐﻴـﺎﺗﺲ‬
‫آورده در ﺗﻴﻞ‪ 1178‬آﺑﺎدي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬و ورﺗﺎﻧﺲ‪ 1179‬ﺑـﺮادر ارﺷـﺪ او ﭘـﺲ از ﺳـﺎل ﭘﻨﺠـﺎه و‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻴﺮداد ﺻﺎﺣﺐ ﻛﺮﺳﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز در ﻏﺎرﻫﺎي ﻣﺎﻧﻴﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻮﺷﻴﺪه اي داﺷﺘﻪ ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﻴﻮﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن او را ﻣﺮده ﻳﺎﻓﺘﻪ در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ ﺑـﺪون آﻧﻜـﻪ ﭘـﻲ ﺑـﻪ ﻫﻮﻳـﺖ او‬
‫ﺑﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ و آﻧﺎﻧﻜﻪ در ﺷﻮراي ﺗﻮﻟﺪ ﻣﻨﺠﻲ ﻣﺎ ﺷـﺮﻛﺖ داﺷـﺘﻨﺪ ﺑﺮاﺳـﺘﻲ ﺳـﺰاوار ﺑـﻮد در ﺗـﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨـﺎزه‬
‫ﺷﺎﮔﺮد او ﻧﻴﺰ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﮔﻮﻳﻲ در ﭘﺮﺗﻮ ﺗﻮﺟﻬﺎت اﻟﻬﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻮﺳﻲ در زﻣﺎن ﻫـﺎي‬
‫ﻗﺪﻳﻢ )ﺟﺴﻢ( او ﺳﺎﻟﻴﺎن دراز در ﺧﻔﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻠﻞ ﺑﺮﺑﺮ ﺗﺎزه اﻳﻤﺎن ﭘﺮﺳﺘﻴﺪه ﻧﺸﻮد‪ .‬اﻣـﺎ آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ‬

‫‪mani - 1175‬‬
‫‪ - 1176‬ارﻣﻨﻲ ‪) -(Archelaeus) arkeghayos‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ -yek’eghiats - 1177‬وﻻﻳﺖ ﭼﻬﺎرم اﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﻋﻠﻴﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ارزﻧﺠﺎن ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪.‬‬
‫وﺳﻌﺖ آن ‪ 225‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑﻊ ﺑﻮد و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻳﺮﻳﺰا )‪ (yeriza‬ﻳﺎ ﻳﺮز )‪) (yerz‬اﻛﻨﻮن ارزﻧﺠﺎن( ﻛﻪ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه آﻧﺎﻫﻴﺘﺎ‬
‫در آن واﻗﻊ ﺑﻮد و ﺷﻬﺮ زوﻣﻴﻨﺎ)‪ (dsumina‬ﻳﺎ )‪ che’rmer‬ﻳﺎ ‪ (tchimin‬و ﺗﻴﻞ‪ til‬از ﻣﻨﺎﻃﻖ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪til - 1178‬‬
‫‪ ve’rtanes - 1179‬اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺎ ﻧﺎم ﮔﺮﺟﻲ ‪ ort’ane‬ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٢١‬‬
‫اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد در ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺎ رﻳﺸﻪ دواﻧﺪ و اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎﻧﻬﺎي دراز ﺑﺮ ﻳـﻚ ﮔﻮﺷـﻪ‬
‫ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻨﺎم ﮔﺎرﻧﻴﻚ‪ 1180‬ﻇﺎﻫﺮ ﮔﺮدﻳﺪ و آﻧﮕﺎه ﺟﺴﺪ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ در روﺳـﺘﺎي ﺗـﻮردان‪ 1181‬ﺑـﻪ ﺧـﺎك‬
‫ﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ او از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرﺗﻴﺎن‪ ،‬از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﻬﻠـﻮ ﻫـﺎ و ﻧـﺴﺒﺶ اﺷـﻜﺎﻧﻲ ﻣﻨـﺸﻌﺐ‬
‫ﺷﺪه از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ از ﻗﻮم ﺳﻮرن و از ﭘﺪري ﺑﻨﺎم آﻧﺎك ﺑﻮد؛ او از ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮﻗﻲ ﻛـﺸﻮرﻣﺎن ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﺷﺮق راﺳﺘﻴﻦ و آﻓﺘﺎب ﻧﻤﺎﻳﺎن و ﭘﺮﺗﻮ روﺣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼﺎره اي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮارت ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻴﻜـﻲ‬
‫راﺳﺘﻴﻦ و دﻳﻮ ﺳﺘﻴﺰ‪ ،‬ﻧﻘﻄﻪ ﺗﻼﻗﻲ ﺳﻌﺎدت و ﺑﻨﺎي ﻣﻌﻨﻮي و در واﻗﻊ ﻧﺨﻞ اﻟﻬﻲ ﻛﺎﺷﺘﻪ در ﺑﻴﺖ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﺎ و‬
‫روﻳﻴﺪه در ﺳﺮاي ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺎ‪ ،‬ﻃﻠﻮع ﻛﺮد‪ .‬او ﺷﻤﺎر )ﻣﻌﺘﻘﺪان را( در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣـﺎن اﻓـﺰون ﻧﻤـﻮد و ﺑـﺮاي‬
‫ﻣﺪح و ﺷﻜﻮه اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﻴﺮي ﻏﻨﻲ ﻣﻌﻨﻮي رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪92‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺮگ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻴﺮداد و ﻧﻴﺰ آن ﺗﻬﻤﺖ اﺳﻔﻨﺎك‬

‫ﺑﺎ ﺳﺨﻦ در ﺑﺎره ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ روﺣﺎﻧﻲ روﺷﻨﮕﺮي ﻣﺎ و ﺷﻬﻴﺪ دوم و ﺑﺰرگ و ﻗﺪﻳﺲ‪ ،‬زﻳﺮا ﺷـﺎه راﺳـﺘﻴﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻨﻮان ﻳﻚ رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺶ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻧﺴﺐ ﭘﻴﺸﻮاي روﺷـﻨﮕﺮي ﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫راﺟﻊ ﺑﻪ او ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن اﻋﺠﺎز اﻧﮕﻴﺰ ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﻋﻄﺎء ارﺷﺪﻳﺖ ﺑﻪ روﺷﻨﮕﺮ ﻣﻦ و ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺴﺘﻮ ‪ ،‬ﺑـﺮاي روح‬
‫اﻟﻘﺪس ﻣﻄﻠﻮب ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﻟﻘﺐ رﺳﺎﻟﺖ را ﻧﻴﺰ اﺿﺎﻓﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد‪ ،‬اﻣـﺎ ﺧـﺎرج از آن در ﻋﻤـﻞ و در ﺳـﺨﻦ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺑﺮﺗﺮي ﭘﺎدﺷﺎه را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ ،‬زﻳﺮا در اﻧﺪﻳﺸﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و در اﻧـﺰوا ‪ ،‬آن دو‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ در ﺳﺨﻨﺎن ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه و ﺿﺮوري ﺑﺮاي ﻣﻄﻴﻊ )آﻳﻴﻦ ﻧﻮ( ﺳﺎﺧﺘﻦ‪ ،‬ﺷﺄن ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﻮد‬
‫زﻳﺮا ﻋﻤﻞ و اﻳﻤﺎن او ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ و ﻳﻜـﺴﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ اﺳـﺖ دﻟﻴـﻞ اﻳﻨﻜـﻪ ﻣـﻦ او را راﻫﻨﻤـﺎ و ﭘـﺪر دوم‬
‫روﺷﻨﮕﺮي ﻣﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪم‪ .‬اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن زﻣﺎن ﻣﺪﻳﺤﻪ ﺳﺮاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ زﻣـﺎن ﺗﺎرﻳﺨﻨﻮﻳـﺴﻲ اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﻮﻳﮋه آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻗﻄﻌﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺑﻴﺎﻧﺎت ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﻮﻳﺴﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﻧﻪ ﺧﺎﺻﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣـﺎ‪ ،‬ﺑـﻪ رﺷـﺘﻪ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ او ﻣﻲ ﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬
‫او ﭘﺲ از اﻳﻤﺎن آوري ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺢ در ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ درﺧﺸﻴﺪ و ﺑﺮاي )اﻳﻤﺎن( ﻣﺴﻴﺢ ﭼﻪ در ﻋﻤـﻞ و‬
‫ﭼﻪ در ﺳﺨﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ ﻛﺮد؛ ﺑﺮاي )اﻋﺘﻘﺎد( واﻗﻌﻲ ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺢ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﻧﻴﺰ ﺗﻮده ﻋﻈﻴﻢ‬
‫اﻓﺮاد ﻋﺎﻣﻲ را ﺗﻬﺪﻳﺪ و اﻗﻨﺎع ﻣﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ ﻛﺎرﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺎ اﻳﻤﺎﻧﺸﺎن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﻨﮕﺪﻟﻲ‬
‫و ﻧﻴﺰ ﺗﻜﺒﺮ ﻣﻠﺖ ﻣﺎ را از آﻏﺎز ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﻣﻮرد ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻢ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ ﺑﻲ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ و‬
‫ﺧﻴﺮ و ﺑﺎ ﺑﻴﮕﺎﻧﻜﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ راﺳﺘﻲ و ﺻﺪاﻗﺖ و ﻳﺎ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي و ﺧﻮدﻛﺎﻣﮕﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ‪ ،‬ﺑـﺎ رأي ﭘﺎدﺷـﺎه در‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﺮده از رأي زﻧﺎن و ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ ﻫﺎﻳﺶ ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭘﺎدﺷـﺎه ﻧﺘﻮاﻧـﺴﺖ‬

‫‪gar’nik’ - 1180‬‬
‫‪ tordan - 1181‬روﺳﺘﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد ودر اﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم واﻗﻊ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٢٢‬‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ دﻳﺪه اﻏﻤﺎض ﺑﻨﮕﺮد و ﻟﺬا در ﭘﻲ اﻓﺴﺮ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ رﻓﺘﻪ ﺑﺰودي ﺑﻪ ﻣﺤﻠﻲ ﻣﻲ رﺳـﺪ ﻛـﻪ زاﻫـﺪ‬
‫ﮔﻮﺷﻪ ﻧﺸﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ )ﻣﺎﻧﻲ( در ﻏﺎرﻫﺎي ﻛﻮه ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ از ﮔﻔﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺑﻮﻳﮋه ﺑﻲ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ و ﺑﻲ ﺻﺪاﻗﺘﻲ ﻣﻠﺖ ﻣﺎ‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎي در ﺧﻮر ﺷﻴﻮن و‬
‫زاري ﺑـﺰرگ آﻧــﺎن ﺷـﺮﻣﻨﺪه ام‪ .‬زﻳــﺮا )ﺑــﺎﻗﻮل( اﻧﺠـﺎم رأي وي ﺷﺨــﺼﻲ را در ﭘــﻲ او ﻓﺮﺳـﺘﺎدﻧﺪ ﺗــﺎ ﺑــﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻴﺶ ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻗﺪﻳﺲ ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬آﺷﺎﻣﻴﺪﻧﻲ )زﻫﺮآﮔﻴﻨﻲ( ﺑـﻪ وي ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫آﺗﻨﻴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط ﺷﻮﻛﺮان دادﻧﺪ و ﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﻮرد ﻣﺎ ﻛﻪ ﻋﺒﺮاﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣـﺎ آﺷـﺎﻣﻴﺪﻧﻲ‬
‫ﻣﺨﻠﻮط ﺑﺎ ﺻﻔﺮا دادﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻤﻠﻲ ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮراﻧﻲ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪي را از ﺳﺮﺷﺎن ﻗﻄﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪ ،‬آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﭘﻮﻟﺲ ﺑﻪ )ﻣﺮدﻣﺶ( در ﺑﺎره دﺷﻤﻨﺎن ﺻﻠﻴﺐ ﻣﺴﻴﺢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺗﺮﺣﻢ‬
‫ﺑﻪ ﺣﺎل )ﻣﺮدم( ﺧﻮد ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد را ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺨﻦ روح اﻟﻘﺪس را ﻣﻲ ﮔـﻮﻳﻢ‪ - ،‬اي ﻣﻠـﺖ‬
‫ﺷﺮور و ﻋﻴﺎش‪ ،‬ﻣﻠﺘﻲ ﻛﻪ ﻗﻠﺐ ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﻜﺮد و رواﻧﺶ ﻣﻄﻴﻊ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﮕﺮدﻳـﺪ ‪ ،‬ﻧـﺴﻞ آرام ﺗـﺎ‬
‫ﻛﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻲ اﺣﺴﺎس ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ؟ ﭼﺮا از اﻟﺤﺎد و ﭘﻮﭼﻲ ﭘﻴﺮوي ﻣـﻲ ﻛﻨﻴـﺪ؟ آﻳـﺎ ﻧﺪاﻧـﺴﺘﻴﺪ ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻗﺪﻳﺴﺶ را ﻣﻌﺠﺰه ﮔﺮ ﻧﻤﻮد و وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﻔﻴﺮﻛﺸﺎن ﺑﻪ درﮔﺎه او روي آوردي او ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔـﻮش ﻓـﺮا ﻧﻤـﻲ‬
‫دﻫﺪ؟ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻏﻀﺐ ﺧﻮد ﻣﺮﺗﻜﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺴﺘﺮ ﻫﺎﻳﺘﺎن اﺣﺴﺎس ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻒ آﻳﻴﻦ اﻧﺠﺎم داده ﺑﻪ او ﻛﻪ اﻣﻴﺪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻲ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﻛﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺟﻬـﺖ ﺑﻼﻳـﻲ ﺑـﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻧﺎزل ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻴﺪ و ﻧﺨﺠﻴﺮي ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺷﻜﺎر ﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻳﺒﺎﻧﺘـﺎن را ﺧﻮاﻫـﺪﮔﺮﻓﺖ و‬
‫در ﻫﻤﺎن دام ﺧﻮاﻫﻴﺪ اﻓﺘﺎد‪ .‬و ﺷﺨﺺ او ﺑﺎ ﺧﺪاوﻧﺪش ﺷﺎد ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻧﺠـﺎﺗﺶ ﺷـﺎدﻣﺎن ﮔﺮدﻳـﺪه ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪﮔﻔﺖ‪ :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﺗﻮ اﺳﺖ؟‬
‫و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ دﻗﻴﻘﺎ” ﻫﻤﻴﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ زﺣﻤﺎﺗﻤﺎن ﺗﺴﻠﻲ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻣـﺴﻴﺢ‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ“اﮔﺮ درﺧﺖ روﻳﻴﺪه و ﺳﺒﺰ را ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺮدﻧﺪ ﭘﺲ ﺑﺎ ﺧﺸﻚ آن ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﻛـﺮد”‪ .‬اﻳﻨـﻚ ﻛـﻪ‬
‫آﻧﺎن ﺑﺎ ﻗﺪﻳﺴﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ رﻓﺘﺎر ﻛﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن )ﺑﺎ اﻧﺼﺮاف از( ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﺧﺪا ﺗﻦ ﺑﻪ ذﻟﺖ دادﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎ دﻳﮕﺮ در ﺑﺎره ﺑﻼﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﺎ رﻧﺞ و ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﻲ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳـﻢ ‪ ،‬رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ؟ اﻣﺎ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ از ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻌﻴﺸﺖ‪ ،‬ﭼـﻪ ﻛـﺴﻲ‬
‫در ﻧﺰد آﻣﻮزﮔﺎران ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺳﺨﻦ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﻨﺪه و ﻳﺎ ﻣﺸﻮﻗﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ در ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻣـﺎ ﺑـﺎرﺑﺮان‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ زﻣﺎن رﺳﻴﺪن ﻣﺎ آﺳﺎﻳﺶ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﺎﻧﻪ و ﻛﺎﺷﺎﻧﻪ ﻣﻬﻴﺎ ﺳـﺎﺧﺖ؟ ﺑﻘﻴـﻪ ﻣﻄﺎﻟـﺐ را ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﻲ ﮔﺬارم زﻳﺮا ﺷﻤﺎ زﺑﺎن ﺑﺪﮔﻮﻳﺎن را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﺮاﻓﻲ ﺷﺪﻳﺪ ﺗﻮام ﺑﻮد ﻛﻮﺗﺎه ﻧﻜﺮدﻳﺪ و ﺟﻬﺎﻟﺖ را ﻛﻪ ﺗـﻮام‬
‫ﺑﺎ ﺗﺠﻤﻞ ﭘﺮﺳﺘﻲ ﭘﻮچ ﺑﻮد ﻣﺰﻣﺖ ﻧﻜﺮدﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ رﻓﺘﺎر داﻧﺶ ﺳﺘﻴﺰاﻧﻪ ﺧﻮد ﺑﻲ اﻧﺪﻳﺸﮕﻲ آﻧﺎن را ﺗﺤﺮﻳـﻚ‬
‫و ﻣﻠﺘﻬﺐ ﺗﺮ از ﻛﻮره ﺑﺎﺑﻞ ﻛﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻛﺎﻫﻦ و ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺰﻟﺖ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس‬
‫ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ و ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد‪ ،‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري در ﺑﺎره ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻟﻬﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ اﻣﺎ‬
‫ﻛﻨﻪ ﻣﻄﻠﺐ را درك ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﻣﺰﺑﻮر ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ روح اﻟﻘﺪس ﻛﻪ ﺑﻪ راي ﺑﻴﻜﺎﻧﻪ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه‬
‫ﺷﺪه اﻧﺪ و ﻟﺬا اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﻣﺘﻔﻜﺮ و ﺗﻌﺠﺐ آور و وﺣﺸﺘﻨﺎك ﻫﺴﺘﻨﺪ زﻳﺮا ﻧﺎﻃﻖ در ﻣﻮرد ﺧـﺪا‬
‫و ﻣﺒﺎﺣﺚ اﻟﻬﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ اﻣﺎ ﻓﻜﺮ و اﻧﺪﻳـﺸﻪ او ﺑـﺴﻮي ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ ﻣﻌﻄـﻮف اﺳـﺖ زﻳـﺮا او ﻧـﻪ ﻣﻄﻠـﺐ‬

‫‪٢٢٣‬‬
‫دﻟﺴﻮزاﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﻪ ﺳﺨﻦ او ﻣﺘﻴﻦ و ﺑﺎوﻗﺎر اﺳﺖ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻨﻜـﻪ ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ “ﻫـﻴﭽﻜﺲ‬
‫ﺻﺪاي او را ﺑﻴﺮون ﻧﺸﻨﻮد” ﺑﻠﻜﻪ در ﭘﻲ ﻛﺴﺐ ﻧﺎم و اﻓﺘﺨﺎر اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮده ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد را ﺑـﻪ ﮔـﻮش ﻣـﺮدم‬
‫ﻃﻨﻴﻦ اﻧﺪاز ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﭘﺮﺣﺮﻓﻲ آﻧـﺎن ﻃﻐﻴـﺎن ﻛﻨـﺎن ﻫﻤﭽـﻮن از ﭼـﺸﻤﻪ‬
‫ﺟﺎري اﺳﺖ و ﺿﻴﺎﻓﺖ ﻫﺎ و ﻣﺠﺎﻟﺲ را ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻛﺪام اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻔﻜﺮ ﺑﻪ ﺣﺎل آﻧﺎن و ﻧﻴـﺰ آﻧﺎﻧﻜـﻪ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﻮﻳﻖ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻳﺪ‪ ،‬دﻳﮕـﺮ ﺑﮕـﺬار ﻛـﺴﻲ ﻧﺮﻧﺠـﺪ‪ .‬ﻣـﻦ ﺧـﻮد را از‬
‫ﺗﻜﺮار ﺳﺨﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻨﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﺎﻳﺪ از ﺧﻮن ﭘﺎك ﻫﺎﺑﻴﻞ ﺗﺎ ﺧﻮن ذﻛﺮﻳﺎ ﻛﻪ در ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺟﻠﻮي‬
‫ﻣﻴﺰ ﺑﺰﻣﻴﻦ رﻳﺨﺖ اﻧﺘﻘﺎم ﭘﺲ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﺎ راﻛﻮﺗﺎه ﻧﻤﻮده ﺑﺮاي ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻲ در ﮔﻮش ﻣﺮدﮔﺎن‪ ،‬زﺣﻤﺖ ﺑﻴﻬﻮده ﺑﻪ ﺧـﻮد ﻧﻤـﻲ‬
‫دﻫﻴﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻄﻠﺐ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻣﺎ در ﺑﺎره ﺗﻴﺮداد ﻗﺪﻳﺲ راﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ او دواي ﻣﺮﮔﺒـﺎر ﺧﻮراﻧـﺪه از ﭘﺮﺗـﻮ‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺗﻌﻤﺖ او ﻣﺤﺮوم ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬او ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺶ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎب دوم ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺰرﮔﺎن ارﻣﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‬

‫‪٢٢٤‬‬
 ‫ﻛﺘﺎب ﺳﻮم‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﻬﻦ ﻣﺎ‬

‫‪1‬‬

‫در ﻣﻴﻬﻦ ﻣﺎ ﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ داﺷﺘﻪ و ﻧﻪ ﻣﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻛﻤﻲ وﻗﺖ ﻣﻮﻓـﻖ ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﻪ ﺗﻤـﺎم )ﻣﻨـﺎﺑﻊ(‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺷﺪﻳﻢ و ﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي دﻳﻮدور}‪ {155‬در دﺳﺘﺮس ﻣﺎ ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺎه ﺑﺮ آن ﻫﺎ ﺗﻤﺎﻣﺎ” ﺑﺪون‬
‫ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﺑﻨﮕﺎرﻳﻢ ﺗﺎ از ﻫﻴﭻ اﻣﺮ اﺳﺎﺳﻲ و ﻣﻬﻢ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ذﻛﺮ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎ ﺑﻮد اﻏﻤﺎض ﻧﻜﻨـﻴﻢ‪ .‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺗـﺎ‬
‫اﻧﺪازه اي ﻛﻪ ﻛﻮﺷﺶ و ﺣﺎﻓﻈﻪ اﺟﺎزه داد ﻣﺎ از اﺳﻜﻨﺪر ﻛﺒﻴﺮ ﺗﺎ ﻣﺮگ ﺗﻴﺮداد ﻗﺪﻳﺲ ﻛـﻪ از ﻧﻈـﺮ زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﻛﻬﻦ ﺗﺮ از دوران ﻣﺎ اﺳﺖ دﻗﻴﻘﺎ” ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺎ را ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﻜﻮﻫﺶ ﻛﻨﻲ‪،‬‬
‫زﻳﺮا اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻣﺎ و ﻛﻤﻲ ﭘﻴﺸﺘﺮ روي داده ﺑﺪون ﺳﻬﻮ ﺑﺮاﻳـﺖ ﻧﻘـﻞ ﺧـﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد و ﺑـﺎ‬
‫آﻏﺎز ﻛﺘﺎب ﺳﻮم‪ ،‬روﻳﺪادﻫﺎي ﭘﺲ از ﺗﻴﺮداد ﻗﺪﻳﺲ ﺗﺎ ﺑﺎز اﻳﺴﺘﺎدن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻗﻮم اﺷﻜﺎﻧﻲ و ﭘﺎﻳﺎن ﺧﻼﻓﺖ‬
‫ﻧﺴﻞ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ از ﻛﺎﻫﻨﻲ اﻋﻈﻢ‪ ،‬ﺑﺰﺑﺎﻧﻲ ﺳﺎده ﺗﻤﺎم اﻳﻦ وﻗﺎﻳﻊ را ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﺗﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﻈـﺮ ﻧﺮﺳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻛﺴﻲ ﺑﺎ ﻣﺠﺬوﺑﻴﺖ ﺳﺨﻦ ﺷﻴﻮا ﻣﺸﺘﺎق ﺑﻪ )ﺧﻮاﻧﺪن( آن اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ اﺷﺘﻴﺎق ﺑـﻪ ﺻـﺤﺖ ﻣﻄﺎﻟـﺐ ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬
‫ﺷﺪه ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻴﻬﻦ ﻣﺎن را ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و اﻏﻠﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺗﻴﺮداد ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫ورﺗﺎﻧﺲ ﺑﺰرگ و ﺳﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ﭼﻪ آﻣﺪ‬
‫‪1182‬‬
‫در زﻣﺎن ﻣﺮگ ﺗﻴﺮداد‪ ،‬ورﺗﺎﻧﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻄﻮر ﺗﺼﺎدﻓﻲ در ﺷﻬﺎدﺗﮕﺎه ﻳﻮﺣﻨﺎي ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻮد ﻛـﻪ وي‬
‫در ﺗﺎرون ﺑﻨﺎ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺎﻛﻨﺎن اﻳـﻦ ﻛـﻮه ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎ داﻣـﻲ ﻧﻬﺎدﻧـﺪ ﺗـﺎ او را ﺑﻘﺘـﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮﺳﻂ دﺳﺘﺎن ﻏﻴﺒﻲ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﺎن اﻟﻴﺸﻊ}‪ {156‬در ﻗﺪﻳﻢ و ﻳﺎ در زﻣـﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣـﺎ‬
‫ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻲ ﻛﻮﺑﻴﺪه ﺷﺪﻧﺪ )ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ورﺗﺎﻧﺲ( ﺑﺪون ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ آﺳﻴﺒﻲ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑـﻪ آﺑـﺎدي‬
‫ﺗﻴﻞ واﻗﻊ در وﻻﻳﺖ ﻳﻜﻐﻴﺎﺗﺲ رﻓﺖ ﺟـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ آراﻣﮕـﺎه ﺑـﺮادرش آرﻳـﺴﺘﺎﻛﺲ واﻗـﻊ ﺑـﻮد و در ﺳـﻮك‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﺸﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻏﺮق در ﻫﺮج و ﻣﺮج اﻗﻮام ﻧﺎﺧﺎراري ﺑﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻳﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ دﻳﮕـﺮي‬

‫‪ - 1182‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪hovhannes‬‬

‫‪٢٢٥‬‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺑﻮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﺑﺰﻧﻮﻧﻲ‪ ،1183‬ﻣﺎﻧﺎوازﻳﺎن‪ 1184‬و وردوﻧـﻲ‪ 1185‬ﻳﻜـﻲ ﺑﺪﺳـﺖ دﻳﮕـﺮي‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ﻣﺮگ ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺪﺳﺖ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت ﺑﺎ ﻋﺰﻣﻲ ﺟﺰم ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻳﻤﺎن و آﻳﻴﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﻣﻲ ﺟﺴﺖ ﺑﻮﻳﮋه در ﺑﺮاﺑﺮ آﻧﺎﻧﻜـﻪ در‬
‫اﻗﺼﻲ ﻧﻘﺎط ﺣﻜﻮﻣﺘﺶ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻛﺎرﮔﺰاران ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﻤﺎل – ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬ﺣﻜﺎم ﺷﻬﺮ دور دﺳﺖ ﻣﻮﺳﻮم‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺘﺎﻛﺎران‪ 1186‬ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه آﻣﺪه ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﻴﻞ داري ﻣﺮدﻣﺎن آن ﻧﻮاﺣﻲ را ﺑﻪ آﻳـﻴﻦ راﺳـﺘﻴﻦ‬
‫اداره و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ از ﻧﺴﻞ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺮ اﻳـﺸﺎن ﺑﻔﺮﺳـﺖ‪ ،‬زﻳـﺮا ﺑـﺎ اﺷـﺘﻴﺎﻗﻲ ﻓـﺮاوان‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﺎ ﺑﻄﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺧﻮﺷﻨﺎﻣﻲ ﮔﺮﻳﮕﻮر اﺧﻼف او را ﻧﻴﺰ ﺑﺪﻳـﺪه اﺣﺘـﺮام‬
‫ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﻧﮕﺮﻳـﺴﺖ و ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣـﺎن او ﻋﻤـﻞ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﻛـﺮد‪ .‬ﺗﻴـﺮداد ﺧـﻮش ﺳـﻌﺎدت ﻣﻮاﻓﻘـﺖ ﻧﻤــﻮده‬
‫ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﺲ ﻛﻮدك ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ ورﺗﺎﻧﺲ را ﺑﻌﻨﻮان ﺳﻜﻮﺑﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﭙﺮد‪ .‬ﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻛﻤـﻲ‬
‫ﺳﻦ‪ ،‬ﺧﺎرج از آﻳﻴﻦ ﺑﻮد اﻣﺎ ﺑﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻈﻤﺖ روح او و ﺑﻴﺎد آوردن اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن در ﺳـﻦ دوازده‬
‫ﺳﺎﻟﮕﻲ ﺑﺮ اﺳﺮاﻳﻴﻞ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪ ،‬او را در ﻣﻌﻴﺖ ﺷﺨﺺ ﻣﻌﺘﻤﺪي ﺑﻨﺎم ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك از ﺗﺒﺎر اﺷﻜﺎﻧﻲ ﮔـﺴﻴﻞ‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫او رﻓﺖ و ﮔﺎم در وادي ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ اﺟﺪاد ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻬﺎد و در ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ ﺑﺮ ﭘﺪران ﭘﻴﺸﻲ ﮔﺮﻓﺖ و اﻣﺎ از‬
‫ﺣﻴﺚ ﺳﺰا و ﭘﺎداش ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﺒﺮ ﻣﺮگ ﺗﻴـﺮداد رﺳـﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺑﺮﻫـﺎ ﺑـﺎ دﺳﻴـﺴﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ از آﻟﺒﺎﻧﻴﺎﻳﻲ ﻫﺎي دروﻏﮕﻮ‪) ،‬ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﺲ( ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت را در دﺷـﺖ‬
‫واﺗﻨﻴﺎن‪ 1187‬در ﻧﺰدﻳﻜﻲ درﻳﺎي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻛﺎﺳﺒﻲ‪ 1188‬در زﻳﺮ ﭘﺎﻫـﺎي اﺳـﺒﺎن ﺑﻘﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎﺳـﺎن او‬
‫ﺟﺴﺪ وي را ﺑﻪ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ﺻﻐﻴﺮ‪ 1189‬آورده در آﺑﺎدي آﻣﺎراس‪ 1190‬ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﺗﺎج ﺑـﺮ‬

‫‪be’znuni - 1183‬‬
‫‪manavazian- 1184‬‬
‫‪vorduni - 1185‬‬
‫‪ payt’akaran - 1186‬اﺳﺘﺎن ﻳﺎزدﻫﻢ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﺎ وﺳﻌﺖ ‪ 21000‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪ .‬اﻳﻦ اﺳﺘﺎن رد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و‬
‫روﻣﺲ ﺑﺼﻮرت ‪ Kaspianac‬و ‪ Patria Caspia‬دﻛﺮ ﺷﺪه‪ .‬ﺗﻬﺎ رد “ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎ” ﺑـﺎ ﻳـﺎن ﻧـﺎم آﻣـﺪه و رد ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﺧﺎرﺟﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ ،kazpk ،kaspk‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ‪ kasp‬و ‪ .baghasakan‬در ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎزي ﺑـﺼﻮرت ‪ balasakan‬و‬
‫‪ balasadan‬ﻗﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪vat’e’nian - 1187‬‬
‫‪ - 1188‬ﻣﻨﻈﻮر درﻳﺎي ﻛﺎﺳﭙﻴﻦ ﻳﺎ ﺧﺰر اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ pokr) pokr-syunik - 1189‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﻳﺎ ﺻﻐﻴﺮ( و آن ﻧﺎم دﻳﮕﺮ اﺳﺘﺎن آرﺗـﺴﺎخ )ﻗﺮاﺑـﺎغ ﻓﻌﻠـﻲ( اﺳـﺖ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ amaras - 1190‬روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ﺳﻔﻼ )واﻗﻊ در ﻗﺮاﺑﺎغ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ ﻓﻌﻠﻲ(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٢٦‬‬
‫ﺳﺮ ﻧﻬﺎده ﺷﻬﺮ ﭘﺎﻳﺘﻜﺎران را ﻣﺘﺼﺮف ﻛﺮدﻳﺪ و در ﺻﺪد ﺗﺼﺎﺣﺐ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻣﻠﻞ ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫ﺟﺪاﻳﻲ ﺑﺎ ﻛﻮر ﺑﺪﺷﺦ از اﺗﺤﺎد ارﻣﻨﻴﺎن و‬
‫ﺷﻮاري ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﺎﻧﺪن ﺧﺴﺮو‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻠﺖ ﻋﺒﺮي ﭘﺲ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻗـﻀﺎت در دوران ﻧـﺎآرام ﻓﻘـﺪان‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻫﺮﻛﺲ ﺧﻮدﻛﺎﻣﺎﻧﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﻣﺮ در ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق ﺑﻮد‪.‬‬
‫زﻳﺮا وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺗﻴﺮداد ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت درﮔﺬﺷﺖ ﺑﺎﻛﻮر ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺪﺷﺦ ﻧﺎﺣﻴﻪ آﻏﺰﻧﻴﻚ ﻣﻠﻘـﺐ‬
‫ﺑﻮد ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك در ﭘﺎﻳﺘﺎﻛﺎران ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪ ،‬در ﺻﺪد ﺑـﺮ آﻣـﺪ ﺧـﻮد ﻧﻴـﺰ ﭼﻨـﺎن ﻛﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ او اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺨﺘﺎري ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا از اﺗﺤـﺎد ارﻣـﻦ ﺟـﺪا‬
‫ﺷﺪه دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺮﻣﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻴﺎن دراز ﻛﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﺎ اﻧﺪﻳﺸﻪ و ﺗﻌﻘﻞ در ﻧﺰد‬
‫ورﺗﺎﻧﺲ ﺑﺰرگ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ و دو ﺗـﻦ از ﺣﺎﻛﻤـﺎن ﺷـﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻣـﺎر‪ 1191‬ﺣـﺎﻛﻢ ﺳـﻮﻓﻦ و ﮔـﺎگ‪ 1192‬ﺣـﺎﻛﻢ‬
‫ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ را ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎ و ﻧﺎﻣﻪ اي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﺷـﻬﺮ ﺷﺎﻫﻨـﺸﻴﻦ ﻧـﺰد ﻗﻴـﺼﺮ ﻛـﺴﺘﺎﻧﺪوس ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ارﻣﻨﻴﺎن‬
‫»ورﺗﺎﻧﺲ ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺑﺰرگ و ﺳﻜﻮﺑﺎﻫﺎي ﺗﺤﺖ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ او و ﻛﻠﻴﻪ ﻧﺎﺧﺎراﻫـﺎي ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺮور ﺧﻮﻳﺶ ﻗﻴﺼﺮ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس‪ ،‬ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻬﺪ و ﭘﻴﻤﺎن ﭘﺪرت ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس را ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ ﺗﻴﺮداد ﺑﻪ ﻳـﺎدآور و ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ را ﺑـﺮاي ﭘﺎرﺳـﻴﺎن‬
‫ﺧﺪاﻧﺸﻨﺎس ﻣﮕﺬار‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮاي ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﺎﻧﺪن ﺧـﺴﺮو ﻓﺮزﻧـﺪ ﺗﻴـﺮداد ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎه ﻳـﺎري ده‪ .‬زﻳـﺮا‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻤﺎ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اروﭘﺎ ﺑﻠﻜﻪ ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ آﺳﻴﺎﺳﻲ ﺻﻐﻴﺮ‪ 1193‬ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻤﻮد و آوازه ﻗﺪرت ﺷﻤﺎ ﺗﺎ آن‬
‫ﺳﺮ ﺟﻬﺎن ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬و ﻣﺎ ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﻴﺪ«‪.‬‬

‫ﻗﻴﺼﺮ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آن‪ ،‬رﺋﻴﺲ درﺑﺎر‪ ،‬آﻧﺘﻮﻛﻮس را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان و ﻧﻴﺰ ﻟﺒﺎس ارﻏـﻮاﻧﻲ و‬
‫ﺗﺎج و ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪:‬‬

‫‪ mar - 1191‬از ﻧﺎم ‪ mara‬آﺷﻮري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺻﺎﺣﺐ” ﺑﻮﻳﮋه ﺑﺼﻮرت ‪“ mari‬ﺧﺪاي ﻣﻦ” ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رود‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ gag - 1192‬ﻧﺎﻣﻲ اﺳﺖ آﺷﻮري ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ‪ gagu‬ﺷﺎﻫﺰاده ﻣﺮدﻣﻲ ﻛﻪ در ﺷﻤﺎل آﺳﻮرﺳﺘﺎن زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ در‬
‫ﻋﺒﺮي ﺑﺼﻮرت ‪) .gog‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1193‬ﻣﻨﻈﻮر ‪ mijerkrayk‬اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٢٧‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﻪ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس‬

‫»ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻗﻴﺼﺮ اﮔﻮﺳﺘﻮس ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس ﺑﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ورﺗﺎﻧﺲ ﺑﺰرگ و ﺑﻪ ﻛﻠﻴـﻪ اﻓـﺮاد ﻏﻴـﺮ روﺣـﺎﻧﻲ‬
‫درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺎه ﺑﺰرﮔﻲ را ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﺴﺮو ﻓﺮزﻧﺪ ﺗﻴﺮداد ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﻤﺎ ﺑـﻪ ﻳـﺎري ﻓﺮﺳـﺘﺎدم ﺗـﺎ در ﻧﻈـﻢ و‬
‫آراﻣﺶ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه وﻓﺎداراﻧﻪ از ﻣﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﻴﺪ«‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫ورود آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس و ﻛﺎرﻫﺎي او‬

‫آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس آﻣﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺮو را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﺎﻧﺪ و ﭼﻬﺎر اﺳﭙﻬﺒﺪ را ﺑﺮ ﻫﻤـﺎن ﻣﻘـﺎم ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﮔﻤـﺎرد ﻛـﻪ‬
‫ﺗﻴﺮداد در زﻣﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﻴﺶ و ﭘﺲ از ﻣﺮگ داﻳﻪ اش آرﺗﺎوازد ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺳﭙﻬﺒﺪ و ﺳـﺮدار ﺗﻤـﺎم‬
‫)ﺳﭙﺎﻫﻬﺎي( ارﻣﻦ ﺑﻮد ‪،‬ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﮔﺎرات اﺳﺒﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺳﺮداري ﻫﻨﮓ ﻏﺮﺑﻲ‪ ،‬دوم ﻣﻬﺮان‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﮔﺮﺟﻴﺎن و ﺑﺪﺷﺦ ﮔﻮﮔﺎرك ﺑﻪ اﺳﭙﻬﺒﺪي ﺳﭙﺎه ﺷﻤﺎﻟﻲ‪ ،‬ﺳﻮم واﻫﺎن ﭘﻴﺸﻮاي آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺳـﺮداري‬
‫ﻫﻨﮓ ﺷﺮﻗﻲ و ﭼﻬﺎرم ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﭘﻴﺸﻮاي رﺷﺘﻮﻧﻴﺎن ﺑﻪ اﺳـﭙﻬﺒﺪي ﺳـﭙﺎه ﺟﻨـﻮب ﮔﻤـﺎرده ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬و ﺳـﭙﺎه را‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد را داد‪ .‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ را ﺑﺎ ﺳـﭙﺎه ﺟﻨـﻮب و ﺑـﻪ ﻫﻤﺮاﻫـﻲ ﺳـﭙﺎه ﻛﻴﻠﻴﻜﻴـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ آﺳﻮرﺳﺘﺎن و آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎد اﻣﺎ واﻫﺎن ﭘﻴﺸﻮاي آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن را ﺑﺎ ﻫﻨﮓ ﺷـﺮﻗﻲ و ﺑـﺎ ﻫﻤﺮاﻫـﻲ‬
‫ﺳﭙﺎه ﮔﺎﻻﺗﻴﺎ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ آﺗﺮﭘﺎﺗﻜﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ )ﻛﺸﻮر( را در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﺴﺮو را ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد‪ -‬زﻳﺮا از ﺣﻴﺚ ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻮﭼﻚ و اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎﻳﺶ ﺿﻌﻴﻒ ﺑـﻮد‬
‫ﺑﺎ ﻗﺎﻣﺘﺶ ﺑﺮاي ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬او ﻣﻬﺮان و ﺑﺎﮔﺎرات را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺮاﻫـﻲ ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮ ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك ﺗﺎﺧﺖ‪ .‬او ﭘﺎﻳﺘﺎﻛﺎران را ﭘﺮ از ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎرﺳـﻲ ﻧﻤـﻮده ﭘـﺲ از ﭼﻨـﺪي ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﺳﺮزﻣﻴﻦ آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪ‪ .‬آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻨﻜﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ اﻃﺎﻋـﺖ در‬
‫ﻧﻴﺎﻣﺪه ﺑﺎ آراﻣﻲ ﻣﻐﻠﻮب ﻧﺸﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن داد ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﺎن را ﺑـﺎ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻏﻨﻴﻤـﺖ ﺟﻨﮕـﻲ ﺗـﻀﻌﻴﻒ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ و اﻣﺎ ﺧﻮد ﻏﻨﺎﻳﻢ را ﺟﻤﻊ ﻛﺮده ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﻴﺼﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫ﮔﻨﺎه ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻫﺎﻛﻮپ‪ 1194‬ﺑﺰرگ و ﻣﺮگ او‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺑﺎ ﻫﻨﮓ ﺟﻨﻮﺑﻲ و ﺳﭙﺎه ﻛﻴﻠﻴﻜﻴﻪ ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ آﺳﻮرﺳﺘﺎن رﻓﺘﻪ ﺑﺎ ﺑـﺎﻛﻮر ﺑﺪﺷـﺦ ﺟﻨﮕﻴـﺪ و او را‬
‫ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن او و ﭘﺎرﺳﻴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﺎري او آﻣـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺗﻌﻘﻴـﺐ ﻧﻤـﻮد؛ ﻫـﺸﺎ‪ 1195‬ﻓﺮزﻧـﺪ‬

‫‪ hakop - 1194‬ﻳﺎ ﻳﻌﻘﻮب‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٢٨‬‬
‫ﺑﺎﻛﻮر را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﻮده ﺑﺎ ﻏﻞ و زﻧﺠﻴﺮ ﻧﺰد ﺧﺴﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺟﻨﮕـﺎوران ﺑﻠﻜـﻪ روﺳـﺘﺎﻳﻴﺎن ﻋـﺎﻣﻲ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ او را ﺑﻲ ﻣﻀﺎﻳﻘﻪ از دم ﺗﻴﻎ ﮔﺬراﻧﻴﺪ‪ .‬و اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎري از اﻃﺮاف ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ از ﺟﻤﻠـﻪ‬
‫ﻫﺸﺖ ﺷﻤﺎس ﻫﺎﻛﻮپ ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺑﺰرگ را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻫﺎﻛﻮپ از ﭘﺲ آﻧـﺎن آﻣـﺪه ﻣﻨـﻮﭼﻬﺮ را ﺑـﻪ‬
‫آزاد ﺳﺎزي اﺳﺮاي ﻋﺎﻣﻲ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﻣﻲ ﻛﺮد زﻳﺮا آﻧﺎن ﺑﻲ ﮔﻨﺎه ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮده ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫اﺳﺘﻨﺎد ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﻫﺎﻛﻮپ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪ و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺑﺪﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ از او ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺗﺮ ﮔﺮدﻳـﺪ و ﺑـﻪ اﺻـﺮار اﻫـﺎﻟﻲ‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﻫﺸﺖ ﻧﻔﺮ ﺷﻤﺎس او را ﻛﻪ در ﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ درﻳﺎ اﻓﻜﻨﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫـﺎﻛﻮپ ﺑـﺰرگ آﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺷﺪﻳﺪا” ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪه ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻮﺳﻲ ﻛﻪ از ﻧﺰد ﻓﺮﻋﻮن دوري ﺟﺴﺖ ﺑﻪ ﻣﻘﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺑـﺎز ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮدد و ﺑﻪ ﺑﺎﻻي ﻛﻮﻫﻲ ﻣﻲ رود ﻛﻪ ﺗﻤﺎم آن ﻧﺎﺣﻴﻪ از آﻧﺠﺎ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺑﻮد و ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ و ﻗﺮﻳـﻪ اش را ﻧﻔـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬و ﺟﺰاي اﻟﻬﻲ ﺑﺰودي ﻓﺮا ﻣﻲ رﺳﺪ زﻳﺮا ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺮودس ﺑﻪ اﻧﻮاع دردﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪه ﻣﻲ‬
‫ﻣﻴﺮد و زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ و ﻗﺎﺑﻞ آﺑﻴﺎري ﺑﻪ ﻧﻤﻜﺰار ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ و آﺳﻤﺎن ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻛﺘﺎب ﻣﻘـﺪس ﺑـﺮ‬
‫ﺳﺮﺷﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻣﺲ ﻣﻲ ﺷﻮد و درﻳﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ ﺣﺪود ﻣﺰارع را ﻓﺮا ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ‬
‫ورﺗﺎﻧﺲ ﺑﺰرگ و ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﺴﺮو ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﻮر آﮔﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪه دﺳﺘﻮر آزادي اﺳﺮا را ﻣـﻲ‬
‫دﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺸﺒﺚ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺷـﺎﻳﺪ ﻋـﻀﺐ ﺧﺪاوﻧـﺪي ﻓـﺮو ﻧـﺸﻴﻨﺪ‪ .‬و ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫وارث ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﭘﺲ از رﺧﺖ ﺑﺮﺑﺴﺘﻦ ﻫﺎﻛﻮپ از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﻣﺖ زﻳﺒﺎ و ﺑﺎ اﺷﻜﻬﺎي روان و ﻧﺎﻟـﻪ‬
‫ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ او ﺳﻤﺖ ﭘﺰﺷﻜﻲ وﻻﻳﺖ را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﺴﺮو ﺻﻐﻴﺮ‪ ،‬اﻧﺘﻘﺎل درﺑﺎر و ﻏﺮس ﺟﻨﮕﻞ‬

‫ﺧﺴﺮو در ﺳﺎل ﺳﻮم ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﺮﻣﺰد ﭘﺎرﺳـﻲ و ﺳـﺎل ﻫـﺸﺘﻢ ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛـﺴﺘﺎﻧﺪوس ﺑـﺎ ﻛﻤـﻚ وي ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﻴﺪ؛ او ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪرش ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎل دﻻوراﻧﻪ اﻧﺠـﺎم ﻧـﺪاد‪ ،‬وي ﺣﺘـﻲ در ﻗﺒـﺎل ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬
‫ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻳﻜﺒﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺼﺮف ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻣﺨـﺎﻟﻔﺘﻲ از ﺧـﻮد ﻧـﺸﺎن ﻧـﺪاد و ﻧﻴـﺰ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻲ را ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﮔﺬارده ﺑﺎ وي ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺣﺪود و ﺛﻐﻮر ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﻛﺘﻔﺎ‬
‫ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ از اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎي ﻧﻴﻜﻮ ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﺮد‪ ،‬زﻳﺮا ﮔﺮﭼﻪ از ﺣﻴﺚ ﺟﺴﻤﻲ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﻮد وﻟـﻲ ﻧـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻧﺪازه اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ ذراع‪ 1196‬ﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺎﻧﻊ ﺷﻮق روﺣﻲ او ﻧﺒﻮد‪ .‬او در‬
‫ﻗﺒﺎل ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﻳﺎدﮔﺎرﻫﺎي ﻧﻴﻚ ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده وﻗﺖ ﺧﻮد را ﻣـﺼﺮوف ﺗﻔـﺮﻳﺢ‪ ،‬ﺷـﻜﺎر ﭘﺮﻧـﺪه و ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﺷﻜﺎرﻫﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺰ در ﺣﻮاﻟﻲ رود آزاد ﺟﻨﮕﻠﻲ ﻏﺮس ﻧﻤـﻮد ﻛـﻪ ﺗـﺎ اﻣـﺮوز ﻧﻴـﺰ ﺑﻨـﺎم او‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ hesha - 1195‬ﻣﻨﺸﺎء اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮا” ﻧﺎم آﺳﻮري اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1196‬ﻣﻘﻴﺎس ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻃﻮل ﻣﻌﺎدل ‪ 18‬ﺗﺎ ‪ 22‬اﻳﻨﭻ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٢٩‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ درﺑﺎر را ﺑﻪ ﺗﭙﻪ اي واﻗﻊ در ﺑﺎﻻي ﺟﻨﮕﻞ ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻧﻤـﻮده ﻗـﺼﺮي ﺳـﺎﻳﺒﺎن دار ﺑﻨـﺎ ﻧﻤـﻮد‪) .‬آن‬
‫ﻣﺤﻞ( ﺑﺰﺑﺎن ﭘﺎرﺳﻲ دوﻳﻦ‪ 1197‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﭙﻪ اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا در آن زﻣـﺎن ﺑﻬـﺮام ﻫـﻢ ﺗـﺮاز‬
‫ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﻮد و ﻫﻮاي ﮔﺮم آﻟﻮده ﺑﻮي ﻣﺘﻌﻔﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺳﺎﻛﻨﺎن آرﺗﺎﺷﺎد ﺑﺎ اﻳـﻦ ﻋﻤـﻞ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﻧﻜـﺮده‬
‫داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل را ﭘﺬﻳﺮا ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺴﻮي ﻣﺎ در زﻣﺎن او‪،‬‬
‫و دﻻوري ﻫﺎي واﻫﺎن آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ‬

‫در زﻣﺎن او ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻗﻔﻘﺎز ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از ﺳﺴﺖ دﻟﻲ و ﻛﺎﻫﻠﻲ او‪ ،‬ﺑـﻮﻳﮋه ﺑـﺎ ﺗﺤـﺖ‬
‫ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺗﺤﺮﻳﻜﺎت ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك‪ ،‬ﺑﻔﺮﻣﺎن ﭘﻨﻬﺎﻧﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎ اﻧﺒﻮﻫﻲ در ﺣـﺪود دو‬
‫ﺑﻴﻮر ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻛـﺮده ﺑـﻪ ﻧـﻮاﺣﻲ ﻣﺮﻛـﺰي ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺎه ﻫـﺎي ﺷـﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑـﻲ ارﻣـﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺮداراﻧﺸﺎن ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﮔﺎرات اﺳﺒﺪ و واﻫﺎن ﭘﻴﺸﻮاي آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آﻧﺎن ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻫﻨﮕﻬﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ‬
‫ﻣﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻮﻓﻦ ﻧﺰد ﺧﺴﺮو ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﻣﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﻬﺮان را ﻛﺸﺘﻪ ﻫﻨﮓ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﺎ را در ﻫﻢ ﺷﻜﺴﺘﻪ و‬
‫ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه ﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﻲ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻃﺮف اُﺷﺎﻛﺎن ﻋﻘﺐ راﻧـﺪه‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه ﻧﺪادﻧﺪ ﻃﺒﻖ ﻋﺎدت ﺧﻮﻳﺶ ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﺷـﺪه و ﺑـﻪ ﺗﻴﺮاﻧـﺪازي ﺑﭙﺮدازﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜـﻪ ﺳـﻮاره ﻧﻈـﺎم‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار از اﺳﺒﺎن ﺗﻴﺰﺗﻚ‪ ،‬ﺷﺘﺎﺑﺎن و ﺑﺴﺮﻋﺖ آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮده ﺑـﻪ ﻣﺤـﻞ ﻫـﺎي ﺳـﻨﮕﻼﺧﻲ و ﺻـﻌﺐ‬
‫اﻟﻌﺒﻮر راﻧﺪﻧﺪ ﺑﻄﻮري ﻛﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺗﻦ ﺑﻪ ﻧﺒﺮد دادﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺋﻴﺲ ﻧﻴﺰه داران آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﻴﻠﺘﻨﻲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺪن او ﺑﺎ ﻧﻤﺪ ﻛﻠﻔﺖ ﭘﻮﺷـﻴﺪه ﺑـﻮد؛ ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن او در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺳﭙﺎه ﻣﻲ ﺗﺎﺧـﺖ‪ ،‬دﻻوران ارﻣﻨـﻲ ﭼـﺸﻤﺎن ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﻪ او دوﺧﺘـﻪ ﺑـﺮ وي ﺣﻤﻠـﻪ ور ﺷـﺪﻧﺪ وﻟـﻲ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آﺳﻴﺒﻲ وارد ﺳﺎزﻧﺪ زﻳﺮا وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺰه ﺿﺮﺑﻪ وارد ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻧﻤﺪ ﭘﻮش ﺑـﺮ ﻣـﻲ ﮔـﺸﺖ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ زﻣﺎن واﻫﺎن آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ دﻟﻴﺮ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺟﺎﻣﻊ‪ 1198‬ﮔﻔﺖ‪“ :‬ﺧﺪاﻳﺎ ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﻛﻤـﻚ ﻛـﻦ‪ ،‬ﺗـﻮ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﻨﮓ آﺳﻴﺎي داود را ﺑﻪ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ ﮔﻮﻟﻴﺎت‪ 1199‬ﻣﺘﻜﺒﺮ زدي‪ ،‬ﻧﻴﺰه ﻣﺮا ﺑﺮ ﭼﺸﻢ اﻳﻦ ﻣـﺮد ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ ﺑﻨـﺸﺎن«‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺧﻮاﻫﺶ او ﺑﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺗﺮك اﺳﺐ زد و آن ﭘﻴﻠﺘﻦ ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ را ﺑﺰﻣﻴﻦ اﻓﻜﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﮔﺮﻳﺰ دﺷﻤﻨﺎن ﺷﺪ و ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ را ﺑﺮاي ﭘﻴﺮوزي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﮔﺎرات از اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺳﻮﻓﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ ﺑﺪون ﺣﺲ ﺣﺴﺎدت درﺑﺎره دﻻوري ﻫﺎي واﻫـﺎن و اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﺮاي ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺰارش داد‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻴﺰ ﻧﺒﺮدﮔﺎه ﻳﻌﻨﻲ اﺷﻜﺎن را ﻛﻪ واﻫﺎن داوﻃﻠﺒﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ‬

‫‪ : de’vin - 1197‬اﻛﻨﻮن ﺧﺮاﺑﻪ ﻫﺎي آن وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در زﻣﺎن ﺧﺴﺮو ﺳﻮم ﻛﻮﺗﺎك )‪ (338-332‬ﺑﻨﺎ ﺷﺪه در‬
‫دﻫﻪ ‪460‬م‪ .‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ رود آزاد و آرﺗﺎﺷﺎد ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪). ( Cathedral ) yek’eghetsin-k’atoghik’e - 1198‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Goghoiat - 1199‬ﻳﺎ ‪) Goliat‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب اول ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،17‬آﻳﻪ ‪) .(49‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٣٠‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺗﻦ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او اﻋﻄﺎ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺎرﺟﻮﻳﻞ ﻣﺎﻏﺨـﺎز ‪ 1200‬ﭘﻴـﺸﻮا و ﺟـﺪ ﺧﻮرﺧﻮروﻧﻴـﺎن‪ 1201‬را‬
‫ﺑﺠﺎي ﻣﻬﺮان ﺑﻪ ﺳﺮداري ﺳﭙﺎه ﮔﻤﺎﺷﺖ‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫ﻣﺮگ ﺧﺴﺮو و ﻧﺒﺮد ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺎ ﭘﺎرﺳﻴﺎن‬

‫ﺧﺴﺮو ﭘﺲ از آن ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳـﻴﺎن درﮔﻴـﺮ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ دﺷـﻤﻨﺎن اﺳـﺖ‬
‫ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ ﻣﻨﻌﻘﺪه ﺑﺎ وي را ﻧﻘﺾ ﻛﺮده ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎي وﻳﮋه را ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ وﺑﻪ ﻗﻴـﺼﺮ ﻣـﻲ دﻫـﺪ‪ ،‬ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲ او ﺑﺪرازا ﻧﻜﺸﻴﺪ و ﭘﺲ از ﻧﻪ ﺳﺎل‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺟﺴﺪ او را ﺑﺮداﺷﺘﻪ در ﻛﻨﺎر ﭘﺪراﻧﺶ در آﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ورﺗﺎﻧﺲ ﺑـﺰرگ‬
‫ﻛﻠﻴـــﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫـــﺎي ارﻣﻨـــﻲ را ﺑـــﺎ ﺳـــﭙﺎﻫﻴﺎن و ﺳـــﺮداران ﮔـــﺮدآورده ﻛـــﺸﻮرﻣﺎن را ﺑـــﻪ آرﺷـــﺎوﻳﺮ‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن}‪ {157‬ﺑﻌﻨﻮان رﺋﻴﺲ و ﺷﺨﺺ اول ﻣﺘﻨﻔﺬ ﭘـﺲ از ﭘﺎدﺷـﺎه‪ ،‬ﻣﺤـﻮل ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ؛ اﻣـﺎ ﺧـﻮدش‬
‫ﺗﻴﺮان‪ 1202‬ﭘﺴﺮ ﺧﺴﺮو را ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻗﻴﺼﺮ ﻣﻲ رود ﺗﺎ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﭘﺪر وي ﻣﻨﺼﻮب ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎرﺳﻲ از ﻣﺮگ ﺧﺴﺮو اﻃﻼع ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺴﺮش ﺗﻴﺮان ﻧـﺰد ﻗﻴـﺼﺮ رﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎه ﮔﺮاﻧﻲ ﺗﺨـﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ ﺑـﺮادرش ﻧﺮﺳـﻲ ﮔـﺮدآورده در ﻇـﺎﻫﺮ ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر اﻋﻄـﺎء اورﻧـﮓ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن وي را ﺑﻌﻨﻮان ﭘﻴﺸﻮا ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬آرﺷﺎوﻳﺮ ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن دﻟﻴـﺮ ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﺳـﭙﺎه‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ او ﻣﻲ رود و در دﺷﺘﻲ ﺑﻨﺎم ﻣﺮوغ‪ 1203‬ﺟﻨـﮓ ﺑﻮﻗـﻮع ﻣـﻲ ﭘﻴﻮﻧـﺪد و ﮔﺮﭼـﻪ ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﺑﺰرگ در ﻧﺒﺮد ﺟﺎن ﻣﻲ ﺑﺎزﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ ﭘﻴﺮوز ﺷﺪه ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎرﺳـﻲ را ﺑـﻪ ﮔﺮﻳـﺰ وادار‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن از ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺗﺎ زﻣﺎن ورود ﺗﻴﺮان ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫در ﺑﺎره ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻴﺮان‪ ،‬ﭼﺸﻢ ازﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺘﻦ‬
‫ورﺗﺎﻧﺲ ﺑﺰرگ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﻫﻮﺳﻴﻚ‪ 1204‬ﻗﺪﻳﺲ‬

‫آﮔﻮﺳﺘﻮس ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس ﭘﺴﺮ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس در ﺳﺎل ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻴﺮان ﭘﺴﺮ ﺧـﺴﺮو را ﺑـﻪ‬
‫ارﻳﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ و ﻫﻤﺮاه ورﺗﺎﻧﺲ ﺑﺰرگ راﻫﻲ ارﻣﺴﻨﺎﺗﺎن ﮔﺮد‪ .‬او ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺎ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺻﻠﺢ‬

‫‪garjuyl-maghkhaz - 1200‬‬
‫‪ khor’khor’uni - 1201‬ﺧﺎﻧﺪان اﺷﺮاﻓﻲ ﻓﺌﻮدال )ﻧﺎﺧﺎرار( در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن زﻳـﺴﺘﮕﺎه ﻣـﻮروﺛﻲ آﻧـﺎن وﻻﻳـﺖ‬
‫ﺧﻮرﺧﻮروﻧﻴﻚ در اﺳﺘﺎن ﺗﻮروﺑﺮان ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺎ ﻳﻜﻬﺰار ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم در ﺳـﭙﺎه ارﻣﻨـﻲ ﺷـﺮﻛﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و در ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﺮﺳﺲ داراي ﭼﻬﺎر ﺷﻌﺒﻪ ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ t’iran - 1202‬ﻧﺎﻣﻲ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ﺷﺎﻣﻞ ‪ Tir‬ﻧﺎم ﺧﺪاي ﺗﻴﺮ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪me’r’ugh - 1203‬‬
‫‪ husik’ - 1204‬ﻣﻨﺸﻌﺐ از واژه ‪) huys‬ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “اﻣﻴﺪ”(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٣١‬‬
‫ﻛﺮده ﺑﺪون ﺟﻨﮓ ﻛﺸﻮرﻣﺎن را در آراﻣﺶ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑـﺎ ﭘﺮداﺧـﺖ ﻣﺎﻟﻴـﺎت ﺑـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‪ ،‬ﻣﻘـﺪاري‬
‫ﺟﺰﺋﻲ ﻧﻴﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪرش در آراﻣﺶ زﻧـﺪﮔﻲ ﻛـﺮده ﻣﺎﻧﻨـﺪ او دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻛﺎرﻫﺎي دﻻوراﻧﻪ ﻧﻤﻲ زﻧﺪ ‪ ,‬ﺣﺘﻲ از ﭘﺎرﺳﺎﻳﻲ اﺟﺪادي ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﺮده در ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻫﺎي ﻧﻴـﻚ‬
‫در ﻧﻬﺎن ﺳﺴﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد زﻳﺮا در ﺑﺮاﺑﺮ ورﺗﺎﻧﺲ ﺟﺴﺎرت ﻧﻤﻲ ﻛﺮد ﻋﻠﻨـﺎ” ﺧـﻮد را ﺗـﺴﻠﻴﻢ اﻣﻴـﺎل ﺷـﻬﻮاﻧﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ورﺗﺎﻧﺲ ﺑﺰرگ ﭘﺲ از ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎل ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ در ﺳﺎل ﺳﻮم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﺗﻴـﺮان ﭼـﺸﻢ از ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻓﺮوﺑﺴﺖ‪ .‬ﺑﻔﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه او را ﺑﻪ روﺳﺘﺎي ﺗﻮردان ﺑﺮده ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪،‬ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﻧـﻪ ﭘﻴـﺸﺒﻴﻨﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ زﻣﺎن دراز‪ ،‬اﺟﺰا و اﺟﺴﺎد ﭘﺪران وي ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ در ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﺨﺎك ﺳـﭙﺮده‬
‫ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ﭼﻬﺎرم ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﺗﻴـﺮان‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪش ﻫﻮﺳـﻴﻚ ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ وي ﺷـﺪه ﺗﻤﺎﻣـﺎ” از ﭘﺎرﺳـﺎﻳﻲ‬
‫اﺟﺪادي ﭘﻴﺮوي ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫ﻧﺒﺮد ﺷﺎﭘﻮر در ﺑﺮاﺑﺮ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس‬
‫و اﻣﺎ ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺴﺮ ﻫﺮﻣﺰ ﺑﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ ﺗﻴﺮان ﺻﻤﻴﻤﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮي ﺑﺮﻗـﺮار ﻧﻤـﻮد و ﺣﺘـﻲ ﻳـﺎر و ﭘـﺸﺘﻴﺎن او‬
‫ﮔﺮدﻳﺪه وي را از ﺣﻤﻼت ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪه از ﭘﺎﺳﮕﺎه ﭼﻮر}‪ {158‬ﺧﺎرج ﺷـﺪه ﭼﻬـﺎر ﺳـﺎل در‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي آﻟﺒﺎﻧﻴﺎ اردو زده و ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﺳﻮده ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺮ ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﭼﻴﺮه ﺷﺪ و از ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻠﻞ ﺑﺮﺑﺮ ﻛﻤﻚ درﻳﺎﻓﺖ ﻛـﺮده ﺑـﺮ آﺳـﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ و ﻓﻠـﺴﻄﻴﻦ ﻟـﺸﻜﺮ ﻛـﺸﻴﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس‪ ،‬ژوﻟﻴﺎﻧﻮس را ﺑﻪ ارﻳﻜﻪ ﻗﻴﺼﺮي ﻧﺸﺎﻧﺪه ﺧﻮد ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑـﻪ ﺗـﺪارك ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ دو‬
‫ﻃﺮف ﻧﻴﺰ در ﺟﻨﮓ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻜﺴﺖ ﺷﺪﻧﺪ زﻳﺮا از ﻫﺮ دو ﻃﺮف اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑـﺮ‬
‫دﻳﮕﺮي ﭘﺸﺖ ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺗﻮاﻓـﻖ رﺳـﻴﺪه ﺑـﺮاي ﭼﻨـﺪﻳﻦ ﺳـﺎل ﭘﻴﻤـﺎن ﺻـﻠﺢ ﻣﻨﻌﻘـﺪ ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﭘﺲ از ﺑﻴﻤﺎري دراز ﻣﺪت در ﺷﻬﺮ ﻣﻮﻣﭙـﺴﻴﻮﺳﺖ‪ 1205‬واﻗـﻊ در‬
‫ﻛﻴﻠﻴﻜﻴﻪ ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ در ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در زﻣﺎن او ﭼﻠﻴﭙﺎﺋﻲ ﻣﻨﻮر در آﺳﻤﺎن اورﺷـﻠﻴﻢ ﺑـﺮ‬
‫ﺗﻤﺎم اﻳﻤﺎن آوردﻧﺪﮔﺎن و ﺑﻲ اﻳﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در زﻣﺎن ﻛﻮرﻳﻠﻮس ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪13‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاز ﺗﻴﺮان از ژوﻟﻴﺎﻧﻮس و‬
‫دادن ﮔﺮوﮔﺎﻧﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ او‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻫﺎ‪ ،‬ژوﻟﻴﺎﻧﻮس}‪ {160‬ﺑﻲ اﻳﻤﺎن ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﻲ راﻧﺪ؛ او ﺧﺪا را اﻧﻜﺎر ﻣﻲ ﻧﻤـﻮد و‬
‫ﺑﺘﺎن را ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ و در ﺻﺪد ﺳﺘﻢ و آزار ﻛﻠﻴﺴﺎ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮ ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ اﻳﻤﺎن ﻣـﺴﻴﺤﻴﺖ را‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﺳﺎزد وﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ زور ﻣﻄﻴﻊ ﻧﻤﻲ ﻛﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮي در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﺧﺎص ﺑﻮد ﺗـﺎ‬

‫‪) mompsuest’ - 1205‬ﻳﺎ ‪.(mospuestia‬‬

‫‪٢٣٢‬‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﺴﻴﺢ ﻣﺨﺘﻞ ﺷﺪه دﻳﻮان را ﺳﺠﺪه ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﻣﺠﺎزا” ﻣﺴﻠﺢ ﺷﺪ}‪ {161‬و از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻛﻴﻠﻴﻜﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻧﺮودان رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺮزي ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻃﻨﺎﺑﻬﺎي ﭘﻞ ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺎي رود ﻓﺮات را ﺑﺮﻳﺪﻧﺪ‬
‫و از ﮔﺬرﮔﺎه دﻓﺎع ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻴـﺮان ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣـﺎ ﺑـﻪ ﭘﻴـﺸﻮاز ژوﻟﻴـﺎﻧﻮس آﻣـﺪه ﺑـﺎ اﻇﻬـﺎر ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰاري‪،‬‬
‫ژوﻟﻴﺎﻧﻮس ﺑﻲ اﻳﻤﺎن و ﺗﻤﺎم ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم را از رودﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﮔﺬراﻧﺪ و از ﻃﺮف ژوﻟﻴـﺎﻧﻮس ﻣـﻮرد ﺳـﺘﺎﻳﺶ‬
‫ﻓﺮاوان ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫و از او ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ او را ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﻧﺒﺮد و ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺘﺪﻻل ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫اﺳﺐ در ﺳﻮاري ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬ژوﻟﻴﺎﻧﻮس ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ اﻣﺎ از او ﺳﭙﺎه و ﮔﺮوﮔﺎن ﻣﻲ ﺧﻮاﻫـﺪ‪ .‬ﺗﻴـﺮان‬
‫‪1206‬‬
‫از ﭘﺴﺮ دوﻣﺶ آرﺗﺎﺷﺲ ﻣﻀﺎﻳﻘﻪ ﻧﻤﻮده ﺗﻴﺮداد ﭘﺴﺮ ﺳﻮﻣﺶ را ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ و ﻓﺮزﻧﺪان و ﻧﻮه اش ﺗﻴﺮﻳـﺖ‬
‫ﭘﺴﺮ آرﺗﺎﺷﺲ ﻓﺮزﻧﺪ ارﺷﺪ و ﻣﺘﻮﻓﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﻴﺰ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ژوﻟﻴﺎﻧﻮس او را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻲ درﻧﮓ ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‬
‫ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻴﺮان را ﺑﻪ ﻛﺸﻮرش ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲ دارد‪ .‬ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﻮﻳﺶ را ﻛﻪ روي ﺗﺨﺘﻪ اي ﻧﻘﺶ ﺷﺪه ﺑﻮد‬
‫و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭼﻨﺪ دﻳﻮ ﻧﻴﺰ روي آن وﺟﻮد داﺷﺖ ﺑﻪ وي ﻣﻲ دﻫﺪ و اﻣﺮ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ در ﺳـﻤﺖ ﺷـﺮﻗﻲ ﻛﻠﻴـﺴﺎ‬
‫ﻧﺼﺐ ﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﺧﺮاﺟﮕﺰاران ﺣﻜﻮﻣﺖ روﻣﻴﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻴﺮان ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﻣﻲ آورد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ ﺗﺼﺎوﻳﺮ دﻳﻮان ﺑﻪ ﺣﻴﻠﻪ ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫ﺷﻬﺎدت ﻫﻮﺳﻴﻚ ﻗﺪﻳﺲ و داﻧﻴﻞ‬

‫ﺗﻴﺮان ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺳﻮﻓﻦ رﺳﻴﺪ و در ﺻﺪد ﺑﺮ آﻣﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮ را در ﻛﻠﻴﺴﺎي درﺑﺎرش ﻧﺼﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻮﺳـﻴﻚ‬
‫ﻗﺪﻳﺲ ﺗﺼﻮﻳﺮ را از دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه رﺑﻮد‪ ،‬روي زﻣﻴﻦ اﻓﻜﻨﺪ و ﻟﮕﺪ ﻣﺎﻟﻲ و ﺧﺮد ﻛـﺮد و ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن ﺣﻴﻠـﻪ‬
‫ﮔﺮي در اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﻬﻤﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﻴﺮان ﺑﺎ ﺗﺮس از ژوﻟﻴﺎﻧﻮس ﺑﻪ ﺣﺮف او ﮔﻮش ﻓﺮا ﻧﺪاد زﻳﺮا ﻓﻜـﺮ‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎﻳﻤﺎل ﻛﻨﻨﺪه ﺗﺼﻮﻳﺮ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا آﺗﺶ ﺧﺸﻤﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻮﺳﻴﻚ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻌﻠﺖ ﺳﺮزﻧﺶ ﭘﻴﺎﭘﻲ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ در او وﺟﻮد داﺷﺖ اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺗﺮ ﺷﺪ و ﻓﺮﻣﺎن‬
‫داد ﺑﺎ ﺗﺮﻛﻪ آﻧﻘﺪر او را ﻛﺘﻚ زدﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن آﻓﺮﻳﻦ ﺳﭙﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻴﺮان ﭘﺲ از ﻣﺮگ او‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ داﻧﻴﻞ ﻛﺸﻴﺶ ﭘﻴﺮ ﻛﻪ ﺷـﺎﮔﺮد و ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰار ﮔﺮﻳﮕـﻮر ﻗـﺪﻳﺲ ﺑـﻮد‬
‫ﻣﻮرد ﺳﺮزﻧﺶ و ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ وﻟﺬا دﺳﺘﻮر داد او را ﺧﻔﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮدان ﺟﺴﺪ او را ﺑﺮداﺷﺘﻪ در‬
‫ﻣﺤﻞ ﻋﺰﻟﺖ وي ﻛﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻫﺎﺗﺴﻴﺎﺗﺲ‪ 1207‬ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﭘﻴﻜﺮ ﻫﻮﺳـﻴﻚ ﻗـﺪﻳﺲ را‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺪرش در روﺳﺘﺎي ﺗﻮردان ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﺷﺶ ﺳﺎل در ﻣﻘﺎم ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫‪.tirit’ - 1206‬‬
‫‪hatsiats-drakht’ - 1207‬‬

‫‪٢٣٣‬‬
 ‫اﻳﻨﻜﻪ زورا‪ 1208‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨﻲ را از ﻧﺰد‬
‫ژوﻟﻴﺎﻧﻮس ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪاﻧﺶ ﻛﺸﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‬

‫ﺧﺒﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻫﻮﺳﻴﻚ ﻗﺪﻳﺲ و ﮔﻠﻪ و ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﻠﻴﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﻪ ﮔﻮش زورا ﭘﻴﺸﻮاي رﺷـﺘﻮﻧﻴﻚ‬
‫رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻫﻨـﮓ ﺟﻨـﻮﺑﻲ ارﻣﻨـﻲ ﺑـﻮد و ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﺗﻴـﺮان ﺑـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﺶ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ژوﻟﻴﺎﻧﻮس رﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﺶ ﮔﻔﺖ‪“ :‬ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﺮدي ﻋﻤـﻞ ﻧﻜﻨﻴـﺪ ﻛـﻪ ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫اﻧﺤﺮاف در ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﺴﻴﺢ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﻗﺪﻳﺴﺎن او را ﻣﻲ ﻛﺸﺪ‪ .‬ﻫﻤﺮاﻫﻲ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑـﻲ اﻳﻤـﺎن ﺟـﺎﻳﺰ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ”‪ .‬او ﺳﭙﺎه را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻢ داﺳﺘﺎن ﻧﻤﻮده ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد و در ﺗﻤﻮرﻳﻚ‪ 1209‬ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮد ﺗـﺎ ﺑﺒﻴﻨـﺪ‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﺎﭘﺎرﻫﺎي ژوﻟﻴﺎﻧﻮس ﭘﻴﺶ از آﻣﺪن او ﻣﻲ رﺳﻨﺪ و ﻧﺎﻣـﻪ اي ﺑﻘـﺮرار‬
‫زﻳﺮ ﺑﺮاي ﺗﻴﺮان ﻣﻲ آوردﻧﺪ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ژوﻟﻴﺎﻧﻮس ﺑﻪ ﺗﻴﺮان‬

‫»ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ژوﻟﻴﺎﻧﻮس از ﻧـﺴﻞ اﻳﻨـﺎك‪ ،‬ﻓﺮزﻧـﺪ آراﻣـﺎزد ﻛـﻪ ﺟـﺎوداﻧﮕﻲ ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ او اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻛﺎرﮔﺰار ﻣﺎ ﺗﻴﺮان درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﺎ ﻓﺮﺳﺘﺎدي آن را ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺑﺎزﮔـﺸﺖ‪ .‬ﻣـﺎ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺴﺘﻴﻢ ﺑـﺎ ﻫﻨﮕﻬـﺎي‬
‫ﺑﻴﺸﻤﺎرﻣﺎن آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﻴﺐ و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺳﺎزﻳﻢ اﻣﺎ ﺑﺪو دﻟﻴﻞ ﻧﻜﺮدﻳﻢ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎرﺳـﻴﺎن در ﻣـﻮرد‬
‫ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ داوري ﻧﻜﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺳـﭙﺎه را ﺑﻄـﻮر ﻗﻬﺮآﻣﻴـﺰ وﻋﻠـﻲ رﻏـﻢ ﻣﻴﻠـﺸﺎن ﻣـﻲ آورﻳـﻢ دوم‪ ،‬ﺑـﺮاي اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫وﻓﺎداري ﺗﻮ را آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻛﻨﻮن اﮔﺮ او اﻳﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﺪون راي ﺗﻮ اﻧﺠﺎم داده او را ﺑـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻧـﺴﻠﺶ‬
‫ﻧﺎﺑﻮد ﻛﻦ ﺗﺎ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه اي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻨﺼﻮرت ﺑﻪ راس}‪ {162‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ را ﺑﻪ ﻣﺎ ارزاﻧـﻲ‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ آﺗﻨﺎس‪ 1210‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﭘﻴﺮوزي اﻋﻄـﺎ ﻛـﺮد ﻗـﺴﻢ ﻣـﻲ ﺧـﻮرم ﻛـﻪ در ﺑﺎزﮔـﺸﺖ ﻫـﻢ ﺗـﺮا و ﻫـﻢ‬
‫ﻛﺸﻮرت را ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻣﺎن ﻏﺮق ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻤﻮد”‪.‬‬
‫‪1211‬‬
‫ﺗﻴﺮان ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺷﺪﻳﺪا” ﻣﻲ ﻫﺮاﺳﺪ و ﻳﻚ ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺎﺳﻨﻲ ﺑﻨﺎم ﻫﺎﻳﺮ را ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ و زورا‬
‫را ﺑﺎ ﻗﺴﻢ ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه او ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻨﻜـﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎ ﺧـﺎﻣﻮش ﺷـﺪه اﻧـﺪ ﺑـﺎ ﺑـﻲ‬
‫ﺣﻮﺻﻠﮕﻲ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ﻣﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪه ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﺧﻮد رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زورا ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﺪه و ﻋﻠﻲ رﻏـﻢ ﻣـﻴﻠﺶ‬
‫ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ آﻳﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه او را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و آﻏﺘﺎﻣﺎر دژ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ او را ﻣﺘﺼﺮف ﺷﺪه ﺗﻤﺎم آﻧـﺎن‬

‫‪zora - 1208‬‬
‫‪te’morik’ - 1209‬‬
‫‪ -atenas - 1210‬آﺗﻨﺎ )‪ (Athena‬رﺑﺔ اﻟﻨﻮع ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻈﻬﺮ اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬ﻫﻨﺮ‪ ،‬داﻧﺶ و ﺻﻨﻌﺖ ﻛﻪ اﺳﻢ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آﺗﻦ‬
‫داد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪hayr - 1211‬‬

‫‪٢٣٤‬‬
‫را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ داﻳﮕﺎن‪ ،‬ﻣﻬﻨﺪاك‪ 1212‬ﺑﭽﻪ ﻛﻮﭼﻚ ﺑﺮادرش را ﺑﺎ ﻓﺮار ﻧﺠـﺎت ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ‪ .‬و اﻣـﺎ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﺳﺎﻏﺎﻣﻮت‪ 1213‬ﻣﺎﻟﻚ آﻧﺰﻳﺖ‪ 1214‬را ﺑﻪ ﺟﺎي او ﻣﻲ ﮔﻤﺎرد‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫‪1215‬‬
‫ﻣﺮگ ﻓﺮزﻧﺪان ﻫﻮﺳﻴﻚ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ ﭘﺎرﻧﺮﺳﻪ‬

‫و اﻣﺎ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ از ﺗﻴﺮان ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺳـﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ ﺑﺠـﺎي ﻫﻮﺳـﻴﻚ ﺑﮕﻤـﺎرد‪ .‬از‬
‫آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان او رﻓﺘﺎر و اﻋﻤﺎل در ﺧﻮر ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺳﺰاوار اﻳﻦ ﻣﻘﺮ رﺳﺎﻟﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﺑﺠﺰ اﻳﻦ‬
‫ﻫﺎ‪ ،‬در آن روزﻫﺎ ﻣﺮگ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺮس وﻟـﺮز و ﻫـﺮاس ﺷـﻨﻮﻧﺪه ﮔﺮدﻳـﺪ و دو ﺗـﻦ از‬
‫آﻧﺎن در ﻣﺤﻠﻲ دﭼﺎر ﺻﺎﻋﻘﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺎم آﻧﺎن ﭘﺎپ‪ 1216‬و آﺗﺎﻧﺎﮔﻴﻨﺲ‪ 1217‬ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺎن ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺎﻟﻐﻲ ﺑﺮازﻧﺪه‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺠﺎي ﻧﮕﺬاﺷﺘﻨﺪ ﺑﺠﺰ ﻳﻚ ﻓﺮزﻧﺪ آﺗﺎﻧﺎﮔﻴﻨﺲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺮﺳﺲ‪ 1218‬ﻛﻪ در آن زﻣﺎن ﻣـﺸﻐﻮل ﺗﺤـﺼﻴﻞ‬
‫در ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﺑﻮد و در آن ﻫﻨﮕﺎم راﻫﻲ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ دﺧﺘـﺮ ﺷﺨـﺼﻲ ﺑﻨـﺎم آﺳـﭙﻴﻮن‪ 1219‬ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪار‬
‫ﺑﺰرگ ازدواج ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ از ﻧﺴﻞ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﺑﺎﻗﻲ ﻧﺒﻮد ﺷﺨـﺼﻲ ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﭘﺎرﻧﺮﺳـﻪ را از‬
‫آﺷﺘﻴﺸﺎد واﻗﻊ در ﺗﺎرون در ﺳﺎل دﻫﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺗﻴﺮان ﺑﻌﻨﻮان ﻛﺸﻴﺶ ﺑﺰرگ اﻧﺘﺨﺎب ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﭼﻬﺎر ﺳﺎل‬
‫در ﻣﻘﺎﻣﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪17‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻴﺮان ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﻳﺐ ﺧﻮرد و‬
‫دﻋﻮت وي را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﺪﺳﺖ او ﻛﻮر ﺷﺪ‬

‫ژوﻟﻴﺎﻧﻮس ﺑﻲ اﻳﻤﺎن ﭘﺲ از ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺷﻜﻢ زﺧﻤﻲ ﺷﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻣﻴﺎل ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‬
‫در ﭘﺎرس ﺑﻪ درك واﺻﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺳﭙﺎه او ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ژوﻟﻴﺎﻧﻮس را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ‪ ،‬او ﻧﻴﺰ ﻫﻨﻮز ﺑـﻪ‬

‫‪ mehendak’ - 1212‬از ﻧﺎم اﻳﺮاﻧﻲ ‪ mihravandak‬ﻛﻪ در ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑـﺼﻮرت ‪“ mithrabandaka‬ﻧـﻮﻛﺮ‬

‫ﻣﻬﺮ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪saghamut - 1213‬‬
‫‪ -andsit - 1214‬دژي در ﺳﺪه ﻫﺎي ﻣﻴﺎﻧﻪ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ ﺧﺎرﺑﺮد ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ .‬ﻧﻴﺰ وﻻﻳﺖ ﺷﺸﻢ اﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم‬
‫در ارﻣﺴﻨﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪par-nerseh - 1215‬‬
‫‪p’ap’ - 1216‬‬
‫‪atanagines - 1217‬‬
‫‪nerses - 1218‬‬
‫‪asp’ion - 1219‬‬

‫‪٢٣٥‬‬
‫ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﻧﺮﺳﻴﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ درﮔﺬﺷﺖ ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻲ آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮده ﺗﻴﺮان را ﺑﺎ ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮي‬
‫ﻧﺰد ﺧﻮﻳﺶ ﺧﻮاﻧﺪ و ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ اي ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﺗﻴﺮان‬

‫»ﺷﺎﭘﻮر دﻟﻴﺮ ﻣﺰدﻳﺴﻦ}‪ {163‬و ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ آﻓﺘﺎب‪ ،‬ﺷﺎه ﺷﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﺗﻴﺮان ﭘﺎدﺷﺎه ﻋﺰﻳﺰ ارﻣﻦ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣـﺴﻦ‬
‫ﻧﻴﺖ ﻣﺎ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درود ﻓﺮاوان ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ دﻗﻴﻘﺎ” ﻧﺎﻇﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻋﻼﻗﻪ ات را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻲ و ﻫﻤـﺮاه ﻗﻴـﺼﺮ ﺑـﻪ ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ‬
‫ﻧﻴﺎﻣﺪي و ﻫﻨﮕﻲ را ﻛﻪ )ژوﻟﻴﺎﻧﻮس( از ﺗﻮ ﮔﺮﻓﺖ ﺑﺎ اﻋﺰام ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﺪي و ﺗﻤﺎم آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻧﺨـﺴﺖ‬
‫اﻧﺠﺎم دادي ﻣﺎ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﺑﺮاي آن ﻛﺮدي ﺗﺎ از ﻛﺸﻮرت ﻧﮕﺬرد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺎري ﻛﻪ او ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ داد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﭘﺎﺳﺪاران ﻣﺎ ﻫﺮاﺳﻨﺎك دور ﺷﺪﻧﺪ و ﺗﺮا ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ آن ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪه ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه آﻧﺎن‬
‫ﺧﻮن ﮔﺎو دادﻳﻢ ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻮ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ آﺳﻴﺒﻲ ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻬﺮ ﺧﺪاي ﺑـﺰرگ ﻗـﺴﻢ‬
‫ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻣﺸﺎوره در ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮك ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﻪ دﻳﺪار ﻣﺎ ﺑﻴﺎ«‪.‬‬
‫ﺗﻴﺮان ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﻋﻘﻞ از ﺳﺮش ﭘﺮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻧﺰد او رﻓﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻋﺪاﻟﺖ او را ﺑﻪ ﺗﺎواﻧﮕﺎه ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر‬
‫او را دﻳﺪه ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﻪ او ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣـﻲ ﻛـﺮد و ﭼـﺸﻤﺎن او را ﻛـﻮر ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽـﻮن‬
‫ﺻﺪﻗﻴﺎ}‪ {164‬در ﻗﺪﻳﻢ‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ او ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻧﺘﻘﺎم آن ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻘﺪس را ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﻮاﺳﻄﻪ‬
‫او ﻛﻪ ﻧﻮر ﺟﻬﺎن ﺑﻮد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻛﻼم اﻧﺠﻴﻞ روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺗﻴﺮان ﻧﻮر را در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺗﺒـﺪﻳﻞ‬
‫ﻛﺮد و ﺧﻮد ﻫﻢ ﭘﺲ از ﻳﺎزده ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪18‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺪن آرﺷﺎك ﺑﺪﺳﺖ ﺷﺎﭘﻮر و ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن‬

‫و اﻣﺎ ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮزﻧﺪ او آرﺷﺎك را ﺑﻪ اﺣﺘﺮام ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨﻲ اورﻧﮓ ﭘﺎدﺷﺎه داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟـﻪ ﻣﺨـﻞ‬
‫اﻗﺪاﻣﺎﺗﺶ ﻧﮕﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻳﺎﻓﺖ ﺑﺎ ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري ﻛﺸﻮر ﻣﺎ را ﻛﺎﻣﻼ” ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺐ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺳﺎزد‬
‫و ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮔﺮوﮔﺎن از ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺧﺎﻧـﺪان ﻫـﺎي ﻧﺎﺧـﺎراري آﻧـﺎن را ﺗﺤـﺖ اﻧﻘﻴـﺎد در آورد و ﺑﺠـﺎي واﻫـﺎن‬
‫آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ‪ ،‬واﻏﻴﻨﺎك‪ 1220‬ﺳﻴﻮﻧﻲ وﻓﺎدار ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﻌﻨﻮان اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﺳﭙﺎه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ رﻓﺖ؛ و ﺗﺎ ﺑﻴﻮﺗﺎﻧﻴﺎ رﺳﻴﺪه ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣـﺖ ﮔﺰﻳـﺪ‪ .‬ﻫـﻴﭻ ﻛـﺎري ﻧﻤـﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺪ ﺻﻮرت دﻫﺪ و در ﻛﻨﺎر درﻳﺎ ﺳﺘﻮﻧﻲ ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﺑﺮ ﺑﺎﻻي آن ﺷﻴﺮي ﻧـﺼﺐ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫زﻳﺮ ﭘﺎﻫﺎﻳﺶ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻗﺮار داﺷﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﺷﻴﺮ در ﻣﻴﺎن درﻧـﺪﮔﺎن ﻗـﻮي ﺗـﺮﻳﻦ ﺣﻴـﻮان‬

‫‪vaghinak’ - 1220‬‬

‫‪٢٣٦‬‬
‫اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﺷﺎه ﭘﺎرﺳﻴﺎن در ﻣﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻛﺘﺎب ﺷﺎﻣﻞ و ﻧﺸﺎﻧﻪ داﻧﺸﻲ ﭼـﻮن ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫روﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آرﺷﺎك ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻛﺮد‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎرﺳﻲ ﺷﻮرﺷﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬واﻟﻨﺘﻴﺎﻧﻮس ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺮداﻧﻲ از ﺳﭙﺎﻫﺶ را ﺑﻪ آﺳـﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﺗـﺎ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎرﺳـﻲ را ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ آرﺷﺎك ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ واﻟﻨﺘﻴﺎﻧﻮس ﺑﻪ آرﺷﺎك‬

‫»ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬واﻟﻨﺘﻴﺎﻧﻮس اﮔﻮﺳﺘﻮس ﻫﻤﺮاه ﻫﻢ ﻣﻨﺼﺐ و ﻫﻢ اورﻧﮓ ﻣـﺎ ﻗﻴـﺼﺮ واﻟـﺲ ﺑـﻪ آرﺷـﺎك‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻦ درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﺑﻼﻳﺎﻳﻲ را ﻛﻪ از ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻲ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪ و ﻧﻌﻤﺎﺗﻲ ﻛﻪ از زﻣﺎن ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ ﺗـﺎﻛﻨﻮن‬
‫از ﻃﺮف ﻣﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻳﺪ ﺑﻴﺎد ﻣﻲ آوردي و ﺑﺎﻳﺪ از آﻧﺎن دوري ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﺪي‪ .‬ﺗﺎ ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫ﺳﭙﺎه ﻣﺎ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ آﻧﺎن ﺑﺠﻨﮕﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﺮاه اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺸﻜﺮ آﻣﻴﺰ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻣﺎ در آﻧﺠﺎ را ﺑﺎ ﺧﺮاﺟﻬﺎي ﻛﺸﻮرﺗﺎن‬
‫ﮔﺴﻴﻞ ﺑﺪار ﺗﺎ ﺑﺮادرت و ﮔﺮوﮔﺎﻧﻬﺎي ﻫﻤﺮاه او را ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻴﺮون آورﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮام ﺑﺎ اﻃﺎﻋﺖ ﻛﺎﻣﻞ از ﺣﻜﻮﻣﺖ‬
‫روﻣﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎش”‪.‬‬

‫اﻣﺎ آرﺷﺎك ﺣﺘﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﺪاد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺑﻲ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺑﻪ آن اﻳﺸﺎن را ﻣﻮرد ﺑـﻲ اﺣﺘﺮاﻣـﻲ ﻗـﺮار‬
‫داد؛ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل او ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻴﻞ ﺑﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﻧﮕﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻮدﭘـﺴﻨﺪي در زﻣـﺎن ﻋـﻴﺶ و ﻧـﻮش ﻫـﺎ‬
‫ﻣﻐﺮور ﺑﻮد و آواز ﺧﻮاﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻳﻨﻜـﻪ از آﺷـﻴﻞ ﻧﻴـﺰ دﻟﻴﺮﺗـﺮ و ﺷـﺠﺎع ﺗـﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در واﻗﻊ ﺷﺒﻴﻪ ﺗﺮﺳﻴﺘﺲ‪ 1221‬ﻟﻨﮓ و ﻛﻠﻪ ﺗﻴـﺰ ﺑـﻮد ﻛـﻪ از ﺟﺎﻧـﺐ ﺑﺰرﮔـﺎن ﺧـﻮﻳﺶ ﻃـﺮد ﺷـﺪه‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺳﺰاي ﺗﻜﺒﺮ ﺧﻮد را درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪20‬‬
‫در ﺑﺎره ﻧﺮﺳﺲ ﻗﺪﻳﺲ و اﺻﻼﺣﺎت او‬

‫‪Thersites - 1221‬‬

‫‪٢٣٧‬‬
‫ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﭘﺴﺮ آﺗﺎﻧﺎﮔﻴﻨﺲ در ﺳـﺎل ﺳـﻮم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ آرﺷـﺎك‪ ،‬ﺳـﻜﻮﺑﺎي ﺑـﺰرگ ارﻣـﻦ ﮔﺮدﻳـﺪ‪.‬‬
‫)آﺗﺎﻧﺎﮔﻴﻨﺲ( ﭘﺴﺮ ﻫﻮﺳﻴﻚ ﺑﻮد و او ﻫﻢ ﭘﺴﺮ ورﺗﺎﻧﺲ اﻣﺎ اﻳﻦ آﺧﺮي ﭘﺴﺮ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻮد‪ .‬او ﭘﺲ از‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن آﻣﺪو ﺗﻤﺎم ارﻛـﺎن ﺻـﺤﻴﺢ ﭘﺪراﻧـﺸﺎن را ﺗﺠﺪﻳـﺪ ﻧﻤـﻮد و ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ‪ ،‬زﻳﺮا اﺻﻼﺣﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﺑﻮﻳﮋه در ﺷﻬﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ در ﻳﻮﻧﺎن دﻳﺪه ﺑﻮد ﻫﻤﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﻛﺸﻮر ﻣـﺎ‬
‫ﻣﻘﺮر داﺷﺖ‪ .‬او ﺷﻮراﻳﻲ از ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن و اﺷﺨﺎص دﻧﻴﻮي ﺗﺸﻜﻴﻞ داد و ﺗﺮﺣﻢ را ﺑﺎ ﺣﺪود ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻣﺴﺘﻘﺮ و‬
‫ﺑﻲ رﺣﻤﻲ را ﻛﻪ در ﻛﺸﻮر از اﺑﺘﺪا ﻣﺮﺳﻮم ﺑﻮد رﻳﺸﻪ ﻛﻦ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬زﻳﺮا ﺟﺬاﻣﻴﺎن ﺑﻌﻨـﻮان ﻛـﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ از‬
‫دﻳﺪﮔﺎه ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬آﻟﻮده و ﻧﺎﭘﺎك ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و ﻣﺒﺘﻼﻳﺎن ﺑﻪ داءاﻟﻔﻴﻞ را‬
‫وادار ﺑﻪ ﻓﺮار ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻴﻤﺎري آﻧﺎن ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺳﺮاﻳﺖ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه آﻧﺎن ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻬﺎ و ﻣﻜـﺎن ﻫـﺎي ﻟـﻢ‬
‫ﻳﺰرع و ﭘﻮﺷﺶ ﺷﺎن ﺳﻨﮕﻬﺎ و ﺑﻮﺗﻪ ﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺼﻴﺒﺖ ﺧﻮد از ﻃﺮف ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻣﻮرد دﻟﺠـﻮﻳﻲ‬
‫ﻗﺮار ﻧﻤﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﺠﺰ اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻮﻟﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ ،‬از ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﻧﺎآﺷﻨﺎ ﭘﺬﻳﺮاﻳﻲ ﺑﻌﻤﻞ ﻧﻤـﻲ آﻣـﺪ و‬
‫ﻏﺮﻳﺒﺎن ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫او دﺳﺘﻮر داد ﺗﺎ در ﻫﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻧﻮاﻧﺨﺎﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ را ﺑﻄﻮر ﻣﺠﺰا در ﻣﺤﻠﻬﺎي ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻜﻮن ﺑﺴﺎزﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﻏﻤﺰدﮔﺎن ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺗﺴﻠﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬آﺑﺎدي ﻫﺎ و ﻣﺰارﻋﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ )ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎن ﻫـﺎ( ﺑﺨـﺸﻴﺪ‬
‫ﺗﺎ از ﻣﺤﺼﻮل زراﻋﻲ‪ ،‬ﺷﻴﺮ و ﭘﺸﻢ داﻣﻬﺎي ﭼﺮاﻛﻨﻨﺪه روزي ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑﺪﺳـﺖ آورده و ﺑﻨﺎﭼـﺎر ﺣـﻮاﻳﺞ‬
‫آﻧﻬﺎ را دورادور ﻣﻬﻴﺎ ﺳﺎزﻧﺪ و اﻣﺎ اﻳﺸﺎن از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎي ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺘﺸﺎن ﺧﺎرج ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ .‬او اﻧﺠﺎم اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﻤﺎس ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮدي ﺑﻨﺎم ﺧﺎد‪ 1222‬ﺳﭙﺮد ﻛﻪ از ﻣﺎرﮔـﻚ‪ 1223‬در ﻛـﺎرﻳﻦ‪ 1224‬ﺑـﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﻣﻘـﺮر‬
‫داﺷﺖ ﺗﺎ ﻣﻨﺰﻟﮕﺎه ﻫﺎﻳﻲ در ﻫﻤﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺑﺮاي ﻏﺮﻳﺒﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻞ ﻫﺎي ﺗﻐﺬﻳـﻪ ﺑـﺮاي ﻳﺘﻴﻤـﺎن و ﭘﻴـﺮان اﺣـﺪاث‬
‫ﻧﻤﻮده از ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﺎن دﺳﺘﮕﻴﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ در ﻣﺤﻞ ﻫﺎي ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻜﻮﻧﻲ‪ ،‬دﻳﺮﻫـﺎ و ﺧﺎﻧﻘﺎﻫﻬـﺎ و‬
‫ﻛﻠﻴﺪﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﻣﻨﺰوﻳﺎن ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻏﻴﺘﺎ‪ ،1225‬اﭘﻴﭙـﺎن‪ ،1226‬ﻳﭙـﺮم‪ 1227‬و ﮔﻴﻨـﺪ‪ 1228‬را از ﻧـﺴﻞ ﺳـﻠﻜﻮﻧﻲ و‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﻳﮕﺮ را راﻫﺐ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ آﻧﻬﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪.‬‬
‫و اﻳﻦ دو اﻣﺮ را از ﻣﻴﺎن ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﻧﺎﺧﺎراري ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﺠﺎد ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺳﺒﺒﻲ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﻳﻚ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺣﻔﻆ اﺻﻠﺖ اﺷﺮاﻓﻲ ﺑﻌﻤﻞ ﻣﻲ آوردﻧﺪ‪ ،‬دوم اﻳﻨﻜـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﺳـﻨﺖ‬
‫ﻣﺸﺮﻛﻲ ﺑﺮ ﻣﺮدﮔﺎن ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺟﻨﺎﻳﺐ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﻣﺮدم ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮﺑﺮﻫـﺎ ﺷـﻨﻴﻊ ﻧﺒﻮدﻧـﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﭼﻮن ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن ﭘﺎﻛﺪاﻣﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ -khad - 1222‬از واژه ‪ khad‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﻴﻎ و ﺷﻤﺸﻴﺮ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ margk - 1223‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺮﻏﺰار‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ k’arin - 1224‬وﻻﻳﺖ و ﺷﻬﺮي ﺑﻮد‪ .‬وﻻﻳﺖ ﻧﻬﻢ در ﻫﺎﻳﻚ ﻋﻠﻴﺎ و ﺷﻬﺮ ارزروم ﻓﻌﻠﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪shaghita - 1225‬‬
‫‪yepipan - 1226‬‬
‫‪yeprem - 1227‬‬
‫‪gind - 1228‬‬

‫‪٢٣٨‬‬
 ‫‪21‬‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺗﻴﺮداد ﺑﺮادر آرﺷﺎك‪،‬‬
‫ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻧﺮﺳﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‬
‫و ﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮔﺮوﮔﺎن ﻫﺎ‬

‫واﻟﻨﺘﻴﺎﻧﻮس در ﻗﺒﺎل اﻓﺮاد ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﺘﮕﻴﺮ و ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ ﺑـﻮد؛ او ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺑـﺴﻴﺎري را ﺑﻌﻠـﺖ‬
‫ﻏﺼﺐ و ﭼﭙﺎول ﻛﺸﺖ و ﻳﻚ ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﺎﺷﻲ ﺑﻨﺎم روداﻧﻮس‪ 1229‬را زﻧﺪه‪-‬زﻧﺪه آﺗﺶ زد‪ ،‬زﻳـﺮا ﺳـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ‬
‫ﺑﻪ او اﻣﺮ ﻛﺮد اﻣﺎ او ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻫﺎي ﻏﺼﺐ ﺷﺪه از ﻳﻚ زن ﺑﻴﻮه را ﺑﺎز ﭘﺲ ﻧﺪاد‪ .‬در ﻫﻤﻴﻦ روز ﺳـﻔﺮاي او‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮد وارد ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﻮﻳﻲ ﺗﻜﺒﺮ آرﺷﺎك ‪ ،‬وي ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪ‪ .‬واز آﻧﺠﺎ‬
‫ﻛﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺸﻤﺎﻟﻮد ﺑﺴﺮ ﻣﻲ ﺑﺮد دﺳﺘﻮرداد ﺗﻴﺮداد ﺑﺮادر آرﺷﺎك و ﭘﺪر ﮔﻨﻞ‪ 1230‬ﻛﻮدك را ﺑﻜﺸﻨﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﺗﺌﻮدوس ﺳﻔﺎرش ﻛﺮد ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﺑﺮ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺘﺎزد‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ او ﺑـﻪ ﻣﺮزﻫـﺎي ارﻣﻨـﺴﺘﺎن رﺳـﻴﺪ‪،‬‬
‫آرﺷﺎك ﺑﻪ ﻫﺮاس اﻓﺘﺎد و ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ را ﺑﻪ ﭘﻴﺸﻮاز او ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺗﻘﺎﺿﺎي ﺻﻠﺢ ﻧﻤﻮد و ﻗﻮل داد ﻣﺎﻟﻴﺎت‬
‫ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪه را ﻛﺎﻣﻼ” ﺑﭙﺮدازد و ﻧﺮﺳﺲ را ﺑﺎ ﻫﺪاﻳﺎي ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎ ﻫﻤﺮاه او )ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ( ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬او ﻋﺎزم ﺷﺪ‬
‫و ﺑﺎﻋﺚ آﺳﻮدﮔﻲ ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺮدﻳﺪه از ﺟﺎﻧﺐ آﻧﺎن ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻓﺮاوان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺮوﮔﺎﻧﻬﺎ را ﺗﻘﺎﺿﺎ‬
‫ﻛﺮده آﻧﺎن را ﺑﺎز ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬و از ﻃﺮف ﻗﻴﺼﺮ دوﺷـﻴﺰه اي ﺑﻨـﺎم اﻟﻤﭙﻴـﺎد را ﺑـﺮاي آرﺷـﺎك‬
‫آورد‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻴﺼﺮ ﺑﺎ ﻧﻴﻜﻲ ﺑﻪ ﮔﻨﻞ را ﺑﺮاي ﻗﺘﻞ ﭘﺪر او ﺗﻴﺮداد ﺑﻲ ﮔﻨﺎه ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺸﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او ﻟﻘﺐ ﻛﻨﺴﻮل اﻋﻄﺎ ﻧﻤﻮده ﮔﻨﺞ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ او داد ﺗﻴﺮﻳﺖ‪ 1231‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺣـﺴﺎدت ﺑـﺮده ﻣـﺪام در‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻳﺎﻓﺘﻦ روزي ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮاي رﺳﺎﻧﺪن آﺳﻴﺐ ﺑﻪ او ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪22‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻴﺎن آرﺷﺎك و ﮔﻨﻞ‬
‫اﺧﺘﻼف اﻓﺘﺎد و ﻣﺮگ ﺗﻴﺮان‬

‫اﻣﺎ ﮔﻨﻞ ﺑﻪ آﺑﺎدي ﻛﻮاش‪ 1232‬در داﻣﻨﻪ ﻫﺎي ﻛﻮه آراﮔﺎﺗﺲ ﻧﺰد ﺟﺪ ﻛﻮر ﺷﺪه ﭘﻴﺮش ﺗﻴﺮان آﻣﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻨﻮز زﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺗﻴﺮان ﺑﺎ ﺗﻠﺨﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﺗﻴﺮداد‪ ،‬ﭘﺪر ﮔﻨﻞ ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻣﻲ ﻛﺮد و ﺧﻮد را ﻣﺴﺒﺐ‬
‫ﻗﺘﻞ او ﻣﻲ داﻧﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻛﻠﻴﻪ داراﻳﻲ ﻫﺎ‪ ،‬اراﺿﻲ و روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎﻳﺶ را ﺑﻪ ﮔﻨـﻞ ﻣـﻲ دﻫـﺪ و اﻣـﺮ‬

‫‪rodanos - 1229‬‬
‫‪ge’nel - 1230‬‬
‫‪tirit - 1231‬‬
‫‪k’e’vash - 1232‬‬

‫‪٢٣٩‬‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ در ﻫﻤﺎن آﺑﺎدي ﻛﻮاش اﺳﻜﺎن ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﮔﻨﻞ ﺑﺎ ﭘﺎراﻧﺪزم‪ 1233‬زﻧﻲ از اﺻﻞ ﺳﻴﻮﻧﻲ ازدواج‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺎ ﺟﺸﻦ ﻋﺮوﺳﻲ ﺷﺎﻫﺎﻧﻪ ﻫﺪاﻳﺎي ﻛﻼﻧﻲ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﻣﻲ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن وي را دوﺳـﺖ ﻣـﻲ‬
‫دارﻧﺪ و ﻣﻲ ﭘﺴﻨﺪﻧﺪ وﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن را ﺑﻪ او ﻣﻲ ﺳﭙﺎرﻧﺪ و وي ﺑﺎ ﺳﻼح ﻫـﺎ و زﻳﻮرﻫـﺎي ﺑﺎﺷـﻜﻮﻫﻲ آﻧـﺎن را‬
‫ﻣﺰﻳﻦ ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ او را ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻴﺮﻳﺖ ﺑﺮاي ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻓﺮﺻﺖ‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ‪ .‬او ﺑﺎ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪش وارﺗﺎن ﻛﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﺳﻼح و از اﺻﻞ ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﺑﻮد ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ آﻳﺪ و ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﮕﺮ ﻧﻤﻲ داﻧﻲ‪،‬ﮔﻨﻞ در ﺻﺪد ﻗﺘﻞ ﺗﻮ و ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨـﻮن‪ ،‬ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎ‪ ،‬دﻻﻳـﻞ‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ را ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻛﻦ؛ ﮔﻨﻞ در آﻳﺮارات و در اراﺿﻲ ﺷﻤﺎ اﺳﻜﺎن ﻳﺎﻓﺖ و ﻛﻠﻴﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ از ﺻﻤﻴﻢ ﻗﻠﺐ‬
‫ﻃﺮﻓﺪار او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻗﻴﺼﺮﻫﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ دﺳﻴﺴﻪ ﭼﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻛﻨﺴﻮل و ﮔﻨﺠﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ او دادﻧـﺪ و او‬
‫ﺗﻮﺳﻂ آن ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ را ﺑﺴﻮي ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﺮد«‪ .‬وارﺗﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺴﻢ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﺎ‬
‫ﮔﻮش ﺧﻮد از ﮔﻨﻞ ﺷﻨﻴﺪم ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻣﻦ اﻧﺘﻘﺎم ﻗﺘﻞ ﭘﺪرم را ﺑﺮاي ﻋﻤﻮﻳﻢ ﺑﻲ اﺟﺮ ﻧﻤﻲ ﮔﺬارم ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ او اﻧﺠﺎم ﺷﺪ«‪.‬‬
‫آرﺷﺎك اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﺎور ﻧﻤﻮده ﻫﻤﻴﻦ وارﺗﺎن را ﻧﺰد ﮔﻨﻞ ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ ﻛﻪ »ﭼﺮا در آﻳﺮارات ﺳﺎﻛﻦ ﺷﺪي‬
‫و رﺳﻢ اﺟﺪادي را زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻲ؟ )زﻳﺮا ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺮﺳـﻮم ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﭘﺎدﺷـﺎه و ﻳـﻚ ﭘـﺴﺮ او ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺷﺎه ﭘﺮورش ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در آﻳﺮارات اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﺎﻳﺮ اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎﻳـﺪ ﺑـﺎ در آﻣـﺪﻫﺎ و‬
‫ارزاق درﺑﺎري در ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ‪ ،‬آﻏﻴﻮﻳﺖ‪ 1234‬و آرﺑﺮان‪ 1235‬زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ(‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺗﻮ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﻲ را‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﻛﻨﻲ‪ .‬ﻳﺎ ﻣﺮگ را ﭘﺬﻳﺮا ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬و ﻳﺎ آﻳﺮارات را ﺗﺮك ﻧﻤﻮده ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ را از ﺧـﻮد دور‬
‫ﺳﺎزي«‪ .‬ﮔﻨﻞ ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه را اﻧﺠﺎم داده ﺑﻪ آﻏﻴﻮﻳﺖ و آرﺑـﺮان رﻓـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺟـﺪ او‬
‫ﺗﻴﺮان ﺳﺨﻨﺎن ﺷﺪﻳﺪي ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﭘﺴﺮش آرﺷﺎك ﺑﻴﺎن ﻛﺮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﻣﺨﻔـﻲ آرﺷـﺎك‬
‫روﺳﺎي ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت درﺑﺎري او را ﺧﻔﻪ ﻛﺮده در ﻫﻤـﺎن آﺑـﺎدي ﻛـﻮاش ﺑﺨـﺎك ﺳـﭙﺮدﻧﺪ و او ﺑـﻪ آراﻣﮕـﺎه‬
‫ﭘﺪراﻧﺶ ﻧﺎﻳﻞ ﻧﺸﺪ؛ ﺷﺎﻳﺪ او ﺑﺮاي ﻣﺮگ داﻧﻴﻞ آن ﻣﺮد ﺧﺪا ﺑﻪ ﻛﻴﻔﺮ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻣﻴﺰاﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻨﺠﺶ ﻛـﺮد‬
‫ﺧﻮد ﻧﻴﺎز ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺳﻨﺠﻴﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﺬﻛﻮر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪23‬‬
‫ﺣﺴﺎدت ﻣﺠﺪد آرﺷﺎك ﺑﻪ ﮔﻨﻞ و ﻛﺸﺘﻦ او‬

‫‪par’andzem - 1233‬‬
‫‪aghiovit’ - 1234‬‬
‫‪arberan - 1235‬‬

‫‪٢٤٠‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺲ از آن ﺑﺮاي ﺷﻜﺎر ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺤﺒـﻮب ﺧـﻮﻳﺶ ﮔﻮﮔﺎﻳﻮﻳـﺖ‪ 1236‬واﻗـﻊ در ﭘـﺸﺖ ﻣﺎﺳـﻴﺲ‬
‫رﻓﺖ‪ .‬ﺷﻜﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﭽﻨﮓ آورد و آرﺷﺎك ﻫﻨﮕﺎم ﺷﺮاﺑﺨﻮاري ﻓﺨﺮ ﻣﻲ ﻓﺮوﺧﺖ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﻫﻴﭻ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻧﺨﺠﻴﺮ ﻛﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﻴﺮﻳـﺖ و وارﺗـﺎن ﺣﻴﻠـﻪ ﮔـﺮي ﺧـﻮﻳﺶ را ﺗﺠﺪﻳـﺪ‬
‫‪1237‬‬
‫ﻛﺮده ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﻨﻞ در اﻳﻦ روزﻫﺎ ﻧﺨﺠﻴﺮﻫﺎي ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﻛﻮه ﺧﻮد ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺎﭘﻴﻮان‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد و از ﺟﺪ ﻣﺎدرش‪ ،‬ﮔﻨﻞ ﮔﻨﻮﻧﻲ‪ 1238‬ﺑﻪ او ﺑﻪ ارث رﺳﻴﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﺑﺮاي او ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ آرﺷﺎك ﺑﻪ ﮔﻨﻞ‬

‫»آرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ‪ 1239‬ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪش ﮔﻨﻞ درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫در آﻧﺠﺎ‪ ،‬ﺑﺮ ﻛﻮه زاﻏﻜﺎﺗﺲ}‪ {165‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي ﺟﻨﮕﻠﻲ و ﭘﺮ آب‪ ،‬ﻣﺤﻠﻲ ﭘﺮ از ﺷـﻜﺎر اﻧﺘﺨـﺎب و ﻣﻬﻴـﺎ‬
‫ﻛﻦ ﺗﺎ ﻣﺎ ﺑﻴﺎﺋﻴﻢ و ﺑﺎ ﺷﻜﺎري در ﺧﻮر ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن روﺑﺮو ﺷﻮﻳﻢ«‪.‬‬
‫آرﺷﺎك ﺑﻲ درﻧﮓ ﭘﺲ از ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻋﺎزم ﺷﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﮔﻨﻞ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣـﺎن ﻋﻤـﻞ‬
‫ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ او را ﺑﻌﻨﻮان ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻼل در ﺷﺎدي ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺪه دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨـﺪ‪ .‬وﻟـﻲ آﻧﮕـﺎه ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲ رﺳﺪ ﭼﻨﺎن ﺗﺪارك ﻋﻈﻴﻢ ﺷﻜﺎر و ﻓﺮاواﻧﻲ ﻧﺨﺠﻴﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﺪﻛـﻪ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧﺪﻳـﺪه ﺑـﻮد‪ ،‬از‬
‫ﺣﺴﺎدت و ﺗﺮدﻳﺪﻫﺎ ﻗﻠﺒﺶ ﺟﺮﻳﺤﻪ دار ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن وارﺗﺎن دﺳﺘﻮر ﻣﻲ دﻫـﺪ ﮔﻨـﻞ را در ﺷـﻜﺎرﮔﺎه‬
‫ﺑﻘﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر اﺗﻔﺎﻗﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻴـﺮ ﺑﺠـﺎي اﺻـﺎﺑﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻜﺎر ﺑـﻪ او ﺧـﻮرده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وي ﻧﻴﺰ ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ اﻳﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻲ درﻧﮓ آن را ﺑﻪ اﺟﺮا ﮔﺬاﺷﺖ و اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﻴﺮﻳـﺖ ﻋﺰﻳـﺰش اﻧﺠـﺎم داد‪ .‬آرﺷـﺎك ﭘﻴﻜـﺮ ﮔﻨـﻞ را ﺑـﻪ دﺷـﺖ‬
‫آﻏﻴﻮﻳﺖ ﺑﺮده در ﺷﻬﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ زارﻳﺸﺎد‪ 1240‬ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮد و ﺑـﺎ ﺗﻈـﺎﻫﺮ ﺑـﻪ ﻣﻌـﺼﻮﻣﻴﺖ ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮن و زاري‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫‪24‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ آرﺷﺎك ﺟﺴﺎرت ﺑﻪ ازدواج ﺑﺎ زن‬
‫ﮔﻨﻞ ﻛﺮد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﭘﺎپ زاده ﺷﺪ‬

‫‪k’ogayovit’ - 1236‬‬
‫‪shahap’ivan - 1237‬‬
‫‪ge’nel ge’nuni - 1238‬‬
‫‪ - 1239‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺗﺮﺟﻤﻪ ‪ meds- hayk‬اﺳﺖ‪ .‬در آﻏﺎز ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﻴﺺ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎﻳـﻚ ﺻـﻐﻴﺮ )‪pokr-‬‬
‫‪ (hayk‬ﻛﻪ در آن ﺳﻮي رود ﻓﺮات واﻗﻊ ﺑﻮد ﺣﻜﻮﻣﺖ ارﻣﻨﻲ ﻣﻮﺟﻮد در ارﻣﻨﺴﺘﺎن اﺻﻠﻲ را ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺰرگ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﻟﻮاح ﭘﺎرﺳﻲ ﺳﺪه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻴﻼدي واژه ‪ Vazurg Armenan‬ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘـﺲ از ﺗﻘـﺴﻴﻢ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن )‪387‬م‪(.‬‬
‫ﺑﺠﺎي ﻫﺎﻳﻚ ﺑﺰرگ ﺗﻨﻬﺎ ﻫﺎﻳﻚ )‪ (Armenia‬ﺑﻜﺎر رﻓﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ zarishat’ - 1240‬ﺷﻬﺮي ﻧﺰدﻳﻚ آرﭼﺶ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٤١‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ آرﺷﺎك ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﺮد اﻳﻦ ﺷﺮارت ﻫﺎ را در ﻧﻬـﺎن اﻧﺠـﺎم داده اﺳـﺖ اﻣـﺎ آﻧﭽـﻪ ﻛـﻪ در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﭼﺸﻤﺎن ﺑﻴﻨﺎي ﺧﺪاوﻧﺪي ﭘﻮﺷﻴﺪه ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮاس ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران ﻫﻤﭽﻮن ﻣﺮگ ﺗﻴﺮان و ﮔﻨـﻞ ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ ﻧﻴـﺰ‬
‫آﺷﻜﺎر ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﻧﻴﺰ آﮔﺎه ﺷﺪ و ﺑﺎ ﻧﻔـﺮﻳﻦ ﺑـﻪ‬
‫آرﺷﺎك و ﻣﺴﺒﺒﺎن ﻗﺘﻞ روزﻫﺎي ﻣﺪﻳﺪي را ﻫﻤﭽﻮن ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ ﺑﺮاي ﺷـﺎول ﺑـﻪ ﺳـﻮﮔﻮاري ﻧﺸـﺴﺖ‪ 1241‬اﻣـﺎ‬
‫آرﺷﺎك اﻇﻬﺎر ﭘﺸﻴﻤﺎﻧﻲ ﻧﻜﺮد و ﻣﻌﺘﺮف ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻲ ﺷﺮﻣﺎﻧﻪ ﭼﺸﻢ ﺑـﻪ ارث و ﮔﻨﺠﻬـﺎي ﻣﻘﺘـﻮل دوﺧﺘـﻪ‪،‬‬
‫زن او را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ازدواج ﺧﻮﻳﺶ در آورد و از او ﻛﻮدﻛﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎپ ﻧﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﭘﺎراﻧﺪزم ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻏﻴﺮ ﻣﺠﺎز ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷـﻨﻮﻧﺪﮔﺎن اﻳـﻦ ﺧﺒـﺮ ﺑﺎﻳـﺪ ﺑﻬﺮاﺳـﻨﺪ‪ .‬او‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻛﺎﻫﻨﻲ ﺑﻲ ﻟﻴﺎﻗﺖ و ﻛﺎذب داروﻳﻲ ﻣﺮگ آور ﺑﺎ داروي زﻧﺪﮔﻲ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻨﺎول ﻋﺸﺎء رﺑﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ اﻟﻤﭙﻴﺎدا ﻫﻤﺴﺮ اول آرﺷﺎك داد و ﺑﺎ ﺣﺴﺪ ﺑﺮ ﺑـﺎﻧﻮﻳﻲ وي او را از زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺤـﺮوم ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫واﻏﻴﻨﺎك را ﻧﻴﺰ ﺑﺪﺳﺖ آرﺷﺎك ﺑﻜﺸﺘﻦ داد و ﺑﻪ ﺟﺎي او ﭘﺪرش آﻧﺘﻴﻮك‪ 1242‬را ﮔﻤﺎﺷﺖ‪.‬‬

‫‪25‬‬
‫ﻗﺘﻞ ﺗﻴﺮﻳﺖ‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر از ﺳﻮي ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎﻟﻲ آﺳﻮده ﺷﺪ و از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ آﻧﺎن رﻫﺎﻳﻲ ﺟـﺴﺖ‪ ،‬ﺧـﺸﻢ و ﻏـﻀﺐ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺮ آرﺷﺎك ﺑﻴﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ آﻧﻬﻤﻪ ﺳﺎل ﻣﺎﻟﻴﺎت را ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ ﻣـﻲ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ آرﺷﺎك‪ ،‬ﺗﻴﺮﻳﺖ و وارﺗﺎن ﻣﺤﺒﻮﺑﺶ را ﺑﺮاي درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺢ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ ﻫـﺪاﻳﺎﻳﻲ ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ ﮔـﺴﻴﻞ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﺎﭘﻮر ﭼﻮن ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺟﻨﮕﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ اﻧﺘﻘـﺎم ﺑﺠﻮﻳـﺪ ﻟـﺬا از ﭘﺎدﺷـﺎه ﻣـﺎ‬
‫آرﺷﺎك ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮد ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ ﻧـﺰد وي ﺑـﺮود‪ .‬وﻟـﻲ آرﺷـﺎك ﻋﻠﻠـﻲ را ﺑﻴـﺎن ﻛـﺮده ﻧﺨﻮاﺳـﺖ‬
‫ﺷﺨﺼﺎ” ﻋﺎزم ﮔﺮدد ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻨﮓ ﻛﻮﭼﻜﻲ از ﭘﺲ ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﻮدش ﺑﺮ ﺗﻴﺮﻳﺖ ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺷﺪه از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﺶ ﻣﺤـﺮوم ﺳـﺎﺧﺖ ﺑﻌﻨـﻮان اﻳﻨﻜـﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑـﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر او اﻧﺠﺎم ﺷﺪه زﻳﺮا او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﻔﺮت داﺷﺖ‪ .‬واﺳﺎك ﺳﻼﺣﺪار ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ‬
‫ﺣﺲ ﺣﺴﺎدت ﺑﺮادرش ﺑﺮ ﺳﺮ ﻳﻚ ﻛﻨﻴﺰك آن را ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺗﺤﺮﻳـﻚ ﻣـﻲ ﻧﻤـﻮد ‪.‬ﻟـﺬا ﭘﺎدﺷـﺎه آﻧﻬـﺎ‬
‫)ﺗﻴﺮﻳﺖ و وارﺗﺎن( را ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺠﺎﻟﺖ آور و ﺟﺮﻳﺤﻪ دارﻛﻨﻨﺪه ﺷﺪﻳﺪا” ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ آﻧﺎن ﻧﺘﻮاﻧـﺴﺘﻨﺪ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ و ﺗﺤﻘﻴﺮ را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ و ﻟﺬا از )آرﺷﺎك( ﺟﺪا ﺷﺪه ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آرﺷﺎك ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﺟﻬﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﺸﻤﻨﺎك ﮔﺮدﻳﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن واﺳﺎك دﺳﺘﻮر داد آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻫﻨﮓ ﻣﺘﻌﺪد ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮده‬
‫ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺮﺳﺪ اﻳﺸﺎن را ﺑﻘﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬واﺳﺎك در اﻧﺠﺎم )اﻳـﻦ ﻓﺮﻣـﺎن( درﻧـﮓ ﻧﻜـﺮد‪ ،‬اﮔـﺮ ﭼـﻪ‬

‫‪ (Samuel) samvel - 1241‬و ‪ ،(Saul) savugh‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب اول ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،15‬آﻳﻪ ‪) .35‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ant’iok - 1242‬‬

‫‪٢٤٢‬‬
‫وارﺗﺎن ﺑﺮادرش ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﺧﻮن ﭘﺎك ﮔﻨﻞ را از ﺗﻴﺮﻳﺖ ﺷﺮور ﻛﻪ ﻧﺮﺳﺲ او را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛـﺮده‬
‫ﺑﻮد و ﻧﻴﺰ از وارﺗﺎن ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﺮادر ﺗﻨﻲ اش ﺑﻘﺘﻞ رﺳﻴﺪ ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫‪1243‬‬
‫ﺷﻜﺴﺖ ﺷﺎﭘﻮر در ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮت‬

‫و اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺷﻬﺮ و ﺳﭙﺎه ﻣﺤﺎﻓﻆ ﺷﻬﺮ ﺑﺎ او ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫زﻳﺮا آﻧﺘﻴﻮك رﻫﺒﺮ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ﻛﻪ ﭘﺪر زن آرﺷﺎك و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪار ﺷﻬﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺑﺴﺘﻦ دروازه ﻫﺎي ﺷﻬﺮ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﭘﻮر را داد و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺎﻧﻊ ورود او ﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻧﻲ ﻧﺰد او ﻧﻔﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﺳـﺘﺎدﮔﺎن وي‬
‫را ﻧﻴﺰ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ در ﮔﺮﻓﺖ و در ﻃﻮل آن ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪﻧﺪ؛ ﺳـﭙﺎه ﺷـﺎﭘﻮر ﺑـﺎ‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﺷﻜﺴﺖ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺳﭙﺎه اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻛـﺮد و در ﺑﺮاﺑـﺮ زﺣﻤـﺎت ﻣﺘﺤﻤـﻞ‬
‫ﺷﺪه ﺗﻘﻮﻳﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪) ،‬ﺷﺎﭘﻮر ( در ﺻﺪد ﺗﺼﺮف ﺗﻴﮕﺮاﻧـﺎﮔﺮد ﺑـﺮ آﻣـﺪ اﻣـﺎ ﻫﻨـﮓ ﻫـﺎي ﭘـﻴﺶ ﻗـﺮاول و‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳﺎن وي را از اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﺮﺣﺬر داﺷﺘﻨﺪ )و ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ( ﺑﺪﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ اﻗﺪاﻣﺎت ﺑﺮ ﻋﻠﻴـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬
‫ﻣﺨﺘﻞ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد‬

‫از ﺷﺎﭘﻮر دﻻور ﺷﺎه ﺷﺎﻫﺎن ﻣﺰدﻳـﺴﻨﺎن ﺑـﻪ اﻫـﺎﻟﻲ ﺗﻴﮕﺮاﻧـﺎﮔﺮد ﻛـﻪ دﻳﮕـﺮ در ﻣﻴـﺎن آرﻳﺎﺋﻴـﺎن و ﻏﻴـﺮ‬
‫آرﻳﺎﺋﻴﺎن ﻳﺎد ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻦ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮدم ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻣﻴﺎن راه از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ را ﺑـﺎ آراﻣـﺶ و اﺷـﺮاﻓﻴﺖ در ﺧـﻮر دﻻوران‬
‫وارد ﺷﻮم‪ .‬وﻟﻲ ﺷﻤﺎ اﻫﺎﻟﻲ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮ ﻫﺴﺘﻴﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻦ ﻛـﻪ ﻣﻬـﺎﺟﻢ ﻧﺒـﻮدم ﺑﻠﻜـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﻣﺴﺎﻓﺮت آﻣﺪه ام‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻳﮕﺮان ﻧﻴﺰ از ﺷﻤﺎ ﺗﺎﺳﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺟﺴﺖ‪ .‬اﻣـﺎ در‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﺎ ﺧﺸﻢ ﺧﻮد ﭼﻨﺎن زﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وارد ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺳﺮﻣﺸﻘﻲ ﺑﺮاي ﺣﻴﻠﻪ ﮔﺮان ﺑـﻲ‬
‫ﺧﺮد ﺷﻮﻳﺪ«‪.‬‬

‫‪27‬‬
‫اﺣﺪاث و وﻳﺮاﻧﻲ آرﺷﺎﻛﺎوان و‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺗﺴﺨﻴﺮ آﻧﻲ‬

‫‪- 1243‬ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮت ﻳﺎ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد ’‪ t’ik’ranak’ert‬وﻻﻳﺘﻲ در ﺣﻮاﻟﻲ ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ در دﻫﻪ‬
‫‪70‬پ‪.‬م‪ .‬ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده ﺷﺪ و ﺑﻨﺎم ﺧﻮد او ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ او ﺑـﻮد‪ .‬ﺧﺮاﺑـﻪ ﻫـﺎي آن در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ‬
‫روﺳﺘﺎﻳﻲ ﻓﺎرﻗﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٤٣‬‬
‫آرﺷﺎك ﺑﺎ اداﻣﻪ ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ ﻫﺎﻳﺶ ﻛﺎري ﻧﺎﺧﺮداﻧﻪ ﻣﺮﺗﻜـﺐ ﺷـﺪ‪ .‬در ﭘـﺸﺖ ﻛـﻮه ﻣﺎﺳـﻴﺲ دﺳـﺘﮕﺮدي‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻣﺤﻞ ﺗﺠﻤﻊ اﻓﺮاد ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد؛ و ﻓﺮﻣﺎن داد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در آﻧﺠﺎ اﺳﻜﺎن ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﺟﺰا ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﻼ اﺟﺮا ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﺟﻠﮕـﻪ درﻳـﺎي ﭘـﺮ از اﻧﺒـﻮه ﻣﺮدﻣـﺎن ﮔﺮدﻳـﺪ؛ زﻳـﺮا‬
‫ﻣﺮﺗﻬﻨﻴﻦ و ﺑﺪﻫﻜﺎران‪ ،‬ﻧﻮﻛﺮان و ﮔﻨﺎﻫﻜﺎران‪ ،‬دزدان و ﺟﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻓﺮار دﻫﻨﺪﮔﺎن زﻧﺎن دﻳﮕﺮان و دﻳﮕﺮ اﻓﺮاد‬
‫ﺷﺒﻴﻪ اﻳﻨﺎن ﻣﻲ ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎزﺟﻮﻳﻲ و دادﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮاي آﻧﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺑﺎر اﻋﺘﺮاض ﻛﺮدﻧﺪ اﻣﺎ آرﺷﺎك ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻮش ﻓﺮا ﻧﺪاد ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛـﻪ اﻳـﺸﺎن ﺑـﻪ ﺷـﺎﭘﻮر‬
‫ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪﻧﺪ و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر از ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ ﻳﻜـﻲ از اﺳـﭙﻬﺒﺪان را ﺑـﺎ ﻫﻨـﮓ ارﻣﻨـﻲ ﮔـﺴﻴﻞ‬
‫داﺷﺖ ﺗﺎ در زﻣﺎﻧﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ آرﺷﺎك را دﺳـﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨـﺪ اﻣـﺎ او از آﻧـﺎن دوري ﺟـﺴﺖ وﺑـﻪ ﻧـﻮاﺣﻲ ﻗﻔﻘـﺎز‬
‫ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑﺎ ﮔﺮﺟﻴﺎن ﻫﻢ ﭘﻴﻤﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪1244‬‬
‫اﻣﺎ اﺳﭙﻬﺒﺪ ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ دژ آﻧﻲ را ﺗـﺴﺨﻴﺮ ﻛـﺮد و ﻛﻠﻴـﻪ ﮔـﻨﺞ‬
‫ﻫﺎي درﺑﺎري ﻣﺤﻔﻮظ در آﻧﺠﺎ و ﻧﻴﺰ اﺳﺘﺨﻮان ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را ﺑﻪ ﻏﻨﻴﻤﺖ ﮔﺮﻓﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ رﻓﺘـﺎر ﻧﻤﻴـﺪاﻧﻢ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺤﻘﻴﺮ آرﺷﺎك ﺑﻮد و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﺳﺤﺮ ﻣﺸﺮﻛﺎن‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﻌﺪا” ﺧﻮاﺳﺘﺎر اﺳﺘﺮداد )اﺳﺘﺨﻮان ﻫـﺎ(‬
‫ﺷﺪه آﻧﺎن را در آﺑﺎدي آﻏﺘﺴﻚ‪ 1245‬ﻛﻪ در داﻣﻨﻪ ﻛﻮه آراﮔﺎﺗﺲ ﺑﻮد ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ آﻧﺎن در‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ اﺳﺘﺨﻮان ﻫﺎي ﻣﺸﺮﻛﺎن و ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﭼﭙﺎوﻟﮕﺮان آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ آﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻟـﺬا‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ دﻓﻦ در آراﻣﮕﺎه ﻗﺪﻳﺴﺎن در ﺷﻬﺮ واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد ﻧﺪاﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1246‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﺎ ﮔﺮد ﻫﻢ آﻳﻲ ﺑﺴﻮي آرﺷﺎﻛﺎوان ‪ ،‬دﺳﺘﮕﺮد ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﺎﺧﺘﻨـﺪ و ﻣـﺮدان و‬
‫زﻧﺎن ﺑﺠﺰ ﻛﻮدﻛﺎن ﺷﻴﺮﺧﻮار را ﻫﻼك ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳـﺸﺎن ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻧـﻮﻛﺮ و ﻳـﺎ ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎر‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺧﺸﻤﻨﺎك ﺑﻮد‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ از آن واﻗﻌﻪ آﮔﺎه ﮔﺮدﻳﺪ اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﭘﻴﺶ از ﻛﺸﺘﺎر ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ در آﺧﺮ ﻛﺎر رﺳﻴﺪ ﻳﻌﻨﻲ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﭽﻪ ﻫﺎي ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﮔﺎن را ﺟـﺪا ﻧﻤـﻮده ﻣـﻲ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺑﭽﻪ ﻫﺎي دﺷﻤﻨﺎن دور دﺳﺖ ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ آﻧـﺎن را آزاد ﺳـﺎﺧﺖ و ﻓﺮﻣـﺎن داد‬
‫ﺗﻮﺳﻂ زﻧﺒﻴﻞ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻃﻮﻳﻠﻪ ﺣﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ؛ و ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﻏﺬا و ﭘﺮﺳﺘﺎر ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ‪ .‬آﻧـﺎن ﭘـﺲ از )ﺑـﺰرگ‬
‫ﺷﺪن( ﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﻚ آﺑﺎدي ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ورﺗﻚ‪) 1247‬زﻧﺒﻴﻞ ﻫﺎ( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫‪ - 1244‬ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺑﻮزاﻧﺪ )ﻛﺘﺎب ‪ 4‬ﻓﺼﻞ ‪ (24‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺗﺴﺨﻴﺮ آﻧﻲ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻌﻠـﺖ ﺧﻴﺎﻧـﺖ ﻣﻬـﺮوژان و‬
‫ﺗﺪﻓﻴﻦ ﻣﺠﺪد اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن در آﻏﺘﺴﻚ ﺑﻮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪aghtsk - 1245‬‬
‫‪ arshak’avan - 1246‬ﺷﻬﺮي در وﻻﻳﺖ ﮔﻮﮔﻮﻳﺖ )’‪ (k’ogovit‬اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات واﻗـﻊ در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﺰرگ‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ vortk - 1247‬در ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﺎك و زﻧﺒﻴﻞ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٤٤‬‬
 ‫ﺗﺼﺮف ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد و از ﺑﻦ وﻳﺮان ﺷﺪن آن‬

‫و اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ دروازه ﻫﺎ را ﺑﺮوي او ﺑﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺑﺎرو رﻓﺘـﻪ‬
‫ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲ زدﻧﺪ‪» :‬از ﻣﺎ دور ﺷﻮ‪ ،‬ﺷﺎﭘﻮر‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﺼﺎﺋﺐ ﺑﻴﺸﺘﺮي از ﺑﺎر ﻧﺨـﺴﺖ ﺑـﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﺧﻮاﻫﻴﻢ رﺳﺎﻧﻴﺪ«‪ .‬اﻣﺎ او ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺖ‪»:‬اي ارﻣﻨﻴﺎن دﻻور‪ ،‬ﻛﻪ ﺧﻮدﺗـﺎن را د ﭘـﺸﺖ ﺑﺎروﻫـﺎي ﺗﻴﮕﺮاﻧـﺎﮔﺮد‬
‫زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮده اﻳﺪ و از درون ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان دﻟﻴﺮ در دﺷﺖ ﺑﺎز و ﻣﺤـﻞ آزاد ﻣـﻲ ﺟﻨﮕﻨـﺪ؛ اﻳـﻦ‬
‫زﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺮس از ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ در ﭘﻴﺶ اﺳﺖ ﺧﻮد را زﻧﺪاﻧﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ«‪ .‬ﺑـﺎ ﮔﻔـﺘﻦ اﻳـﻦ ﺳـﺨﻨﺎن‬
‫ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺎزان اﺳﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪن ﺷﻤﺎ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ را ﺗﺼﺮف ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺷـﻤﺎ را ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎﻳﺘﺎن آزاد ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد«‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﭘﺎرﺳﻲ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﺮﮔﺮد ﺷﻬﺮ ﺑﭽﺮﺧﻨﺪ و اﻓﺮاد‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ روي ﺑﺎرو ﻫﺎ را ﺑﺎ ﻧﻴﺰه ﻫﺪف ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪1248‬‬
‫اﻣﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺑﺎروﻫﺎ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪه ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻳﻲ زﻳﺎد وﺳـﺎﻳﻠﻲ ﺑﻨـﺎم ﺧـﺮك را در ﻛﻨـﺎر آﻧﻬـﺎ ﻗـﺮار‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ دﺳﺘﮕﺎه ﭼﺮﺧﺪار اﺳﺖ ﻛﻪ آن را ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻣﻲ راﻧﻨﺪ و ﻣﻲ ﺑﺮﻧﺪ؛ در ﭘﺎﻳﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺗﺒﺮ و ﺗﻴـﺸﻪ‬
‫ﻫﺎي دو ﻟﺒﻪ و ﭘﺘﻚ ﻫﺎي ﻟﺐ ﺗﻴﺰ ﺑﺮاي ﺣﻔﺮ ﭘﻲ ﻫﺎ وﺟﻮد دارد ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ دﻳﻮارﻫﺎي ﺿـﺨﻴﻢ و ﻣﺤﻜـﻢ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻴﮕﺮان ﻫﺎﻳﻜﺎزﻳـﺎن را از ﺑـﻦ ﻛﻨـﺪه وﻳـﺮان ﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ و ﺑـﺮ دروازه و ﺗﻤـﺎم ﺟﻬـﺎت آﺗـﺶ‬
‫اﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و ﺳﻨﮓ و ﺗﺒﺮ و ﻧﻴﺰه ﺟﺎري ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻣـﺎ ﻣﺘﺤﻤـﻞ زﺧـﻢ و ﺟﺮاﺣـﺎت ﮔﺮدﻳـﺪه دﭼـﺎر‬
‫آﺷﻔﺘﮕﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه داﺧﻞ ﺷﺪ و دﺳﺖ ﭘﺎرﺳﻴﺎن از آﻏﺸﺘﻦ ﺷﻤﺸﻴﺮﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻠﻚ ﺧﻮد ﺑـﻪ ﺧـﻮن‬
‫ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ ﺑﻄﻮرﻳﻜﻪ ﭘﻲ ﻫﺎ ﭘﺮ از ﺧﻮن ﻛﺸﺘﮕﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ دﺳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫـﺎي ﭼـﻮﺑﻲ را‬
‫ﻃﻌﻤﻪ ﺣﺮﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻛﺸﺘﺎر را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﮔﺮﻓﺘﻪ راﻫﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﺷﺪ و اﻣﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻨﮓ ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻗﺎﺻﺪاﻧﻲ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗـﺎ ﺧﺎﻧـﺪان ﺳـﻴﻮﻧﻲ را از وﺟـﻮد ﻓﺮزﻧـﺪان‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺳﺎزﻧﺪ}‪. {166‬‬

‫‪29‬‬
‫ﺟﻨﮓ آرﺷﺎك در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﺧﺎراﻫﺎﻳﺶ‬
‫و ﻋﺰﻳﻤﺖ ﭘﺎپ ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺑﻌﻨﻮان ﮔﺮوﮔﺎن‬

‫ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﻤﺎن ﻣﻠﻞ )ﺷﻤﺎﻟﻲ( ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺷﻮرش ﻛﺮدﻧﺪ و آراﻣﺶ ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣـﺼﺪاق‬
‫اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ ﻣﺘﻨﺎوﺑﺎ” ﺗﻼﻓﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آراﻣﺶ اﻳﻨﺎن در ﺷﻮرش آﻧﺎن و ﺷـﻮرش آﻧـﺎن در آراﻣـﺶ اﻳﻨـﺎن‬
‫اﺳــﺖ‪ ،‬ﺑﻄــﻮري ﻛــﻪ ﭘﺎﻳــﺎن ﻳﻜــﻲ آﻏــﺎز دﻳﮕــﺮي اﺳــﺖ‪ .‬زﻳــﺮا واﻟﻨﺘﻴــﺎﻧﻮس}‪ {167‬در دژي ﻣﻮﺳــﻮم ﺑــﻪ‬
‫ﺑﺮﮔﻴﺘﻴﻮن‪ 1249‬ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪه ﺟﺎن ﻣﻲ ﺳﭙﺎرد و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺪﺳـﺖ ﺑـﺮادرش واﻟـﺲ‪ 1250‬ﻣـﻲ اﻓﺘـﺪ ﻛـﻪ ﺟﻨﮕـﻲ‬

‫‪ - 1248‬ﺧﻮرﻧﻲ واژه ‪ eshk‬را ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد ﻛﻪ ‪ esh‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺧﺮ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪bergit’ion- 1249‬‬

‫‪٢٤٥‬‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ آﻣﻴﺰ ﺑﺎ ﻫﻮن ﻫﺎ اﻧﺠﺎم داده ﭘﻴﺮوز ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺮدد آﻧﮕﺎه ﺑﻲ درﻧﮓ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﻛﻤﻚ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻧﺮودان و ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آرﺷﺎك ﻫﻤﺮاه ﻫﻨﮓ ﮔﺮﺟﻲ ﺳﭙﺎه ﻗﻠﻴﻠﻲ ﻧﻴﺰ از ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ ﮔﺮد ﻣـﻲ آورد و ﺑـﻪ اﻧﺘﻘـﺎم دﺳـﺘﮕﺮد‬
‫آرﺷﺎﻛﺎوان ﺟﻨﮓ را ﺑﺎ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎﻳﺶ آﻏﺎز ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬آﻧـﺎن ﻧﻴـﺰ ﻣﺘﺤـﺪ ﺷـﺪه ﺑـﻪ رﻫﺒـﺮي ﻧﺮﺳـﻪ‪ 1251‬ﭘـﺴﺮ‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎر ﺑﻪ ﻣﺼﺎف آرﺷﺎك ﻣﻲ روﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ روي ﻣﻲ دﻫﺪ و از ﻫﺮ دو ﺟﻨﺎح اﻓﺮاد ﺑـﺴﻴﺎري ﺟـﺎن‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎزﻧﺪ؛ ﻣﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮد ﻗﺮا ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛـﻪ اﻳﻨـﺎن‬
‫ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺒﺮد ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻗﻴﺼﺮ ﻓﺮا ﻣﻲ رﺳﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم آرﺷـﺎك ﺑـﺎ ﻣـﺸﺎﻫﺪه دﺷـﻤﻨﻲ ﺷـﺎﭘﻮر و‬
‫واﻟﺲ و ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺧﻮد در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﻫﻤﮕﺎن راﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ ﻛﺮات ﻣﺮداﻧﻲ ﻧـﺰد ﻧﺮﺳـﺲ‬
‫ﺑﺰرگ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻪ اﻟﺘﻤﺎس ﻣﻲ ﭘﺮدازد وﻗﻮل ﻣﻲ دﻫﺪ از ﺗﻤﺎم اﻋﻤﺎل ﺧﻼف دوري ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ راي او ﻋﻤﻞ‬
‫ﻧﻤﻮد ﺑﺎ ﺧﺮﻗﻪ و ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺸﺮوط ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ او ﺑﻴﺎﻳﺪ و آراﻣﺶ را ﺑﺮﻗﺮار و ﺧﻮد را ازدﺳﺖ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ .‬از ﺟﺎﻧﺐ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﻧﻴﺰ در ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮرد اﻏﻠﺐ ﺗﻘﺎﺿﺎﻳﻲ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳـﻜﻮﺑﺎﻫﺎ ﺷـﻮراﻳﻲ ﺗـﺸﻜﻴﻞ داده ﺑـﺎ اﻟﺘﻤـﺎس از او ﺧـﻮﻫﺶ ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻧـﺎﺑﻮدي‬
‫)ﻛﺸﻮرش( ﺑﻲ ﺗﻔﺎوت ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ رو ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻤﻮده ﻣﻲ آﻳﺪ و ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﻫﻢ ﭘﺎدﺷﺎه و‬
‫ﻫﻢ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﻪ او ﮔﻮش ﻓﺮا دادﻧﺪ ﺑﺠﺰ ﻣﻬﺮوژان‪ 1252‬رﻫﺒﺮ آرزروﻧﻲ ﻫﺎ‪ 1253‬و واﻫﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﺷـﻮﻫﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮش ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺪرزﻫﺎي او ﮔﻮش ﻓﺮا ﻧﺪاده ﺳﺮ ﺑﻪ ﺷﻮرش ﻧﻬﺎدﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻧـﺰد ﺷـﺎﭘﻮر رﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه از آن ﭘﺲ ﺑﺎ ﻋـﺪاﻟﺖ رﻓﺘـﺎر ﻛﻨـﺪ و ﺧﻮدﺷـﺎن وﻓﺎداراﻧـﻪ ﺑـﻪ او‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﭘﻴﻤﺎن )ﻣﻴﺎن آﻧﺎن( ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﻧﺰد ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻴﺰ رﻓﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺧﺴﺎرﺗﻲ وارد ﻧﻜﻨﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﻬﺎ را درﻳﺎﻓﺖ دارﻧﺪ و ﻫﻤﺮاه آن ﺑﺎ ﮔﺮوﮔﺎن ﮔﻴﺮي ﭘﺎپ ﭘﺴﺮ‬
‫آرﺷﺎك و ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراﻫﺎ ﺑﺎز ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺌﻮدوس‪ 1254‬اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺑﺰرﮔـﻮار و ﺷـﺮﻳﻒ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ ﻧﻤـﻮد و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﺮاه ﮔﺮوﮔﺎن ﻫﺎ ﻧﺰد ﻗﻴﺼﺮ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ آرﺷﺎك ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ ﺑـﺎ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺮد‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ آرﺷﺎك ﺑﻪ واﻟﺲ‬

‫‪ - 1250‬ارﻣﻨﻲ ‪) . vaghes‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪nerseh - 1251‬‬
‫‪mehruzhan - 1252‬‬
‫‪ardsruni - 1253‬‬
‫‪teodos - 1254‬‬

‫‪٢٤٦‬‬
‫»آرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ و ﻛﻠﻴﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﻣﻠـﺖ آراﻣﻴـﺎن‪ 1255‬ﺑـﻪ ﺗـﻮ ﺳـﺮورﻣﺎن‪ ،‬ﺣـﺎﻛﻢ‬
‫ﻣﻄﻠﻖ واﻟﺲ اﮔﻮﺳﺘﻮس و ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪت ﮔﺮاﺗﻴﺎﻧﻮس‪ 1256‬درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﮕﺬار آن ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﻜﺮ ﻧﻜﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ در اﺛﺮ ﻧﻔﺮت ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻫﺎﻧﺖ ﻛﺮدﻳﻢ و ﻳﺎ ﻣﺎ را ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ‬
‫ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻫﻨﮓ ﺗﺎزﻧﺪه ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ؛ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻮرش ﺑﺰرﮔﻲ ﻣﻴﺎن ﺷـﻤﺎ ﺣـﺎدث‬
‫ﺷﺪه ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻣﺎ را از دﺳﺖ ﺷﺎﭘﻮر ﻧﺠﺎت ﻧﺨﻮاﻫـﺪ داد‪ ،‬در اﺛـﺮ ﺗـﺮس او را ﺑـﺎ ﻫﻨـﮓ ﻛـﻮﭼﻜﻲ ﻛﻤـﻚ‬
‫ﻛﺮدﻳﻢ؛ اﻣﺎ ﺧﻮدم آرﺷﺎك‪ ،‬ﺑﺎ او ﻧﻴﺎﻣﺪم و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ وﻓﺎدار ﻣﺎﻧﺪم و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ او ﻛﺸﻮرﻣﺎن را وﻳﺮان ﻛﺮد‬
‫و ﺣﺘﻲ ﮔﻮرﻫﺎي ﭘﺪرﻫﺎﻳﻤﺎن را ﻧﻴﺰ وﻳﺮان ﻧﻤﻮد و اﺳﺘﺨﻮان ﻫﺎ را ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬اﻳﻨـﻚ ﺑـﺎ اﻋﺘﻘـﺎد ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺣﻘﺎﻳﻖ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﺑﺪارﻳﺪ و ﻣﺎ وﻓﺎداراﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد«‪.‬‬
‫اﻣﺎ واﻟﺲ ﻧﻪ ﻧﺎﻣﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ دﻳﺪﻳﺮ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ رﻏﺒﺖ ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺻﺮاﺣﺘﺎ“ ﻓﺮﻣﺎن داد او‬
‫را ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻤﺎم ﮔﺮوﮔﺎن ﻫﺎ را از دم ﺗﻴﻎ ﺑﮕﺬراﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪30‬‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ و راﻧﺪه ﺷﺪن او ﺑﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻜﻮن‪ ،‬و اﻳﻨﻜﻪ آﻧﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫از ﻣﻮاﻫﺐ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‬

‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻣﻘﺮ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺑﻴﺰاﻧﺲ در ﮔﺮو ﻣﺎﻛﺪون ﺧﺪاﺳﺘﻴﺰ‪ 1257‬ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻃﺮف درﺑـﺎر‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻌﻨﻮان ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻳﻜﺒﺎر ﻗﻴﺼﺮ را ﻓﺮﻳﺐ داده و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ﭘﻴﻤﺎن ﺷﻜﻨﻲ ﻛﺮده‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺬار از ﻓﺮﻗﻪ آرﻳﻮس‪ 1258‬ﻧﺰد او آﻣﺪه ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﻓﺮﻗﻪ ﻣـﺎ ﺑﭙﻴﻮﻧـﺪي‪،‬‬
‫ﭘﺪرﻣﺎن ﻣﺎﻛﺪون ﺗﺮا ﻧﺠﺎت ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ .‬او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻧﻜﺮد و ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷـﺪ‪ .‬وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ ﺳـﻮار ﻛـﺸﺘﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﺑﺎدﻫﺎي ﺷﺪﻳﺪ زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ ﻛﺸﺘﻲ را ﺑﻪ ﻃﺮف ﺟﺰﻳﺮه ﻧﺎ آﺑﺎدي راﻧﺪ و ﻏﺮق ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻠﻮاﻧﺎن ﺑـﻪ درﻳـﺎﻧﻮردي ﺑـﺎ‬
‫ﻗﺎﻳﻖ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﻟﺬا ﻣﺮدد در آﻧﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺎ رﻳﺸﻪ درﺧﺘﺎن ﺟﻨﮕﻞ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﺎﻳﺖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪي ﻫﺸﺖ ﻣﺎه ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﻫﻴﺎﻧﻲ ﺗﻐﺬﻳﻪ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ درﻳﺎ آﻧﻬﺎ را زﻧﺪه ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ ﻣﻲ اﻧﺪﺧﺖ‪ .‬ﭘﺎپ و ﺗﻤﺎم‬
‫ﮔﺮوﮔﺎن ﻫﺎ ﺗﻌﻬﺪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ 1259‬و ﻣﺎﻛﺪون آﻧﺎن را آزاد ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫‪ - 1255‬ﻣﻨﻈﻮر ارﻣﻨﻴﺎن اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ gratianus - 1256‬اﻣﭙﺮاﺗﻮر روم در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 367-383‬و ﺑﺮادر زاده واﻟﺲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1257‬ﺧﻮرﻧﻲ واژه ’‪ hogemart‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺘﻴﺰﻧﺪه ﺑﺎ روح اﻟﻘﺪس را ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ .Arios - 1258‬آرﻳﻮس )‪ (Arius‬ﻛﺸﻴﺶ )و‪ .‬اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺣﺪود ‪ 256‬ف‪336.‬م‪ (.‬راﻓﻀﻲ ﻣﺸﻬﻮر و ﭘﺎﻳﻪ ﮔـﺬار ﻓﺮﻗـﻪ‬
‫آرﻳﺎﺋﻴﺴﻢ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1259‬ﻣﻨﻈﻮر ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﺎﻛﺪون اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٤٧‬‬
 ‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﺪﺳﺖ آرﺷﺎك و‬
‫در ﺑﺎره رﻓﺘﺎر ﺳﻜﻮﺑﺎ ﺧﺎد‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺮﺳﺲ در ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺑﻮد‪ ،‬آرﺷﺎك از ﺗﻤﺎم ﭘﻴﻤﺎن ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑـﺴﺘﻪ ﺑـﻮد ﺳـﺮﺑﺎز زد و‬
‫در ﺻﺪد اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺨﺎﻃﺮ دﺳﺘﮕﺮد آرﺷﺎﻛﺎوان ﺑﺮآﻣﺪ‪ .‬او ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎ را ﺑﻘﺘـﻞ رﺳـﺎﻧﺪ ﺑـﻮﻳﮋه ﻧـﺴﻞ‬
‫‪1261‬‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ﻫﺎ را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ دژ آرﺗـﺎﮔﺮس‪ 1260‬و ﺷـﻬﺮ ﻳﺮواﻧﺪاﺷـﺎد )وﺳـﺘﺎن(‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ}‪ {168‬آﻧﺎن دوﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬آﻧﺎن را ﺑﻌﻨﻮان ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﺧﻮد و ﺑﺮاي اﺣﺘـﺮام و ﺑﺰرﮔﺪاﺷـﺖ ﻧـﺰد‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﻣﺘﺮوك آرﻣﺎوﻳﺮ دﻋﻮت ﻛﺮد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﻣﺮدان‪ ،‬زﻧﺎن و ﺑﭽﻪ ﻫﺎ را ﻳﻜﺒـﺎره ﺑـﻪ ﻫـﻼك‬
‫رﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﻴﭽﻴﻚ از آﻧﺎن ﻧﺠﺎت ﻧﻴﺎﻓﺖ ﺑﺠﺰ اﺳﭙﺎﻧﺪارات‪ 1262‬ﭘـﺴﺮ آرﺷـﺎوﻳﺮ ﻛـﻪ زﻧـﻲ از )ﻧـﮋاد( اﺷـﻜﺎﻧﻲ‬
‫داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻋﺘﺮاض و ﻧﺎﺧﻮﺷﻨﻮدي از ﻋﻤﻮﻳﺶ ﻧﺮﺳﻪ‪ 1263‬ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮروﺛﻲ او در ﻧﻮاﺣﻲ ﺗﺎرون‬
‫و ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ رﻓﺖ و در آﻧﺠﺎ اﺳﻜﺎن ﮔﺰﻳﺪ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻴﺰ در زﻣﺎن ﻛﺸﺘﺎر آﻧﺎن در آﻧﺠﺎ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻣﺎ وﻗﺘـﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺧﺒﺮ )ﻛﺸﺘﺎر ﻗﻮم ﺧﻮد را( درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﺷـﺎوارش‪ 1264‬و ﮔـﺎزاو‪‬ن‪ 1265‬و ﺗﻤـﺎم اﻫـﻞ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﮔﺮﻳﺨﺖ‪.‬‬
‫‪1266‬‬
‫اﻣــﺎ ﻧﺮﺳــﺲ ﺑــﺰرگ ﭘــﻴﺶ از ﻋﺰﻳﻤــﺖ ﺑــﻪ ﻳﻮﻧــﺎن ﺧــﺎد ﺷــﻤﺎس را ﺑــﻪ ﺳــﻜﻮﺑﺎﺋﻲ ﺑﺎﮔﺮواﻧــﺪ و‬
‫آرﺷﺎروﻧﻴﻚ‪ 1267‬ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻧﻤﻮده ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ ﻛﻠﻴﻪ اﻣﻮر ﻛﺸﻮﻣﺎن را ﺗﺎ زﻣﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﺶ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺧﺎد‬
‫در ﻫﻤﻪ اﻣﻮر ﺷﺒﻴﻪ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﺑﻮد ﺑﻮﻳﮋه در دﺳﺘﮕﻴﺮي از ﺑﻴﭽﺎرﮔﺎن‪ .‬اﻧﺒﺎرﻫﺎﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻧﺤـﻮي ﺷـﮕﻔﺖ‬
‫آور ﻫﻤﭽﻮن ﭼﺸﻤﻪ واﻓﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻴﺎس‪ 1268‬و اﻟﻴﺸﻊ‪ 1269‬ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ و در ﺗﻘﺒﻴﺢ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻴﺰ ﺳﺨﺖ ﮔﻴﺮ‪،‬‬
‫ﻣﺨﻮف و ﺑﻲ ﺑﺎك ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻴﻄﺎن ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ در ﻧﻔﻮذ ﺑﺮ او ﻣﻮﻓﻖ ﻧﮕﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﻳﻚ ﻣﻮرد و آن اﻳﻨﻜـﻪ او‬
‫از ﻧﻈﺮ ﭘﻮﺷﺎك ﺗﺠﻤﻞ ﭘﺮﺳﺖ و ﻧﻴﺰ اﺳﺐ دوﺳﺖ ﺑﻮد و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ او ﺗﻘﺒـﻴﺢ و ﻣﻼﻣـﺖ ﻣـﻲ‬

‫‪art’agers - 1260‬‬
‫‪vostan - 1261‬‬
‫‪ e’sp’andarat’ - 1262‬ﻧﺎﻣﻲ در ﭘﻬﻠﻮي اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑـﺼﻮرت ‪ spandasat‬و در اوﺳـﺘﺎ ‪=spanta) spe’ntodata‬‬
‫ﻣﻘﺪس و ‪ =data‬داده( ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﺧﺪاداد” اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1263‬ﻳﺎ “ﻧﺮﺳﻲ” ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ .shavarsh - 1264‬از ﻧﺎم اﻳﺮاﻧﻲ ‪ ،shavarsh‬در زﻧﺪ ‪ syavarshan‬در ﭘﻬﻠﻮي ‪) .siyavakhsh‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪gazavon - 1265‬‬
‫‪ bagrevand - 1266‬وﻻﻳﺖ ﺷﺸﻢ اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺎدل آﻻﺷﮕﺮد اﻣﺮوزي‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ arsharunik - 1267‬وﻻﻳﺖ ﭘﻨﺠﻢ از اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن در ﺳﺎﺣﻞ ﭼﭗ ارس در ﺷﻤﺎل ﻛﺎﻏﺰوان واﻗﻊ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬دژ ﻣﻌﺮوف آرﺗﺎﮔﺮس )اﻛﻨﻮن ﻛﺮس ‪ (Kers‬در آﻧﺠﺎ واﻗﻊ ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،Elias - 1268‬ارﻣﻨﻲ ‪ ، yeghia‬اﻟﻴﺎس ﻳﺎ اﻳﻠﻴﺎد اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1269‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،yeghishe‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪) .Elisha‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٤٨‬‬
‫ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺘﻘﺎﺑﻼ” وي را ﺳﺮزﻧﺶ و اﺳﺘﻬﺰا ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ او از ﭘﻮﺷﺎك ﻫﺎي ﻓﺎﺧﺮ ﭼـﺸﻢ ﭘﻮﺷـﻴﺪ و‬
‫ﺧﺮﻗﻪ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه از ﻣﻮ ﺑﻪ ﺗﻦ ﻛﺮد و ﺗﺎ روز ﻣﺮﮔﺶ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻮار اﻻغ ﻣﻲ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪32‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ آرﺷﺎك ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﺎد‬
‫ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت را ﺑﺮاي ﺑﻪ رخ ﻛﺸﻴﺪن ﺗﻘﺼﻴﺮﻫﺎﻳﺶ‬
‫ﺗﻨﺒﻴﻪ و ﺳﻨﮕﺴﺎرﻛﻨﺪ‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ آرﺷﺎك ﻗﻮم ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ ﻓﺮﻣﺎن داد ﭘﻴﻜﺮﻫﺎﻳﺸﺎن را ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻜـﺸﻨﺪ‬
‫و ﺑﺪون ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺎري ﺑﻪ دور اﻓﻜﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻃﻌﻤﻪ ﺳﮕﻬﺎ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻛـﺴﺐ اﻳـﻦ ﭘﻴـﺮوزي ﺑـﺰرگ‬
‫ﭼﻨﺪ روزي را ﺑﺸﺎدﻣﺎﻧﻲ ﮔﺬراﻧﺪ و ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ آذوﻗﻪ ﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﺮﮔﻴﺮﻧﺪ و در آرﻣﺎوﻳﺮ اﻧﺒـﺎر ﻛﻨﻨـﺪ‪.‬‬
‫دو ﭼﺎه ﺑﺴﻴﺎر ژرف و ﭘﻬﻦ آﻧﺎن در روﺳﺘﺎي ﻧﺨﺠﻮان را ﻛﻨﺪﻧﺪ و ﮔﺸﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ اراﺑﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ آﺑـﺎدي‬
‫آﻧﺎن ﺣﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اراﺑﻪ ﭼﻴﺎن ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛـﻪ در ﻧﺰدﻳـﻚ ﭼـﺎه رﻳﺨﺘـﻪ ﺷـﺪه و ﻃﻌﻤـﻪ‬
‫درﻧﺪﮔﺎن ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ و آﮔﺎه ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﺨﻮان ﻫﺎي ﺳﺮوراﻧﺸﺎن اﺳـﺖ؛ آﻧﻬـﺎ در اراﺑـﻪ ﺟﻤـﻊ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﻲ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن ﭼﺎﻫﻬﺎ ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬آرﺷﺎك ﺑﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ اﮔﺎﻫﻲ ﺟﺴﺖ و ﻓﺮﻣـﺎن داد‬
‫ﺗﺎ اراﺑﻪ ﭼﻴﺎن را روي ﻫﻤﺎن ﭼﺎﻫﻬﺎ ﺑﻪ دار ﺑﻴﺎوﻳﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎد ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺪ اوﻟﻴﻦ روﻳﺪاد ﻧﺒﻮد اﻳﻦ ﺑﺎر رﺳﻴﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺮزﻧﺶ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻤﻮد‪ .‬آرﺷﺎك ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫او را ﻛﺘﻚ زده ﺳﻨﮕﺴﺎر ﻛﺮدﻧﺪ و از آﻧﺠﺎ ﻛـﻪ دﺧﺘـﺮان او ﺑـﺮادر ﺷـﻮﻫﺮاﻧﻲ از ﺧﺎﻧـﺪان ﻫـﺎي ﻧﺎﺧـﺎراي‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬از ﻧﺴﻞ دﻻور و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ آﭘﺎﻫﻮﻧﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺸﻴﺮ ﻫـﺎﻳﺶ را در آورده ﻛﺘـﻚ زﻧﻨـﺪﮔﺎن را ﻧﻴﻤـﻪ‬
‫ﺟﺎن ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﺎد را از دﺳﺘﺸﺎن رﻫﺎﻧﻴﺪه ﺑﻪ وﻻﻳﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮدﻧـﺪ‪ .‬آرﺷـﺎك ﺑـﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔـﺖ ﺑـﺮ ﻧﺨﺎﺳـﺖ و‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﺎﺧﺎراﻫﺎ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﺌﻮدوس ﺑﺰرگ و در ﺑﺎره ﺷﻮراي ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‬
‫ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﻨﻜﺮان وﺟﻮد روح اﻟﻘﺪس‬

‫و اﻣﺎ ﻗﻴﺼﺮ واﻟﺲ دوزخ ﺟﺎوداﻧﻲ را در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﭘﺬﻳﺮا ﺷﺪه در آدرﻳﺎﻧﻮﭘﻠﺲ‪ 1270‬آﺗﺶ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻬﻨﻢ واﺻﻞ ﺷﺪ و ﺑﺴﺰاي ﻧﻴﺎت ﺑﺪ ﺧﻮد رﺳﻴﺪ‪ .‬اورﻧﮓ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﺌﻮدوس رﺳـﻴﺪ‪ .‬او ﺑﺘﻜـﺪه ﻫـﺎﻳﻲ را‬
‫ﻛﻪ ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﻣﻘﺪس ﺗﻨﻬﺎ در آﻧﻬﺎ را ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ )ﺑﺘﻜﺪه ﻫﺎي( آﻓﺘﺎب‪ ،‬آرﺗﻤﻴﺲ و آﻓﺮودﻳﺘـﻪ در‬

‫‪ adrianup’olis - 1270‬ﺷﻬﺮي اﺳﺖ در ﺑﺨﺶ اروﭘﺎﻳﻲ ﺗﺮﻛﻴﻪ اﻣﺮوزي‪ .‬ﺗﻮﺳﻂ آدرﻳﺎﻧﻮس ﻗﻴـﺼﺮ روم )‪(117-138‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﺷﺪه و ﺑﻨﺎم ﺧﻮد او ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٤٩‬‬
‫ﺑﻴﺰاﻧﺲ از ﺑﻴﺦ و ﺑﻦ وﻳﺮان ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻴﺰ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه دﻣﺸﻖ را وﻳﺮان ﻧﻤﻮد و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ ﻛـﺮد؛ ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺷﻬﺮ ﻫﻠﻴﻮﭘﻠﻴﺲ}‪ {169‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎي ﺳﻪ ﺳﻨﮕﻲ ﻣﺸﻬﻮر و ﺑﺰرگ ﻟﻴﺒﺎﻧﻮس‪.‬‬
‫او ﻫﻤﻪ ﭘﺪران ﻣﻘﺪس را ﻛﻪ ﺑﻌﻠﺖ اﻳﻤﺎن راﺳﺘﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﻌﺎدن ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ ﺑـﺎز ﮔﺮداﻧـﺪ و‬
‫ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ را ﻧﻴﺰ در ﺟﻤﻊ آﻧﺎن ﺑـﻪ ﻧـﺰدش در ﺑﻴـﺰاﻧﺲ آورد و او را ﻧﻴـﻚ ﮔﺮاﻣـﻲ داﺷـﺖ ﺗـﺎ اﻳﻤـﺎن‬
‫راﺳﺘﻴﻦ وي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻮﻳﻲ ﻫﺎي ﻣﺎﻛﺪون}‪ {170‬ﺷﺮور ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا او از روح اﻟﻘﺪس ﺑﻌﻨﻮان‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﭘﻴﺮوي ﻧﻤﻲ ﻛﺮد و ﺣﺘﻲ ﭘﺪر و ﻓﺮزﻧﺪ را ﻗﺎﺑﻞ ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻧﻤﻲ ﺷﻤﺮد ﺑﻠﻜﻪ آﻧﺮا ﺑﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬اﻛﺘﺴﺎﺑﻲ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻛﺎرﮔﺰار داﻧﺴﺘﻪ و ﻳﻚ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺼﻮري ﺑﻴﺶ ﻧﻤﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺖ‪ .‬و‬
‫داﻣﺎﺳــﻴﻮس‪ 1271‬روم‪ ،‬ﻧﻜﺘــﺎرﻳﻮس‪ 1272‬ﻗــﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‪ ،‬ﺗﻴﻤﻮﺗﺌــﻮس‪ 1273‬اﺳــﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،‬ﻣﻠﻴﺘــﻮس‪ 1274‬اﻧﻄﺎﻛﻴــﻪ‪،‬‬
‫‪1277‬‬
‫ﮔﻮرﻳﻠــﻮس‪ 1275‬اورﺷــﻠﻴﻢ ﮔﺮﻳﮕــﻮرﻳﺲ ﻧﻴــﺴﺎ‪ ،‬ﺑﺎﮔﻼﺳــﻴﻮس‪ 1276‬ﻗﻴــﺼﺮﻳﻪ‪ ،‬ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳــﻮس ﻧﺎزﻳــﺎﻧﺰي‬
‫آﻣﻔﻴﻠﻮﺳﻴﻮس‪ 1278‬ﻗﻮﻧﻴﻪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻜﻮﺑﺎ ﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻌﺎ” ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﭘﺪر روﺣﺎﻧﻲ در ﺷﻬﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‬
‫ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪه ﻣﺎﻛﺪون و ﻛﻠﻴﻪ ﻣﻨﻜﺮان روح اﻟﻘﺪس را ﻃﺮد و ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آرﺷﺎك ﺑﺎ ﺑﻲ ﻣﻴﻠﻲ ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر رﻓﺖ و ﺑﺎز ﻧﮕﺸﺖ‬

‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎز ﻫﻢ از ﺟﻨﮓ ﻓﺎرغ ﺷﺪه ﺷﺨﺼﻲ ﭘﻬﻠﻮﻳﻚ ﺑﻨﺎم آﻻﻧﺎوزان‪ 1279‬را ﻛﻪ ﺑﺎ آرﺷـﺎك ﺧﻮﻳـﺸﺎوﻧﺪ‬
‫ﺑﻮد ﺑﺎ ﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻪ ﺳـﻮي آرﺷـﺎك ﮔـﺴﻴﻞ داﺷـﺖ‪ .‬آرﺷـﺎك از او دوري ﺟـﺴﺖ زﻳـﺮا ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﺎ ﻧﻔﺮت از ﭘﺎدﺷﺎه آرﺷﺎك دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي آﻻﻧﺎوزان دراز ﻛﺮده ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر ﻣـﻲ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ و از ﻃﺮف او ﻣﻮرد ﺗﻘﺪﻳﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔـﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ او ﻛﻤـﻚ و ﻳـﺎري‬
‫ﻧﺪادﻧﺪ‪ .‬آرﺷﺎك ﺑﺎ ﺗﺮدﻳﺪ از اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﭘﻴﻐﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﺳـﭙﺎه ﭘﺎرﺳـﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺎد ﻣﺒﻨـﻲ ﺑـﺮ اﻳﻨﻜـﻪ “ﺗـﻮ‬
‫ﻫﻤﺨﻮن و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﭼﺮا ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺪت ﻣﺮا ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻲ؟ ﻣﻲ داﻧﻢ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻋﻠﻲ‬
‫رﻏﻢ ﻣﻴﻠﺖ )ﺑﺮﻣﻦ( ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪه اي زﻳﺮا ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺮاي ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎﻧﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﻲ اﻛﻨﻮن )ﻓﺸﺎر و ﺗﻌﻘﻴﺐ را( ﻛﻤﻲ ﺳﺴﺖ ﺗﺮ ﻛﻦ ﺗﺎ ﻣﻦ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪت ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ را‬

‫‪(Damasus) damasios - 1271‬‬

‫‪(Nectar) nek’t’arios - 1272‬‬
‫‪(Timothy) t’imoteos - 1273‬‬
‫‪(Melitius) melit’os - 1274‬‬
‫‪ - 1275‬در ارﻣﻨﻲ ‪(Cyril) k’yurghos‬‬
‫‪(Gelasius) Geghasios - 1276‬‬
‫‪(Gregory of Nazianz) Grigorios-Nadziandzi - 1277‬‬
‫‪(Amphilocius of Iconium) ampyuloksios - 1278‬‬
‫‪alanaozan - 1279‬‬

‫‪٢٥٠‬‬
‫در ﻣﺤﻠﻲ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﻮم و ﻧﻔﺴﻲ ﺗﺎزه ﻛﺮده ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﻛـﺸﻮر ﻳﻮﻧـﺎن ﺑـﺮوم و اﻣـﺎ ﺗـﻮ ﻛـﺸﻮر ﻣـﺎ را ﺗـﺼﺮف‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ ﻛﺮد و ﻧﻌﻤﺎت ﻋﻈﻴﻢ از ﻣﻦ ﺑﻌﻨﻮان ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺻﻤﻴﻤﻲ ﺧﻮاﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ”‪.‬‬
‫آﻻﻧﺎوزان ﺑﻪ او ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬اﮔﺮ ﺗﻮ ﺑﻪ ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ﻫﺎي ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺑـﺎ ﻣـﺎ ﻛـﻪ از ﻧﻈـﺮ آﻳـﻴﻦ و‬
‫ﻛﻴﺶ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮ از ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺑﻮدﻧﺪ و در ﻫﻤﺎن ﻛﺸﻮر ﺳﻜﻨﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎن ﻧﺪادي‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻲ اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺘﻮ اﻣﺎن دﻫﻢ ﻛﻪ ﭼﻪ از ﻧﻈﺮ آﻳﻴﻦ و ﭼﻪ اﻗﺎﻣﺘﮕـﺎه از ﺗـﻮ دورم و ﺑـﺮ ﭼـﻪ‬
‫اﺳﺎﺳﻲ دل ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺎت ﺗﻮ ﺑﺒﻨﺪم ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ آن ﺑﺮﺳﻢ و از ﻧﻌﻤﺖ ﻫـﺎي ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧـﻮد ﭼـﺸﻢ ﭘﻮﺷـﻲ‬
‫ﻛﻨﻢ”‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ آرﺷﺎك در ﺗﻨﮕﻨﺎي ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻴﻠﺶ ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر رﻓﺖ و زﻧﺪاﻧﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤﺖ‬
‫زور و اﺟﺒﺎر ﺑﻪ زﻧﺶ ﭘﺎراﻧﺪزم ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﺑﻴﺎد و ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﻛﻠﻴـﻪ ﺑﺰرﮔـﺎن‬
‫ﻫﻤﺮاه ﭘﺎراﻧﺪزم ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫‪35‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺮاي ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻣﺮگ آرﺷﺎك‬

‫آن دﺳﺘﻪ از ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن اﺷﺮاف ارﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از آرﺷﺎك ﺑﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘﺎرﺳـﻴﺎن ﻣﺘـﺸﺒﺚ ﺷـﺪه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ زﻧﺎﻧﺸﺎن را ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺴﺮان ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن وﻓﺎدار ﺑﻪ آرﺷﺎك ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ آﻻﻧﺎوزان رﻓﺘﻪ و ﻫﻨﮓ ﻛﻮﭼﻜﻲ ﻣﺎﻣﻮر اﻳﻦ اﻣﺮ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬ﻣﺘﺤﺪ ﺷﺪﻧﺪ و آﻧـﺎن‬
‫را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﮔﺮﻳﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻠﻜﻪ ﭘﺎراﻧـﺪزم ﻧﻴـﺰ ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ ﻧـﺪاي ﺷـﻮﻫﺮش‬
‫ﻧﺮﻓﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﮔﻨﺞ ﻫﺎﻳﺶ در اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت آرﺗﺎﮔﺮس ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺷﺪ‪ ،‬او ﭘﻴﻐﺎﻣﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﭘﺎپ ﻓﺮﺳـﺘﺎد و‬
‫اﻣﻴﺪ داﺷﺖ از دﺳﺖ ﺷﺎﭘﻮر رﻫﺎﻳﻲ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺪﻳﻦ ﺳـﺒﺐ ﺑﺮآﺷـﻔﺖ ﭘﺎﻫـﺎي آرﺷـﺎك را ﺑـﺎ زﻧﺠﻴﺮﻫـﺎي‬
‫آﻫﻨﻴﻦ ﺑﺴﺖ و ﺑﻪ دژ آﻧﻬﻮش}‪ {171‬واﻗﻊ در ﺧﻮژاﺳﺘﺎن‪ 1280‬ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺳـﭙﺎﻫﻲ ﮔـﺮان ﺑﺪﺳـﺖ ﻣﻬـﺮوژان‬
‫آرزروﻧﻲ و واﻫﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺢ را اﻧﻜﺎر ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮔﺮدآورد و ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮔـﺴﻴﻞ‬
‫داﺷﺖ‪ .‬آﻧﺎن آﻣﺪه و دژ آرﺗﺎﮔﺮس را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺳﺘﺤﻜﺎم و ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﺳـﺘﻴﺎﺑﻲ‬
‫دژ ﻛﺎري ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺧـﺸﻢ ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻣﺘﻮﺟـﻪ آرﺷـﺎك ﺑـﻮد‪ ،‬ﻣـﺮدان دژ‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺧﺒﺮ ﭘﺎپ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد و ﺑﺪون ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن و ﺑﺎﻧﻮ ﭘﺎراﻧﺪزم را ﺑﻪ اﺳﺎرت‬
‫ﻛﺸﻴﺪه ﻫﻤﺮاه ﮔﻨﺞ ﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ آﺳﻮرﺳﺘﺎن ﺑﺮدﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي دﻳﺮك اراﺑﻪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪) khuzhastan - 1280‬ﺧﻮزﺳﺘﺎن(‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٥١‬‬
‫در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن از ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﺤﻜﺎﻣﺎت ﻛﻠﻴﻪ ﺷﻬﺮﻫﺎ را وﻳﺮان ﻛـﺮده ﻳﻬﻮدﻳـﺎن‬
‫را ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﻜﺸﻨﺪ و ﺑﻴﺎورﻧﺪ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻬﻮدﻳﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ آﻳـﻴﻦ ﻳﻬـﻮدي در ﺷـﻬﺮ وانِ ﺗﻮﺳـﭗ‪ 1281‬ﻣـﻲ‬
‫‪1282‬‬
‫زﻳﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺎرزاﭘﺮان رﺷﺘﻮﻧﻲ در زﻣﺎن ﺗﻴﮕﺮان ﺑـﻪ اﺳـﺎرت آورده ﺑـﻮد‪ .‬ﺷـﺎﭘﻮر اﻳﻨـﺎن را در آﺳـﭙﺎﻫﺎن‬
‫ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺳﺎﻛﻦ در آرﺗﺎﺷﺎد و واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد را ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺗﻴﮕـﺮان اﻳـﺸﺎن را آورده‬
‫ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻣﻘﺪس و ﺗﻴﺮداد ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺢ اﻳﻤﺎن آورده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺎرت ﺑﺮدﻧﺪ؛ زوﻳﺘﺎ‪ 1283‬ﻛﺎﻫﻦ‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺮاه آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﻬﺮوژان و واﻫﺎن ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر رﻓﺘﻨﺪ و در ﺑﺎره زوﻳﺘﺎ ﺑﻪ ﺳـﺨﻦ ﭼﻴﻨـﻲ‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ او ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﻤﺮاه اﺳﻴﺮان آﻣﺪه ﺗﺎ آﻧﺎن را ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺳﺨﺖ ﻛﻮﺷﻲ در ﺣﻔـﻆ‬
‫آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﺳﺎزد‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺷﻜﻨﺠﻪ زوﻳﺘﺎ داد ﺗﺎ اﻳﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را رﻫﺎ ﺳـﺎزد و او ﻣﻮاﻓﻘـﺖ‬
‫ﻧﻜﺮد و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬آرﺷﺎك ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻦ ﺑﻼﻳﺎ و ﻣﺼﺎﻳﺐ ﻫﻤﭽﻮن ﺷـﺎو‪‬ل}‪ {172‬ﭘـﺲ از ﺳـﻲ‬
‫ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻴﺶ ﭘﺎﻳﺎن داد‪.1284‬‬

‫‪36‬‬
‫ﺑﻼﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻬﺮوژان ﺑﺮ ﻣﺎ روا ﺳﺎﺧﺖ و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﭘﺎپ ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬

‫ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺲ از ﻣﺮگ آرﺷﺎك ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻬﺮوژان ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔـﺮان ﮔـﺮد آورد و راﻫـﻲ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﻛـﺮد و‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺑﺪو ﺳﭙﺮد‪ .‬ﺧﻮاﻫﺮش ﻫﺮﻣﺰدﺧﺖ را ﺑﻪ ازدواج وي در آورد و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻫﺎﻳﻲ ﺻـﺎدر‬
‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﻬﺎ روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺮﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس )ﺑﻪ او اﻋﻄﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد(‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‬
‫ارﻣﻦ را ﺑﻪ او ﻗﻮل داد ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﺮط ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و اﺷﺮاف را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﺧـﻮد و ﻛـﺸﻮرﻣﺎن را ﺑـﻪ‬
‫آﻳﻴﻦ ﻣﺰدﻳﺴﺘﻲ در آورد‪ .‬او ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﺎن داد زﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن را در دژﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‬
‫ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ ﺑﺪﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻮﻫﺮاﻧﺸﺎن از دﻳـﻦ ﺧـﻮد ﺑﺮﮔﺮدﻧـﺪ‪ .‬او در ﺻـﺪد اﺧـﺘﻼل در ﻛﻠﻴـﻪ ﻧﻈـﺎم ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮد و ﺳﻜﻮﺑﺎﻫﺎ و ﻛﺸﻴﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﺸﺎن دﺳﺘﮕﻴﺮ و راﻫﻲ ﭘﺎرس ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫـﺮ ﻛﺘـﺎﺑﻲ را ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ آﺗﺶ ﻣﻲ زد و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ داد ﺗﺎ ﻛﺘﺎﺑﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ ﺑﻜﻠﻪ ﭘﺎرﺳﻲ ﻓﺮا ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﻛﺴﻲ اﻗـﺪام‬
‫ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻳﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬و آﻧﻬﻢ ﺑﻪ اﻳـﻦ دﻟﻴـﻞ ﻛـﻪ ارﻣﻨﻴـﺎن ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ آﺷـﻨﺎﻳﻲ و‬
‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت دوﺳﺘﺎﻧﻪ اي ﺑﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻟﻴﻜﻦ ﻫﺪف او ﺗﻮﻗﻒ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮد زﻳﺮا ارﻣﻨﻴـﺎن در‬
‫آن زﻣﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﺧﻂ و ﻛﺘﺎﺑﺖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ و ﻣﺮاﺳﻢ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪ t’osp - 1281‬وﻻﻳﺖ دوم از اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﮔﺎن‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎم را ﺑﺮاي ﻗﻠﻤﺮو ﺷﻬﺮ ﺗﻮﺷﭙﺎ )وان ﻓﻌﻠـﻲ( ﭘﺎﻳﺘﺨـﺖ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫آراراﺗﻴﺎن )اورارﺗﻮ( ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪asp’ahan - 1282‬‬
‫‪ze’vita - 1283‬‬
‫‪) savugh - 1284‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪ ،Saul‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب اول ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،31‬آﻳﻪ ‪) .(4‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٥٢‬‬
‫اﻳﻨﻚ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ از ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺑﻼﻳﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن روا داﺷﺘﻪ ﺷﺪ ﺑﻮد و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﺮگ‬
‫آرﺷﺎك آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺌﻮدوس ﻣﻠﺘﻤﺲ ﺷﺪ و از او ﻃﻠﺐ ﻳﺎري ﻧﻤـﻮد‪) .‬ﺗﺌـﻮدوس( ﭘـﺎپ‬
‫ﭘﺴﺮ آرﺷﺎك را ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﺗﺤﺖ اﺧﺘﻴﺎر ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺗﺮﻧﺘﻴﺎﻧﻮس ﺷﺠﺎع ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫و ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﺗﻤﺎم ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن واﺷﺮاف را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎن ﻧﻤﻮد ﭼﻪ آﻧﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘـﺎپ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﻴﻦ را‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﭙﺎﻧﺪارات ﮔﺎﻣﺴﺎرﻛﺎن را ﺑﺎ اﺗﺤﺎد آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺎپ را ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎن آورد‪.‬‬
‫آﻧﺎن وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ رﺳﻨﺪ ﻣﻬﺮوژان ﺷﺮارت ﭘﻴﺸﻪ را ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪ .‬او را ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ‬
‫ﻗﺮار داده ﻛﺸﻮرﻣﺎن را از دﺳﺖ او ﺑﺎز ﭘﺲ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻬﺮوژان ﺑﻪ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن دژ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲ دﻫـﺪ زﻧـﺎن‬
‫ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن را از ﺑﺎروﻫﺎي دژﻫﺎ ﺑﻴﺎوﻳﺰﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻤﻴﺮﻧﺪ و اﺟﺴﺎدﺷﺎن را ﺑﺮ دار ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارده ﺗﺎ ﻣﺘﻼﺷـﻲ ﺷـﺪه‬
‫و ﺑﺮﻳﺰﻧﺪ و ﺧﻮراك ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫‪1285‬‬
‫در ﺑﺎره ﻧﺒﺮد ﺑﺰرگ دزﻳﺮاو و ﻫﻼﻛﺖ ﻣﻬﺮوژان ﺷﺮﻳﺮ‬
‫ﻣﻬﺮوژان در ﻛﺸﻮر ﺧﺮاﺳﺎن ﺑﻪ ﺷﺎﭘﻮر آﮔﺎﻫﻲ داد ﻛﻪ ﺗﻮﺋﻮدوس ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺎپ ﻳﺎري ﺑﺴﻴﺎر داد؛ ﻟﺬا‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎه ﭘﺎرس ﻓﺮﻣﺎن داد ﻫﻤﺮاه ﻣﻬﺮوژان ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺮود‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن‪ ،‬ﭘـﺎپ و‬
‫‪1286‬‬
‫ﺗﺮﻧﺘﻴﺎﻧﻮس ﺑﻪ ﺗﺌﻮدوس ﺧﺒﺮ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺶ ﺑﺠﺰ ﺳـﭙﺎه درﺑـﺎر‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎ داده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﺗﺌﻮدوس اﮔﻮﺳﺘﻮس ﺑﻪ ﻛﻨﺖ ﺑـﺰرگ آده‪ 1287‬ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ ﭘـﺎپ‬
‫ﺑﺮود و ﻛﻠﻴﻪ ﺳﭙﺎه ﻳﻮﻧﺎن ﺣﺘﻲ ﭘﺎﺳﺪاران ﭘﻴﺎده ﺷﻬﺮﻫﺎ را ﻧﻴﺰ ﻛﻪ درﻓﺶ ﻫﺎي اﺑﺮﻳﺸﻤﻲ ﻣﻨﻘﺶ ﺑﻪ ﻧﺸﺎن اژدﻫﺎ‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﻜﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺒﺮد در دﺷﺘﻲ ﺑﻨﺎم دزﻳﺮاو روي داد و ﻃﺮﻓﻴﻦ ﺑﻪ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻧﺰدﻳـﻚ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧـﺎن دﻟﻴـﺮ اﺷـﺮاف و‬
‫ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد دﻻوراﻧﻪ وارد ﺻﺤﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﺳﻤﺒﺎت اﺳﺒﺪ ﭘـﺴﺮ‬
‫ﺑﺎﮔﺎرات ﻛﻪ از ﻧﺴﻞ ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن ﺑﻮد رﻫﺒﺮي ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻓﺮاد آﻧﺎن ﻧﻴﺰ از ﺻﻔﻮف ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻴﺮون آﻣﺪﻧـﺪ‬
‫و در ﻣﻴﺎن دو ﺟﺒﻬﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ ﻳﺎ آن ﺳﻮ ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛـﻪ ﺟﻮاﻧـﺎن‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎز ﻣﻲ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺎ ﺑﻲ درﻧﮓ از ﭘﺲ آﻧﺎن ﻣﻲ رﺳﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻮن ﺗﻮﻓﺎن ﻛـﻪ ﺑـﺮگ درﺧﺘـﺎن‬
‫ﺟﻨﮕﻞ را ﻣﻲ رﻳﺰد ﺑﺎ ﻧﻴﺰه ﻫﺎﻳﺸﺎن آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ از اﺳﺒﺸﺎن ﺑﻪ زﻳﺮ ﻣﻲ اﻧﺪازﻧﺪ و ﭘﻴﻜـﺮ ﺳـﺮد آﻧﻬـﺎ را‬
‫ﻧﻘﺶ ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﺸﺎن ﺗﻮان ورود ﺑﻪ ﺻﻔﻮﻓﺸﺎن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن اﻓﺮاد ﻣـﺎ را‬
‫ﭘﺲ ﻣﻲ راﻧﺪﻧﺪ اﻳﻨﺎن وارد ﺟﺒﻬﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ در ﭘـﺲ ﺳـﭙﺮﻫﺎ ﭘـﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﻣـﻲ ﺷـﺪﻧﺪ و ﻫﻤﭽـﻮن‬

‫‪ dzirav - 1285‬دﺷﺘﻲ اﺳﺖ واﻗﻊ در وﻻﻳﺖ ﺑﺎﮔﺮواﻧﺪ از اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻗﺪﻳﻢ )در ﻧﺰدﻳﻜﻲ رودﺧﺎﻧﻪ آرازاﻧﻲ‬
‫و ﻛﻮه ﻧﭙﺎت( ﺟﻨﮓ در ﺳﺎل ‪371‬م‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ رخ داد و ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي ﺳﭙﺎه ارﻣﻦ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1286‬ﺳﭙﺎه درﺑﺎر ﻳﺎ ’‪dranik‬‬
‫‪adde - 1287‬‬

‫‪٢٥٣‬‬
‫ﺷﻬﺮي ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ آﺳﻴﺒﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﮔﻮرﮔﻮﻧﻮس‪ 1288‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎه ﭘﻴﺎده‪ ،‬ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺟﺒﻬﻪ ﭘﺎپ را ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺎرو ﺑﺎ ﺳﭙﺮ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺎ ﺳﻼﺣﻬﺎي زرﻳﻦ و ﺳﻴﻤﻴﻦ ﻣﺴﻠﺢ ﺑﻮدﻧﺪ و اﺳﺒﺎﻧﺸﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ آراﺳـﺘﻪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎرو ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن ﺑﺎ زره ﻫﺎي ﭼﺮﻣﻲ و زﻧﺠﻴﺮه ﻫـﺎ ﻟﺒـﺎس ﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن‬
‫ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺳﺨﺖ ﺑﺘﻦ داﺷﺘﻪ ﮔﻴﺴﻮان ﺻﺎف ﺑﺮ روي آﻧﻬﺎ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﺸﺎﻧﻬﺎﻳﻲ وﻳﮋه ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮگ ﻫـﺎي درﺧﺘـﺎن‬
‫ﭘﺮ ﺑﺮگ در اﻫﺘﺰاز ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﺎ اژدﻫﺎﻳﺎن )ﻧﻘﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮ درﻓﺶ ﻫﺎ( ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺑﺎد ﻣﺘﻮرم ﺷﺪه دﻫﺎﻧـﺸﺎن را‬
‫ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﺗﺮﺳﻨﺎك ﺑﺎز ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻢ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻧﻤﺎﻳﻢ ﺑﺠﺰ ﻳﻚ ﻛﻮه اﻟﻤﺎس ﻛـﻪ ﺑﻄـﺮف‬
‫درﻳﺎ ﺳﺮازﻳﺮ اﺳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﺒﻬﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻄﺮف ﺳﭙﺎه ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻨﺎن ﻧﻴـﺰ ﻫﻤﭽـﻮن رودي ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮ ﺟﺎري ﺑﻮد و زره ﻫﺎي ﺗﻦ آﻧﺎن ﺑﺮاﺳـﺘﻲ رﻧـﮓ آب را در ﻓﻜـﺮ اﻧـﺴﺎن ﻣﺠـﺴﻢ ﻣـﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫‪1289‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ را دﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﻛﻮه ﻧﭙﺎت رﻓﺖ و دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﺴﻮي آﺳـﻤﺎن‬
‫دراز ﻛﺮد و ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺑﻴﺎورد ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻮﺳﻲ ﻣﻘﺪم ﭘﻴﻐﻤﺒﺮان‪ {174‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﻳﺶ ﺑﺮ داﺷـﺖ ﺗـﺎ‬
‫دوﻣﻴﻦ ﻋﻤﺎﻟﻴﻖ‪ 1290‬ﺗﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﺴﺖ داد‪.‬‬
‫اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آﻓﺘﺎب رو در روي ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺎ ﻃﻠﻮع ﻛﺮد ﺑﺎزﺗﺎب ﺳﭙﺮﻫﺎي ﻣﺴﻴﻦ ﮔﻮﻳﻲ از اﺑﺮي ﺑﺰرگ‬
‫ﺑﺮ ﻛﻮﻫﻬﺎ درﺧﺸﻴﺪن ﮔﺮﻓﺖ و )از اﻳﻦ ﺟﺒﻬﻪ( اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن واﺷﺮاف ارﻣﻨـﻲ ﻛـﻪ ﻧﻴـﻚ زره‬
‫ﭘﻮﺷﻴﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻤﭽﻮن ﭘ‪‬ﺮﺗُﻮان درﺧﺸﺎن ﭼﻨﺎن ﺑﻴﺮون ﻣﻲ ﺟﻬﻴﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﮓ ﭘﺎرﺳﻲ ﺗﻨﻬﺎ از ﻇـﺎﻫﺮ آﻧﻬـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻫﺮاس ﻣﻲ اﻓﺘﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮓ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻛﻤﻲ در ﻫﺮاس ﺑﻮد زﻳﺮا ﺑﻌﻠﺖ آﻓﺘﺎب ﻃﻠـﻮع ﻛـﺮده )از روﺑـﺮو( ﻧﻤـﻲ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ روﺑﺮو ﻧﮕﺎه ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ درﮔﻴﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺑﺮي ﺳﺎﻳﻪ اﻧـﺪاﺧﺖ و از ﺟﺎﻧـﺐ ﻣـﺎ‬
‫ﺑﺎدي ﺷﺪﻳﺪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻫﻨﮓ ﭘﺎرﺳﻴﺎن وزﻳﺪن ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﮔﺮﻣﺎﮔﺮم ﻧﺒﺮد‪ ،‬اﺳﭙﺎﻧﺪارات ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ﺑـﺎ ﮔـﺮوه‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ روﻳﺎرو ﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺮﮔﻴﺮ‪ 1291‬ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﻚ ﻫﺎي‪ 1292‬دﻟﻴﺮ در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﻮد و در ﻣﺮﻛﺰ ﺟﺒﻬﻪ اﺳﺘﻮار‬
‫اﻳﺴﺘﺎده و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻫﻨﮓ ﻣﻴﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﺳﭙﺎﻧﺪارات دﺳـﺖ ﺑـﻪ ﺣﻤﻠـﻪ زد و ﮔـﺮوه را ﺷـﻜﺎﻓﺖ و آن دﻟﻴـﺮ را‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﻳﻚ ﺻﺎﻋﻘﻪ زده ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻏﻠﺘﺎﻧﺪ و ﮔﺮوه را ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ واداﺷﺖ‪ .‬و ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺎن ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻧﻴﺮوي ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ‪ ،‬ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ دﺷﺖ را ﻣﻤﻠﻮ از اﺟﺴﺎد دﺷـﻤﻨﺎن ﻛﺮدﻧـﺪ و‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن را وادار ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ ﻧﻤﻮده ﺳﭙﺲ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ زدﻧﺪ اورﻧـﺎﻳﺮ‪ 1293‬ﭘﺎدﺷـﺎه آﻟﺒﺎﻧﻴـﺎ ﻛـﻪ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫ﻣﻮﺷﻎ ﭘﺴﺮ واﺳﺎك ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن زﺧﻤﻲ ﺑﺮداﺷﺘﻪ و از ﻧﺒﺮد ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد ﻫﻤﺮاه اﻳﻨﺎن ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪gorgonos - 1288‬‬
‫‪ne’p’at’ - 1289‬‬
‫‪ - 1290‬ارﻣﻨﻲ ’‪ (Amalek) amaghek‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﺧﺮوج‪ ،‬ﺑﺎب ﻫﻔﺪﻫﻢ آﻳـﻪ ‪“ :8‬ﭘـﺲ ﻋﻤـﺎﻟﻴﻖ آﻣـﺪه در‬
‫رﻓﻴﺪﻳﻢ ﺑﺎ اﺳﺮاﻳﻴﻞ ﺟﻨﮓ ﻛﺮدﻧﺪ”‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Shergir - 1291‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻴﺮﮔﻴﺮ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1292‬ﻏﻚ ﻫﺎ ’‪ Ghek‬ﮔﺰﻟﻴﺎن‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪u’rnayr - 1293‬‬

‫‪٢٥٤‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻬﺮوژان ﺷﺮﻳﺮ ﺑﻌﻠﺖ زﺧﻤﻲ ﺷﺪن اﺳﺒﺶ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻤﺮاه ﻓﺮارﻳـﺎن ﺑـﺴﺮﻋﺖ دور ﺷـﻮد و ﺳـﻤﺒﺎت‬
‫ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ارﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻲ درﻧﮓ ﺑﻪ او رﺳﻴﺪ و ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻫﻤﺮاه او را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ و آن ﻋﺎﺟﺰ را در ﻛﻨﺎر ﻧﻴـﺰار‬
‫ﮔﻮﮔﺎﻳﻮﻳﺖ‪ 1294‬دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ او را ﻧﺠﺎت ﺧﻮاﻫﺪ داد‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ‬
‫ﺳﭙﺎه را ﻫﻤﺮاﻫﺶ ﻧﺒﺮد ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي ﻧﻴﺴﺘﻲ آن ﻣﺮد ﺷﺮﻳﺮ در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﻫﺎ‪ ،‬ﭼﺎدر ﻧﺸﻴﻨﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ آﺗﺶ‬
‫اﻓﺮوﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺳﻴﺦ آﻫﻨﻴﻦ ﮔﻮﺷﺖ ﻛﺒﺎب ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺎ ﮔﺮم ﻛﺮدن ﺳﻴﺦ دو ﺣﻠﻘـﻪ ﮔـﺮد ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﻓـﺴﺮ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ و آﻧﺮا ﺳﺮخ ﻛﺮده ﮔــــــﻔﺖ‪ » :‬ﻣﻬﺮوژان ﺗﻮ را اﻓﺴﺮ ﻣـﻲ دﻫـﻢ زﻳـﺮا ﻣﺎﻳـﻞ ﺑـﻮدي ﺑـﺮ ارﻣﻨﻴـﺎن‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﻨﻲ و اﻳﻦ دﻳﻦ ﻣﻦ اﺳﺒﺪ اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ رﺳﻢ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﺪراﻧﻢ اﻓﺴﺮ ﺑﺮ ﺳﺮت ﻧﻬـﻢ” و )ﺳـﻴﺦ( ﺳـﺮخ‬
‫ﺷﺪه ﻫﻤﭽﻮن آﺗﺶ را ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻬﺮوژان ﻧﻬﺎد و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن آن ﺷﻴﻄﺎن ﺑﻪ درك واﺻﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻛﺸﻮر‬
‫ﺑﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف در آﻣﺪن ﺗﻮﺳﻂ ﭘﺎپ آراﻣﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫‪38‬‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎپ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﺮﺳﺲ ﻗﺪﻳﺲ‬
‫داروي ﻣﺮگ آور داده او را از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺤﺮوم ﻛﺮد‬

‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻧﺒﺮدا ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺖ و ﻛﺸﻮر در آراﻣﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬ﻧﺮﺳـﺲ ﺑـﺰرگ ﻣﻴـﺎن ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘـﺎپ و‬
‫اﺷﺮاف و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﻮد ﻛﻪ در ﻣﺴﻴﺮ ﻋﺪاﻟﺖ ﮔـﺎم ﺑﺮدارﻧـﺪ ﺗـﺎ اﻋﻤﺎﻟـﺸﺎن ﻣﻄـﺎﺑﻖ آﻳـﻴﻦ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻤﭽﻮن ﭘﺪرش ﻋﻤﻞ ﻧﻜﻨﺪ ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ از او ﺳﺮ ﻧﺰدﻧﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﻧﮕﺮدد‪.‬‬
‫ﺑﻠﻜﻪ در ﻗﺒﺎل ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻋﺪاﻟﺖ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﭘﺪراﻧﻪ ﻣﺮاﻋﺎت ﻛﻨﺪ آﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ او ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣـﻲ ﻧﻜﻨﻨـﺪ و از‬
‫وي دوري ﻧﺠﻮﻳﻨﺪ و وﻓﺎداراﻧﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﺎپ در اﻳﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﭘﺪرش آرﺷـﺎك‬
‫از اﺳﭙﺎﻧﺪارات ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ﻏﺼﺐ ﻛﺮده ﺑـﻮد ﻳﻌﻨـﻲ ﺷـﻴﺮاك و ﻧﺎﺣﻴـﻪ آرﺷـﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛـﻪ ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ ﺗﻴـﺮه‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎرﻛﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﺎز ﭘﺲ داد و آﻧﻬﻢ ﻧﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﺑﻲ ﻋﺪاﻟﺘﻲ آزﻣﻨﺪاﻧﻪ ﭘـﺪرش آرﺷـﺎك ﺑﻠﻜـﻪ ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﭘﻴﺸﻜﺸﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪﻣﺖ اﺳﭙﺎﻧﺪارات دﻟﻴﺮ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻏﻚ ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن دﻳﮕـﺮ را‬
‫ﻧﻴــﺰ در ﺑﺮاﺑــﺮ ﻣﺤﺮوﻣﻴــﺖ ﻫﺎﻳــﺸﺎن ﭘــﺎداش داد؛ او رﻓﺘــﺎري ﻏﻴــﺮ ﻣﺎﻟﭙﺮﺳــﺘﺎﻧﻪ از ﺧــﻮد ﻧــﺸﺎن ﻣــﻲ داد و‬
‫ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪاﻧﻪ ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ ﺷﻬﻮات ﺷﺮم آور زﻧـﺪﮔﻲ ﻧﻔـﺮت اﻧﮕﻴـﺰي را ﻣـﻲ ﮔﺬراﻧـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﺳـﺒﺐ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﺳﺮزﻧﺶ و ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﻪ او ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳـﺴﺖ و در ﺻﺪدآﺳـﻴﺐ وي‬
‫ﺑﻮد اﻣﺎ )از ﺗﺮس( ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺌﻮدوس ﺟﺮات ﻧﻤﻲ ﻛﺮد آﺷﻜﺎرا ﺑﻪ او آﺳـﻴﺒﻲ ﺑﺮﺳـﺎﻧﺪ؛ )ﻟـﺬا( ﻣﺨﻔﻴﺎﻧـﻪ‬
‫دواي ﻣﺮﮔﺒﺎري ﺑﻪ ﻧﺮﺳﺲ ﻗﺪﻳﺲ ﻛﻪ ﺳﻲ وﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﻛﺮﺳﻲ اﺳﻘﻔﻲ را در اﺧﺘﻴﺎر داﺷـﺖ‪ ،‬ﺧﻮراﻧـﺪ و او‬
‫را از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺖ}‪ .{175‬ﻧﺮﺳﺲ ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت از اﻳﻦ ﺟﺎ ﺑﻪ وﻻﻳـﺖ ﻳﻜﻐﻴـﺎﺗﺲ و روﺳـﺘﺎﻳﻲ‬

‫‪gogayovit’- 1294‬‬

‫‪٢٥٥‬‬
‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﺧﺎخ‪ 1295‬ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎپ ﭘﻴﻜﺮ او را ﺑﻪ آﺑﺎدي ﺗﻴﻞ‪ 1296‬ﺑﺮده ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮد و واﻗﻌﻴـﺖ را‬
‫ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫در ﺑﺎره ﺟﻠﻮس ﺳﺎﻫﺎك و ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺎپ ﺑﺪﺳﺖ ﺗﺌﻮدوس‬

‫ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎپ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻠﻴﻪ ارﻣﻨﻴﺎن در ﺳﻮك ﻧﺮﺳﺲ ﺧﻮش ﺳـﻌﺎدت ﻧﺸـﺴﺘﻪ اﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻨﺎﭼﺎر ﺷﺨﺼﻲ از اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ آﻏﺒﻴﺎﻧﻮس ﺑﻨﺎم ﺳـﺎﻫﺎك را ﺟـﺴﺘﺠﻮ ﻛـﺮد و ﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ دور از ﺗﻘـﺪﻳﺮ و‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻧﺒﻮد و او را ﺑﺪون ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺑﺰرگ ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻧﺮﺳﺲ ﻧﻤﻮد‪ .‬او ﭼﻬﺎرﺳﺎل ﻣﻘﺮ را در اﺧﺘﻴـﺎر‬
‫داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪1297‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﺎپ ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺌﻮدوس ﺑﺰرگ ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺑﻪ روم ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﺶ وارد ﺗﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﻪ ﺷﺪ و ﺑﻌﻠـﺖ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻣﻴﺎن او و ﺷﻬﺮﻧﺸﻴﻨﺎن اﺧﺘﻼف اﻓﺘﺎد و ﺟﻨﮕـﻲ در ﮔﺮﻓـﺖ و ﺣـﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠـﻖ ﭘﻴـﺮوز ﮔﺮدﻳـﺪه‬
‫ﭘﺎﻧﺰده ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﺷﻬﺮ ﻧﺸﻴﻨﺎن را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺎپ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ ﮔﻤـﺎن ﻛـﺮد ﻛـﻪ‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت دﻳﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻃﻮل ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﻪ او ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻛﺮد و ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ وي ﺷﻮرﻳﺪ و ﺑﺎ ﺗـﺮس از‬
‫ﻛﺸﺘﺎر ﺧﻮد ﺗﻬﻴﻴﺞ و ﺗﺤﺮﻳﻚ ﮔﺮدﻳﺪ و ﺗﺮﻧﺘﻴﺎﻧﻮس و ﺳﭙﺎه او را ﺗﺤﺖ ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار داد و ﺑﻪ ﺗﺪارك ﻧﺒـﺮد‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﺮﻧﺘﻴﺎﻧﻮس دﻟﻴﺮ از ﺗﺌﻮدوس ﺑﺰرگ ﻓﺮﻣﺎﻧﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد و ﺑﻲ درﻧﮓ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ و ﺑﺨﺖ ﺑـﺎ‬
‫او ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎري ﻛﺮد ﻛﻪ ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﺮ ﺳﭙﺎه )ﭘﺎپ( ﺣﻤﻠﻪ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻘﺘﻞ رﺳـﺎﻧﺪ و دﻳﮕـﺮان را‬
‫ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ واداﺷﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﮔﻨﻞ رﻫﺒﺮ آﻧﺪزواﺗﺴﻴﻚ‪ 1298‬و اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺳﭙﺎه ﺷﺮﻗﻲ ﭘﺎپ دﻟﻴﺮاﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ او‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬ﺗﺮﻧﺘﻴﺎﻧﻮس ﻛﻪ ﺑﺮ او ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ وي را ﺷﺨﺼﺎ” ﺑﻘﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮ او را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺑﻪ دو ﻧﻴﻢ ﻛـﺮد‬
‫و ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎپ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭘﺎپ ﺑﻪ او اﻟﺘﻤﺎس ﻛﺮد ﺗﺎ وي را ﻧﻜﺸﺪ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣـﻀﻮر ﻗﻴـﺼﺮ ﺑـﺮود‪.‬‬
‫ﺗﺮﻧﺘﻴﺎﻧﻮس ﺷﺠﺎع ﺑﻪ او رﺣﻢ ﻛﺮد و ﺧـﻮاﻫﺶ وي را ﭘـﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬او ﺑـﺎ زﻧﺠﻴﺮﻫـﺎي آﻫﻨـﻴﻦ ﻧـﺰد ﺗﺌـﻮدوس‬
‫ﺑﺰرگ ﺑﺮده ﺷﺪ و ﭘﺲ از ﻫﻔﺖ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﭘﺎداش ﺑﻲ ﺷﺮﻣﻲ ﻫﺎﻳﺶ ﺗﻮﺳـﻂ ﺗﺒـﺮ ﺳـﺮ از ﺗـﻨﺶ‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪khakh - 1295‬‬
‫‪til - 1296‬‬
‫‪(Thessalonica) tesaghonike - 1297‬‬
‫‪ andzevatsik - 1298‬وﻻﻳﺖ ﻳﺎزدﻫﻢ اﺳﺘﺎن واﺳﭙﻮراﻛﺎن‪ .‬ﻣﻘﺮ و اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ﻫﻤﻨﺎم‪ .‬در ﻗـﺪﻳﻢ آﻏـﺮي‬
‫ﻧﺎم داﺷﺖ و وﺟﻮد روﺳﺘﺎي آﺧﺴﻲ ﻓﻌﻠﻲ ﮔﻮاه اﻳﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ‪ .‬در اﻟﻮاح آﺷﻮري‪-‬ﺑﺎﺑﻠﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ Anzi ،Alzi‬ﻳﺎ ‪Enzi‬‬
‫ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪) .(.‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٥٦‬‬
 ‫‪40‬‬
‫در ﺑﺎره ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ و دﺳﺘﮕﻴﺮي وارازدات‬

‫و اﻣــﺎ ﺗﺌــﻮدوس اﮔﻮﺳــﺘﻮس ﻧﻴﻜﻮﻛــﺎر ﻣﻠﻘــﺐ ﺑــﻪ ﺑــﺰرگ در ﺑﻴــﺴﺘﻤﻴﻦ ﺳــﺎل )ﭘﺎدﺷــﺎﻫﻴﺶ( ﺷﺨــﺼﻲ‬
‫وارازدات ﻧﺎم از ﻫﻤﺎن ﻧﺴﻞ اﺷﻜﺎﻧﻲ را ﺑﺠﺎي ﭘﺎپ ﺑﻪ ﺗﺨﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ وارازدات از ﺣﻴـﺚ ﺳـﻦ‬
‫ﺟﻮان‪ ،‬ﺑﻲ ﺑﺎك‪ ،‬ﭼﻬﺎرﺷﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻣﻨـﺪ و ﺑﺮﺧـﻮردار از ﻫﻤـﻪ وﻳﮋﮔـﻲ ﻫـﺎي دﻻوران و ﺑـﺴﻴﺎر ﭘﺮﺗـﻮان در‬
‫ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﻓﺮار از ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ درﺑﺎر ﻗﻴﺼﺮ رﻓﺘﻪ در آﻧﺠﺎ دﻻوري ﺧﻮﻳﺶ را ﻧـﺸﺎن داده ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ در ﭘﻴﺴﺎ}‪ {176‬ﺑﺮ ﻣﺸﺖ زﻧﺎن ﭘﻴﺮوز ﮔﺸﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ در ﺟـﺸﻦ اﻟﻤﭙﻴـﺎﻳﻲ ﺑـﺎزي ﻫـﺎي ﻛـﺸﺘﻲ‬
‫ﮔﻴﺮان ﺷﻜﻮه وﺟﻼل و اﺣﺘﺮام ﻛﺴﺐ ﻧﻤـﻮد و اﻣـﺎ اﻋﻤـﺎل دﻻوراﻧـﻪ و ﺟـﺴﻮراﻧﻪ اي ﻛـﻪ ﺑـﺮ ﻋﻠﻴـﻪ ﻣﻠـﺖ‬
‫ﻻﻧﮕﻮﺑﺎردﻫﺎ‪ 1299‬از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن داد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺮات ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﺎرﻫﺎي ﺗﻴﺮداد ﻗﺪﻳﺲ ﺑﺮاﺑـﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫ﺑﺎز ﺟﺎﻧﺐ دﺷﻤﻨﺎن ﭘﻨﺞ ﺣﺮﻳﻒ ﺑﺮ او ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ و او آﻧﺎن را ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳـﺎﻧﺪ و راﻫـﻲ‬
‫دژي ﺷﺪه ﻫﻔﺪه ﺟﻨﮕﻨﺪه را از ﺑﺎﻻي ﺳﻨﮕﺮ دژ ﻣﻮرد اﺻﺎﺑﺖ ﺗﻴﺮ ﻗﺮار داد و ﭼﻮن اﻧﺠﻴﺮﻫﺎي زودرﺳﻲ ﻛﻪ‬
‫در اﺛﺮ ﺗﻮﻓﺎن ﺷﺪﻳﺪ ﻣﻲ رﻳﺰﻧﺪ آﻧﺎن را ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻓﻜﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ در ﺳﺎل ﭘﻨﺠﺎه و ﭘﻨﺠﻢ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣـﺎ آﻣـﺪ در اوﻟـﻴﻦ ﻧﺒـﺮد ﺑـﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ راﻫﺰن و اوﺑﺎش آﺷﻮري در ﻣﺤﻠﻬﺎي ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر داراﻧﺎﻏﻲ روﺑﺮو ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻓـﺮار واداﺷـﺖ و‬
‫ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺒﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ آﻧﻬﺎ در ﻣﺤﻞ ﺗﻨﮓ ﻓﺮات از ﭘﻞ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭼﻮب را ﺑﻪ رودﺧﺎﻧـﻪ اﻧﺪﺧﺘﻨـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ او‬
‫رﺳﻴﺪ و در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ دوﻳﺪ از روي ﻓﺮات ﭘﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮاز ﻛﻴﻮن ﻻﻛﻮﻧﻲ}‪ {178‬ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺑﻴﺴﺖ‬
‫و دو آرﻧﺞ‪1300‬؛ در اﻳﻨﺠﺎ آﺷﻴﻞ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺎ ﭘﺮش از رود اﺳﻜﺎﻣﺎﻧﺪروس}‪ {179‬ﭘﺎ ﺑـﻪ ﻣﻨـﺼﺪ ﻇﻬـﻮر ﻣـﻲ‬
‫ﻧﻬﺎد‪ .‬راﻫﺰاﻧﺎن از او ﻫﺮاﺳﻴﺪه ﺳﻼﺣﻬﺎﻳﺸﺎن را ﺑﺮ زﻣﻴﻦ اﻧﺪﺧﺘﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺴﺘﻲ از دﻻورﻳﻬﺎي دوران ﺟﻮاﻧﻲ‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ از ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻫـﺎي ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن‬
‫ﻧﺎﻇﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﭘﻴﺮوي ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺳﻔﻴﺮاﻧﻲ ﻧﺰد ﺷﺎﭘﻮر ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗـﺎ ﻳﻜـﻲ از دﺧﺘـﺮاﻧﺶ را ﺑـﻪ ازدواج وي در‬
‫آورد و ﺧﻮد ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﺑﻪ او ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮداران ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺑﻪ ﻗﻴـﺼﺮ ﺧﺒـﺮ دادﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺌﻮدوس ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻓﺮﻣﺎن داد در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻤﻴﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺰد ﻗﻴﺼﺮ ﻧﺮود وي را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟـﺬا‬
‫ﺑﻨﺎﭼﺎر ﺑﺎ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﻧﺰد ﻗﻴﺼﺮ رﻓﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي اﮔﻮﺳـﺘﻮس را ﺗﻜـﺬﻳﺐ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ ،‬اﻣـﺎ ﻗﻴـﺼﺮ‬

‫‪ - 1299‬ارﻣﻨﻲ’‪ ،ghank’vart‬ﺷﺎﺧﻪ اي از ﻧﮋاد ژرﻣﻦ ﻛﻪ در ﺳﺪه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻴﻼدي در ﻛﺮاﻧﻪ ﻏﺮﺑﻲ رود اﻟﺒـﺎ ﺳـﻜﻮﻧﺖ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﺳﻮي داﻧﻮب و ﻛﻮه ﻫﺎي آﻟﺐ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮده ﺷﻤﺎل و ﻣﺮﻛﺰ اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻴـﺰ‬
‫در اﻗﻮام ﻣﺤﻠﻲ ﻣﺴﺘﺤﻴﻞ ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺳﺪه ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي دﻳﮕﺮ ﻧﺎﻣﻲ از آﻧﺎن ﻳﺎد ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﺳـﺘﺎن ﺑـﺰرگ ﺷـﻤﺎﻟﻲ‬
‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اﻳﺸﺎن ﻟﻤﺒﺎردﻳﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1300‬آرﻧﺞ ﻳﺎ ذراع‪ ،‬ﻣﻘﻴﺎس ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻃﻮل ﻣﻌﺎدل ‪ 18‬ﺗﺎ ‪ 22‬اﻳﻨﭻ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻ” ﺑﻄﻮل آرﻧﺞ ﺗﺎ ﻧﻮك اﻧﮕﺸﺖ وﺳﻂ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٥٧‬‬
‫ﺣﺘﻲ او را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ دﻳﺪار ﻫﻢ ﻧﺪﻳﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺮﻣﺎن داد او را ﭘﺲ از ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﺑﻨـﺪﻫﺎي آﻫﻨـﻴﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺰﻳﺮه ﺗﻮﻟﻴﺲ}‪ {180‬اﻗﻴﺎﻧﻮس ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫زاون ﻛﻪ از ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان آﻏﺒﻴﺎﻧﻮس ﺑﻮد در ﺳﺎل دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ وارازدات ﺳـﻜﻮﺑﺎي ﺑـﺰرگ ارﻣﻨﻴـﺎن‬
‫ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪41‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎك و واﻏﺎرﺷﺎك‬

‫ﺗﺌﻮدوس ﺑﺰرگ ﺑﺠﺎي وارازدات دو ﻓﺮزﻧﺪ ﭘﺎپ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آرﺷﺎك و واﻏﺎرﺷﺎك را ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﮔﺮداﻧﻴﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻓﻜﺮ ﻛﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي ﺷﻮرش ﻣﺘﺤﺪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎدر اﻳـﻦ ﻧﻮﺟﻮاﻧـﺎن را ﭘـﻴﺶ ﺧـﻮد ﻧﮕـﺎه‬
‫داﺷﺖ و آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺴﻴﻞ ﻛﺮد و ﻧﺎﻇﺮان ﻣﻌﺘﻤﺪي را ﻧﻴﺰ از ﺳﻮي ﺧﻮد ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛـﺮد‪ .‬اﻳﻨـﺎن راﻫـﻲ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎ ﺟﻨﮕﻬﺎي دﻻوراﻧﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﭘﺎرﺳـﻴﺎن ﻛـﺸﻮرﻣﺎن را ﻣﺘـﺼﺮف و ﺻـﺎﺣﺐ ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬از آﻧـﺎن‪ ،‬آرﺷـﺎك‬
‫دﺧﺘﺮ ﺑﺎﺑﻴﻚ‪ 1301‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ‪ ،‬اﻣﺎ واﻏﺎرﺷﺎك دﺧﺘﺮ اﺳﺒﺪ ﺳﺎﻫﺎك را ﺑﻪ ازدواج ﺧﻮﻳﺶ در آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫او‪ 1302‬در ﻫﻤﺎن ﺳﺎل در ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ در ﺳﺎل دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﺷﺎك‪ ،‬آﺳﭙﻮراﻛﺲ‪ 1303‬ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺳﺎﻫﺎك و زاون ﺑﻪ ﻣﺪت ﭘـﻨﺞ ﺳـﺎل‬
‫ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺑﺰرگ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺌﻮدوس ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﺮداﺧﺖ و در ﺷﻬﺮ ﻣﻴﺪوﻻﻧﻦ}‪ {181‬ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪه در ﮔﺬﺷﺖ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ را‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺴﺮاﻧﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﻴﺰاﻧﺲ را ﺑﺮاي آراﻛﺎدﻳﻮس و روم را ﺑﺮاي ﻫﻮﻧﻮرﻳﻮس ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﺷﺎﻳـﺴﺘﻪ و‬
‫ﺳﺰاوار ﺣﺴﻦ اﺧﻼق ﭘﺪر ﺧﻮﻳﺶ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪42‬‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺪو ﺑﺨﺶ ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ دو ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫اﺷﻜﺎﻧﻲ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري از دو ﻣﻠﺖ ﭘﺎرس و روم‬

‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ از اﻳﻨﻜﻪ آرﻛﺎد درﺳﺖ اﻧﺪﻳﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اوﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ ،‬زﻳﺮا ﺑﺪﺳﺖ ﭘـﺪر‬
‫وي ﺗﺌﻮدوس ﺑﺰرگ ﻣﻨﻬﺰم و ﻣﺘﻼﺷﻲ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬آرﻛﺎد ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﻧﻌﻘﺎد ﺻﻠﺢ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ ﺑـﻮﻳﮋه ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺳﺮداران ﺳﭙﺎﻫﺶ زﻳﺮا اﮔﺮ ﭼﻪ در زﻣﺎن ﺗﺌـﻮدوس ﺧـﻮش ﺳـﻌﺎدت‪ ،‬ﺧﺪاوﻧـﺪ ﭘﻴـﺮوزي را ﺑـﻪ او‬
‫ارزاﻧﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺳﺮداران از ﻣﺸﻘﺎت ﺟﻨﮓ داﺋﻤﻲ ﺧﺴﺘﻪ و ﺑﻴﺰار ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻦ ﺑـﻪ ﻣﻮاﻓﻘـﺖ‬

‫‪babik’ - 1301‬‬
‫‪ - 1302‬ﻣﻨﻈﻮر واﻏﺎرﺷﺎك‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪asp’urak’es - 1303‬‬

‫‪٢٥٨‬‬
‫داده داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺗﻌﻬﺪ ﻧﻤﻮد ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮده ﻣﺮزﻫﺎي ﻧﻮ ﺑﺮﻗـﺮار ﺳـﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬آرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اﺻﻠﻲ ﭘﺪراﻧﺶ‪ -‬آﻳﺮارات‪ -‬و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻮاﺣﻲ واﻗﻊ در ﺑﺨﺶ ﭘﺎرﺳﻲ را رﻫﺎ‬
‫ﻛﺮده ﺑﺮاي ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﻏﺮﺑﻲ ﻛﺸﻮرﻣﺎن رﻓﺖ و ﻧﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺎدرش ﻛﻪ در ﺷﻬﺮ ﻗﻴﺼﺮ اﻗﺎﻣﺖ داﺷﺖ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺮﺟﻴﺢ داد ﺑﺮﻃﺮف ﺿﻌﻴﻒ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺮدد و از ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮداري ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﻨﺪ و ﺗﺤﺖ ﻳﻮغ ﻣﺸﺮﻛﺎن درآﻳﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨـﻲ ﺳـﺎﻛﻦ در ﺑﺨـﺶ ﺷـﺎﭘﻮر از او ﭘﻴـﺮوي‬
‫ﻛﺮده ﻫﻤﺮاه زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺸﺎن ﻣﺎل و روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎﻳﺸﺎن را ﮔﺬراﻧﺪه و رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺪﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻏﻀﺒﻨﺎك ﺷﺪه ﺑﻪ آرﺷﺎك ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪“ :‬ﭼﺮا ﺑﺎ ﺑﺮدن ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺑﺨﺶ ﻣـﻦ ﺑﺎﻋـﺚ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﻣﻴﺎن ﻣﻦ و ﻗﻴﺼﺮ ﺷﺪي؟”‪ .‬او از آرﺷﺎك ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪“ :‬زﻳﺮا آﻧـﺎن ﺑـﺎ ﺣﻜﻮﻣـﺖ‬
‫ﻳﻚ رﻫﺒﺮ ﭘﺎرﺳﻲ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا از ﭘﺲ ﻣﻦ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻛﻨﻮن اﮔﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺨﺶ ﺗـﺮا ﺑـﻪ ﻣـﻦ ﺑـﺴﭙﺎري‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺨﺶ ﻗﻴﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻦ ﺣﺎﺿﺮم ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨﻢ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﺑﺮاﻳـﺖ دﻟﭙـﺴﻨﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و اﺷﺮاف ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮد ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﻃﺮف ﺗﻮ ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ ﻣـﻦ ﺟﻠـﻮﮔﻴﺮي ﻧﺨـﻮاﻫﻢ ﻛـﺮد”‪.‬‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻲ ﺧﺴﺮو ﻧﺎم از ﻫﻤـﺎن ﺧﺎﻧـﺪان اﺷـﻜﺎﻧﻲ را در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ اﺷﺮاف و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺑﺨﺶ ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه آرﺷﺎك رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻓﺮﻣـﺎﻧﻲ ﺑـﺎ اﻳـﻦ ﻣـﻀﻤﻮن‬
‫ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ‬

‫»ﻣﻦ ﺷﺎﭘﻮر ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه دﻟﻴﺮ در ﻣﻴﺎن ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺑﻪ آن دﺳﺘﻪ از ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻦ ﻛﻪ زﻣﻴﻦ ﻫﺎي ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ‬
‫ﺷﺎن ﺟﺰو ﺑﺨﺶ ﻣﻦ در آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﻢ‪.‬‬
‫ﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ رﻓﺘﺎر ﻧﻜﺮدﻳﺪ و ﻗﻠﻤﺮوﺗﺎن را ﺗﺮك ﻧﻤﻮدﻳﺪ و اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻮاﺳﻄﻪ آﻧﻬﺎ ﺧـﺴﺎرﺗﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺎ روا ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻬﺎت ﺳﺮوراﻧﻪ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ و ﻛﺸﻮرﺗﺎن ﺗﺮﺣﻢ ﻛﺮدم ﺑﺎ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻪ ﮔﻠﻪ‬
‫ﺑﺪون ﭼﻮﭘﺎن ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻪ ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن ﺑﺪون ﻧﺎﻇﺮ و ﻗﻴﻢ ﺧﻮب‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ ﺷﺨـﺼﻲ ﺧـﺴﺮو ﻧـﺎم را‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪﻳﻢ ﻛﻪ از آﻳﻴﻦ ﺧﻮدﺗﺎن و از ﻧـﺴﻞ ﺣﻜـﻮﻣﺘﻲ ﺑـﻮﻣﻲ ﺷـﻤﺎ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ‬
‫دوﺑﺎره ﺑﺎزﮔﺮدﻳﺪ و ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺮ داراﻳﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺮدﻳﺪ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺎ ﺑـﻪ آﺗـﺶ‪،‬‬
‫آب و ﺑﻪ ﺷﻜﻮه ﻧﻴﺎﻛﺎن ﺟﺎوداﻧﻲ ﻣﺎن ﺳـﻮﮔﻨﺪ ﻳـﺎد ﻣـﻲ ﻛـﻨﻢ ﻛـﻪ ﻣـﺎ اﻳـﻦ ﻛـﺎر را ﺑـﺪون ﺣﻴﻠـﻪ ﮔـﺮي و‬
‫ﻓﺮﻳﺒﻜﺎري اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻴﻢ و آن را اﺳﺘﻮار ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺎ ﮔﻮش ﻓﺮا ﻧﺪﻫﻨﺪ ﻣﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر دادﻳﻢ ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي آﻧﺎن را ﻫﻤﺮاه روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﻨﻔﻊ درﺑﺎر ﺿﺒﻂ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﻴﺪ«‪.‬‬
‫‪43‬‬
‫ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻜﺎن اﺷﺮاف ﻧﺎﺧﺎرار ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﺧﻮد‬
‫و ﺧﺪﻣﺖ ﻫﺮﻛﺪام ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮﻳﺶ‬

‫‪٢٥٩‬‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﻛﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ واﻗﻊ در ﺑﺨﺶ ﭘﺎرﺳﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﻠﻤﺮو ﺑﻮدﻧﺪ وﻗﺘـﻲ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ ﺷﺎﭘﻮر‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻣﻮﻣﻨﻲ را ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ رﺳﺎﻧﺪه ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ او را دﻳﺪﻧﺪ‪ ،‬آرﺷﺎك را ﺗﺮك‬
‫ﻛﺮده ﺑﻪ ﻣﻮﻃﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺠﺰ ﺳﻪ ﺟﻮان ﻛﻪ ﻫﻤـﺸﻴﺮان و از ﻧﺰدﻳﻜـﺎن ﺻـﻤﻴﻤﻲ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻌﻨﻲ دارا ﻛﻪ ﭘﺴﺮ ﺑﺎﺑﻴﻚ ﭘﺪر زن آرﺷﺎك و رﻫﺒﺮ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺎزاون ﻛﻪ ﭘـﺴﺮ اﺳـﭙﺎﻧﺪارات ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫‪1306‬‬
‫ﺷﻴﺮاك و آرﺷﺎروﻧﻴﻚ ﺑﻮد و ﭘﺮوز ﻛﻪ از ﻧﺴﻞ ﮔﺎردﻣﺎﻧﻴﺎن‪ 1304‬ﺑﻮد‪ .‬آﺗﺎت‪ 1305‬از ﻧﺴﻞ ﮔﻨﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻛﻨﺎن‬
‫از ﻧﺴﻞ آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ‪ ،‬ﺳﻮرا‪ 1307‬از ﻧﺴﻞ ﻣﻮك ر‪‬ﺳﺘُﻢ آراوﻧﻴﺎن‪ 1308‬و ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ اﻓـﺮاد ﺑـﻲ ﻧـﺸﺎن دﻳﮕـﺮ از آﻧﻬـﺎ‬
‫ﭘﻴﺮوي ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺧﺴﺮو ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎن ﺷﺎﭘﻮر اﻣﻼك ﻣﻮروﺛﻲ آﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﻧﻔـﻊ درﺑـﺎر ﺿـﺒﻂ ﻛـﺮد و‬
‫زﻣﻴﻨﻬﺎي ﭘﺴﺮ را ﺑﺮاي ﭘﺪر و زﻣﻴﻨﻬﺎي ﺑﺮادر را ﺑﺮاي ﺑﺮادرش ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ در ﻣﻴﺎن ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ اﻓﺮادي ﻫﻢ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻮﻣﺘﺸﺎن در ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻧـﺰد آرﺷـﺎك‬
‫واﻗﻊ ﺑﻮد ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﻫﺎك اﺳﺒﺪ ﻛﻪ ﭘﺪر زن واﻏﺎرﺷﺎك ﺑﺮادر آرﺷﺎك ﺑﻮد و ﻣﺎﻳﻞ ﺑـﻮد ﻧـﺰد ﺧـﺴﺮو ﺑﻴﺎﻳـﺪ‪.‬‬
‫آرﺷﺎك ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﺑﺪ ﺑﻪ او ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺗﻮﺳﻂ زﻧﺶ ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜـﻪ در ﻧـﺰد زر‬
‫و زﻳﻮر درﺑﺎري ﻗﺮار دارد ﻛﻪ از داﻣﺎدش ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان او از ﻧﺎﺣﻴﻪ اﺳﭙﺮ ﺑـﺮ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ او ﺑﻪ دﺳﻴﺴﻪ ﭼﻴﻨﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ آرﺷﺎك او را ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛـﺮد‪ .‬ﭘـﺲ از آن ﺳـﺎﻫﺎك در‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺮاي ﮔﺮﻳﺰ از ﻧﺰد آرﺷﺎك و رﺳﺎﻧﺪن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺴﺮو ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﻮرن ﺧﻮرﺧـﻮروﻧﻲ‪،1309‬‬
‫واﻫﺎن آراوﻏﻴﺎن و آﺷﺨﺎردار‪ 1310‬از ﻧﺴﻞ دﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن‪ 1311‬ﺑﺎ او ﻫﻤﺪاﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻣـﺸﺎورت ﻣـﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺳﺎﻫﺎك آﻧﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن آرﺷﺎك ﺗﻮﻗﻴﻒ ﺷﺪه ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻟـﺬا )ﻧﻴـﺖ(‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﺸﺖ ﻧﻘﺎت رﻳﺎﻛﺎري ﭘﻨﻬﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ در اﻧﺘﻈﺎر روز ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫‪ gardman - 1304‬وﻻﻳﺘﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در اﺳﺘﺎن اوﺗﻴﻚ ﻣﺘﺮادف ﻏﺎزاخ‪ ،‬ﺗﻮوز و ﺷﺎﻣﻜﻮر واﻗﻊ در ﺟﻤﻬﻮري آذرﺑﺎﻳﺠـﺎن‬
‫اﻣﺮوزي‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮﻃﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري ﮔﺎردﻣﺎن ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪At’at’ - 1305‬‬
‫‪k’enan - 1306‬‬
‫‪sura - 1307‬‬
‫‪rost’om - 1308‬‬
‫‪suren khor’khor’uni - 1309‬‬
‫‪ashkhadar - 1310‬‬
‫‪dimaksian - 1311‬‬

‫‪٢٦٠‬‬
 ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺴﺮو ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﺳﺎﻫﺎك اﺳﺒﺪ ﺗﺠﻠﻴﻞ ﻛﺮد و‬
‫‪1312‬‬
‫دﻻوري ﻫﺎي وي در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ راﻫﺰاﻧﺎن ﻗﻮم واﻧﺎﻧﺪﻳﺎن‬

‫ﺧﺴﺮو از آﻣﺪن ﺳﺎﻫﺎك اﺳﺒﺪ ﺑﻴﻨﻬﺎﻳﺖ ﺷـﺎدﻣﺎن ﺷـﺪ و او را اﺳـﭙﻬﺒﺪ ﺳـﭙﺎه ﺧـﻮﻳﺶ ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬اراﺿـﻲ‬
‫اﺟﺪادي را ﺑﻪ او ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و ﻣﺰارﻋﻲ ﻧﻴﺰ از ارث آﻧﺎن‪ 1313‬از ﺑﺨﺶ ﭘﺎرﺳﻲ ﻛﻪ ﻧﺰد آرﺷﺎك ﺑﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻋﻄﺎ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻗﻮم واﻧﺎﻧﺪﻳﺎن ﺑﺮ ﺧـﺴﺮو ﺷـﻮرﻳﺪﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻫـﻴﭽﻜﺲ ﭘﻨـﺎه ﻧﺒﺮدﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜـﻪ در‬
‫ﺟﻨﮕﻞ ﻫﺎي ﻛﻮﻫﻬﺎ و ﮔﺬرﮔﺎه ﻫﺎي ﺗﻨﮓ ﻣﻴﺎن ﺻﺨﺮه ﻫﺎي ﺗﺎﻳﻚ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ؛ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﭽـﻮن راﻫﺰﻧـﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﻫﺮ دو ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﻲ ﻣﻲ ﺗﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﺸﻮرﻣﺎن را دﭼﺎر ﻧﺎاﻣﻨﻲ ﻛﺮده ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﻲ و آزار ﻣـﻲ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ ‪ .‬اﺳﺒﺪ ﺳﺎﻫﺎك اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺧﺴﺮو ﺑﺮ آﻧﻬﺎ ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ؛ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻼﻛﺖ رﺳـﺎﻧﺪ و ﺑـﺴﻴﺎري‬
‫دﻳﮕﺮ را ﺗﺎ ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﺎﻳﻚ ﭼﻬﺎرم ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮد‪ .‬زﻳﺮا آﻧﺎن ﻧﻪ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﺧﺎﻏﺘﻴﻚ‪ 1314‬رﻓﺘـﻪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن‬
‫ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﻪ ﭘﻴﺶ ﭘﺎدﺷﺎه آرﺷﺎك ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻨﺪ راﻫﺰن ﻛﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻫﺎﻳـﻚ ﭼﻬـﺎرم ﺑﻮدﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﭘﻨﺎه ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺎم ﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬زﻳﺮا واﻧﺎﻧﺪﻳﺎن ﺑﺎ اﺷﺘﻴﺎق ﻓﺮاوان ﻛﺎر راﻫﺰﻧﻲ را اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دادﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻌﻨﻮان ﻛﺎري درﺳﺖ ﻣﻄﻠﻮب آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺳﺎﻫﺎك راﻫﻲ دراز آﻧﺎن را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛـﺮده ﺑـﻪ ﻣﻨـﺎﻃﻖ دور ﺗـﺎ‬
‫ﻣﺮزﻫﺎي ﻣﺎﻧﺎﻧﺎﻏﻲ ﻣﻲ راﻧﺪ‪.‬‬

‫‪45‬‬
‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻛﻪ ﺳﻮرن‪ ،‬واﻫﺎن و‬
‫آﺷﺨﺎدار ﺑﺎ ﮔﻨﺠﻬﺎي آرﺷﺎك ﻧﺰد ﺧﺴﺮو آﻣﺪﻧﺪ‬

‫ﺳﻮرن ﺧﻮﺧﻮروﻧﻲ‪ ،‬واﻫﺎن آراوﻏﻴﺎن و آﺷﺨﺎدار دﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آرﺷـﺎك ﮔﻨﺠﻬـﺎﻳﺶ را از دژ‬
‫ﻫﺎﻧﻲ ﺑﻴﺮون آورده ﺑﻪ ﺳﻮﻓﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﺮد ﻓﺮﺻﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن )اﻳﻦ ﮔﻨﺞ را( ﻏﺼﺐ ﻛﺮدﻧـﺪ و‬
‫در ﺻﺪد ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺑﻪ ﻧﺰد ﺧﺴﺮو ﺑﺮ آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ .‬زﻳـﺮا ﺳـﺎﻣﻮل ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴـﺎن از‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﺎن آرﺷﺎك‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﻘﻴﺐ آﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺖ و اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﮔﺮﻳﺰ درون ﻏﺎرﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ و‬
‫اﻣﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺎﻧﺎﻧﺎﻏﻲ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺤﻠﻲ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﻏﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﻳـﻚ ﺳـﻮ ﮔـﺬرﮔﺎه ﺗﻨﮕـﻲ ﺑـﺮاي ﺑـﺎﻻ‬
‫رﻓﺘﻦ از ﺳﺮﺑﺎﻻﻳﻲ ﺗﻨﺪ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬در ﺟﻠﻮ ﻣﺪﺧﻞ ﻧﻴﺰ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮓ ﻳﻜﻨﻮاﺧﺘﻲ راﺳﺖ اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد اﻣﺎ در‬

‫‪ vanand - 1312‬وﻻﻳﺖ ﻧﻬﻢ از اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات‪ .‬در دره رود آﺧﻮرﻳﺎن‪ .‬ﺷﻬﺮﻛﺎرس )ﻗﺎرص اﻣﺮوزي( ﻣﺮﻛﺰ آن ﺑﻮد و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ اﻳﻦ وﻻﻳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎرص ﻣﻌﺮوف ﮔﺮدﻳﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1313‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ‬
‫‪ khaght’ik - 1314‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه‪ .‬در زﻣﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﮔﻬﮕـﺎه‬
‫ﺗﺤﺖ ﺣﻜﻮﻣﺖ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1915‬ﻋﻤﺪﺗﺎ” ارﻣﻨﻲ ﻧﺸﻴﻦ ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٦١‬‬
‫ﺑﺎﻻﻳﺶ ﺻﺨﺮه اي ﺑﻪ ﻃﺮف ﺑﻴﺮون ﺑﺼﻮرت ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ و ﻣﺸﺮف ﺑﻪ دره ﻫﺎي ژرف ﺑﻮد و ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﻛـﻪ ﻣـﻲ‬
‫اﻓﺘﺎد ﺑﺎ ﺷﺪت ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻲ اﻣﺎن ﺑﻪ زﻳﺮ ﻣﻲ ﻏﻠﺘﻴﺪ و ﻣﺎﻧﻌﻲ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻤﻲ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻟـﺬا ﺳـﺎﻣﻮل‬
‫ﺑﻌﻠﺖ ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر ﺑﻮدن ﻣﺤﻞ ﻣﺮدد ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ .‬او ﺑﻪ آرﺷﺎك ﺧﺒﺮ داد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﺳـﺎﺧﺘﻦ ﺻـﻨﺪوق آﻫﻨـﻴﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ و ﻣﺮدان دﻟﻴﺮي در درون آن ﺑﻨﺸﺎﻧﺪ و ﭼﻮن ﻃﻨﺎب از ﺑﺎﻻ ﺑﻄـﺮف ﭘـﺎﻳﻴﻦ آوﻳـﺰان ﻛﻨـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺪﺧﻞ ﻏﺎر ﻓﺮود آورد ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻦ )وﺳﻴﻠﻪ( ﻧﻴﺰ ﺧﻄﺮي ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺸﺪ زﻳﺮا ﺑﻮﺗﻪ ﻫﺎ )ﺻﻨﺪوق( را دور ﻧﮕـﻪ ﻣـﻲ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ ﺳﺮﮔﺮم اﻳﻦ ﻛﺎر ﺑﻮدﻧﺪ از ﺑﺨﺖ ﻧﻴﻚ اﺳﺒﺪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﻫﻨﮓ ﺧﺴﺮو ﻛﻪ راﻫﺰﻧﺎن را‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲ ﻛﺮد ﺑﻪ آﻧﺠﺎ رﺳﻴﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ را رﻫﺎ ﻛﺮده ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻲ ﭘﺮدازﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻏﺎر دﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻪ ﻧﺮم‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ را ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﺮده ﺳﻮرن‪ ،‬واﻫﺎن و آﺷﺨﺎدار را ﻫﻤﺮاه ﮔﻨﺠﻬـﺎ ﺑﻴـﺮون ﻣـﻲ آورد و ﺷـﺘﺎﺑﺎن‬
‫ﻧﺰد ﺧﺴﺮو ﻣﻲ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﺴﺮو ﮔﻨﺞ ﻫﺎ را درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﺮده ﺑﺨـﺶ ﺷـﺎﭘﻮر را ﺑـﺮ ﻣـﻲ دارد و ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن او‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎﻳﻲ ﻋﺎﻟﻲ و ﻣﻨﺎﺳﺐ از ارث آن )ﻧﺎﺧﺎرار ﻫﺎ را( ﻛﻪ از ﺑﺨﺶ ﭘﺎرﺳـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ اﻣـﺎ ﻧـﺰد‬
‫آرﺷﺎك ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻣﻴﺎن آرﺷﺎك و ﺧﺴﺮو ﺟﻨﮕﻲ در ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪46‬‬
‫آرﺷﺎك در ﺟﻨﮓ ﻣﻐﻠﻮب ﺧﺴﺮو ﺷﺪه‬
‫ﺑﻌﻠﺖ ﺑﻴﻤﺎري ﻣﻲ ﻣﻴﺮد‬

‫اﮔﺮ ﭼﻪ ﺷﺎﭘﻮر و آرﻛﺎد از ﺧﺴﺮو و آرﺷﺎك ﺑﺮاي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ دﺳـﺘﮕﻴﺮي ﻧﻜـﺮده و ﺑـﻪ آﻧـﺎن‬
‫ﻳﺎري ﻧﺪادﻧﺪ وﻟﻲ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻧﻴﺰ ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺬاﻛﺮات ﺳﻔﺮا ﺑﭙﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪ ،‬آرﺷﺎك ﺳﭙﺎﻫﺶ‬
‫‪1315‬‬
‫را آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺮ ﺧﺴﺮو ﻟﺸﻜﺮ ﻛﺸﻴﺪ‪ .‬ﺧﺴﺮو ﻧﻴﺰ از اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﺧﻮﻳﺶ ﻛﻪ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ درﻳﺎي ﮔﻐﺎم‬
‫و ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﻣﻮرس‪ 1316‬ﺑﻮد ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ آرﺷﺎك رﻓﺖ ﺗﺎ وارد ﻣﺮزﻫﺎﻳﺶ ﻧﺸﻮد اﻣﺎ ﺑـﺪان ﺳـﺮﻋﺖ ﻧﺘﻮاﻧـﺴﺖ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ ﻛﻪ آرﺷﺎك وارد ﻣﺮز ﻳﻌﻨﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ واﻧﺎﻧﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬آﻧﻬﺎ در دﺷﺖ ﻳﺮول‪ 1317‬ﺑـﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺟﻨﮓ ﺑﺴﻴﺎر ﺳـﺨﺘﻲ در ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺳـﭙﺎه آرﺷـﺎك ﻣﺘﻼﺷـﻲ و اﺳـﭙﻬﺒﺪ او دارا ﺳـﻴﻮﻧﻲ وارد ﺟﻨـﮓ ﺷـﺪ و‬
‫آرﺷﺎك ﺑﺎ ﻣﺮدان ﻗﻠﻴﻠﻲ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﮔﺮﻳﺰ ﺷﺪ‪ .‬اﺳﺒﺪ ﺳﺎﻫﺎك دﻻور‪ ،‬اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺧـﺴﺮو از ﭘـﺲ او ﻣـﻲ رﻓـﺖ و‬
‫ﺷﺪﻳﺪا” ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﮔﺎزاون ﭘﺴﺮ اﺳﭙﺎﻧﺪارات ﺑﺎ دﻻوري ﻫﺎي ﺑﺰرگ و ﺣﻤﻼت ﭘﻲ در ﭘـﻲ‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن را ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﻣﻲ ﺳﺎزد و ﻓﺮﺻﺘﻲ ﺑﺮاي آرﺷﺎك ﺑﻮﺟﻮد ﻣﻲ آورد ﺗﺎ ﻓﺮار ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎز ﮔﺸﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آرﺷﺎك ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻳﻜﻐﻴﺎﺗﺲ رﻓﺖ‪ .‬او در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺳﻞ ﻣﺒﺘﻼ ﮔﺸﺘﻪ‬
‫از ﺗﺐ ﻣﻀﻤﺤﻞ ﺷﺪه درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﺑﺮ ﺗﻤـﺎم ارﻣﻨـﺴﺘﺎن و دو ﺳـﺎل و ﻧـﻴﻢ ﺑـﺮ ﻧﻴﻤـﻲ از‬

‫‪ gegham - 1315‬درﻳﺎﭼﻪ ﺳﻮان اﻣﺮوزي در ﺟﻤﻬﻮري ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪mors - 1316‬‬
‫‪yerevel - 1317‬‬

‫‪٢٦٢‬‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬از آن ﭘﺲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در ﺑﺨﺶ ﺧﻮد ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن‬
‫آن ﻃﺮف را ﮔﺎزاون دﻟﻴﺮ رﻫﺒﺮي ﻣﻲ ﻛﺮد و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻛﻨـﺖ ﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﺮاي اداره ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛـﺸﻮر ﺑﺨـﺶ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﮔﻤﺎردﻧﺪ‪.‬‬

‫‪47‬‬
‫در ﺑﺎره ﻣﺴﺮوپ ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت‬

‫ﻣﺴﺮوپ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﻴﺎن ﻓﺮا رﺳﻴﺪه اﺳـﺖ‪ ،‬اﺧﺘﻼﻓـﺎت )ﻛـﺸﻮر( را ﻣﻮﺿـﻮع‬
‫ﺻﺒﺮ وﺑﺮدﺑﺎري ﺧﻮﻳﺶ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬او اﻫﻞ ﻫﺎﺗﺴﻚ‪ 1318‬در ﺗﺎرون‪ 1319‬ﺑﻮد‪ .‬در ﻧﺰد ﻧﺮﺳـﺲ ﺑـﺰرگ ﭘـﺮورش‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻛﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد و ﭘﺲ از ﻣﺮگ او ﺑﻌﻨﻮان ﻛﺎﺗﺐ درﺑﺎر ﮔﻤﺎرده ﺷـﺪ‪ .‬او راه ﮔﻮﺷـﻪ ﻧـﺸﻴﻨﻲ را‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻲ ﮔﺮﻓﺘﺎر در درﻳﺎي ﻣﺘﻼﻃﻢ ﺑﺴﻮي ﺑﻨﺪر ﻣﻲ ﺷﺘﺎﺑﺪ اﻣﺎ اﻧـﺴﺎن‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺑﻴﺎﺑﺎن اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﻴﺰ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ از اﺷﺘﻐﺎﻻت دﻧﻴﻮي دوري ﺟﺴﺖ و ﺷـﺮف ﺟـﺴﻤﺎﻧﻲ‬
‫را ﺑﺪور اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ارج ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ رﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﮔﻮﻏﺘﻦ رﻓﺖ و در اﻧﺰوا زﻳﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮﻗﻪ ﻣـﺸﺮﻛﺎن‬
‫ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه در اﻳﻨﺠﺎ را ﻛﻪ از روزﻫﺎي ﺗﻴﺮداد ﺗـﺎ آن زﻣـﺎن ﻣﺨﻔـﻲ ﻣﺎﻧـﺪه و در دوران ﺿـﻌﻒ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫اﺷﻜﺎﻧﻲ دوﺑﺎره ﻧﻤﺎﻳﺎن ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬او ﺑﻪ ﻛﻤﻚ ﺣﺎﻛﻢ ﻣﺤﻞ ﻛﻪ ﺷﺎﺑﻴﺖ‪ 1320‬ﻧـﺎم داﺷـﺖ از ﺑـﻴﻦ ﺑـﺮد‪ .‬در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻮن زﻣﺎن ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ ﻣﻌﺠﺰات ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﺷﺪ؛ دﻳﻮﻫـﺎ ﺑـﺎ ﺷـﻜﻞ و ﻫﻴﺒـﺖ ﺟـﺴﻤﺎﻧﻲ و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺎد راﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻛﻤﻚ واﻏﻴﻨﺎك ﺣﺎﻛﻢ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم داد ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ از اﻳـﻦ ﻫـﺎ‬
‫ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺴﺮوپ ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ ،‬زﺣﻤﺖ ﻛﻤﻲ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻧﻤﻲ ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﻮد ﻫﻢ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻣﺘﺮﺟﻢ و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ او در آﻧﺠﺎ ﻧﺒﻮد اﮔﺮ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻌﻠﺖ ﻧﺒﻮدن ﻣﺘـﺮﺟﻢ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻗﺎﺑﻞ درك ﻧﺒﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو وي ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓـﺖ راه ﭼـﺎره اي ﺑﻴﺎﺑـﺪ و ﺣﺮوﻓـﻲ ﺑـﺮاي‬
‫زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ اﺑﺪاع ﻛﻨﺪ و ﻣﺸﻐﻮل ﻛﺎر ﺷﺪه ﺑﺎ آزﻣﺎﻳﺶ ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﺘﺤﻤﻞ رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪48‬‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ از ﻧﺰد آرﺷﺎك‬
‫ﭘﻴﺶ ﺧﺴﺮو‬

‫‪hatsek’ - 1318‬‬
‫‪ Taron - 1319‬وﻻﻳﺖ ﺳﻮم در اﺳﺘﺎن ﺗﻮروﺑﺮان‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺪه ﻧﻬﻢ ﻣﻮﻃﻦ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺟﺰو ﻗﻠﻤـﺮو ﺷـﺎﺧﻪ‬
‫ﺗﺎروﻧﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ در آﻣﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪shabit - 1320‬‬

‫‪٢٦٣‬‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻜﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻓﻘـﺪان رﻫﺒـﺮي را‬
‫دﺷﻮرا ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺣﺎﺿـﺮ ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺒﺮداري از ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧـﺴﺮو ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬از اﻳـﻦ رو ﻧﺎﻣـﻪ اي ﺑـﺪﻳﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺮاي وي ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﺴﺮو‬

‫»ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر ﻛﺎزاون و ﻫﻤـﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎي ارﻣﻨـﻲ ﺑﺨـﺶ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺑـﻪ ﺳـﺮورﻣﺎن ﺧـﺴﺮو ﭘﺎدﺷـﺎه ﺳـﻮي‬
‫آﻳﺮارات درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮورا‪ ،‬ﺗﻮ ﺧﻮد از وﻓﺎداري ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آرﺷﺎك ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﺪﻧﻲ ﻣﺎ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻣـﺮگ او اﺳـﺘﻮار‬
‫ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬آﮔﺎه ﻫﺴﺘﻲ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻣﺎ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳﻢ ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ وﻓﺎداري ﺑﺘﻮ ﺧﺪﻣﺖ ﻛﻨـﻴﻢ‪ ،‬اﮔـﺮ اﻳـﻦ ﺳـﻪ‬
‫اﻣﺮ را ﻃﻲ ﻗﺮار دادي ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﻲ؛ ﻧﺨﺴﺖ ﮔﻨﺎه ﻣﺎ را ﺑﻴﺎد ﻧﻤﻲ آوري ﻛـﻪ ﺑﻨﺎﭼـﺎر ﺑـﺮ ﻋﻠﻴـﻪ ﺗـﻮ‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪﻳﻢ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﻞ ﺧﻮﻳﺶ؛ دوم‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﻣﻮروﺛﻲ ﻣـﺎ را ﻛـﻪ در ﺑﺨـﺶ ﭘﺎرﺳـﻲ واﻗـﻊ اﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺼﺮف درﺑﺎر در آوردي ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻲ ﮔﺮداﻧﺪ؛ و ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﺪﺑﻴﺮي ﻣـﺎ را از دﺳـﺖ ﻗﻴـﺼﺮ ﻧﺠـﺎت‬
‫ﺧﻮاﻫﻲ داد ﺗﺎ زﻧﺪﮔﻲ ﺣﺎﻛﻤﺎن اﻳﻦ ﺑﺨﺶ دﭼﺎر ﺧﻄﺮ ﻧﺸﻮد‪ .‬و اﻳﻦ ﭘﻴﻤﺎن را ﻣﻲ ﻧﻮﻳـﺴﻲ و ﺑـﺎ ﻣﻬـﺮ ﭼﻠﻴﭙـﺎ‬
‫ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ آن ﺳﻌﻲ در ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎش‪ ،‬اي ﺳﺮور ﻣﺎ«‪.‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ دﻫﺪ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﺧﺴﺮو ﺑﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ‬

‫»ﺧﺴﺮو اﺷﺮف اﻧﺴﺎن ﻫﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ ﮔﺎزاون و ﺗﻤـﺎم ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎي ﻣـﺎ درود ﻫـﺎي ﻓـﺮاوان ﻣـﻲ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎد ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻨﺪرﺳﺘﻴﻢ و ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﺧﺒﺮ ﺳﻼﻣﺖ ﺷﻤﺎ ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﭘﻴﻤـﺎن و ﻗـﺮار داد را‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﻘﺎﺿﺎﻳﺘﺎن ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﻴﻢ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻨﺎﻫﺘﺎن را ﻳﺎد ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ ﮔﻨـﺎه ﻫـﻢ ﻧﻤـﻲ‬
‫ﺷﻤﺎرﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ وﻓﺎداري ﻣﺮدان ﺣﻖ ﺷﻨﺎس ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ او ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻳﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ اﻣﻴﺪوارﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻮد‪ .‬دوم اﻳﻨﻜـﻪ آن ﻣﺎﻳﻤﻠـﻚ ﻣـﻮروﺛﻲ را ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺼﺮف‬
‫درﺑﺎر در آورده ﺑﻮدﻳﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺑﺎز ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﮔﺮداﻧﺪ ﺑﺠﺰ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﭘﻴـﺸﻜﺶ ﻛـﺮده اﻳـﻢ‪ ،‬زﻳـﺮا‬
‫ﻫﺪاﻳﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﮔﺮ )ﺳﺘﺎﻧﻨﺪﮔﺎن( ﮔﻨﺎﻫﻲ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه آﻧﻜﻪ اﻳﻨﻬـﺎ‬
‫وارد دﻳﻮان ﺳﺮور ﻣﺎ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه ﺷﺎﭘﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺠﺎي آن ﻛﻤـﻲ و ﻛـﺴﺮي ﻫـﺎي )ارﺛـﻲ( ﺷـﻤﺎ را از‬
‫درﺑﺎر ﺟﺒﺮان ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد‪ .‬ﺳﻮم اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻤﺎ را از دﺳﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﮕﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آزاد ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺮد وﻟـﻮ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻗﻴﺼﺮ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﻮﻳﻢ و ﻳﺎ ﺑﺎ آراﻣﺶ‪.‬‬

‫‪٢٦٤‬‬
‫و اﻣــﺎ اي ﮔــﺎزون}‪ ،{182‬اي ﻫﻤﺨــﻮن و ﺻــﻤﻴﻤﻲ ﻣــﻦ‪ ،‬ﺗــﺮا اﺣﺘــﺮام ﺧــﻮاﻫﻢ ﮔــﺬارد ﻧــﻪ ﺑﺨــﺎﻃﺮ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي دﻳﺮﻳﻨﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي اﺻﻠﻴﺖ ﻓﻌﻠﻲ اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻣـﺎدرت آرﺷـﺎﻧﻮش‪ ،‬از اﻳـﻦ رو ﺗـﺮا از )ﻗـﻮم(‬
‫اﺟﺪادي ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ﺧﺎرج ﻧﻤﻮده ﺑﻨﺎم اﺷﻜﺎﻧﻲ وارد ﻗﻮم ﻣﺎدري ﻳﻌﻨﻲ وارد ﻧﺴﺐ ﻣﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻤﻮد«‪.‬‬
‫ﮔﺎزاون ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺰودي ﻫﻤﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ را ﻧﺰد ﺧـﺴﺮو ﻣـﻲ ﻓﺮﺳـﺘﺪ و ﺑـﻪ ﺗﻤـﺎم ﺗﻘﺎﺿـﺎﻫﺎ و‬
‫ﻗﻮﻟﻬﺎي داده ﺷﺪه ﻧﺎﻳﻞ ﺷﺪه ﺧﻮﺷﺒﺨﺖ و از اﺣﺘﺮام ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﺳـﺎﻣﻮل ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴـﺎن ﺑـﺎ‬
‫دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺧﺴﺮو و ﻧﺴﺨﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ از آﻧﺎن ﺟـﺪا ﺷـﺪه ﻧـﺰد ﻗﻴـﺼﺮ آرﻛـﺎد ﻣـﻲ رود‪ .‬زﻳـﺮا او‬
‫ﭘﺪرش وارﺗﺎن و ﻧﻴﺰ ﻣﺎدرش ﺗﺎﭼﺎﺗﻮﻫﻲ را ﺑﻌﻠﺖ ارﺗﺪاد ﻛﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺎ ﺗﺮس از ﭘﺎرﺳـﻴﺎن و آرزروﻧﻴـﺎن‬
‫ﻳﻌﻨﻲ از داﻳﻲ ﻫﺎﻳﺶ ﺟﺮأت ﻧﻤﻲ ﻛﺮد از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺟﺪا ﺷﻮد‪ .‬آرﻛﺎد ﺑﻪ او ﻧﻴﻜﻲ ﻛﺮد و ﻓﺮﻣـﺎن داد ﻧـﺴﺨﻪ‬
‫ﻫﺎي اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ را ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در دﻳﻮاﻧﺶ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪ ﺗﺎ ﻳﺎدﮔﺎر ﻗﻮﻣﻬﺎي ﺷﻮرﺷﻲ ﺣﻔـﻆ ﮔـﺮدد و ﺗـﺎ‬
‫اﻣﺮوز ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪49‬‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ اﺳﺘﺒﺪادي ﺧﺴﺮو ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و اﻧﺘﻘﺎل‬
‫ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ‬

‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺧﺴﺮو ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﻣﺴﻠﻂ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ آرﻛـﺎد از او‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وي ﺑﺴﭙﺎرد و او ﺑﺎ آﺑﺎد ﻧﮕﻬﺪاﺷﺘﻦ آن ﻫﻤﭽﻮن ﮔﻤﺎﺷـﺘﮕﺎن‬
‫وي ﺧﺮاج ﻫﺎ را ﺑﺎ ﺻﺪاﻗﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ .‬و آرﻛﺎد ﺑـﺎ ﺳـﻮءﻇﻦ از ﻳﻜﭙـﺎرﭼﮕﻲ ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎي ارﻣـﻦ و‬
‫اﻳﻨﻜﻪ آﻧﺎن ﺑﺎ اﺗﺤﺎد ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد را از او ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ داد‪ ،‬ﻟـﺬا ﺗﻘﺎﺿـﺎي‬
‫ﺧﺴﺮو را اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ‪ ،‬آﺳﭙﻮراﻛﺲ رﻫﺒﺮ ﺳﻜﻮﺑﺎﻫﺎ ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ و ﺧﺴﺮو‪،‬ﺳـﺎﻫﺎك ﭘـﺴﺮ ﻧﺮﺳـﺲ ﺑـﺰرگ‪.‬‬
‫ﭘﺴﺮ آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻴﻨﺲ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ﻫﻮﺳﻴﻚ‪ ،‬ﭘﺴﺮ ورﺗﺎﻧﺲ‪،‬ﭘﺴﺮ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﻲ او ﺑﺮﻣﻲ ﮔﺰﻳﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﻪ ﭘﺎﻛﺪاﻣﻨﻲ ﻫﺎ ﺷﺒﻴﻪ اﺟﺪادش ﺑﻮد و از ﺣﻴﺚ دﻋـﺎ و ﻧﻴـﺎﻳﺶ ﻣﻘـﺪم ﺑـﺮ آﻧﻬـﺎ‪ .‬زﻳـﺮا او ﻣﺎﻧﻨـﺪ اﺳـﭙﻮده‬
‫ﻫﺎي}‪ {183‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻫﺎ ﺷﺼﺖ ﺷﺎﮔﺮد‪ ،‬ﻣﺮدان ﻣﺘﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻠﺒﺲ ﺑﻪ ﭘﻮﺷـﺎك ﻣـﻮﻳﻴﻦ‪ ،‬ﭘﻮﺷـﻴﺪه از آﻫـﻦ‪ ،‬ﭘـﺎ‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪ‪ ،‬ﮔﺮد آورد ﻛﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ او ﻣﻲ ﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺒﺎدات ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ را ﺑﻲ وﻗﻔـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫ﺑﻴﺎﺑﺎن ﻧﺸﻴﻦ ﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﻲ داد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻨﺼﺒﺎن دﻧﻴﻮي ﺑﻪ اﻣﻮر ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣـﺴﺮوپ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺣﺮوف ارﻣﻨﻲ ﻧﺰد او آﻣﺪ و دﻳﺪ ﻛﻪ وي آرزوي ﺑﻴﺸﺘﺮي در اﻳﻦ ﺧـﺼﻮص دارد‪ .‬ﭘـﺲ‬
‫از ﺗﻼش ﻓﺮاوان ﻛﻪ ﺑﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻟﺘﻤﺎس از ﺧﺪاوﻧﺪ دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋـﺎ و ﻧﻴـﺎﻳﺶ ﺑﺮداﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬از‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺮوپ ﺑﻪ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ﺧﻮد رﻓﺖ و ﺗﺴﻠﻴﻢ زﻧـﺪﮔﺎﻧﻲ ﭘﺮرﻳﺎﺿـﺖ ﺷـﺪه ﻫـﺮ ﭼـﻪ ﺑﻴـﺸﺘﺮ‬
‫ﻛﻮﺷﺶ و ﺗﻼش ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫‪٢٦٥‬‬
 ‫ﺑﻪ ﺑﻨﺪﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪن ﺧﺴﺮو و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﺮادرش وراﻣﺸﺎﭘﻮه‪ 1321‬ﺑﻪ ﺟﺎي او‬

‫ﺷﺎﭘﻮر از ﺧﺴﺮو ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﺑﻮد زﻳﺮا وي ﺷﺨﺼﺎ” ﺑﺎ آرﻛﺎد دوﺳﺘﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮده ﺑـﺪون ﻓﺮﻣـﺎن )وي(‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ را ﺳﻜﻮﺑﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد ﻟـﺬا او را ﺗﻬﺪﻳـﺪ ﻧﻤـﻮده ﺗﻘـﺼﻴﺮﻫﺎﻳﻲ را ﺑـﻪ او ﻧـﺴﺒﺖ داد‪ .‬ﺧـﺴﺮو‬
‫ﻣﻐﺮور ﺷﺪه ﺑﺎ ﺗﻜﺒﺮ و ﺟﺴﺎرت ﭘﺎﺳﺦ داد و ﺳﻔﻴﺮان را ﺑﺎ ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﭘﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻲ درﻧﮓ ﺑـﺎ آرﻛـﺎد‬
‫ﺑﻪ ﻣﺬاﻛﺮه ﻧﺸﺴﺖ ﺗﺎ ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻘﺾ ﻛﺮده ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺑﻪ او ﻳﺎري دﻫﺪ و اﻣﺎ ﺧﻮد ﺗﻤﺎم‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺑﻪ او ﺑﺴﭙﺎرد‪ .‬ﺷﺎﭘﻮر ﺑﺎ ﻓﺮﻳﺐ از ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﺟﺎﺳﻮس ﻣﺎ ﺑـﻲ درﻧـﮓ ﭘـﺴﺮش اردﺷـﻴﺮ را ﺑـﺎ‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ ﮔﺮان ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ و از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ آرﻛﺎد از ﻳﺎري ﺑﻪ ﺧﺴﺮو اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳـﺪ‪ ،‬وي از ﺳـﺎﻳﺮ‬
‫ﻣﻠﻞ ﻛﻤﻜﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻧﻜﺮده ﻧﻪ از ﻋﻬﺪه ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺷﺎﭘﻮر و ﻧﻪ ﮔﺮﻳﺰ از او ﺑﺮﻧﻴﺎﻣﺪه ﻧﺰد وي رﻓﺖ‪.‬‬
‫اردﺷﻴﺮ او را از ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻋﺰل ﻛﺮده ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﺑﺮادر او وارﻣﺸﺎﭘﻮه را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻪ ﺳـﺎﻫﺎك را‬
‫اﺑﻘﺎء ﻛﺮد و ﻧﻪ ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ﮔﻤﺎرده ﺷﺪه از ﻃﺮف ﺧﺴﺮو را‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﺎن را از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﺸﺎن‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺖ؛ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺗـﺎ ﻧﻈـﺎم ﭘﻴـﺸﻴﻦ را ﺑـﺎ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﺣﻔـﻆ ﻛﻨﻨـﺪ و ﻫﻨـﮓ ﺑﺰرﮔـﻲ )در‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن( ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارده ﺧﻮد ﺑﻲ درﻧﮓ راﻫﻲ ﺗﻴﺴﻔﻮن ﺷﺪ زﻳﺮا ﭘﻴﺮي ﭘﺪرش را در ﻧﻈـﺮ داﺷـﺖ‪ ،‬ﺿـﻤﻦ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺴﺮو را ﭘﺲ از ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺮاي زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﺮدن ﺑﻪ دژ آﻧﻬﻮش ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه او ﮔﺎزاون‬
‫را ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻏﻞ و زﻧﺠﻴﺮ ﺑﺮد زﻳﺮا ﺑﻪ دﻻوري او ﻣﻀﻨﻮن ﺑﻮد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﺧﺎﻧـﺪان او و ﻧﻴـﺰ )ﺧﺎﻧـﺪان ﻫـﺎي(‬
‫ﺑﺮادرش ﺷﺎوارش و ﭘﺎرﮔﻮ آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ ‪ 1322‬را ﺟﺰو داراﻳﻲ درﺑﺎر در آوردﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﻳﻨﺪو ﺑﺎ ﻫﻔﺘـﺼﺪ‬
‫ﺳﺮﺑﺎر ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮ ﺳﺮ راه ﻛﺎرواﻧﻲ ﻛﻤﻴﻦ ﻛﺮده در ﭘﻲ ﻓﺮﺻﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺸﺎن ﺧـﺴﺮو‬
‫را آزاد ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ زﻳﺮا ﭘﺎﻫﺎي او ﺑﺎ زﻧﺠﻴﺮ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻨﮓ ﺳﺨﺘﻲ روي داد ﻛـﻪ در‬
‫ﻃﻲ آن ﺷﺎوارش و ﻣﺎﻧﻮل‪ 1323‬ﭘﺴﺮ ﭘﺎرﮔﻮ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه اﻳﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻦ‬
‫ﭘﺎرﮔﻮ او را ﺑﻪ ﻧﺰد اردﺷﻴﺮ ﺑﺮدﻧﺪ و او ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ از او ﺧﻴﻚ ﺑـﺴﺎزﻧﺪ و ﺑـﺎد ﻛـﺮده ﻫﻤـﻮاره در ﭘـﻴﺶ‬
‫روي ﺧﺴﺮو ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪.‬‬

‫‪51‬‬
‫ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﺗﻴﺴﻔﻮن و‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﻮام ﺑﺎ ﺗﻘﺪﻳﺮ و اﺣﺘﺮام‬

‫‪ve’ramshap’uh - 1321‬‬
‫‪ ،pargev-amat’uni - 1322‬ﭘﺎرﮔﻮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻫﺪﻳﻪ و ﭘﻴﺸﻜﺶ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪manvel - 1323‬‬

‫‪٢٦٦‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺗﻦ اﻓﺮاد ﻣﻘﺪس و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ و ﺳﻜﻮﺑﺎﻫﺎي ﻣـﺎ ﺟـﺰو ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ‬
‫اﻓﺮاد و ﺑﺎﻧﻴﺎن و ﺑﺎﻋﺜﺎن روﺷﻨﮕﺮي ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺗﻨﺎﺳﻞ و زاد و زه ﺗﺎ ﺳﺎﻫﺎك ﺑـﺰرگ رﺳـﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﻓﺮزﻧـﺪ‬
‫ﻣﺬﻛﺮي ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻠﻜﻪ دﺧﺘﺮي ﺑﻨﺎم ﺳﺎﻫﺎﻛﺎﻧﻮﻳﺶ‪ 1324‬داﺷﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ازدواج ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭗ ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن در آﻣـﺪ‪.‬‬
‫و زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﺳﺒﺪ ﺳﺎﻫﺎك‪ ،‬اﺳﭙﻬﺒﺪ ﺷﺠﺎع ارﻣﻨﻲ درﮔﺬﺷﺖ ﺳﺎﻫﺎك ﻗﺪﻳﺲ از ﭘﺎدﺷـﺎه ﺧـﺴﺮو اﻣـﺎ ﭘـﺲ از‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮي وي از ﺑﺮادر او وارﻣﺸﺎﭘﻮه اﻟﺘﻤﺎس ﻣﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ )ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭗ( را )ﺑﺠﺎي اﺳﺒﺪ ﺳﺎﻫﺎك( ﺑﮕﻤـﺎرد‪،‬‬
‫وﻟﻲ وراﻣﺸﺎﭘﻮه از اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻣﺎر ﺑﺪون ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎه اﻣﺘﻨﺎع ﻣﻲ ورزﻳﺪ و ﻣﺘـﺬﻛﺮ ﻣـﻲ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺮادرش‬
‫ﺧﺴﺮو ﺗﻮﺳﻂ ﻫﻤﻴﻨﮕﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﺎ ﻣﺘﺤﻤﻞ درد و ﻏﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا )ﺳﺎﻫﺎك ﻗﺪﻳﺲ( ﺑﻪ اﺳﺘﺪﻋﺎي دﺧﺘـﺮش‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﻲ )از ﭘﺎدﺷﺎه( ﮔﺮﻓﺖ و ﺷﺨﺼﺎ” ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه اردﺷﻴﺮ ﭘﺎرﺳﻲ رﻓﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ‬
‫ﭘﺪرش‪ ،‬ﭼﻬﺎرﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫او ﺗﻮﺳﻂ آﻧﺎن ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻓﺮاوان ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻋﻠـﺖ ﻗـﻮم اﺷـﺮاﻓﻲ ﭘﻬﻠﻮﻳـﻚ ﻫـﺎ و دوم‬
‫ﺑﻌﻠﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاران ﺧﻮﻳﺶ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻲ اﻳﻤﺎﻧﺎن ﻣﺤﺘـﺮم و ﮔﺮاﻣـﻲ ﻣـﻲ دارد‪) .‬ﭘﺎدﺷـﺎه(‬
‫ﺗﻘﺎﺿﺎﻫﺎي او را ﻛـﺎﻣﻼ” ﺟﺎﻣـﻪ ﻋﻤـﻞ ﭘﻮﺷـﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺨـﺴﺖ در ﻗﺒـﺎل داﻣـﺎد او ﻫﺎﻣﺎزاﺳـﭗ و ﺳـﭙﺲ در ﺑـﺎره‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﺗﻴﺮه ﻫﺎب ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن و اﻣﺎﺗﻮﻧﻲ‪،‬ﻛﻪ در ﻣﻜـﺎن ﻫـﺎي ﻧـﺎﻣﻌﻴﻦ ﭘﻨﻬـﺎن ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪) .‬ﺳـﺎﻫﺎك‬
‫ﻗﺪﻳﺲ( ﺧﻮاﻫﺶ ﺗﺮﺣﻢ ﺑﻪ ﺣﺎل آﻧﺎن را ﻛﺮد ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﺪاوﻧﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧـﺪان ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫـﺎن‬
‫ﭘﺪراﻧﺸﺎن ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ 1325‬ﺑﻮﻳﮋه آﻧﻜﻪ ﭘﺪران ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻫﻤﺎن ﮔﻨﺎﻫﺎﻧـﺸﺎن ﻣﺮدﻧـﺪ‪) .‬ﭘﺎدﺷـﺎه( ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن آﻧﺎن زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ارزاﻧﻲ داﺷﺖ و دﺳﺘﻮر داد ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎي اﻳﻦ دو ﻗـﻮم ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺼﺮف درﺑـﺎر در‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺎز ﭘﺲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﻬﺎ را در ﻣﻘﺎم ﭘﻴﺸﻴﻦ اﺟﺪادي ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﺴﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ از‬
‫اﻛﺜﺮ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ و در ردﻳﻒ ﻛﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻮم ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭗ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴـﺎن را‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ ﺗﺎ ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ ﻣﻜﺎن را در ﻣﻴﺎن ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن اﺷﺮاﻓﻲ ارﻣﻨﻲ ﺑﺨﻮد اﺧﺘﺼﺎص دﻫﻨـﺪ و در دﻳـﻮان‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ )ﭘﺎرﺳﻴﺎن( اﻳﻦ دو ﻧﻈﺎم را ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ‪،‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﻳـﺪ ﺻـﺎﺣﺐ اورﻧـﮓ‬
‫ﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﻲ درﻧﮓ ﺳﻜﻪ ﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﺧﺰاﻧﻪ درﺑﺎر را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﺗﻤﺜﺎل ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺪﻳـﺪ را‬
‫ﺿﺮب ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي دﻳﻮان را ﺑﻨﺎم او ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﻛﻬﻨﻪ را ﻧﺎﺑﻮد ﻧﻤﻲ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻛﻤﻲ‬
‫دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺪت ﻃﻮﻻﻧﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد و آﻣﺎرﮔﻴﺮي ﺟﺪﻳﺪي ﺻـﻮرت ﻣـﻲ داد‪،‬‬
‫در اﻳﻦ ﺻﻮرت آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ از ﻗﺪﻳﻢ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه ﺑﻮد ﺑﺪور ﻣﻲ رﻳﺨﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﻤﺎﻣﺸﺎن ﺑﻨـﺎم ﺟﺪﻳـﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ اردﺷﻴﺮ ﺑﻌﻠﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﻣﻬﻠﺖ اﻧﺠﺎم آﻣﺎرﮔﻴﺮي ﺟﺪﻳﺪ را ﻧﻴﺎﻓﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺮﻣـﺎن داد‬
‫در )دﻳﻮان( دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه از دوران ﻛﻬﻦ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﻧﻬﺎ را ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ و ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ )ﻳﺎد ﺷﺪه( ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه‬
‫ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺮ روﺳﺘﺎﻫﺎ و دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎ و ﻧﻴﺰ اﺳﭙﻬﺒﺪي ارﻣﻦ را ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺎن آن ﺑﻮد ﺑﻪ ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭗ ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ و ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ وراﻣﺸﺎﭘﻮه ﻓﺮﻣﺎن زﻳﺮ را ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪sahak’anuysh - 1324‬‬
‫‪ - 1325‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺳﻔﺮ ﺧﺮوج‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،34‬آﻳﻪ ‪) .7‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٦٧‬‬
 ‫ﻧﺎﻣﻪ اردﺷﻴﺮ ﺑﻪ وراﻣﺸﺎﭘﻮه‬
‫»اردﺷﻴﺮ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه دﻟﻴﺮ ﻣﺰدﻳﺴﻨﺎن درودﻫﺎي ﺑﻴﻜﺮان ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﺮادرﻣﺎن وراﻣﺸﺎﭘﻮه ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻦ ﻧﺜﺎر‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎﻳﺖ را ﻛﻪ در ﺑﺎره ﺳﻜﻮﺑﺎ ﺳﺎﻫﺎك ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻮدي درﻳﺎﻓﺖ ﻛـﺮدم و ﺣـﻖ ﺷﻨﺎﺳـﻲ ﭘﻴـﺸﻴﻨﻴﺎن او را‬
‫ﺑﻴﺎد آوردم ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺳﻮرن ﭘﻬﻠﻮي ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻴﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ و ﺳﺮداري اردﺷﻴﺮ ﻫﻤﻨﺎم ﻣـﻦ و‬
‫ﺟﺪ ﻣﺮا ﭘﺬﻳﺮا ﺷﺪﻧﺪ و آﻧﻘﺪر او را ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪاﻧﺸﺎن دوﺳﺖ ﻣﻲ داﺷﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺟﻨـﮓ ﺑـﺮ ﻋﻠﻴـﻪ‬
‫اﻳﺸﺎن ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس اﻛﺘﻔﺎ ﻧﻜﺮدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ او )اردﺷﻴﺮ( ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﺗﺎن آﻣﺪه ﺧﺴﺮو ﻧﻴﺎي ﺷـﻤﺎ‬
‫را ﻛﺸﺘﻨﺪ و ﺳﺰاي ﻗﺘﻠﻲ را ﻛﻪ ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﺎ ﻣﺮﮔﺸﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺮﻳﮕـﻮر ﭘـﺴﺮ ﻗﺎﺗـﻞ‪،‬‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺑﻴﻤﺎر را ﺷﻔﺎ داده زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ از دﺳﺖ رﻓﺘﻪ وي را ﺑﺎز ﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﺣﻖ ﺷﻨﺎﺳﻲ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮي در ﻗﺒﺎل ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭗ ﻓﺮزﻧـﺪ ﺧﻮاﻧـﺪه )ﺳـﻜﻮﺑﺎ ﺳـﺎﻫﺎك( را ﺑـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﺎ ﺑـﻪ‬
‫اﺳﭙﻬﺒﺪي ﺳﭙﺎﻫﺖ ﺑﮕﻤﺎر و ﮔﺎه ﭘﻨﺠﻢ اﻓﺘﺨﺎر را در ﻣﻴﺎن ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎﻳﺖ ﺑﻪ او ﺑﺪه و ﺑﮕﺬار آﻧﺎن ﺑﺮ روﺳﺘﺎﻫﺎ و‬
‫دﺳﺘﮕﺮدﻫﺎﻳﻲ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺗﻮ ﺑﻪ اﺟﺪاد او داده اﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ ﺧﺎﻧـﻪ ﻫـﺎي آن )دو( ﻗـﻮم‬
‫ﮔﻨﺎﻫﻜﺎر را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﺮف درﺑﺎر در آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬رﻫﺎ ﺳﺎزد ﺗﺎ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن آﻧﺎن ﺑﺪون ﺗﺮس ﺑﻪ ارث ﺑﺮﻧﺪ اﻣـﺎ‬
‫ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺟﺪاﻳﺸﺎن را ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ارزاﻧﻲ ﻣﻜﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻓﺮﻣﺎن دادﻳﻢ و در دﻳﻮان ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ‬
‫ﺑﺎش«‪.‬‬

‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ آﻣﺪ و ﻛﻠﻴﻪ ﺳﻔﺎرش ﻫﺎي اردﺷﻴﺮ را ﻣﻘﺮر داﺷـﺖ‪ ،‬اردﺷـﻴﺮ ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘـﺎرس‬
‫درﮔﺬﺷﺖ و ورام‪ 1326‬ﻛﻪ ﻛﺮﻣﺎن‪ 1327‬ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﮔﺮدﻳﺪ و ده ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪ .‬او ﺗﻨﻬﺎ‬
‫دوﺳﺘﻲ ﺧﻮد را ﺑﺎ وراﻣﺸﺎﭘﻮه ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺣﻔﻆ ﻛـﺮد؛ ﻣﻴـﺎن ﺑﻬـﺮام و آرﻛـﺎد ﻧﻴـﺰ‬
‫آراﻣﺶ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد و وراﻣﺸﺎﭘﻮه ﺑﺮ ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺣﻜﻢ ﻣﻲ راﻧﺪ و از دو ﭘﺎدﺷـﺎه ﺗﺒﻌﻴـﺖ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬ﺑﺨـﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﺨﺶ ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ ﺑﻬﺮام و ﺑﺮاي ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ آرﻛﺎد ﺑﺎج ﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫در ﺑﺎره ﺣﺮوف داﻧﻴﻞ‬

‫در آن زﻣﺎن آرﻛﺎد ﺑﻴﻤﺎر ﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﻴـﺰاﻧﺲ ﺗﻮﺳـﻂ ﻳﻮﺣﻨـﺎي ﺑـﺰرگ}‪ {184‬ﺟﻨﺒـﺸﻲ ﻋﻈـﻴﻢ و آﺗـﺶ‬
‫ﺳﻮزي ﻫﺎﻳﻲ روي داد و ﭘﺎدﺷﺎه ﻳﻮﻧﺎن دﭼﺎر آﺷﻔﺘﮕﻲ ﮔﺮدﻳﺪ؛ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻳﻜـﺪﻳﮕﺮ و ﭘﺎرﺳـﻴﺎن ﻣـﻲ‬
‫ﺟﻨﮕﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻬﺮام ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎ وراﻣﺸﺎﭘﻮه ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﺑﺮود و آﻧﺎن را آرام ﻧﻤﻮده ﺑﻪ ﻧﻈﻢ‬
‫و آراﻣﺶ در آورده در ﺑﺎره )اﺧﺘﻼﻓﺎت( ﮔﻤﺎﺷﺘﮕﺎن دو ﻃـﺮف ﺗـﺼﻤﻴﻢ ﮔﻴـﺮي ﻛﻨـﺪ‪ .‬آﻧﮕـﺎه او رﻓـﺖ و‬

‫‪ vram- 1326‬ﻳﺎ ﺑﻬﺮام ‪)-‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪k’rman - 1327‬‬

‫‪٢٦٨‬‬
‫ﺗﻤﺎﻣﻲ اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻪ ﻧﻈﻢ درآورد و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻛﺎﺗﺐ زﺣﻤﺖ ﻛﻤﻲ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻧﺸﺪ‪ .‬زﻳﺮا از آن روز ﻛـﻪ ﻣـﺴﺮوپ‬
‫از درﺑﺎر دوري ﺟﺴﺖ‪ ،‬او ﻫﻴﭻ ﻛﺎﺗﺐ زﺑﺮدﺳﺘﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻴﺎﺑﺪ زﻳﺮا ﺣﺮوف ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻜﺎر ﻣـﻲ ﺑﺮدﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻛﺎﻫﻨﻲ ﻫﺎﺑﻴﻞ ﻧﺎم ﺑﻪ ﺣﻀﻮر او رﺳﻴﺪ و ﻗﻮل اﺑﺪاع ﺣﺮوف ارﻣﻨﻲ را داد ﻛﻪ اﺳﻘﻒ داﻧﻴﻞ از‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﺎﻧﺶ ﻣﺮﺗﺐ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑـﻲ ﺗﻮﺟـﻪ ﻣﺎﻧـﺪ و ﺑـﺎ ورود ﺑـﻪ ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدﻛـﻪ ﻛﻠﻴـﻪ‬
‫ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن ﺑﺮﮔﺮد ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺮوپ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﻧﺪ و درﺑﺎره اﺑﺪاع ﺣﺮوف ارﻣﻨـﻲ ﻣـﻲ اﻧﺪﻳـﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه را در اﻳﻦ ﺑﺎره آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬او آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ راﻫـﺐ ﮔﻔﺘـﻪ ﺑـﻮد ﺑـﺮاي آﻧـﺎن ﺷـﺮح داد‪.‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻛﻪ اﻳﻦ را ﺷﻨﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬از او ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ در ﺑﺎره اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻬﻢ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺒﺬول دارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا او ﺷﺨﺼﻲ واﻫﺮﻳﭻ‪ 1328‬ﻧﺎم از ﻗﻮم ﺧﺎدون‪ 1329‬ﻛﻪ در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺻـﺎﺣﺐ اﺣﺘـﺮام و ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ او‬
‫وﻓﺎدار و ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺸﺘﺎق اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﻮد ﺑﻌﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﻧﺰد ﻫﺎﺑﻴﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪﻧﺪ و رﺷﺘﻪ ﺣﺮوﻓﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﻴﻞ از دﻳﺮ ﺑﺎز ﺑﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﺮﺗﺐ ﮔﺮدﻳﺪه ﺑﻮد آوردﻧﺪ و ﺑﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺮوپ}‪ {185‬ﺗﻘﺪﻳﻢ ﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻨـﺎن ﺧـﻮد‬
‫آﻧﺎن را ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﭽﻪ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻟﻴﺎن ﻛﻤﻲ ﻳﺎد دادﻧـﺪ و ﺑـﺪﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ رﺳـﻴﺪﻧﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺣـﺮوف و آن‬
‫ﺗﺮﺳﻴﻢ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺮاي ﺗﻠﻔﻆ ﺻﺤﻴﺢ واﻛﻬﺎي ﻛﻠﻤﺎت ارﻣﻨﻲ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﺗﻄﺎﺑﻖ ﻻزم را ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪53‬‬
‫در ﺑﺎره ﺣﺮوف ﻣﺴﺮوپ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﻫﺒﺖ‬
‫ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ اﻋﻄﺎء ﺷﺪ‬

‫ﭘﺲ از آن ﺧﻮد ﻣﺴﺮوپ ﻫﻤﺮاه ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ راﻫﻲ ﻣﻴﺎﻧﺮودان و ﻧﺰد ﻫﻤﺎن داﻧﻴـﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮد و ﭼﻴـﺰي‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻮرد ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﻋﺎزم ادﺳﺎ ﻧﺰد اﻓﻼﻃﻮن ﻳﻚ ﻧﺎﻃﻖ ﻣﺸﺮك ﻛﻪ رﻳﺎﺳﺖ دﻳﻮان را داﺷـﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ .‬او ﺑﺎ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﺮد و ﻫﺮ ﻗﺪر ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻴﺎد ﻣﻲ آورد و ﮔـﺮد ﻣـﻲ آورد ﻟـﻴﻜﻦ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻼش ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﻮر ﻛﻤﻜﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻜﻨﺪ و ﺑـﻪ ﻧـﺎداﻧﻲ ﺧـﻮد اﻗـﺮار ﻛـﺮد‪ .‬وﻟـﻲ ﮔﻔـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﻮدش ﻗﺒﻼ” آﻣﻮزﮔﺎري داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺮدي ﺑﺴﻴﺎر زﺑﺮ دﺳﺖ ﺑﻮد وﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫـﺎي ﺳـﺨﻨﻮران‬
‫از دﻳﻮان ادﺳﺎ رﻓﺘﻪ و آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ و ﻧﺎﻣﺶ اﭘﻴﭙﺎﻧﻮس ﺑﻮد؛ »ﮔﻔﺖ‪ ،‬اور ا ﺑﺠﻮي و ﺑﻴـﺎب‬
‫ﺗﺎ آرزوﻳﺖ را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد«‪.‬‬
‫‪1330‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻣﺴﺮوپ ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﻳﺎري از ﺳﻜﻮﺑﺎ ﺑﺎﺑﻴﻠﺲ از ﻃﺮﻳﻖ ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﻪ ﻋﺒﻮر ﻛﺮده ﺑﻪ ﺳﺎﻣﻮس ﻣـﻲ رود‬
‫زﻳﺮا اﭘﻴﭙﺎﻧﻮس در ﻗﻴﺪ ﺣﻴﺎت ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺎﮔﺮدي ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارده ﺑﻮد ﺑﻨﺎم ﻫﺮوﭘﻴﺎﻧﻮس‪ 1331‬ﻛﻪ ﻫﻨـﺮ ﺷـﮕﻔﺖ‬

‫‪vahritch - 1328‬‬
‫‪khadun - 1329‬‬
‫‪babilos - 1330‬‬
‫‪ - 1331‬ﻳﺎ روﻓﻴﻨﻮس‬

‫‪٢٦٩‬‬
‫اﻧﮕﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻧﻴﻚ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ و در ﺳﺎﻣﻮس ﻣﻨﺰوي ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺴﺮوپ ﻧﺰد وي ﻣـﻲ رود و از‬
‫او ﻧﻴﺰ ﺛﻤﺮي ﻧﻤﻲ ﻳﺎﺑﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑـﺮ ﻣـﻲ دارد و ﻧـﻪ روﻳـﺎﻳﻲ در ﺧـﻮاب ﻣـﻲ ﺑﻴﻨـﺪ و ﻧـﻪ ﺷـﺒﻬﻲ در‬
‫ﺑﻴﺪاري‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ در ﻛﺎرﮔﺎه ﻗﻠﺒﺶ ﻛﻒ دﺳﺖ راﺳﺘﺶ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺎن روح و روان او ﻧﻤﺎﻳـﺎن ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮ‬
‫روي ﺳﻨﮓ ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺖ ﺑﻄﻮري ﻛﻪ ﺳﻨﮓ اﺛﺮ ﺧﻄﻮط را ﻫﻤﭽﻮن روي ﺑﺮف ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﻲ داﺷﺖ}‪ {186‬و‬
‫ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻧﻤﺎي )ﺣﺮوف( در ﻓﻜﺮ او ﻫﻤﭽﻮن درون ﻳﻚ ﻇﺮف ﺗﺠﻤﻊ ﻛـﺮده و‬
‫از ﭘﺎي دﻋﺎ و ﻧﻴﺎﻳﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﺣﺮوف ﻣﺎ را اﺑﺪاع ﻛﺮد و ﻫﻤﺮاه روﻓﻴﻨﻮس ﺣﺮوف آﻣﺎده ﺷﺪه ﻣﺴﺮوپ‬
‫را ﺷﻜﻞ داد و ﺣﺮوف ارﻣﻨﻲ را دﻗﻴﻘﺎ” ﻣﻄﺎﺑﻖ واﻛﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮔﺮداﻧﻴﺪ و ﺑﻲ درﻧﮓ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤـﻪ زد‬
‫و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ” از اﻣﺜﺎل )ﺳﻠﻴﻤﺎن( آﻏﺎز ﻛﺮده ﺑﻴﺴﺖ و دو ﻛﺘﺎب ﻧﺎﻣﺪار و ﻛﺎﻣﻞ و ﻋﻬﺪ ﺟﺪﻳـﺪ را ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬
‫ارﻣﻨﻲ }‪ {187‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ و ﻧﻴـﺰ ﻓـﻦ ﻧﮕـﺎرش را ﺑـﻪ ﺷـﺎﮔﺮداﻧﺶ ﻫﻮﻫـﺎن ﻳﮕﻐﺘﺴﺎﺗـﺴﻲ و ﻫﻮﺳـﭗ‬
‫ﭘﺎﻏﻨﺎﺗﺴﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺷﺎﮔﺮادان ﻛﻬﺘﺮ ﻣﻲ آﻣﻮزد‪.‬‬

‫‪54‬‬
‫در ﺑﺎره ﻛﺘﺎﺑﺖ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﮔﺮﺟﻲ و آراﻧﻲ‬

‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ آرﻛﺎد ﭘﺴﺮش ﺗﺌـﻮدوس ﻛﻬﺘـﺮ ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ وي ﮔﺮدﻳـﺪ؛ او ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﻛـﺸﻮرﻣﺎن و ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫وراﻣﺸﺎﭘﻮه ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﻮدت و دوﺳﺘﻲ ﺣﻔـﻆ ﻛـﺮد وﻟـﻲ ﺑﺨـﺶ ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﻪ او ﻧـﺴﭙﺮد‪ ،‬و ﺑـﻪ‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺘﮕﺎن ﺧﻮد واﮔﺬار ﻛﺮد‪ .‬ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻳﺰدﮔﺮد ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘـﺎرس ﭘﻴﻤـﺎن ﺻـﻠﺢ ﺑـﺴﺖ‪ .‬ﻣـﺴﺮوپ در اﻳـﻦ اوان‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺣﺮوف زﺑﺎن ﻣﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮد آورد‪ .‬او ﺑﻔﺮﻣﺎن وراﻣﺸﺎﭘﻮه و ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺑﭽﻪ ﻫﺎي ﻫﻮﺷﻴﺎر و‬
‫ﺗﻨﺪرﺳﺖ‪ ،‬داراي ﺻﺪاي ﺧﻮش و ﭘـﺮﻧﻔﺲ}‪ {188‬ﺑﺮﮔﺰدﻳـﺪ و در ﺗﻤـﺎﻣﻲ ﻧـﻮاﺣﻲ ﻣﺪرﺳـﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﺑﻨﻴـﺎن‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ و در ﻫﻤﻪ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺑﺨﺶ ﭘﺎرﺳﻲ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( ﺑﻪ آﻣﻮزش ﭘﺮداﺧﺖ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺠﺰ از ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ زﻳـﺮا‬
‫آﻧﺎن ﺗﺎﺑﻊ ﺣﻮزه ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و اﺟﺒﺎرا” ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺖ و زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ ﺣﺘـﻲ‬
‫آﺷﻮري‪.‬‬
‫ﻣﺴﺮوپ رﻫﺴﭙﺎر ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﺑﺮﺧـﻮرداري از ﻣﻮﻫﺒـﺖ ﻣﻠﻜـﻮﺗﻲ اﻋﻄـﺎء ﺷـﺪه‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺷﺨﺼﻲ ﺟﺎﻏﺎ‪ 1332‬ﻧﺎم ﻛﻪ ﻣﺘﺮﺟﻢ زﺑﺎﻧﻬﺎي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ارﻣﻨﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺮوﻓﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ ،‬و در اﻳـﻦ راه‬
‫از ﻳﺎري و ﻛﻤﻚ ﭘﺎدﺷﺎه آﻧﻬﺎ ﺑﺎﻛﻮر‪ 1333‬و ﺳﻜﻮﺑﺎ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬او ﺑﭽﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪ و آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و از ﻣﻴﺎن ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺗﺮﺧﻮردزاﺗﺴﻲ‪ 1334‬و ﻣﻮﺷـﻪ ﺗﺎروﻧﺎﺗـﺴﻲ‪ 1335‬را ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫آﻣﻮزﮔﺎر ﮔﻤﺎﺷﺖ‪.‬‬

‫‪jagha - 1332‬‬
‫‪ bak’ur - 1333‬ﻳﺎ ﭘﺎﻛﺮ ‪.paker‬‬
‫‪t’er-khordznatsi - 1334‬‬
‫‪mushe- t’aronatsi - 1335‬‬

‫‪٢٧٠‬‬
‫ﺧﻮد ﻧﻴﺰ راﻫﻲ آران ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎﻫﺸﺎن آرﺳﻮاﻏﻦ‪ 1336‬و ارﻣﻴﺎ‪ 1337‬رﺋﻴﺲ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن ﺷﺪ و آﻧﺎن ﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ او‬
‫را ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻴﻞ ﭘﺬﻳﺮا ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﭽﻪ ﻫﺎي ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اي ﺑﻪ او ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬او ﻣﺘﺮﺟﻢ زﺑﺮدﺳـﺘﻲ ﺑﻨـﺎم ﺑﻨﻴـﺎﻣﻴﻦ را‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و واﺳﺎك‪ 1338‬ﺟﻮان واﻟﻲ ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ‪ 1339‬او را ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺳﻜﻮﺑﺎ آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺑﻲ درﻧﮓ ﮔـﺴﻴﻞ داﺷـﺖ و‬
‫)ﺑﻪ ﻳﺎري( آﻧﺎن ﺣﺮوﻓﻲ ﺑﺮاي زﺑﺎن ﭼﺎﻛﻨـﺎﺋﻲ‪ ،1340‬ﺧـﺸﻦ و ﻧﺎﻫﻨﺠـﺎر و ﻧـﺎﭘﺮورده ﮔﺎرﮔﺎرﻳـﺎن‪ 1341‬ﭘﺪﻳـﺪ‬
‫آورد‪ .‬ﺷﺎﮔﺮدش ﻫﻮﻧﺎﻧﺘﺎن‪ 1342‬را ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﻲ آﻧﺠﺎ ﮔﻤﺎرد و ﭼﻨﺪ ﻧﻮﻛﺸﻴﺶ را ﺑﺮاي درﺑﺎر ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛـﺮده‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد ﻛﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺳﺮﮔﺮم ﺗﺮﺟﻤﻪ )ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس( از زﺑـﺎن‬
‫آﺷﻮري اﺳﺖ ﭼﻮن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ آن را ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻬﺮوژان ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ را در ﺳﺮاﺳـﺮ‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن ﺳﻮزاﻧﺪه ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ آﻧﻜﻪ وﻗﺘﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺎن ﭘﺎرﺳـﻲ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭽﻜﺲ اﺟـﺎزه‬
‫آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻧﻤﻲ دادﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﺷﻮري را ﻣﺠﺎز ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﺠﺪد ﺧﺴﺮو ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﭘﺲ از او‬
‫)ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ( ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺎرﺳﻲ‬

‫وراﻣﺸﺎﭘﻮه ﭘﺲ از ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ درﮔﺬﺷﺖ و ﭘﺴﺮي ﻳﺎزده ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻨﺎم آرﺗﺎﺷـﺲ از ﺧـﻮد‬
‫ﺑﺠﺎي ﮔﺬارد‪ .‬در آن زﻣﺎن ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺑﻪ درﺑـﺎر ﻳﺰدﮔـﺮد ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘـﺎرس رﻓـﺖ و ﺗﻘﺎﺿـﺎي اﺳـﺘﺮداد‬
‫ﺧﺴﺮو را ﻛﺮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اردﺷﻴﺮ )از ﺑﻨﺪ و زﻧﺠﻴﺮ( رﻫﺎ ﺷـﺪه در زﻣـﺎن ﺑﻬـﺮام‪ 1343‬آزاداﻧـﻪ در دژ‬
‫آﻧﻬﻮش‪ 1344‬ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﺰدﮔﺮد ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺶ او ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﻛﺮده ﺣﻜﻮﻣﺖ را )ﺑـﻪ ﺧـﺴﺮو( داد و ﺑـﻪ‬

‫‪arsvaghen - 1336‬‬
‫‪ - 1337‬ارﻣﻨﻲ ‪yeremia‬‬
‫‪vasak’ - 1338‬‬
‫‪syunik - 1339‬‬
‫‪ - 1340‬ﭼﺎﻛﻨﺎﺋﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﻠﻮﺋﻲ و ﺣﻠﻘﻮي‪ ،‬اﺻﻄﻼح زﺑﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ‪ glottal‬و ‪ guttural‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1341‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﮔﺎرﮔﺎرﻳﺎن در ﺟﻠﮕﻪ رود ﮔﺎرﮔﺎر واﻗﻊ در دﺷﺖ ﻛﻨﻮن ﻣﻴﻠﻲ )‪) .(Mili‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪hovnatan - 1342‬‬
‫‪ Vram - 1343‬ارﻣﻨﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪anhush - 1344‬‬

‫‪٢٧١‬‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪ .‬او ﻫﺮاﻫـﺎد‪ 1345‬ﭘـﺴﺮ ﮔـﺎزاون را ﺗﻘﺎﺿـﺎ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ ﭘـﺪرش از دژ‬
‫آﻧﻬﻴﺸﻠﻲ‪ 1346‬ﺧﺎرج ﻛﺮده )ﻫﻤﺮاه ﺳﭙﺎه( ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ اي آﻧـﺴﻮي ﺳﮕـﺴﺘﺎن}‪ {189‬ﻓﺮﺳـﺘﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺧـﺴﺮو‬
‫دﻳﮕﺮ ﻗﺎدر ﺑﻪ دﻳﺪن او ﻧﺸﺪ و اﻳﻨﺒﺎر ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ از او ﻳﺰدﮔﺮد ﻧﻪ از ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﻠﻜﻪ ﭘﺴﺮ ﺧﻮد ﺷﺎﭘﻮر را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﻴﺖ ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ارﻣﻨﻴـﺎن ﮔﻤـﺎرد‬
‫ﻛﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﻪ او ﺗﻘﺮب ﺟـﺴﺘﻪ ﺑـﺎ ﻫﻤﻨـﺸﻴﻨﻲ و ﺣـﺴﻦ رواﺑـﻂ‪ ،‬ﺿـﻴﺎﻓﺖ ﻫـﺎ و ﺳـﺮﮔﺮﻣﻲ ﺷـﻜﺎر و ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪي ﺳﺒﺒﻲ ﺑﻪ او ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﺧﻮﻳـﺸﺎوﻧﺪي ﺟﺪﻳـﺪ ﻧﺰدﻳﻜﺘـﺮ ﺷـﺪه ﺷـﺎﻳﺪ ﺑـﻪ آﻳـﻴﻦ ﻣﺰدﻳـﺴﻨﻲ‬
‫ﮔﺮوﻳﺪه ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ ﺑﻜﻠﻲ از ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﺟﺪا ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎدان ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ “ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻧﻴـﺎت ﻣـﺸﺮﻛﺎن را در‬
‫ﻫﻢ ﻣﻲ ﭘﺎﺷﺪ” اﮔﺮ ﭼﻪ ﺗﺎ ﻣﺪﺗﻲ )اﻧﺪﻳﺸﻪ او( ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭗ درﮔﺬﺷـﺖ و ﺳـﺎﻫﺎك ﻧﻴـﺰ‬
‫در ﺳﻮﻛﻲ ﺑﺰرگ ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻫﻴﭽﻜﺲ ﻫﻨﮕﻬﺎي ارﻣﻦ را ﮔﺮد ﻧﻴﺎورد و ﻣﺘﺤﺪ ﻧﺴﺎﺧﺖ‪ .‬از اﻳـﻦ رو ﺷـﺎﭘﻮر ﺑـﻪ‬
‫آﺳﺎﻧﻲ وارد ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ﺷﺪ و ﻓﺮﻫﺎد و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺗﺒﻌﻴﺪﻳﺎن را ﻫﻤﺮاه ﺧـﻮﻳﺶ آورد؛ اﻣـﺎ او ﻣﻮﻓـﻖ ﺑـﻪ ﺟﻠـﺐ‬
‫ﻫﻤﻜﺎري ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﻧﺸﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻪ از او ﻧﻔﺮت داﺷﺘﻨﺪ و در ﻫﻨﮕﺎم ﺷـﻜﺎر ﻳـﺎ ﺑـﺎزي ﺑـﻪ او ﺑﻌﻨـﻮان ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫اﺣﺘﺮام ﻧﻤﻲ ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﺒﺎر ﭼﻨﻴﻦ رخ داد ﻛﻪ ﮔﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ در ﭘﻲ رﻣﻪ ﻫﺎي ﮔﻮرﺧﺮ از ﻧﻮاﺣﻲ ﻧﺎﻫﻤﻮار و ﺳﻨﮕﻼﺧﻲ ﮔﺬﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎد‪ .‬آﺗﻮم ﻣﻮﻛﺎﺗﺴﻲ‪ 1347‬ﺑﺎ ﺳﺮزﻧﺶ ﺑﻪ او ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧـﺪازاده‪ 1348‬ﭘﺎرﺳـﻲ‪ ،‬اﮔـﺮ ﻣـﺮد‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺮو‪ ،‬ﺑﺮو«‪ .‬ﻳﻜﺒﺎر دﻳﮕﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﺎ آﺗﺶ در ﻧﻴﺰارﻫﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﺎر ﺧـﻮك وﺣـﺸﻲ رﻓﺘﻨـﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﺟﺮأت ﻧﻜﺮد اﺳﺒﺶ را در اﻧﺒﻮه ﻧﻲ ﻫﺎ ﺑﺨﻮﺑﻲ ﺑﺮاﻧﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ آﺗﺶ او را در ﺧﻮد ﺑﻠﻌﻴﺪ و او ﺑﻪ‬
‫دو ﻃﺮف ﻣﻲ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ و ﺑﺎ اﺳﺒﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ و آن ﺳﻮ ﺣﺮﻛـﺖ ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪ .‬آﺗـﻮم ﺑـﺎز ﻫـﻢ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪:‬‬
‫»ﺧﺪازاده ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬آﺧﺮ ﭘﺪر ﺗﻮ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ﭼﺮا ﻣـﻲ ﺗﺮﺳـﻲ؟«‪ .‬ﺷـﺎﭘﻮر ﻣـﻲ ﮔﻮﻳـﺪ‪» :‬ﻣـﺰاح را ﻛﻨـﺎر‬
‫ﺑﮕﺬار و ﻧﮕﺎه ﻛﻦ ﺗﺎ از آﺗﺶ ﺑﮕﺬري ﺗﺎ ﻣﻦ ﻫﻢ از ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺗﻮ ﺑﻴﺎﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﻣﻦ ﺟﻠـﻮ ﺑـﺮوم‪ ،‬اﺳـﺒﻢ رم‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ«‪ .‬در آن وﻗﺖ آﺗﻮم ﺑﺎ ﺗﻘﺒﻴﺢ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻢ ﺳﻨﮓ ﻫـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﺟﻠـﻮﺗﺮ ﺑـﺮوم‪،‬‬
‫اﻳﻨﻚ اﮔﺮ اﻫﺎﻟﻲ ﻣﻮك‪ 1349‬را از اﺻﻞ و ﻧـﺴﺐ دﻳـﻮان ﻣﻴـﺪاﻧﻲ ﻣـﻨﻬﻢ ﺷـﻤﺎ ﺳﺎﺳـﺎﻧﻴﺎن را زن ﺻـﻔﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﺧﻮاﻧﻢ« و ﺑﻪ اﺳﺐ ﺷﻼق زده از ﻣﻴﺎن آﺗﺶ ﻫﻤﭽﻮن از ﺟﻠﮕﻪ ﭘﺮ ﮔﻞ ﮔﺬﺷﺖ و ﺷﺎﭘﻮر را ﻧﺠﺎت داد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺎﭘﻮر از آن ﭘﺲ ﺧﺎﻣﻮش ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻧﺸﺴﺖ آﻧﺠﺎ را ﺗﺮك ﻛﺮده ﺑﻪ ﻣﻮﻛﺲ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻳﻚ ﺑﺎر در ﺣﻴﻦ ﺑﺎزي ﭼﻮﮔﺎن ﺷﺎواﺳﭗ آرزروﻧﻲ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪ ﺗﻮپ را دوﺑـﺎر از ﺷـﺎﭘﻮر ﺑﺮﺑﺎﻳـﺪ‪ .‬او ﺑـﺎ‬
‫ﭼﻮﮔﺎن ﺑﻪ او زده ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﻮدت ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ را ﺑﺸﻨﺎس!« و او ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬آري ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻢ ﻛـﻪ ﻣـﻦ ﻫـﻢ‬

‫‪ hrahat’ - 1345‬از ﻧﺎم ﭘﻬﻠﻮي ‪ ،frahat‬ﻓﺮﻫﺎد ﭘﺎرﺳﻲ و ‪ afrahat‬آﺷﻮري‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ anhisheli - 1346‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ ﻳﺎدآوري ‪ ،‬دژ ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪At’om-Mok’atsi - 1347‬‬
‫‪ - 1348‬ﺧﻮرﻧﻲ واژه ‪) ast’vadsordi‬ﻓﺮزﻧﺪ ‪ + ordi‬ﺧﺪا ‪ (ast’vads‬را ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ mok’k - 1349‬ﻳﺎ ‪ moks‬اﺳﺘﺎن ﭘﻨﺠﻢ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ وﺳـﻌﺖ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ” ‪ 2962‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮﻣﺮﺑـﻊ‪ ،‬ﻣـﻮﻃﻦ ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﻧﺎﺧﺎراري ﻫﻤﻨﺎم‪ .‬ﺑﻪ ﻻﺗﻴﻦ ‪ ،Mokhoene‬آﺷﻮري ‪) .Bet Moksaije‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٧٢‬‬
‫ﺷﺎﻫﺰاده ام‪ ،‬از ﻧﺴﻞ ﺳﺎﻧﺎﺳﺎر و ﺣﻖ دارم ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮادراﻧﺖ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﺷـﺪه ام ﺑـﻪ ﺑـﺎﻟﺶ ﭘﺎدﺷـﺎه ﺑﻮﺳـﻪ‬
‫زﻧﻢ«‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﺎري ﺑﺎ ﺑﻲ اﻋﺘﻨﺎﻳﻲ ﺗﻤﺎم از ﻣﻴﺪان اﺳﺐ ﺳﻮاري ﺑﻴﺮون ﺗﺎﺧﺖ}‪.{190‬‬
‫ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ در ﺣﻴﻦ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻬﻤـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺧـﺴﺮو ﮔﺎردﻣﺎﻧﺎﺗـﺴﻲ‪ 1350‬ﻣـﺴﺖ از ﻣﻴﺨـﻮارﮔﻲ در ﺣـﻀﻮر‬
‫ﺷﺎﭘﻮر ﻫﻤﭽﻮن ﻋﺎﺷﻖ ﻣﺠﻨﻮن ﺑﺪﻧﺒﺎل زﻧﻲ اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻣﺎﻫﺮ ﺧﻮد ﭼﻨـﮓ ﻣـﻲ ﻧﻮاﺧـﺖ‪ .‬ﺷـﺎﭘﻮر ﺑـﺎ‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﻴﺖ ﻓﺮﻣﺎن داد او را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و در دﻫﻠﻴﺰ ﻧﮕﺎﻫﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ او دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را ﺑﺮ ﺷﻤﺸﻴﺮ ﮔﺬارده ﺑﺴﺎن‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ اش رﻓﺖ و ﻫﻴﭽﻴـﻚ از ﺧـﺪﻣﺘﮕﺰاران درﺑـﺎر ﺟـﺮات ﻧﻜﺮدﻧـﺪ او را‬
‫دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﻨﻨﺪ زﻳﺮا آن ﻣﺮد را از ﭘﻴﺶ آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻴﺠﺎ ﺗﻮ ﻣﺎ را ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪56‬‬
‫روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺲ از رﻓﺘﻦ ﺷﺎﭘﻮر از‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن روي دادﻧﺪ و ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻧﺎﺷﻲ از آن‬

‫ﺷﺎﭘﻮر ﭘﺲ از ﭼﻬﺎر ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﻔﺖ ﺑﺎر از ﺑﻴﻤﺎري ﭘـﺪرش آﮔـﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓـﺖ و ﺷـﺘﺎﺑﺎن رﻓـﺖ و ﺑـﻪ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺳﭙﺎﻫﺶ ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ارﻣﻦ را دﺳﺘﮕﻴﺮ ﻛﺮده ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﺑﺒﺮد‪ .‬اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻪ ﺗﻴﺴﻔﻮن رﺳﻴﺪ ﭘﺪرش ﻳﺰدﮔﺮد ﭘﺲ از ﻳﺎزده ﺳﺎل ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ درﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬در ﻫﻤـﺎن روز ﺧـﻮد‬
‫ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﺗﻮﻃﺌﻪ اﻓﺮاد درﺑﺎر ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺮﺳﺲ ﭼﻴﭽﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ‪ 1351‬دﻟﻴﺮ و ﺧـﻮش ﺑﺨـﺖ ﻛـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫ﺳﭙﺎه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎي ارﻣﻨﻲ را ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎﻧﺸﺎن ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﻫﻨﮓ ﭘﺎرﺳﻲ ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﺳـﭙﺎه آﻧـﺎن‬
‫را درﻫﻢ ﺷﻜﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آﭘﺮﺳﺎم اﺳﭙﺎﻧﺪوﻧﻲ‪ 1352‬ﺳﺮدار آﻧﺎن را ﻛﺸﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷـﺪﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﻛﻮﻫﺴﺘﺎﻧﻲ و ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﮔﺬران زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗـﺎ ﮔﻠـﻴﻢ ﺧـﻮد را از آب ﺑﻴـﺮون‬
‫ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺗﻤﺎم اﻫﺎﻟﻲ واﻧﺎﻧﺪ ﺑﺎ دﻻوري ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺳـﻪ‬
‫ﺳﺎل ﺑﻲ ﺳﺮور ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه ﻃﻌﻤﻪ ﺟﻨﮓ و ﺷﻮرش ﮔﺮدﻳﺪ و وﻳـﺮان و ﺧـﺎﻟﻲ از ﺳـﻜﻨﻪ ﺷـﺪ ‪ ،‬ﺧـﺮاج ﻫـﺎي‬
‫درﺑﺎر ﻛﺎﻫﺶ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬راﻫﻬﺎي آﻣﺪ و ﺷﺪ ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﻢ و اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺨﺘﻞ و ﻣﺤﻮ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﻤﻴﻦ روزﻫﺎ ﺑﻬﺮام دوم ﺑﺮ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺮدﻳﺪ و در ﺻﺪد اﻧﺘﻘـﺎﻣﺠﻮﻳﻲ از ﻛـﺸﻮرﻣﺎن ﺑﺮآﻣـﺪ‪،‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﺑﺎ ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻜﺮد و ﺻﻠﺢ را ﺑﺎ آﻧﻬﺎ ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪن ﻣﺴﺮوپ ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‬

‫‪ ،khosrov- gardmanatsi - 1350‬ﺧﺴﺮو اﻫﻞ ﮔﺎدﻣﺎن‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪nerses- tchitchrak’atsi - 1351‬‬
‫‪ap’rsam- e’sp’anduni - 1352‬‬

‫‪٢٧٣‬‬
 ‫و ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﭘﻨﺞ ﻧﺎﻣﻪ‬

‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺑﻼﻳﺎ را در ﺑﺨﺶ ﭘﺎرﺳﻲ )ارﻣﻨـﺴﺘﺎن( ﻣـﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﻮاﺣﻲ‬
‫ﻏﺮﺑﻲ ﻛﺸﻮرﻣﺎن و ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( رﻓﺖ اﻣﺎ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺷﺎن او ﺑﻮد ﻣﻮرد اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺖ؛‬
‫ﻟﺬا ﻣﺴﺮوپ و ﻧﻮه اش وارﺗﺎن را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ ﻗﺮار زﻳﺮ ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﻧﺰد ﻗﻴﺼﺮ ﺗﺌﻮدوس ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﻪ ﺗﺌﻮدوس}‪{191‬‬

‫»ﺳﺎﻫﺎك ﺳﻜﻮﺑﺎي ارﻣﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻗﻴﺼﺮ ﺻﻠﺤﺪوﺳﺖ‪ ،‬ﺳـﺮورم اﮔﻮﺳـﺘﻮس ﺗﺌـﻮدوس درود‬
‫ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻲ داﻧﻢ ﻛﻪ آوازه زﺣﻤﺎت ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳـﻤﻊ آن ﺣـﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠـﻖ ﺑﺎﻳـﺪ رﺳـﻴﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻟـﺬا ﺑـﺎ اﻣﻴـﺪ ﺑـﺴﺘﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻛﺎري و ﺗﺮﺣﻢ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮﻳﺖ ﭘﻨﺎه آوردم؛ اﻣﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎن واﻟﻴﺎن اﻳﻨﺠـﺎ در ﺷـﺄن ﺧـﻮﻳﺶ ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻘﺒﺎل‬
‫ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻢ‪ .‬آﻧﻘﺪر از ﻣﺎ ﻣﺘﻨﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ آن ﺣﺮوف را ﻧﻴﺰ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺨﺺ آورده ﺑﻮد‬
‫و او را ﻧﺰد آن ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎدم؛ او )اﻳﻦ ﺣﺮوف را( ﭘﺲ از ﺗﻼش ﺳـﺨﺖ و ﻃـﻮﻻﻧﻲ در آﺷـﻮر ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو اﻟﻄﺎف و ﻋﻨﺎﻳﺎت آن ﺳﺮور را ﺧﻮاﻫﺎﻧﻢ ﺗﺎ ﻣﺎ را در اﻳﻨﺠﺎ از ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟـﺖ ﻣـﺎن در ﺑﺨـﺶ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺤﺮوم ﻧﺴﺎزﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﻴﺪ ﺗﺎ ﻣﺎ و ﺗﻌﺎﻟﻴﻤﻤﺎن را ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﻴﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ زﻳﺮ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺷﻬﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫‪1353‬‬
‫ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﻪ آﺗﻴﻜﻮس‬

‫»ﺳﺎﻫﺎك ﺳﻜﻮﺑﺎي ارﻣﻦ ﺑﻪ آﻣﻮزﮔﺎرﻣﺎن آﺗﻴﻜﻮس‪ ،‬ﺳﻜﻮﺑﺎي درﺑﺎر ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﺎ دﻋﺎي ﺧﻴـﺮ درود ﻣـﻲ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻣﻴﺪواري ﺑﻪ آن ﺣﻀﺮت‪ ،‬آﻣﻮزﮔﺎر ﻛﺸﻮرﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺴﺮوپ و ﻧﻮه ام وارﺗﺎن را ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻼﻳـﺎ‬
‫و ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺎ را از آﻧﺎن ﺑﺸﻨﻮﻳﺪ و ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮادري واﻗﻌﺎ” ﻋﺰﻳﺰ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺰرگ ﺑـﺮاي ﻛﻤـﻚ ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎﺷﻴﺪ«‪.‬‬

‫ﺑﺮاي آﻧﺎﺗﻮﻟﻴﻮس ﺳﺮدار ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﻪ آﻧﺎﺗﻮﻟﻴﻮس‬

‫‪ Atticus - 1353‬ﺑﻄﺮﻳﻖ ﺷﻬﺮ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ از ‪ 405‬ﺗﺎ ‪425‬م‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٧٤‬‬
 ‫»ﺳﺎﻫﺎك ﺳﻜﻮﺑﺎي ارﻣﻦ ﺑﻪ آﻧﺎﺗﺘﻮﻟﻴﻮس ﺳﺮدار دﻟﻴﺮ درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم ﻛﻪ ﺗﺮا ﺑﺮاي اﻣﻨﻴﺖ و ﭘﻨﺎه ﻣﺎ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬از اﻳﻨﺮو ﻣﻌـﺮوض ﻣـﻲ دارم ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ راه ﭼﺎره اي ﺑﺮاي ﻣﺸﻜﻼت ﻣﺎ ﻃﻠﺒﻪ ﻣﺎن ﻣﺴﺮوپ را ﻫﻤﺮاه ﻧﻮه ام وارﺗﺎن ﺑﻪ درﺑﺎر ﻓﺮﺳﺘﺎدم و‬
‫از آن دﻻور ﻣﺴﺘﺪﻋﻲ ﻫﺴﺘﻢ ﺑﻪ آﻧﺎن در ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻳﺎري دﻫﺪ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎش«‪.‬‬

‫آﻧﺎﺗﻮﻟﻴﻮس ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺎره آوازه رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺴﺮوپ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آورد ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ در ﺑﺎره او‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد و اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﻲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ از آﻧـﺎن ﺑﻌﻤـﻞ آورد و در اﻳـﻦ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺳـﻂ ﻗﺎﺻـﺪﻫﺎ ﺑـﻪ ﻗﻴـﺼﺮ‬
‫ﮔﺰارش داد و از او ﻓﺮﻣﺎن ﻳﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ اﺣﺘﺮام و ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﻴﺪرﻧﮓ آﻧﺎن را ﮔﺴﻴﻞ دارد‪ .‬از اﻳﻦ رو‬
‫در ﺷﻬﺮ ﻣﻠﻄﻴﻪ‪ 1354‬ﺟﻤـﻊ ﺷـﺎﮔﺮدان را در ﻧـﺰد ﺳـﻜﻮﺑﺎ آﻛـﺎك‪ 1355‬ﻛـﻪ )ﻣـﺴﺮوپ( ﺑـﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺖ آﻧـﺎن‬
‫ﻏﻮﻧﺪ‪ 1356‬ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑـﺮده ﺑـﻮد ﻧﮕـﺎه داﺷـﺖ اﻣـﺎ ﺧـﻮد ﻣـﺴﺮوپ و وارﺗـﺎن را ﺑـﻪ ﮔﻴﻨـﺪ‪ 1357‬ﺳـﻜﻮﺑﺎي‬
‫درﺟﺎن‪ 1358‬ﺳﭙﺮده و ﺑﺎ ﺷﻜﻮه ﺗﻤﺎم ﺑﺪرﻗﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻧﺎن وارد ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ﺑﺰرگ رﺳﻴﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ آرزوﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ آرزوﻣﻨﺪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻧﺎﻳﻞ آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﻣﻪ اي‬
‫ﺑﺎز ﮔﺸﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ ﺗﺌﻮدوس ﺑﻪ ﺳﺎﻫﺎك‬

‫»ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﺌﻮدوس اﮔﻮﺳﺘﻮس ﻗﻴﺼﺮ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺑﺰرگ ارﻣﻦ درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ ﻧﺎﻣﻪ ات را دﻳﺪﻳﻢ و ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎﻳﺖ رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺗﺮا ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ دل و ﺟـﺎن‬
‫ﺳﻤﺖ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﻣﺸﺮك ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪي و ﺣﺘﻲ ﺟﺎﻳﺰ ﻧﺸﻤﺮدي ﻣﺎ را ﺑﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اي آﮔﺎه ﺳﺎزي‪ .‬ﺑﻮﻳﮋه در اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎره ﺗﻘﺼﻴﺮ ﻛﺎر ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﻲ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﺑﻪ ﺧﺒﺮﮔﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ را در ﻧﺰد آﺷﻮرﻳﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮدي‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪﻣﺘﮕﺰاران ﻣﺎ در آﻧﺠﺎ آن ﺗﻌﻠﻴﻢ را ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻛﺮدﻧﺪ ﻣﺎ ﺧﻮﺷﻨﻮد ﮔـﺸﺘﻴﻢ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫از آﻧﺠﺎﻛﻪ ﻣﺴﺮوپ ﺑﻌﺪا” ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢ داد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻓﻦ ﺑﺎ ﻣﻮﻫﺒﺖ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﻴﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎ ﺟﺪﻳﺖ ﺗﻤﺎم ﻳﺎد ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺗﺮا ﺑﻌﻨﻮان آﻣﻮزﮔﺎر اﺻﻠﻲ ﺧﻮﻳﺶ ﮔﺮاﻣﻲ ﺑﺪارﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺑﺰرگ‬
‫ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻫﺰﻳﻨﻪ ﻫﺎ و ارزاق از درﺑﺎر داده ﺷﻮد‪ .‬و ﻓﺮﻣﺎن دادﻳﻢ آﻧﺠﺎ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺷﻬﺮي ﺑﺮاي ﭘﻨﺎه ﺷـﻤﺎ و‬

‫‪ - 1354‬ﺷﻬﺮ ﻣﻠﻄﻴﻪ ﻳﺎ ﻣﻠﻴﺘﻴﻨﻪ ﺷﻬﺮي در ﻫﺎﻳﻚ ﻛﻮﭼﻚ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻛﻮﭼﻚ( واﻗﻊ در ﺟﻨﻮب ﻏـﺮب ﺧـﺎرﺑﺮد و ﻛﻨـﺎر‬
‫رود ﻓــﺮات ﺑــﻮد‪ .‬در ﺳــﻨﮓ ﻧﺒــﺸﺘﻪ ﻫــﺎي ﻫﺘــﻲ )‪ (Melita‬آﺷــﻮري )‪ (Melide ،Melida ،Melid‬اورارﺗــﻮ‬
‫)‪ (Melit’ena‬و آﺛﺎر اﺳﺘﺮاﺑﻮن و ﻏﻴﺮه ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ak’ak’ - 1355‬‬
‫‪ghevond - 1356‬‬
‫‪gind - 1357‬‬
‫‪ derjan - 1358‬وﻻﻳﺖ ﺷﺸﻢ اﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻚ ﻋﻠﻴﺎ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺗﺮﺟﺎن ﻧﺎم دارد و در ﺟﻠﮕﻪ رود ﻓﺮات واﻗﻊ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه‬
‫ﻣﺸﻬﻮر ﻣﻬﺮ در ﺑﺎﮔﺎرﻳﭻ ‪ bagaritch‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﺮار دارد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٧٥‬‬
‫ﺳﭙﺎه ﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ )اﺣﺘﺮام( ﺗﻮ وارﺗﺎن ﭘﺴﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ات )داﻣﺎدت( را ﺑﻌﻨﻮان ﺳﺮدار ﺳـﭙﺎه ﺗﻌﻴـﻴﻦ‬
‫ﻛﺮدﻳﻢ و ﻣﺴﺮوپ را در ردﻳﻒ آﻣﻮزﮔﺎران ﻗﺮار دادﻳﻢ‪ .‬ﺳﻼﻣﺖ ﺑﺎش«‪.‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ آﺗﻴﻜﻮس ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺑﺰرگ ﻧﻴﺰ ﺑﻘﺮار زﻳﺮ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬

‫ﻧﺎﻣﻪ آﺗﻴﻜﻮس ﺑﻪ ﺳﺎﻫﺎك‬

‫»آﺗﻴﻜﻮس ﺳﻜﻮﺑﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ ﺑﻪ ﺑﺮادر ﮔﺮاﻣﻲ و ﻫﻢ ﻛﺮﺳﻲ ﻣﺎ ﺳﺎﻫﺎك ﺳﻜﻮﺑﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﺤـﻖ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ درود ﻣﻲ ﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫از ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ آوازه ﻧﻴﻚ ﺗﻮ در ﻣﻴﺎن آن ﻣﻠﺖ ﺑﺮﺑﺮ ﻛﺎﻣﻼ” ﺧﻮﺷـﻨﻮدم‪ ،‬اﻣـﺎ از اﺗﻬـﺎم ﻣﺒـﺮا ﻧﻤـﻲ‬
‫دارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ ﮔﺮﻳﮕﻮر و ﻧﺮﺳﺲ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن ﺧﻮش ﺳﻌﺎدﺗﺖ را ﺑﻴﺎد ﻧﻴـﺎوردي و ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ در ﺷﮕﻔﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﺸﻤﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎ را ﺑـﺮاي ﭘـﺪر ﻫـﻮاﻧﺲ‪ 1359‬ﻗـﺪﻳﺲ ﻣـﺎ ﺑـﺎﻗﻲ ﮔـﺬاردي ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺗﻌﺎﻟﻴﻤﺶ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺟﻬﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﮔﻴﺘﻲ را روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠـﺖ او را‬
‫زرﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ 1360‬ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻏﻔﻠﺖ از او ﺳﻌﻲ در ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪن ﺗﺸﻨﮕﻲ ﺗﺎن ﺑﺎ آﺑﻬﺎي ﺑﺎران ﻛﺮدﻳﺪ ﺗﺎ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ زﺣﻤﺖ و رﻧﺞ ﺑﻴﻬﻮده ﺷﻤﺎ را ﻗﺮﻳﻦ ﻧﻌﻤﺖ و ﻟﻄﻒ روح اﻟﻘﺪس ﮔﺮداﻧﻴﺪ‪ .‬و ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﻛﻨﻮن ﺷﺎدﻣﺎن ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻔﺮﻣﺎن اﮔﻮﺳﺘﻮس ﺣﺎﻛﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ اﺟﺎزه داده ﻣﻲ ﺷـﻮد‬
‫ﺗﺎ در )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( ﻃﺮف ﻣﺎ ﺑﻪ آﻣﻮزش ﺑﭙﺮدازي و ﻓﺮﻗـﻪ ﺑﻮرﺑﻮرﻳﺘـﻮن ﻫـﺎ}‪ {192‬را ﻣﺘﻘﺎﻋـﺪ و ﺳـﺮ ﺑـﺮاه‬
‫ﺑﺴﺎزي و ﻳﺎ از ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد ﻣﻮرد ﺗﻌﻘﻴﺐ و آزار ﻗﺮار دﻫﻲ‪ .‬و ﻣﺴﺮوپ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺗﺮا ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻛﻠﻴـﺴﺎي‬
‫ارﺗﺪﻛﺲ}‪ {193‬ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻧﻤﻮدﻳﻢ«‪.‬‬

‫‪57‬‬
‫آﻣﻮزش ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮﺑﻲ؛‬
‫ﺑﺮﻗﺮراي آراﻣﺶ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ اردﺷﻴﺮ‬

‫ﻣﺴﺮوپ و وارﺗﺎن ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر‪ ،‬ﺳﺮدار آﻧـﺎﺗﻮل را در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ ﻣﺮزﻣـﺎن ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬او ﺑـﺎ درﻳﺎﻓـﺖ ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫درﺑﺎري ﺑﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﺟﺪﻳﺖ و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻛﺎرﻫﺎ را ﻧﻈﻢ داد‪ .‬زﻳﺮا ﺣﺎﻛﻤﺎن‪ ،‬ﮔﻤﺎﺷـﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺳـﺮان و ﺑﻄـﻮر‬
‫ﻛﻠﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ آن ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﻣﻴﻞ و ﮔﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﻧﺪاي ﺧﺪاوﻧـﺪي دﻋـﻮت ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﻨﺪ و‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺗﻤﺎم ﻃﺒﻘﻪ ﻛﺎﻫﻨﺎن در ﻳﻜﺠﺎ ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻲ درﻧﮓ ﻛﺎر آﻣﻮزش را آﻏﺎز ﻛﺮده ﺑﺨـﺶ ﻏﺮﺑـﻲ‬
‫را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( آﻣﻮزش دادﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ - 1359‬ﻳﻮﺣﻨﺎ‬
‫‪ - 1360‬ﻳﺎ زرﻳﻦ دﻫﺎن )ارﻣﻨﻲ ‪) -[Chrysostom] (vosk’eberan‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٧٦‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﺴﻴﺎري از ﻧﺎﺧﺎراﻫﺎي ارﻣﻨﻲ ﺑﺮاي دﻋﻮت از ﺳـﺎﻫﺎك ﺑـﺰرگ آﻣﺪﻧـﺪ ﺗـﺎ او ﺑـﺎ ﺷـﻔﺎﻋﺖ‬
‫ﻫﻤﮕﺎن را ﻣﺘﺤﺪ ﺳﺎزد‪ .‬ﭼﻮن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻬﺮام ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎ آﮔﺎﻫﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪون ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻛﺸﻮرﻣﺎن را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ ﻟﺬا ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺒﺪ ﺳﻤﺒﺎت ﻣﺬاﻛﺮات ﺻﻠﺢ را آﻏﺎز ﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ رو )ﺳﺎﻫﺎك( ﻛـﺎر‬
‫آﻣــﻮزش در ﺑﺨــﺶ ﻏﺮﺑــﻲ )ارﻣﻨــﺴﺘﺎن( را ﺑــﻪ ﻣــﺴﺮوپ واﮔــﺬار ﻧﻤــﻮده ﻧــﻮه ﻫــﺎﻳﺶ ﻫﻤﺎﻳــﺎك‪ 1361‬و‬
‫ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭙﻴﺎن‪ ،1362‬ﺑﺮادران ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر وارﺗﺎن را ﻧﺰد او ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد و ﻓﺮﻣﺎن داد ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﻮرﺑﻮرﻳﺘـﻮن ﻫـﺎي‬
‫ﺗﺒﺎﻫﻜﺎر رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﻼﻳﻤﺖ و ﻳﺎ ﺳﺨﺘﮕﻴﺮي ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻧﻴﺎﻳﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ ﺷـﻜﻨﺠﻪ و آزار ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻗﺮار دﻫﻨﺪ و ﭼﻮن دﺷﻤﻦ از آﻧﺎن اﻧﺘﻘﺎم ﺑﺠﻮﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻣﺴﺘﺤﻖ‪ ،‬ﻣﺮگ ﻧـﺎﺣﻖ رواﻧـﺸﺎن رﺳـﻮا‬
‫ﺷﻮد و اﻣﺎ ﺧﻮد راﻫﻲ ﻧﺎﺣﻴﻪ آﻳﺮارات ﺷﺪ و ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ را ﮔﺮد ﻫﻢ آورده اﺳﺒﺪ ﺳﻤﺒﺎت و ﻧـﻮه اش‬
‫ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر وارﺗﺎن را ﺑﻪ درﺑﺎر ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎ ﺑﺮﻗﺮاري ﺻﻠﺢ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﺎ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺨﺸﺶ و ﻓﺮاﻣﻮﺷﻲ ﮔﻨﺎﻫﺎن )ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ( ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫و ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺶ آﻧﺎن آرﺗﺎﺷﺲ ﭘﺴﺮ وراﻣﺸﺎﭘﻮه را ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺎدﺷـﺎه‪ ،‬اردﺷـﻴﺮ ﻧﺎﻣﻴـﺪه ارﻣﻨـﺴﺘﺎن را ﺑـﺪون ﻗَـﻴِﻢ‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻪ او ﺳﭙﺮد‪ .‬وي ﺷﺶ ﺳﺎل ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪59‬‬
‫ﺑﻨﺎي ﺷﻬﺮ ﻛﺎرﻳﻦ‪ 1363‬ﻛﻪ ﺗﺌﻮدوﭘﻠﻴﺲ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‬

‫ﺳﺮدار آﻧﺎﺗﻮل ﺑﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻓﺮﻣﺎن درﺑﺎر ﺑﻪ ﻛﺸﻮرﻣﺎن آﻣﺪه ﺑﺎ ﮔﺸﺖ و ﮔﺬر از ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺘﻌﺪد ﺑﺮاي ﺑﻨﺎي‬
‫ﺷﻬﺮي ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ‪ ،‬ﭘﺮآب و ﭘﺮﺛﻤﺮ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻛﺎرﻳﻦ را ﭘﺴﻨﺪﻳﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺴﺎب ﻛﻪ آﻧﺠﺎ در ﻣﺮﻛﺰ ﻗـﺮار دارد‬
‫و از ﺟﺎﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻓﺮات آﻏﺎز ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن ﻣﻼﻳﻢ ﭘﻴﺶ رﻓﺘﻪ ﺑﻪ درﻳﺎ ﻣـﻲ رﻳﺰﻧـﺪ و‬
‫ﺷﻜﻞ ﺑﺎﺗﻼق ﺑﺨﻮد ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺎد دور ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺎﻫﻴﺎن ﺑﻴﺸﻤﺎر و اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن وﺟـﻮد‬
‫دارﻧﺪ ﻛﻪ رﺷﺪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺳﺎﻛﻨﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺗﺨﻢ ﻫﺎي آﻧﺎن ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و در ﻛﻨﺎره ﺑـﺎﺗﻼق ﻧﻴﺰارﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻤﻠﻮ از ﻧﻲ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬در دﺷﺘﻬﺎ ﻋﻠﻔﻬﺎي ﺑﻠﻨﺪ و ﮔﻴﺎﻫﺎن ﺑﺬري ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻲ روﻳﻨﺪ‪ .‬ﻛﻮﻫﻬﺎ ﭘﺮ از ﻧﺨﺠﻴﺮﻫﺎي‬
‫ﻧﺸﺨﺎرﻛﻨﻨﺪه و ﺳﻢ ﺷﻜﺎﻓﺘﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺎﻧﻮارن ﺷﺎﺧﺪار اﻫﻠﻲ ﺑﺰرگ ﭘﻴﻜﺮ و درﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑـﺪﻧﻲ ﭘـﺮ و ﭼـﺎق‬
‫ﺑﻮﻓﻮر در اﻳﻨﺠﺎ ﭘﺮورش ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫او در داﻣﻨﻪ ﻳﻚ ﻛﻮه زﻳﺒﺎ ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺤﻠﻲ ﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﻪ ﭼـﺸﻤﻪ ﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد ﻛﻮﭼـﻚ ﺑـﺎ آﺑـﻲ زﻻل ﻣـﻲ‬
‫ﺟﻮﺷﻴﺪﻧﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻣﺤﻞ ﺷﻬﺮ را ﻃﺮح رﻳﺰي ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻨﺪﻗﻲ ژرف آن را ﻣﺤﺼﻮر ﻧﻤﻮد و ﭘﻲ ﺣﺼﺎر را‬
‫ﻋﻤﻴﻖ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑﺮﺟﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺮ روي آن ﺑﻨﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ اوﻟﻲ را ﺑﻪ ﮔﺮاﻣﻴﺪاﺷﺖ ﻗﻴﺼﺮ‪ ،‬ﺗﺌـﻮدوس ﻧـﺎم‬
‫ﻧﻬﺎد‪ .‬ﻛﻤﻲ آﻧﺴﻮﺗﺮ ﺑﺮﺟﻬﺎي ﺻﺨﺮه ﻣﺎﻧﻨﺪ}‪ {194‬ﺷﺒﻴﻪ دﻣﺎﻏﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺎ و ﮔـﺬرﮔﺎﻫﻬﺎﻳﻲ ﺑـﺎ ﮔـﻮدي ﻓـﺮو‬

‫‪he’mayak’ - 1361‬‬
‫‪hamazasp’ian - 1362‬‬
‫‪ k’arin - 1363‬ﺷﻬﺮ ارض روم ﻓﻌﻠﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٧٧‬‬
‫رﻓﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻄﺮف ﻛﻮه ﻣﺸﺮف ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮد‪) .‬در ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﺸﺮف( دﺷﺖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﺷﺒﻴﻪ آن را ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫)در ﺳﻤﺖ ﻫﺎي ﻣﺸﺮف ﺑﻪ( ﺷﺮق و ﻏﺮب‪ ،‬ﺑﺮﺟﻬﺎي ﻣﺪور ﺑﺮ ﭘﺎ ﻛﺮد‪ .‬و اﻣﺎ درون ﺷـﻬﺮ ﺑـﺮ ﻓـﺮاز ﺗﭙـﻪ اي‬
‫اﻧﺒﺎرﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد ﺑﻨﺎ ﻧﻤﻮد و ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر اﮔﻮﺳـﺘﻮس‪ ،‬آﮔﻮﺳـﺘﻴﻮن‪ 1364‬ﻧﺎﻣﻴـﺪ‪ .‬و از ﺟﺎﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد از ﻃﺮﻳـﻖ‬
‫ﻣﺴﻴﺮﻫﺎي ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﭘﻨﻬﺎن آب را وارد ﺷﻬﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﺷﻬﺮ را ﭘـﺮ از ﺳـﻼح و ﻫﻨـﮓ ﻫـﺎي ﻧﮕﻬﺒـﺎﻧﻲ ﻧﻤـﻮد و‬
‫ﺗﺌﻮدوﭘﻠﻴﺲ ﻧﺎﻣﻴﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ذﻛﺮ ﻧﺎم ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﻧﺎم )ﭘﺎدﺷﺎه( ﺟﺎوداﻧﻲ ﺷﻮد و اﻣﺎ ﭼﺸﻤﻪ ﻫـﺎي ﺟﻮﺷـﺎن آب ﮔـﺮم را‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺗﺮاﺷﻴﺪه ﭘﻮﺷﺎﻧﻴﺪ‪.‬‬

‫‪60‬‬
‫ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻣﺠﺪد ﻣﺴﺮوپ و ﻋﺰﻳﻤﺖ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ‬

‫ﻣﺴﺮوپ در ﺑﻴﺎﺑﺎن ﺷﺎﻏﮕﻮﻣﻚ‪ 1365‬و ﺟﺎﻫﺎي ﺧﻨﻚ ﻣﺎﻧﺪه آﻣﻮزش ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺮوه ﻫﺎ را ﺑﭙﺎﻳﺎن ﺑﺮد‪ .‬او‬
‫ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﻨﺮ ﻧﻤﻲ آﻣﻮﺧﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﮔﻮﻳﻲ ﭼﻮن رﺳﻮﻻن ﺑﻪ ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ اﻟﻬـﺎم ﻣـﻲ داد‪ .‬ﺳـﭙﺲ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺘﺎﻧﻲ از‬
‫ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ‪ ،‬ﻏﻮﻧﺪ و ﻳﻨﻮك را در اﺳﭙﺮ‪ ،‬ﮔﻴﻨﺪ ﺳـﻜﻮﺑﺎي آﻧـﺎن را در درﺟـﺎن‪ ،‬اﻣـﺎ داﻧـﺎن‪ 1366‬را در ﻧﺎﺣﻴـﻪ‬
‫ﻳﻜﻐﻴﺎﺗﺲ ﻣﻲ ﮔﺬارد و ﺧﻮد ﺑﻪ آﻳﺮارات آﻣﺪه ﺑﻪ ﮔﻮﻏﺘﻦ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎﻫﺶ ﻣﻲ رود‪.‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ رﻳﺸﻪ ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه از آﻳﻴﻦ ﺷﺮك در دوران ﻫﺮج و ﻣﺮج دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﺎﻳﺎن ﮔـﺸﺘﻪ و‬
‫در ﻣﻴﺎن ﺑـﺴﻴﺎري از اﻓـﺮاد ﮔـﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬آن ﺧـﻮش ﺳـﻌﺎدت ﺑـﻪ ﻛﻤـﻚ ﮔﻴـﺖ‪ 1367‬ﭘـﺴﺮ ﺧﻠـﻒ‬
‫ﺷﺎﺑﻴﺖ‪ 1368‬ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻢ آن ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آﻧﺎن را ﻧﺎﺑﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻧﻴﺰ آﮔﺎﻫﻲ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ آﻣﻮزﮔـﺎران اﺻـﻠﻲ اﻳـﻦ‬
‫آﻳﻴﻦ دروﻏﻴﻦ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺑﺎﻏﺎس‪ 1369‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬او ﺑﺪاﻧﺠﺎ رﻓﺖ و ﺑﺴﻴﺎري را ارﺷﺎد ﻧﻤﻮده اﻓﺮاد ﻛﻤـﻲ را ﺑـﻪ‬
‫‪1370‬‬
‫ﮔﻮﻧﻪ اي ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻫﻮﻧﻬﺎ راﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎر آﻣﻮزش آن ﻧﻮاﺣﻲ را ﺑﻪ ﺳـﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺑﻨـﺎم ﻣﻮﺷـﻎ‬
‫ﺳﭙﺮده ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ دره ﮔﺎردﻣﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ زﻳﺮا ﺷﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻫﻤﺎن ﻓﺮﻗﻪ در آﻧﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻮده اﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻦ اﻳﺸﺎن‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ راه راﺳﺖ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺎﻛﻢ ﮔﺎردﻣﺎﻧﻴﺎن را ﻛـﻪ ﻧـﺎﻣﺶ ﺧـﻮرس‪ 1371‬ﺑـﻮد‬

‫‪ogost’ion - 1364‬‬
‫‪shaghgomk 1365‬‬
‫‪danan - 1366‬‬
‫‪ git’ - 1367‬ﻳﺎ ’‪ giut‬ﻧﺎم و واژه ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﻛﺸﻒ‪ ،‬ﭘﻴﺪاﻳﻲ”‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ shabit - 1368‬ﻳﺎ ‪ savat‬ﻧﺎﻣﻲ آﺷﻮري ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﻨﺒﻪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ baghas - 1369‬ﻳــﺎ ‪ baghasak’an-ashkharh‬ﻳــﺎ ‪ baghsak’an-k’oghmer‬ﻳــﺎ ﭘﺎﻳﺘﺎﻛــﺎران اﺳــﺘﺎﻧﻲ در‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﻮﺳﻌﺖ ‪ 000،21‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم اﺣﺘﻤﺎﻻ” ازﻧﺎم ﻗﻮم “ﺑﺎل” ﻳﺎ “ﺑﺎغ” ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺪﻳﻦ‬
‫ﻧﺎم ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ ﻗﻮم ﺗﺎ ﻛﻨﻮن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪mushegh - 1370‬‬
‫‪khurs - 1371‬‬

‫‪٢٧٨‬‬
‫دﮔﺮ ﺑﺎر ﺑﻪ راه راﺳﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬آﺷﻮﺷﺎ ﺑﺪﺷﺦ‪ 1372‬ﮔﻮﮔﺎرﻳـﺎن‪ 1373‬از او دﻋـﻮت ﺑﻌﻤـﻞ آورده در‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاي ﻫﻤﺎن ﻛﺎر ﺑﻪ ﻧﺎﺣﻴﻪ ﺗﺎﺷﻴﺮك‪ 1374‬ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺤﺖ ﺣـﺎﻛﻤﻴﺘﺶ ﺑﻴﺎﻳـﺪ‪ .‬او ﻧﻴـﺰ راﻫـﻲ‬
‫آﻧﺠﺎ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ و اﺳﺎﺳﻲ ﺗﺮ از ﺷـﺎﮔﺮدان دﻳﮕـﺮان ﺑـﻪ ﺗﻌﻠـﻴﻢ ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ زﻣـﺎن ﺷﺨـﺼﻲ ﺑﻨـﺎم‬
‫آردزﻳﻞ‪ 1375‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺮوپ ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻪ او و ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﻫﻤﺎن ﺷﺎﮔﺮدان‪ ،‬ﻫﻮﺳﭗ‪ 1376‬و دوﺳﺖ دﻳﮕـﺮش ﻛـﻪ از‬
‫روﺳﺘﺎي ﻛﻮﻏﺐ‪ 1377‬ﺑﻮد و ﻳﺰﻧﻴﻚ‪ 1378‬ﻧﺎم داﺷﺖ را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ادﺳﻴﺎي ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ‬
‫را در آﻧﺠﺎ از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺪران ﻣﻘﺪس ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ و ﺑﻲ درﻧﮓ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﺗﺎ ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻛﺎرﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن از ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دروﻏﮕﻮ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﻓﺮﻳﺒﻨﺪه درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‬
‫ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺮوپ در ﺗﺪارك ﻓﺮﺳﺘﺎدن دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ ،‬از اﻳـﻦ رو‬
‫آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺧﻴﺮ ﻋﻼﻗﻪ ﻣﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﺪون ﻓﺮﻣﺎن آﻣﻮزﮔﺎران از آﻧﺠﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﺎ” راﻫﻲ ﺑﻴـﺰاﻧﺲ ﺷـﺪﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻛﺴﺐ ﺗﺒﺤﺮ ﻛﺎﻣﻞ در ادب ﻳﻮﻧﺎن اﻗﺪام ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬دوﺳﺘﺎن ﻫﻢ ﺷـﺎﮔﺮدي آﻧﻬـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﺸﺎن ﻏﻮﻧﺪ و ﻛﻮرﻳﻮن‪ 1379‬ﺑﻮد ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﺴﺪ ﺑﺮدﻧﺪ و ﺧﻮدﻛﺎﻣﺎﻧـﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﺑﻴـﺰاﻧﺲ ﻧـﺰد اﻳـﺸﺎن‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻫﻮﻫﺎن‪ 1380‬و آردزان‪ 1381‬ﻧﻴﺰ ﻧﺰد آﻧﺎن ﺷـﺘﺎﻓﺘﻨﺪ ﻛـﻪ ﺳـﺎﻫﺎك و ﻣـﺴﺮوپ ﭘﻴـﺸﺘﺮ ﺑـﻪ آﻧﺠـﺎ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺑﻮدﻧﺪ و اﻣﺎ اﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮت آرام در ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻣﺪﺗﻲ دراز اﻗﺎﻣﺖ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻜﻮﺑﺎ ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﺎﻧﻮس‬
‫ﺑﻴﺰاﻧﺲ از ﺗﻤﺎم آﻧﻬﺎ ﭘﻴﺸﻮاز ﭘﺮﺷﻜﻮﻫﻲ ﺑﻌﻤﻞ آورد‪.‬‬
‫‪61‬‬
‫در ﺑﺎره ﺷﻮراي اﻓﺴﻮس ﻛﻪ ﺑﻌﻠﺖ‬
‫ﻧﺴﻄﻮر ﺷﺮور ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪ‬

‫‪ashusha - 1372‬‬
‫‪ - 1373‬ﻣﺮدم ﮔﻮﮔﺎرك ‪ .gugark‬ﻳﻜﻲ از اﺳﺘﺎﻧﻬﺎي ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻗﻠﻤﺮو ﺑﺪﺷﺦ ﻫﺎ )ﻣﺮزﺑﺎن ﻫﺎ( در‬
‫زﻣﺎن اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ tashirk -1374‬وﻻﻳﺖ ﭼﻬﺎرم از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺪﺷﺨﻲ ﮔﻮﮔﺎرك‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ardzil - 1375‬‬
‫‪hovsep - 1376‬‬
‫‪ koghb - 1377‬روﺳﺘﺎﻳﻲ رد وﻻﻳﺖ ‪ tchak’at’k‬واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ .yeznik’ - 1378‬ﻳﺰﻧﻴﻚ اﻫﻞ ﻛﻮﻏﺐ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﻏﺒﺎﺗﺴﻲ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺸﻬﻮر ارﻣﻨﻲ و ﻳﻜـﻲ از ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ‬
‫ﺗﺮﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان و ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻣﻴﻼدي اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ k’oriun - 1379‬ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺬﻛﺮه ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪hovhan - 1380‬‬
‫‪ ardzan - 1381‬ﻧﺎم ﻣﺬﻛﺮ ﻣﻨﺸﻌﺐ از واژه ‪ ardzan‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧـﺎم ﺻـﻨﻢ ﻛـﻪ ﻫﻤـﺎن ﻣﻌﻨـﻲ را دارد‪.‬‬
‫)ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٧٩‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﻧﺴﻄﻮر ﺷﺮور ﺑﺮ ﻣﻘﺮ ﺳـﻜﻮﺑﺎﺋﻲ ﺑﻴﺰاﻧـﺴﻴﺎن ﺗﻜﻴـﻪ زد وﺑـﺎ ﭘﻴـﺮوي از ﺗﻔـﺴﻴﺮ ﻋﺒﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻘﺪس ﺗﺮﻳﻦ دوﺷﻴﺰه ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻛﺮده )ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ( او ﻣﺎدر ﻳﻚ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺧﺪا‪ .‬زﻳـﺮا )او‬
‫ﻣﻲ ﮔﻔﺖ( ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻮد از او ﻧﺸﺄت ﮔﺮﻓﺖ؛ ﻓﺮزﻧﺪ زاده ﺷﺪه از ﻣﺮﻳﻢ ﻓﺮدي دﻳﮕـﺮ و ﻓﺮزﻧـﺪ زاده ﺷـﺪه از‬
‫ﭘﺪر ﭘﻴﺶ از زﻣﺎن ﻫﺎي ﺟﺎوداﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﻓﺮدي دﻳﮕﺮ ﺑﻮد؛ ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ آﻧﺎن دو ﻓﺮزﻧـﺪ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﺗﺜﻠﻴـﺚ ﺑـﻪ‬
‫ﺗﺮﺑﻴﻊ ﺑﺪل ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﭘﺪران روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ اﺳﻨﺎد ﻛﺘﺒﻲ در ﺷﻬﺮ آﺳﻴﺎﻳﻲ اﻓﺴﻮس ﻣﺸﺮف‬
‫ﺑﻪ درﻳﺎ ﮔﺮد آﻣﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻛﻠﺴﺘﻴﻨﻮس ﺳﻜﻮﺑﺎي رم‪ 1382‬ﺳﻴﺮﻳﻞ از اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ‪ ،1383‬ﻫﺒﻨـﺎﻏﻴﻮس از‬
‫اورﺷــﻠﻴﻢ‪ ،1384‬ﻳﻮﺣﻨــﺎ از اﻧﻄﺎﻛﻴــﻪ‪ ،1385‬ﻣﻤﻨــﻮن از اﻓــﺴﻮس‪ ،1386‬ﭘــﻮﻟﺲ از ﻫٍﻤٍــﺲ‪ ،1387‬ﺗﺌﻮدوﺗﻴــﻮس از‬
‫آﻧﮕﻴﻮرا‪ 1388‬و ﺑﺴﻴﺎري دﻳﮕﺮ ﺟﻤﻌﺎ” دوﻳﺴﺖ ﭘﺪر روﺣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﻄﻮر‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻴـﺴﻲ ﻣـﺴﻴﺢ‬
‫ﻣﺎ را ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﺪا داﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻘﺪس ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﻳﻢ ﻋﺬرا را ﺧﺪازا ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫او از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻧﺮﺳـﺲ ﺑـﺰرگ و ﻣـﺴﺮوپ در آن ﺷـﻮرا ﺷـﺮﻛﺖ ﻧﺠـﺴﺘﻨﺪ ﻟـﺬا اﺳـﻜﻮﺑﺎ ﻫـﺎ‪ ،‬ﺳـﻴﺮﻳﻞ‬
‫اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺮوﻛﻠﻮس ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ و آﻛﺎك ﻣﻠﻄﻲ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻫﺸﺪار دادﻧﺪ زﻳﺮا ﺷـﻨﻴﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺪآﻳﻴﻦ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن آﻣﺪه اﻧﺪ و ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺗﺌـﻮدوروس ﻣـﺎﻣﻮ‪ -‬اﺳـﺘﻲ}‪ {195‬را ﺑـﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺑﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ آﻣﻮزﮔﺎر ﻧﺴﻄﻮر و ﺷﺎﮔﺮد ﺗﺌﻮدور ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺸﺎن را ﭘـﻴﺶ ﺗـﺮ‬
‫ذﻛﺮ ﻛﺮدﻳﻢ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺮوپ را در آﺷﺘﻴـﺸﺎد ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬ﻧﺎﻣـﻪ ﻫـﺎ و ﻗـﻮاﻧﻴﻦ ﺷـﻮراي‬
‫اﻓﺴﻮس ﺷﺶ ﻗﺎﻧﻮن وﺿﻊ ﺷﺪه و ﻧﻴﺰ ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس را ﺗﺤﻮﻳﻞ اﻳﺸﺎن دادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺮوپ ﺑﺎ درﻳﺎﻓـﺖ )ﻧـﺴﺨﻪ ﻛﺘـﺎب ﻣﻘـﺪس(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤـﻪ اي را ﻛـﻪ ﺷـﺘﺎﺑﺎن ﺻـﻮرت‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻜﺒﺎر دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮدﻧﺪ وﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻤﺮاه آﻧﻬﺎ اﺻﻼح و ﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻈﺮ ﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ از آﻧﺠـﺎ‬
‫ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻓﻦ}‪ {196‬ﻣﺎ آﺷﻨﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ رو ﻛﺎر از ﺑﺴﻴﺎري ﺟﻬﺎت ﻧﺎﻗﺺ در آﻣﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺒﺐ‪،‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎ را ﺑﺮاي ﻓﺮاﮔﻴﺮي زﺑﺎن ﭘﺮاﻓﺘﺨﺎر و ﻛـﺴﺐ ﻛﻤـﺎل در داراﻟﻌﻠـﻮم واﻗﻌـﻲ ﺑـﻪ‬
‫اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ}‪.{197‬‬

‫‪62‬‬
‫در ﺑﺎره آﻣﻮزﮔﺎران‪ ،‬ﺳﻔﺮﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ و ﺧﻮد او‬

‫‪ - 1382‬ارﻣﻨﻲ ‪ k’elest’inos‬ﻳﺎ ﺳﻠﺴﺘﻴﻦ )‪) .(Celestine‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ - 1383‬ارﻣﻨﻲ ‪ kiuregh‬ﻧﺎم ﻣﺮد از رﻳﺸﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪ ،Kyrulos‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ‪) . Cyril‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1384‬ارﻣﻨﻲ ‪ hobnaghios‬ﻳﺎ ‪) .Juvenal‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1385‬ارﻣﻨﻲ ‪ (John) hovhannes‬اﻫﻞ ﻫﻤﺲ ﻳﺎ ‪) .Emesa‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪memnon - 1386‬‬
‫‪ - 1387‬ارﻣﻨﻲ ‪) p’oghos‬ﻳﺎ ‪) .(Paul‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1388‬ارﻣﻨﻲ ‪ .(Theodotius of Ancyra) Teodotios‬آﻧﮕﻴﻮرا ﺷﻬﺮ آﻧﻜﺎراي ﻓﻌﻠﻲ در ﺗﺮﻛﻴﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٨٠‬‬
 ‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻳﻨﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ }‪{198‬‬

‫آﻧﺎن ﻛﻪ ﻣﺪام از ﺣﻜﻤﺖ ﭘﻴﺮوي ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻋﻠﻮم رﻳﺎﺿـﻲ را ﺑﺮرﺳـﻲ ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ ﻣـﻲ ﮔﻮﻳﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن روﺷﻨﺎﻳﻲ ﺧﻮد را از ﻣﺎه ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎه از ﻧﻮر آﻓﺘﺎب ﭘﺮ ﻣﻲ ﺷـﻮد اﻣـﺎ آﻓﺘـﺎب ﻧﻴـﺰ از آﺳـﻤﺎن‬
‫اﺛﻴﺮي؛ ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ اﺛﻴﺮ ﻧﻮر را در دو ﻧﻮار ﻣﻲ ﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ و اﻳﻦ دو ﻧﻮار ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﺗﺮﺗﻴـﺐ و ﺣﺮﻛـﺖ و‬
‫زﻣﺎن از آﻓﺘﺎب روﺷﻨﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻫـﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آن ﻫﻤـﻮاره از ﭘﺮﺗـﻮ ﻫـﺎي ﺗﺠـﺴﻤﻲ ﭘـﺪران روﺣـﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻮراﻧﻲ ﺷﺪه ﺑﺎ ﮔﺸﺖ و ﮔﺬار در ﻧﻮاﺣﻲ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ادﺳﺎ رﺳﻴﺪﻳﻢ‪ .‬ﻛﻤﻲ در ژرﻓﺎي دﻳﻮان ﺳﻴﺮﻛﺮدﻳﻢ‬
‫واز آﻧﺠﺎ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت و زﻳﺎرت ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻘﺪس و ﻣﺪت ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪﻳﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از ﭼﻨﻴﻦ ﮔﺸﺖ و ﮔﺬاري وارد ﻣﺼﺮ ﺷﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺎم آوري ﻛﻪ از ﺳﺮﻣﺎ و ﮔﺮﻣﺎي ﺑﻲ ﺣـﺪ و‬
‫ﺳﻴﻞ و ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ ﺑﺮي ﺑﻮده در ﻣﺤﻠﻲ زﻳﺒﺎ ﺑﺮ روي زﻣـﻴﻦ ﻗـﺮار داﺷـﺖ و ﻣﻤﻠـﻮ از اﻧـﻮاع ﻣﻴـﻮه و ﺑﻄـﻮر‬
‫ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﺤﺼﻮر ﺗﻮﺳﻂ رود ﻧﻴﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ آﻧﺠﺎ را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺧـﻮراك ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫و ﺧﺸﻜﻲ ﻳﺎ رﻃﻮﺑﺖ ﻛﺸﻮر را ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ آﺑﻴﺎري ﺑﺮاي ﻛﺸﺖ و زراﻋﺖ ﻣﻴﺴﺮ ﺳﺎزد‪ .‬و آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻴﺴﺖ اﻳﻦ رودﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﻣﻲ آورد و ﺑﺎﻋﺚ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد و ﺑـﺎ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﺑـﻪ دوازده ﺷـﻌﺒﻪ‬
‫ﻫﻤﭽﻮن ﺟﺰﻳﺮه‪ ،‬ﺗﻤﺎم ﻛﺸﻮر را ﻣﻲ ﭘﻴﻤﺎﻳﺪ و در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺟﺮﻳﺎن دارد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ در‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه و از آب و ﻫﻮاي ﭘـﺮ ﺑﺮﻛـﺖ درﻳـﺎي ﺑـﺰرگ ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ؛ و درﻳﺎﭼـﻪ اي‬
‫ﻣﺼﻨﻮﻋﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻮاﺳﻄﻪ آن ﻫﻮاي دﻟﻨﺸﻴﻦ ﭼﻪ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ آﺑﻬﺎي درﻳﺎﭼﻪ ﺑﻪ درﻳﺎ ﻣﻲ رﻳﺰﻧـﺪ‬
‫و ﭼﻪ از ﻣﻜﺎن ﻫﺎي ﻧﺰدﻳﻚ درﻳﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ آﻳﺪ؛ در اﻳﻨﺠﺎ اﻏﻠﺐ ﺑﺎد ﻣﻲ وزد ﻛﻪ از ﺳﻮي درﻳﺎ‪ ،‬ﻣﻼﻳﻢ و از‬
‫ﺳﻮي درﻳﺎﭼﻪ ﻏﻠﻴﻆ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و آﻣﻴﺰش آن دو ﺑﺮاي ﺳﻼﻣﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻓﻊ و ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن ﭘﻠﻮﺗﻨﻴﻮس‪ 1389‬ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﻗﻠﻪ ﺧﻮد در ﺟﻠﻮ )ﺷﻬﺮ( ﻗﺮار ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺟﻬﺎن ﺑـﻲ ﺣـﺪ را ﻣﺤـﺼﻮر ﻛﻨـﺪ‬
‫ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺎرﻛﻮس ﺑﺎ ﺗﺒﻠﻴﻎ و وﻋﻆ اﻧﺠﻴﻞ ﺧـﻮﻳﺶ؛ ﻣﻘﺒـﺮه ﻫـﺎي ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن اژدﻫـﺎ ﻧـﮋاد وﺟـﻮد ﻧﺪارﻧـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬
‫‪1390‬‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﻫﺎي ﻗﺪﻳﺴﺎن ﻧﻮراﻓﺸﺎﻧﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻪ ﺟﺸﻦ ﻛﺎذب و ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺷﺪه ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ ﻣـﺎه ﺗـﻮﺑﻲ‬
‫ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻬﺎدن اﻓﺴﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺟﺎﻧﻮران ﺑﺎرﺑﺮ و ﺑﺎ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺎرﻫﺎي ﺑﻲ زﻫﺮ و ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﻠﻮﭼﻪ ﻫـﺎ‬
‫ﺑﺮﮔﺰار ﻣﻲ ﺷـﻮد ﺑﻠﻜـﻪ در ﻳـﺎزدﻫﻢ ﻫﻤـﺎن ﻣـﺎه ﺗـﻮﺑﻲ ﺟـﺸﻦ ﻇﻬـﻮر و ﺗﺠﻠـﻲ اﻟﻬـﻲ ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد و‬
‫ﺟﺎﻧﺒﺎﺧﺘﮕﺎن ﭘﻴﺮوزﻣﻨﺪ را ﺳﺘﺎﻳﺶ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن را ﭘﺬﻳﺮا ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ و ﺑـﻪ ﻓﻘـﺮا ﺻـﺪﻗﻪ ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ‪.‬‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي ﺳﺎراﭘﻴﺲ‪ 1391‬دﻳﻮ ﺷﺮﻳﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮن ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﺴﻴﺢ را ﺗﻘـﺪﻳﺲ ﻣـﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ و‬

‫‪ - 1389‬ﻳﺎ ﭘﻠﻮﺗﻮن )‪) .(Pluto‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪ tubi - 1390‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺎﻫﻬﺎي ﻣﺼﺮي‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ sarap’is - 1391‬ﻳﺎ ‪ Serapis‬ﻳﻜﻲ از ﺧﺪاﻳﺎن اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻣﺼﺮ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺑﻄﺎﻟﻤﻪ ﻣﻘﺎﻣﻲ ﺑﺰرگ در ﻣﻴـﺎن ﺧـﺪاﻳﺎن‬
‫ﻣﺼﺮي داﺷﺖ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي آﺑﻬﺎ و ﺑﻮﻳﮋه رود ﻧﻴﻞ و ﻧﻴﺰ ﺧﺪاي زﻣﻴﻦ و دوزخ ﺑﻮد‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٨١‬‬
‫دﻳﮕﺮ از ﭘﺮوﺗﺌﻮس‪ 1392‬ﺳﺎﻧﺪاراﻣﺖ}‪ {199‬ﭘﻴﺎم ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ داﻧﺶ ﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن را از اﻓﻼﻃـﻮن‬
‫}‪ {200‬ﻧﻮﻳﻦ ﻣﻲ آﻣﻮزم ﻳﻌﻨﻲ از ﻣﻌﻠﻢ ﻣﻦ ﻛﻪ ﺷﺎﮔﺮد ﻧﺎﻻﻳﻖ او ﻧﺒﻮدم و ﻋﻠﻮم ﺧﻮد را ﺑﺪون ﻧﻘـﺺ و در‬
‫ﻛﻤﺎل از او ﻛﺴﺐ ﻧﻤﻮدم‪.‬‬
‫‪1393‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﺑﺎ ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻪ ﻫﻼس ﺑﺮوﻳﻢ‪ ،‬ﻟـﻴﻜﻦ ﺑﻌﻠـﺖ ﺗﻮﻓـﺎن ﺷـﺪﻳﺪ اﺟﺒـﺎرا” راﻫـﻲ اﻳﺘﺎﻟﻴـﺎ ﮔـﺸﺘﻴﻢ و‬
‫آراﻣﮕﺎه ﻫﺎي ﭘﺘﺮوس و ﭘﻮﻟﺲ ﻣﻘﺪس را زﻳﺎرت ﻛﺮدﻳﻢ وﻟﻲ ﻣﺪﺗﻲ دراز در ﺷـﻬﺮ روﻣﻴـﺎن ﻧﻤﺎﻧـﺪﻳﻢ و از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻼس ﺑﻪ آﺗﻴﻜﻪ‪ 1394‬رﻫﺴﭙﺎر ﺷﺪﻳﻢ و ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه در آﺗﻦ ﻣﺎﻧﺪﻳﻢ‪ .‬زﻣﺴﺘﺎن را ﮔﺬراﻧﺪﻳﻢ و ﺑﺎ ﻋـﺸﻖ‬
‫دﻳﺪار وﻃﻦ راﻫﻲ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﮔﺸﺘﻴﻢ‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫در ﺑﺎره اﺗﺤﺎد ﺷﻮم ارﻣﻨﻴﺎن ﻛﻪ ﻧﺎﺑﻮدي ﺧﻮﻳﺶ را دﻧﺒﺎل ﻣﻲ ﻛﺮد‬

‫اردﺷﻴﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭼﻨﺎن در اﻣﻴﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ ﻏﺮق ﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و اﺷﺮاف از او ﻣﺘﻨﻔـﺮ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﺎﻧﮓ اﻋﺘﺮاض ﺳﺮ داده او را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻳﺎري ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺗﺎ از‬
‫)اردﺷﻴﺮ( ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس ﺳﻌﺎﻳﺖ و ﺑﺪﮔﻮي ﻛﻨﺪ و ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد را ﻣﻌﺰول ﻧﻤﻮده ﻳﻚ ﭘﺎرﺳـﻲ را ﺑـﺮاي‬
‫اداره ﻛﺸﻮر ﺳﺮﻛﺎر ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ )ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ( ﮔﻔﺖ‪» :‬ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﺷﻤﺎ را رد ﻧﻤـﻲ ﻛـﻨﻢ‪ ،‬ﻣـﻦ ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﻣﻮرد ﻛﺮدار دردﻧﺎك و ﺷﺮم آور او ﺷﻨﻴﺪه ام‪ .‬ﺑـﺪﻓﻌﺎت او را ﺳـﺮزﻧﺶ ﻛـﺮده ام اﻣـﺎ وي اﻧﻜـﺎر ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻛﻨﻮن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه او را ﺗﺤﻤﻞ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﻛﻤﻚ ﺑﻪ ﺗﺌـﻮدوس ﻗﻴـﺼﺮ ﻳﻮﻧـﺎن ﺑﻴـﺎﺑﻴﻢ‬
‫ﻟﻴﻜﻦ او را ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺑﻲ اﻳﻤﺎﻧﺎن ﻧﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ در ﻣﻌﺮض رﺳﻮاﻳﻲ و اﺳﺘﻬﺰا ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻳﻢ«‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﺎن ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻛﻮﺷﺶ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧـﺪ وي را ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﻫـﻢ داﺳـﺘﺎن ﺳـﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻟـﻴﻜﻦ او ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮔﺰ‪ ،‬ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﮔﻤﺮاه ﺧﻮد را ﺗـﺴﻠﻴﻢ ﮔـﺮگ ﻫـﺎ ﻛـﻨﻢ و از ﺑﻴﻤـﺎر و ﻣﺠـﺮوح‬
‫دﻟﺴﻮزي و دﺳﺘﮕﻴﺮي ﻧﻤﺎﻳﻢ و ﻣﺨﻠﻮﻋﺶ ﺳﺎزم‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻦ در ﻧﺰد و ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻮﻣﻦ ﺑـﻮدم درﻧـﮓ ﻧﻤـﻲ‬
‫ﻛﺮدم ﺑﻪ اﻣﻴﺪ آﻧﻜﻪ ﻳﻚ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪه را ﺳﺮ ﭘﺎ ﻧﮕﺎه دارم‪ .‬اﻣﺎ ﺗـﺴﻠﻴﻢ ﻛـﺮدن او ﺑـﻪ ﻣـﺸﺮﻛﺎن ﺳـﺮﻧﮕﻮﻧﻲ‬
‫ﺑﺰرﮔﺘﺮي را ﺑﺪﻧﺒﺎل ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻌﻬﺪه ﻧﻤﻲ ﮔﻴﺮم‪ .‬ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ‪» :‬آﻧـﺮا ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﻮ‬
‫اﻗﺮار ﻛﺮده اﺳﺖ ﻃﻌﻤﻪ درﻧﺪﮔﺎن ﻧﮕﺮدان«‪ .‬زﻳﺮا اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﺪﻛﺎر و ﻓﺎﺳـﻖ اﺳـﺖ اﻣـﺎ ﻣﻬـﺮ ﺗﻌﻤﻴـﺪ ﺧـﻮرده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺪﻛﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺴﻤﺎ” ﭘﻠﻴﺪ و آﻟﻮده اﺳﺖ اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ روح ﺑـﻲ اﻳﻤـﺎن ﻧﻴـﺴﺖ‪.‬‬
‫داراي ﻛﺮداد ﻧﺎﭘﺎك اﺳﺖ اﻣﺎ آﺗﺶ ﭘﺮﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﻧﺎن ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ اﻣـﺎ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬

‫‪ - 1392‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،p’rodeiad‬ﭘﺮوﺗﺌﻮس ‪ Proteus‬ﺧﺪاي درﻳﺎ در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺪرش ﭘﻮزﻳـﺪون ﻣﻮﻫﺒـﺖ‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺻﻮرت ﺑﺪﻟﺨﻮاه را ﺑﺪو ارزاﻧﻲ داﺷﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ Hellas - 1393‬ﻧﺎم دﻳﮕﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪) .yellada‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ At’t’ik’e - 1394‬ﻳﺎ ‪ Attica‬ﻳﺎ آﺗﻴﻚ ﻗﺴﻤﺘﻲ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﻮﻧﺎن در ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺰ‪ ،‬روﺑﺮوي ﺟﺰﻳﺮه او ﺑـﻪ ‪.‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﻳﻜﻲ از ﺷﻬﺮﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رود‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٨٢‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺳﺮ ﻓﺮود ﻧﻤﻲ آورد‪ .‬و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان اﻳﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﻴﻤﺎر را ﺑﺎ ﻳﻚ ﺟﺎﻧﻮر درﻧـﺪه ﺳـﺎﻟﻢ‬
‫ﺗﻌﻮﻳﺾ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻼﻣﺘﻲ او ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﻼ و ﻣﺼﻴﺒﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻛﻪ وي ﺑﻘﺼﺪ ﻓﺮﻳﺐ آﻧﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﻋﻤﻠﻴﺎت آﻧﺎن را ﺑﺘﻌﻮﻳـﻖ‬
‫ﺑﻴﺎﻧﺪازد و ﭘﺎدﺷﺎه را آﻣﺎده ﺳﺎزد ﻟﺬا ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪» :‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗـﻮ ﻧﺨﻮاﺳـﺘﻲ ﺑـﺎ ﻣـﺎ ﻫـﻢ راي و ﻫـﻢ‬
‫داﺳﺘﺎن ﺷﻮي ﺗﺎ او ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﻲ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻮ ﻛﺸﻴﺶ ﻣﺎ ﺑﺎﺷﻲ«‪ .‬و ﻫﻤـﻪ آﻧـﺎن ﻳـﻚ‬
‫دل و ﻳﻚ راي ﻫﻤﺮاه ﻛﺸﻴﺸﻲ ﺟﺎه ﻃﻠﺐ ﺑﻨـﺎم ﺳـﻮرﻣﺎك‪ 1395‬اﻫـﻞ آرﺗـﺴﻜﻪ‪ 1396‬ﻧـﺰد ﺑﻬـﺮام‪ 1397‬ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫ﭘﺎرس رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺎ از اردﺷﻴﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﺧﻮد و ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ دال ﺑﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ ﺳﻤﺖ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻣﺘﻤﺎﻳﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪64‬‬
‫اﻧﻘﺮاض ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻨﺎ ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن و ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺮ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺑﺰرگ‬

‫‪1398‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻬﺮام ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس‪ ،‬اردﺷﻴﺮ ﺷﺎه ارﻣﻦ و ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ را ﺑﻪ درﺑﺎر ﺧـﻮﻳﺶ ﺧﻮاﻧـﺪ‪ .‬از او‬
‫ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ 1399‬ﺗﺎ اردﺷﻴﺮ را ﻣﺘﻬﻢ و ﻣﺤﻜﻮم ﻛﻨﺪ ﻟﻴﻜﻦ او از اﺑﺮاز ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻔﺘﺎر ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑـﺪ اﻣﺘﻨـﺎع‬
‫ﻛﺮد‪ .‬آﻧﮕﺎه )ﺑﻬﺮام( ﻫﺰارﺑﺪ آرﻳﺎﺋﻴﺎن ﻛﻪ از ﺧﺎﻧﺪان ﭘﻬﻠﻮي ﺳﻮرن ﺑﻮد ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺗـﺎ ﺑﻌﻨـﻮان ﺧﻮﻳـﺸﺎوﻧﺪ‬
‫ﺧﻮد او را دوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻛﺮده ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎزد‪ .‬و او ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﮔﻴﺮاي ﺧـﻮد ﻣـﻲ ﮔﻔـﺖ‪» :‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ‬
‫ﻫﻤﺨﻮن و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻟﺬا ﺧﻴﺮ ﺗﺮا ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ اﻛﻨﻮن ﺑﺎ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و اﺷـﺮاف‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮي ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام و ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ ﺷﺎه ﭘﺎرس ﻗﺮار ﺧﻮاﻫﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬و او ﻧﻮه ات وارﺗﺎن را در ﻣﻘﺎم‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي ﺑﺎ ﻳﻚ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺤﺘﺮم ﭼﻮن او ﺑﺮ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﮔﻤـﺎرد«‪ .‬اﻣـﺎ او ﻗﺒـﻮل ﻧﻤـﻲ ﻛـﺮد و ﻣـﻲ ﮔﻔـﺖ‪:‬‬
‫»ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻢ در اﺛﺮ ﺟﺎه ﻃﻠﺒﻲ و ﻣﻘﺎم ﭘﺮﺳﺘﻲ در ﺑﺎره ﻳﻚ دوﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﭼﻴﻨﻲ و ﺑﺪﮔﻮﻳﻲ ﻛﻨﻢ و ﻳﺎ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺷﻤﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﻴﺪ اردﺷﻴﺮ را اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺳﺎزﻳﺪ؟ ﻛﻼ” ﺑﺮاي ﻣﻦ روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ او ﻗﺼﺪ‬

‫‪surmak’ - 1395‬‬
‫‪ ardsk’e - 1396‬ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در وﻻﻳﺖ ﺑﺰﻧﻮﻧﻴﻚ ‪ be’znunik‬واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮب درﻳﺎﭼـﻪ وان‪ .‬در ﺳـﻨﮓ ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﻫﺎي اورارﺗﻮ ﺑﺼﻮرت ﺷﻬﺮ ‪ ziukuni‬ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﺎزﻳﺎن آن را ‪ dat-al-chauz‬ﻧﺎﻣﻴﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺑـﻪ اﻟﺠـﻮاز ﻳـﺎ‬
‫ادﻳﻠﺠﻮاز ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ ،vram - 1397‬ﺑﻬﺮام ﭘﻨﺠﻢ ‪421-439‬م‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬
‫‪ - 1398‬ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺳﻜﻮﺑﺎي ﺑﺰرگ ارﻣﻦ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1399‬ﻣﻨﻈﻮر ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪٢٨٣‬‬
‫ﺷﻮرش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﮔﺮ او را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻛﺮدار ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﻣﺘﻬﻢ و ﻣﺤﻜﻮم ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺬﻫﺐ‬
‫ﻣﺎ ﻣﺤﻜﻮم اﺳﺖ اﻣﺎ ﻃﺒﻖ ﻣﺬﻫﺐ ﻧﺎﭘﺎك ﺷﻤﺎ او ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺣﺘﺮام اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺳـﺨﻨﻲ از‬
‫ﻃﺮف ﻣﻦ ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺷﻨﻴﺪ«‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺑﻬﺮام ﺑﺮآﺷﻔﺖ و در ﺻﺤﻦ ﺑﺰرگ دادﮔﺎه ﺑﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻣﻲ ﭘﺮدازد ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺨﻨﺎن‬
‫اردﺷﻴﺮ ﮔﻮش ﻓﺮا دﻫﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺎﻋﻴﺎن و ﺑﺪﮔﻮﻳﺎن ﺑﻮﻳﮋه ﮔﻔﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر ﺷـﻨﻴﻊ ﺳـﻮرﻣﺎك‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻣﻘﺮ و ﻣﻘﺎم ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺑﺰرگ را ﺑﻪ او ﻗﻮل داده ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻟﺬا در اﺛﺮ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻚ ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪي زﺑﺎﻧﺶ را ﭼﻮن ﺗﻴﻎ ﺑﺮﻧﺪه ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑﺮد‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﻬـﺮام ﻓﺮﻣـﺎن داد ﺗـﺎ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ از‬
‫اردﺷﻴﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه او را )در ﭘﺎرس( زﻧﺪاﻧﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم داراﻳﻲ وي ﺑﺴﻮد درﺑﺎر ﻣﺼﺎدره ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﻧﻴﺰ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﺪان ﺟﺎﺛﻠﻴﻘﻲ در ﺗـﺼﺮف درﺑـﺎر ﻗـﺮا ﮔﻴـﺮد و ﺑﺠـﺎي او‪،‬‬
‫ﺳﻮرﻣﺎك ﻋﻬﺪه دار ﻣﻘﺎم ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺑﺰرگ ﮔﺮدد و اﻣﺎ ﻫﺪاﻳﺎي ﮔﺮان ﻫﻤﺮاه ﻣﺮزﺑﺎن ﭘﺎرﺳﻲ ﻛﻪ ﻧـﺎﻣﺶ وه‬
‫ﻣﻴﻬﺮﺷﺎﭘﻮه‪ 1400‬ﺑﻮد ﺑﺮاي ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮرﻣﺎك ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﻳﻚ ﺳﺎل در ﻣﻘﺎﻣﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺪﺳـﺖ ﻫﻤـﺎن ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺧﻠـﻊ ﺷـﺪ‪ .‬او‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻣﻘﺎم ﻣﻮروﺛﻲ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ وﻻﻳﺖ ﺑﺰﻧﻮﻧﻴﻚ را از ﺷﺎه ﭘﺎرس درﻳﺎﻓـﺖ ﻛـﺮد‪ .‬وﻟـﻲ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻣـﺎ از‬
‫ﺑﻬﺮام ﻣﺴﺌﻮل دﻳﮕﺮي را ﻣﻲ ﺧﻮاﺳـﺘﻨﺪ و او ﺷﺨـﺼﻲ آﺷـﻮري ﺑﻨـﺎم ﺑﺮﻛﻴـﺸﻮ‪ 1401‬را ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻧﻤـﻮد‪ .‬او ﺑـﺎ‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﻲ ﺑﺪﺗﺮ آﻣﺪ وزﻧﺎﻧﻲ ﻛﺪﺑﺎﻧﻮ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد آورد و زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺎﺳﺪ و ﭘﺮﺗﺠﻤﻞ ﻣﻲ ﮔﺬراﻧـﺪ و داراﻳـﻲ‬
‫ﻫﺎي ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن در ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﭼﭙﺎول ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن او ﺳﻪ ﺳﺎل در ﻣﺴﻨﺪش ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ ‪ .‬ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻋﻤﺎل وي را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑـﺎر دﻳﮕـﺮ از ﺑﻬـﺮام اﻟﺘﻤـﺎس ﻛﺮدﻧـﺪ او را ﻋـﻮض ﻛـﺮده‬
‫ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ آﻳﻴﻦ و ﻣﺬﻫﺒﺸﺎن ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ را ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫رﻫﺎﻳﻲ و اﻋﺰام ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﺶ‬
‫ﺷﺎﻣﻮل‪ 1402‬از ﭘﺎرس‬

‫‪veh-mihr-shap’uh - 1400‬‬
‫‪be’rkisho - 1401‬‬
‫‪shamvel - 1402‬‬

‫‪٢٨٤‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨـﻲ ﺑـﺪو دﺳـﺘﻪ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﺷـﺪﻧﺪ و ﻣﺮداﻧـﻲ را ﺑـﺮاي درﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﻣﻘﺪم ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎرس ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬واﭼﻪ ﭘﻴﺸﻮاي آرزروﻧﻴـﺎن و ﻫﻤﺎﻳـﺎك ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه‬
‫آﺷﻮﺗﺴﻚ‪ 1403‬ﺧﻮاﻫﺎن ﻛﺴﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺎﻳﻞ ﺑﺎﺷﺪ اﻣﺎ ﻣﺎﻧﭻ‪ 1404‬ﭘﻴﺸﻮاي آﭘﺎﻫﻮﻧﻴﺎن و اﺳـﭙﺎﻧﺪارات‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي آرﺷﺎروﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ آﻧﺎﺗﻮل ﺳﺮدار ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻫـﺎووك‪ 1405‬اﻫـﻞ‬
‫ﻛﻮﻛﺎﻳﺎرﻳﭻ‪ 1406‬را از ﻛﺎرﻳﻦ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ و درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﭘﺎدﺷﺎه )ﭘﺎرس( ﻣﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﻧﮕﺎﻫﺪاري‬
‫وي در ﺑﺨﺶ ﭘﺎرﺳﻲ )ارﻣﻨﺴﺘﺎن( ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺤﻮﻳﻞ دﻫﺪ‪ .‬ﻗﺸﺮ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﻤـﺮاه ﻣـﺴﺮوپ‬
‫ﺧــﻮش ﺳــﻌﺎدت و ﺗﻤــﺎم ﻣﻘــﺎم ﻫــﺎي ﻛﻠﻴــﺴﺎ‪ ،‬ﻛــﺸﻴﺶ ﺗﻴــﺮوك‪ 1407‬ﻓﺮزﻧــﺪ ﻣﻮﺳــﺴﻴﻚ‪ 1408‬از روﺳــﺘﺎي‬
‫زارﻳﺸﺎد‪ 1409‬واﻗﻊ در واﻧﺎﻧﺪ‪ 1410‬را ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮام ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم در ﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﻫﺎي ﻃﺮﻓﻴﻦ ﮔﺮدﻳﺪ و ﻳﻚ آﺷﻮري ﺑﻨﺎم ﺷﺎﻣﻮل را ﺑﻌﻨﻮان دارﻧﺪه ﻣﻘﺎم ﺳـﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺑـﺰرگ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪ ﺗـﺎ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ و رﻗﻴﺐ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و وﻇﻴﻔﻪ او را ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ ﻣﺮزﺑـﺎن از در دوﺳـﺘﻲ‬
‫ﺑﺮآﻳﺪ و ﺑﺮ اﻣﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺧﺮاﺟﻬﺎي درﻳﺎﻓﺘﻲ دادﮔﺎه ﻫﺎ و ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻈﺎم ﻫﺎي دﻧﻴﻮي ﻧﻈﺎرت ﻛﻨﺪ‪ .‬و اﻣﺎ ﺳـﺎﻫﺎك‬
‫ﺑﺰرگ را آزاد ﻧﻤﻮده ﭼﻨﺪ روﺳﺘﺎ از ﺣﻮزه )ﺟﺎﺛﻠﻴﻘﻲ( وي را ﺑﺮاﻳﺶ ﮔﺬارد ﺗﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﻣﻮﺿﻊ ﺧﻮد ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و آﻣﻮزش ﻋﺎدي ﭘﺮداﺧﺘـﻪ آﻧـﺎن را ﻛـﻪ ﺷـﺎﻣﻮل ﻣﻮاﻓﻘـﺖ ﻛﻨـﺪ ﺑﻌﻨـﻮان روﺣـﺎﻧﻲ‬
‫ﺗﻘﺪﻳﺲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ ﭘﻴﺶ از ﻓﺮﺳﺘﺎدن وي )ﺑﻬﺮام( او را در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳـﻮان ﭘـﺲ از ﺣﺎﺿـﺮان ﻓـﺮا ﻣـﻲ ﺧﻮاﻧـﺪ و ﻣـﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺗﺮا ﺑﻪ اﻳﻤﺎﻧﺖ ﻗﺴﻢ ﻣﻲ دﻫﻢ ﺗﺎ ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﻣﺎ وﻓﺎدار ﺑﻤﺎﻧﻲ و در اﺛﺮ ﻓﺮﻳﺐ ﻫـﻢ ﻛﻴـﺸﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬
‫در اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺷﻮرش و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ ﻧﻴﻔﺘﻲ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮي ﻣﺎ ارﻣﻨﺴﺘﺎن را ﺑﻪ ﻧﻴﺴﺘﻲ ﺑﻜﺸﺎﻧﻴﻢ و ﻛـﺎر ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﺎﻧـﻪ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ«‪ .‬در اﻳﻦ زﻣﺎن ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺑﭙﺎ ﺧﻮاﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﻗﻴﺎﻓـﻪ ﻣﺘﻮاﺿـﻌﺎﻧﻪ و‬
‫ﻣﺤﺠﻮب ﻫﻤﭽﻮن زﻣﺎن ﻧﻄﻖ و ﺧﻄﺎﺑﻪ ﺑﺨﻮد ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺑـﺎ ﻧﮕـﺎه ﺑﺎوﻗـﺎر و ﺻـﺪاي ﻓﺮوﺗﻨﺎﻧـﻪ ﺗـﺮ ﺑـﻪ اﻳـﺮاد‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﭘﺮداﺧﺖ و ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ را ﻛﻪ در ﺣﻖ آﻧﺎن اﻧﺠﺎم داده ﺑﻮد و ﻧﺎﺷﻜﺮي آﻧﺎن ﻧـﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺧـﻮد را ﺑـﺮ‬
‫ﺷﻤﺮد‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻐﺮﺿﺎﻧﻪ ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻛﺮدار ﺷـﻮم آﻧـﺎن را ﻓـﺎش ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﺗﻮاﻣـﺎ” در‬
‫ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﻫﻴﻦ ﻧﺎﻣﻌﻘﻮﻻﻧﻪ )ﭘﺎدﺷﺎه( ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد “ﻫﻢ ﻛﻴﺸﺎن ﮔﻤﺮاه” ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و ﻛﻴﺶ آﻧﺎن را رﺳﻮا‬
‫ﻛﺮده ﻧﻄﻖ ﺧﻮد را ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﮔﻮش ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﺪ ﺑﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﮕﻔﺖ اﻧﮕﻴـﺰ ﻣﺒﺘﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫اﻟﻬﻴﺎت ﺑﭙﺎﻳﺎن ﺑﺮد ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ آﻳﻴﻦ درﺧﺸﺎن را ﻛﻼ” ﺟﻬﺖ اﺳﺘﻬﺰاء ﺑـﻲ اﻳﻤﺎﻧـﺎن ﻣﻄـﺮح ﻧﻜـﺮد ﺗـﺎ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬

‫‪ashotsk - 1403‬‬
‫‪manetch - 1404‬‬
‫‪havuk’ - 1405‬‬
‫‪k’uk’ayaritch - 1406‬‬
‫‪t’iruk’ - 1407‬‬
‫‪movsesik’ - 1408‬‬
‫‪ zarishat’ - 1409‬روﺳﺘﺎي زاوﺷﺎد ﻓﻌﻠﻲ ﻛﻪ اﺧﻴﺮا” ﺑﻪ آرﭘﺎ ﭼﺎي ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻧﺎم ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪vanand - 1410‬‬

‫‪٢٨٥‬‬
‫ﻣﺮوارﻳﺪ زﻳﺮ ﭘﺎي ﺧﻮك ﻫﺎ ﻟﻪ ﻧﺸﻮﻧﺪ ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤﭽـﻮن رﻋـﺪ آﻧﻘـﺪر آﻧـﺎن را درﺧـﺸﺎﻧﺪ ﺗـﺎ زﺑـﺎن ﻣﻐـﺎن را‬
‫ﺧﺎﻛﺴﺘﺮ ﻛﺮد و ﺧﻮد ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺘﻌﺠﺐ و ﺷﮕﻔﺖ زده ﻣﺎﻧﺪ و ﻫﻤﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﺣﺎﺿـﺮ و ﺗﻤـﺎم ﭘﺎرﺳـﻴﺎن ﺧـﻮش‬
‫اﻧﺪام ﮔﻮﺷﻬﺎ را ﺗﻴﺰ ﻛﺮده ﺑﺎ دﻗﺖ ﮔﻮش ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻄﻮري ﻛﻪ ﺑﻬﺮام دﺳﺘﻮر داد ﺑﻌﻨﻮان ﻳﻚ ﺳـﺨﻨﺮان و‬
‫ﻧﺎﻃﻖ ﺟﺴﻮر ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﺟﺴﺎرﺗﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺳﻴﻢ ﻓﺮاوان ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﻴﻜﻦ او ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﺧﻮد از ﻧﺴﻞ ﺳﻮرﻧﻴﺎن ﭘﻬﻠﻮي ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﮕـﺬار ﺳـﻴﻢ او ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﻮدش ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻮ او را ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻦ ﺗﺎ اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺮاﻳﻢ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳـﻦ ﻛـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن دﻫـﺪ‬
‫ﮔﺎه}‪ {201‬و ﻣﻘﺎم ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ اردﺷﻴﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﺮده ﺑﻮد و ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺣﻔﻆ ﻣـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن ﭘﺎرﺳﻲ ﺣﻖ دادن ﮔﺰارش ﻫﺎي اﻏﺮاق آﻣﻴﺰ و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺧﻮدﻛﺎﻣﺎﻧـﻪ آﻧﻬـﺎ را ﻧﺪاﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم اﻳﻦ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان و ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﮔﺎزاون}‪ {202‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺟﻮان ﻓﺮﻫﺎد ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﻣﻦ و ﺗﻮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد‬
‫و در ﻏﻴﺮ اﻳﻨﺼﻮرت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﺮﺗﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎم اﺷﻜﺎﻧﻲ دارد‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ او را در ﻫﺮ ﮔـﺎه و ﻣﻘـﺎﻣﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺎﻳﻞ اﺳﺖ در ﺳﻠﻚ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻗﺮار دﻫـﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ در ﻣـﻮرد ﺧﻮﻳـﺸﺎوﻧﺪ او ﻛﺎﻣـﺴﺎراﻛﺎن و‬
‫آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ اﻧﺠﺎم داد و آﻧﺎن را از ﻣﻘـﺎم ﻧﺨـﺴﺖ ﻣـﻮروﺛﻲ ﺑـﻪ ﭘـﺎﻳﻴﻦ ﺗـﺮﻳﻦ درﺟـﻪ ﺗﻨـﺰل داد و ﻳـﺎ ﺣـﺪاﻗﻞ‬
‫ﻛﺎرﮔﺰاري درﺑﺎر را ﺑﻪ او )آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ( و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺎ اﻋﺘﻤﺎدي ﻣﺘﺴﺎوي واﮔﺬار ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻨﻜـﻪ ﺑـﻪ ﻟﻄـﻒ‬
‫رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪي ﮔﺎه و ﻣﻘﺎم ﭘﺪري ﺑﺪﺳﺖ ﻫﺮ ﻳﻚ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﻪ او ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﻛﻨﻮن ﻛﻮﺷـﺶ‬
‫ﻛﻦ ﻫﻤﭽﻮن ﻣﻴﺎﻧﺠﻲ ﻣﺎﻫﺮ او را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺳﺎزي«‪.‬‬
‫ﺑﻬﺮام ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﺷﺪه ﻓﺮﻣﺎن داد ﺗﻤﺎم درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺎ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ و ﻧﻮه او ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر وارﺗﺎن را ﻣﺠـﺪا”‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻗﻮم ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﮔﺴﻴﻞ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ در دﻳﻮان ﭘﺎرﺳﻴﺎن را ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﮕﺬار‬
‫ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺮ از ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﺎ ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﻟﺬا ﻣﺎ ﻣﺎﻳﻞ ﺑـﻪ ﻳـﺎدآوري آﻧﻬـﺎ‬
‫در ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬زﻳﺮا ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﺮدي ﭘﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻴﻤﺎر و ﮔﺮﻓﺘﺎر در ﻛـﺎر ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﻫـﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣـﻦ ﺑـﺪون‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺳﺨﻦ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﻧﻮﺷﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺗﺮا ﺑﺮ آورده ﺳـﺎزم و از ﺳـﺨﻨﺎن و ﺧـﻮاﻫﺶ ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺼﺮاﻧﻪ ﺗﻮ رﻫﺎ ﺷﻮم‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮﺧﻲ از ﺷﻌﺮا ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن را از ﻧﺴﻞ و ﻧـﮋاد و از ﻧﺰدﻳﻜـﺎن و دم‬
‫ﺧﻮر ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺎزﻫﺎ ﺗﺮا ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻣﻲ ﭘﻨﺪارﻳﻢ‪.‬‬

‫‪66‬‬
‫ﻛﺮدار ﻫﺎي ﺷﺎﻣﻮل ﻫﻤﻘﻄﺎر ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ‬

‫ﺷﺎﻣﻮل ﻓﺮا رﺳﻴﺪ و ﻣﻘﺮ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ را ﻣﺘﺼﺮف ﮔﺮدﻳﺪ و از راه و روش ﺑﺮﻛﻴﺸﻮ ﭘﻴﺮوي ﻧﻤﻮده از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻃﻤﻌﻜﺎري از او ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺸﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬زﻳﺮا او ﺗﻨﻬﺎ اﻣﻮال ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن در ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﺘﺼﺮف ﺧﻮد در ﻣﻲ آورد‬
‫ﻟﻴﻜﻦ وي اﻣﻮال و ﺣﻮزه ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ زﻧﺪﮔﺎن را ﻧﻴﺰ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﭼﻮن اﺟﺎزه ﻧﻤـﻲ داد ﺳـﺎﻫﺎك ﺑـﺰرگ‬
‫)ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن( ﺟﺪﻳﺪي را ﺗﻘﺪﻳﺲ و دﺳﺘﮕﺬاري ﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ در ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﺳـﺎزد و از ﻃﺮﻓـﻲ اﻣـﻮال و‬
‫ﺣﻮزه ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﻫﻤﻪ زﻧﺪﮔﺎن را ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ ﺗﻌﻠﻞ در ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺮاج ﺑﻪ درﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺼﺎدره ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫‪٢٨٦‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن وي ﻣﻮرد ﻧﻔﺮت و ﺳﺮزﻧﺶ و ﺗﻘﺒﻴﺢ ﻫﻤﻪ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﺎن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﻫﺰاران ﻣﺼﻴﺒﺖ و‬
‫ﺳﺘﻢ از ﺳﻮي او ﺑﺮ آﻧﺎن وارد ﻣﻲ آﻣﺪ رﻏﺒﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻧﺰد وي ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺠﺰ از آن ﺳﻮرﻣﺎك ﻛﻪ ﺣﻮزه‬
‫ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ اش را ﺑﺪﺳﺘﻮر درﺑﺎر و ﺑﺎ ﻏﻀﺐ اﻣﻮال دﻳﮕﺮان ﺑﺰرگ ﺗﺮ ﻧﻤـﻮد‪ .‬ﺳـﻜﻮﺑﺎﻳﺎن دﻳﮕـﺮ ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮ او‬
‫ﺣﺴﺪ ﺑﺮده ﺑﺎ ﺟﺴﺎرت ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را در ﺑﺮاﺑﺮ او اﻧﺠﺎم داده ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘـﺎرس‬
‫روي آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﺑـﺎ ﻫﻤﻜـﺎري ﻣـﺴﺮوپ ﻳـﻚ دم از ﺗﻐﺬﻳـﻪ ﻣﻌﻨـﻮي و روﺣـﺎﻧﻲ ﻓﺮزﻧـﺪان ﻛﻠﻴـﺴﺎ‬
‫ﻓﺮوﮔﺬاري ﻧﻜﺮده وي را در ﻛﻠﻴﺴﺎي ﺟﺎﻣﻊ ﺷﻬﺮ واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد ﻣﺴﺘﻘﺮ ﻧﻤﻮد و اﻣﺎ ﺧﻮد در وﻻﻳﺖ ﺑﺎﮔﺮواﻧـﺪ‬
‫در ﻣﻜﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻣﻘﺪس ﺗﻴﺮداد ﺷﺎه و ﻫﻤﻪ ارﻣﻨﻴﺎن را ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ داد‪ ،‬ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﺎﻣﻮل در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ﭘﻨﺞ ﺳﺎل زﻧـﺪﮔﻲ ﻛـﺮد و درﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬در اﻳـﻦ ﻫﻨﮕـﺎم ﻫﻤـﻪ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن و‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﮔﺮد ﻫﻢ آﻣﺪﻧﺪ و ﻧﺰد ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ رﻓﺘﻨـﺪ و ﺑـﻪ ﮔﻨﺎﻫﻜـﺎري ﺧـﻮﻳﺶ اﻗـﺮار ﻧﻤـﻮده اﻟﺘﻤـﺎس‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ ﺗﺎ دوﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﻘﺮ ﺧﻮد ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬ﻧﻴﺰ ﻗﻮل دادﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻳﻴﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﭘـﺎرس را ﻧﻴـﺰ ﺧﻮاﻫﻨـﺪ ﮔﺮﻓـﺖ‪،‬‬
‫آﻧﮕﺎه ﻫﻤﻪ ﭘﻴﻤﺎن ﺑﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺴﻨﺪ او را ﺑﻄﻮر ﻣـﻮروﺛﻲ ﺑـﻪ ﻧـﻮه ﻫـﺎﻳﺶ ﺑﺪﻫﻨـﺪ وﻟـﻲ او ﻧﭙـﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬در اﺛـﺮ‬
‫اﻟﺘﻤﺎس ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ آﻧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ اﻳﻦ روﻳﺎ را ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﻨﺪ ﻛـﻪ ﻣـﺪت ﻫـﺎ ﭘـﻴﺶ ‪،‬روﻳـﺪادﻫﺎي‬
‫آﻳﻨﺪه ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن و درك اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻔﺮﻣـﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪي ﻣﻘـﺎم اﻋﻈـﻢ‬
‫روﺣﺎﻧﻲ از ﻧﺴﻞ او ﺳﻠﺐ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﻧﺠﻴﻞ ﻛﻪ »واي ﺑـﺮاﻳﻦ ﺟﻬـﺎن‬
‫ﺑﺴﺒﺐ ﻟﻐﺰﺷﻬﺎ زﻳﺮا ﻛﻪ ﻻﺑﺪ‪ ‬اﺳﺖ از وﻗﻮع ﻟﻐﺰش ﻫﺎ ﻟﻴﻜﻦ واي ﺑﺮ ﻛﺴﻴﻜﻪ ﺳﺒﺐ ﻟﻐﺰش ﺑﺎﺷﺪ‪ 1411 ”.‬آﻧﮕـﺎه‬
‫او را ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪67‬‬
‫رﺧﺖ از ﺟﻬﺎن ﺑﺮ ﺑﺴﺘﻦ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺮوپ ﺳﻌﻴﺪ‬

‫ﺑﻬﺮام ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﺮ ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻛﺮده درﮔﺬﺷﺖ و ﺣﻜﻮﻣﺖ را ﺑﺮاي ﻓﺮزﻧﺪش ﻳﺰدﮔﺮد‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬارد‪ .‬وي ﭘﻴﻤﺎن ﺻﻠﺢ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮده ﺑﻪ ﻣﺤﺾ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﻣـﺴﺘﻘﺮ‬
‫در ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎه آﺗﺮﭘﺎﺗﻜﺎن ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﺎن داد وارد ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨـﺎن آﻣﺪﻧـﺪ و ﺑﻄـﻮر‬
‫ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷﻬﺮ ﻗﺮﺑﺎﻧﮕﺎه ﻫﺎ‪ 1412‬اردو زدﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻴﻤﺎري ﻣﺮﮔﺒﺎري ﺑﺮ ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﺷـﺎﮔﺮداﻧﺶ وي را ﺑـﻪ روﺳـﺘﺎﻳﻲ ﺑﻨـﺎم‬
‫ﺑﻠﻮر‪ 1413‬ﻛﻪ ﻣﺤﻠﻲ دﻟﻨﺸﻴﻦ و ﻣﺼﻮن از ﻧﻔﻮذ ﺳﭙﺎه ﭘﺎرﺳﻴﺎن ﺑﻮد و اﻳﻨﺎن ﺑﺎﻋﺚ آزار و اذﻳـﺖ آﻧـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ وي رﺧﺖ از ﺟﻬﺎن ﺑﺮ ﺑﺴﺖ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ ﭘﻨﺠﺎه و ﻳـﻚ ﺳـﺎل از ﺳـﺎل دوم ﺟﻠـﻮس‬

‫‪ - 1411‬اﻧﺠﻴﻞ ﻣﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ 18‬آﻳﻪ ‪) .7‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪ bagnats-avan - 1412‬ﻳﺎ ﺑﺎﮔﺎوان ‪) .bagavan‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ blur - 1413‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺗﭙﻪ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪٢٨٧‬‬
‫ﺧﺴﺮو آﺧﺮ ﭘﺎدﺷـﺎه ارﻣﻨﻴـﺎن ﺗـﺎ آﻏـﺎز ﺳـﺎل ﻧﺨـﺴﺖ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﻲ ﻳﺰدﮔـﺮد ﭘﺎدﺷـﺎه ﭘﺎرﺳـﻴﺎن در ﭘﺎﻳـﺎن ﻣـﺎه‬
‫ﻧﺎواﺳﺎرد‪ 1414‬ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ روز ﺗﻮﻟﺪش‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺑـﺰرگ ﺗﻜﻴـﻪ زده ﺑـﻮد‪ .‬او در ﺣﺎﻟﻴﻜـﻪ ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﻓﺎﻧﻲ ﺑﺪﻧﻴﺎ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﻳﺎدﮔﺎر ﺧﻮﻳﺶ را ﺟﺎودان ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻤﺜﺎل ﺧﺪاوﻧﺪي را ﮔﺮاﻣﻲ داﺷـﺖ و‬
‫ﺑﺎ ﻋﺰت و اﺣﺘﺮام از زﻧﺪﮔﻲ )دﻧﻴﻮي( ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ )ﺟﺎوداﻧﻲ( اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓـﺖ و ﺳـﺎﻟﻴﺎن دراز ﭼﻨـﺎن زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﻋﻴﺐ و ﻧﻘﺼﻲ ﻧﺎﺷﻲ از ﭘﻴﺮي ﺑﺮ ﭼﻬﺮه او ﭘﺪﻳﺪار ﻧﮕﺮدﻳـﺪ و دﭼـﺎر ﻫﻴﭽﮕﻮﻧـﻪ ﺑﻴﻤـﺎري‬
‫ﻧﺸﺪ‪ .‬در ﺑﺎره او ﺑﺎﻳﺪ رﺳﺎﻟﻪ اي ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ ﻧﻮﺷﺖ و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و در ﺧﻮر اوﺳﺖ ﭘـﺪر ﻣﻘﺪﺳـﻤﺎن را‬
‫ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﻳﺶ و ﺗﻤﺠﻴﺪ ﻗﺮار داد‪ .‬وﻟﻲ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﻃﺎﻟﻪ ﻛﻼم ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺴﺘﮕﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻧﺸﻮد‪ .‬آن را در ﺟﺎ‬
‫و زﻣﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺧﺎرج از اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪا ﻧﻴﺰ ﻗﻮل داده ﺑﻮدﻳﻢ}‪ {203‬ﺑﻪ اﻧﺠـﺎم ﺧـﻮاﻫﻴﻢ‬
‫رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻨﺎزه ﻋﺰﻳﺰ او را ﻳﺮﻣﻴﺎ‪ ،‬رﺋﻴﺲ ﺷﻤﺎﺳﺎن ﺑﺎ ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ و ﻧﻴﺰ ﻋﺮوﺳـﺶ دﺳـﺘﺮﻳﻚ ﺧـﺎﻧﻤﻲ از ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ﻛﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﺳﭙﻬﺴﺎﻻر وارﺗﺎن ﺑﻮد ﺑﻪ روﺳﺘﺎي ﺧﻮد آﺷﺘﻴﺸﺎد واﻗﻊ در وﻻﻳﺖ ﺗﺎرون ﺑـﺮده ﺑﺨـﺎك‬
‫ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﻫﻤﭽﻮن راﻫﺒﺎﻧﻲ روﺣﺎﻧﻲ در وﻻﻳـﺖ ﺧـﻮﻳﺶ ﭘﺮاﻛﻨـﺪه ﺷـﺪه وﺑـﻪ ﺑﻨـﺎي ﻛﻠﻴـﺴﺎﻫﺎي‬
‫ﺑﺰرگ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺮادران ﻫﻤﻜﻴﺶ ﮔﺮد آوردﻧﺪ‪.‬‬
‫‪1415‬‬
‫ﺷﺶ ﻣﺎه ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺳﺎﻫﺎك ﺑـﺰرگ روز ﺳـﻴﺰدﻫﻢ ﻣـﺎه ﻣﻬﻜـﺎن ﻣـﺴﺮوپ ﺳـﻌﻴﺪ ﻧﻴـﺰ در ﺷـﻬﺮ‬
‫واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد ﭼﺸﻢ از ﺟﻬﺎن ﻓﺮو ﺑﺴﺖ‪ .‬او ﺑﺮﺗﻤﺎﻣﻲ اﻓﺮاد ﭘﺎك داﻣـﻦ زﻣـﺎن ﺑﺮﺗـﺮي داﺷـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا ﺗﻜﺒـﺮ و‬
‫ﭼﺎﭘﻠﻮﺳﻲ در ﻛﺮدار او ﺟﺎﻳﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻮرداري از ﻣﺘﺎﻧـﺖ و ﻧﻴﻜﻮﻛـﺎري و ﻧﻴـﻚ اﻧﺪﻳـﺸﻲ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺰد دﻳﮕﺮان آراﺳﺘﻪ ﺑﻪ رﻓﺘﺎر و ﻣﻨﺶ ﻣﻠﻜﻮﺗﻲ ﺟﻠﻮه ﻣﻲ ﻧﻤﻮد‪ .‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﭼﻬﺮه اي ﻓﺮﺷﺘﻪ ﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ اي‬
‫ژرف‪ ،‬ﺳﺨﻨﻲ ﭘﺮ ﺗﻮان‪ ،‬ﻛﺮداري ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎراﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺴﻤﻲ ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ‪ ،‬رﻓﺘـﺎري ﺑـﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﭘﻨـﺪﻫﺎي ﺑـﺰرگ‪،‬‬
‫اﻳﻤﺎﻧﻲ راﺳﺦ‪ ،‬اﻣﻴﺪي ﺻﺒﻮراﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻬﺮي ﺑـﻲ آﻻﻳـﺶ‪ ،‬درﺳـﻲ ﻏﻴـﺮ ﺧـﺴﺘﻪ ﻛﻨﻨـﺪه داﺷـﺖ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ ﻛـﻪ در‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﻛﻠﻴﻪ ﻧﻴﻜﻲ ﻫﺎي او ﻧﺎﺗﻮان ﻫﺴﺘﻢ}‪ {204‬ﺑﻪ ﺷﺮح ﺗﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨﺎزه او ﻣﻲ ﭘﺮدازم‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ از اﻓﺮاد ﻣﺘﻌﺪد و ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد ﺷﻨﻴﺪم ﭘﺮﺗﻮ ﺿﻌﻴﻒ ﭼﻠﻴﭙﺎﮔﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻪ اي ﻛـﻪ آن ﺳـﻌﻴﺪ‬
‫در آﻧﺠﺎ از دﺳﺖ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻲ ﺗﺎﺑﻴﺪ و اﻳﻦ ﭘﺮﺗﻮ ﺑﺰودي ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻧﺸﺪ و ﺑﺮ ﻛﺴﺎن ﻛﻤﻲ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻧﺸﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻧﺒﻮه ﺟﻤﻌﻴﺖ}‪ {205‬ﺷﺎﻫﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺑﻲ اﻳﻤﺎﻧﺎن ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕـﺎم‬
‫ﻣﻴﺎن ﺟﻤﻌﻴﺖ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﺤﻞ دﻓﻦ ﺟﺴﺪ اﻳﻦ ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ ‪ ،‬ﺧﻮد را آﻣـﺎده رﺧـﺖ‬
‫ﺑﺮﺑﺴﺘﻦ ﻧﻤﻮده ﺑﻮد آﺷﻔﺘﮕﻲ و ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ روي داد‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﻪ دﺳـﺘﻪ ﺗﻘـﺴﻴﻢ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺨـﺸﻲ از آﻧـﺎن‬
‫زادﮔﺎﻫﺶ ﺗﺎرون‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﮔﻮﻏﺘﻦ را ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ‬
‫ﺷﻬﺮ واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد و ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن ﻗﺪﻳﺴﻴﻦ را ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬از ﻣﻴﺎن آﻧﺎن واﻫﺎن آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ دﻟﻴﺮ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ‬
‫اﻳﻤﺎﻧﻲ ﻗﻮي ﺗﺮ و ﺑﺪﻧﻲ ﺗﻨﻮﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻴﺮه ﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﺎرﺳﻴﺎن در اﻳﻦ زﻣـﺎن ﻣﻘـﺎم ﻫﺰارﺑـﺪي ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬

‫‪ navasard - 1414‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺎه از ﺗﻘﻮﻳﻢ ارﻣﻨﻲ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻧﻮﺳﺮد ﻳﺎ ﻧﻮﺳﺮذ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪ mehek’an - 1415‬ﻫﻔﺘﻤﻴﻦ ﻣﺎه ﺗﻘﻮﻳﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪٢٨٨‬‬
‫ارﻣﻦ را ﺑﻪ او ﺳﭙﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬او ﺟﺴﺪ وي را ﺑﺎ ﺷﺎﻳﺴﺘﮕﻲ ﺗﻤـﺎم در روﺳـﺘﺎي اوﺷـﺎﻛﺎن‪ 1416‬ﺑﺨـﺎك ﺳـﭙﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺮﺗﻮ ﻧﻮر ﭼﻠﻴﭙﺎﺋﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ روي ﺟﺴﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم ﺣﺮﻛـﺖ ﻣـﻲ ﻛـﺮد ﺗـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ واﻫـﺎن ﺧـﺪﻣﺘﻜﺎرش‬
‫ﺗﺎﺗﻴﻚ او را ﺑﺨﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از آن اﻳﻦ ﻧﻮر ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ دﺳـﺘﻮر ﻣـﺴﺮوپ ﺳـﻌﻴﺪ ﺷـﺎﮔﺮدش‬
‫ﻛﺸﻴﺶ ﻫﻮﺳﭗ ﻛﻪ اﻫﻞ روﺳﺘﺎي ﻫﻮﻏﻮﺗﺴﻴﻢ‪ 1417‬واﻗﻊ در واﻳﻮﺗﺲ دزور‪ 1418‬ﺑﻮد ﺑﻌﻨﻮان ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ‬
‫ﺳﻜﻮﺑﺎﺋﻲ ﺟﻠﻮس ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫ﺳﻮگ ﺳﻠﺐ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن از ﺧﺎﻧﺪان‬
‫آرﺷﺎﮔﻮﻧﻲ و ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ازﺧﺎﻧﺪان ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻗﺪﻳﺲ‬

‫‪1419‬‬
‫در ﺳﻮگ ﺗﻮ ﻧﺸﺴﺘﻪ ام اي ﺳﺮزﻣﻴﻦ ارﻣﻦ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻮارم ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻛﻪ ﺑﺮﺗﺮ از ﺗﻤﺎم ﻣﻠﺖ ﻫﺎي ﺷـﻤﺎﻟﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ زﻳﺮا ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه و ﻛﺸﻴﺶ و ﻣﺸﺎور و آﻣﻮزﮔﺎر ﺧﻮد را از دﺳﺖ داده اي‪ .‬آراﻣﺶ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻲ‬
‫ﻧﻈﻤﻲ رﻳﺸﻪ دواﻧﻴﺪه‪ ،‬راﺳﺖ دﻳﻨﻲ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﺷﺪ و ارﺗﺪاد از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﺎداﻧﻲ و ﺟﻬﺎﻟﺖ اﺳﺘﺤﻜﺎم ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫اي ﻛﻠﻴـﺴﺎي ارﻣﻨــﺴﺘﺎن ﻛـﻪ از ﺟــﺎه و ﺟـﻼل و ﭼﻮﭘــﺎن و ﻫﻤﻘﻄـﺎرش‪ 1420‬ﻣﺤــﺮوم ﺷـﺪه اي‪ .‬ﺑﺮاﻳــﺖ‬
‫دﻟﺴﻮزي ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪ .‬دﻳﮕﺮ ﮔﻠﻪ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪت را در ﺣﺎل ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻛﻨﺎر ﻣﺮﻏﺰارﻫﺎي ﺳﺒﺰ و ﺧـﺮم و آﺑﻬـﺎي آرام‬
‫و ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاي ﻣﺼﻮﻧﻴﺖ از ﮔﺮﮔﺎن‪ ،‬در آﻏﻞ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﺎن را ﭘﺮاﻛﻨﺪه در ﺑﻴﺎﺑـﺎن ﻫـﺎ و ﺳﺮاﺷـﻴﺒﻲ‬
‫ﭘﺮﺗﮕﺎه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﻲ ﻛﻨﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻮﺷﺎ آن ﺗﺤﻮﻻت اول و دوم}‪ ،{206‬زﻳﺮا ﻛﻪ زﻣﺎﻧﻲ روي داد ﻛﻪ داﻣﺎد و ﺳﺎﻗﺪوﺷﺶ دور ﺷـﺪﻧﺪ‬
‫اﻣﺎ ﺗﻮ ﭼﻮن ﻋﺮوس ﺗﺤﻤﻞ ﻛﺮدي و ﺑﺎ ﻧﻴﻚ اﻧﺪﻳﺸﻲ ازدواﺟﺖ را ﻫﻤﭽـﻮن ﻛـﺴﻲ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﭘﻴـﺸﻴﻨﻴﺎن‬
‫ﺣﻜﻴﻤﺎﻧﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪار ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻲ}‪ .{207‬ﺑﺎر دﻳﮕﺮ‪ 1421‬ﻧﻴﺰ وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﻔﺮ ﭼﻮن ﻋﺎﺷﻖ ﮔـﺴﺘﺎﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﺑﺮ ﺣﺠﻠﻪ ﭘﺎﻛﺖ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد ﺗﻮ‪ ،‬ﻋﺮوﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎك و ﺑﻲ آﻻﻳﺶ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪي‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻪ داﻣﺎد ﺑﺰود ﻃـﺮد ﺷـﺪ‪،‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺳﺮﻛﺶ‪ 1422‬ﺑﻪ واﻟﺪ ﺧﻮد ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪﮔﺎن ﻛـﻪ ﭘـﺪر‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ‪ 1423‬را ﺑﺤﻖ و ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﻲ ﺣﺮﻣﺘﻲ ﻗﺮار ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ ﺗﻮ اﻳﻦ ﺑﺎر ﻧﻴﺰ از ﻫﻤـﻪ ﭼﻴـﺰ‬

‫‪ oshak’an- 1416‬روﺳﺘﺎﻳﻲ در ﻧﺰدﻳﻜﻲ آﺷﺘﺎراك در ‪ 20‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي اﻳﺮوان ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ وﺟﻮد دارد‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪hoghotsim - 1417‬‬
‫‪ ،vayots-dzor - 1418‬وﻻﻳﺘﻲ در اﺳﺘﺎن ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1419‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻠﻞ ﺷﻤﺎل ﻗﻔﻘﺎز اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1420‬ﻣﻨﻈﻮر از ﭼﻮﭘﺎن و ﻫﻤﻘﻄﺎرش‪ ،‬ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺰرگ و ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1421‬ﻣﻨﻈﻮر زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻮرﻣﺎك و ﺑﺮﻛﻴﺸﻮ ﺑﺮ ﻣﺴﻨﺪ ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻲ ﺗﻜﻴﻪ زدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1422‬ﻣﻨﻈﻮر ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ واﻟﺪ ﺧﻮد ﺳﺎﻫﺎك ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1423‬ﻣﻘﺼﻮد ﺳﻮرﻣﺎك اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪٢٨٩‬‬
‫ﻣﺤﺮوم و ﻣﻄﺮود ﻧﺸﺪي و ﻣﻨﺘﻈﺮ )داﻣﺎد( ﺷﺪه ﺗﻮ ﺑﺪﺳﺖ ﻫﻤﻘﻄـﺎر ﭼﻮﭘـﺎن‪ 1424‬ﻛﻮدﻛﺎﻧـﺖ را ﻧـﻪ ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﺑﺮادر ﺷﻮﻫﺮ ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺪر دوم و ﺻﺎﺣﺐ ﻫﻤﺎن ﻓﺮزﻧﺪان ﻧﻮازش دادي‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎ ﺟﺪاﻳﻲ‪ 1425‬در ﺑﺎر ﺳﻮم‪،‬‬
‫اﻛﻨﻮن اﻣﻴﺪي ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻫﻤﺮاه دوﺳﺖ و ﻫﻤﻜﺎرش از ﺟﺴﻢ و ﺑﺪن ﺟﺪا ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ آﻧﺎن ﻧﺰد ﻣﺴﻴﺢ اﺳﺘﻘﺮار ﻳﺎﺑﻨﺪ و در آﻏﻮش اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﺑﻴﺎراﻣﻨﺪ و ﮔـﺮوه ﻫـﺎي ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎن را‬
‫ﻧﻈﺎره ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻮﮔﻲ ﺑﺪون ﻳﺎر و ﻏﻤﺨﻮار ﻣﺎﻧﺪي و اﻳﻦ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ از اﻟﻄـﺎف‬
‫و ﻋﻨﺎﻳﺎت ﭘﺪري ﻣﺤﺮوم ﺷﺪﻳﻢ‪ .‬زﻳﺮا )وﺿﻊ ﻣﺎ( آﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮدم )اﺳﺮاﻳﻴﻞ( ﺑﻮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻧﻴـﺴﺖ و‬
‫ﻓﻼﻛﺖ و ﺑﻴﭽﺎرﮔﻲ ﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ}‪ .{208‬زﻳﺮا ﻣﻮﺳﻲ از ﻣﻴﺎن رﻓـﺖ و ﻳﻮﺷـﻊ ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ وي ﻧﮕﺮدﻳـﺪ ﺗـﺎ‬
‫)ﻣﺎرا( ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻮﻋﻮد رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد‪ .1426‬ر‪‬ﺣ‪‬ﺒﻌﺎم‪ 1427‬از ﺳﻮي ﻣﻠﺖ ﺧﻮﻳﺶ ﻃﺮد ﺷﺪ و ﻓﺮزﻧـﺪ ﻧﺎﺑـﺎب‬
‫ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﮔﺮدﻳﺪ‪ 1428‬و ﻣﺮد ﺧـﺪا را ﻧـﻪ ﺷـﻴﺮ ﺑﻠﻜـﻪ ﻛﺒـﺮ ﺳـﻦ از ﻣﻴـﺎن ﺑﺮداﺷـﺖ‪ .1429‬اﻳﻠﻴـﺎ‪ 1430‬ﻋـﺮوج‬
‫ﻛﺮد‪ 1431‬وﻟﻲ اﻟﻴﺸﻊ‪ 1432‬ﺑﺮاي ﻣﺴﺢ ﻳﻮﺷﻊ ﺑﺎ روح ﻣـﻀﺎﻋﻒ ﻧﻤﺎﻧـﺪ ﺑﻠﻜـﻪ ﺣﺰاﺋﻴـﻞ‪ 1433‬ﻧﻴـﺰ ﺑـﺮاي ﻧـﺎﺑﻮدي‬
‫اﺳﺮاﻳﻴﻞ دﻋﻮت ﺷﺪ‪ .1434‬ﺻﺪﻗﻴﺎ‪ 1435‬ﺑﻪ اﺳﺎرت رﻓﺖ‪ 1436‬و زرﺑﺎﺑﻞ‪ 1437‬ﻧﻴﺰ ﻧﺒﻮد ﺗﺎ دوﻟﺖ او را اﺣﻴﺎ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ رﻫﺎ ﻛﺮدن آﻳﻴﻦ ﭘﺪري ﻛﺮد وﻟﻲ ﻣﺎداﺗﻴﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻧﻜﺮد‪ .‬ﺟﻨﮓ ﻣﺎ را ﻣﺤﺎﺻﻪ ﻛﺮده‬
‫ﺑﻮد وﻟﻲ ﻣﻜﺎﺑﻪ ﻣﺎ را ﻧﺠﺎت ﻧﺪاد‪ .‬اﻛﻨﻮن در داﺧﻞ ﺟﻨﮓ‪ ،‬در ﺧﺎرج ﻣﺼﻴﺒﺖ‪ ،‬ﻣﺼﻴﺒﺖ از ﺳﻮي ﻣﺸﺮﻛﺎن و‬
‫ﺟﻨﮓ از ﺳﻮي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﺑﺪﻋﺘﮕﺰاران و آن ﻣﺸﺎور اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻧﺼﺎﻳﺢ ﺧﻮد آﻣﺎدﮔﻲ ﺟﻨﮕﻲ اﻳﺠـﺎد‬
‫ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫آه ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺤﺮوﻣﺎن و آه ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﻔﻨﺎك‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ دردﻫﺎ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛـﻨﻢ؟ ﭼﮕﻮﻧـﻪ‬
‫اﻧﺪﻳﺸﻪ و زﺑﺎﻧﻢ را اﺳﺘﻮار ﺳﺎزم و دﻳﻦ ﺧﻮد را ﺑﺨﺎﻃﺮ زاﻳﺶ و ﭘﺮورش ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺪراﻧﻢ ادا ﻧﻤﺎﻳﻢ‪ .‬زﻳـﺮا‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺎ داﻧﺶ ﺧﻮد ﻣﺎ را ﭘـﺮورش دادﻧـﺪ و ﺑـﺮاي ﻛـﺴﺐ ﻛﻤـﺎﻻت ﻧـﺰد دﻳﮕـﺮان‬

‫‪ - 1424‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺴﺮوپ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪ - 1425‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺮگ ﺳﺎﻫﺎك و ﻣﺴﺮوپ ﻗﺪﻳﺲ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1426‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺻﺤﻴﻔﻪ ﻳﻮﺷﻎ ﺑﺎب اول آﻳﻪ دوم‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1427‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،robovam‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪) .Rehoboam‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1428‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻛﺘﺎب اول ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺎب ‪ 12‬آﻳﻪ ﻫﺎي ‪) .16-21‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1429‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻛﺘﺎب اول ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺎب ‪ 13‬آﻳﻪ ‪) .24‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1430‬ﻳﺎ اﻟﻴﺎس‪ ،‬ارﻣﻨﻲ ‪) .yeghia‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1431‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،9‬آﻳﻪ ﻫﺎي ‪) .1-6‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1432‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،yeghishe‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪) .Elisha‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1433‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،azayel‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪) .Hazael‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1434‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺎﺑﺎ ‪ ،13‬آﻳﻪ ‪) .13‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1435‬ارﻣﻨﻲ ‪ Sedekia‬ﺳﺪﻛﻴﺎ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1436‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،25‬آﻳﻪ ‪) .7‬ا‪.‬گ(‪.‬‬
‫‪ - 1437‬ارﻣﻨﻲ ‪ ،zorababel‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ‪ ،Zerubabbel‬ﺷﺎﻫﺰاده ﻳﻬﻮدي‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪٢٩٠‬‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ و در آن زﻣﺎن آﻧﺎن در اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻣﺎ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ داﻧﺶ ﺟﺎﻣﻊ و آﻣـﺎدﮔﻲ ﻛﺎﻣـﻞ ﻣـﺎ ﺷـﺎد و‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﻣﺎ ﻧﻴﺰ از ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺷﺘﺎﺑﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻴﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﻛﻪ در ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺮوﺳﻲ ﺑﺎ ﺣﺮﻛﺎت ﺗﻨـﺪ و‬
‫ﭼﺎﻻك ﺧﻮد ﺑﺮﻗﺼﻴﻢ و آوازﻫﺎي ﻋﺮوﺳﻲ ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬اﻛﻨﻮن ﺑﺠﺎي اﻳﻦ ﺷﺎدي ﺑﺮ ﻣﺰارش ﺑﺎ ﻧﺎﻟﻪ ﻫﺎي ﻏﻤﮕﻴﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮﺛﻴﻪ ﺧﻮاﻧﻲ و ﺳﻮﮔﻮاري ﻣﻲ ﭘﺮدازم و ﺣﺘﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ زﻣﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪن ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺧـﻮد را ﺑﺮﺳـﺎﻧﻢ و‬
‫واﭘﺴﻴﻦ ﺻﺪا و دﻋﺎي آﻧﺎن را ﺑﺸﻨﻮم‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻏﻢ و ﻏﺼﻪ ﺳﻴﻨﻪ ام را ﻣﻲ ﻓﺸﺮد و ﺣﺴﺮت دوري ﭘﺪرﻣﺎن ﺗﻮاﻧﻢ را ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﻛﺠﺎ اﺳﺖ آراﻣـﺶ‬
‫آن ﭼﺸﻤﺎن ﭘﺮﻣﻬﺮ ﺑﺮاي راﺳﺖ دﻳﻨﺎن و ﺗﺮس و وﺣﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﻨﺤﺮﻓﺎن؟ ﻛﺠﺎ اﺳﺖ ﻟﺒﺨﻨﺪ ﻟﺒﺎن ﺷﺎد ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ ﺷﺎﮔﺮدان ﺧﻮب و آن ﻗﻠﺐ ﻧﻴﻜﺨﻮاه ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان را ﺟﻠﺐ ﻣﻲ ﻛﺮد؟ و آن اﻣﻴﺪي ﻛﻪ دﺷـﻮاري‬
‫راه ﻫﺎي دراز را آﺳﺎن ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و آزاده و ﺑﺮي از دﺷﻮاري ﻫﺎ ﻛﺠﺎ اﺳﺖ؟ ﻣﺮدم ﻧﺎﺑﻮد ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑﻨـﺪرﮔﺎه‬
‫ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻳﺎر و ﻳﺎور ره ﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ ،‬آن ﺻﺪاي ﻣﺸﻮق ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﭘﺲ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﻠﻤﻴﺎت ﻣﺎ را ارج ﻧﻬﺪ؟ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﻳﺪ از ﻣﻮﻓﻘﻴـﺖ ﺷـﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺧﻮﺷـﻨﻮد‬
‫ﮔﺮدد؟ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺎدي ﭘﺪراﻧﻪ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﻛﻪ ﺗﺎ ﺣﺪي ﻧﻴﺰ از وي ﭘﻴﺸﻲ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻧـﺸﺎن‬
‫دﻫﺪ؟ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﻳﺪ از ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آﻳﻴﻦ راﺳﺘﻴﻦ ﻛﻪ ﭼﻨﺎﻧﻜـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﭘـﺪران ﮔﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ از ﻫـﺮ‬
‫ﭼﻴﺰي ﻣﺤﺮوم ﺷﺪه و ﻫﺴﺘﻲ ﺷﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﮔﺮدﻳﺪه آﻣﻮزﮔﺎران و ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري را ﻋـﻮض ﻛـﺮده اﻧـﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ ﻛﻨﺪ؟ آﻧﺎن ﺑﺎ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﻄﻮر ﻳﻜﺴﺎن ﻣﻲ رﻧﺠﻨﺪ ‪ ،‬و در ﺗﻤﺴﺨﺮ و اﻫﺎﻧﺖ ﺑـﺮاي ﻣـﺎ ﺑﻌﻨـﻮان اﻓـﺮاد‬
‫ﺳﺴﺖ اﻧﺪﻳﺶ و ﻓﺎﻗﺪ ﻫﻨﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮان ﺳﺮﻣﺸﻖ ﻣﻲ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭼـﻪ ﻛـﺴﻲ ﺑﺎﻳـﺪ آﻧـﺎن را ﺳـﺎﻛﺖ و‬
‫ﺧﺎﻣﻮش ﻛﻨﺪ ﻣﺎ را ﺑﺎ ﺗﺤﺴﻴﻦ ﺗﺴﻠﻲ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺣﺪي را ﺑﺮاي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺧﺎﻣﻮﺷﻲ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﺪ؟‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺑﺎره اﻳﻦ ﻫﺎ ﻣﻲ اﻧﺪﻳﺸﻢ از ﻗﻠﺒﻢ آه و ﻧﺎﻟﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ ﺷﻮد و اﺷﻚ ﻣﻲ رﻳﺰد و ﻣـﻲ ﺧـﻮاﻫﻢ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﻏﻢ اﻧﮕﻴﺰ و ﺳﻮﮔﻮاراﻧﻪ ﺑﺰﺑﺎن آورم‪ .‬و ﻧﻤﻲ داﻧﻢ ﺳﻮﻛﻨﺎﻣﻪ ﺧﻮد را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ درآورم‬
‫و ﻧﻤﻲ داﻧﻢ ﺑﺮاي ﻛﻪ اﺷﻚ ﺑﺮﻳﺰم؟ آﻳﺎ ﺑﺮاي ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﻮان‪ 1438‬ﺑـﻲ ﭼـﺎره ام؟ ﻛـﻪ ﺑﻌﻠـﺖ ﻣـﺸﻮرت ﺑـﺪ و‬
‫ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻗﻮم ﺧﻮد ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪ و ﭘﻴﺶ از ﻣﺮگ ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﺎ ﺑﻲ اﺣﺘﺮاﻣﻲ ﺗﺎج و ﺗﺨـﺘﺶ را از‬
‫دﺳﺖ داد و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺤﺎل ﺧﻮد ﺑﮕﺮﻳﻢ ﻛﻪ اﻓﺴﺮ ﻧﻴﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﺷﻴﺮﻳﻦ و ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ از ﺳﺮم ﺑﺮداﺷـﺘﻪ ﺷـﺪ‪.‬‬
‫آﻳﺎ ﺑﺮاي ﭘﺪرم و ﺳﻜﻮﺑﺎﻳﻢ و آن اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻣﻲ رﻓﺖ ﺳـﺨﻦ ﻧﻐـﺰ و ﺑـﻲ ﻧﻘـﺺ را ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﺑـﻪ‬
‫ارﻣﻐﺎن ﻣﻲ ﺑﺮد و ﺗﻮﺳﻂ آن ﺑﻪ اوﺿﺎع ﺳﺮو ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲ داد و زﻣﺎم را در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﺮدم را راﻫﻨﻤـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻛﺮد و زﺑﺎن ﻫﺎي ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ را ﻋﻨﺎن ﻣﻲ زد و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮدم ﻛﻪ از روﺷﻨﺎﻳﻲ روح او ﻣﺤﺮوم ﮔﺸﺘﻪ و ﺑـﻲ‬
‫ﺧﺎﻧﻤﺎن ﺷﺪم‪ .‬آﻳﺎ ﺑﺮاي واﻟﺪ ﺧﻮد و آن ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ ﻛﻪ ﻋﺪاﻟﺖ را آﺑﻴﺎري ﻣـﻲ ﻛـﺮد و ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﻴﻞ‪،‬‬
‫ﻛﺞ روي ﻫﺎ و اﻟﺤﺎد را ﻣﻲ ﺷﺴﺖ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲ ﺑﺮد و ﻳﺎ ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻛﻪ از ﺗﺸﻨﮕﻲ ﺷﻨﻴﺪن ﺧﺮدﻫﺎ و ﭘﻨﺪﻫﺎي‬
‫او ﭘﮋﻣﺮده ﺷﺪم‪ .‬آﻳﺎ ﺑﺮاي ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻫﺎي روﻳﺪاده در ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﺎ و ﻳﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺑﻼﻳﺎي آﻳﻨﺪه ﮔﺮﻳﻪ ﻛﻨﻢ؟‬
‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻫﻢ ﺳﺨﻦ و ﻫﻢ ﺻﺪا ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و در ﻏﻢ ﻣﺎ ﺷﺮﻳﻚ ﻣﻲ ﺷﻮد؟ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻳﺎر و‬
‫ﻳﺎور ﻣﺎ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺗﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ ﻫﻤﺪردي ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ آﻧﺎن را ﺑﺮ ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﻬﺎ ﺣﻜﺎﻛﻲ ﻛﻨﺪ؟ ﺑﺮﺧﻴﺰ اي ارﻣﻴﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻴﺰ‬

‫‪ - 1438‬ﻣﻨﻈﻮر اردﺷﻴﺮ اﺳﺖ‪) .‬ا‪.‬گ(‪.‬‬

‫‪٢٩١‬‬
‫و در ﻋﻴﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي‪ ،‬ﺳﻮﮔﻮاري ﻛﻦ}‪ {209‬ﺑﺮاي ﺗﻤﺎم ﻣﺼﻴﺒﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗـﺎﻛﻨﻮن ﺑـﺮ ﻣـﺎ ﻧـﺎزل ﮔﺮدﻳـﺪ و‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻛﻦ ﻛﻪ ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن ﻧﺎدان ﺑﺎﻳﺪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ زﻛﺮﻳـﺎ ﺑـﺮاي اﺳـﺮاﺋﻴﻠﻴﺎن‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫آﻣﻮزﮔﺎران ﺑﻲ ﺷﻌﻮر و ﺧﻮدﭘﺴﻨﺪ ﻛﻪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓﺨﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻧﻪ از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷـﺪه ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﭘﻮل و ﻧﻪ روح اﻟﻘﺪس‪ .‬زرﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﻮد‪ ،‬ﻣﺤﺮوم از ﻣﺘﺎﻧﺖ ﻛـﻪ ﺧﺪاوﻧـﺪ در آن ﺳـﻜﻨﺎ دارد‪ ،‬ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺑـﻪ‬
‫ﮔﺮﮔﺎن ﺷﺪه‪ ،‬ﮔﻠﻪ ﻫﺎﻳﺸﺎن را ﻣﻲ درﻧﺪ‪.‬‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر‪ ،‬ﻣﺘﻈﺎﻫﺮ‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺘﺎ و ﺷﻬﺮت ﭘﺮﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺧﺪاﭘﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺮدان دﻳﻨﻲ ﻣﻐﺮور‪ ،‬ﻣﻔﺖ ﺧﻮر و ﻻف زن و ﺗﻨﺒﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺘﻨﻔﺮ از داﻧﺶ ﻫﺎ و ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي دﻳﻨـﻲ و‬
‫ﻣﺸﺘﺎق ﺗﺠﺎرت و ﻣﻀﺤﻜﻪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﮔﺮدان در ﻳـﺎدﮔﻴﺮي ﺗﻨﺒـﻞ‪ ،‬اﻣـﺎ در آﻣـﻮزش ﻛﻮﺷـﺎ ﻫـﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻨـﻮز ﭼﻴـﺰي ﻓـﺮا ﻧﮕﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﺪﻋﻲ‬
‫ﺧﺪاﺷﻨﺎﺳﻲ‪.‬‬
‫ﻣﺮدان دﻧﻴﻮي ﮔﺴﺘﺎخ‪ ،‬ﺑﻲ ادب‪ ،‬ﮔﺰاﻓﮕﻮ ‪ .‬ﻣﺘﻨﻔﺮ از ﻛﺎر و ﻛﻮﺷﺶ‪ ،‬ﻣﻲ ﭘﺮﺳﺖ و ﻓﺎﺳﻖ و ﮔﺮﻳﺰان از‬
‫ﻣﻴﺮاث}‪.{210‬‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن ﺗﺮﺳﻮ‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺘﺎ‪ ،‬دور از اﺳﻠﺤﻪ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻞ‪ ،‬ﺷﻬﻮت ران و راﺣﺖ ﻃﻠـﺐ‪ ،‬ﭼﭙـﺎوﻟﮕﺮ‪ ،‬ﻣـﻲ ﭘﺮﺳـﺖ‪،‬‬
‫دزد و رﻓﻴﻖ راﻫﺰﻧﺎن‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺳﺮﻛﺶ‪ ،‬رﻓﻴﻖ دزدان‪ ،‬رﺷﻮه ﺧﻮار‪ ،‬ﭘﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺴﻴﺲ‪ ،‬ﺑﺨﻴـﻞ‪ ،‬ﻏﺎﺻـﺐ‪ ،‬وﻳﺮاﻧﮕـﺮ ﻣﻤﻠﻜـﺖ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺳﻖ‪ ،‬ﻫﻤﻔﻜﺮ ﺑﺮدﮔﺎن‪.‬‬
‫ﻗﻀﺎت ﻧﺎﻣﺮد‪ ،‬دروﻏﮕﻮ‪ ،‬ﻓﺮﻳﺒﻜﺎر‪ ،‬رﺷﻮه ﺧﻮار‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﺷﻜﻦ‪ ،‬ﺑﻲ ﺛﺒﺎت‪ ،‬ﺳﺘﻴﺰه ﺟﻮ‪.‬‬
‫و ﻋﻤﻮﻣﺎ” ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬ﺷﺮم و ﺣﻴﺎ در ﻧﺰد ﻫﻤﻪ ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﮔﺮدﻳﺪه‪.‬‬
‫و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻤﺎم اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ وﺟﻮد دارد ﻏﻴﺮ از اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ از ﻣﺎ ﭼﺸﻢ ﭘﻮﺷﻴﺪه و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻃﺒﻴﻌﺖ‬
‫ﺧﻮد را ﺗﻐﻴﻴﺮ داده ﺑﻬﺎر ﺧﺸﻚ ﮔﺮدﻳﺪه‪ ،‬ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﭘﺮﺑﺎران‪ ،‬ﭘﺎﺋﻴﺰ ﺑﻪ زﻣـﺴﺘﺎن ﺑـﺪل ﺷـﺪه‪ ،‬زﻣـﺴﺘﺎن ﺷـﺪﻳﺪا”‬
‫ﺳﺮد‪ ،‬ﺗﻮﻓﺎﻧﻲ و دراز ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎدﻫﺎ ﻛﻮﻻك و ﮔﺮﻣﺎي ﺳﻮزان ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻲ آورﻧﺪ و ﺑﻴﻤﺎري ﻫـﺎ را‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﺑﺮﻫﺎ آذرﺧﺶ ﻣﻲ اﻓﺸﺎﻧﻨﺪ و ﺗﮕﺮگ ﻣﻲ رﻳﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎران ﻫﺎ ﺑﻲ وﻗﺖ و ﺑﻲ ﻓﺎﻳﺪه و ﻫـﻮا‬
‫ﺳﺨﺖ و ﻳﺨﺒﻨﺪان اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺰاﻳﺶ آﺑﻬﺎي ﺑﻲ ﺣﺎﺻﻞ اﻣﺎ ﻓﻘﺪان آن ﻫﺎ ﻓـﺮاوان ﮔﺮدﻳـﺪه‪ .‬ﺧـﺎك ﺑـﻲ ﺛﻤـﺮ و‬
‫ﺟﺎﻧﻮارن ﻧﺎزا اﻓﺰون ﺑﺮ آن زﻣﻴﻦ ﻟﺮزه ﻫﺎ و ﺣﺮﻛﺎت و ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ از ﻫﺮ ﺳـﻮ ﻓﺘﻨـﻪ و آﺷـﻮب‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺼﺪاق اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻛﻪ “ﺷﺮﻳﺮان را ﺳﻼﻣﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ”‪.1439‬‬
‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﻨﮕﺪل و ﺑﻲ رﺣﻢ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺣﻜﻢ راﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻨﮕﻴﻦ ﺑﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﻓﺮﻣـﺎن‬
‫ﻫﺎي ﻏﻴﺮﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ ﺻﺎدر ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺣﻜﻤﺮاﻧﺎن ﻧﻈﻢ و ﻗﺎﻧﻮن را رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻲ رﺣﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻳﺎران و دوﺳﺘﺎن ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد و دﺷﻤﻨﺎن ﺗﻮاﻧﺎ ﮔﺸﺘﻪ‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﺨﺎﻃﺮ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻮچ ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫راﻫﺰﻧﺎن ﺑﻴﺸﻤﺎر از ﻫﺮ ﺳﻮ ﻫﺠﻮم ﻣﻲ آورﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﭼﭙﺎول ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و داراﻳﻲ ﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻏـﺎرت ﻣـﻲ‬

‫‪ - 1439‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﺷﻌﻴﺎء ﻧﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،57‬آﻳﻪ ‪) .21‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٩٢‬‬
‫روﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮدان ﺑﺰرگ ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺪاران ﺑﻪ زﻧـﺪان ﻣـﻲ اﻓﺘﻨـﺪ‪ .‬اﻓـﺮاد ﺷـﺮﻳﻒ ﺑـﻪ دﻳـﺎر‬
‫ﻏﺮﺑﺖ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬رﻋﺎﻳﺎ ﻣﺘﺤﻤﻞ ﻣﺸﻘﺎت ﺑﻴﺸﻤﺎر ﻣﻲ ﮔﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﺷـﻬﺮ ﻫـﺎ ﺗـﺴﺨﻴﺮ و دژﻫـﺎ وﻳـﺮان ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آﺑﺎدي ﻫﺎ وﻳﺮان ﺷﺪه ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺎ ﺑﻪ آﺗﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲ ﺷـﻮﻧﺪ‪ .‬ﻗﺤﻄـﻲ و ﮔﺮﺳـﻨﮕﻲ ‪ ،‬ﺑﻴﻤـﺎري ﻫـﺎ‪،‬‬
‫اﻣﺮاض واﮔﻴﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﮔﺴﺘﺮش ﻣﻲ ﻳﺎﺑﻨﺪ}‪.{211‬‬
‫ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ از ﻳﺎد رﻓﺘﻪ و دوزخ در اﻧﺘﻈﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪﻣﺎن ﻣﺴﻴﺢ‪ ،‬ﻣﺎ و ﻫﻤﮕﺎن را ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﺑﻪ او اﻳﻤﺎن دارﻧﺪ‪ ،‬از اﻳـﻦ ﺑﻼﻫـﺎ ﺣﻔـﻆ ﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺷـﻜﺮ و‬
‫ﺳﭙﺎس ﻫﻤﻪ آﻓﺮﻳﺪﮔﺎن ﺑﺮ او ﺑﺎد‪ .‬آﻣﻴﻦ‪.‬‬

‫ﻛﺘﺎب ﺳﻮم ﺗﻤﺎم ﺷﺪ‬

‫و ﺑﺎ آن ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺰرﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‬

‫‪٢٩٣‬‬
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪1‬‬
‫ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎي آﻛﺎدﻣﻴﺴﻴﻦ اﺳﺘﭙﺎن ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن‬
‫*‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت و اﺿﺎﻓﺎت ﺗﻮﺳﻂ ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن‬

‫‪ -1‬ﻧﺎﺧﺎرار ﻳﺎ اﺷﺮاف ﻓﺌﻮدال و ﻳﺎ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن‪ :‬واژه ﻧﺎﺧـﺎرار ﺑﮕﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﺗﻔـﺴﻴﺮ و رﻳـﺸﻪ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮاﭼﻴﺎ آﺟﺎرﻳﺎن زﺑﺎﻧﺸﻨﺎس ﻧﺎﻣﻲ ارﻣﻨﻲ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣـﻲ ﻧﻮﻳـﺴﺪ‪“ :‬اﻳـﻦ واژه از ‪nafadara‬‬
‫ﭘﺎرﺳﻲ اﺧﺬ ﺷﺪه )‪ =nafa‬ﻧﺎف‪ ،‬ﻧﮋاد ( در ﺳﻐﺪي ‪) nafdar‬رﺋﻴﺲ ﻣﺮدم ﻳﺎ ﻗﻮم( ﻛـﻪ ﻣﻌـﺎدل واژه ارﻣﻨـﻲ‬
‫’‪ nahap’et‬اﺳﺖ )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻴﺸﻮاي ﻗﻮم ‪ (nafapati‬ﺷﻜﻞ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرﺳﻲ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺼﻮرت ﻧﺎﻫﺎرار ﺑﻜﺎر‬
‫رﻓﺘﻪ و ﺑﻌﺪﻫﺎ در اﺛﺮ رﻳﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧـﻪ ﻧﺎﺧـﺎرار ﺑـﺎ ﻛﻠﻤـﻪ ﻧـﺎخ )‪ nax‬ﻧﺨـﺴﺖ‪ ،‬اول( ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﮔﺮدﻳـﺪه‬
‫ﺑﺼﻮرت ﻧﺎﺧﺎرار درآﻣﺪه وﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ رﺋﻴﺲ و ﺳﺮدار داراﻳﻲ ﻫﺎ و ﻣﺮدم‪.‬‬
‫آﻧﺘﻮان ﻣﻴﻪ ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧـﺴﻮي اﻳـﻦ واژه را ﺑـﺎ ﻛﻠﻤـﻪ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرﺳـﻲ ‪ nakhavara‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ‬
‫“رﺋﻴﺲ ﻗﻮم” ﻣﺮﺗﺒﻂ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﻲ و ﻣﻔﻬﻮم “ﻧﺎﺧﺎرار” ﻣﻌﺎدل ﻓﺌﻮدال اروﭘـﺎﻳﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺎﺧـﺎرار از اﺷـﺮاﻓﻴﺎن ﻋـﺎﻟﻲ ﻣﻘـﺎم و‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺰرگ ﻳﺎ ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻮروﺛﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬او در ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ اﻧﺤـﺎء ﻣﺨﺘﻠـﻒ از‬
‫ﻣﺮدﻣﺶ ﺧﺮاج ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐ دادﮔﺎه و ﺳﭙﺎه ﺑـﻮد ﺑﻄـﻮر ﻛﻠـﻲ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﺧـﻮد را اداره ﻣـﻲ ﻛـﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻣﺪ‪ ،‬او ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻮد ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﺶ ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺮود‪ .‬ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺷـﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨـﻲ و‬
‫ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﻮد ﻧﺎﺧﺎرار ﺑﻮدﻧﺪ اﻣﺎ داراي ﻣﻘﺎم ﺑﺎﻻﺗﺮ و ﺳﭙﺎه و ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺰرﮔﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﻳﺎ ﻣﻬﺘﺮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ ﻛﻬﺘﺮ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ وﺳﻌﺖ ﺳﺮزﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﺳﭙﺎﻫﻴﺎن و ﮔﺎه ﺑﺎﻣﻘﺎم درﺑـﺎري‬
‫آﻧﺎن ارﺗﺒﺎط داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﺧﺎرار ﻫﻤﺮاه ﺧﺎﻧﻮاده اش )ﺑﺮادران‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬ﻧﻮه ﻫﺎ( ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺪﻳﻢ ارﻣﻨﻲ آزگ ‪) azg‬ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﻗﻮم‪،‬‬
‫در ارﻣﻨﻲ اﻣﺮوزي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻠﺖ( ﻧﺎم ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻠﺖ ﻳﺎ ﻗﻮم ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻗﻮم ﺳﻴﻮﻧﻲ و ﺟـﺰ اﻳﻨﻬـﺎ(‬
‫ﻗﻮم ﻳﺎ ﻣﻠﺖ ﻧﺎﺧﺎرار رﺷﺪ و ﻓﺰوﻧﻲ ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺖ و ﺧﺎﻧﻮاده ﻫﺎﻳﻲ از آن ﻣﻨﺸﻌﺐ ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﺎ ﻗﻮم اﺻﻠﻲ ﻗﻄﻊ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﻮﻫﻢ ‪ t’ohm‬ﻧﺎم ﻣﻲ ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ )ﻣﻌﺎدل ﭘﻬﻠـﻮي ‪ tohm‬ﻳـﺎ ‪،tom‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑـﺬر و ﺗﺨـﻢ‪ ،‬روﺳـﺘﺎﻳﻲ ‪ ،taokhman‬ﭘﺎرﺳـﻲ ﺑﺎﺳـﺘﺎن ‪ ،tauma‬ﭘﺎزﻧـﺪ ‪ ،tokhm‬ﻫﻨـﺪي ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬

‫* ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺿﺮورت ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎ ﺷﻤﺎره ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ذﻛﺮ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﺳـﻬﻮﻟﺖ‬
‫دﺳﺘﺮﺳﻲ ﺑﻪ اﺻﻞ ارﻣﻨﻲ ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎ درﭼﺎپ ﺳﺎل ‪ 1968،‬ﺷﻤﺎره ﻫﺎي اﺻﻠﻲ ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﻧﺪ‪) .‬ا‪.‬گ‪.(.‬‬

‫‪٢٩٤‬‬
‫‪ ،tokhman‬ﻛﺮدي ‪ ،tom‬ﻓﺎرﺳﻲ اﻣﺮوز ﺗﺨﻢ‪ ،‬در ﻛﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ و ﻧﮋاد( ‪ .‬اﻳﻦ واژه در زﺑـﺎن‬
‫ارﻣﻨﻲ از ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “وزﻳﺮ” ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رود‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎر ﻧﺎﺧﺎرار ﻫـﺎ ﻃﺒـﻖ ﮔﺎﻫﻨﺎﻣـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ‪ ،62‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣـﻪ ﻧﺮﺳـﺲ ‪ 154‬ﺑﻌـﻼوه ‪ 70‬ﻧﺎﺧـﺎرار ﺧـﺎرج از‬
‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪ ،‬ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻳﻐﻴﺸﻪ ‪ ،32‬ﻏﺎزار ﭘﺎرﭘﺘـﺴﻲ ‪ 31‬اﺳـﺖ‪ .‬در ﻓﻬﺮﺳـﺖ ﻧﻈـﺎﻣﻲ )ﺳـﭙﺎﻫﻨﺎﻣﻪ( ﺧﺎﻧـﺪان ﻫـﺎي‬
‫ﻧﺎﺧﺎراري در زﻣﺎن اﺷﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد آﻧﺎن ‪ 50‬ﺑﻮده و ﺣﺪاﻛﺜﺮ ‪ 19400‬ﺳﭙﺎﻫﻲ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﺑﺮادر دوﺳﺖ )‪ (Ptolemaios Philadelphos‬ﻳﺎ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس دوم‪ ،‬ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﺤﺐ اﻻخ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺼﺮ )‪247-285‬پ‪.‬م‪ .(.‬ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﻳﺎ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس اول ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﻨﺠﻲ ﻳﺎ ﻣﺨﻠّﺺ )‪(Soter‬‬
‫و ﺳﺮدار اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘﺪوﻧﻲ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﻻﮔﻮس )‪ (Lagos‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻻﮔﻴﺎن )‪ (Lagide‬ﻳﺎ ﺑﻄﺎﻟﺴﻪ‪ ،‬واﻟﻲ‬
‫ﻣﺼﺮ و ﺳﭙﺲ ﭘﺎدﺷﺎه اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ )‪ 285-305‬پ‪.‬م‪ (.‬وي ﻟﻘﺐ ﺑﺮادر دوﺳﺘﻲ را ﺑﻌﻨﻮان ﺗﻤﺴﺨﺮ درﻳﺎﻓﺖ‬
‫ﻧﻤﻮد زﻳﺮا ﺑﺮادرش را ﻛﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬وي ﺑﻌﻨﻮان ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﻋﻠﻮم و ﻫﻨﺮ ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎﻳﺎن ﻳﺎدآوري‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻔﺮﻣﺎن او ‪ 72‬ﻧﻔﺮ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس را از ﻋﺒﺮي ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ ﻛﻪ “ﺑﺮﮔـﺮدان‬
‫ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ” ﻳﺎ ﻫﻔﺘﺎدﻛﺮد )ﺳﺒﻌﻴﻨﻴﻪ( ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺑﺮوﺳﻮس )‪ (Berossus‬ﻛﺎﻫﻦ ﻧﺎﻣﺪار ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﺧﺪاي ﺑﻌﻞ در ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻮد و در ﺳﺪه ﺳﻮم ﭘـﻴﺶ از‬
‫ﻣﻴﻼد در زﻣﺎن آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس ﺳﻮﺗﺮ )‪270-280‬پ‪.‬م‪ (.‬ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺸﻬﻮري در ﺑﺎره ﻛﻠـﺪه و آﺷـﻮر‬
‫ﺑﻴﺎري ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻣﻴﺨﻲ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻛﺘـﺎب ﻣـﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده اوزﺑﻴـﻮس ﻗﻴـﺼﺮي در ﺗـﺪوﻳﻦ‬
‫وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ وﻟﻲ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﻛﻤﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﺠﺎ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ اوزﺑﻴﻮس‬
‫وي ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻧﻴﺰ در ﺑﺎره ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻳﻜﻲ از ﻣﻌﻤﺎﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاي ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨـﻲ ﻛﻠـﻲ را ﻣـﻲ ﺗـﻮان ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن ﻫﻨﺮﻫﺎ و ﻋﻠﻮم ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧﺰد ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻠﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧـﺪه اﻧـﺪ‪ .‬ﺣـﺮوف‬
‫ﻧﺨﺴﺖ از ﺗﺮﻛﻴﺐ دو ﺣﺮﻓﻲ ﻧﺸﺎﻧﺪﻫﻨﺪه ﻫﻨﺮﻫﺎ و ﻋﻠﻮم اﺳﺖ اﻣﺎ ﺣﺮف دوم ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻨﺎن ﻛﺪام ﻣﻠﻞ و ﭼﻪ ﻋﻠﻮﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻫﻨﻮز ﻣـﺸﺨﺺ ﻧﻴـﺴﺖ و ﺑﮕﻮﻧـﻪ ﻫـﺎي ﻣﺘﻔـﺎوت ﺗﻌﺒﻴـﺮ ﻣـﻲ‬
‫ﮔﺮدد‪ .‬در ﺣﺎﺷﻴﻪ ﻳﻜـﻲ از ﻧـﺴﺨﻪ ﻫـﺎي ﺧﻄـﻲ ﭼﻨـﻴﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪» :‬ﺳـﺘﺎره ﺷﻨﺎﺳـﻲ از ﻛﻠـﺪاﻧﻴﺎن‪.‬‬
‫رﻳﺎﺿﻴﺎت از ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺪﺳﻪ از ﻣﺼﺮﻳﺎن‪ ،‬ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ از ﺗﺮاﻛﻴﺎن«‪.‬‬
‫‪ -5‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺠﺰ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺎص ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻏﻠﺐ از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻴﻤﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻧﻴﻤﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻣﺮدﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻳـﺎد‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -8‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻳﻮب‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،37‬آﻳﻪ ‪.20‬‬
‫‪ -10‬ﺷﺎر ‪ ،shar‬در زﺑﺎن ﺑﺎﺑﻠﻲ‪ ،sar‬آﺷﻮري ‪ sa-ar‬ﻧﺸﺎﻧﺪﻫﻨﺪه دوره ‪ 3600‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ واژه در‬
‫وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري اوزﺑﻴﻮس ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ و ﺧﻮرﻧﻲ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -11‬ﻛﺴﻴﺴﺘﺮوس ‪ Xisuthros‬ﻧﺎم ﻧﻮح در زﺑﺎن ﻛﻠﺪاﻧﻲ اﺳﺖ و اوزﺑﻴﻮس ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺑﺮوﺳـﻮس و‬
‫ﭘﻮﻟﻲ ﻫﻴﺴﺘﻮر و ﺧﻮرﻧﻲ از اوزﺑﻴﻮس اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻧـﺎم در ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي ﻣﻴﺨـﻲ ﻣﻜـﺸﻮف در‬
‫ﺣﻔﺎري ﻫﺎي ﺑﺎﺑﻞ و ﻧﻴﻨﻮا ﻛﻪ ﺿﻤﻨﺎ” داﺳﺘﺎن ﻣﻔﺼﻞ ﺗﻮﻓـﺎن ﻧـﻮح را ﻧﻴـﺰ ﺷـﺎﻣﻞ ﻣـﻲ ﺷـﻮﻧﺪ و آﻧﻬـﺎ ﺑﺨـﺸﻲ‬
‫ﻛﻮﭼﻜﻲ از آن در ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺟﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬

‫‪٢٩٥‬‬
‫‪ -12‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺨﻦ در ﺑﺎره دو ﺗﻨﺪﻳﺲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻮاﻫﻲ اوزﺑﻴﻮس‪ ،‬اﺧﻼف ﺷﻴﺚ )‪ (seth‬ﺑﺮ ﭘﺎ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺧﻼﺻﻪ ﻋﻠﻮم آن زﻣﺎن را روي آﻧﺎن ﺣﻜﺎﻛﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ ﺗﺎ در آﻳﻨﺪه از ﻣﻴﺎن ﻧﺮوﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از آﻧﻬـﺎ‬
‫ﺳﻨﮕﻲ ﺑﻮد و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮﻓﺎن و ﺳﻴﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮد و دﻳﮕﺮي آﺟﺮي ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ “دو روﻳﺪاد آﻳﻨﺪه” اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -14‬ﺳﻲ ﺑﻴﻞ )‪ (Sibylle‬ﺑﺮوﺳﻮس‪ .‬در ﻳﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺳﻲ ﺑﻴﻞ اﺳﺎﺳﺎ” ﻧﺎم ﻛﺎﻫﻨﻪ اي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﺎﻣﻮر اﻋﻼم و ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻫﺎي آﭘﻮﻟﻮن ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺎره ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﻳﺎ ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﻫـﺎ رواﻳـﺎت و داﺳـﺘﺎن‬
‫ﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧﻘﻞ ﮔﺮدﻳﺪه‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﭘﺎره اي از آﻧﻬﺎ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻲ ﺑﻴﻞ دﺧﺘﺮ ﺟﻮاﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﻧـﺎم و دﺧﺘـﺮ‬
‫دارداﻧﻮس )‪ Dardanos‬ﭘﺴﺮ زﺋﻮس( اﻫﻞ ﺗـﺮوا و ﻧـﺰو )‪ (Neso‬دﺧﺘـﺮ ‪ Teucer‬ﺑـﻮد‪ ،‬وي ﻛـﻪ ﻗﺮﻳﺤـﻪ‬
‫ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ داﺷﺖ ﺷﻬﺮت زﻳﺎدي ﻛﺴﺐ ﻧﻤﻮد و ﻧﺎم ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻛﺎﻫﻨﻪ ﻫﺎ اﻃﻼق ﺷـﺪ‪ .‬ﻃﺒـﻖ‬
‫رواﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻲ ﺑﻴﻞ از ﻧﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻚ از دﺧﺘﺮان زﺋﻮس و ﻻﻣﻴﺎ )‪ (Lamia‬دﺧﺘـﺮ ﭘﻮزﺋﻴـﺪون‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺮدم ﻟﻴﺒﻲ ﻧﺎم ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﺑﺮ او ﮔﺬاﺷﺘﻪ و او در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ وﺣﻲ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ .‬دوﻣﻴﻦ‬
‫ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ‪ Herophile‬از اﻫﺎﻟﻲ ‪ Marpessos‬در ﺗﺮوا دو دﺧﺘﺮ ﻳﻜﻲ از اﻟﻬﻪ ﻫﺎ و ﻳﻚ ﻓﺮد اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﻫﻠﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﺷﻬﺮ ارﻳﺘﺮه )‪ (Erythrae‬در ﻟﻴﺪي اﺳـﺖ‪ .‬ﭘـﺪر وي ﺗﺌـﻮدوروس و‬
‫ﻣﺎدر او ﻳﻜﻲ از اﻟﻬﻪ ﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬وي در ﻳﻜﻲ از ﻏﺎرﻫﺎي ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن ‪ Corycos‬ﺑﺪﻧﻴﺎ آﻣﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ ﭘـﺲ از‬
‫ﺗﻮﻟﺪ ﺑﺰرگ ﺷﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﺑﺎ ﺷﻌﺮ ﻛﺮد‪ .‬در ﺷﺮق و ﻏﺮب ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻳﻜﻲ از ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻲ ﺑﻴﻞ ﺑﺎﺑﻠﻲ اﺳﺖ ﺑﻨﺎم ﺳﺎﺑﻪ‬
‫)‪ .(Sabbe‬وي ﻣﺘﺸﺎد ﻋﺒﺮي داﺷﺖ و دﺧﺘﺮ ﺑﺮوﺳﻮس و ارﻳﻤﺎﻧﺖ )‪ (Erymanthe‬ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -16‬در ﻫﻴﭻ ﻣﻨﺒﻊ دﻳﮕﺮي )از ﮔﻮرﮔﻲ ‪ gorgi‬و ﺑﺎﻧﺎن ‪ banan‬ﻳﺎد ﻧﺸﺪه اﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ داوﻳـﺖ‬
‫آﻧﻬﺎﻏﺖ )ﺷﻜﺴﺖ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ( ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﺎﻣﺪار ارﻣﻨﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺤﺼﻴﻞ در ﻳﻮﻧـﺎن از داﻧـﺸﻤﻨﺪي ﺑﻨـﺎم اﻟﻤﭙﻴـﻮس‬
‫دوروس در ﺑﺎره آﻧﺎن ﺷﻨﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -18‬آوازﻫﺎي ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ و رﻗﺺ )ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ ‪ tsuts (hergs tse’tsots yev p'aruts‬ﻳﺎ ‪ tsutsk‬ﮔﻮﻧﻪ‬
‫اي رﻗﺺ اﺳﺖ اﻣﺎ ﻣﺸﺨﺼﺎ” ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ واژه ﺑﺘﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﮔﺮد و ﻣﺪور اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -19‬ﻛﺮوﻧﻮس ‪ Cronos‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﺧﺪاي زﻣﺎن و ﭘﺪر زﺋﻮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -20‬ﻫﻔﺎﺋﻴﺴﺘﻮس ‪ Hephaistos‬ﺧﺪاي آﺗـﺶ‪ ،‬ﭘـﺴﺮ زﺋـﻮس و ﻫـﺮا وﻟـﻲ ﺑـﺰﻋﻢ ﻋـﺪه اي ﻫـﺮا او را‬
‫ﺑﺘﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﻮﺟﻮد آورد‪ .‬ﭼﻮن زﺋﻮس ﻫﻢ ﺑﺪون ﻛﻤﻚ زﻧﻲ آﺗﻨﺎ را ﺧﻠﻖ ﻛﺮده ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -21‬ﭘﺮوﻣﺘﺌﻮس ﻳﺎ ﭘﺮوﻣﺘﻪ )‪ (Promethee‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن ﻓﺮزﻧـﺪ اورﻳﻤـﺪون )‪ (Eurymedon‬و‬
‫ﻫﺮا ﺑﻮد‪ .‬او آﺗﺶ را از رﻋﺪ و ﺑﺮق زﺋﻮس دزدﻳﺪ و ﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﺮدم داد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﻋﻠـﺖ زﺋـﻮس ﺑـﺮ او ﺧـﺸﻢ‬
‫آورد و وي را در ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻗﻔﻘﺎز ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪ و ﻓﺮﻣﺎن داد ﻳﻚ ﺷﺎﻫﻴﻦ روزﻫﺎ ﻣﻨﻘﺎر ﺑﺮ ﺳﻴﻨﻪ و ﺟﮕـﺮ‬
‫او ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﺮﻛﻮل ﺑﺎ اﺟﺎزه زﺋﻮس ﺷﺎﻫﻴﻦ را ﻛﺸﺖ و ﭘﺮوﻣﺘﻪ را ﻧﺠﺎت داد‪ .‬او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑـﻪ ﻳﺎﺑﻨـﺪه‬
‫ﻫﻨﺮﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -22‬آرﺷﺎك واژه اي اﺳﺖ ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺎه ﻳﺎ ﺷﺎﻫﻲ‪ .‬در ﻣﻴﺎن آﻧﺎن ﺑﻌﻨﻮان ﭘﻴﺸﻮﻧﺪ ﻧﺎم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬در زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ اﻳﻦ واژه ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺼﻮرت ﻧﺎم ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ و ﺟﺎﻟـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬

‫‪٢٩٦‬‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻛﻬﻦ ارﻣﻨﻲ ﻧﺎم آرﺷﺎك ﺑﺮاي اﻓﺮاد دﻳﮕﺮ ﺑﻜﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ ﺑﮕﻮﻧﻪ اي ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﻲ ﺷﺪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫در اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﺴﺘﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -23‬در اﻳﻨﺠﺎ آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ را ﺑﺮاي واژه ارﻣﻨﻲ ‪ mijerk’rayk‬ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﻳﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﺷـﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن درﻳﺎي ﻳﻮﻧﺎن و ﭘﻮﻧـﺖ ﻗـﺮار داﺷـﺖ ﻳﻌﻨـﻲ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻴـﺎن درﻳـﺎي‬
‫ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ و درﻳﺎي ﺳﻴﺎه و ﺷﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﻫـﺎ ﺑـﻮد‪ :‬ﺑﻴﻮﺗﺎﻧﻴـﺎ‪ ،‬ﻣﻴﻮﺳـﻴﺎ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻴـﻪ‪ ،‬ﻓﺮﻳﮕﻴـﺎ‪ ،‬ﭘﺎﭘﻼﮔﻮﻧﻴـﺎن‪،‬‬
‫ﮔﺎﻻﺗﻴﺎي اول‪ ،‬ﮔﺎﻻﺗﻴﺎي دوم‪ ،‬اﻳﺴﺎوﺑﻴﺎ‪ ،‬ﻟﻴﻜﺎرﻧﻴﺎ‪ ،‬ﭘﻮﻧﺖ ﭘﻮﻟﻤﻮﻧﻲ‪ ،‬ﻛﭙﺪوﻛﻴـﻪ‪ ،‬ﻛﻴﻠﻴﻜﻴـﻪ‪ ،‬ﺟﺰﻳـﺮه ﻗﺒـﺮس‪،‬‬
‫ﻫﺎﻳﻚ اول‪ ،‬دوم و ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﻮﻧﺖ ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ‪.‬‬
‫‪24‬ـ ﺗﺪاﻟﻴﺎ ﻳﺎ ﺗﺘﺎﻟﻴﺎ در ﻧﺰد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻫﻤﺠﻮارش ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻛﺸﻮر ﻛﻮﺷﺎﻧﻴﺎن ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻛﺸﻮر دﻳﮕـﺮي ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬زﻳـﺮا‬
‫اوﻻ” آرﺷﺎك ﺑﺰرگ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺖ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﻛﻪ ﺑﺨﺶ ﻣﺮﻛـﺰي ﻛـﺸﻮرش را ﺗـﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲ داد ﺑـﻪ‬
‫ﻏﺎرﺷﺎك )وﻻش( ﺑﺪﻫﺪ ﺛﺎﻧﻴﺎ” ﺑﺎ ﻣﺮزﻫـﺎﻳﻲ ﻛـﻪ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﺷـﺪه ﺑـﻮد ارﻣﻨـﺴﺘﺎن و ﺷـﺮق ﺑـﻪ درﻳـﺎي ﺧـﺰر و‬
‫آﺗﻮرﭘﺎﺗﻜﺎن ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﻟﺬا ﺗﺪاﻟﻴﺎ ﺑﺴﻴﺎر دورﺗﺮ در ﺳﻤﺖ ﺷﺮق ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻤـﻲ ﺗﻮاﻧـﺴﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -25‬درﻳﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻫﻤﺎن درﻳﺎي ﺧﺰر اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻏﺮب ﺑﻬﻞ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه آرﺷﺎك واﻗﻊ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -26‬در ﻣﻮرد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻲ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻌﻨـﻮان ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻧﻬـﺎﻳﻲ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻨﺒﻌﻲ در دﺳﺖ داﺷﺘﻪ و اﻳﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻣﻮﻟـﻒ آن ﻳـﻚ ﻓـﺮد‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﺳﻌﻲ در ﺗﻈﺎﻫﺮ ﺑﻪ آﺋﻴﻦ ﻣﺸﺮﻛﻴﻦ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎم ﻫﺎي ﻧﻴﻨﻮا و اﺳﻜﻨﺪر ﻣﻘـﺪوﻧﻲ ﺗﻨﻬـﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻇﺎﻫﺮ اﺳﺘﻨﺎدي اﺛﺮش ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻒ آن )ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻳﻚ ارﻣﻨﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﻧﺎم آﺷـﻮري‬
‫ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ ﺧﻮد را ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻪ‪“ -‬آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس و ﭘﺎوﺳﺘﻮس” از اﻳﻦ ﺣﻴﺚ ﻗﺎﺑﻞ ﻳـﺎدآوري ﻫـﺴﺘﻨﺪ(‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﻛﺎر ﺧـﻮد را از ﺧـﺎﻃﺮه و ذﻫـﻦ ﻣـﺮدم ارﻣﻨـﻲ اﺧـﺬ ﻛـﺮده‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻫـﺎي ﺑﺎﺑـﻞ و آﺷـﻮر در‬
‫ﺧﺪاﻳﺎﻧﺸﺎن ﺑﻌﻞ و ﺷﺎﻣﻴﺮام و ارﻣﻨﻴﺎن ﻛﻬﻦ ﺗﺮ را ﻛﻪ ﻣﺎ آﻧﺎن را اورارﺗﻮ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬در ﺧﺪاﻳﺎن ﻫﺎﻳﻚ و آرا‬
‫ﺗﺒﻠﻮر و ﺗﺠﺴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﺟﻨﮓ ﺑﻌﻞ و ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻧﻴﺰ اﻧﻌﻜﺎس ﭘﻴﻜﺎر دﻳﺮﻳﻨﻪ ﺑﺎﺑﻞ و آﺷﻮر در ﺑﺮاﺑـﺮ اورارﺗـﻮ‬
‫ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در دوران ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﻮد اورارﺗﻮ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ )ﻫﺎﻳﻚ ﺑﻌـﻞ را ﻛـﺸﺖ( و دوران دوم ﺑـﻪ ﺳـﻮد‬
‫آﺷﻮر ﺑﻮد )اورارﺗﻮ را ﺗﺴﺨﻴﺮ ﻛﺮده‪ ،‬آرا ﺑﺪﺳﺖ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ وارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺳﻘﻮط ﻛﺮد(‪.‬‬
‫‪ -27‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ آراراد )‪ (ararad‬اﺳﺘﺎن آﻳﺮارات واﻗﻊ در ﻣﺮﻛﺰ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ در‬
‫ﺟﻨﻮب ﻏﺮب آن و ﺟﻨﻮب درﻳﺎﭼﻪ وان ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -28‬دﺳﺘﭙﺮوردﮔﺎن )‪ .(e’ndodsin‬ﺧﺎﻧـﺪان ﺑـﺰرگ و ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﭘﻴـﺸﻮاﻳﺎن ﻫﻤﭽـﻮن ﺧﺎﻧـﺪان ﻫﺎﻳـﻚ‬
‫ﻣﺘﺸﻜﻞ از ﺻﺪﻫﺎ ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺨﺸﻲ از اﻳﻨﺎن ﺟـﺰو ﻧﺰدﻳﻜـﺎن ﻫﻤﺨـﻮن درﺟـﻪ اول و ﺗـﺸﻜﻴﻞ دﻫﻨـﺪه اﺻـﻠﻲ‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در ﻛﻨﺎر اﻳﻨﺎن ﮔﺮوﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﻏﻴﺮ ﻫﻤﺨﻮن ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ و داراي اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ ﺧﻮد ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ از ﺣﻘﻮق اﻋﻀﺎء اﺻﻠﻲ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻛـﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﻧـﻮﻛﺮان و ﺟـﺰ اﻳﻨـﺎن‪ .‬اﻳﻨﻬـﺎ را‬
‫دﺳﺘﭙﺮورده ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٢٩٧‬‬
‫‪ -29‬ﺑﻌﻞ ﺗﻴﺘﺎن ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺮود از ﻧﮋاد ﺣﺎم اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ او را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻨـﺎﺑﻊ دوران ﺑـﺖ ﭘﺮﺳـﺘﻲ و ﻧـﺎم‬
‫ﺗﻴﺘﺎن ﺟﺰو ﺗﻴﺘﺎن ﻫﺎ ﻣﻲ ﺷﻤﺮد زﻳﺮا ﻛﻪ ﻧﺎم ﺑﻌﻞ ﻧﻴﺰ از ﻣﻨـﺎﺑﻊ دوران ﺑـﺖ ﭘﺮﺳـﺘﻲ اﺧـﺬ ﺷـﺪه و ﻧـﻪ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﻣﻘﺪس‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﺎﻳﻚ را ﻧﻴﺰ ﻫﺎﭘﺘﻮﺳـﺘﻴﺎن )ﻳﺎﻓـﺚ( ﻣـﺎﺧﻮذ از ﻧـﺎم ژاﭘـﺖ ﻳـﺎ ﻳﺎﻓـﺚ‪ .‬دوران ﺑـﺖ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﻲ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ زﻳﺮا ﻧﺎم ﻫﺎﻳﻚ ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دوران اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪.‬‬
‫‪ -31‬اﺳﺒﺮﻳﺰ )ارﻣﻨﻲ ‪ (asp’arez‬واژه اي ﭘﻬﻠﻮي اﺳﺖ‪) .‬ﺑﺼﻮرت ﻫﺎي اﺳﺐ رﻳـﺲ‪ .‬اﺳـﺒﺮس‪ ،‬اﺳـﺐ‬
‫رز‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮي ‪ aspres‬و ‪ (aspras‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ راه اﺳﺐ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز اﺳﺐ ﺑﻪ درازاي ‪ 230‬ﻣﺘﺮ‪ ،‬راﻫـﻲ‬
‫ﻛﻪ اﺳﺐ ﺑﻪ ﻳﻚ روز ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻋﺮﺻﻪ اي ﻛﻪ اﺳﺐ در آن ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﻣـﻲ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻴـﺪان اﺳـﺐ‬
‫دواﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻣﻴﺪان ﻧﻤﺎﻳﺶ )د ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪ زﻧﺪﮔﻲ‪ ،‬ﻣﻴﺪان زﻧﺪﮔﻲ(‬
‫‪ -32‬ﻳﻌﻨﻲ درﻳﺎي ﺑﺰﻧﻮﻧﻴﺎﺗﺲ ‪ be’znuniats-dsov‬ﻳﺎ درﻳﺎﭼﻪ وان‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺎم از “ﺑﺎز” اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -33‬ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺴﺎﻓﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻧﺼﻒ ﻳﻚ روز دراز )ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻧﻲ( ﻃﻲ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪) .‬روز دراز ‪meds-‬‬
‫‪.(or‬‬
‫‪ -34‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻨﺸﺎء ﻧﺎم ﻣﺎﺳﻴﺲ را ﻧﺎم آﻣﺎﺳﻴﺎ ﻣـﻲ داﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺎرآﺑـﺎس ﻣﺴﺮوﻧﺘـﺴﻲ ﺳـﺒﺌﻮس ﻛـﻪ از اﺛـﺮ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻳﻦ رﻳﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ را ﻧﻤﻲ ﭘﺬﻳﺮد‪ .‬او اﻳﻦ ﻧﺎم را ﻣﺎﺧﻮذ از ﻣﺎﺳـﻚ )‪ (masek‬ﻛﻨﻴـﺰ‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ ﻛﻪ او را ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻲ داﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -36‬ﺟﺎي ﺷﮕﻔﺘﻲ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺮاي ﻛﺘـﺎب ﻧﺨـﺴﺖ ﺧـﻮد‪،‬‬
‫ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ دﻻوري ﻫﺎي ﺑﻴﺸﻤﺎر در ﺑﺎره آرام را ﻳﺎ ﺑﻴﺮون از ﻛﺘﺎب )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ(‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﻨﺪ و ﻳﺎ ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﮕﻔﺘﻲ در ﻓﺼﻞ ‪ 14‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛـﻪ اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن ﻫـﺎ در ﻛﺘﺎﺑﻬـﺎي‬
‫اﺻﻠﻲ )ﺷﺎﻫﺎن و ﻳﺎ ﺗﻮارﻳﺦ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﻲ ﻣـﺴﺘﻨﺪ ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﻛﺘـﺎب ﻣﺎرآﺑـﺎس‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎﻧﻬﺎ را ﻣـﺮدان ﻛﻮﭼـﻚ و ﺑـﻲ ﻧـﺎم و ﻧـﺸﺎن از آوازﻫـﺎي ﻋﺎﻣﻴﺎﻧـﻪ‬
‫ﮔﺮدآوري ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺒﻊ ﻣﺎرآﺑﺎس ﺳﺒﺌﻮس ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻄﻮر ﻛﻠﻲ ﻛﺎرﻫﺎي آرام را ﺑﻪ‬
‫ﻳﻚ ﺳﻮ ﻧﻬﺎده ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎﻣﺶ را ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -37‬اﻗﻴﺎﻧﻮس )ارﻣﻨﻲ ‪ (ovk’ianos‬اﺣﺘﻤﺎﻻ” درﻳﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺳﻄﺮ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ آن را درﻳﺎي‬
‫آﺳﻴﺎﻳﻲ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫‪ -38‬ﻫﺎﻳﻚ اول‪ ،‬دوم‪ ،‬ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺨﺶ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از زﻣﺎن ﻗﻴﺼﺮ ژوﺳﺘﻴﻦ از ‪18‬‬
‫ﻣﺎرس ‪536‬م‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻴﺰ ﻫﺎﻳﻚ اول و دوم وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ اﻧـﺪ‪ .‬از آﻧﺠـﺎ‬
‫ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﻫﺎﻳﻚ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻮءﺗﻔﺎﻫﻢ را ﺑﻮﺟـﻮد آورده اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻛﺘـﺎب‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﭘﺲ از ﺳﺎل ‪ 536‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن در ﻛﺘﺎب “درﺑﺎره ﻣﻌﻤـﺎي ﺧـﻮرﻧﻲ” ﺛﺎﺑـﺖ ﻛـﺮده‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﻛﺘﺎب ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻧﺴﺨﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺴﺨﻪ وﻳﺮاﻳﺶ ﺷﺪه در‬
‫ﺳﺪه ﻫﺎي ﻫﻔﺘﻢ و ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ و آﺛﺎر ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻓﺰوده ﺷﺪه در آن ﺑﭽﺸﻢ ﻣﻲ ﺧﻮرد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫اﻓﺰودﻧﻲ را در ﻣﻮرد “ﻫﺎﻳﻚ ﺳﻮم و ﭼﻬﺎرم” ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و دﻟﻴﻞ آن ﻫﻢ واژه “وﻧﻴﺰ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬
‫دو ﺑﺎر ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و دو ﺑﺨﺶ “ﺳﻮم وﭼﻬﺎرم” را ﺑﻪ “ﻫﺎﻳﻚ اول و دوم” ﻣﻲ اﻓﺰاﻳﺪ‪.‬‬

‫‪٢٩٨‬‬
‫‪ -39‬ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﺤﻞ ﺗﭙﻪ و اﻃﺮاف وان ﺑﺴﻴﺎر درﺳﺖ و زﻳﺒﺎﺳﺖ‪ .‬از اداﻣﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺪون ﺷﻚ در آن ﻣﺤﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻮه ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻮﺟـﻮد در ﺷـﺮق اﻳـﻦ ﺗﭙـﻪ واراﮔـﺎ ‪varaga‬‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -42‬ﻣﻘﺼﻮد از “ﻗﻠﻢ” در اﻳﻨﺠﺎ ﻗﻠﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه ﺑﻜﺎر ﻣﻲ ﺑـﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑﻠﻜـﻪ ﻫﻤـﺎن ‪ stilus‬ﻳـﺎ ﻣﻴﻠـﻪ‬
‫ﻓﻠﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﺮ آن ﺗﺨﺖ و ﺳﺮ دﻳﮕﺮ ﺗﻴﺰ ﺑﻮد و ﺑﺎ آن روي ﻣﻮم ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮم را روي ﺗﺨﺘـﻪ‬
‫اي ﺻﺎف ﭘﻬﻦ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﺳﺮ ﻗﻠﻢ روي آن ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ از رﻓﻊ ﻧﻴﺎز دوﺑـﺎره ﻣـﻮم را ﺻـﺎف ﻣـﻲ‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ روي آن ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻟـﺐ ﺗﻮﺟـﻪ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ از اﻳـﻦ روش ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ اﻃﻼع دارد‪ .‬آﻳﺎ او در روم ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ اﻗﺎﻣﺖ ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ در‬
‫آن ﺷﻬﺮ داﺷﺘﻪ؟ و ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻘﺎط ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ روش ﻧﮕﺎرش راﻳﺞ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ و اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل‬
‫ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ زﻳﺮا ﻛﻪ ارﻣﻨﻴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ روﻣﻴﺎن ﺑﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻳﻦ روش را ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -43‬ﺳﺨﻦ درﺑﺎره ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻴﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ روي ﺗﺨﺘﻪ ﺳﻨﮕﻬﺎي ﺷـﺮﻗﻲ ﺗﭙـﻪ وان را ﭘﻮﺷـﺎﻧﺪه‬
‫اﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎ ﺗﻮﺳﻂ داﻧﺸﻤﻨﺪي ﺑﻨﺎم ﺷﻮﻟﺘﺲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ آﮔـﺎدﻣﻲ‬
‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ در ﺳﺎل ‪ 1827‬ﺑﻪ وان رﻓﺖ و از ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫـﺎ ﻧـﺴﺨﻪ ﺑـﺮداري ﻧﻤـﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﺳـﻨﮓ ﻧﺒـﺸﺘﻪ ﻫـﺎ و‬
‫ﻳﺎدداﺷﺖ ﺷﻮﻟﺘﺲ ﺑﭽﺎپ رﺳﻴﺪﻧﺪ اﻣﺎ ﺧﻮد وي ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺗﻮﺳﻂ راﻫﺰﻧﺎن ﻛﺮد ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫اﻳﻦ ﺳﻨﮓ ﻧﺒﺸﺘﻪ ﻫﺎ و دﻳﮕﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﻣﻴﺨﻲ ﻣﺘﻌﺪد را ﺑﻪ ﺷﺎﻣﻴﺮام ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ‪ .‬زﻳﺮا در ﻣﻴﺎن ارﻣﻨﻴـﺎن‬
‫ﻳﺎدﮔﺎر ﻣﻮﻟﻔﺎن اﺻﻠﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اورارﺗﻮ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -44‬ﻧﻴﻮﺑﻪ ‪) Niobe‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ ’‪ (Niobe‬ﻧﺎم دو ﺑﺎﻧﻮي ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ در داﺳﺘﺎن ﻫﺎ ﮔـﺎﻫﻲ‬
‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﺸﺘﺒﻪ ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﻳﻜﻲ از آﻧـﺎن از اﻫـﺎﻟﻲ آرﮔـﻮس دﺧﺘـﺮ ‪ Phorone’e‬و اﻟﻬـﻪ اي ﺑﻨـﺎم ’‪ T’ele’dice‬اﺳـﺖ )ﻳـﺎ‬
‫‪ Cerdo‬و ﻳﺎ ‪ (Pe’itho‬وي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺸﺮ ﺑﻮد ﻛﻪ زﺋﻮس ﺑﺎ او در آﻣﻴﺨـﺖ و از اﻳـﻦ وﺻـﻠﺖ آرﮔـﻮس و‬
‫ﭘﻼﺳﮕﻮس ﺑﻮﺟﻮد آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻧﻴﻮﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻳﺸﺎن اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ زن ﻓﻨﺎﭘﺬﻳﺮ “ﻣـﺎدر زﻧـﺪﮔﺎن” ﺑـﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻴﻮﺑﻪ دﺧﺘﺮ ﺗﺎﻧﺘﺎل و ﺧﻮاﻫﺮ ﭘﻠﻮﭘﺲ ﺑﻮد وي ﺑﺎ آﻣﻔﻴﻮن ﭘﺎدﺷـﺎه ﺗﺒـﻪ ازدواج ﻛـﺮد و ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪ راي‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻧﻮﻳﺴﺎن ﺻﺎﺣﺐ ﻫﻔﺖ ﭘﺴﺮ و ﻫﻔﺖ دﺧﺘﺮ ﺷـﺪ و از داﺷـﺘﻦ اوﻻد ﺧـﻮد اﻓﺘﺨـﺎر ﻣـﻲ ﻛـﺮد و‬
‫ﻻﺗﻮﻧﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻦ ﺗﻨﻬﺎ دو ﻓﺮزﻧﺪ )آﭘﻮﻟﻮن و دﻳﺎﻧﺎ( ﻣﺴﺨﺮه ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎم ﺟـﻮﻳﻲ ﻫـﺮ‬
‫ﭼﻬﺎرده ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻴﻮﺑﻪ را ﺑﺎ ﺗﻴﺮ ﻛﺸﺘﻨﺪ‪ .‬زن ﻣﺼﻴﺒﺖ زده از ﺷﺪت اﻧﺪوه ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺳﻨﮓ ﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﺷﺎره دارد ﻛﻪ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻧﻴﺰ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺳﻨﮓ ﺷﺪن ﺷﺎﻣﻴﺮام وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -46‬در ﻣﺘﻦ ﻛﺎﻧﺎﻧﻴﺪاس ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در ﺳﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﺑـﺼﻮرت ﻛﺎﻧﻴـﺪاس آﻣـﺪه ﻛـﻪ ﻣﺘـﺮادف‬
‫‪ khanitha‬ﻋﺒﺮي اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -47‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑـﺼﻮرت ‪) ve’st’amk’ar‬وﺳـﺘﺎﻣﻜﺎر( آﻣـﺪه‪ .‬در ﻧـﺴﺨﻪ ﻫـﺎي ﻫـﻮاﻧﺲ‬
‫ﭼﺎﺛﻠﻴﻖ‪ ،‬ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻣﺎﮔﻴﺴﺘﺮوس و ﺗﺮﺟﻤـﻪ ﮔﺮﺟـﻲ ﺑﺠـﺎي آن ﺑـﺪو ﺻـﻮرت وﺳـﺘﺎم )‪ (ve’st’am‬و ‪kar‬‬
‫)ﻛﺎر( ﻗﻴﺪ ﺷﺪه و در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ ﺷﻜﻞ اﺧﻴﺮ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪٢٩٩‬‬
‫‪ -48‬اﻳﻦ ﻣﺮد داﻧﺎ ﻛﻪ داﻧﺎﺗﺮﻳﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﻴﺎن داﻧﺎﻳﺎن اﺳﺖ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﻬﺎر ﻛﺘـﺎب ﺣﻤﺎﺳـﻲ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﺨﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ او داوﻳﺖ آﻧﻬﺎﻏﺖ ﻓﻴﻠـﺴﻮف ارﻣﻨـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻛـﻪ‬
‫ﻳﻜﺒﺎر دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در ﻓﺼﻞ اول ﺑﻪ او اﺷﺎره ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﺒﺐ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ از داوﻳـﺖ ﺷـﺨﺺ ﺑﺮﺟـﺴﺘﻪ‬
‫دﻳﮕﺮي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺳﺮاغ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬دوم اﻳﻨﻜﻪ از داوﻳﺖ آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎري ﺑﺠـﺎ ﻣﺎﻧـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﺤﻖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺼﺪاق ﻛﻼم را ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪“ :‬دارﻧﺪه آﺛﺎر ﺑﺴﻴﺎر”‪ .‬ﺳـﻮم اﻳﻨﻜـﻪ ﻳـﻚ ﻗﻄﻌـﻪ ﺳـﻪ ﺳـﻄﺮي‬
‫ﻳﺎﻓﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان و ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ ﺗﺨﺼﻴﺺ دارﻧﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻣﻮﺿـﻮع ﭼﻬـﺎر ﻛﺘـﺎب‬
‫ﺣﻤﺎﺳﻲ در ﻣﺪح زﻣﺎن آﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﭼﺮا ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺎم اورا ﻳـﺎد ﻧﻤـﻲ ﻛﻨـﺪ ﺑﻨﻈـﺮ ﻣـﺎ ﺑﻌﻠـﺖ ﻧﻜﺘـﻪ‬
‫ﺳﻨﺠﻲ و ﻫﻤﺖ واﻻي او ﺑﻮده اﺳﺖ زﻳﺮا ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ داوﻳـﺖ آﻧﻬﺎﻏـﺖ ﺧـﻮاﻫﺮ زاده‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻮد و ﻟﺬا ﻣﻮﻟﻒ ﻳﺎدآوري ﻧﺎم ﺧﻮاﻫﺮ زاده ﺧﻮد را در ﻛﺘﺎب ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﻧﻤﻲ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -50‬در ﻣﺘﻦ ﺳـﻪ ﻧـﺴﺨﻪ ﺑـﺼﻮرت ‪ paros‬آﻣـﺪه در ﻣﺘـﻮن دﻳﮕـﺮ ﺑـﺼﻮرت ‪ pavros ،pavos‬و در‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﮔﺮﺟﻲ ﻧﻴﺰ ‪ paos‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -52‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن ﺗﻨﺪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺮدﻣﺎن ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺘﻤﺪ ﻛﻴﺴﺘﻨﺪ؟ ﻛـﻪ ﻧـﮋاد ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴـﺎن را‬
‫ﻧﺎﺷﻲ از ﻫﺎﻳﻚ ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬داﻧﺸﻤﻨﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺨﻴﺘﺎرﻳﺎن ﻣﻲ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪﻛﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﭘﺎوﺳـﺘﻮس را ﻣـﺪ ﻧﻈـﺮ‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن ﻓﻜﺮ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﭘﺲ از ﺳﺒﺌﻮس و ﻣﺎرآﺑﺎس ﻣﺴﺘﻮرن ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ و‬
‫از آﺛﺎر آﻧﺎن اﻗﺘﺒﺎس ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ ﻧﻄﺮﻳﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ زﻳﺮا اﻛﻨﻮن ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﺧـﻮرﻧﻲ ﻣﻘـﺪم ﺑـﺮ‬
‫آﻧﺎن ﺑﻮده و ﻣﻨﺒﻊ اﺳﺘﻔﺎده آﻧﺎن ﺑﺮاي آﺛﺎرﺷﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -54‬ﻫﻤﺎن ﻧﺎم آدر اﻣﻠﻚ اﺳﺖ ﻛﻪ دﮔﺮﮔﻮن ﮔﺮدﻳﺪه ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺑـﻪ آرﮔـﺎﻣﻮزان ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﭘﺴﺮان ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮر )ﭘﺴﺮ دﻳﮕﺮ‪ :‬ﺳﺎﻧﺎﺳﺎر(‬
‫‪“ -55‬ﺑﺮﻫﻨﮕﺎن” )ارﻣﻨﻲ ‪ .(merk’er‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﺑﺎ ﭘﻴـﺮوي از ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ اﻳـﻦ واژه را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﺳـﺮﺑﺎزان‬
‫ﺑﺪون زره‪ ،‬ﺳﭙﺮ و دﻳﮕﺮ ﺳﻼح ﻫﺎ ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -56‬اﻳﻦ ﺗﺸﺮﻳﺢ در ﻣﺪح ﺗﻴﮕﺮان ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن و اﺻﻼﺣﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻴﮕـﺮان دوم )ﺑـﺰرگ(‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺪون داﺷﺘﻦ ﻣﻨﺒﻌﻲ ﻣﻄﻤﺌﻦ او را ﺑـﻪ ﺗﻴﮕـﺮان اول )ﻳﺮواﻧـﺪﻳﺎن( ﻧـﺴﺒﺖ‬
‫ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -58‬واژه ‪) oriord‬ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﻲ دوﺷــﻴﺰه( در ارﻣﻨــﻲ ﺑﺎﺳــﺘﺎن ﺑــﻪ ﻣﻌﻨــﻲ دﺧﺘــﺮ ﺧــﺎﻧﻮاده ﭘﺎدﺷــﺎﻫﻲ ﻳــﺎ‬
‫ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬دوﺷﻴﺰه ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺮ ﻳﺎ دﺧﺘﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -59‬ﻓﻌﻞ “ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ” ﺑﻄﻮر ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ ﺑﻜـﺎر رﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﻴـﺴﺖ ﻓﺎﻋـﻞ آن ﻛﻴـﺴﺖ‪ ،‬ﺷـﺎﻳﺪ‬
‫ﻣﺎرآﺑﺎس ﻛﺎﺗﻴﻨﺎ ﻳﺎ “ﭼﻬﺎر ﻛﺘﺎب ﺣﻤﺎﺳﻲ” ﻳﺎ “ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ”؟‬
‫‪ -60‬ﺷﻬﺮ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد را ﻧﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن )‪560-535‬پ‪.‬م‪ (.‬ﻛﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ )‪55-95‬پ‪.‬م‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري ﻣﻮارد ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده اﻧﺪ ﻛﻪ در واﻗﻊ ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -61‬ﻛﻠﻤﻪ ‪ vost’an‬در ارﻣﻨﻲ داراي اﻳﻦ ﻣﻌـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ‪ (1‬اراﺿـﻲ ﺷﺨـﺼﻲ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن اﺷـﻜﺎﻧﻲ ‪(2‬‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ ‪ (3‬اﺷﺮاﻓﻴﺖ ﺳﺎﻛﻦ در آﻧﺠﺎ‪.‬‬

‫‪٣٠٠‬‬
‫‪ -62‬ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻄﻠﻤﻴﻮس ﻛﻼودﻳﻮس ﺳﺘﺎره ﺷﻨﺎس‪ ،‬رﻳﺎﺿﻴﺪان و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫در ﺳﺪه دوم در اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣـﻲ زﻳـﺴﺖ‪ .‬او ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎ رﺳـﻌﻲ ﻧﻤـﻮد ﺑﺮاﺳـﺎس ﻣﺤﺎﺳـﺒﺎت ﻋﻠﻤـﻲ ﻧﻘـﺸﻪ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ )ﻧﻴﻢ ﻛﺮه( از ﻋﺮض ﺟﻨﻮﺑﻲ ‪ 20‬درﺟﻪ ﺗـﺎ ﻃـﻮل ﺷـﻤﺎﻟﻲ ‪ 65‬درﺟـﻪ را ﺗﺮﺳـﻴﻢ ﻛﻨـﺪ و ﻣﻨـﺎﻃﻖ‬
‫ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺗﺮ و ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺗﺮ آن را ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه‪ .‬ﻣﺮداﻧﻴﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ وي ﺟﻬﺎن را ﮔﺸﺘﻪ اﻧـﺪ ﺗـﺎ‬
‫اﻧﺪازه ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﺑﻴﺎن ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ در ﺟﻬﺎن ﻧﻤـﺎي ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗـﺴﻲ)‪ (ashkharatsuysts‬ﻳـﺎد ﺷـﺪه اﻧـﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨـﻴﻦ‬
‫دﻳﻮدوروس ﺳﻴﺴﻴﻠﻲ و ﺳﺘﺮاﺑﻮن را ﻧﻴﺰ ﻳﺎد ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -63‬ﻛﻴﻤﻴﻮرون در ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ زﻣﺴﺘﺎﻧﻲ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻳﺦ زده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -64‬ﻣﻨﻈﻮر آوازﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺷﻌﺮﺧﻮاﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -65‬اﻳﻦ ﺗﺮاﻧﻪ ﻫﺎي ﻣﺮﻣﻮز و ﻣﻌﻤﺎﻳﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﭘﮋوﻫﻨـﺪﮔﺎن ﺑـﺮاي ﮔـﺸﻮدن آن‬
‫ﺗﻼش ﺑﺴﻴﺎر ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﻛﻠﻤﻪ آرﺗـﺎﺧﻮر )‪ (artakhur‬ﺧـﺎوارت )’‪ ،(khavart‬ﺗﻴـﺘﺲ )‪ (t’its‬واژه‬
‫ﻫﺎي ﻣﺸﻜﻮك ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻ” اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻴﺰ اﺳﺎﻣﻲ ﮔﻴﺎه ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬در ﮔﺮاﺑﺎر )زﺑﺎن ارﻣﻨـﻲ ﺑﺎﺳـﺘﺎن( در اول‬
‫واژه ﺣﺮف ‪ z‬ﻗﺮار دارد ‪ zart’akhur‬و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﮔﺮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ‪ z‬ﻳﻚ‬
‫ﭘﻴﺸﻮﻧﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺟﺰﺋﻲ از ﻛﻠﻤﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﻫﻤﺎن ‪ zardkhan‬ﻳﺎ ‪ zardkhar‬ﻓﺎرﺳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﮔﻮﻧــﻪ اي ﮔــﻞ زرد اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﻨﻈــﺮ ﭘﺮﻓــﺴﻮر آﺟﺎرﻳــﺎن اﻳــﻦ دو ﻧــﺎم ﮔﻴــﺎه ﺑــﻮده دو واژه ’‪ khavart‬و‬
‫‪ khavardsi‬ﺻﻔﺖ ﻫﺎي آﻧﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “ﻛﺮﻛﻲ‪ ،‬ﭘﺸﻤﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺋﻴﻦ” ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻌﻨﻲ دﻗﻴﻖ ﺗﺮاﻧـﻪ ﻛـﺎري‬
‫ﺑﺲ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮرد دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺗﺮاﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻠﻤﻪ ‪ bardz‬اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻟﻴﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ اﻳﻦ واژه را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ‪) bardzunk‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﺑﻠﻨـﺪي‪ ،‬ﺗﭙـﻪ‪،‬‬
‫ﻛﻮه( ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ و ﺗﺮاﻧﻪ را اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ “ﺑﺎﻧﻮ ﺳﺎﺗﻨﻴﻚ آرزو داﺷﺖ اﻳﻦ و آن ﮔﻴﺎه را از‬
‫ﺑﻠﻨﺪي ﻫﺎي آرﮔﺎوان ﺑﺪﺳﺖ آورد”‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ ‪ bardz‬را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ )ﺟﺎه‪ ،‬ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺑـﺎﻟﻴﻦ‪ ،‬ﺑـﺎﻟﺶ( داﻧـﺴﺘﻪ اﻧـﺪ و‬
‫‪ art’akhuyr‬را ﻧﻴﺰ “ﺗﺎج ﺳﺮ” ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺮده اﻧﺪو ﻣﻌﻨـﻲ ﺗﺮاﻧـﻪ را اﻳﻨﮕﻮﻧـﻪ ﻣـﻲ داﻧﻨـﺪ‪“ :‬ﺳـﺎﺗﻨﻴﻚ ﭼﻨـﺎن‬
‫دﻟﺒﺎﺧﺘﻪ آرﮔﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﺟﺎه و ﻣﻘﺎم و ﺗﺎج ﺷﺎﻫﻲ را ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺎج و ﺟﺎه و ﻣﻘـﺎم آرﮔـﺎم‬
‫ﻓﺪا ﻛﻨﺪ”‪ .‬ﮔﺮوه ﺳﻮم ﻧﻴﺰ‪ bardz‬را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺎﻻي ﺳـﺎق ﭘـﺎ داﻧـﺴﺘﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺑـﺎ )’‪art’akhur(ak‬‬
‫آﻧﺮا “ﭘﻮﺷﺎك ﺳﺎق ﭘﺎ ﻳﺎ زﻳﺮ ﺟﺎﻣﻪ ﻳﺎ ﺗﻨﺒﺎن” ﻣﻌﻨﻲ ﻛـﺮده اﻧـﺪ و ﺳـﻌﻲ درﺗﻔـﺴﻴﺮ رﺋﺎﻟﻴـﺴﺘﻲ و ﺟﻨﺒـﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻌﻨﻲ ﻋﺎدي ﻛﻠﻤﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻟﺶ ﻳﺎ ﺑﺎﻟﻴﻦ ﺑﺮاي آن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬زﻳﺮا ﻛـﻪ‬
‫در ﻣﻴﺎن ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﺮاﻓﻲ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﻤﻠﻲ ﺷـﺪن آرزوﻫﺎﻳـﺸﺎن ﮔﻴﺎﻫـﺎن ﺧﻮﺷـﺒﻮ در‬
‫زﻳﺮ ﺑﺎﻟﻴﻦ ﺷﺨﺺ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ دادﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﺸﻖ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻬﺘـﺮي‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺮاﻧﻪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲ آﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ -66‬واژه “آزاد” ﻟﻘﺐ و ﻋﻨﻮان ﻛﻮه ﻣﺎﺳﻴﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ “آزاد” ﻣﻌﺎﻧﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻧـﺴﺒﺖ داده اﻧـﺪ‪ .‬از‬
‫ﻫﻤﻪ ﻣﺤﺘﻤﻞ ﺗﺮ “ﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬واﻻ” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﻮه ﻣﺮﺗﻔﻊ )ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻛـﻮه آرارات( اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮد ﻛﻪ اﻳﻦ واژه ﻳﻚ ﺳﻔﺖ ﺑﺮاي ﻛﻮه ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺎم اﺻﻠﻲ و ﺑﻮﻣﻲ ارﻣﻨـﻲ اﻳـﻦ ﻛـﻮه ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺎم آرارات را ﻫﻴﭽﻴﻚ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻛﻼﺳﻴﻚ ارﻣﻨﻲ ﺑﺮاي ﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ ﻛﻮه ﺑﻜﺎر ﻧﺒﺮده اﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺌﻮس )ﻣﻮرخ ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدي( اﻳﻦ ﻛﻮه را “آزاد” ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣٠١‬‬
‫‪ -67‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ k’und-vomn-aramazd‬ﻳﻌﻨﻲ آراﻣﺎزد ﺗـﺎس‪ .‬ﺗﻨﺪﻳـﺴﻲ از آراﻣـﺎزد‬
‫)زﺋﻮس( در آرﮔﻮس وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺳﺮ آن ﺑﻲ ﻣﻮ اﺳﺖ و ﻇﺎﻫﺮا” ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ آراﻣﺎزد را ﺗﺎس‬
‫ﻧﺎﻣﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -70‬آژداﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ‪ :‬ﻟﻘﺐ ﭘﺎدﺷﺎه اﻓﺴﺎﻧﻪ اي اﻳﺮان ﺿﺤﺎك اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮدوﺳﻲ ﻧﻴﺰ او را آژدﻫـﺎك‬
‫ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﻴﻮراﺳﺐ در زﻧﺪ ﺑﺼﻮرت ‪) bavaraspa‬دارﻧﺪه ﺑﻴﻮر=ﺑﻴـﺸﻤﺎر ﻳـﺎ ده ﻫـﺰار‪+‬اﺳـﺐ(ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺤﻘﻘﺎن ﺑﺰرگ ﭼﻮن ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎر‪ ،‬اﻣﻴﻦ وﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﻳﻚ راي و ﻳﻜﺰﺑـﺎن ﮔـﻮاﻫﻲ ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﻛـﻪ آﻧﭽـﻪ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ در ﻣﻮرد آژدﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﻓﺮدوﺳـﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪي دارد‪ .‬ﻓﺮدوﺳـﻲ‬
‫ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ را در ﺳﺪه دﻫﻢ ﻣﻴﻼدي ﻧﻮﺷﺖ )ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺗﻮﺷﻪ ﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه از ﭘﻴﺶ ﻛـﻪ ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﺗـﺮﻳﻦ‬
‫آن ﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺪه ﺷﺸﻤﻢ ﺑﻮد( ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺧﻮرﻧﻲ ﻳﻚ ﺳﺪه ﭘﻴﺶ از آن ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻫـﺎي ﭘﺎرﺳـﻲ‬
‫آﮔﺎﻫﻲ داﺷﺖ و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺳـﺎﻫﺎك ﺑـﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﻣـﺸﻮق ﺧـﻮرﻧﻲ ﻧﻴـﺰ ﻧﻴـﻚ ﻣـﻲ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻠﺖ ﻧﻴﺰ از ﻣﻮرخ ﭘﻴﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ را ﺑﻪ رﺷـﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳـﺮ در آورد و‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه ﻧﺸﺎن ﻣﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﻮﻳﮋه ﻓﺮﻫﻨﮓ ﭘﺎرﺗﻲ ﺗﺎ ﭼﻪ ﻣﻴﺰان در‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﻮﻳﮋه در ﻣﻴﺎن ﻗﺸﺮ ﺳﻠﻄﻨﺘﻲ و ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ رواج داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﻗﺪر ﻫﻢ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎ ﺗﻨﻔﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ ﻧـﺸﺎن دﻫﻨـﺪه‬
‫ﻋﺪم آﮔﺎﻫﻲ او از اﻳﻦ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ آﻧﻬﺎ را ﻛﻤﺘﺮ از اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي “زﻳﺒﺎ و ﻓﺼﻴﺢ” زوﻧﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲ داﻧﺪ‪.‬‬
‫او ﻏﻴﺮ از اﻓﺴﺎﻧﻪ آژداﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮاﻧﻲ رﺳﺘﻢ و از ﻛﺠﺎ ﺑﻮدن او و ﻗﺪرت ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻳﻜﺼﺪ و ﺑﻴـﺴﺖ‬
‫ﻓﻴﻞ او )ﻛﺘﺎب ‪ ،2‬ﺑﺎب ‪ (8‬و ﻧﻴﺰ ﺟﺰﺋﻴﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻓﺮدوﺳﻲ از آﻧﻬﺎ آﮔﺎﻫﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‪) ،‬ﻛﺘﺎب ‪ ،2‬ﺑـﺎب ‪،(7‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﻫﺎي ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اردﺷﻴﺮ )‪ ،2‬ﺑﺎب‪ (70‬ﻳﻚ ﻓﺼﻞ ﻛﺎﻣﻞ در ﻣﻮرد ﻣﻨﺸﺎء ﭘﻬﻠﻮﻫـﺎ )ﭘﺎرﺗﻴـﺎن‪2 ،‬‬
‫ﺑﺎب ‪ (70‬اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -71‬ﺑﻬﻞ ﺑﺎﻣﻚ )‪ (bahl-ar’avot’in‬ﻳﻌﻨﻲ “ﺑﻠﺦ ﭘﺮﻧﻮر‪ ،‬ﺑﻠـﺦ ﻣﻨـﻮر‪ ،‬ﺑﻠـﺦ ﭘﺮﺗـﻮاﻓﻜﻦ” ﻫـﺮ دو ﻛﻠﻤـﻪ‬
‫وﺿﻌﻴﺖ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺷﻬﺮ ﺑﻠﺦ را در ﻣﺸﺮق ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ آﻓﺘﺎب زودﺗﺮ ﻃﻠﻮع ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻧـﺸﺎن دﻫﻨـﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺑﻠـﺦ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎﻛﺘﺮﻳﺎ ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﺮي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﻧﺎﻣﺪار اﺳﺖ و در ﺳﻨﮓ ﻧﺒـﺸﺘﻪ ﻫـﺎي دارﻳـﻮش ﺑـﻪ آن‬
‫اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه زرﺗﺸﺖ و ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻛﻮروش و ﻣﺮﻛﺰ داد و ﺳﺘﺪ و ﻓﻨﻮن و ﺻﻨﺎﻳﻊ واﻗﻊ در ﻛﺸﻮري‬
‫ﻫﻤﻨﺎم در ﺟﻠﮕﻪ ﺣﺎﺻﻠﺨﻴﺰ رود اﻛﺴﻮس )آﻣﻮدرﻳﺎ( ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎي ﭘﺎراﭘﺎﻣﻴﺲ و ﺗﻴﺎن ﺷﺎن ﺑﻮد و ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫اﺻﻠﻲ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ و اردﺷﻴﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﻗﻮل آن را ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ ﺧﺴﺮو ﺑﻪ آﻧﺎك داده ﺑـﻮد‪.‬‬
‫اﻛﻨﻮن وﻳﺮان ﺷﺪه و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ آن ﺷﻬﺮ ﻫﻤﻨﺎم در ﭘﻬﻨﻪ اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -72‬ﺳﻴﺮﻳﭙﻴﻨﺪس )‪ (sirip’indes‬و ﭼﻨﺪ وارﻳﺎﻧﺖ آن دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه ﺳﻴﺘﻴﺮﻳﺪس )‪ (sitirides‬اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “آﻫﻨﻴﻦ” اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﺳﻠﻮﻛﻴﻮس ﻧﻴﻜﺎﺗﻮر ﻳﺎد ﺷﺪه ﻛﻤـﻲ ﺑـﺎﻻﺗﺮ اﻣـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ‬
‫ﻧﻴﻜﺎﺗﻮر ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻣﻌﻨﻲ “ﻓﺎﺗﺢ” ﻣﻲ دﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -73‬ﻫﺮودوت ﻣﻮرخ ﻧﺎﻣﺪار ﻳﻮﻧﺎن‪“ ،‬ﭘﺪر ﺗﺎرﻳﺦ” ﻣﺘﻮﻟﺪ ‪ 484‬پ‪.‬م‪ .‬در ﻫﺎﻟﻴﻜﺎرﻧﺎس‪ .‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي او‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻃﺮف ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻮرﺧﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﺴﺎﻓﺮﺗﻬﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺮده و داﺳﺘﺎن ﻫﺎي زﻳﺎدي از ﻣﻠﻠﻲ ﻛـﻪ دﻳـﺪه‬

‫‪٣٠٢‬‬
‫ﺷﺮح داده اﺳﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻛﺸﻮﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺳﻔﺮ ﻛﺮد ﻣﻲ ﺗﻮان آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‪ ،‬ﻧﻮاﺣﻲ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه‪ ،‬ﺳـﺮزﻣﻴﻦ‬
‫ﭘﺎرس‪ ،‬ﻣﺼﺮ و اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻛﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦ او ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻪ ﺟﻠﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ دوره اي ‪ 300‬ﺳﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -74‬ﺧﺎﻏﺘﻴﻚ از ﻧﻈﺮ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ اﺗﻼق ﻣﻲ ﺷﺪ ﻛـﻪ در ﺟﻨـﻮب ﺗﺮاﺑـﻮزان واﻗـﻊ ﺑـﻮد و‬
‫ﭘﻮﻧﺘﻮس ﻳﺎ ﭘﻮﻧﺖ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬ﻻزﻳﻜﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻣﻠﺖ ﻻز ﺑﻮد و در ﺟﻨﻮب ﺷﺮﻗﻲ درﻳﺎي ﺳﻴﺎه ﻗـﺮار‬
‫دارد و ﺑﺨﺸﻲ از آن در ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺮﻛﻬﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ و ﺑﺨﺸﻲ ﻧﻴﺰ در ﻣﺮز ﺑﺎﺗﻮم ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎژاك ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬
‫ﻗﻴﺼﺮﻳﻪ ﻧﺎم ﻳﺎﻓﺖ در ﻛﭙﺪوﻛﻴﻪ واﻗﻊ ﺑﻮد و اﻣﺎ ﻓﺮﻳﺠﻴﻪ ﺑﺎ ﭘﺮﻳﻮﻛﻴﻪ ﻳﺎ ﻓﺮﻳﻜﻴـﻪ در ﻏـﺮب ﻛﭙﺪوﻛﻴـﻪ واﻗـﻊ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -75‬ﻳﮕﺮي ﻫﻤﺎن ﻗﻮم ﭼﺮﮔﺲ ﻳﺎ ﭼﺮﮔﺰ اﺳﺖ‪ .‬آﻧﻬﺎ در ﻣﺮزﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ ﻛﻮﻫﻬـﺎي ﻗﻔﻘـﺎز در ﻧﺰدﻳﻜـﻲ‬
‫رود ﻛﻮﺑﺎن ﺗﺎ ﺳﻮاﺣﻞ ﺷﺮﻗﻲ درﻳﺎي آزوف ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣـﺎ دراﻳﻨﺠـﺎ ﺑﻨﻈـﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪﻛﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻣﻠـﺖ‬
‫دﻳﮕﺮي را ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻨﻜﻪ ﻟﺸﻜﺮﻛﺸﻲ ﻫﺎي وﻻش )واﻏﺎرﺷﺎك( آﻧﻘﺪر ﮔـﺴﺘﺮده ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻮاﺣﻲ رﺳﻴﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دوم اﻳﻨﻜﻪ واﻏﺎرﺷـﺎك ﭘـﺲ از اﻳﺠـﺎد ﻧﻈـﻢ و آرﻣـﺶ ﻣﻴـﺎن اﻫـﺎﻟﻲ ﭘﻮﻧـﺖ و‬
‫ﻳﮕﺮﻳﺎن از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﺎن ﺗﺎﻳﻚ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ ﺑـﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻳﮕﺮﻳـﺎن در‬
‫ﺟﻨﻮب ﺗﺎﻳﻚ ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺑﺪون ﺷﻚ آﺟﺎرﻫﺎي ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺷﻮاﻫﺪي ﻧﻴﺰ در ﻧﺰد ﻛﺘﺎب ﺟﻬﺎن‬
‫ﻧﻤﺎي آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫‪ -77‬در ﻣﺘﻦ ارﻣﻨﻲ ‪ vghondur-vund‬آﻣﺪه ﻛﻠﻤﻪ ‪ vghondur‬ﺑﻌﻨﻮان اﺳﻢ ﺧﺎص ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳـﺖ‬
‫ﻳﻌﻨﻲ ﻟﻘﺐ و ﻣﻘﺎم رﻫﺒﺮي ﺳﭙﺎه ﺑﺮاي ووﻧﺪ ﺑﻠﻐﺎر‪ .‬ﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه ﻛﻠﻤﻪ ﻣﻐﻮﻟﻲ ‪ bagatur‬و‬
‫ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﻬﺎدر )‪ (behadur‬ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻦ آواﻳﻲ ارﻣﻨﻲ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -78‬ﺧﻮرﻧﻲ در ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ﻳﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ واﻏﺎرﺷـﺎك )ﺑـﻼش ﻳـﺎ وﻻش( ﺑـﻪ ﻗـﻮم ﺷـﺎﻣﺒﺎت‬
‫ﺑﺎﮔﺎرات اﺟﺎزه داد ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -79‬ﻣﻨﺸﺎء ﻛﻠﻤﻪ آﺳﭙﺖ ﻳﺎ اﺳﺒﺪ روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ‪ achva-pati‬در ﭘﺎرﺳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎن ‪aspa-‬‬
‫‪ pati‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺐ ﺳﻮار و دارﻧﺪه اﺳﺐ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻟﻘﺐ و ﻣﻌﻨﻲ آن ﻧﻈـﺮات ﮔﻮﻧـﺎن اﺳـﺖ‪.‬‬
‫اﻣﻴﻦ )‪ (Emin‬ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ “رﺋﻴﺲ ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم” ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﭙﺎﻫﺒﺪ ﻓﺎرﺳﻲ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﺷﺮاف و ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ‬
‫ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺳﻮراه ﻧﻈﺎم ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺳﺒﺪ ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﻴﻜﻦ در ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺳﻮاره ﻧﻈﺎم و ﭘﻴـﺎده‬
‫ﻧﻈﺎم روﺳﺎي ﻣﺠﺰاﺋﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬رﺋﻴﺲ ﻳﺎ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎه را ’‪) sp’arap’et‬ﻳـﺎ ﺳـﭙﻬﺒﺪ( ﻣـﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮراﻳﺮ ﺑﻴﺰاﻧﺪاﺗﺴﻲ اﺳﺒﺪ را ﻣﺘﺮادف ﻣﻘﺎم ﺗﺎﺟﮕﺬار ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻦ دو را دو ﻣﻘﺎم ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣـﻲ‬
‫داﻧﺪ‪ .‬ﺳﺒﺌﻮس ﻣﻮرخ ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﻣﻘﺎم اﺳﺒﺪي را ﺑﻌﻨﻮان ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﻛﻞ ﺻﺪور ﻓـﺮاﻣﻴﻦ ﻣـﻲ‬
‫داﻧﺴﺖ و ﻣﺘﺮادف ﻣﻘﺎم ﻫﺰارﺑﺪي ﭘﺎرﺳﻲ )ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﺑﺰرگ( ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ ﺑـﻪ اﻛﺜـﺮ ﻣﻘـﺎم ﻫـﺎي ﻣﻬـﻢ‬
‫ﻣﻤﻠﻜﺘﻲ اﺷﺎره دارد اﻣﺎ ﺑﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و او ﻣـﺸﺎور ﻧﺰدﻳـﻚ ﭘﺎدﺷـﺎه و ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻞ‬
‫ﻛﺸﻮر ﺑﻮد اﺷﺎره ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﺎ ﺧﻮرﻧﻲ از اﺳﺒﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺎم را ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دارد ﻛﻪ ﺑـﺮاي ﺧـﻮد و ﻫـﻢ‬
‫ﻋﺼﺮاﻧﺶ آﺷﻨﺎ و ﻗﺎﺑﻞ درك اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣٠٣‬‬
‫‪ -81‬ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﻧﺎم او ﻗﻮﻣﺶ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﺳـﻢ واراژﻧـﻮﻧﻲ ‪ varazhnuni‬اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻣـﻲ ﮔـﺮدد‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻗﻮم ﻧﺎﺧـﺎراري واراژﻧـﻮﻧﻲ در زﻣـﺎن آرﺗﺎﺷـﺲ ﺑﻨﻴـﺎن‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و دات’‪ dat‬ﺑﺪون ﻟﻘﺐ ﻧﺎﺧﺎراري ﺑﻌﻨﻮان رﺋﻴﺲ ﺷﻜﺎرﮔﺎه ﻫﺎ ﻣﻨﺼﻮب ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ -82‬ﮔﺎه ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﻲ ‪ gah‬از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺎ‪ ،‬ﻣﻜﺎن‪ ،‬ﺗﺨﺖ‪ ،‬ﺻﻨﺪﻟﻲ و ﻏﻴﺮه ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ را ﺑﻌﻨﻮان ﻣﻜﺎن و ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺎﺧﺎراﻫﺎ دور ﻣﻴﺰ ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻨﮕﺎم ﺟﺸﻦ ﻣﻲ ﻧﺸـﺴﺘﻨﺪ ﺑﻜـﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺟﺎﻫﺎ از ﻃﺮف ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﺑﺪﻗﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷـﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ و ﺗﻮﺳـﻂ آن اﻫﻤﻴـﺖ ﻫـﺮ ﻳـﻚ از‬
‫اﺷﺮاف ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﺎن ﺑﻌﻠﻠﻲ ازﻣﻘﺎم ﺧﻮد ﻋﺰل ﻣﻲ ﺷـﺪ وي ﮔـﺎه ﺧـﻮد را ﻧﻴـﺰ از‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲ داد و ﻳﺎ ﺑﻪ ﮔﺎه ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ ﻧﺰول ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ sepedsul -84‬در ﭼﺎپ ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻤﻲ ‪ sepdsugh‬ﻛﻠﻤﻪ اي ﮔﺮﺟﻲ اﺳـﺖ ‪) sepe‬ﭘﺎدﺷـﺎه( و ‪dsuli‬‬
‫)ﻓﺮزﻧﺪ( ﭘﺲ اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺷﺎﻫﺰاده‪ ،‬ﻗﺸﺮ ﻋﺎﻟﻲ رﺗﺒﻪ اﺷﺮاف ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن ﻣﺘﺮادف ‪ vostan‬ارﻣﻨﻲ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -85‬ﺧﻮرﻧﻲ رﺋﻴﺲ ﻛﻞ ﺣﺮﻣﺴﺮا ﻳﺎ اﻧﺪروﻧﻲ را “ﻫﺎﻳﺮ” ‪ hayr‬ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ )ﺑﻌﻨﻮان اﺳﻢ ﺧﺎص( ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ‬
‫ﻛﻠﻤﻪ ﻟﻘﺐ ﻋﻤﻮﻣﻲ روﺳﺎي اﻧﺪروﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -86‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺳﺨﻦ آﺑﻴﻮدوﻧﻮس را از ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ اوزﺑﻴﻮس ﻧﻘﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -87‬ﻛﻠﻤﻪ آﻧﮕﻎ )‪ (angegh‬را ﺑﻨﺎدرﺳﺘﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪) .‬ﻧﺎزﻳﺒﺎ‪ ،‬زﺷﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﮔﻎ ﻳـﺎ ﮔﻐﺘـﺴﻴﻚ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ زﻳﺒﺎ اﺳﺖ(‪ .‬آﻧﮕﻎ ﻧﺎم ﺧﺎص اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﻣﺤﻘﻘﺎن )ﮔﺎراﮔﺎﺷﻴﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻻﺗﻴﺎن( ﻧـﺸﺎن داده اﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫در ﺟﺎﻳﻲ از ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪاي ﻧﺮﮔﻞ )ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻧﺮﺟﻞ( در ﺗﺮﺟﻤﻪ ارﻣﻨﻲ ﻧﺎم آﻧﮕﻎ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ )ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘﺎب دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺎب ‪ ،17‬آﻳﻪ ‪ -30‬در ﻣﺘﻦ ارﻣﻨﻲ ﻓﻌﻠﻲ ﺑـﺼﻮرت ‪nergagh‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ( و از اﻳﻨﺠﺎ آﻧﺎن ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻧﺪ ﻛـﻪ آﻧﮕـﻎ ﻳـﻚ ﻣﻘـﺎم ﺧـﺪاﻳﻲ ﺑـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﺳـﺒﺌﻮس ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺷﻮاﻫﺪي در اﻳﻦ ﺑﺎره دارد‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺷﺎﻳﺪ از ﺟﻨﺒﻪ ﺧﺪاﻳﻲ آﻧﮕﻎ ﻣﻄﻠﻊ ﺑﻮده اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻋﺎدت ﺧـﻮد او‬
‫را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ در آورده و او را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ “زﺷﺖ” ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﺗﻮرك آﻧﮕﻎ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪ اي از اﺻﻠﻴﺖ ﺧﺪاﻳﻲ او اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -88‬رﺳﺘﻢ ﺳﮕﺰي )’‪ (rost’om-sagtchik‬ﻗﻬﺮﻣﺎن ﻧﺎﻣﺪار اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓﺮدوﺳـﻲ اورا ﺟـﺎوداﻧﻲ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺧﻮد )’‪ (sagtchik‬ﻳﺎ ﺳﮕﺰي ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ )ﺳﻜـﺴﺘﺎن(‪ .‬اﻳـﻦ ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬
‫اﻛﻨﻮن اﺳﺘﺎن ﺳﻴﺴﺘﺎن در ﻣﺮز اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -89‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻮرك ـ‪ (t’ork‬ﻛـﻪ ﺻـﺨﺮه اي ﺑـﻪ ﻗﺎﻣـﺖ ﻳـﻚ ﺗﭙـﻪ را ﺳـﻤﺖ‬
‫ﻛﺸﺘﻴﻬﺎي دﺷﻤﻦ ﭘﺮت ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻫﻮﻣﺮ در ﺑﺎره ﭘﻠﻲ ﺗﻢ ﻳﻚ ﭼﺸﻢ را ﺑﻴﺎد ﻣﻲ آورد ‪) .‬اودﻳـﺴﻪ‪،‬‬
‫ﺳﺮود ‪.(9‬‬
‫‪ -91‬ﻛﻐﺴﻮر )‪ (k’eghesur‬آﺳﻮرﻳﻚ ﻣﺮﻛﺰي ﺑﺨﺸﻲ از ﺷﺎم ﻛﻪ ﻣﻴﺎن دو ﻟﺒﻨـﺎن ﻗـﺮار دارد و ﺷـﻬﺮ‬
‫دﻣﺸﻖ در آﻧﺠﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪-92‬آﻧﺎﻧﻴﺎن و ﻳﻐﻴﺎزارﻳﺎن )اﻟﻌﺎزر( از ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻫﺎي ﻛﺘﺎب ﻣﻘـﺪس ﻫـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎﻧﻴـﺎن )آﻧﺎﻧﻴـﺎ‪ ،‬آزارﻳـﺎ‪،‬‬
‫ﻣﻴﺴﺎﻳﻞ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﺳﺪراك ‪ sedrak‬ﻳﺎ ﺷﺪرك‪ ،‬ﻣﻴﺴﺎك ﻳﺎ ﻣﻴﺸﻚ اﺑﺘﻨـﺎﮔﻮو ‪ abetnagor‬ﻳـﺎ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ـﺪ‪‬‬
‫ﻧَﻐُﻮ( ﺳﻪ ﺟﻮان ﻳﻬﻮدي در ﻣﻴﺎن اﺳﻴﺮان ﻳﻬﻮدي ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و از ﺗﻌﻈﻴﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻨﺪﻳﺲ زرﻳﻦ ﻧﺒﻮﻛﺪﻧـﺼﺮ‬

‫‪٣٠٤‬‬
‫ﺳﺮﺑﺎز زدﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻠﺖ در ﻣﻴﺎن ﺷﻌﻠﻪ ﻫﺎي آﺗـﺶ اﻓﻜﻨـﺪه ﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻳﻐﻴﺎزارﻳـﺎن‪ :‬زﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪ آﻧﺘﻴﻮﻛـﻮس‬
‫ﺳﻠﻜﻮﻛﻲ ﻳﻬﻮدﻳﺎن را وادار ﺑﻪ ﺗﺮك دﻳﻦ و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖ ﻫﺎ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻳﻐﻴﺎزارﻳﻚ ﭘﻴﺮﻣﺮد ﻧﻮد ﺳﺎﻟﻪ از اﻳﻦ‬
‫ﻛﺎر ﺳﺮﺑﺎز زد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺗﺤﺖ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪ .‬ﻫﻔـﺖ ﺑـﺮادر ﻧﻴـﺰ ﺑـﺎ ﻣـﺎدر ﺧـﻮد ﭼﻨـﻴﻦ رﻓﺘـﺎر‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﻛﺸﺘﻦ ﺷﺶ ﻓﺮزﻧﺪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﺑﻪ ﻫﻔﺘﻤﻴﻦ ﻧﻔﺮ رﺳﻴﺪ ﭘﺎدﺷﺎه‪ ،‬ﻣﺎدرش را راﺿﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ از ﺷﺎه ﺗﺸﻮق ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎدر ﺑﻪ او ﻧﻴﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﺑﺮادراﻧﺸﺎن ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻛـﺎم ﻣـﺮگ‬
‫ﺑﺮود و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫‪ -93‬از اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺎرآﺑﺎس )ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ( ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ارﻣﻨﻴﺎن را از‬
‫ﻛﺘﺐ ﻛﻠﺪاﻧﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﻧﻤﻮده ﻧﺰد واﻏﺎرﺷﺎك آورد و ﺧﻮد ﻧﻴﺰ اﻋﻤﺎل واﻏﺎرﺷﺎك و ﺟﺎﻧـﺸﻴﻨﺶ آرﺷـﺎك‬
‫اول را ﺑﻌﻨﻮان ﻫﻤﻌﺼﺮان ﺧﻮد ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﻳﺮ در آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -94‬ﻳﻮﻟﻴﻮس آﻓﺮﻳﻜﺎﻧﻮس ﺳﻴﺎح و ﻣﻮرخ ﻧﺎﻣﺪار ﺳﺪه ﺳﻮم ﻣﻴﻼدي ﻛﻪ در ﺟﻨﮕﻬﺎي ﺳﭙﺘﻤﻮس ﺳﻮرس‬
‫ﺑﺎ ﭘﻮﺳﻨﻴﻮس ﻧﻴﮕﺮ‪ .‬او اوﻟﻴﻦ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎري ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ وﻗﺎﻳﻌﻨﮕﺎري را وارد ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻤﻮد‪ .‬او ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻓﻠـﺴﻄﻴﻦ‬
‫ﺑﻮد و در ﺳﺪه ﺳﻮم ﻣﻴﻼدي در اﺳـﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣـﻲ زﻳـﺴﺖ‪ .‬او ﻛـﺎﻫﻦ ﺑـﻮد و ﻛـﺎر ﻣﻬﻤـﺶ ‪Pentabiblon‬‬
‫‪ Chronologicom‬اﺳﺖ ﻛﻪ از آﻏﺎز آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬﺎن ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 221‬ﻣﻴﻼدي را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲ ﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﺴﻴﺎري از‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن از اﻳﻦ اﺛﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻧﺪ ﺑﻮﻳﮋه اوزﺑﻴﻮس ﻗﻴﺼﺮي در ﻧﮕﺎرش روﻳﺪاد ﻧﺎﻣﻪ ﺧـﻮد از آن ﺑﻬـﺮه‬
‫ﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -95‬ﻫﻴﭙﻮﻟﻴﺘﺎ )‪ (Hipolitus‬ﺑﺎ ﻫﻴﭙﻮﻟﻴﺘﻮس ﻣﻮرخ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺳﺪه ﺳـﻮم ﻣـﻲ زﻳـﺴﺖ و ﺻـﺎﺣﺐ‬
‫ﻣﻘﺎم ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ در رم ﺑﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 235‬ﺑـﻪ ﺳـﺎردﻧﻴﺎ ﺗﺒﻌﻴـﺪ ﺷـﺪ و در ﻫﻤﺎﻧﺠـﺎ درﮔﺬﺷـﺖ‪ .‬ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺒﺎﺣﺜﺎﺗﻲ ﺑﺴﻴﺎري دارد ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﻲ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -96‬وي ﻣﻬﺮداد ﺷﺸﻢ اوﭘﺎﺗﻮراﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺮداد ﺑﺰرگ ﻧﻴﺰ ﻣﻠﻘـﺐ ﮔـﺸﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺴﺎل ‪ 132‬پ‪.‬م‪.‬‬
‫زاده ﺷﺪ و ﺑﺴﺎل ‪ 63‬ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻛﺮد‪ 50 .‬ﺳﺎل از ﻋﻤﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ روﻣﻴﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﺑﻌﻨﻮان دﺷـﻤﻦ ﺧـﻮﻧﻲ‬
‫آﻧﺎن در آﻣﺪ و اﻏﻠﺐ اوﻗﺎت آﻧﻬﺎ را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار داد‪ .‬ﺳﺮدارﻫﺎي ﻣﻌﺮوﻓﻲ ﭼﻮن ﺳﻮﻻ‪ ،‬ﻣﻮرﻧﺎ‪ ،‬ﻟﻜﻮﻟﻮس‪،‬‬
‫ﭘﻮﻣﭙﺌﻮس ﺑﺎ او ﻣﺼﺎف ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -97‬ﺳﻜﻴﻼس و دﻳﭙﻴﻨﻮس ﻛﻨﺪه ﻛﺎرﻫﺎي ﻧﺎﻣﺪار ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﺟﺰﻳـﺮه ﻗﺒـﺮس ﺑﻮدﻧـﺪ و در ﺳـﺪه ﺷـﺸﻢ‬
‫پ‪.‬م‪ .‬ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ و در آرﮔﻮس و ﺳﻴﻜﻴﻮن ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺴﻴﺎري را ﺗﻌﻠﻴﻢ دادﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ را ﻧﺎم‬
‫و ﺗﻨﺪﻳﺲ ﻫﺎي ﻛﻨﺪه ﻛﺎري ﺷﺪه آﻧﻬﺎ ﻳﺎد ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -99‬ﭘﻴﻮﺗﻴﺎ )‪ (Phythia‬ﻧﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ راﻫﺒﻪ ﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در دﻟﻔﻴﺲ )در اﺳـﺘﺎن ﭘـﻮﻛﻴﺲ ﻳﻮﻧـﺎن در‬
‫ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻮه ﭘﺎرﻧﺎس(‪ ،‬در ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه آﭘﻮﻟﻮن ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪ .‬آﻧﻬـﺎ‬
‫روي ﻳﻚ ﺳﻪ ﭘﺎﻳﻪ ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺻﺨﺮه اي ﻛﻪ از ﺷﻜﺎف آﻧﻬﺎ ﮔﺎزﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﻲ ﺷﺪ ﻣﻲ ﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در‬
‫اﺛﺮ اﻳﻦ ﮔﺎزﻫﺎ آﻧﺎن دﭼﺎر ﺣﺎﻟﺖ ﻫﺬﻳﺎن ﮔﻮﻳﻲ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﻛﻠﻤﺎت ﻛﻮﺗﺎه و ﻣﻨﻘﻄـﻊ ﺑـﻪ ﺳـﻮاﻻت ﭘﺎﺳـﺦ‬
‫ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﻳﻚ ﻛﺎﻫﻦ ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ از اﻳﻦ ﻛﻠﻠﻤﺎت ﻣﻨﻘﻄﻊ و ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺳـﺨﻦ ﭘﻴﻮﺳـﺘﻪ ﭘﺪﻳـﺪ ﻣـﻲ آورد و ﺑـﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲ ﮔﻔـﺖ‪ :‬ﺳـﻮال ﻛﻨﻨـﺪﮔﺎن ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ از ﺳﺮاﺳـﺮ ﻳﻮﻧـﺎن اﻛـﻪ از ﻣـﺴﺘﻌﻤﺮات ﻳﻮﻧـﺎن و ﻧﻴـﺰ از‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻨﻬﺎي دور ﻧﻴﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳـﻦ راﻫﺒـﻪ ﻫـﺎ ﺑﺎﻳـﺪ از ﺧـﺎﻧﻮاده ﻫـﺎي ﻧﺠﻴـﺐ ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﻋـﺎري از رﻓﺘﺎرﻫـﺎي‬

‫‪٣٠٥‬‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺬرا و ﺑﺎ ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ﺳﻦ‪ .‬ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎه آﭘﻮﻟﻮن ﺑﺎ ﭘﻴﻮﺗﻴﺎﻫﺎي ﺧﻮد ﺣﺪود ﻫﺰار ﺳﺎل ﭘﺎﻳﺪار‬
‫ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﻗﻴﺼﺮ ﺗﺌﻮدوس ﺑﺰرگ در ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﺗﻌﻄﻴﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪.‬‬
‫‪ -100‬ﻧﺎم دو ﺗﻦ از ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻒ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ در ﭼﺎپ ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫در ﭼﺎپ اﺧﻴﺮ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﭘﻐﮕﻮﻧﺒﻮس )ﺑﺠﺎي ﭘﻐﺪوﻧﺒﻮس ﭘﻴﺸﻴﻦ( و اﺳﻜﺎﻣﺎدروس )در ﭼـﺎپ ﻫـﺎي‬
‫ﻗﺪﻳﻢ‪ :‬ﻛﺎﻣﺎدروس(‪ .‬اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺷﺨﺼﻴﺖ واﻗﻌﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ از آﺛﺎرﺷﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ‬
‫ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ اﻛﻨﻮن وﺟﻮد ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -101‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻳﺎد ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻠﺲ ﭘﻮﻧﺘﻮس ﺗﻨﮕﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫درﻳﺎي ﺳﻴﺎه را ﺑـﻪ درﻳـﺎي ﻣﺮﻣـﺮه ﻣـﻲ ﭘﻴﻮﻧـﺪد‪ .‬ﺗﺮاﻛﻴـﺎ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ در ﺷـﻤﺎل ﻳﻮﻧـﺎن و در ﺟـﺎي ﻛﻨـﻮﻧﻲ‬
‫ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﺑﻠﻐﺎرﺳﺘﺎن و روﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﻳﻼدا ﻳﺎ ﻫﻼس ﻧﺎم ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻳﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن اﺳـﺖ‪ .‬ﺗـﺪاﻟﻴﺎ اﺳـﺘﺎﻧﻲ در‬
‫ﺷﻤﺎل ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻮﻛﻴﺲ‪ ،‬ﻟﻮﻛﺮﻳﺲ‪ ،‬ﺑﺌﻮﺗﻴﺎ اﺳﺘﺎن ﻫﺎﻳﻲ در ﻳﻮﻧﺎن ﻣﻴﺎﻧﻲ و ﻫﻤﺠﻮار ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻻﻛﻪ‬
‫ﻣﻮﻧﻴﺎ اﺳﺘﺎﻧﻲ در ﺟﻨﻮب ﻳﻮﻧﺎن‪ ،‬اﺗﻴﻮﭘﻲ ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ در ﺟﻨﻮب ﻣﺼﺮ‪ .‬ﻗﻮم اﺳﻜﻴﺖ ﻗﻮﻣﻲ وﺣﺸﻲ و ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﮕﺮد‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ از ﺷﻤﺎل ﺷﺮق اروﭘﺎ ﺗﺎ ﺷﻤﺎل ﺷﺮق آﺳﻴﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻣﺎﺳـﺎژت ﻫـﺎ ﻗـﻮﻣﻲ از اﻗـﻮام اﺳـﻜﻴﺖ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﺮق درﻳﺎي ﺧﺰر ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -102‬اﻳﻦ آﻧﻲ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻣﻌﺮوف ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن واﻗﻊ در اﺳﺘﺎن ﺷﻴﺮاك در ﻛﻨﺎر رود آﺧﻮرﻳـﺎن ﻧﻴـﺴﺖ‬
‫)ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ آﻧﺮا ﻛﻼ” ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ( ﺑﻠﻜﻪ دژي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در اﺳـﺘﺎن داراﻧـﺎﻏﻲ اﺳـﺖ واﻗـﻊ در ﻫﺎﻳـﻚ ﻋﻠﻴـﺎ‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﺷﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ ﻃﺒﻖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺑﻮزاﻧﺪ دﻓﻦ ﺷـﺪه اﻧـﺪ‪ .‬اﻏﻠـﺐ ﻫـﺎﻧﻲ و در ﺳـﺪه‬
‫ﻫﺎي ﺑﻌﺪ ﻛﺎﻣﺎخ ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -104‬ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﻪ‪ .‬ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮا دﺧﺘـﺮ ﺑﻄﻠﻤﻴـﻮس ﻣـﺼﺮي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣﻄـﺎﺑﻖ وﺻـﻴﺖ‬
‫ﭘﺪرش ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺲ از او ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬وي ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻛﻢ ﺳﻦ ﺧﻮد ازدواج ﻛﺮد و زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺮ ﺣﺎدﺛـﻪ اي‬
‫را ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم دﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﻛﺸﻲ زد‪ .‬آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن آرﺗﺎوازد را دﺳﺖ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﺮاي او‬
‫ﺑﺮد‪.‬‬
‫‪ -105‬ﻳﺎ ﺷﻬﺮ ﺑﻄﻠﻤﻴﻪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻄﻠﻤﻴﻪ در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ در ﻛﻨﺎر درﻳﺎ واﻗﻊ ﺑﻮد اﻛﻨﻮن ﻋﻜﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -106‬اﻳﻦ واﻳﻜﻮن راﻫﺰن ﻫﻤﺎن ﻟﻮﻛﻮﻟﻮس ﺳﺮدار روﻣﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻪ ﺑﺪون اﻋﻼن ﺟﻨـﮓ ﻳﻜﺒـﺎره ﺑـﻪ‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -107‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺎﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ و ﻛﻼ” ﺟﺎن ﻛﻼم را ﺑـﻪ‬
‫ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ .‬روﻳﺪادﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ او در ﻛﺘـﺎب ﺧـﻮرﻧﻲ ﻳـﺎد ﻧﻤـﻲ ﺷـﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‪ ،‬ﻧﺒـﺮد‬
‫ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد‪ ،‬ﺗﺴﺨﻴﺮ اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﺪﺳﺖ ﻟﻮﻛﻮﻟﻮس و وﻳﺮاﻧﻲ آن‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖ ﻫـﺎي ﺑﻌـﺪي ﻟﻮﻛﻮﻟـﻮس و ﻋﻘـﺐ‬
‫ﻧﺸﻴﻨﻲ او‪ .‬آﻣﺪن ﭘﻮﻣﭙﺌﻮس و درﺧﻮاﺳﺖ ﺻﻠﺢ ﺗﻴﮕﺮان از او‪ .‬ﻋﻠﺖ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻛﻤﺒﻮد ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﺗﻨﻬﺎ در اﺧﺘﻴﺎر‬
‫داﺷﺘﻦ اﺛﺮ ﻳﻮﺳﻒ ﻓﻼوي ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﻲ آن را ﺗﺎرﻳﺦ ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣـﻲ داد‪ .‬ﺑـﺴﻴﺎري آﺛـﺎر و‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﻻﺗﻴﻦ از داﻣﻨﻪ دﻳﺪ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻴﺮون ﻣﺎﻧﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﻲ ﻳﺎدﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪه در اذﻫﺎن ﻣﺮدم ارﻣﻨـﻲ در‬
‫ﻣﻮرد ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ را ﺧﻮرﻧﻲ اﺷﺘﺒﺎﻫﺎ” ﺑﺪون آﮔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺗﻴﮕﺮان اول ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن ﻧﺴﺒﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣٠٦‬‬
‫‪ -109‬ﺷﺎﻣﺸﺎد ﺷﻬﺮ ﻣﻬﻢ ﺷﺎم در اﺳﺘﺎن ﻛﻮﻣﺎﮔﻦ در ﻛﻨﺎر رود ﻓـﺮات و ﻫﻤﺠـﻮار ﻛﭙﺪوﻛﻴـﻪ و ﺷـﻤﺎل‬
‫ارس‪ .‬آﺳﻮرﻳﺎن آن را ﺷﺎﻣﺸﺎت ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺳﺎﻣﻮﺳﺎد اﺗﻼق ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -110‬ﭘﺲ از آرﺗﺎوازد ﺗﺎ واﻏﺎرش )وﻻش ﻳﺎ ﺑﻼش( ﭘﺪر ﺧﺴﺮو ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﭼﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه‬
‫ارﻣﻦ از ﻣﻠﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ و ﭘﺲ از ﺳﺎﻳﺮ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﺘﺒﻊ او از آﻧﺎن ﻳﺎد ﻧﻤـﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دوران)‪ 34‬پ‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ‪211‬م‪ (.‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮرﻧﻲ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻮﻟﻔﺎن ارﻣﻨﻲ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﭼﻨﺪ ﭘﺎدﺷـﺎه‬
‫اﺷﻜﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﻮﻟﻔﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -111‬ﺷﺨﺺ ﻳﺎ ﺑﻮﻳﮋه ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺑﻨﺎم آرﺷـﺎم )‪ (arsham‬ﻳـﺎ آرﺟـﺎم وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ اﻳـﻦ ﻧـﺎم‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﻳﻚ اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ در “ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ اوزﺑﻴﻮس” ﻧﺎﻣﻪ آﺑﮕﺎر )‪ (abgar‬ﺑﻪ ﻣﺴﻴﺢ را‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه و در ﻋﻨﻮان آن ﭼﻨﻴﻦ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ »آﺑﮕﺎر ﭘﺴﺮ آرﺟﺎم ﭘﺎدﺷﺎه ﺳﺮزﻣﻴﻦ« و از اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ‬
‫ﻣﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺎم ﭘﺪر آﺑﮕﺎر ﺑﺎﻳﺪ آرﺟﺎم ﻳﺎ آرﺷﺎم ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد وي ﻧﻴﺰ ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛـﻪ آﺷـﻮرﻳﺎن‬
‫آرﺷﺎم را ﻣﺎﻧﻮا )‪ (manova‬ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺎم ﭘﺪر آﺑﮕﺎر ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻮ )‪ (manov‬ﺧﻮاﻧـﺪه ﺷـﻮد و در‬
‫واﻗﻊ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻣﺎ آرﺟﺎم دﮔﺮﮔـﻮن ﺷـﺪه ﻛﻠﻤـﻪ آﺷـﻮري ‪ ukkama‬اﺳـﺖ )و ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫‪ akkama‬ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﻴﺎه ﻳﺎ ﻣﺸﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻠﻤﻪ “ﺳﻴﺎه” ﻟﻘﺐ آﺑﮕﺎر ﺑﻮد‪ -‬آﺑﮕﺎر ﺳﻴﺎه‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺑﺮوز اﺷﺘﺒﺎه در ﻧﺰد ﺑﺴﻴﺎري از ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -112‬ﭘﺎﺗﺮﻳﺎ ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻬﺮ ﭘﺘﺮا در ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺷﻬﺮي ﺑﺰرگ از ﻧﻈﺮ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺑﻮد )در زﻣﺎن روﻣﻴﺎن(‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ اﻛﻨﻮن وﻳﺮان ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -113‬ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﻪ )‪ (Phoenecia‬ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ واﻗﻊ در ﻣﻐﺮب آﺳﻴﺎ در ﺳﺎﺣﻞ درﻳـﺎي ﻣﺪﻳﺘﺮاﻧـﻪ در‬
‫ﺷﻤﺎل ﻓﻠﺴﻄﻴﻦ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ” ﻣﻌﺎدل ﻛﺸﻮر ﻟﺒﻨﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ‪ .‬ﺷﻬﺮ ﻫـﺎي آن آراد‪ ،‬ﺑﻴـﺒﻠﺲ‪ ،‬ﺑﻴـﺮوت‪ ،‬ﺻـﻴﺪا‪ ،‬ﺻـﻮر و‬
‫آﻛﺮ)‪ (Acre‬و ﻧﻴﺰ آﺳﻮرﻳﻚ ﻳﺎ آﺷﻮر ﺳﺮزﻣﻴﻨﻲ در ﺟﻨـﻮب ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﻣﻴـﺎن دو رود دﺟﻠـﻪ و ﻓـﺮات در‬
‫ﻗﺴﻤﺖ ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن ﻧﺼﻴﺒﻴﻦ‪ ،‬ارس و ﺟﺰ اﻳﻨﻬﺎ‪ .‬ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﻳﺎ ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻨﻲ واﻗـﻊ در‬
‫ﻣﻴﺎن دو رود دﺟﻠﻪ و ﻓﺮات در ﺟﻨﻮب آﺷﻮر ﺑﺎ ﺷﻬﺮﻫﺎي ﻧﻴﻨﻮا و ﺑﺎﺑﻞ‪.‬‬
‫‪ -114‬اﻟــﻮاﺗﺮاﭘﻠﻴﺲ )‪] (Eleutheropolis‬ارﻣﻨــﻲ ‪ [yelevteroyp’olis‬ﺷــﻬﺮي در ﻓﻠــﺴﻄﻴﻦ ﻛــﻪ‬
‫آﺳﻮرﻳﺎن ﺑﺘﺎﮔﺎﺑﺮﻳﺲ ﻳﺎ ﺑﺖ ﻛﻮﺑﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -116‬در ﺗﺎرﻳﺦ اوزﺑﻴﻮس ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ از آن ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﺑﮕﺎر را ﭘﺪاﮔﺮوس ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ “ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎري ﭘﺪاﮔﺮا” ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﻪ در ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺑﻴﻤﺎري ﭘﺎدرد ﻳﺎ ﻧﻘﺮس اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -117‬داﻳﻪ ﻳﺎ داﻳﺎك ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي ‪ dayak‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺎدر ﺷﻴﺮي )اﻛﻨﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺳﺮﭘﺮﺳـﺖ ﻳـﺎ ﭘﺮﺳـﺘﺎر‬
‫ﺑﭽﻪ ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رود( ﻟﻴﻜﻦ اﻛﺜﺮا” ﺑﺮاي ﻣﺮدان اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻟَﻠٍﻪ‪ ،‬ﭘﺮﺳـﺘﺎر ﻳـﺎ ﻣﺮﺑـﻲ‪ .‬در زﻣـﺎن‬
‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭼﻨﻴﻦ رﺳﻢ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻳﺎ ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن ﻣـﻲ ﺳـﭙﺮد ﺗـﺎ ﺗﺮﺑﻴـﺖ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺎه را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد ﺑﺰرگ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ و اﮔﺮ آﻧﺎن زﻧـﺎن ﺷـﻴﺮده داﺷـﺘﻨﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪان ﺷﺎه ﻧﻴﺰ ﺷﻴﺮ ﻣﻲ دادﻧﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در ﺧﺎﻧﻮاده آﻧﺎن ﺑﺼﻮرت ﺑﺮادران ﺷـﻴﺮي ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺷﺎه ﺑﺰرگ ﻣﻲ ﺷﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ ﭘـﺪرش ﻣـﻲ ﮔﺮدﻳـﺪ ﺑـﺮادران ﺷـﻴﺮي را ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺑﻌﻨﻮان دوﺳﺘﺎن ﺻﻤﻴﻤﻲ ﻧﺰد ﺧﻮد ﻣﻲ آورد‪ .‬ﻳﻐﻴﺸﻪ ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ارﻣﻨﻲ ﺑﻪ ﺗﻠﺨـﻲ از اﻳـﻦ ﭘﺪﻳـﺪه‬

‫‪٣٠٧‬‬
‫ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ زﻳﺮا ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﺑﺮادران ﻳﺰدﮔﺮد دوم را ﺑﺰرگ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و او ﺑﻴﺸﺘﺮ از دﻳﮕـﺮان‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﺖ رﻓﺘﺎري ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن ﻛﻬﺘﺮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ رﺳﻢ را رﻋﺎﻳﺖ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -118‬ﻏﺮوﺑﻨﺎ )‪ (gherubna‬دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه ﻏﻴﻮﺑﻨﺎﻳﺎ ﻻﺑﻮﺑﻨﺎ اﺳـﺖ‪ .‬از او ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﻏﻴـﺮ ﻣـﺴﺘﻨﺪ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪه در ﺑﺎره آﺑﮕﺎر‪ ،‬ﺗﺎدﺋﻮس و ﺟﺰ آن‪ .‬وي ﺧﻮد را ﻓﺮزﻧﺪ آﭘﺸﺎداراد ﻛﺎﺗﺐ آﺑﮕﺎر ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫او ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺶ از ﺳﺪه ﺳﻮم ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻛﻬﻦ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ در ﻣﻮرد آﺑﮕـﺎر ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﻢ اوزﺑﻴﻮس ﻗﻴﺼﺮي و ﻫﻢ ﺧﻮرﻧﻲ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -119‬ﭘﺎﺳﻴﭙﺎ )‪ (Pasiphae‬ﻳﺎ ﭘﺎزﻳﻔﻪ در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻤـﺴﺮ ﻣﻴﻨـﻮس ﭘﺎدﺷـﺎه اﻓـﺴﺎﻧﻪ اي ﻛـﺮت و‬
‫دﺧﺘﺮ ﻫﻠﻴﻮس و ﭘﺮﺳﻴﺲ )‪ (Preseis‬ﺑﻮد و ﭼﻨﺪ ﻓﺮزﻧﺪ از او ﺑﺪﻧﻴﺎ آورد‪.‬‬
‫‪ -120‬از اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻳﺮواﻧﺪ ﭘﺎدﺷﺎه ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺪﺳـﺖ ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ﺗﺎﺟﮕﺬاري ﻛﻨﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﻚ رﺳﻢ ﻇﺎﻫﺮي ﻧﺒﻮد ﺑﻠﻜﻪ از ﻧﻈﺮ ﺣﻘﻮﻗﻲ داراي اﻫﻤﻴـﺖ ﺧﺎﺻـﻲ ﺑـﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎرﮔﺎﺗﻮﻧﻲ ﺑﻌﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪه ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎن و ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺎي ﺷﺎﻫﻲ و اﺷﺮاﻓﻲ ﺗﺎج را‬
‫ﺑﺮ ﺳﺮ ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﻲ ﻧﻬﺎد و ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺷﺎه ﺟﻨﺒﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫‪ -121‬واژه ﻣﺎرس ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ ﺑﺮﺧﻲ از ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن آن را ﻣﻌﺎدل “ﻣﺎر” ﻳﺎ “ﻣﺎرﺳـﺘﺎن” ﻳـﺎ ﻣـﺎد‬
‫ﻣﻲ داﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻣﺎرس ﻧﺎﺣﻴﻪ اي در ﭘﺎرس )اﻳﺮان( ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺤـﻞ آن‬
‫را در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻛﻮه ﺳﻬﻨﺪ ﻣﻲ داﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -122‬وﺳﭙﺎﺳﻴﺎﻧﻮس و ﻓﺮزﻧﺪش ﺗﻴﺘﻮس ﻗﻴـﺼﺮ ﻫـﺎي روم ﺑﻮدﻧـﺪ )‪ (78-69‬و )‪ .(81 -79‬اﻳﻨـﺎن ﺑـﺎ‬
‫ﺟﻨﮕﻬﺎي ﻳﻬﻮد ﻣﻌﺮوﻓﻨﺪ ﻛﻪ ﻃﻲ آن ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس و ﻣﻌﺒﺪ ﺳﻠﻴﻤﺎن را وﻳﺮان ﻛﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از آن ﻳﻬﻮدﻳـﺎن‬
‫آواره ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -124‬ﺧﻮرﻧﻲ اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎ و ﺳﺮودﻫﺎي داﺳﺘﺎن ﺳﺮاﻳﺎن را اﺳﺘﻌﺎره ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻ” ﻣﻲ ﻛﻮﺷﺪ آﻧـﺎن‬
‫را ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﺪ )اﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻜﺮده ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮود آﻓﺮﻳﻨﺶ(‪.‬‬
‫‪ -125‬آﻻﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻧﮋاد ﺳﺎﻣﺎت ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ ﻣﺮدﻣﻲ ﺟﻨﮕﺠﻮ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در ﻧﻮاﺣﻲ ﺷﺮﻗﻲ ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻗﻔﻘﺎز‬
‫ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻨﺪ‪ .‬وﺟﻮد اﻳﻨﺎن ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﺎ آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻤﭙﺌﻮس ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﻣﻬـﺮداد در ﺳـﺎل‬
‫‪65‬پ‪.‬م‪ .‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﭘﻴﺮوز ﺷﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﺎ روﻣﻴﺎن آﻧﮕﺎه ﺑﺎ ﻫﻮن ﻫـﺎ ﺟﻨﮕﻴﺪﻧـﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮاﺣﻲ درﻳﺎي ﺑﺎﻟﺘﻴﻚ‪ ،‬ﻧﻮاﺣﻲ ﻏﺮب ﺣﺘﻲ ﮔﺮوﻫﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آﻓﺮﻳﻘﺎ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -127‬در اﻳﻨﺠــﺎ ﺧــﻮرﻧﻲ ﻣﻄﻠــﺐ را ﺑﺪرﺳــﺘﻲ ﺑﻴــﺎن ﻧﻜــﺮده اﺳــﺖ‪ .‬اﻳــﻦ دو ﻣــﺴﺖ ﻫﻤــﺎن دوﻣﺘﻴــﻮس‬
‫ﻛﻮرﺑﻮﻟﻮن ﺳﺮدار روﻣﻲ اﺳﺖ و ﻧﻪ دوﻣﺘﻴﺎﻧﻮس ﻗﻴﺼﺮ روﻣﻴﺎن و او ﺷﺨﺼﺎ” ﻧﻴﺎﻣـﺪه اﺳـﺖ ﺑﻠﻜـﻪ ﻓﺮﻣـﺎن و‬
‫ﺳﭙﺎه وي رﺳﻴﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -128‬در ﻣﻴﺎن ﻳﻬﻮدﻳﺎن اﻳﻦ رﺳﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺎم ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎن را ﺑﺮاي ﺑﭽﻪ ﻫﺎ اﻧﺘﺨـﺎب ﻣـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ ﺑـﺎ‬
‫اﻳﻦ اﻣﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﻧﻴﺰ ﭘﺲ از ﺑﺰرگ ﺷﺪن ﺧﺼﻮﺻﻴﺎت ﺷﺨﺼﻲ آﻧﺎن را ﺑﻬﺮه ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -129‬ﺑﻨﻈﺮ ﻳﻜـﻲ از ﭘﮋوﻫﻨـﺪﮔﺎن ارﻣﻨـﻲ ﺷـﻬﺮ ﭘـﻼ در ﻳﻬﻮدﻳـﻪ و در ﺷـﺮق رود اردن واﻗـﻊ ﺑـﻮد و‬
‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﭘﺲ از وﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻘﺪس در آﻧﺠﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﻳﺪﻧﺪ‪ .‬آرﻳﺴﺘﻮن در اواﺧﺮ ﺳﺪه ﻧﺨﺴﺖ و اواﻳـﻞ‬

‫‪٣٠٨‬‬
‫ﺳﺪه دوم ﻣﻴﻼدي ﻣﻲ زﻳﺴﺖ‪ .‬او ﺗﺎرﻳﺦ ﺷﻮرش ﻳﻬﻮدﻳﺎن ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﺑﺎرﻛﻮﺑﺎ را ﻧﻮﺷﺖ‪ .‬اوزﺑﻴﻮس از ﻛﺘﺎب‬
‫او و ﺧﻮرﻧﻲ از ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻮﻟﻒ اﺧﻴﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -130‬در ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﺸﻴﻴﻊ ﺟﻨﺎزه ارﻣﻨﻴﺎن در زﻣﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن زﻧﺎن ﺷﻴﻮن و زاري ﻛـﻦ‪ ،‬آﻧـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد ﺑﺮاي درﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎ آﻫﻨﮕﻲ ﺧﺎص ﻣﺪاﺣﻲ ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬رﺋﻴﺲ آﻧﻬﺎ را ﻣﺎدر ﺷﻴﻮن ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ و اﻣﺎ زﻧﺎن ﮔﺮﻳﺎن ﻣﺪاﺣﻲ او را ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻣﻲ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -131‬ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺮگ آرﺗﺎوازد را ﺑﻘﻮل ﺧﻮد از اﺳﺘﻌﺎرات و ﻛﻨﺎﻳﺎت ﺗﻔـﺴﻴﺮ ﻛـﺮده اﺳـﺖ ﻣﺒﻨـﻲ ﺑـﺮ‬
‫اﻳﻨﻜﻪ او ﻋﻘﻞ از دﺳﺖ ﻣﻲ دﻫﺪ واز اﺳﺒﺶ ﺑﺪرون ﭼﺎﻫﻲ ﻣﻲ اﻓﺘﺪ و در آﻧﺠﺎ ﻏﺮق و ﻧﺎﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ را از اﻓﺴﺎﻧﻪ اﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺮان ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻛﺮده اﻧﺪ ﺑﺪﺳﺖ داده اﺳﺖ‪ .‬واﻗﻌﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ دو ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ آرﺗﺎواز و ﭘﺴﺮ آرﺗﺎﺷـﺲ ﺷﺨـﺼﻴﺖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي ﻳﻚ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﻓﺴﺎﻧﻪ اي ﻛﻪ در ﻏﺎري ﺑﻄﻮر ﺟﺎوداﻧﻪ ﺑﻪ زﻧﺠﻴﺮ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه و اﻳﻦ اﻓـﺴﺎﻧﻪ‬
‫در ﻣﻴﺎن اﻛﺜﺮ ﻣﻠﻞ وﺟﻮد دارد‪) .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس‪ ،‬آﺳﻴﺎي ﺻـﻐﻴﺮ‪ ،‬ﻛﻮﻫﻬـﺎي ﻗﻔﻘـﺎز ﺗـﺎ ﺑﻠﻐﺎرﺳـﺘﺎن و‬
‫ﻳﻮﻧﺎن ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن ﻫﺮ ﻳﻚ وارﻳﺎﻧﺖ ﺧﺎﺻﻲ از آن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪ -132‬درﻳﺎي ﮔﺎﻳﻼﺗﻮ )‪ (gaylat’u‬درﻳﺎﭼﻪ ﻛﻮﭼﻜﻲ اﺳﺖ واﻗﻊ در ﺷﻤﺎل ﻏﺮب دﻳﺎدﻳﻦ وﻏﺮب ﻛﻮه‬
‫ﻣﺎﺳﻴﺲ )ﺟﻨﻮب ﻣﺤﻞ ﺗﻼﻗﻲ رودﻫﺎي ارس و آﺧﻮرﻳﺎن(‪.‬‬
‫‪ -133‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ )ﺑﻴﻮرات‪ ،‬ﺳﻤﺒﺎت” آﻣﺪه‪ ،‬ﮔﺮوﻫﻲ از ﻣﺘﻮن ﺑﻪ ﺟﺎي ﺳﻤﺒﺎت ﻧﺎم ﺗﻴﺮداد ﻗﻴﺪ ﻣـﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ زﻳﺮا ﻛﻪ ﺳﻤﺒﺎت ﻳﻚ ﻧﺎم ﻣﻠﻞ ﺑﺮر ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺎﻣﺒﺎت ﻳﻬﻮدي اﺳﺖ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺑﻨﻈﺮ ﻣـﻲ رﺳـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺗﻴﺮداد درﺳﺖ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻴﻮﺗﻮس در اﻳﻨﺠﺎ آن ﻗﻴـﺼﺮ روﻣـﻲ ﻧﻴـﺴﺖ ﻛـﻪ در ﺳـﺎﻟﻬﺎي ‪ 79-81‬ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻛـﺮد ﺑﻠﻜـﻪ ﺗﻴﺘـﻮس‬
‫آﻧﺘﻮﻧﻴﻮس دوم اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺳﺎﻟﻬﺎي ‪ 138-161‬زﻣﺎﻣﺪار ﺑﻮد و ﺧﻮرﻧﻲ اورا آﻧﺘﻮﻧﻴـﻮس اﮔﻮﺳـﺘﻮس ﻣـﻲ‬
‫ﻧﺎﻣﺪ و اﻣﺎ ﭘﻴﺮوز ﭘﺎرﺗﻲ ﻛﻪ “ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن واﻏﮕﻮس” ﻣﻲ ﻧﺎﻣﺪ ﺑﻼش دوم اﺳﺖ )‪.(121-148‬‬
‫‪ -135‬ﻏﻮﻛﻴﺎﻧﻮس )ﻳﺎ ﻟﻮﻛﻴﺎﻧﻮس( ﻗﻴﺼﺮ ﻓﺮزﻧﺪ وروس ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪه آﻧﺘﻮﻧﻴـﻮس ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻣـﺎرﮔﻮس‬
‫اورﻟﻴﻮس در ﺳﺎل ‪ 161‬ﺑﻪ ﺣﻜﻮﻣﺖ رﺳﻴﺪ‪ .‬ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺠـﺎ از ﺗﺮﺟﻤـﻪ ارﻣﻨـﻲ روﻳـﺪاد ﻧﺎﻣـﻪ اوزﺑﻴـﻮس‬
‫ﭘﻴﺮوي ﻛﺮده و اﺷﺘﺒﺎه اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ را ﺗﻜﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -139‬ﮔﺬرﮔﺎه ﭼﻮرا ﻣﻴﺎن ﻛﻮﻫﻬﺎي ﻗﻔﻘﺎز )در ﺳﻤﺖ ﺷﺮق( و درﻳﺎي ﺧﺰر واﻗﻊ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻛﻨﻮن ﺷﻬﺮ‬
‫درﺑﻨﺪ ﻗﺮار دارد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬرﮔﺎﻫﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ اﻗﻮام ﺷﻤﺎﻟﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ از ﻃﺮﻳـﻖ آن ﺑـﻪ ﺳـﻤﺖ ﺟﻨـﻮب‬
‫)ﻗﻔﻘﺎز و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس( ﺳﺮازﻳﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از ﺣﻤﻼت آﻧﺎن از زﻣـﺎن ﻫـﺎي ﻗـﺪﻳﻢ در آﻧﺠـﺎ‬
‫ﺑﺮج و ﺑﺎروي ﻣﺴﺘﺤﻜﻤﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺬرﮔﺎه را دروازه آﻻن‪ ،‬دروازه ﻛﺎﺳﺐ‪ ،‬دروازه آﻏـﻮان ﻳـﺎ‬
‫آران ﻧﻴﺰ ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -140‬ﺑﺎرداﺳﺎن ﻳﺎ ﺑﺮدﻳﺼﺎن ادﺳﻲ در ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪه دوم زاده ﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫـﺎي او ﻋﺮﻓـﺎﻧﻲ اﺳـﺖ و‬
‫در ﻣﻮرد ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎرﻛﻴﺎﻧﻮس اواﻳﻞ ﺳﺪه دوم در ﺳﻴﻨﻮپ زاده ﺷﺪ‪ .‬او ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺰار ﻧﺎﻣـﺪاري‬
‫در ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﻮد و از آﻳﻴﻦ ﻣﻐﺎن و ﺳﺎﻳﺮ ادﻳﺎن ﻣﺬﻫﺐ ﻧﻮﻳﻲ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬واﻟﻨﺘﻴﻨﻮس اواﻳـﻞ ﺳـﺪه دوم در‬

‫‪٣٠٩‬‬
‫ﻣــﺼﺮ زاده ﺷــﺪو اﺻــﻼ” ﻳﻬــﻮدي ﺑــﻮد‪ .‬او در اﺳــﻜﻨﺪرﻳﻪ ﻣــﻲ زﻳــﺴﺖ و ﺑــﺴﺎل ‪ 160‬درﮔﺬﺷــﺖ‪ .‬او از‬
‫ﻧﺎﻣﺪارﺗﺮﻳﻦ ﻋﺮﻓﺎي ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺰار ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -141‬ﭘﺎﻟﭙﺎﺗﻮس ﻳﺎ ﭘﺎﻟﻔـﺎﺗﻮس )‪ (Palephatos‬و ﭘﻴﻠﻤـﻮن ﻳـﺎ ﻓﻴﻠﻤـﻮن )‪ .(Philemon‬در ﺑـﺎره آﻧـﺎن‬
‫اﻃﻼﻋﺎت ﭼﻨﺪاﻧﻲ در دﺳـﺖ ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬اوﻟـﻲ را اﺳـﺘﺮاﺑﻮن )ﺟﻐﺮاﻓﻴـﺎ( ﻳـﺎد ﻧﻤـﻮده و ﭘﻴﻠﻤـﻮن ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ‬
‫ﺟﻐﺮاﻓﻴﺪان ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺨﺶ از ﺗﺎرﻳﺦ او ﻧﺎﻣﻌﻴﻦ ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑﻨﻈـﺮ‬
‫ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻧﺎم در ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر ﻛﺘﺎب ﺑﺎرﺳﻮﻣﺎ ﻳﺎد ﺷﺪه اﻧﺪ و ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﻴﺰ از آن ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -142‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ rast-sohum‬ﻳﺎد ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻳـﻚ واژه ﻣﺮﻛـﺐ ﭘﺎرﺳـﻲ اﺳـﺖ راﺳـﺖ ‪+‬‬
‫ﺳﻮﻫﻮن )ﺳﺨﻦ( = راﺳﺖ ﺳﺨﻦ ﻳﺎ راﺳﺘﮕﻮ‪.‬‬
‫‪ -143‬در ﻣﺘﻦ اﺻﻠﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه “‪ ”yerazuyn-papago‬در ﭼﺎپ ﻫـﺎي ﻗـﺪﻳﻢ واژه ‪ papago‬را ﺑـﺎ‬
‫ﺣﺮوف ﻛﻮﭼﻚ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ )ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺎﻣﻲ ﺧﺎص در ارﻣﻨﻲ ﺑﺎ ﺣﺮوف ﺑـﺰرگ ﺷـﺮوع ﻣـﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ( و آن را اﺳﻢ ﻋﺎم ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻏﻴﺮ از ﻳﻚ ﻧﻔـﺮ )اﺳـﺘﭙﺎﻧﻪ( ﺑﻨﺎدرﺳـﺘﻲ ﺗﺮﺟﻤـﻪ‬
‫ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬در رواﻳﺎت ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﭘﺎﭘﺎگ ﻳﺎ ﺑﺎﺑﻚ در ﺧﻮاب ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪﻛﻪ از ﺳﺎﺳﺎن ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﺪﻧﻴﺎ ﻣـﻲ آﻳـﺪ و‬
‫از ﻫﻤﺴﺮش ﻣﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ او آﻣﻴﺰش ﻛﺮده ﻣﺎدر آن ﻣﺮد ﻧﺎﻣﻲ ﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺎﺻـﻞ اﻳـﻦ آﻣﻴـﺰش اردﺷـﻴﺮ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﺑﻜﺎن ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻓﺴﺎﻧﻪ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن را دﻛﺘﺮ ﺗﻴﺮﻳﺎﻛﻴﺎن )ﭘﺎرﻳﺲ ‪ (1907‬از ﭘﻬﻠـﻮي ﺑـﻪ‬
‫ارﻣﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﻤﻮده و ﺗﻤﺎم ﺟﺰﺋﻴﺎت داﺳﺘﺎن ﻛﻪ ﺧـﻮرﻧﻲ ﻳـﺎدآور ﻣـﻲ ﺷـﻮد در آن آﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺎﺧـﺬ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺎرﺳﻮﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ آﻧﭽﻪ را ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ در ﻣﻮرد ﺟﻮاﻧﻲ اردﺷﻴﺮ ﺑﺎﺑﻜﺎن ذﻛﺮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻓﺮدوﺳﻲ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي دارد‪.‬‬
‫‪ -144‬ﺧﻮرﻧﻲ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ را ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دارد ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣـﻲ ﺷـﻮد او ﺑـﻪ ﺟـﺎﺛﻠﻴﻖ ﺳـﺎﻫﺎك‬
‫ﭘﺎرﺗﻮ ﻣﻌﻠﻢ ﺧﻮد اﺷﺎرت دارد‪.‬‬
‫‪ -145‬آﮔﺎﻫﻲ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﭘﺮﻣﻠﻴﺎﻧﻮس ﺳـﻜﻮﺑﺎ را ﺧـﻮرﻧﻲ از ﺗـﺎرﻳﺦ ﻛﻠﻴـﺴﺎﺋﻲ اوزﺑﻴـﻮس ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -146‬دﺳﻴﻮس )‪ (decius‬ﻗﻴﺼﺮ روم ﻛﻪ ﺑﺴﺎل ‪ 251‬در ﺟﻨﮓ ﺑـﺎ ﮔـﻮت ﻫـﺎ ﻛـﺸﺘﻪ ﺷـﺪ‪ .‬او ﺑﻌﻨـﻮان‬
‫ﺳﺮﻛﻮﺑﮕﺮ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﺎﻧﻮس ﻗﻴﺼﺮ روﻣﻲ از دﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﮔﺮﻳﺨﺖ و ﺑـﺴﺎل ‪310‬‬
‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬دﻳﻮﻛﻠﺘﻴﺎﻧﻮس ﻗﻴﺼﺮ روم )‪ (284-305‬ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﺮﻛﻮب ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﺷﻬﺮت داﺷﺖ ‪ .‬ﺗﻴﺮداد ﺗـﺎج‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن را از دﺳﺖ او ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫‪ -147‬ﻛﻴﻮﻛﻐﺎگ ﻳﺎ ﻛﻴﻮﻛﻼرا ﻣﺠﻤﻮع اﻟﺠﺰاﻳﺮي ﺑﺎ ﺑﻴﺶ از ‪ 20‬ﺟﺰﻳﺮه ﻣﻴﺎن ﺳﻮاﺣﻞ ﺟﻨﻮﺑﻲ ﻳﻮﻧﺎن و‬
‫ﻏﺮب آﺳﻴﺎي ﺻﻐﻴﺮ‪.‬‬
‫‪ -148‬ﻟﻴﻜﻴﺎﻧﻮس در اﻳﻨﺠﺎ ﺳﺮدار اﺳﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻗﻴﺼﺮ روﻣﻲ در ﺷﺮق ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛـﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس‬
‫ﺑﺰرگ ﺟﻨﮕﻴﺪ و ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرد و در ‪ 325‬ﺑﻌﻨﻮان ﺧﺎﺋﻦ ﻣﺤﻜﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -150‬ﺟﺬام ﻓﻴﻠﻲ ﻧﻮﻋﻲ از ﺟﺬام اﺳﺖ ﻛﻪ روي ﺗﻤﺎم ﺳﻄﺢ ﺑﺪن ﭘﻮﺳﺖ ﻣﺤﻜﻤـﻲ را ﻓـﺮا ﻣـﻲ ﮔﻴـﺮد‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﺳﺖ ﺳﺨﺖ ﻓﻴﻞ ‪ .‬در ﭘﺰﺷﻜﻲ آن را ‪ Elephantiantiasis graecorun‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﺬام ﻓﻴﻠﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻧﺎﻣﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٣١٠‬‬
‫‪ -151‬آرﻳﻮﻟﻲ از واژه ﻻﺗﻴﻦ ‪ ariolus‬ﻳﺎ ‪ hariolus‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﺎدوﮔﺮ و ﭘﻴﺸﮕﻮ‪ .‬ﻣﺎرﺳﻲ از ﻧـﺎم ﻗـﻮم‬
‫ﻣﺎرﺳﻲ ﻛﻪ در ﻻﺗﻴﻨﻮم ﻣﻲ زﻳﺴﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﺎدوﮔﺮي و ﺳﺤﺮ ﻣﺎرﻫﺎ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -152‬در ﻣﻮرد ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ ﻛﻪ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ ﺑﺠﺎ ﻣﺎﻧـﺪه ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻴـﺮداد‬
‫اول ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮرﻧﻲ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ .‬ﻣﻨﺘﻘﺪان او را ﺑﺎ آرﺗﺎﺷﺲ دوم ﻳﺎد ﺷﺪه ﺗﻮﺳـﻂ ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫ﻛﻪ در ﺿﻤﻦ ﻗﻬﺮﻣﺎن ﺳﺮودﻫﺎي ﮔﻮﻏﺘﻦ ﺑﻮد ﻳﻜﻲ ﻣـﻲ داﻧﻨـﺪ‪ .‬ﻣﻄﺎﻟـﺐ آﮔﺎﺗـﺎﻧﮕﻐﻮس و ﺧـﻮرﻧﻲ در ﺑـﺎره‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ وي ﺑﺮاي دﻳﺪن ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﺎﻧﻮس ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ رم رﻓـﺖ ﻣﻄـﺎﺑﻖ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﻣﺮد را ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از ﻣﻮرﺧﺎن دﻳﮕﺮ ﻣﻠﻞ ﻳﺎد ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻋﺰﻳﻤﺖ ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ ﺗﻴﺮداد اول‬
‫ﺑﻪ رم ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪ .‬و اﻣﺎ در آﻧﺠﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﭘﻴﻤﺎن ﻣﻨﻌﻘﺪ ﺷـﺪه ﺑـﺎ ﭘﺎرﺗﻴـﺎن ﻃـﻲ ﻣﺮاﺳـﻤﻲ ﺑـﺎ ﺷـﻜﻮه ﺗـﺎج‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن را از دﺳﺖ ﻧﺮون ﮔﺮﻓﺖ و ﺧﻮرﻧﻲ ﻫﻴﭻ اﺷﺎره اي ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﺪاد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬
‫ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ در ﮔﺎرﻧﻲ اﻗﺎﻣﺘﮕـﺎﻫﻲ ﺑـﺮاي ﺧـﻮاﻫﺮش ﺧـﺴﺮودﺧﺖ ﺑﻨـﺎ ﻛـﺮد ﺑـﻪ‬
‫ﺗﻴﺮداد اول ﺗﻌﻠﻖ دارد ﻛﻪ از رم ﻣﻌﻤﺎراﻧﻲ آورد و درﮔﺎرﻧﻲ ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎﻫﻲ ﺑﺎ ﺷﻜﻮه ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠـﺎ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﻧﺒﺮد ﺗﻴﺮداد ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﮔﺪﺋﻮن ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺎﺳﻴﻞ ﻫﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺗﻴﺮداد اول در ﺑﺮاﺑـﺮ آﻻﻧﻴـﺎن ﻣـﻲ ﺑﺎﺷـﺪ و‬
‫ﻃﻲ آن ﻳﻜﻲ از دﺷﻤﻨﺎن ﻃﻨﺎﺑﻲ را روي ﺗﻴﺮداد اﻧﺪاﺧﺖ و ﻧﺰدﻳـﻚ ﺑـﻮد او را ﺑـﻪ اﺳـﺎرت در آورد‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻣﻮرد در اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪن ﭼﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮرد اول ﺗﻴﮕـﺮان ﺑـﺰرگ و ﺗﻴﮕـﺮان ﻳﺮواﻧـﺪﻳﺎن‪ ،‬دوم‪،‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ اول ﻛﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎه دﻳﮕﺮ اﺷﺘﺒﺎه ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﻮم‪ ،‬در ﻣـﻮرد ﻛﺎرﻫـﺎي اﻳـﻦ دو ﺗﻴـﺮداد ﻣـﻲ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -153‬ﺧﻮرﻧﻲ واژه ﻛﺎﻣﺴﺎر )‪ (k’amsar‬را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ دارﻧﺪه ﺳﺮ ﻧـﺎﻗﺺ و ﺳـﺮ ﻧﻴﻤـﻪ ﺑﻜـﺎر ﻣـﻲ ﺑـﺮد‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺸﻜﻞ از ‪ kar‬ﻓﺎرﺳﻲ= ﻛﻢ و ‪ sar‬ﺳﺮ(‪.‬‬
‫‪ -154‬ﭘﺎﻻدﻳﻮن )ﺧﻮرﻧﻲ ‪ (p’aghadion‬ﺑﺮاﺑﺮ ‪ palladium‬ﻻﺗﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻨﺪﻳﺲ ﭼﻮﺑﻲ آﺗﻨـﺎس‬
‫ﭘﺎﻻس اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺎت از ﺳﻮي زﺋﻮس ﻓﺮﺳﺘﺎده ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧـﺸﺎﻧﻪ ﺷﻜـﺴﺖ ﻧﺎﭘـﺬﻳﺮي او ﺑـﺮ‬
‫روي دژ ﺗﺮوا ﻗﺮار دارد‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺴﺨﻴﺮ ﺗﺮوا اودﻳﺴﻪ و دﺋﻮﻣﺖ آن را ﺑﻪ آﺗﻦ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -155‬دﻳﻮدور ﺳﻴﺴﻴﻠﻲ )ﺧـﻮرﻧﻲ ‪ (diodor-sik’iliatsi‬ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕـﺎر ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ ﺳـﺪه ﻧﺨـﺴﺖ پ‪.‬م‪ .‬او‬
‫ﺻﺎﺣﺐ ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﺎﻣﻊ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ‪ 40‬ﺟﻠﺪ اﺳﺖ و ‪ 5‬ﺟﻠﺪ ﻧﺨﺴﺖ آن ﺣـﺎوي اﻋـﺼﺎر اﺳـﺎﻃﻴﺮي ﺗـﺎ اﻧﺤﻄـﺎط‬
‫ﺗﺮوا ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اداﻣﻪ وﻗﺎﻳﻊ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 60‬پ‪.‬م‪ .‬را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻫـﺎي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻋﺼﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﻳﺎﻓﺖ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ و او از اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫـﺎ ﻗﻄﻌـﺎﺗﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﻛﻪ وي ‪ 30‬ﺳﺎل ﺗﻤﺎم روي آن ﻛﺎر ﻛﺮده ﺑﺪﺳـﺖ ﻣـﺎ رﺳـﻴﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ‪ 15‬ﺟﻠﺪ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺑﺎﻗﻴﻤﺎﻧﺪه ﺑﺨﺶ ﻫﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﻄﻌﺎﺗﻲ در ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮان ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -156‬درﺑﺎره اﻟﻴﺸﻊ )ارﻣﻨﻲ ‪ (yeghishe‬ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ روﻳﺪاد اﺷﺎرت دارد ﻛﻪ روزي اﻟﻴﺸﻊ ﻧﺒﻲ در‬
‫راه ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﻲ ﺑﭽﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﺮد و اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ﺗﻤﺴﺨﺮ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮ آوردﻧﺪ‪“ :‬اي ﻛﭽﻞ ﺑﺮآي اي ﻛﭽـﻞ ﺑـﺮآي”‬
‫)ﻛﺘﺎب دوم ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن ﺑﺎب دوم آﻳﻪ ﻫﺎي ‪ .(23-25‬اﻟﻴﺸﻊ آﻧﺎن را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮد و ﺑﻼﻓﺎﺻـﻠﻪ دو ﺧـﺮس از‬
‫ﺟﻨﮕﻞ ﺑﻴﺮون آﻣﺪه ﭼﻬﻞ و دو ﻧﻔﺮ از ﺑﭽﻪ ﻫﺎ را ﻫﻼك ﻛﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٣١١‬‬
‫‪ -157‬آرﺷﺎوﻳﺮ ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺷﺨﺺ اول ﻣﺘﻨﻔﺬ ﭘﺲ از ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن اﺻﻼ” ﭘﺎرﺗﻲ ﺑﻮده از اﺧﻼف ﻛﺎرن ﭘﻬﻠﻮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨﻲ ﻇﺎﻫﺮا” در ﻣﻴـﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺰرگ اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻣﻘﺎم دوم را ﭘﺲ از ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ دارا ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -158‬ﭘﺎﺳﮕﺎه ﭼﻮرا ﻫﻤﺎن ﮔﺬرﮔﺎه ﺟﻮرا اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -159‬ﻛﻮرﻳﻠــﻮس )ارﻣﻨــﻲ ‪ K’yuregh‬ﻓﺮاﻧــﺴﻪ ‪ Cyril‬ﺳــﻴﺮﻳﻞ( ﺧــﻮش ﺳــﻌﺎدت‪ ،‬ﻛﻮرﻳﻠــﻮس‬
‫اﺳﻜﻨﺪراﻧﻲ روﺣﺎﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻨﮕﺎر ﻧﺎﻣﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺪت ﺳﻲ و دو ﺳﺎل )‪ (412-444‬ﺑﻄﺮﻳـﻖ ﻣﻘـﺮ‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﻳﻲ اﺳﻜﻨﺪرﻳﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﻛﺜﺮ آﺛﺎر ﻣﺘﻌﺪد ﻛﻮرﻳﻠﻮس در ﺳﺪه ﻫﺸﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﻫﻤـﺖ اﺳـﺘﭙﺎﻧﻮس ﺳـﻴﻮﻧﻲ‬
‫)‪ (Stepanos-Syunetsi‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ و ﭼﻨﺪ اﺛﺮ او ﻛﻤﻲ ﭘﻴﺸﺘﺮ در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪ ارﻣﻨﻲ در‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎ در ﻳﻚ ﺟﻠﺪ ﻗﻄﻮر ﺑﺴﺎل ‪ 1712‬در اﺳﺘﺎﻣﺒﻮل ﺑﭽﺎپ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -160‬ژوﻟﻴﻮس )ﻳﻮﻟﻴﺎﻧﻮس( ﻛﻼودﻳﻮس ﺑﺮادرزاده ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ ﺑـﺰرگ اﻣﭙﺮاﺗـﻮر روم )زاﻳـﺶ ‪،332‬‬
‫ﻣﺮگ ‪363‬م‪ (.‬ﻛﻪ از ‪ 360‬ﺗﺎ ‪ 363‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻛﺮد‪ .‬او ﭼﻮن در ﻣﺤﻴﻂ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺗﺮﺑﻴـﺖ ﺷـﺪه ﺑـﻮد از اﻳـﻦ‬
‫دﻳﻦ ﺧﺎرج ﺷﺪ و ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﻲ را رواج دﻫﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﺮﺗﺪ ﻟﻘﺐ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬وي در ﺟﻨﮕﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺷﺎﭘﻮر دوم ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ در ﻣﻴﺎﻧﺮودان ﻛﺮد ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -162‬ﺧﺪاﻳﻲ ﺑﻨﺎم راس ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲ رﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧـﺎم دﮔﺮﮔـﻮن ﺷـﺪه ﻧـﺎم ﺧـﺪاي‬
‫“آرس” )‪ Ares‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺟﻨﮓ ﻛﻪ در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ ﻣﺎرس ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬آرس ﭘﺴﺮ زﺋﻮس و ﻫﺮا و ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﭘﻮﻟـﻮن‬
‫و ﻫﺮﻣﺲ از ﻧﺴﻞ دوم ﺧﺪاﻳﺎن اﻟﻤﻴﻦ ﺑﻮد( ﺑﺎﺷﺪ اﻳﻦ دﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﻧﺎم ﺷﺎﻳﺪ در اﺛﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﻠﻔﻈـﻲ ارﻣﻨﻴـﺎن‬
‫ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﺎم آرﻳﺴﺘﺎﻛﻲ “ارﺳﻂ” ﺑﺎ ﺷﻜﻞ رﺳﺘﺎﻛﺲ ‪ Rst’ak’es‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ(‪.‬‬
‫‪“ -163‬دﻟﻴﺮ ﻣﺰدﻳﺴﻦ” واژه اي اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬در زﻧﺪ‪ :‬ﻣﺰدا‪-‬ﺳﻴﻨﺎ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮي ﻣﺰداﻳـﺴﺖ و ﺟـﺰ اﻳﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﻣﺰداﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺮ و آﻳﻴﻦ زردﺷﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻳﻦ ﻟﻘـﺐ ﺷـﺎﭘﻮر ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ دﻟﻴـﺮ و دﻻور زرﺗـﺸﺘﻴﺎن ﻳـﺎ‬
‫راﺳﺖ دﻳﻨﺎن ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ واژه “ﻣﺰدﻳﺴﻦ” را ﺑﻜﺎر ﺑﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -164‬ﺻــﺪﻗﻴﺎ )ارﻣﻨــﻲ ‪ (Sedek’ia‬آﺧــﺮﻳﻦ ﭘﺎدﺷــﺎه ﻳﻬــﻮدا ﻛــﻪ ﻧﺒﻮﻛﺪﻧــﺼﺮ اورا ﺑــﺴﺎل ‪597‬پ‪.‬م‪.‬‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬او در ﻓﻜﺮ ﺷﻮرش در ﺑﺮاﺑﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎﺑﻞ ﺑﻮد اﻣﺎ ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده دﺳﺘﮕﻴﺮ و ﻛﻮر ﺷﺪ و در‬
‫زﻧﺪان درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮگ او ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻳﻬﻮدا ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪ‪) .‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻛﺘـﺎب دوم ﭘﺎدﺷـﺎﻫﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺎب ﻫﺎي ‪ 24‬و ‪.(25‬‬
‫‪ -165‬ﻛﻮه زاﻏﻜﺎﺗﺲ ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از ﻣﺘﻦ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺮ ﻣﻲ آﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ در ﻧﻮاﺣﻲ آﻏﻴﻮﻳﺖ و آرﺑـﺮان واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -166‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎﺑﻮدي ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺳﺮدار ﺳﭙﺎه ارﻣﻨﻲ ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﻛﺮد ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎﭘﻮر‬
‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻛﺮد آﻧﺘﻴﻮك ﭘﺪر زن آرﺷﺎك از اﻋﻀﺎي ﺧﺎﻧﺪان ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -167‬واﻟﻨﺘﻴﺎﻧﻮس ﻓﻼوﻳﻮس ‪ (Valentinianus Flavius‬در ﺳﺎل ‪ 364‬از ﺳﻮي ﺳﭙﺎه ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗـﻮري‬
‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺷﺪ و ﺑﺴﺎل ‪ 375‬درﮔﺬﺷﺖ ﺑﺮادرش و اﻟﻨﺲ )ارﻣﻨـﻲ ‪ (vaghes‬ﺟﺎﻧـﺸﻴﻦ او ﮔﺮدﻳـﺪ و از ﺳـﺎل‬
‫‪ 364‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺮادرش ﻛﺸﻮر را اداره ﻣـﻲ ﻛـﺮد و ﭘـﺲ از ﻣـﺮگ وي ﺣـﺎﻛﻢ ﺑﻼﻣﻨـﺎزع ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎ”‬

‫‪٣١٢‬‬
‫ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرﺳﻴﺎن در ﺟﻨﮓ ﺑﻮد او از ﮔﺖ ﻫﺎ دﭼـﺎر ﺷﻜـﺴﺖ ﺑﺰرﮔـﻲ ﺷـﺪ و ﻫﻨﮕـﺎم ﮔﺮﻳـﺰ در‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -169‬ﺷﻬﺮ ﻫﻠﻴﻮﭘﻠﻴﺲ )ارﻣﻨﻲ ‪ iliv‬ﻳﺎ ‪ (iliup’olis‬ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻬﺮ آﻓﺘﺎب‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧـﺎم ﭼﻨـﺪ ﺷـﻬﺮ وﺟـﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -1‬ﺷﻬﺮي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در ﻣﺼﺮ ﺳﻔﻼ ﻛﻪ ﺧﺮاﺑﻪ ﻫﻴﺎ آن رد ﺣﺪود ‪ 9‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﺷﻤﺎل ﻗﺎﻫﺮه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺷﻬﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ دﻳﮕﺮي در ﻣﺼﺮ ﻛﻪ ﮔﻮﻳﻨﺪ در ‪ 1000‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد وﻳـﺮان ﮔﺮدﻳـﺪ‪ .‬ﻣﺤـﻞ آن در‬
‫ﺣﻠﻮان در ﺳﻮاﺣﻞ ﻧﻴﻞ در ‪ 24‬ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮي ﻛﺸﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺷﻬﺮي ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ از آن ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲ ﺷﻮد در ﺷﺎم واﻗﻊ اﺳﺖ و زﻣﺎﻧﻲ آﺑﺎد و ﭘﺮروﻧـﻖ از ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﻲ ﺑﻮد اﻣﺎ اﻛﻨﻮن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺷﻬﺮي ﺑﻲ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﺷﺪه و ﺑﻌﻠﺒﻚ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﺎم ﺷﻬﺮي ﻛﻮﭼﻚ در ﻛﺸﻮر اﻟﺠﺰاﻳﺮ ﻛﻪ داراي آب ﻫﺎي ﻣﻌﺪﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -170‬ﻣﻘﺪون )ارﻣﻨﻲ ‪ (macedonius ،mak’edon‬ﺑﻄﺮﻳﻖ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ در ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﻣـﻴﻼدي ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻨﻜﺮ روح اﻟﻘﺪس ﺑﺼﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻮد و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ وﺟﻮد او ﺑﺼﻮرت ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺧﺪﻣﺘﮕﺰار ﭘﺪر و ﭘﺴﺮ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬او در ﺳﺎل ‪ 360‬ﺧﻠﻊ ﺷﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ آﻧﻘﺪر ﻛﻪ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و ﻛﻴﻨﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ داﺷﺖ ﺑـﻪ‬
‫رﺳﺎﻟﺖ و ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺪﻋﺘﮕﺰاري وي واﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -172‬ﺷﺎو‪‬ل )ارﻣﻨﻲ ‪ (savugh‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﭘﺎدﺷﺎه اﺳﺮاﺋﻴﻠﻴﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺟﻨﮓ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪﺳـﺖ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻧﺸﻮد دﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﻛﺸﻲ زد‪) .‬ﺑﺴﺎل ‪ 1056‬پ‪.‬م‪ .(.‬داوود ﺟﺎﻧﺸﻴﻦ او ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -174‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻫﺎي اﺳﺮاﻳﻴﻠﻴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻤﺎﻟﻴﻘﻴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺳﻲ در ﺟﺮﻳﺎن آن ﺑﺮ ﺑﺎﻻي ﺗﭙﻪ‬
‫اي رﻓﺖ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﻳﺶ ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳـﻤﺖ ﺑـﺎﻻ ﻣـﻲ ﮔﺮﻓـﺖ‪ ،‬اﺳـﺮاﻳﻴﻠﻴﺎن ﻗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ و اﻣﺎ زﻣﺎﻧﻴﻜﻪ ﺧﺴﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﺪ و دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﭘﺎﻳﻴﻦ ﻣﻲ آورد‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ و ﺑﺮﺗـﺮي ﻧـﺼﻴﺐ‬
‫ﻋﻤﺎﻟﻴﻘﻴﺎن ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻫﺎرون و ﺣﻮر ﺑﺎ ﻣﺸﺎﻫﺪه اﻳﻦ اﻣﺮ زﻳﺮ دﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﻲ را ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﭘـﺎﺋﻴﻦ ﻧﻴـﺎورد و‬
‫ﻋﻤﺎﻟﻴﻘﻴﺎن ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺷﻜﺴﺖ ﻧﻬﺎﻳﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪) .‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘـﺪس‪ ،‬ﺳـﻔﺮ ﺧـﺮوج‪ ،‬ﺑـﺎب ‪ ،17‬آﻳـﻪ ﻫـﺎي ‪ .(8-12‬در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ در ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺳﻲ ﺑﻮد و اﻣـﺎ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرﺳـﻴﺎن در ﻧﻘـﺶ ﻋﻤﺎﻟﻴﻘﻴـﺎن ﻫـﺴﺘﻨﺪﻛﻪ دﺷـﻤﻦ‬
‫ارﻣﻨﻴﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -175‬ﭘﺎدﺷﺎه ﭘﺎپ ﺑﻲ ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺳﻂ ﺧﻮرﻧﻲ و ﭘﺎوﺳﺘﻮس ﺑﻮزاﻧﺪ ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻦ ﻧﺮﺳﺲ ﺑـﺰرگ ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن ﺟﺪﻳﺪ اﻳﻦ را رد ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺮﺳﺲ ﺑﺰرگ ﺑﺪﻟﻴﻞ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﻳﻜـﻲ از رگ ﻫـﺎﻳﺶ رﻳـﻪ‬
‫ﻫﺎﻳﺶ ﻛﻪ اﻏﻠﺐ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻮﻟﻴﻦ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ آﻳﺪ درﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﻬﻤﺎﻧﻲ ﻧﺎﻫﺎر ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻧﻮﺷـﻴﺪن ﻓـﺮاوان ﺷـﺮاب‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ اﻣﺮ را ﺗـﺴﺮﻳﻊ ﻛـﺮده ﺑﺎﺷـﺪ(‪ .‬او از ﻧـﻮع ﺑﻴﻤـﺎري ﺧـﻮد آﮔـﺎه ﺑـﻮد ﻟـﺬا از ﺧـﻮردن‬
‫داروﻫﺎي ﺿﺪ ﻣﺴﻤﻮﻣﻴﺖ اﻣﺘﻨﺎع ورزﻳﺪ زﻳﺮا ﻣﻲ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﻤﻮم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -176‬ﭘﻴﺴﺎ ﺷﻬﺮي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در اﺳﺘﺎن اﻟﺘﻴﺎي ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬و اﻣﺎ در ﺑﺎره ﺷﻬﺮ آرگ )‪ areg‬در ارﻣﻨﻲ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮرﺷﻴﺪ( ﻣﻄﻠﺒﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮ ﻫﻴﭽﻴﻚ از دو ﺷﻬﺮ ﻣﻮﺳﻮم ﺑـﻪ ﻫﻠﻴـﻮﭘﻠﻴﺲ )ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺷﻬﺮ ﺧﻮرﺷﻴﺪ( ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻳﻮﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻬﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫‪ -178‬روﻳﺪادﻧﺎﻣﻪ اوزﺑﻴﻮس در ﺑﺎره او ﻣﻄﻠﺒﻲ دارد‪.‬‬

‫‪٣١٣‬‬
‫‪ -179‬اﺳﻜﺎﻣﺎﻧﺪروس رودي ﻛﻮﭼﻚ اﻣﺎ ﭘﻬﻦ و ژرف در ﺗﺮاﻛﻴﻪ اﺳﺖ ﻛـﻪ در دﺷـﺖ ﺟﻨـﻮﺑﻲ ﺗـﺮوا‬
‫ﺟﺮﻳﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﻫﻠﺲ ﭘﻮﻧﺘﻮس ﻣﻲ رﻳﺰد و ﻛﺴﺘﺎﻧﺘﻮس ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﻮد‪) .‬ﺑﻌﻠـﺖ آﺑﻬـﺎي زرد آن‪ ،‬اﻳـﻦ‬
‫واژه در زﺑﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ زرد ﺑﻜﺎر ﻣﻲ رود(‪ .‬آﺷﻴﻞ از روي اﻳﻦ رود ﭘﺮﻳﺪ )اﻳﻠﻴـﺎد ﻫـﻮﻣﺮ(‪ .‬ﺧـﻮرﻧﻲ‬
‫اﻳﻦ اﻃﻼﻋﺎت را از ﻛﺎﻟﻴﺴﺘﻨﺲ دروﻏﻴﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -180‬ﻣــﺸﺨﺺ ﻧﻴــﺴﺖ ﻛــﻪ ﺗــﻮﻟﻴﺲ ﻛــﺪام ﺟﺰﻳــﺮه اﺳــﺖ‪ .‬ﻣﻄــﺎﺑﻖ “ﺟﻬــﺎن ﻧﻤــﺎي” ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗــﺴﻲ‬
‫)‪ (shirak’atsi‬ﻳﻜﻲ از ﺟﺰاﻳﺮ ﺷﻤﺎﻟﻲ اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -181‬ﻣﻴﺪوﻻﻧﻦ ﺷﻬﺮ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﻴﻼن در اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -182‬ﮔﺎزاون از ﺧﺎﻧﺪان ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ﺑﻮد ﻛﻪ ﺧﻮد از ﻧـﮋاد ﭘﺎرﺗﻴـﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ و در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن ﺷـﺨﺺ‬
‫دوم ﭘﺲ از ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ‪ .‬ﺧﺴﺮوﺷﺎه ﻣﻲ ﻛﻮﺷﻴﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ وﻓﺎداري وي ﻣﻘﺎم او را ﻫﺮ ﭼـﻪ ﺑـﺎﻻﺗﺮ‬
‫ﺑﺒﺮد ﻟﺬا ﻗﻮل ﻣﻲ داد اورا ﻧﻪ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﻣﻨﺸﺎء ﭘﺪري )ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻌﻨﻮان ﭘﻬﻠـﻮ‪ -‬ﻛﺎﻣـﺴﺎراﻛﺎن( ﻛـﻪ ﺑﺨـﺎﻃﺮ ﻣﻨـﺸﺎء‬
‫ﻣﺎدري ﻛﻪ اﺷﻜﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻣﻮرد اﺣﺘﺮام ﻗﺮار دﻫﺪ و او را ﻧﻴﺰ ﺟﺰو ﺧﺎﻧﺪان اﺷﻜﺎﻧﻲ در آورد‪.‬‬
‫‪ -183‬اﺳﭙﻮده واژه اي ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻮﺷﺎ و ﻓﻌﺎل‪ .‬ﻳـﻚ ﻗـﺸﺮ روﺣـﺎﻧﻲ ﺧـﺎص در ﺑﻴـﺰاﻧﺲ‬
‫ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ ﺑﻮدﻧﺪ و اﻳﻨﺎن ﭘﻴﻤﺎن داﺷﺘﻨﺪ ﻫﻤﻮاره دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻴﺎﻳﺶ و دﻋﺎ ﺑﺮدارﻧـﺪ و زﻧـﺪﮔﻲ ﺧـﻮد را‬
‫ﻣﺼﺮوف ﻛﺘﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن آﻛﻮﻣﻴﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻲ ﺧﻮاب‪ ،‬رﻳﺎﺿﺖ ﻛﺶ ﻧﻴﺰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -184‬ﻳﻮﺣﻨﺎي ﺑﺰرگ )ارﻣﻨﻲ ‪ (meds-hovhannes‬ﻫﻤﺎن ﻫﻮﻫﺎن ﻳﺎ ﻳﻮﻫـﺎن وﺳـﻜﺒﺮان )‪hovhan-‬‬
‫‪ vosk’eberan‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﻫﻮﻫﺎن ﻳﺎ ﻳﻮﻫﺎن زرﻳﻦ ﻛﻼم( اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺒﻌﻴﺪش ﺑﺎﻋﺚ آزردﮔـﻲ ﻓـﺮاوان ﻣـﺮدم‬
‫ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﻴﺰاﻧﺲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -185‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺪت ﻫﺎي ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻣـﺸﻐﻮل ﻣـﺴﺌﻠﻪ ﺣـﺮوف ﻣﻮﺳـﻮم ﺑـﻪ “داﻧﻴـﻞ”‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﺎن ﺣﺮوف ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺪﺗﻬﺎي ﻃـﻮﻻﻧﻲ ﺑـﺪون اﺳـﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد و وﻗﺖ ﻛﻪ دﮔﺮﺑﺎر ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻧﺪ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ ﻛﺎﻓﻲ ﻧﻴـﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘـﮋوﻫﺶ‬
‫ﻫﺎي اﺧﻴﺮ اﻳﻦ اﻣﺮ را رد ﻛﺮده واﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠـﻪ را ﺑﺪﺳـﺖ داده اﺳـﺖ ﻛـﻪ اﻟﻔﺒـﺎي ارﻣﻨـﻲ را ﻛـﻼ” ﻣـﺴﺮوپ‬
‫ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ اﺑﺪاع ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻛﺘﺎب “ﻧﺎﻣﺪاران ﻓﺮﻫﻨﮓ ارﻣﻨﻲ” ﺗﺮﺟﻤﻪ ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‪.‬‬
‫‪ -187‬ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺴﺮوپ ﻫﻤﺮاه دو ﻧﻔﺮ از ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ در آﺷﻮر ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ و ﺟﺪﻳـﺪ را‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد ﺧﻮرﻧﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﺎﻗﺺ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺳـﺎﻫﺎك‬
‫ﺑﺰرگ آﻧﻬﺎ را از آﺷﻮري ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﺳـﺖ‪ .‬زﻳـﺮا ﻣـﺘﻦ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ را در دﺳـﺘﺮس ﻧﺪاﺷـﺖ و ﻧﻴـﺰ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫ﻣﺴﺮوپ و ﺳﺎﻫﺎك ﻳﻚ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺠﻮﻻﻧﻪ آن را از ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -188‬ﺑﺮاي اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺎﮔﺮدان آﻧﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻫﻮش و ﺳﺎﻟﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲ ﺑﺎﻳﺴﺖ داراي ﺻﺪاﻳﻲ‬
‫ﺻﺎف و ﻧﻔﺴﻲ ﺧﻮب ﻣﻲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬دو وﻳﮋﮔﻲ اﺧﻴﺮ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺣﺎﺋﺰ اﻫﻤﻴﺖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺷﺎﮔﺮدان ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻧـﻪ‬
‫اي آﻣﻮزش ﻣﻲ دﻳﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﻛﻠﻴﺴﺎ آوازﻫﺎ و ﺳﺮودﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﻲ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -189‬ﺳﮕﺴﺘﺎن ﻳﺎ ﺳﭽﺴﺘﺎن اﺳﺘﺎن ﺳﻴﺴﺘﺎن ﻛﻨﻮﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺎﻃﺮ آب و ﻫـﻮاي ﻧﺎﻣـﺴﺎﻋﺪي ﻛـﻪ داﺷـﺖ‬
‫ﻳﺰدﮔﺮد دوم ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ارﻣﻨﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺎرس ﻓﺮا ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﺪ ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲ ﻛﺮد در ﺻﻮرت ﻋﺪم‬
‫ﭘﺬﻳﺮش ﭘﺮﺳﺘﺶ آﺗﺶ ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪.‬‬

‫‪٣١٤‬‬
‫‪ -191‬ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎي ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﺳﺎﻫﺎك و ﭘﺎﺳﺦ ﻗﻴﺼﺮ ﺗﺌﻮدوس و ﺑﻄﺮﻳﻖ واﻗﻌﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺠﺴﻢ ﺧﻮرﻧﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻨﻮﻳﺴﻨﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ‪) .‬اﻳﻦ روش در زﻣﺎن ﻫﺎي ﻗﺪﻳﻢ رﺳﻢ ﺑﻮد و ﻧﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻴﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ارﻣﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮد(‪ .‬ﻟﺬا اﺗﻬﺎم وارد ﺷـﺪه ﺑـﻪ ﺳـﺎﻫﺎك‬
‫ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ او ﺑﺠﺎي ﮔﺮوش ﺑﻪ ﻳﻮﻧﺎن ﺑﻪ آﺷﻮرﻳﺎن ﺑﻲ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﻣﺮاﺟﻌـﻪ ﻛـﺮده اﺳـﺖ را ﻧﻤـﻲ ﺗـﻮان‬
‫ﻧﻘﻄﻪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﺸﻤﺎر ﻧﻴﺎورد‪) .‬زﻳﺮا او ﻳﻮﻧﺎن را ﻣﺎدر و ﻗﻴﻢ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﻲ داﻧﺴﺖ(‪.‬‬
‫‪ -192‬ﺑﻮرﺑﻮرﻳﺘﻮن از واژه ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﻮرﺑﻮرس اﺧﺬ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﻲ ﮔٍـﻞ‪ ،‬آﺷـﻐﺎل و ﻧﺎﭘـﺎﻛﻲ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬آﻧﺎن دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ ﻟﻘﺐ ﺗﻮﻫﻴﻦ آﻣﻴﺰ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -193‬ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﺗﺪﻛﺲ )ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ راﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ اﻧﺪﻳﺶ‪ ،‬ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬راﺳﺖ آﻳﻴﻦ(‪.‬‬
‫‪“ -194‬ﺑﺮﺟﻬﺎي ﺻﺨﺮه ﻣﺎﻧﻨﺪ” وارﻳﺎﻧﺖ ﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔـﻲ در ﭼﻨـﺪ ﻣـﺘﻦ دارد ﻛـﻪ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﺗـﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ‬
‫اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -195‬ﺗﺌﻮدوروس ﻣﺎﻣﻮ‪-‬اِﺳﺘﻲ ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮﭘﺴﻮ‪-‬اِﺳﺘﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪) .‬ﺷﻬﺮ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﻣﻮﭘﺴﻮ‪ -‬اِﺳـﺘﻴﺎ‬
‫در ﻛﻴﻠﻴﻜﻴﻪ و در ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﺷـﻬﺮ آداﻧـﺎ(‪ .‬او از ﭘـﺪران روﺣـﺎﻧﻲ ﻧﺎﻣـﺪار ﻛﻠﻴـﺴﺎي اﻧﻄﺎﻛﻴـﻪ ﺑـﻮد و اﺻـﻮل‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﻲ و اﻧﺘﻘﺎدي و ﺗﺎرﻳﺨﻲ را در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻌﺎﺻـﺮ و دوﺳـﺖ ﻫﻮﻫـﺎن زرﻳـﻦ‬
‫ﻛﻼم ﺑﻮد‪ .‬او را آﻧﮕﺎه ﺟﺰو ﭘﺪران ﻧﺴﻄﻮري ﺑﺸﻤﺎر آوردﻧﺪ و ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻧﺴﻄﻮر را ﺷـﺎﮔﺮد او ﻗﻠﻤـﺪاد‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺌﻮدور ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﻠﻴﺴﺎي اﻧﻄﺎﻛﻴﻪ ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ و از ﺣﻜﻤﺎي ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺑﺎ ﺳﻮاد اﻟﻬﻴﺎت ﺑﺸﻤﺎر ﻣﻲ رﻓﺖ و داراي داﻧﺶ ﻫﺎي ﭼﻨﺪ ﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﺎل ‪ 290‬م‪ .‬زاده ﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -196‬اﻳﻦ “ﻓﻦ” ﻓﻦ دﺳﺘﻮري و ﺳﺨﻨﻮري ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -198‬اﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﻮﻳﮋه ﭘﺎراﮔﺮاف ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺪﻳﺪا” ﻣﺘﺎﺛﺮ از دﺳﺘﻮر و واژﮔﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ را در زﻣﺎن ﺟﻮاﻧﻲ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ آﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ اﻓﺰوده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -199‬ﺳﺎﻧﺪاراﻣﺖ و ﺷـﻜﻞ ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﺗـﺮ آن ﺳـﭙﺎﻧﺪاراﻣﺖ واژه اي اﺳـﺖ ﭘﻬﻠـﻮي )‪(spandaramat‬‬
‫ﺳﭙﻨﺪارﻣﺬ‪ ،‬ﺑﻐﺪﺧﺖ زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺎم ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ اﻣﺸﺎﺳﻴﻨﺪ و ﻧﺎم ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ روز ﻣﺎه و دوازدﻫﻤﻴﻦ ﻣﺎه ﺳﺎل اﺳـﺖ‪ .‬در‬
‫اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﺑﺼﻮرت ‪ =) spanta-armaiti‬ﻓﺮوﺗﻨﻲ و ﭘﺎﻛﻲ و ﻣﺤﺒﺖ و ﺣﻜﻤﺖ ﻗﺪس ﻳﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﭘﺎﻛﻲ(‪ .‬در‬
‫ﻣﻴﺎن ارﻣﻨﻴﺎن اﻳﻦ ﻧﺎم ﺑﺮاي آن دﻧﻴﺎ‪ ،‬آﺧﺮت‪ ،‬ﺳﺮاﻳﻲ دﻳﮕﺮ و ﻋﻘﺒﻲ و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﺟﻬـﻨﻢ ﺑﻜـﺎر ﻣـﻲ‬
‫رود‪.‬‬
‫‪ -200‬ﻣﻲ ﺗﻮان اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻧﻮ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻓﻼﻃﻮن و ﭘﺎﭘﻴﺮ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻮاﻓﻼﻃﻮﻧﻲ اﺳﺘﻨﺒﺎط‬
‫ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻓﻼﻃﻮن ﻧﻮ ﻛﻴﺴﺖ؟ ﺧﻮرﻧﻲ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﺎدآور ﻣـﻲ ﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺧـﻮدش ﺷـﺎﮔﺮد‬
‫ﻧﺎﺷﺎﻳﺴﺘﻲ ﺑﺮاي وي ﻧﺒﻮد و ﺗﺤﺼﻴﻼﺗﺶ را ﻧﺰد او ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -201‬ﺗﺮﺗﻴﺐ ﮔـﺎه ﻫـﺎي ﺷـﺎﻫﺰادﮔﺎن و اﺷـﺮاف ارﻣﻨـﻲ )در ﭘﻬﻠـﻮي ﮔﺎﻫﻨﺎﻣـﻚ ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد(‬
‫ﺧﻮﺷﺒﺨﺘﺎﻧﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ن‪ .‬آدوﻧﺘﺲ ﺗﻌﻠﻖ دارد ﻛـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و آدوﻧﺘﺲ آن را ﺑﺸﺮح زﻳﺮ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪٣١٥‬‬
 ‫ﻧﺎﺧﺎرار ﻧﺨﺴﺖ و ﻣﺎﻏﺨﺎز ارﻣﻦ‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ‬ ‫‪-1‬‬
‫آﺳﭙﺖ )ﻟﻘﺐ ﺧﺎﻧﺪان ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ(‬ ‫‪-2‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي آرزروﻧﻲ‬ ‫‪-3‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن‬ ‫‪-4‬‬
‫ﺷﺎﻫﺎپ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻮاي ﺳﻮﻓﻦ‬ ‫‪-5‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﻣﻮك‬ ‫‪-6‬‬
‫” رﺷﺘﻮﻧﻴﻚ‬ ‫‪-7‬‬
‫” واﻫﻮﻧﻴﺎن‬ ‫‪-8‬‬
‫” ﻛﺎﺳﭙﻴﺎن‬ ‫‪-9‬‬
‫” آﻧﺰواﺗﺴﻴﺎن‬ ‫‪-10‬‬
‫” آﭘﺎﻫﻮﻧﻴﺎن‬ ‫‪-11‬‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن‬ ‫‪-12‬‬
‫آﭘﺎﻫﻮﻧﻲ دﻳﮕﺮ‬ ‫‪-13‬‬
‫واﻧﺎﻧﺪﻳﺎن‬ ‫‪-14‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن‬ ‫‪-15‬‬
‫” ﮔﻮﻏﺘﻦ‬ ‫‪-16‬‬
‫” ﮔﻨﻮﻧﻴﺎن‬ ‫‪-17‬‬
‫آﻧﺰواﺗﺴﻴﺎن دﻳﮕﺮ‬ ‫‪-18‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﺗﺎﻳﻮﺗﺲ‬ ‫‪-19‬‬
‫ﻗﺎﺿﻲ ﺑﺎﺳﻦ‬ ‫‪-20‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﮔﻨﺘﻮﻧﻴﺎن‬ ‫‪-21‬‬
‫وارد زاووﻧﻲ‬ ‫‪-22‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﮔﺎردﻣﺎن‬ ‫‪-23‬‬
‫]ﻣﺎﻏﺨﺎز[‬ ‫‪-24‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎروﻧﻲ‬ ‫‪-25‬‬
‫ﭘﻴﺸﻮاي ﮔﺎﺑﻐﻨﻴﺎن‬ ‫‪-26‬‬
‫” آﺑﻐﻴﺎن‬ ‫‪-27‬‬
‫” دوم ﺳﻴﻮﻧﻴﺎن‬ ‫‪-28‬‬
‫” دوم آرزروﻧﻲ‬ ‫‪-29‬‬
‫” ﺳﻮم آرزروﻧﻲ‬ ‫‪-30‬‬
‫” دوم ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن‬ ‫‪-31‬‬

‫‪٣١٦‬‬
 ‫روﭘﺴﻴﺎن‬ ‫‪-32‬‬
‫آﺷﻮﺗﺴﻴﺎن‬ ‫‪-33‬‬
‫دﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن‬ ‫‪-34‬‬
‫ﺑﻮﺧﺎدﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن‬ ‫‪-35‬‬
‫آﺑﻐﻴﺎن دﻳﮕﺮ‬ ‫‪-36‬‬
‫دﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن دﻳﮕﺮ‬ ‫‪-37‬‬
‫ﭘﺎﻟﻮﻧﻲ‬ ‫‪-38‬‬
‫آراوﻏﻴﺎن‬ ‫‪-39‬‬
‫آﺷﺎﻫﻤﺎرﻳﺎن‬ ‫‪-40‬‬
‫ﻫﺎﻣﺒﻮژﻳﺎن‬ ‫‪-41‬‬
‫واراﺳﭙﺎﻛﻴﺎن‬ ‫‪-42‬‬
‫دزﻳﻮﻧﺎﻛﺎن‬ ‫‪-43‬‬
‫آﻛﺌﺎﺗﺴﻲ‬ ‫‪-44‬‬
‫زارﻫﺎواﻧﻴﺎن‬ ‫‪-45‬‬
‫اﻧﺰاﻳﺘﺴﻲ )‪(Ondsayetsi‬‬ ‫‪-46‬‬
‫ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻲ‬ ‫‪-47‬‬
‫ﺳﻐﻜﻮﻧﻲ‬ ‫‪-48‬‬
‫ﺗﺎﻳﮕﺮﻳﺎن‬ ‫‪-49‬‬
‫ﻳﺮﻣﺎﻧﺘﻮﻧﻲ‬ ‫‪-50‬‬
‫ﺳﭙﺎﻧﺪوﻧﻲ‬ ‫‪-51‬‬
‫آراوﻧﻴﺎن‬ ‫‪-52‬‬
‫ﺗﺮوﻧﻲ‬ ‫‪-53‬‬
‫ﻣﺎﻣﺒﺮاﺗﺴﻲ‬ ‫‪-54‬‬
‫ﻫﺎوﻧﻮﻧﻲ‬ ‫‪-55‬‬
‫ﺑﮋﻧﻮﻧﻲ‬ ‫‪-56‬‬
‫ﻛﺎﺟﺒﺮوﻧﻲ‬ ‫‪-57‬‬
‫ﻣﻬﻨﻮﻧﻲ‬ ‫‪-58‬‬
‫ﻧﺎﺧﭽﺮي‬ ‫‪-59‬‬
‫ﺷﻬﺮدار درﺑﺎر )اﺣﺘﻤﺎﻻ”ﺷﻬﺮدار ﺷﻬﺮ ﺷﺎه ﻧﺸﻴﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ آرﺗﺎﺷﺎد(‬ ‫‪-60‬‬
‫رﺋﻴﺲ ﺷﻜﺎرﮔﺎه درﺑﺎر)ﻣﻨﻈﻮر ﺧﺎﻧﺪان واراژﻧﻮﻧﻲ(‬ ‫‪-61‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺴﻴﺎن‬ ‫‪-62‬‬
‫واﻧﺎﻧﺪﻳﺎن دوم‬ ‫‪-63‬‬

‫‪٣١٧‬‬
 ‫ﺗﺴﻮل‬ ‫‪-64‬‬
‫وﻳﮋاﻧﻮﻧﻲ ﻳﺎ وﻳﮋاﻧﻲ‬ ‫‪-65‬‬
‫آﻛﺎﺗﺴﻮ‬ ‫‪-66‬‬
‫دﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن ﺷﻴﺮاك‬ ‫‪-67‬‬
‫ﮔﺎزرﻳﻜﻴﺎن‬ ‫‪-68‬‬
‫رﻫﺒﺮ ﻣﺎراﺗﺴﻴﺎن‬ ‫‪-69‬‬
‫واﮔﺮ اﺳﭙﻮﻧﻲ‬ ‫‪-70‬‬
‫‪ -202‬اردﺷﻴﺮ ﺑﺎ ﻣﻴﺎﻧﺠﻴﮕﺮي ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﺳﺎﻫﺎك ﺧﺎﻧﺪان ﻛﺎﻣـﺴﺎراﻛﺎن را ﻛـﻪ از ﻣﺎﻳﻤﻠـﻚ و ﻣﻘـﺎم ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺷﺪه ﺑﻮد دوﺑﺎره ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم و ﻣﺎﻳﻤﻠﻜﺸﺎن ﻛﺮد اﻣﺎ ﺑﺎ درﺟﻪ ﻣﺮﺗﺒﺘﻲ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺗﺮ‪ .‬اﻣﺎ ﮔﺎزاون ﺗﻮﺳﻂ‬
‫ﺧﺴﺮو ﺷﺎه ﺑﻌﻠﺖ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﺎدري اش ﺑﻪ اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن از ﺧﺎﻧﺪان ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ﺧﺎرج و ﺑﻪ اﺷﻜﺎﻧﻴﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﺑـﻮد و‬
‫ﻟﺬا ﺳﺎﻫﺎك درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﺑﻪ او ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺎم و ﻣﺮﺗﺒﺘﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ داده ﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻨﺎن ﺑﺎ ﭘﻬﻠﻮﻫـﺎ‬
‫ﻫﻢ ﻧﮋاد و ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -203‬از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮرﻧﻲ ﻛﺘﺎب ﭼﻬﺎرﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -206‬ﻣﻨﻈﻮر از “ﺗﺤﻮﻻت اول و دوم” دوﺑﺎر ﺧﻠﻊ ﺷﺪن ﺳﺎﻫﺎك از ﻣﻘﺎﻣﺶ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -207‬ﺧﻮرﻧﻲ ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻧﺎزﻳﺎﻧﺰي را ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ دارد ﻛﻪ از ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻫـﺎي ﻣﺘﻌـﺪد او ﻗﻄﻌـﺎﺗﻲ را ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار داده و اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -208‬ﺧﻮرﻧﻲ در اﻳﻨﺤﺎ روﻳﺪادﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺮاﺋﻴﻠﻴﺎن را ﺑﺎ وﻗﺎﻳﻊ ارﻣﻨﻴﺎن ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﻧﺘﻴﺠﻪ‬
‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد وﺿﻊ ارﻣﻨﻴﺎن ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -209‬اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﺮﺛﻴﻪ ارﻣﻴﺎء اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﻣﺼﺎﺋﺐ اﺳﺮاﺋﻴﻠﻴﺎن ﭘﺲ از وﻳﺮاﻧـﻲ اروﺷـﻠﻴﻢ و اﺳـﺎرت‬
‫ﻣﺮدم ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -210‬ﻋﺒــﺎرت “ﮔﺮزﻳــﺎن از ﻣﻴــﺮاث” ﻧــﺎﻣﻔﻬﻮم اﺳــﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧــﻲ از ﭘﮋوﻫﻨــﺪﮔﺎن “ﮔﺮﻳــﺰان از اﻟﻘــﺎب‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎﺋﻲ” اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﺮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -211‬ﺧﻮاﻧﻨﺪه آﺧﺮﻳﻦ ﺑﺨﺶ ﻣﺮﺛﻴﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳـﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﻛﻠﻴـﻪ اﻗـﺸﺎر ﻣـﺮدم ارﻣـﻦ دﭼـﺎر‬
‫ﻛﺎﺳﺘﻲ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺮزﻣﻴﻦ ارﻣﻦ ﻣﻤﻠﻮ از ﻣﺼﺎﺋﺐ و دﺷﻮاري ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺧـﻮرﻧﻲ در ﻫـﻴﭻ ﻧﻘﻄـﻪ اي‬
‫اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ اﺳﻔﻨﺎك ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺷﺪه را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ آزردﮔﻲ روﺣﻲ و ﻣﻨﻄـﻖ ﺑﺪﺑﻴﻨﺎﻧـﻪ او‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه در ﺣﻴﻦ ﻧﮕﺎرش ﻣﺮﺛﻴﻪ ﻋﺪم اﺳﺘﻘﻼل و ﺑﻲ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ارﻣﻨﻴﺎن را ﺑﺎ ﺗﺎﺳﻒ و ﺗﺎﺛﺮ درك ﻛﺮده‬
‫ﻓﻘﺪان آﻣﻮزﮔﺎران ﺑﻲ ﻫﻤﺘﺎ و ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ ﺷﺨﺼﻲ وي ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺎﺛﺮ ﺷﺪﻳﺪ روﺣﻲ او ﺷﺪه اﻧﺪ‪.‬‬
‫و در اﺛﺮ ﻓﺸﺎرﻫﺎي رواﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺎﺳﺘﻲ ﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﺎ ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺸﺮﻳﺢ ﺑﺪﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﻣﻮﻟﻒ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺣﺴﺎﺳﺎت ﭘﺎك و ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ ﻳﻚ ﻣﻴﻬﻦ ﭘﺮﺳﺖ اﺳﺖ ﺗـﺎ ﺗـﺼﻮﻳﺮ واﻗﻌﻴـﺖ‬
‫ﻫﺎ‪.‬‬

‫‪٣١٨‬‬
٣١٩
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪2‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﺑﺰرگ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎي )آﺷﺨﺎراﺗﺴﻮﻳﺘﺲ( آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ‬
‫ﺗﻬﻴﻪ ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن )ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ(‬

‫‪٣٢٠‬‬
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪3‬‬
‫ﻧﻘﺸﻪ ارﻣﻨﺴﺘﺎن در زﻣﺎن ﻣﺴﺮوپ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ و ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ‬

‫‪٣٢١‬‬
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪4‬‬
‫ﺗﻬﻴﻪ ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﺎي ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬

‫از آﻏﺎز ﺗﺎ روي ﻛﺎر آﻣﺪن ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن‬

‫اﻟﻒ‪ :‬ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرارﺗﻴﺎن ﻳﺎ ﺳﺎردورﻳﺎن )ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اورارﺗﻮ(‬

‫آراﻣﻪ )‪ 860 -840‬پ‪.‬م‪(.‬‬ ‫‪-1‬‬

‫ﺳﺎردوري اول )‪(840-825‬‬ ‫‪-2‬‬
‫اﻳﺸﭙﻮﺋﻴﻨﻲ )‪(825-810‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ﻣﻨﻮا )‪(810-786‬‬ ‫‪-4‬‬
‫آرﮔﻴﺸﺘﻲ اول )‪(786-764‬‬ ‫‪-5‬‬
‫ﺳﺎردوري دوم )‪(764 -735‬‬ ‫‪-6‬‬
‫روﺳﺎ اول )‪(735-713‬‬ ‫‪-7‬‬
‫آرﮔﻴﺸﺘﻲ دوم )‪(713-685‬‬ ‫‪-8‬‬
‫روﺳﺎ دوم )‪(685-645‬‬ ‫‪-9‬‬
‫ﺳﺎردوري ﺳﻮم )؟‪(645-635‬‬ ‫‪-10‬‬
‫ﺳﺎردوري ﭼﻬﺎرم )؟‪-625‬؟‪(635‬‬ ‫‪-11‬‬
‫ارﻳﻤﻨﺎ )؟‪-617‬؟‪(625‬‬ ‫‪-12‬‬
‫روﺳﺎ ﺳﻮم )‪-609‬؟‪(617‬‬ ‫‪-13‬‬
‫روﺳﺎ ﭼﻬﺎرم )‪(609-590‬‬ ‫‪-14‬‬

‫ب‪ :‬ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن‬

‫ﻳﺮواﻧﺪ اول ﺳﺎﻛﺎواﻛﻴﺎﺗﺲ )‪ (580-560‬پ ‪ .‬م‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﻳﺮواﻧﺪﻳﺎن )‪(560-535‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ﻫﻴﻮدارﻧﺲ اول )ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺪه ﺷﺸﻢ پ‪.‬م‪(.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ﻫﻴﻮدارﻧﺲ دوم )اواﻳﻞ ﺷﺪه ﭘﻨﺠﻢ پ‪.‬م‪(.‬‬ ‫‪-4‬‬
‫ﻫﻴﻮدارﻧﺲ ﺳﻮم )اواﺳﻂ ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ پ‪.‬م‪(.‬‬ ‫‪-5‬‬
‫آرﺗﺎﺷﻴﺮ )ﻧﻴﻤﻪ دوم ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ پ‪.‬م‪(.‬‬ ‫‪-6‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ دوم )‪404-360‬پ‪.‬م‪(.‬‬ ‫‪-7‬‬

‫‪٣٢٢‬‬
 ‫ﻳﺮواﻧﺪ ﺳﻮم )‪(331-300‬‬ ‫‪-8‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ ﭼﻬﺎرم )آﺧﺮ( )‪(220 -201‬‬ ‫‪-9‬‬

‫پ‪ :‬ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺗﺎﺷﺴﻴﺎن‬

‫آرﺗﺎﺷﺲ اول )‪ (189-160‬پ‪.‬م‪.‬‬ ‫‪-1‬‬
‫آرﺗﺎوازد اول )‪(160-115‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان )ﺗﻴﺮان( اول )‪(115-95‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﺑﺰرگ )دوم( ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه )‪(95-55‬‬ ‫‪-4‬‬
‫آرﺗﺎوازد دوم‪ ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه )‪(55-34‬‬ ‫‪-5‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ دوم )‪(30-20‬‬ ‫‪-6‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﺳﻮم )‪20-8‬پ‪.‬م‪(.‬‬ ‫‪-7‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﭼﻬﺎرم ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه و اراﺗﻮ )‪(8-5‬‬ ‫‪-8‬‬
‫آرﺗﺎوازد ﺳﻮم )‪(5-2‬‬ ‫‪-9‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﭼﻬﺎرم و اراﺗﻮ )ﻣﺠﺪدا”‪ ،‬ﺳﺎل دوم پ‪.‬م‪ .‬ﺗﺎ ﺳﺎل اول ﻣﻴﻼدي(‬ ‫‪-10‬‬
‫اراﺗﻮ )ﺑﺎر ﺳﻮم‪ 6 -11،‬ﻣﻴﻼدي(‬ ‫‪-11‬‬

‫ت‪ :‬ﻛﺎرﮔﺰاران روﻣﻲ‬

‫آرﻳﻮﺑﺮزن )‪2-4‬ﻣﻴﻼدي(‬ ‫‪-1‬‬
‫آرﺗﺎوازد ﭼﻬﺎرم )‪(4-6‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﭘﻨﺠﻢ )‪6‬م‪(.‬‬ ‫‪-3‬‬
‫وﻧﻮن آرﺷﺎﮔﻮﻧﻲ )‪(12-16‬‬ ‫‪-4‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ )زﻧﻮن‪ -‬آرﺗﺎﺷﺲ(ﺳﻮم )‪(18-34‬‬ ‫‪-5‬‬
‫آرﺷﺎك )ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك( اول )‪(34-35‬‬ ‫‪-6‬‬
‫ﻣﻬﺮداد )‪(35-37‬‬ ‫‪-7‬‬
‫ﭘﻮﻟﻤﻮن )‪(38-40‬‬ ‫‪-8‬‬
‫ﻛﻮﺗﻴﺲ )‪(40-43‬‬ ‫‪-9‬‬
‫ﻣﻬﺮداد )ﻣﺠﺪدا” ‪(47-51‬‬ ‫‪-10‬‬
‫ﻫﺮاداﻣﻴﺰد )‪(51-54‬‬ ‫‪-11‬‬
‫ﺗﻴﮕﺮان ﺷﺸﻢ )‪(60-61‬‬ ‫‪-12‬‬

‫ث‪ :‬ﺧﺎﻧﺪان ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎﮔﻮﻧﻲ‬

‫ﺗﻴﺮداد اول )‪52‬و ‪(66-88‬‬ ‫‪-1‬‬

‫‪٣٢٣‬‬
 ‫ﺳﺎﻧﺎﺗﺮوك اول )‪(88-110‬‬ ‫‪-2‬‬
‫آﺷﺨﺎدار )‪(110-113‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪-4‬ﭘﺎرﺗﺎﻣﺎﺳﻴﺮ )‪(113-114‬‬ ‫‪-4‬‬
‫واﻏﺎرش اول )‪ ،(117 -144‬ﺳﻮﻫﻤﻮس‪ -‬ﺗﻴﮕﺮان)‪(144-161‬‬ ‫‪-5‬‬
‫ﺑﺎﻛﻮر اول )‪ ،(161-163‬ﺳﻮﻫﻤﻮس‪ -‬ﺗﻴﮕﺮان)ﻣﺠﺪدا” ‪(164-186‬‬ ‫‪-6‬‬
‫واﻏﺎرش دوم )‪(186-198‬‬ ‫‪-7‬‬
‫ﺧﺴﺮو اول )‪(198-216‬‬ ‫‪-8‬‬
‫ﺗﻴــﺮداد دوم )‪ ،(217 -252‬آرﺗــﺎوازد )ﻣﺎﻧــﺪاﮔﻮﻧﻲ؟( )‪ (252-262‬ﻫﺮﻣــﺰد‪-‬‬ ‫‪-9‬‬
‫اردﺷﻴﺮ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ)‪ (262-272‬ﻧﺮﺳﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ )‪(272-293‬‬
‫ﺧﺴﺮو دوم ﻛﺒﻴﺮ )‪(279-287‬‬ ‫‪-10‬‬
‫ﺗﻴﺮداد ﺳﻮم ﻛﺒﻴﺮ )‪(298-330‬‬ ‫‪-11‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﺳﻮم ﻛﻮﺗﺎك )‪(330-338‬‬ ‫‪-12‬‬
‫ﺗﻴﺮان)‪( 338-350‬‬ ‫‪-13‬‬
‫آرﺷﺎك دوم )‪(350-368‬‬ ‫‪-14‬‬
‫ﭘﺎپ )‪(369 -374‬‬ ‫‪-15‬‬
‫وارازدات )‪(374-378‬‬ ‫‪-16‬‬
‫آرﺷﺎك ﺳﻮم )‪(378-385‬‬ ‫‪-17‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﭼﻬﺎرم )‪(385-389‬‬ ‫‪-18‬‬
‫وراﻣﺸﺎﭘﻮه )‪(389-417‬‬ ‫‪-19‬‬
‫ﺧﺴﺮو ﭼﻬﺎرم)ﻣﺠﺪدا” ‪ ،(417-418‬ﺷﺎﭘﻮر ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ)‪(418-419‬‬ ‫‪-20‬‬
‫آرﺗﺎﺷﺲ ﭼﻬﺎرم)‪(422-428‬‬ ‫‪-21‬‬

‫ج‪ :‬ﻣﺮزﺑﺎﻧﺎن ارﻣﻨﻲ‬

‫واﺳﺎك ﺳﻴﻮﻧﻲ )‪(438-451‬‬ ‫‪-1‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ )‪(481-482‬‬ ‫‪-2‬‬
‫واﻫﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن )‪(486-506‬‬ ‫‪-3‬‬
‫وارد ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن )‪(506-512‬‬ ‫‪-4‬‬
‫ﻣﮋژ ﮔﻨﻮﻧﻲ )‪(513-548‬‬ ‫‪-5‬‬
‫وارﺗﺎن )وارﺗﺎن ﺳﺮخ( ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن )‪(571-572‬‬ ‫‪-6‬‬
‫ﭘﻴﻠﻴﭙﻮس ﺳﻴﻮﻧﻲ)‪(573-578‬‬ ‫‪-7‬‬
‫ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(591-617‬‬ ‫‪-8‬‬
‫داوﻳﺖ ﺳﺎﻫﺎروﻧﻲ)‪(617-629‬‬ ‫‪-9‬‬

‫‪٣٢٤‬‬
 ‫وارازﺗﻴﺮوس ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(629-633‬‬ ‫‪-10‬‬
‫ﺗﺌﻮدوروس رﺷﺘﻮﻧﻲ)‪(634-639‬‬ ‫‪-11‬‬

‫ج‪ :‬ﺣﺎﻛﻤﺎن )اﻳﺸﺨﺎن( ﻳﺎ اﻣﺮاي ارﻣﻨﻲ‬

‫ﻣﮋژ ﮔﻨﻮﻧﻲ)‪(629-635‬‬ ‫‪-1‬‬
‫داوﻳﺖ ﺳﺎﻫﺎروﻧﻲ)‪(635-639‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ﺗﺌﻮدوروس رﺷﺘﻮﻧﻲ)‪(639-654‬‬ ‫‪-3‬‬
‫ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭗ ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن)‪(654-661‬‬ ‫‪-4‬‬
‫ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن)‪(661-685‬‬ ‫‪-5‬‬
‫آﺷﻮت ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(685-689‬‬ ‫‪-6‬‬
‫‪-7‬ﻧﺮﺳﻪ ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن)‪(689-639‬‬ ‫‪-7‬‬
‫ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ )‪ 639-701‬و ‪(703-726‬‬ ‫‪-8‬‬
‫آﺷﻮت ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ )‪(732-749‬‬ ‫‪-9‬‬
‫ﻣﻮﺷﻎ ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن)‪(749-753‬‬ ‫‪-10‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(753-770‬‬ ‫‪-11‬‬
‫ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺎرﮔﺎﺗﻮﻧﻲ)‪(770-775‬‬ ‫‪-12‬‬
‫آﺷﻮت ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(775-781‬‬ ‫‪-13‬‬
‫‪-14‬ﺗﺎﭼﺎت آﻧﺰواﺗﺴﻲ)‪(781-785‬‬ ‫‪-14‬‬
‫آﺷﻮت ﻣﺴﺎﻛﺮ ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(790-826‬‬ ‫‪-15‬‬
‫ﺑﺎﮔﺎرات ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(826-851‬‬ ‫‪-16‬‬
‫ﺳﻤﺒﺎت ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(851-855‬‬ ‫‪-17‬‬
‫آﺷﻮت ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ)‪(855-862‬‬ ‫‪-18‬‬
‫ﺣﺎﻛﻢ ﺣﻜﺎم )اﻣﻴﺮاﻻﻣﺮا()‪(862-885‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ارﻣﻨﺴﺘﺎن)‪(885-890‬‬

‫‪٣٢٥‬‬
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪5‬‬
‫ﺗﻬﻴﻪ ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن‬

‫رﻫﺒﺮان ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﻣﻨﻲ از آﻏﺎز ﺗﺎ زﻣﺎن ﺧﻮرﻧﻲ‬

‫اﻟﻒ ‪ :‬ﭘﻴﺶ از ﭘﺬﻳﺮش رﺳﻤﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬

‫‪ -1‬ﺗﺎدﺋﻮس ﺣﻮاري )‪43-66‬م‪(.‬‬

‫‪ -2‬ﺑﺎرﺗﻮﻏﻴﻤﺌﻮس ﺣﻮاري )‪60-68‬م‪(.‬‬
‫‪ -3‬زاﻛﺎرﻳﺎ ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ )‪68-72‬م‪(.‬‬
‫‪ -4‬آدرﻧﺮﺳﻪ ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ )‪77-92‬م‪(.‬‬
‫‪ -5‬ﻣﻮﺷﻪ ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ )‪93-123‬م‪(.‬‬
‫‪ -6‬ﺷﺎﻫﻦ ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ )‪121 -150‬م‪(.‬‬
‫‪ -7‬ﺷﺎوارش ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ )‪151 -171‬م‪(.‬‬
‫‪ -8‬ﻏﻮﻧﺪﻳﻮس ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ )‪172-190‬م‪(.‬‬
‫‪ -9‬ﻣﻬﺮوژان ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ )؟‪(240 -270‬‬

‫ب ‪ :‬ﭘﺲ از ﭘﺬﻳﺮش رﺳﻤﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‬

‫‪ -1‬ﮔﺮﻳﮕﻮر روﺷﻨﮕﺮ )‪302 -325‬م‪(.‬‬
‫‪ -2‬آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ ﭘﺎرﺗﻮ )ﭘﺎرﺗﻲ ‪(325 -333‬‬
‫‪ -3‬ورﺗﺎﻧﺲ ﭘﺎرﺗﻮ )‪(333 -341‬‬
‫‪ -4‬ﻫﻮﺳﻴﻚ ﭘﺎرﺗﻮ )‪341 -347‬م‪(.‬‬
‫‪ -5‬ﭘﺎرن آﺷﺘﻴﺸﺎﺗﺘﺴﻲ )‪348 -352‬م‪(.‬‬
‫‪ -6‬ﻧﺮﺳﺲ ﭘﺎرﺗﻮ )‪(353-373‬‬
‫‪ -7‬ﺷﺎﻫﺎك اول ﻣﺎﻧﺎزﮔﺮﺗﺎﺗﺴﻲ )‪(373 -377‬‬
‫‪ -8‬زاون اول ﻣﺎﻧﺎزﮔﺮﺗﺎﺗﺴﻲ )‪(377 -381‬‬
‫‪ -9‬آﺳﭙﻮراﻛﺲ اول ﻣﺎﻧﺎزﮔﺮﺗﺎﺗﺴﻲ )‪(381 -386‬‬
‫‪ -10‬ﺳﺎﻫﺎك اول ﭘﺎرﺗﻮ )‪387 -436‬م‪(.‬‬
‫‪ -11‬ﻫﻮﺳﭗ ﻫﻮﻏﻮﺗﺴﻤﺘﺴﻲ )‪437 -452‬م‪(.‬‬

‫‪٣٢٦‬‬
 ‫‪ -12‬ﻣﻠﻴﺘﻪ اول ﻣﺎﻧﺎزﮔﺮﺗﺎﺗﺴﻲ )‪(452 -456‬‬
‫‪ -13‬ﻣﻮﺳﺲ اول ﻣﺎﻧﺎزﮔﺮﺗﺎﺗﺴﻲ )‪(456 -461‬‬
‫‪ -14‬ﮔﻴﻮد آرا ﻫﺰاﺗﺴﻲ )‪(461 -476‬‬
‫‪ -15‬ﻫﻮاﻧﺲ اول ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻲ )‪(478 -490‬‬

‫‪٣٢٧‬‬
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪6‬‬
‫ﺗﻬﻴﻪ ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن‬

‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ارﻣﻦ‬

‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن درﺑﺎره ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﻣﻘـﺎم و رﺗﺒـﻪ ﺧﺎﻧـﺪان ﻫـﺎي ﻧﺎﺧـﺎرار ارﻣﻨـﻲ در‬
‫درﺑﺎر ﺑﻮد و ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻧﺎﺧﺎرارﻫﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﺪرت و ﺗﻮان اﻗﺘﺼﺎدي و ﻧﻈﺎﻣﻲ آﻧﻬـﺎ ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻣـﻲ ﺷـﺪ و ﻃـﻲ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن وﻳﮋه اي از ﺳﻮي ﭘﺎدﺷﺎه ﻣﺸﺨﺺ و ﺗﺼﻮﻳﺐ ﻣﻲ ﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ از اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ‬
‫ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ اﺧﺘﻼف ﻧﻴﺰ دارﻧﺪ و ﻫﻴﭽﻴﻚ ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺷـﺎﻣﻞ ﻫﻤـﻪ ﻧﺎﺧﺎرارﻫـﺎي‬
‫ارﻣﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻔﺮد از ﮔﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻛﻪ ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﺳـﺎﻫﺎك ﭘـﺎرﺗﻮ)‪-439‬‬
‫‪ (387‬ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺑﻪ درﺑﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭘﻴﺸﮕﻔﺘﺎر آن ﮔﻮﻳﺎي اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲ ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﮔﺮﭼﻪ ﻧﺎم ﻫﻔﺘﺎد ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎرار ﻗﻴﺪ ﺷﺪه اﻣﺎ در ﻧﺴﺨﻪ ﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺗﺎ ‪ 167‬ﻧـﺎم ﻧﻴـﺰ ﻳـﺎد ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎدداﺷﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻧﻴﺰ دال ﺑﺮ وﺟﻮد ‪ 400‬وﺣﺘﻲ ‪ 900‬ﮔـﺎه ﻳـﺎ ﻣﻘـﺎم ﻧﺎﺧـﺎراري در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن وﺟـﻮد‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻧﺎم ﻫﻔﺘﺎد ﺧﺎﻧﺪان ﻧﺎﺧﺎراري در ﺑﺨﺶ ﺗﻮﺿﻴﺤﺎت اﺳﺘﭙﺎن ﻣﺎﻟﺨﺎﺳـﻴﺎن در ﭘﻴﻮﺳـﺖ ﺷـﻤﺎر ‪،1‬‬
‫ﺷﻤﺎره ‪ 201‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣٢٨‬‬
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪7‬‬
‫ﺗﻬﻴﻪ ادﻳﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳﺎرﻳﺎن‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ارﻣﻦ‬
‫زوراﻧﺎﻣﺎك ﻳﺎ ﺳﭙﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ارﻣﻦ ﻳﻚ ﺳﻨﺪ ﺣﻜﻮﻣﺘﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ در زﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ آرﺷﺎﮔﻮﻧﻲ در ارﻣﻨـﺴﺘﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲ رود و ﻧﻈﺎم ﺳﭙﺎﻫﻴﮕﺮي ﻛـﺸﻮر را ﻣـﺸﺨﺺ ﻣـﻲ ﻧﻤـﻮد و داراي ﭼﻬـﺎر ﺑﺨـﺶ ﻓﺮﻣﺎﻧـﺪﻫﻲ ﺑـﻮد‬
‫)ﺟﻨﻮب‪ ،‬ﺷﻤﺎل‪،‬ﺷﺮق و ﻏﺮب( اﻳﻦ ﺳﻨﺪ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت دﺳـﺘﻨﻮﻳﺲ ﺑﺪﺳـﺖ ﻣـﺎ رﺳـﻴﺪه و ﺑـﻪ‬
‫وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ ﻣﻨﻀﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ زﻳﺮ ﻧﺎم و ﺗﻌـﺪاد ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﺪان‬
‫ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫اﺳﭙﺎﻧﺪوﻧﻲ ‪300‬‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﺨﺶ ﻏﺮﺑﻲ‬

‫راﭘﺴﻴﺎن ‪100‬‬ ‫آﻧﮕﻎ ﺗﻮن ‪3400‬‬
‫ﺑﺪﺷﺦ آﻏﺰﻧﻴﻚ ‪4000‬‬
‫ﺑﺰﻧﻮﻧﻲ ‪3000‬‬
‫ﻣﺎﻧﺎوازﻳﺎن ‪1000‬‬
‫ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ‪1000‬‬
‫ﺧﻮرﺧﻮروﻧﻲ ‪1000‬‬
‫ﺳﻮﭘﺎﺗﺴﻲ ‪1000‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﺨﺶ ﺷﺮﻗﻲ‬ ‫واﻫﻮﻧﻲ ‪1000‬‬
‫ﺳﻴﻮﻧﻲ ‪19400‬‬ ‫آﭘﺎﻫﻮﻧﻲ ‪1000‬‬
‫آﻣﺎﺳﮕﻮﻧﻲ ‪200‬‬ ‫ﮔﻨﻮﻧﻲ ‪1000‬‬
‫آوازاﺗﺴﻲ ‪200‬‬ ‫ﺑﺎﺳﻨﺎﺗﺴﻲ ‪600‬‬
‫وارزاووﻧﻲ ‪200‬‬ ‫ﭘﺎﻟﻮﻧﻲ ‪300‬‬
‫ﺗﺎﻣﺮاراﺗﺴﻲ ‪100‬‬ ‫اﻧﺰاﻛﻴﻦ ‪4000‬‬
‫ﻣﺎزازاﺗﺴﻲ ‪100‬‬ ‫ﻣﺎﻧﺪاﮔﻮﻧﻲ ‪300‬‬
‫ﺳﻮﻏﻜﭙﺎن ‪100‬‬ ‫ﺳﺎﻏﻮﻧﻲ ‪300‬‬
‫ﮔﺰﭼﻮﻧﻲ ‪50‬‬ ‫واراژﻧﻮﻧﻲ ‪300‬‬
‫وارﻧﻮﻧﻲ ‪50‬‬ ‫آﻳﺰﻧﺎﻛﺎن ‪100‬‬
‫ﺑﺎﻛﺎن ‪50‬‬ ‫آروﻧﻴﺎن ‪300‬‬
‫ﻛﭽﺮوﻧﻲ ‪50‬‬ ‫واراژﻧﻮﻧﻴﺎن ‪100‬‬

‫‪٣٢٩‬‬
 ‫ﮔﺎﺑﻐﻴﺎن ‪300‬‬ ‫ﻛﻮﮔﺎن ‪50‬‬
‫آﺑﻐﻴﺎن ‪300‬‬ ‫ﭘﺎﺗﺴﭙﺎروﻧﻲ ‪50‬‬
‫ﻫﺎوﻧﻮﻧﻲ ‪300‬‬ ‫ﮔﺎزرﻳﻜﺎن ‪50‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎروﻧﻲ ‪300‬‬ ‫وﻳﮋاﻧﻮﻧﻲ ‪50‬‬
‫زﻳﻮﻧﺎﻛﺎن ‪300‬‬ ‫زاﻧﺪاﻏﺎن ‪50‬‬
‫اﺷﺨﺎدارﻳﺎن ‪100‬‬ ‫ﺳﻮداﺗﺴﻲ ‪50‬‬
‫واراز ارﺗﻴﻜﻴﺎن ‪100‬‬ ‫آﻛﺎزﺗﺴﻲ ‪50‬‬
‫آﺳﭽﺸﻨﻴﺎن ‪50‬‬
‫ﻛﻴﻨﺎن ‪50‬‬
‫ﺗﺎﮔﺮﻳﺎن ‪50‬‬

‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﺨﺶ ﺷﻤﺎﻟﻲ‬

‫ﺑﺪﺷﺦ ﮔﻮﮔﺎرك ‪4500‬‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن ‪600‬‬
‫ﻛﺎﺳﭙﺘﺴﻲ ‪3000‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺑﺨﺶ ﺟﻨﻮﺑﻲ‬ ‫اوﺗﻪ آﺗﺴﻲ ‪1000‬‬
‫ﻛﺎدﻣﺌﺎﺗﺴﻲ ‪13200‬‬ ‫زاوده آﺗﺴﻲ ‪1000‬‬
‫ﻛﻮردواﺗﺴﻲ ‪1000‬‬ ‫ﺗﺎﻳﺘﺴﻲ ‪600‬‬
‫آرزروﻧﻲ ‪1000‬‬ ‫ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن ‪1000‬‬
‫رﺷﺘﻮﻧﻲ ‪1000‬‬ ‫واﻧﺎﻧﺪاﺗﺴﻲ ‪1000‬‬
‫ﻣﻮﻛﺎﺗﺴﻲ ‪1000‬‬ ‫ﮔﺎردﻣﺎﻧﺎﺗﺴﻲ ‪1000‬‬
‫ﮔﻮﻏﺘﻨﺘﺴﻲ ‪500‬‬ ‫ورﺗﻮﻧﻲ‬
‫آﻧﺰواﺗﺴﻲ ‪500‬‬ ‫آروﻏﻴﺎن ‪500‬‬
‫ﻫﺎروژﻳﺎن ‪100‬‬ ‫آﺷﻮﺗﺴﻴﺎن ‪500‬‬
‫ﺗﺮﭘﺎﺗﻮﻧﻲ ‪100‬‬ ‫دﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن ‪300‬‬
‫ﻣﻬﻨﻮﻧﻲ ‪100‬‬ ‫ﮔﻨﺘﻮﻧﻲ ‪300‬‬
‫اﻛﺌﺎﺗﺴﻲ ‪300‬‬ ‫ﺑﻮﺧﺎﻳﺘﺴﻲ ‪300‬‬

‫‪٣٣٠‬‬
 ‫زاره واﻧﻴﺎن‪300‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺘﻮﻧﻲ ‪300‬‬
‫ﻫﺎﻣﺎﺳﺘﻮﻧﻴﺎن ‪100‬‬
‫ﺗﻌﺪاد ﺟﻨﮕﺠﻮﻳﺎن ﻏﻴﺮ از ﺳﭙﺎه درﺑﺎر ﺑﺎﻟﻎ ﺑـﺮ‬ ‫آرﺗﺎﺷﺴﻴﺎن ‪300‬‬
‫ﻫﺸﺘﺎد و ﭼﻬﺎر ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺎه درﺑـﺎر ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ ‪100‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﻣﻲ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻏﻴﺮ از آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي‬ ‫آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن ‪100‬‬
‫ﻣﺎرﺗﭙﺘﺎﻛـــﺎن )ﻣ‪‬ﺮدﺑ‪‬ـــﺪي( ﻣـــﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺣﻔـــﻆ و‬ ‫ﺗﺮوﻧﻲ ‪300‬‬
‫ﺣﺮاﺳﺖ از ﺷـﻬﺒﺎﻧﻮ و ﮔﻨﺠﻬـﺎي درﺑـﺎر را ﺑﻌﻬـﺪه‬ ‫ﺑﻮژوﻧﻲ ‪200‬‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺪاد ﻛـﻞ ﺳـﭙﺎﻫﻴﺎن ارﻣﻨـﻲ ﺟﻤﻌـﺎ” ﺑـﻪ‬ ‫ﻛﺎﺟﺒﺮوﻧﻲ ‪100‬‬
‫ﻳﻜــﺼﺪ و ﺑﻴــﺴﺖ ﻫــﺰار ﻧﻔــﺮ ﻣــﻲ رﺳــﻴﺪ ﻛــﻪ‬ ‫ﻧﻮدوﻧﻲ ‪100‬‬
‫‪ 000،84‬ﺳـــﭙﺎﻫﻲ ﻧﺎﺧﺎرارﻫـــﺎ و ‪ 000،36‬ﻧﻔـــﺮ‬ ‫ﻣﻮراﺗﺴﺎن ‪300‬‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻲ درﺑﺎر و ﻣﺮدﺑﺪي ﺑﻮدﻧﺪ‬

‫‪٣٣١‬‬
 ‫ﭘﻴﻮﺳﺖ ﺷﻤﺎره ‪8‬‬
‫راﻫﻨﻤﺎي آواﻧﮕﺎري ارﻣﻨﻲ )ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب(‬

‫‪a‬‬ ‫آ‬ ‫) آﺑﺎدان ( ‪abadan‬‬

‫’‪a‬‬ ‫اَ‬ ‫) اراك ( ‪a’rak‬‬
‫‪ch‬‬ ‫چ‬ ‫) ﭼﺎپ( ‪chap‬‬
‫د‪+‬س ‪ds= Í‬‬ ‫ﮔﻨﺠﺸﻚ = )‪dsit’ ( d+s‬‬
‫د‪+‬ز ‪dz =Ó‬‬ ‫دره = )‪dzor (d+z‬‬
‫‪e‬‬ ‫اِ‬ ‫اﺳﻢ = ‪esm‬‬
‫ع ‪e’ = Á‬‬ ‫)اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪te’r n ( turn‬‬
‫‪g‬‬ ‫گ‬ ‫ﮔﺮگ = ‪gorg‬‬
‫‪gh‬‬ ‫غ‬ ‫ﻏﻴﺮت = ‪gheyrat‬‬
‫‪i‬‬ ‫ﻳﻲ‬ ‫اﻳﺖ = ‪it‬‬
‫‪j‬‬ ‫ج‬ ‫ﺟﻴﺐ = ‪jib‬‬
‫‪k‬‬ ‫ك‬ ‫ﻛﺎر = ‪kar‬‬
‫ق ‪k’= Ï‬‬ ‫ﺷﻴﺮ = ‪k’at‬‬
‫‪kh‬‬ ‫خ‬ ‫ﺧﻮب = ‪khub‬‬
‫‪p‬‬ ‫پ‬ ‫ﭘﺎك = ‪pak‬‬
‫پ‪+‬ب ‪p’= å‬‬ ‫دﻳﻮار = ‪p’at‬‬
‫‪r‬‬ ‫ر‬ ‫آرا = ‪ara‬‬
‫ار‪‬ه = ‪) ar’e‬ﻣﺸﺪد( ر ‪r’ = é‬‬
‫‪sh‬‬ ‫ش‬ ‫ﺷﺐ = ‪shab‬‬
‫‪t‬‬ ‫ت‬ ‫ﺗﺐ = ‪tab‬‬
‫ت‪+‬د ‪t’ = ï‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ = ‪t’un‬‬
‫د‪+‬چ × = ‪tch‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ ﭘﻴﺸﺎﻧﻲ = ’‪tchak’at‬‬
‫‪ts = ó‬‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻲ درد = ‪ tsav‬ت‪+‬س‬
‫‪u‬‬ ‫او‬ ‫)ﺧﻮب( ‪khub‬‬
‫‪y‬‬ ‫ي‬ ‫ﻳﺎر = ‪yar‬‬
‫‪z‬‬ ‫ز‬ ‫زﻳﺒﺎ = ‪ziba‬‬

‫‪٣٣٢‬‬
zh ‫ژ‬ zhale = ‫ژاﻟﻪ‬

٣٣٣
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﺮﺟﻢ‬
‫‪-1‬ﻣﺎﻧﻮﻛﻴﺎن‪ ،‬آرداك‪ .‬اﻋﻴﺎد ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﻣﻨﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1969:‬‬
‫‪-2‬ﻣﺎﻧﻮﻛﻴﺎن‪ ،‬آرداك‪ .‬اﻋﻴﺎد ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﻣﻨﻲ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺮاﻳﺮ ﺧﺎﻻﺗﻴﺎن‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1360 :‬‬
‫‪-3‬دوراﻧﺖ‪ ،‬وﻳﻞ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﻤﺪن‪ .‬ج‪ .1-11‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ آرام و دﻳﮕﺮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎرات و‬
‫آﻣﻮزش اﻧﻘﻼب اﺳﺎﻟﻤﻲ‪.1365 ،‬‬
‫‪-4‬ﺳﺎرﺗﻮن‪ ،‬ﺟﻮرج‪ .‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﺤﺴﻴﻦ ﺻﺪري اﻓﺸﺎر‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1360 :‬‬
‫‪-5‬ﮔﺮوه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ و وﻗﺎﻳﻌﻨﺎﻣﻪ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮوان‪.1989 :‬‬
‫‪-6‬ﮔﺮوه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺮﻛﺰ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ داﻧﺸﮕﺎه اﻳﺮوان‪ .‬ﻧﺎﻣﺪاران ﻓﺮﻫﻨﮓ ارﻣﻨﻲ ﺳﺪه‬
‫ﻫﺎي ‪ . 5-18‬ج‪ .1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪.1361 ،‬‬
‫‪-7‬ﺧﺪاوردﻳﺎن ‪ ،‬ك‪ .‬س‪ .‬و دﻳﮕﺮان ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ .‬ج ‪1‬و‪ .2‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ا‪ .‬ﮔﺮﻣﺎﻧﻴﻚ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1360:‬‬
‫‪-8‬ت‪.‬خ‪.‬ﻫﺎﻛﻮﭘﻴﺎن‪ .‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮاوان‪.1960 :‬‬
‫‪-9‬آراﻛﻠﻴﺎن‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ و رﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﻜﺮي ارﻣﻨﻴﺎن‪).‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬ج ‪1‬و‪ .2‬اﻳﺮوان‪-1964 :‬‬
‫‪.1959‬‬
‫‪ -10‬ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻲ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺑﺮاﻫﺎم ﻫﻮاﺳﺎﭘﻴﺎن‪ .‬اراك‪.1331 :‬‬
‫‪-11‬داﻳﺮة اﻟﻤﻌﺎرف ﺑﺰرگ ارﻣﻨﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬ج‪ .1-13‬اﻳﺮوان‪.1974-1987 :‬‬
‫‪-12‬ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺸﺮ‪ .‬ج‪ .1-5‬ﺗﻬﺮان‪.1356-1359 :‬‬
‫‪-13‬در ﻧﺮﺳﺴﻴﺎن‪ ،‬ﺳﻴﺮآرﭘﻲ‪ .‬ارﻣﻨﻴﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺴﻌﻮد رﺟﺐ ﻧﻴﺎ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1357 :‬‬
‫‪ -14‬ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن‪ ،‬اﺳﺘﭙﺎن‪ .‬در ﺑﺎره ﻣﻌﻤﺎي ﺧﻮرﻧﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮوان‪.1940 :‬‬
‫‪-15‬ﺧﻮرﻧﻲ‪،‬ﻣﻮﺳﻲ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‪ .‬اﻳﺮوان‪.1984 :‬‬
‫‪-16‬ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس‪ .‬ﺑﻪ زﺑﺎﻧﻬﺎي ارﻣﻨﻲ‪ ،‬ﻓﺎرﺳﻲ و اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ‪.‬‬
‫‪-17‬آرزروﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻮﻣﺎ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﺎﻧﺪان آرزروﻧﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮوان‪.1978 :‬‬
‫‪-18‬ﻣﻠﻜﻮﻧﻴﺎن‪ ،‬ه‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ آﺷﻮري‪ .‬ج‪ .1‬اﻳﺮوان‪.1976 :‬‬
‫‪-19‬ﮔﺮﻳﻤﺎل‪ ،‬ﭘﻴﺮ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧﺎن و رم‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻬﻤﻨﺶ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1356 :‬‬
‫‪-20‬ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺪﻳﻦ زﻳﺮاﻧﺎزﻳﻦ‪ .‬اﻳﺮوان‪.1970 :‬‬
‫‪-21‬راﻳﻴﻦ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ‪ .‬ﻓﺮاﻣﻮﺷﺨﺎﻧﻪ و ﻓﺮاﻣﺎﺳﻮﻧﺮي در اﻳﺮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1357 :‬‬
‫‪-22‬آﻧﺎﺳﻴﺎن‪ ،‬ه‪ .‬ﻣﺎﺧﺬ ﺷﻨﺎﺳﻲ ارﻣﻨﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ( ج‪1‬و‪ .2‬اﻳﺮوان‪.1959-1976 :‬‬
‫‪-23‬ﻓﺮه وﺷﻲ‪ ،‬ﺑﻬﺮام‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎن ﭘﻬﻠﻮي‪ .‬ﺗﻬﺮان ‪.1358‬‬
‫‪-24‬ﺑﻬﺮاﻣﻲ‪ ،‬اﺣﺴﺎن‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ واژه ﻫﺎي اوﺳﺘﺎ‪ .‬ج‪ .1-4‬ﺗﻬﺮان‪.1372 :‬‬
‫‪-26‬ﻣﻨﺸﻲ اﻣﻴﺮ‪ ،‬راﺑﻲ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ آﺷﻮر‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1360 :‬‬

‫‪٣٣٤‬‬
 ‫‪-27‬آﺟﺎرﻳﺎن‪ ،‬ﻫﺮاﭼﻴﺎ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ رﻳﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ ارﻣﻨﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬ج‪ .1-4‬اﻳﺮوان‪-1979 :‬‬
‫‪.1971‬‬
‫‪-28‬آﺟﺎرﻳﺎن ﻫﺮاﭼﻴﺎ‪ .‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻬﺎي ارﻣﻨﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬ج‪ .1-5‬اﻳﺮوان‪.1962 :‬‬
‫‪-29‬ﭘﻴﺮﻧﻴﺎ‪ ،‬ﺣﺴﻦ‪ .‬اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ .‬ج‪1‬و‪2‬و‪ .3‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﻴﺎي ﻛﺘﺎب‪.1362 ،‬‬
‫‪-30‬ﺳﺎرﮔﺴﻴﺎن‪ ،‬ﮔﺎﮔﻴﻚ‪ .‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن و دوران ﻫﻠﻨﻴﺴﻢ و ﻧﻘﺶ ﻣﻮﺳﻲ ﺧﻮرﻧﻲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪.‬‬
‫اﻳﺮوان‪.1966 :‬‬
‫‪-31‬ﮔﺸﺘﺎﺳﺐ ﭘﻮر ﭘﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﻣﻬﺮﺑﺎن‪ .‬ﮔﻨﺠﻴﻨﻪ ﻧﺎﻣﻬﺎي اﻳﺮاﻧﻲ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪.1362 :‬‬
‫‪-32‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﺒﺌﻮس‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮوان‪.1979 :‬‬
‫‪-33‬ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ‪ ،‬آﻧﺎﻧﻴﺎ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮوان‪.1963 :‬‬
‫‪-34‬ﺑﻮزاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎوﺳﺘﻮس‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮوان‪.1968 :‬‬
‫‪-35‬آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮوان‪.1977 :‬‬
‫‪-36‬ﮔﺮوه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ .‬ج ‪ .1- 8‬اﻳﺮوان‪:‬آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن ‪.1967-1984‬‬
‫‪-37‬ﮔﺮوه ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ .‬ج‪ .1-4‬اﻳﺮوان‪.1963-1970 :‬‬
‫‪-38‬ﻫﻮاﻧﺴﻴﺎن‪ ،‬و آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪ .‬ﮔﺰﻳﺪه ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬ج‪ .1‬اﻳﺮوان‪.1981 :‬‬
‫‪-39‬اُراﻣﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻏﺎﻛﻴﺎ‪“ .‬آزﮔﺎﭘﺎﺗﻮم”‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬ﺑﻴﺮوت‪1961 :‬‬
‫‪ .-40‬ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ( ﺑﻜﻮﺷﺶ ﮔﻮﻫﺎر ﻣﺮادﻳﺎن‪ .،‬اﻳﺮوان‪1993 :‬‬
‫‪ -41‬ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻲ‪ .‬ﺳﺨﻨﺎن ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﻫﺎ و ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎ ‪ ،‬اﻳﺮوان داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﻲ ‪1992 ،‬‬
‫‪ -42‬ﺧﻮرﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮﺳﻲ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن‪) .‬ﻧﺴﺨﻪ ﮔﺮاﺑﺎر ارﻣﻨﻲ( ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ م‪ .‬آﺑﻐﻴﺎن و س‪ .‬ﻫﺎروﺗﻴﻮﻧﻴﺎن‬
‫‪ .‬ﺗﻔﻠﻴﺲ‪ .1913 :‬ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ اﻳﺮوان ‪.1991‬‬
‫‪-43‬ﻛﻮرﻳﻮن‪ .‬زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ‪) .‬ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ(‪ .‬اﻳﺮوان‪.1962 :‬‬
‫‪ -44‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎزﻣﺎوب‪ .1-4 ،‬وﻧﻴﺰ‪.1993 :‬‬
‫‪ -45‬ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺑﺎزﻣﺎوب‪2 .‬و‪ .1‬وﻧﻴﺰ‪.1991 :‬‬
‫‪ -46‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﮔﺎرون‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ .4‬اﻳﺮوان‪.1982 :‬‬
‫‪ -47‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ادﺑﻲ‪ -‬ﻋﻠﻤﻲ ﻟﻮﻳﺲ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪12‬و ‪ .11‬ﺗﻬﺮان ‪.1944‬‬
‫‪ -48‬ﭼﺎﻣﭽﻴﺎن ‪ ،‬ﻣﻴﻜﺎﻳﻞ ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن )ﺑﻪ زﺑﺎن ارﻣﻨﻲ( ج ‪ 1-3‬وﻧﻴﺰ‪ :‬ﻣﺨﻴﺘﺎرﻳﺎن ‪1784-1786‬‬
‫ﺗﺠﺪﻳﺪ ﭼﺎپ داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﻲ اﻳﺮوان ‪.1984-5‬‬
‫‪-49‬ﻏﻮﻧﺪ ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ از ﮔﺮاﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ آرام ﺗﺮ ﻏﻮﻧﺪﻳﺎن اﻳﺮوان ‪.1982‬‬
‫‪-50‬ﮔﺰﻧﻔﻮن ‪ .‬آﻧﺎﺑﺎﺳﻴﺲ ‪،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻴﻤﻮن ﻛﺮﻛﻴﺎﺷﺎرﻳﺎن ‪ ،‬اﻳﺮوان ‪ :‬آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم ارﻣﻨﺴﺘﺎن ‪.1970 ،‬‬
‫‪-51‬ﮔﺰﻧﻔﻮن ‪ .‬ﻛﻮرﺷﻨﺎﻣﻪ ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ آﺷﻮت ﻣﻮرادﻳﺎن ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ‪.1971‬‬
‫‪-52‬ﭘﻠﻮﺗﺎرك ‪،‬آﺛﺎر ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎﻣﻮ ﻫﺎرﻳﺎن ‪ ،‬اﻳﺮوان‪ :‬ﻫﺎﻳﺎﺳﺘﺎن ‪.1987 ،‬‬

‫‪٣٣٥‬‬
 ‫‪ -53‬ﻫﺮودوت ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ‪ 9‬ﺟﻠﺪ ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻴﻤﻮن ﻛﺮﻛﻴﺎﺷﺎرﻳﺎن ‪ ،‬اﻳﺮوان ‪ :‬آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم ارﻣﻨﺴﺘﺎن ‪،‬‬
‫‪.1986‬‬
‫‪-54‬س‪ .‬ﺳﺎردارﻳﺎن ﺟﻮاﻣﻊ ﭘﻴﺶ از ﺗﺎرﻳﺦ در ارﻣﻨﺴﺘﺎن ‪ ،‬اﻳﺮوان ‪ :‬ﻣﻴﺘﻚ ‪.1967 ،‬‬
‫‪-55‬آ‪ .‬ﻣﮕﺮدﻳﭽﻴﺎن ‪ ،‬ﻛﺘﺎﺑﺖ ارﻣﻨﻲ در ﺳﺪه ‪ 5‬م‪ .‬اﻳﺮوان‪ :‬ﻫﺎﻳﺎﺳﺘﺎن ‪.1968 ،‬‬
‫‪ -56‬ﻧﻴﻜﻮﻏﺎﻳﻮس آدوﻧﺘﺲ ‪ ،‬ارﻣﻨﺴﺘﺎن در زﻣﺎن ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ ‪ ،‬اﻳﺮوان ‪ :‬ﻫﺎﻳﺎﺳﺘﺎن ‪.1987‬‬
‫‪ -57‬ﻣﻮﺳﻴﺴﻴﺎن آرﺗﺎك ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪ -‬آراﺗﺎ ‪ ،‬اﻳﺮوان ‪.1992‬‬
‫‪-58‬ﺑﺎﻻﺳﺎﻧﻴﺎن ‪ ،‬اﺳﺘﭙﺎن‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴﺎن ‪ ،‬ﺗﻔﻠﻴﺲ ‪.1902‬‬
‫‪-59‬آﺑﻐﻴﺎن‪ ،‬م‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ‪ .‬ج ‪ ، 1-7‬اﻳﺮوان ‪ :‬آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم ارﻣﻨﺴﺘﺎن ‪.1966-75 ،‬‬
‫‪ -60‬ﻣﻴﻪ‪ ،‬آﻧﺘﻮان ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎي ارﻣﻨﻲ ﺷﻨﺎﺳﻲ ‪ .‬اﻳﺮوان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﻲ ‪.1978‬‬
‫‪-61‬ﻫﺎﻛﻮﭘﻴﺎن‪ ،‬ت‪.‬خ‪ .‬و دﻳﮕﺮان ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﺎﻣﻬﺎي ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ﻛﺸﻮرﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﻪ ‪ ،‬ج‬
‫‪ 1-4‬اﻳﺮوان ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﻲ ‪.1986-98‬‬
‫‪-62‬ژاﻣﻜﻮﭼﻴﺎن ‪ ،‬ﻫـ ‪ .‬گ‪ .‬و دﻳﮕﺮان ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮدم ارﻣﻨﻲ ‪ ،‬اﻳﺮوان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﻲ ‪.1975‬‬
‫‪ -63‬ﻧﺎﻟﺒﺎﻧﺪﻳﺎن ‪ ،‬ﻫـ ‪ .‬ت‪ .‬ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺮب درﺑﺎره ارﻣﻨﺴﺘﺎن و ارﻣﻨﻴﺎن ‪.‬اﻳﺮوان ‪ :‬آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم ارﻣﻨﺴﺘﺎن‬
‫‪.1965‬‬
‫‪-64‬ﻣﺎﻧﺎﻧﺪﻳﺎن ‪ ،‬ﻫﺎﻛﻮپ ‪ .‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﺛﺎر ‪ .‬ج ‪ .1-6‬اﻳﺮوان ‪ :‬آﻛﺎدﻣﻲ ﻋﻠﻮم ارﻣﻨﺴﺘﺎن ‪.1977-85‬‬
‫‪-65‬د ﻣﻮرﮔﺎن ‪ ،‬ژان ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺮدم ارﻣﻨﻲ ‪ ،‬ﺑﻮﺳﺘﻦ ‪.1947 ،‬‬
‫‪ -66‬آﻳﻪ ﻳﺎب ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ‪.‬‬
‫‪-67‬داﻳﺮه ﻣﻌﺎرف ﺑﺰرگ اﺳﻼﻣﻲ ‪ .‬ج‪ 1-6‬ﺗﻬﺮان ‪.1369‬‬
‫‪-68‬ﺑﻬﻤﻨﺶ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻠﻞ آﺳﻴﺎي ﻏﺮﺑﻲ ‪ .‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪.1374‬‬
‫‪ -69‬دﻳﺎﻛﻮﻧﻮف ‪ ،‬ا‪.‬م‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎد ‪.‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬ﭘﻴﺎم‪.1357 ،‬‬
‫‪-70‬دوﻻﻧﺪن ‪ ،‬ش‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺟﻬﺎﻧﻲ ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺣﻤﺪ ﺑﻬﻤﻨﺶ ج‪ . 1-2‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪.1370‬‬
‫‪-71‬ﺑﻬﻤﻨﺶ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻮﻧﺎن ﻗﺪﻳﻢ ‪ .‬ج‪ . 1-2‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪.1371‬‬
‫‪-72‬ﻋﻠﻲ اف ‪ ،‬اﻗﺮار ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ آﺗﻮرﭘﺎﺗﻜﺎن ‪.‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺎدﻣﺎن ﻳﻮﺳﻒ‪ .‬ﺗﻬﺮان ‪:‬ﺑﻨﻴﺎد ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر ‪.1378‬‬
‫‪-73‬ﻫﺪاﻳﺖ ‪ ،‬ﺷﻬﺮام ‪ .‬واژه ﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ در ﺗﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ‪ .‬ﺗﻬﺮان ‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان ‪.1356‬‬
‫‪ -74‬ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻓﺮدوﺳﻲ ‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‪.‬‬
‫‪75-Moses Khorenatsi, History of the Armenians, translated by Robert W.‬‬
‫‪Thomson, Harvard university press, second printing 1980.‬‬

‫‪٣٣٦‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ اﻋﻼم‬
‫ادﺳــــــﺎ‪,122 ,120 ,118 ,103 ,44 ,35 ,5 ,‬‬
‫‪,168 ,155 ,149 ,128 ,127 ,126 ,124‬‬
‫‪215 ,206‬‬
‫ادﺳﻴﺎ‪35 ,‬‬
‫آدم‪150 ,87 ,51 ,50 ,44 ,20 ,19 ,‬‬
‫ادوﻣﻴﺎن‪112 ,‬‬
‫آدوﻧﺘﺲ‪240 ,160 ,97 ,45 ,43 ,10 ,‬‬
‫آدوﻧﻴﺲ‪24 ,‬‬
‫ادﻳﺴﻪ‪146 ,22 ,‬‬
‫ادﻳــﻚ ﺑﺎﻏﺪاﺳــﺎرﻳﺎن‪,243 ,225 ,8 ,4 ,2 ,1 ,‬‬
‫‪250 ,249 ,248 ,245‬‬
‫آذرﺑﺎﻳﺠﺎن‪199 ,154 ,99 ,98 ,83 ,‬‬
‫آرا‪,73 ,72 ,69 ,68 ,55 ,31 ,25 ,24 ,19 ,‬‬
‫‪252 ,248 ,227 ,76‬‬
‫اراﺗﻮ‪246 ,26 ,‬‬
‫آرارات‪,85 ,84 ,79 ,63 ,40 ,39 ,18 ,17 ,‬‬
‫‪230 ,145 ,143 ,135 ,134 ,101 ,96‬‬
‫آراراد‪227 ,61 ,60 ,‬‬
‫آراﺷﺎﮔﻮﻧﻲ‪20 ,‬‬
‫آراﻛﺎدﻳﻮس‪198 ,‬‬
‫آراﮔﺎﺗﺲ‪187 ,184 ,131 ,63 ,‬‬
‫آرام‪,54 ,52 ,37 ,36 ,34 ,29 ,25 ,19 ,‬‬
‫‪,86 ,69 ,68 ,67 ,66 ,65 ,61 ,57 ,55‬‬
‫‪228 ,221 ,214 ,205 ,171 ,111‬‬
‫آراﻣﺎﻧﻴﺎك‪98 ,63 ,62 ,61 ,60 ,55 ,54 ,‬‬
‫آراﻣﺎوﻳﺮ‪93 ,‬‬
‫آراﻣﺎﻳﻴﺲ‪98 ,63 ,55 ,54 ,‬‬
‫آراﻣﻪ‪245 ,‬‬
‫آراﻣﻲ‪175 ,125 ,72 ,63 ,61 ,22 ,21 ,‬‬
‫آراﻧﻲ‪207 ,137 ,‬‬
‫آراوﻏﻴﺎن‪241 ,200 ,199 ,141 ,‬‬
‫آراوﻧﻴﺎن‪241 ,199 ,101 ,87 ,‬‬
‫آراي زﻳﺒﺎرو‪76 ,68 ,55 ,54 ,‬‬
‫‪٣٣٧‬‬
‫آﺑﺮاﻫﺎم ﻫﻮاﺳﺎﭘﻴﺎن‪6 ,‬‬
‫آﺑﺮاﻫﺎﻣﻴﺎن‪251 ,‬‬
‫اﺑـــــﺮاﻫﻴﻢ‪,91 ,73 ,72 ,55 ,54 ,52 ,19 ,6 ,‬‬
‫‪228 ,222 ,151 ,150 ,92‬‬
‫اﺑﺮاﻫﻴﻢ دﻫﮕﺎن‪6 ,‬‬
‫آﺑﻐﻴــــــﺎن‪,241 ,142 ,97 ,46 ,44 ,27 ,10 ,‬‬
‫‪251‬‬
‫آﺑﮕـــﺎر‪,118 ,117 ,115 ,104 ,35 ,34 ,26 ,‬‬
‫‪,125 ,124 ,123 ,122 ,121 ,120 ,119‬‬
‫‪234 ,151 ,127 ,126‬‬
‫آﺑﻴﻤﻠﻚ‪74 ,‬‬
‫آﺑﻴﻮدﻧﻮس‪99 ,55 ,50 ,44 ,‬‬
‫آﭘﺎﻫﻮﻧﻲ‪250 ,240 ,191 ,120 ,100 ,‬‬
‫آﭘﺎﻫﻮﻧﻴﺎن‪240 ,218 ,‬‬
‫اﭘﺮاﺗﻴﻮس‪75 ,‬‬
‫آﭘﺮﺳﺎم اﺳﭙﺎﻧﺪوﻧﻲ‪209 ,‬‬
‫آﭘﺮﻳﻜﺎﻧﻮس‪103 ,21 ,‬‬
‫آﭘﻮﻟـــﻮن‪,233 ,229 ,226 ,135 ,134 ,105 ,‬‬
‫‪238‬‬
‫اﭘﻴﭙﺎن‪183 ,‬‬
‫اﭘﻴﭙﺎﻧﻮس‪206 ,‬‬
‫آﺗﺮﭘﺎﺗﻜـــــــﺎن‪,130 ,114 ,98 ,93 ,58 ,27 ,‬‬
‫‪220 ,175 ,154‬‬
‫آﺗﻨﺎس‪237 ,180 ,108 ,105 ,‬‬
‫آﺗﻮم ﻣﻮﻛﺎﺗﺴﻲ‪208 ,‬‬
‫آﺗﻴﻜﻮس‪211 ,210 ,‬‬
‫آﺗﻴﻜﻪ‪216 ,‬‬
‫آﺧﻮرﻳﺎن‪235 ,233 ,200 ,133 ,132 ,129 ,‬‬
‫آدراﻣﻠﻚ‪79 ,‬‬
‫آدرﻧﺮﺳﻪ ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ‪248 ,‬‬
‫آدرﻳﺎﻧﻮس‪191 ,142 ,140 ,‬‬
 ‫آردزﻳﻞ‪213 ,‬‬ ‫آرﺑﺎك‪160 ,73 ,‬‬
‫اردﺷـــــﻴﺮ‪,151 ,150 ,140 ,137 ,124 ,35 ,‬‬ ‫آرﺑﺮاﻧﻲ‪145 ,143 ,114 ,‬‬
‫‪,160 ,158 ,157 ,156 ,154 ,153 ,152‬‬ ‫آرﺑﻎ‪55 ,‬‬
‫‪,212 ,211 ,208 ,205 ,204 ,166 ,164‬‬ ‫آرﺑﻞ‪53 ,‬‬
‫‪,242 ,236 ,231 ,223 ,219 ,217 ,216‬‬ ‫آرﺑﻞ‪53 ,،‬‬
‫‪246‬‬ ‫ارﺑﻠﻴﺎن‪11 ,‬‬
‫اردوان‪152 ,151 ,150 ,149 ,92 ,29 ,‬‬ ‫آرﺑﻮك‪160 ,‬‬
‫آرزروﻧــــــﻲ‪,34 ,28 ,25 ,21 ,19 ,17 ,12 ,‬‬ ‫آرﺑﻮن‪75 ,‬‬
‫‪,127 ,125 ,120 ,97 ,67 ,66 ,42 ,40‬‬ ‫آرت‪120 ,119 ,‬‬
‫‪251 ,241 ,240 ,208 ,193 ,189‬‬ ‫آرﺗﺎﺧﻮر‪230 ,85 ,‬‬
‫آرزروﻧﻴﺎن‪218 ,203 ,97 ,80 ,79 ,‬‬ ‫آرﺗﺎز‪154 ,141 ,138 ,137 ,124 ,18 ,‬‬
‫آرﺳﻮاﻏﻦ‪207 ,‬‬ ‫آرﺗﺎﺷــــﺎد‪,176 ,157 ,143 ,137 ,134 ,85 ,‬‬
‫آرﺷﺎروﻧﻴﺎن‪218 ,‬‬ ‫‪242 ,193‬‬
‫آرﺷﺎروﻧﻴﻚ‪199 ,190 ,169 ,130 ,119 ,‬‬ ‫آرﺗﺎﺷﺲ‪,38 ,35 ,33 ,31 ,27 ,26 ,25 ,22 ,‬‬
‫آرﺷــﺎك‪,87 ,59 ,58 ,37 ,29 ,28 ,20 ,19 ,‬‬ ‫‪,102 ,96 ,94 ,92 ,85 ,65 ,63 ,45‬‬
‫‪,119 ,104 ,103 ,102 ,94 ,93 ,92 ,91‬‬ ‫‪,109 ,108 ,107 ,106 ,105 ,104 ,103‬‬
‫‪,184 ,183 ,182 ,181 ,151 ,141 ,138‬‬ ‫‪,121 ,120 ,119 ,118 ,115 ,112 ,111‬‬
‫‪,191 ,190 ,189 ,188 ,187 ,186 ,185‬‬ ‫‪,133 ,132 ,131 ,130 ,128 ,127 ,124‬‬
‫‪,199 ,198 ,197 ,196 ,194 ,193 ,192‬‬ ‫‪,140 ,139 ,138 ,137 ,136 ,135 ,134‬‬
‫‪,246 ,238 ,232 ,227 ,202 ,201 ,200‬‬ ‫‪,157 ,152 ,151 ,144 ,143 ,142 ,141‬‬
‫‪247‬‬ ‫‪,235 ,232 ,212 ,208 ,193 ,179 ,169‬‬
‫آرﺷﺎﻛﺎن‪108 ,104 ,‬‬ ‫‪247 ,246 ,245 ,237‬‬
‫آرﺷﺎﻣﺎ‪35 ,26 ,‬‬ ‫آرﺗﺎﺷــــﺴﻴﺎن‪,245 ,242 ,135 ,85 ,79 ,63 ,‬‬
‫آرﺷﺎوﻳﺮ‪,151 ,130 ,119 ,118 ,117 ,115 ,‬‬ ‫‪251‬‬
‫‪237 ,190 ,177 ,169‬‬ ‫آرﺗﺎﻛﺴﺮﻛﺲ‪26 ,‬‬
‫ارﻓﻜﺸﺎد‪52 ,‬‬ ‫آرﺗﺎﮔﺮس‪192 ,190 ,‬‬
‫آرﻛﺎد‪207 ,205 ,203 ,201 ,198 ,‬‬ ‫آرﺗـــﺎوازد‪,113 ,111 ,85 ,44 ,31 ,26 ,25 ,‬‬
‫آرﻛﻼﻳﻮس‪170 ,‬‬ ‫‪,140 ,139 ,138 ,137 ,136 ,131 ,114‬‬
‫آرﮔﺎﻛﺴﻪ‪58 ,‬‬ ‫‪,161 ,157 ,156 ,149 ,145 ,144 ,143‬‬
‫آرﮔﺎم‪230 ,137 ,133 ,132 ,131 ,‬‬ ‫‪246 ,245 ,235 ,234 ,233 ,175 ,164‬‬
‫آرﮔﺎوان‪230 ,137 ,86 ,85 ,‬‬ ‫آرﺗﺴﻜﻪ‪216 ,‬‬
‫آرﮔﻴﺸﺘﻲ‪245 ,135 ,94 ,63 ,‬‬ ‫آرﺗﻤﻴﺲ‪191 ,142 ,134 ,108 ,105 ,‬‬
‫آرﮔﻴﺸﺘﻲ ﻫﻴﻨﻴﻠﻲ‪94 ,‬‬ ‫آرﺗﻴﺘﺲ‪159 ,‬‬
‫آرﻣﺎﻣﻴﺘﺮﺋﻮس‪73 ,‬‬ ‫آرﺗﻴﻜﺎس‪78 ,‬‬
‫آرﻣﺎﻧﻴﺎك‪63 ,60 ,54 ,‬‬ ‫آردزان‪214 ,‬‬

‫‪٣٣٨‬‬
 ‫‪,129 ,127 ,126 ,125 ,124 ,122 ,121‬‬
‫‪,139 ,138 ,134 ,133 ,132 ,131 ,130‬‬
‫‪,149 ,148 ,146 ,144 ,142 ,141 ,140‬‬
‫‪,159 ,157 ,156 ,154 ,152 ,151 ,150‬‬
‫‪,170 ,167 ,166 ,164 ,163 ,161 ,160‬‬
‫‪,181 ,180 ,179 ,178 ,177 ,174 ,173‬‬
‫‪,195 ,194 ,192 ,190 ,188 ,187 ,185‬‬
‫‪,205 ,204 ,203 ,202 ,200 ,199 ,198‬‬
‫‪,213 ,212 ,211 ,209 ,208 ,207 ,206‬‬
‫‪,224 ,222 ,220 ,218 ,216 ,215 ,214‬‬
‫‪,231 ,230 ,229 ,228 ,227 ,226 ,225‬‬
‫‪,238 ,237 ,236 ,235 ,234 ,233 ,232‬‬
‫‪252 ,251 ,249 ,248 ,247 ,240 ,239‬‬
‫آرﻣﻮگ‪87 ,‬‬
‫ارﻣﻴﺎ‪223 ,207 ,‬‬
‫ارﻣﻴﺎء ﻧﺒﻲ‪77 ,‬‬
‫آروﻏﻴﺎن‪251 ,‬‬
‫آروﻧﻴﺎن‪250 ,‬‬
‫آرﻳﺎﺋﻴﺎن‪217 ,187 ,141 ,119 ,83 ,‬‬
‫ارﻳﺤﺎ‪110 ,‬‬
‫آرﻳﺴﺘﺎﺑﻮغ‪109 ,‬‬
‫آرﻳﺴﺘﺎﻛﺲ‪248 ,173 ,170 ,169 ,168 ,‬‬
‫آرﻳﺴﺘﻮﺑﻮﻟﻮس‪111 ,109 ,‬‬
‫آرﻳﺴﺘﻮن‪235 ,143 ,142 ,44 ,22 ,‬‬
‫ارﻳﻤﻨﺎ‪245 ,‬‬
‫آرﻳﻮﺑﺮزن‪246 ,26 ,‬‬
‫آرﻳﻮس‪190 ,168 ,73 ,55 ,‬‬
‫آزاد‪,114 ,95 ,86 ,83 ,76 ,25 ,23 ,17 ,‬‬
‫‪,187 ,176 ,147 ,144 ,123 ,116 ,115‬‬
‫‪230 ,218 ,204 ,202 ,190 ,188‬‬
‫آزارﻳﺎ‪232 ,116 ,‬‬
‫ازوپ‪23 ,‬‬
‫آزوروس‪50 ,‬‬
‫آژداﻫـــــﺎك‪,85 ,84 ,83 ,82 ,81 ,80 ,78 ,‬‬
‫‪231 ,230 ,144 ,134 ,131 ,98 ,89 ,86‬‬
‫‪٣٣٩‬‬
‫آرﻣـــــﺎوﻳﺮ‪,102 ,94 ,76 ,66 ,65 ,64 ,63 ,‬‬
‫‪191 ,190 ,157 ,135 ,129 ,110 ,105‬‬
‫ارﻣﻨﺴﺘﺎن‪,14 ,13 ,12 ,11 ,9 ,8 ,7 ,6 ,5 ,4 ,‬‬
‫‪,28 ,27 ,26 ,24 ,21 ,20 ,18 ,17 ,16‬‬
‫‪,45 ,41 ,39 ,38 ,37 ,35 ,32 ,30 ,29‬‬
‫‪,65 ,64 ,63 ,62 ,59 ,58 ,57 ,56 ,49‬‬
‫‪,79 ,76 ,73 ,72 ,71 ,69 ,68 ,67 ,66‬‬
‫‪,98 ,97 ,96 ,95 ,93 ,87 ,85 ,84 ,82‬‬
‫‪,105 ,104 ,103 ,102 ,101 ,100 ,99‬‬
‫‪,116 ,114 ,113 ,112 ,111 ,109 ,108‬‬
‫‪,125 ,124 ,123 ,122 ,119 ,118 ,117‬‬
‫‪,133 ,132 ,131 ,130 ,128 ,127 ,126‬‬
‫‪,141 ,140 ,139 ,138 ,137 ,135 ,134‬‬
‫‪,151 ,150 ,149 ,148 ,147 ,146 ,143‬‬
‫‪,160 ,159 ,158 ,157 ,156 ,155 ,154‬‬
‫‪,169 ,166 ,165 ,164 ,163 ,162 ,161‬‬
‫‪,182 ,181 ,177 ,176 ,174 ,173 ,170‬‬
‫‪,192 ,190 ,189 ,188 ,187 ,185 ,183‬‬
‫‪,203 ,201 ,200 ,198 ,197 ,194 ,193‬‬
‫‪,210 ,209 ,208 ,207 ,206 ,205 ,204‬‬
‫‪,218 ,217 ,216 ,214 ,213 ,212 ,211‬‬
‫‪,231 ,230 ,229 ,228 ,227 ,221 ,219‬‬
‫‪,244 ,243 ,239 ,237 ,236 ,234 ,233‬‬
‫‪250 ,249 ,247 ,245‬‬
‫ارﻣﻨــﻲ ‪,12 ,11 ,10 ,9 ,8 ,7 ,6 ,5 ,4 ,3 ,1 ,‬‬
‫‪,21 ,20 ,19 ,18 ,17 ,16 ,15 ,14 ,13‬‬
‫‪,30 ,29 ,28 ,27 ,26 ,25 ,24 ,23 ,22‬‬
‫‪,39 ,38 ,37 ,36 ,35 ,34 ,33 ,32 ,31‬‬
‫‪,50 ,49 ,46 ,45 ,44 ,43 ,42 ,41 ,40‬‬
‫‪,63 ,58 ,57 ,56 ,55 ,54 ,53 ,52 ,51‬‬
‫‪,79 ,78 ,77 ,75 ,73 ,70 ,67 ,66 ,64‬‬
‫‪,93 ,92 ,88 ,87 ,86 ,85 ,84 ,83 ,82‬‬
‫‪,101 ,100 ,99 ,98 ,97 ,96 ,95 ,94‬‬
‫‪,109 ,108 ,107 ,105 ,104 ,103 ,102‬‬
‫‪,120 ,119 ,118 ,115 ,113 ,111 ,110‬‬
 ‫آﺳﻴﺎﺳﻲ ﺻﻐﻴﺮ‪27 ,‬‬ ‫آژدﻫﺎك‪230 ,137 ,31 ,25 ,20 ,‬‬
‫آﺳــــﻴﺎي ﺻــــﻐﻴﺮ‪,92 ,67 ,58 ,48 ,41 ,39 ,‬‬ ‫آژدﻫﺎك ﺑﻴﻮراﺳﺐ‪230 ,31 ,25 ,20 ,‬‬
‫‪,167 ,159 ,147 ,116 ,111 ,108 ,105‬‬ ‫اﺳﺐ رﻳﺰ‪70 ,‬‬
‫‪,235 ,231 ,227 ,200 ,182 ,178 ,175‬‬ ‫اﺳﭙﺎرﺗﻮس‪74 ,‬‬
‫‪236‬‬ ‫اﺳــــــــﭙﺎﻧﺪارات‪,196 ,195 ,194 ,190 ,97 ,‬‬
‫آﺷﺎﻣﺎ‪26 ,‬‬ ‫‪218 ,201 ,199‬‬
‫آﺷﺎﻫﻤﺎرﻳﺎن‪241 ,‬‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﺪوﻧﻴﻚ‪34 ,‬‬
‫آﺷﺘﻴــــــﺸﺎد‪,214 ,181 ,105 ,101 ,87 ,25 ,‬‬ ‫اﺳﭙﺎﻧﻴﺎﺋﻴﺎن‪123 ,92 ,‬‬
‫‪220‬‬ ‫آﺳﭙﺎﻫﺎﭘﺖ‪153 ,152 ,151 ,‬‬
‫آﺷﺨﺎدار‪246 ,200 ,162 ,‬‬ ‫آﺳﭙﺖ‪240 ,231 ,115 ,109 ,‬‬
‫اﺷﺨﺎدارﻳﺎن‪251 ,‬‬ ‫اﺳﭙﺮ‪213 ,199 ,146 ,127 ,‬‬
‫آﺷﺨﺎراﺑﺎر‪46 ,7 ,‬‬ ‫آﺳﭙﻮراﻛﺲ‪248 ,203 ,198 ,‬‬
‫آﺷﺨﺎراﺗﺴﻮﻳﺘﺲ‪243 ,64 ,17 ,‬‬ ‫اﺳﺘﭙﺎن روﺷﻜﻴﺎن‪21 ,‬‬
‫آﺷﺨﻦ‪162 ,‬‬ ‫اﺳﺘﭙﺎن ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن‪225 ,‬‬
‫اﺷﻚ‪223 ,124 ,92 ,91 ,20 ,19 ,‬‬ ‫اﺳﺘﭙﺎﻧﻪ‪236 ,46 ,16 ,14 ,12 ,‬‬
‫اﺷـــــﻜﺎﻧﻲ‪,77 ,43 ,38 ,28 ,27 ,25 ,12 ,9 ,‬‬ ‫اﺳﺘﺮاﺗﮕﻴﻮن‪167 ,‬‬
‫‪,124 ,122 ,117 ,102 ,98 ,85 ,79‬‬ ‫آﺳﭽﺸﻨﻴﺎن‪250 ,‬‬
‫‪,147 ,142 ,133 ,132 ,130 ,128 ,127‬‬ ‫اﺳﺤﺎق‪73 ,‬‬
‫‪,170 ,162 ,156 ,153 ,151 ,150 ,148‬‬ ‫اﺳﺮاﻳﻴﻞ‪222 ,195 ,174 ,‬‬
‫‪,201 ,199 ,198 ,197 ,190 ,174 ,173‬‬ ‫آﺳﻜﺎﺗﺎدس‪74 ,‬‬
‫‪,234 ,233 ,229 ,225 ,219 ,203 ,202‬‬ ‫اﺳﻜﺎﻣﺎدروس‪233 ,107 ,‬‬
‫‪239 ,237‬‬ ‫اﺳﻜﺎﻣﺎﻧﺪروس‪239 ,197 ,‬‬
‫اﺷـــﻜﺎﻧﻴﺎن ارﻣﻨـــﻲ‪,79 ,62 ,44 ,29 ,28 ,20 ,‬‬ ‫اﺳﻜﺎﻳﻮردي‪80 ,78 ,76 ,75 ,19 ,‬‬
‫‪237 ,213 ,143 ,139 ,131 ,102 ,98‬‬ ‫اﺳــﻜﻨﺪر‪,87 ,59 ,44 ,23 ,22 ,20 ,19 ,17 ,‬‬
‫آﺷﻮت‪247 ,146 ,95 ,‬‬ ‫‪,167 ,116 ,106 ,104 ,99 ,92 ,91 ,88‬‬
‫آﺷﻮﺗﺴﻚ‪218 ,161 ,158 ,99 ,‬‬ ‫‪227 ,225 ,176 ,173‬‬
‫آﺷﻮﺗﺴﻴﺎن‪251 ,241 ,‬‬ ‫اﺳــﻜﻨﺪرﻳﻪ‪,23 ,22 ,18 ,15 ,14 ,13 ,12 ,5 ,‬‬
‫آﺷــــﻮري‪,26 ,24 ,22 ,19 ,15 ,14 ,12 ,7 ,‬‬ ‫‪,190 ,168 ,155 ,149 ,48 ,41 ,32‬‬
‫‪,72 ,64 ,59 ,58 ,54 ,44 ,41 ,35 ,32‬‬ ‫‪,236 ,232 ,230 ,228 ,215 ,214 ,192‬‬
‫‪,128 ,127 ,120 ,103 ,101 ,100 ,79‬‬ ‫‪237‬‬
‫‪,208 ,207 ,197 ,196 ,174 ,149 ,138‬‬ ‫آﺳﻮد‪146 ,109 ,‬‬
‫‪,234 ,227 ,226 ,218 ,217 ,213 ,210‬‬ ‫آﺳﻮرﺳﺘﺎن‪,161 ,154 ,153 ,152 ,150 ,94 ,‬‬
‫‪239‬‬ ‫‪193 ,175 ,174 ,166‬‬
‫آﺳﻮرﻳﺎن‪234 ,147 ,132 ,117 ,77 ,‬‬
‫آﺳﻮرﻳﻚ‪234 ,232 ,110 ,109 ,92 ,‬‬

‫‪٣٤٠‬‬
 ‫اﮔﻴﻨﺎ‪22 ,‬‬
‫آﻻن‪236 ,165 ,136 ,135 ,83 ,25 ,‬‬
‫آﻻﻧﺎوزان‪192 ,‬‬
‫آﻟﺒﺎﻧﻴـــــﺎ‪,164 ,163 ,148 ,99 ,98 ,83 ,39 ,‬‬
‫‪195 ,178 ,175‬‬
‫اﻟﻔﺒﺎي ارﻣﻨﻲ‪239 ,40 ,22 ,19 ,9 ,5 ,‬‬
‫آﻟﻜﺴﺎﻧﺪر‪155 ,116 ,109 ,50 ,44 ,‬‬
‫اﻟﻜﺴﺎﻧﺪرا‪109 ,‬‬
‫آﻟﻜﻲ‪138 ,‬‬
‫اﻟﻮﺗﺮاﭘﻠﻴﺲ‪121 ,‬‬
‫اﻟﻴﺎس‪222 ,190 ,‬‬
‫آﻟﻴﺸﺎن‪42 ,20 ,10 ,‬‬
‫اﻟﻴﺸﻊ‪237 ,222 ,190 ,173 ,‬‬
‫اﻟﻴﻤﭙﻴﻮس ﻣﻎ‪22 ,‬‬
‫آﻟﻴﻮس‪140 ,107 ,106 ,‬‬
‫آﻣــــﺎﺗﻮﻧﻲ‪,199 ,163 ,157 ,139 ,137 ,95 ,‬‬
‫‪219 ,204‬‬
‫آﻣﺎﺗﻮﻧﻴﺎن‪240 ,177 ,175 ,164 ,141 ,‬‬
‫آﻣﺎﺳﮕﻮﻧﻲ‪250 ,‬‬
‫آﻣﺎﺳﻴﺎ‪228 ,98 ,67 ,64 ,55 ,54 ,27 ,‬‬
‫آﻣﺮام‪73 ,‬‬
‫آﻣﻔﻴﻠﻮﺳﻴﻮس‪192 ,‬‬
‫اﻣــﻴﻦ‪,230 ,224 ,46 ,20 ,16 ,14 ,12 ,10 ,‬‬
‫‪231‬‬
‫آﻧﺎﺗﻮل‪218 ,212 ,211 ,‬‬
‫آﻧﺎﺗﻮﻟﻴﻮس‪210 ,‬‬
‫آﻧـــــﺎك‪,170 ,161 ,159 ,155 ,154 ,150 ,‬‬
‫‪231‬‬
‫آﻧﺎگ‪150 ,‬‬
‫آﻧﺎﻧﻴــﺎ‪,231 ,207 ,142 ,44 ,39 ,18 ,17 ,4 ,‬‬
‫‪250 ,243 ,232‬‬
‫آﻧﺎﻧﻴﺎ ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗﺴﻲ‪45 ,‬‬
‫آﻧﺐ‪55 ,‬‬
‫آﻧﺒﻴﺲ‪53 ,‬‬
‫آﻧﭙﺎﻳﺖ‪95 ,‬‬
‫‪٣٤١‬‬
‫آﺷــــــﻮرﻳﺎن‪,49 ,48 ,41 ,34 ,32 ,24 ,14 ,‬‬
‫‪,152 ,120 ,115 ,111 ,76 ,67 ,66 ,65‬‬
‫‪239 ,234 ,211‬‬
‫آﺷﻮﺷﺎ‪213 ,‬‬
‫آﺷﻴﻞ‪239 ,197 ,182 ,91 ,88 ,‬‬
‫آﻏﺒﻴﺎﻧﻮس‪197 ,196 ,‬‬
‫آﻏﺘﺎدوس‪73 ,‬‬
‫آﻏﺘﺎﻣﺎر‪180 ,35 ,‬‬
‫آﻏﺰﻧﻴﻚ‪250 ,174 ,120 ,101 ,79 ,19 ,‬‬
‫اﻏﻮن‪74 ,‬‬
‫آﻏﻴﻮﻳـــﺖ‪,185 ,184 ,145 ,143 ,114 ,79 ,‬‬
‫‪238‬‬
‫آﻓﺮودﻳﺘﻪ‪191 ,108 ,105 ,‬‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻫﺎي ﭘﺎرﺳﻲ‪,89 ,32 ,26 ,25 ,21 ,20 ,‬‬
‫‪230 ,228‬‬
‫اﻓﺴﻮس‪214 ,145 ,134 ,106 ,6 ,‬‬
‫اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن‪232 ,231 ,153 ,68 ,‬‬
‫اﻓﻼﻃــــﻮن‪,206 ,152 ,89 ,24 ,22 ,15 ,13 ,‬‬
‫‪240 ,215‬‬
‫اﻗﻴﺎﻧﻮس‪228 ,197 ,105 ,88 ,67 ,‬‬
‫آﻛﺎﺗﺎﻧﮕﻐﻮس‪150 ,‬‬
‫آﻛﺎﺗﺴﻮ‪242 ,‬‬
‫آﻛﺎزﺗﺴﻲ‪250 ,‬‬
‫آﻛﺎك‪214 ,210 ,‬‬
‫آﻛﺌﺎﺗﺴﻲ‪251 ,241 ,‬‬
‫آﻛﺮازاﻧﻴﺲ‪75 ,‬‬
‫آﻛﻴﻨﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫آﮔﺎﺗــﺎﻧﮕﻐﻮس‪,149 ,66 ,44 ,22 ,16 ,15 ,5 ,‬‬
‫‪,165 ,164 ,163 ,160 ,159 ,155 ,150‬‬
‫‪237 ,227‬‬
‫آﮔﺎﺗﺎﻧﮕﻴﻨﺲ‪203 ,‬‬
‫آﮔﻮﺳﺖ‪117 ,‬‬
‫اﮔﻮﺳـــــــﺘﻮس‪,178 ,175 ,146 ,118 ,117 ,‬‬
‫‪,212 ,211 ,209 ,197 ,194 ,189 ,182‬‬
‫‪236‬‬
 ‫اورﻫﺎ‪103 ,‬‬
‫اوزﺑﻴــــــﻮس‪,50 ,44 ,38 ,24 ,23 ,21 ,15 ,‬‬
‫‪,233 ,232 ,226 ,104 ,71 ,54 ,53‬‬
‫‪239 ,236 ,235 ,234‬‬
‫اوﺷﺎﻛﺎن‪221 ,‬‬
‫اوﻟﻴﺎﻧﻮس‪156 ,‬‬
‫اوﻟﻴﻤﭙﻴﻮدوروس‪55 ,19 ,‬‬
‫آوود‪73 ,‬‬
‫آﻫﻤﺎﺗﺎن‪141 ,‬‬
‫اﻫﻮراﻣﺰدا‪86 ,22 ,‬‬
‫اﻳﺘﺎﻟﻴﺎ‪239 ,238 ,231 ,216 ,197 ,20 ,‬‬
‫آﻳﺮارات‪,97 ,95 ,87 ,85 ,77 ,69 ,68 ,65 ,‬‬
‫‪,143 ,139 ,114 ,104 ,101 ,100 ,99‬‬
‫‪,187 ,184 ,169 ,158 ,157 ,149 ,148‬‬
‫‪,213 ,212 ,202 ,200 ,198 ,194 ,190‬‬
‫‪227‬‬
‫اﻳـــــﺮان‪,35 ,29 ,28 ,22 ,20 ,14 ,8 ,6 ,5 ,‬‬
‫‪,118 ,107 ,105 ,104 ,83 ,43 ,39 ,38‬‬
‫‪,137 ,134 ,131 ,124 ,121 ,120 ,119‬‬
‫‪,157 ,153 ,148 ,142 ,141 ,140 ,138‬‬
‫‪,193 ,188 ,179 ,178 ,166 ,162 ,161‬‬
‫‪239 ,236 ,235 ,232 ,231 ,209 ,205‬‬
‫آﻳﺰﻧﺎﻛﺎن‪250 ,‬‬
‫اﻳﻠﻴﺎ‪222 ,‬‬
‫اﻳﻠﻴﺎد‪239 ,190 ,88 ,87 ,22 ,‬‬
‫اﻳﻠﻴﺎس‪19 ,‬‬
‫اﻳﻮرﻳﺎ‪100 ,99 ,‬‬
‫اﻳﻮرﻳﺎن‪104 ,99 ,‬‬
‫آﻳﻴﻦ ﻣﺰدﻳﺴﻨﻲ‪208 ,‬‬
‫ﺑﺎب‪86 ,53 ,13 ,،‬‬
‫ﺑﺎﺑﺮد‪38 ,‬‬
‫ﺑﺎﺑﻞ‪,77 ,62 ,61 ,60 ,56 ,49 ,24 ,22 ,13 ,‬‬
‫‪,172 ,110 ,106 ,100 ,93 ,92 ,91‬‬
‫‪238 ,234 ,232 ,227 ,226‬‬
‫ﺑﺎﺑﻲ‪55 ,‬‬
‫‪٣٤٢‬‬
‫آﻧﺘﻮﻧﻴـــــــﻮس‪,149 ,146 ,115 ,114 ,113 ,‬‬
‫‪236 ,233 ,155 ,151‬‬
‫آﻧﺘﻴﻜﻮﻧﻮس‪92 ,‬‬
‫آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻮس‪113 ,112 ,111 ,‬‬
‫آﻧﺘﻴﮕﻮﻧﻴﺎن‪112 ,‬‬
‫آﻧﺘﻴﻮﺧﻮس‪92 ,91 ,58 ,22 ,‬‬
‫آﻧﺘﻴﻮك‪238 ,186 ,91 ,‬‬
‫آﻧﺘﻴﻮﻛﻮس‪232 ,226 ,222 ,175 ,92 ,91 ,‬‬
‫اﻧﺰاﻛﻴﻦ‪250 ,‬‬
‫آﻧﺰواﺗﺴﻲ‪251 ,247 ,‬‬
‫آﻧﺰواﺗﺴﻴﺎن‪241 ,240 ,‬‬
‫آﻧﺰﻳﺖ‪180 ,‬‬
‫اُﻧِﺲ‪68 ,‬‬
‫اﻧﻜﻮرا‪92 ,‬‬
‫آﻧﮕﻎ ﺗﻮن‪250 ,‬‬
‫آﻧﮕﻐﺘﻮن‪79 ,19 ,‬‬
‫آﻧﮕﻐﻴﺎ‪100 ,‬‬
‫آﻧﻮﺷﺎوان‪76 ,73 ,‬‬
‫آﻧﻮﻳﺶ‪86 ,84 ,‬‬
‫آﻧﻬﻮش‪208 ,204 ,193 ,29 ,28 ,‬‬
‫آﻧـــــﻲ‪,134 ,128 ,108 ,105 ,22 ,18 ,12 ,‬‬
‫‪233 ,187 ,177 ,157 ,149 ,139‬‬
‫آﻧﻲ داراﻧﺎﻏﻲ‪134 ,22 ,‬‬
‫آوازاﺗﺴﻲ‪250 ,‬‬
‫آوازﻫﺎي ﻣﻮزون‪85 ,‬‬
‫اواﮔﺎروس‪106 ,22 ,‬‬
‫اوﭘﺎﻟﻤﻮس‪75 ,‬‬
‫اوﺗﺎ‪161 ,157 ,‬‬
‫اوﺗﺎﻟﻴﻮس ادﺳﺎ‪168 ,‬‬
‫اوﺗﻪ آﺗﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫اوﺗﻴﺎن‪99 ,‬‬
‫اودﻳﺴﺌﻮس‪146 ,‬‬
‫اورﺷــــــﻠﻴﻢ‪,113 ,112 ,111 ,110 ,79 ,21 ,‬‬
‫‪,178 ,168 ,166 ,142 ,126 ,123 ,121‬‬
‫‪214 ,192‬‬
 ‫ﺑﺎﮔﺎدﻳﺎ‪146 ,‬‬
‫ﺑﺎﮔﺎدﻳﺎ‪146 ,،‬‬
‫ﺑﺎﮔـــــﺎرات‪,162 ,146 ,103 ,102 ,96 ,93 ,‬‬
‫‪247 ,231 ,194 ,177 ,175 ,164‬‬
‫ﺑﺎﮔﺎران‪134 ,133 ,129 ,‬‬
‫ﺑﺎﮔﺎوان‪220 ,157 ,149 ,140 ,‬‬
‫ﺑﺎﮔﺮات‪146 ,‬‬
‫ﺑـــــﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ‪,93 ,79 ,67 ,66 ,35 ,18 ,17 ,‬‬
‫‪,127 ,126 ,125 ,122 ,115 ,108 ,95‬‬
‫‪,231 ,225 ,209 ,201 ,146 ,145 ,128‬‬
‫‪251 ,250 ,247 ,240 ,235‬‬
‫ﺑﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻴﺎن‪233 ,229 ,194 ,146 ,78 ,38 ,‬‬
‫ﺑﺎﻟﺌﻮس‪73 ,‬‬
‫ﺑﺎوﻣﮕﺎردﻧﺮ‪9 ,‬‬
‫ﺑﺎﻳﺒﺮد‪128 ,38 ,‬‬
‫ﺑﺌﻮﺗﻴﺎن‪107 ,‬‬
‫ﺑﺪﺷـﺦ‪79 ,‬‬
‫ﺑﺮاردان وﻳﺴﺘﻮن‪42 ,‬‬
‫ﺑﺮﺗﻮﻟﻤﺎ‪125 ,‬‬
‫ﺑﺮدﻳﺼﺎن‪44 ,22 ,،‬‬
‫ﺑﺮﻛﻴﺸﻮ‪221 ,219 ,217 ,‬‬
‫ﺑﺮوﺳﻮس‪226 ,56 ,50 ,48 ,44 ,24 ,22 ,‬‬
‫ﺑﺰﻧﻮﻧﻲ‪250 ,173 ,100 ,63 ,62 ,33 ,‬‬
‫ﺑﮋﻧﻮﻧﻲ‪241 ,‬‬
‫ﺑﻄﻠﻤﻴــــــــﻮس‪,109 ,106 ,84 ,54 ,48 ,32 ,‬‬
‫‪233 ,230 ,225 ,152 ,113 ,110‬‬
‫ﺑﻌــﻞ‪,58 ,55 ,54 ,52 ,33 ,31 ,30 ,24 ,19 ,‬‬
‫‪227 ,226 ,118 ,66 ,62 ,61 ,60‬‬
‫ﺑﻐﺪوخ‪160 ,‬‬
‫ﺑـــــﻼش‪,234 ,231 ,155 ,58 ,20 ,18 ,12 ,‬‬
‫‪236‬‬
‫ﺑﻠﻮر‪220 ,109 ,93 ,‬‬
‫ﺑﻠﻮﻛﻮس‪74 ,73 ,‬‬
‫ﺑﻠﻴﺴﺎرﻳﻮس‪38 ,‬‬
‫ﺑﻨﺪﻳﺪﻳﻮس‪113 ,‬‬
‫‪٣٤٣‬‬
‫ﺑﺎﺑﻴﻚ‪199 ,198 ,‬‬
‫ﺑﺎﺑﻴﻠﺲ‪206 ,‬‬
‫ﺑﺎت‪128 ,‬‬
‫ﺑﺎﺗﻨﻴﻜﺎغ‪118 ,‬‬
‫ﺑﺎراك‪74 ,‬‬
‫ﺑﺎرﺗﻮﻏﻴﻤﺌﻮس ﺣﻮاري‪248 ,‬‬
‫ﺑﺎرداﺳﺎن‪236 ,149 ,22 ,‬‬
‫ﺑﺎردﻳﺼﺎن‪22 ,‬‬
‫ﺑﺎرزاﭘﺮان‪193 ,115 ,112 ,111 ,35 ,‬‬
‫ﺑﺎرﺳﻮﻣﺎ‪236 ,152 ,22 ,‬‬
‫ﺑﺎرﺷﺎﻣﻴﻨﺎ‪109 ,66 ,‬‬
‫ﺑﺎروﻧﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫ﺑﺎروﻳﺮ‪78 ,77 ,76 ,19 ,‬‬
‫ﺑـــﺎز‪,35 ,34 ,33 ,32 ,29 ,27 ,26 ,13 ,11 ,‬‬
‫‪,64 ,62 ,61 ,59 ,58 ,57 ,45 ,40 ,39‬‬
‫‪,109 ,108 ,97 ,93 ,71 ,68 ,67 ,65‬‬
‫‪,137 ,134 ,119 ,118 ,116 ,113 ,111‬‬
‫‪,157 ,153 ,150 ,146 ,143 ,140 ,139‬‬
‫‪,176 ,173 ,171 ,169 ,166 ,165 ,161‬‬
‫‪,191 ,189 ,188 ,187 ,183 ,181 ,179‬‬
‫‪,201 ,200 ,199 ,197 ,196 ,194 ,192‬‬
‫‪,210 ,208 ,206 ,205 ,204 ,203 ,202‬‬
‫‪237 ,228‬‬
‫ﺑﺎزﻣﺎوپ‪22 ,20 ,‬‬
‫ﺑﺎزوك‪75 ,‬‬
‫ﺑﺎﺳﻦ‪241 ,148 ,139 ,100 ,95 ,63 ,‬‬
‫ﺑﺎﺳﻨﺎﺗﺴﻲ‪250 ,‬‬
‫ﺑﺎﺳﻴﺎن‪148 ,139 ,95 ,‬‬
‫ﺑﺎﺳﻴﻠﻮس‪167 ,‬‬
‫ﺑﺎﺳﻴﻠﻬﺎ‪164 ,149 ,141 ,‬‬
‫ﺑﺎﻏﺎس‪213 ,‬‬
‫ﺑﺎﻛﺎن‪250 ,‬‬
‫ﺑــــﺎﻛﻮر‪,175 ,174 ,160 ,145 ,142 ,111 ,‬‬
‫‪246 ,207‬‬
‫ﺑﺎﻛﻮراﮔﺮد‪142 ,‬‬
‫ﭘـــﺎرﺗﻲ‪,106 ,99 ,93 ,58 ,43 ,38 ,35 ,17 ,‬‬ ‫ﺑﻨﻴﺎد ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮر‪5 ,‬‬
‫‪,169 ,154 ,153 ,151 ,150 ,124 ,107‬‬ ‫ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ‪207 ,‬‬
‫‪248 ,237 ,236 ,230 ,227‬‬ ‫ﺑﻮﺧﺎدﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن‪241 ,‬‬
‫ﭘﺎرﺗﻴـــــــﺎن‪,111 ,92 ,91 ,77 ,58 ,27 ,20 ,‬‬ ‫ﺑﻮﺧﺎﻳﺘﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫‪,231 ,170 ,153 ,151 ,150 ,141 ,118‬‬ ‫ﺑﻮرﺑﻮرﻳﺘﻮن‪240 ,212 ,211 ,‬‬
‫‪239 ,237‬‬ ‫ﺑﻮرز‪166 ,153 ,‬‬
‫ﭘﺎرﺧﺎر‪95 ,‬‬ ‫ﺑﻮژوﻧﻲ‪251 ,‬‬
‫ﭘﺎرس‪,115 ,111 ,104 ,86 ,59 ,35 ,28 ,6 ,‬‬ ‫ﺑﻬـــــــﺮام‪,209 ,208 ,205 ,176 ,128 ,25 ,‬‬
‫‪,134 ,132 ,130 ,128 ,124 ,119 ,117‬‬ ‫‪220 ,219 ,218 ,217 ,216 ,212‬‬
‫‪,159 ,155 ,154 ,153 ,151 ,150 ,139‬‬ ‫ﺑﻬﻞ‪231 ,227 ,154 ,153 ,151 ,92 ,‬‬
‫‪,193 ,181 ,175 ,168 ,165 ,164 ,161‬‬ ‫ﺑﻬﻞ ﺑﺎ ﻣﻚ‪92 ,‬‬
‫‪,216 ,212 ,208 ,207 ,205 ,198 ,194‬‬ ‫ﺑﻲ ﺗﻲ ﻧﻴﻪ‪41 ,39 ,‬‬
‫‪235 ,219 ,218 ,217‬‬ ‫ﺑﻴﺘُﻦ‪168 ,‬‬
‫ﭘﺎرﺳـــــﻲ‪,44 ,43 ,35 ,32 ,28 ,27 ,14 ,6 ,‬‬ ‫ﺑﻴـــــــﺰاﻧﺲ‪,148 ,43 ,41 ,15 ,14 ,13 ,10 ,‬‬
‫‪,98 ,94 ,91 ,89 ,87 ,85 ,83 ,70 ,49‬‬ ‫‪,188 ,183 ,182 ,181 ,180 ,179 ,167‬‬
‫‪,127 ,126 ,120 ,113 ,111 ,108 ,104‬‬ ‫‪,213 ,210 ,209 ,205 ,198 ,191 ,189‬‬
‫‪,138 ,136 ,134 ,133 ,131 ,130 ,128‬‬ ‫‪239 ,222 ,216‬‬
‫‪,152 ,150 ,149 ,148 ,146 ,145 ,144‬‬ ‫ﺑﻴﻜﻨﺪ‪168 ,‬‬
‫‪,178 ,177 ,176 ,175 ,161 ,159 ,157‬‬ ‫ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‪103 ,99 ,96 ,67 ,35 ,‬‬
‫‪,192 ,188 ,187 ,185 ,182 ,181 ,180‬‬ ‫ﭘﺎپ‪,190 ,189 ,188 ,186 ,185 ,180 ,28 ,‬‬
‫‪,201 ,200 ,199 ,198 ,195 ,194 ,193‬‬ ‫‪246 ,238 ,197 ,196 ,195 ,194 ,193‬‬
‫‪,209 ,208 ,207 ,206 ,205 ,204 ,202‬‬ ‫ﭘﺎﺗﺎﻏﻴﻜﺲ‪14 ,‬‬
‫‪,230 ,225 ,219 ,218 ,217 ,216 ,212‬‬ ‫ﭘﺎﺗﺴﭙﺎروﻧﻲ‪250 ,‬‬
‫‪236 ,232 ,231‬‬ ‫ﭘﺎﺗﻜﺎﻧﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫ﭘﺎرﺳــﻴﺎن‪,77 ,65 ,64 ,58 ,48 ,32 ,28 ,24 ,‬‬ ‫ﭘﺎﭼﻮﻳﭻ‪78 ,‬‬
‫‪,113 ,111 ,104 ,100 ,91 ,89 ,83 ,81‬‬ ‫ﭘﺎدﻳﮋاﻫﺎر‪138 ,‬‬
‫‪,153 ,152 ,141 ,140 ,125 ,119 ,118‬‬ ‫ﭘﺎراﺧﻮت‪64 ,‬‬
‫‪,175 ,174 ,163 ,160 ,158 ,157 ,156‬‬ ‫ﭘﺎراﻧﺪزم‪192 ,186 ,184 ,‬‬
‫‪,188 ,187 ,186 ,182 ,180 ,178 ,177‬‬ ‫ﭘﺎراﻧﺰم‪28 ,‬‬
‫‪,209 ,205 ,203 ,197 ,195 ,194 ,192‬‬ ‫ﭘﺎرﭘﺘﺴﻲ‪41 ,37 ,35 ,16 ,‬‬
‫‪238 ,221 ,220 ,219 ,218‬‬ ‫ﭘﺎرت‪154 ,150 ,134 ,111 ,73 ,64 ,‬‬
‫ﭘﺎرﮔﻮ‪204 ,‬‬ ‫ﭘﺎرﺗﺎﻣﺎﺳﭙﺎت‪26 ,‬‬
‫ﭘﺎرن آﺷﺘﻴﺸﺎﺗﺘﺴﻲ‪248 ,‬‬ ‫ﭘﺎرﺗﺎﻣﺎﺳﻴﺮ‪246 ,26 ,‬‬
‫ﭘﺎرﻧﺎك‪73 ,‬‬
‫ﭘﺎرﻧﺎواز‪78 ,‬‬

‫‪٣٤٤‬‬
 ‫ﭘﻠﻮﺗﻨﻴﻮس‪215 ,‬‬
‫ﭘﻠﻴﻜﺮاﺗﺲ‪106 ,‬‬
‫ﭘﻨﺪ ﻧﺎﻣﻪ‪18 ,‬‬
‫ﭘﻨﻠﻪ ﭘﻪ‪146 ,‬‬
‫ﭘﻮرﺗﻮس روﻣﺎﻧﻮس‪22 ,‬‬
‫ﭘﻮرن‪168 ,‬‬
‫ﭘﻮﻛﻪ ﺋﻴﺎن‪107 ,‬‬
‫ﭘﻮﻟﺲ‪216 ,214 ,171 ,‬‬
‫ﭘﻮﻟﻤﻮن‪246 ,‬‬
‫ﭘﻮﻣﭙﺌﻮس‪233 ,110 ,109 ,‬‬
‫ﭘﻮﻧﺖ‪,156 ,153 ,116 ,110 ,103 ,67 ,27 ,‬‬
‫‪231 ,227 ,167 ,163‬‬
‫ﭘﻮﻧﺘـــــــﻮس‪,104 ,103 ,100 ,67 ,58 ,27 ,‬‬
‫‪239 ,233 ,231 ,107‬‬
‫ﭘﻮﻧﺘﻴﺎن‪129 ,103 ,95 ,93 ,‬‬
‫ﭘﻬﻠــــﻮي‪,84 ,79 ,70 ,68 ,50 ,48 ,25 ,13 ,‬‬
‫‪,127 ,120 ,118 ,99 ,98 ,96 ,87 ,85‬‬
‫‪,162 ,154 ,153 ,152 ,150 ,143 ,130‬‬
‫‪,225 ,219 ,217 ,208 ,205 ,190 ,166‬‬
‫‪240 ,238 ,236 ,234 ,227‬‬
‫ﭘﻬﻠﻮﻳــﻚ‪,192 ,169 ,159 ,153 ,152 ,151 ,‬‬
‫‪204‬‬
‫ﭘﻬﻠﻮﻳﻚ ﻫﺎ‪204 ,153 ,152 ,‬‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ‪129 ,54 ,53 ,30 ,26 ,‬‬
‫ﭘﻴﺸﺎر‪10 ,‬‬
‫ﭘﻴﻠﻤﻮن‪236 ,152 ,‬‬
‫ﭘﻴﻠﻴﻜﺮات‪22 ,‬‬
‫ﺗﺎﺗﻴﻮﻧﻚ‪145 ,‬‬
‫ﺗﺎﭼﺎت‪247 ,161 ,158 ,‬‬
‫ﺗﺎﭼﺎﺗﻮﻫﻲ‪203 ,‬‬
‫ﺗــــــﺎدﺋﻮس‪,154 ,125 ,124 ,122 ,35 ,22 ,‬‬
‫‪248 ,234 ,169‬‬
‫ﺗﺎراﺗﺎ‪118 ,‬‬
‫ﺗﺎرح‪53 ,‬‬
‫ﺗﺎرﺳﻮن‪156 ,‬‬
‫‪٣٤٥‬‬
‫ﭘﺎرﻧﺮﺳﻪ‪181 ,180 ,‬‬
‫ﭘﺎروخ‪64 ,6 ,‬‬
‫ﭘﺎﺳﺎﻳﻞ‪112 ,‬‬
‫ﭘﺎﺳـﻜﺎم‪79 ,‬‬
‫ﭘﺎﺳﻜﺎم‪100 ,80 ,79 ,‬‬
‫ﭘﺎﺳﻴﭙﺎ‪235 ,127 ,‬‬
‫ﭘﺎﻛﺎروس‪113 ,111 ,‬‬
‫ﭘﺎﻻدﻳﻮن‪237 ,168 ,‬‬
‫ﭘﺎﻟﻮﻧﻲ‪250 ,241 ,‬‬
‫ﭘﺎﻧﺪﻳﺮ‪80 ,57 ,‬‬
‫ﭘﺎﻧّﻴﺎس‪74 ,‬‬
‫ﭘﺎو‪‬س‪78 ,‬‬
‫ﭘﺎوﺳــﺘﻮس‪,35 ,31 ,29 ,27 ,23 ,22 ,15 ,5 ,‬‬
‫‪,227 ,187 ,160 ,126 ,44 ,43 ,38‬‬
‫‪238 ,233 ,229‬‬
‫ﭘﺎوﺳـــﺘﻮس ﺑﻮزاﻧـــﺪ‪,187 ,160 ,126 ,29 ,5 ,‬‬
‫‪238 ,233‬‬
‫ﭘﺎﻳﺎﭘﻴﺲ ﻛﺎآﻏﻴﺎ‪66 ,‬‬
‫ﭘﺘﺮﻣﺎن‪10 ,‬‬
‫ﭘﺘﺮوس‪216 ,155 ,‬‬
‫ﭘﺮاﺗﻴﻨﻴﺲ‪75 ,‬‬
‫ﭘﺮاو‪‬رﺗﻴﺲ‪78 ,‬‬
‫ﭘﺮچ‪75 ,‬‬
‫ﭘﺮﻣﻠﻴﺎﻧﻮس‪236 ,158 ,155 ,38 ,29 ,22 ,‬‬
‫ﭘﺮوﺑﻮس‪158 ,157 ,‬‬
‫ﭘﺮوﺗﺌﻮس‪215 ,‬‬
‫ﭘﺮوزاﻣﺎت‪166 ,154 ,‬‬
‫ﭘﺮوﻛﻠﻮس‪214 ,‬‬
‫ﭘﺮوﻛﻮﭘﻴﻮس‪44 ,38 ,‬‬
‫ﭘﺮﻳﺎﻣﻮس‪88 ,75 ,‬‬
‫ﭘﺮﻳﺘﻮس‪146 ,‬‬
‫ﭘﺮﻳﺘﻴﺎدس‪75 ,‬‬
‫ﭘﺮﻳﻮﮔﻴﺎ‪94 ,93 ,‬‬
‫ﭘﻐﮕﻮﻧﻴﻮس‪107 ,‬‬
‫ﭘﻠﮕﻮﻧﻴﻮس‪22 ,‬‬
 ‫ﺗﺴﺮوﻧﻚ‪57 ,‬‬
‫ﺗﺴﻮل‪242 ,‬‬
‫ﺗﺴﻮﻻك‪64 ,‬‬
‫ﺗﺴﻮﻻﮔﺮد‪64 ,‬‬
‫ﺗﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن‪142 ,‬‬
‫ﺗﻤﻮرﻳﻚ‪179 ,138 ,‬‬
‫ﺗﻮﺑﻴﺎ‪146 ,122 ,35 ,‬‬
‫ﺗﻮﺗﺎﻣﻮس‪88 ,87 ,75 ,‬‬
‫ﺗٍﻮﺗﺎﻣﻮس‪75 ,‬‬
‫ﺗﻮﺗﺌﻮس‪75 ,‬‬
‫ﺗﻮﺟﺮﻣﻪ‪65 ,60 ,54 ,33 ,‬‬
‫ﺗﻮرك‪232 ,100 ,34 ,31 ,25 ,‬‬
‫ﺗﻮرك آﻧﮕﻎ‪232 ,31 ,25 ,‬‬
‫ﺗُﻮﻏﺎ‪74 ,‬‬
‫ﺗﻮﻣﺎ آرزروﻧﻲ‪42 ,20 ,12 ,‬‬
‫ﺗﻮﻣﺎس‪122 ,121 ,45 ,‬‬
‫ﺗﻮﻧﻮس ﻛﻮﻧﻜﻮﻏﺮوس‪77 ,73 ,‬‬
‫ﺗﻮه‪148 ,‬‬
‫ﺗﻴﺒﺮﻳﻮس‪123 ,118 ,110 ,‬‬
‫ﺗﻴﺘﺎﻧﻴﺎن‪67 ,57 ,‬‬
‫ﺗﻴﺘﺲ‪230 ,85 ,‬‬
‫ﺗﻴﺘﻮس‪236 ,235 ,146 ,142 ,128 ,115 ,‬‬
‫ﺗﻴﺮاس‪65 ,60 ,54 ,53 ,‬‬
‫ﺗﻴﺮان‪,145 ,144 ,143 ,140 ,139 ,86 ,26 ,‬‬
‫‪,181 ,180 ,179 ,178 ,177 ,147 ,146‬‬
‫‪246 ,245 ,185 ,184‬‬
‫ﺗﻴــــﺮداد‪,38 ,36 ,29 ,27 ,26 ,20 ,17 ,13 ,‬‬
‫‪,124 ,122 ,119 ,92 ,91 ,62 ,43 ,42‬‬
‫‪,150 ,149 ,146 ,145 ,142 ,141 ,130‬‬
‫‪,162 ,161 ,159 ,158 ,157 ,156 ,155‬‬
‫‪,169 ,168 ,167 ,166 ,165 ,164 ,163‬‬
‫‪,179 ,175 ,174 ,173 ,172 ,171 ,170‬‬
‫‪,209 ,205 ,201 ,197 ,193 ,184 ,183‬‬
‫‪246 ,237 ,236 ,235 ,219‬‬
‫ﺗﻴﺮﻳﺖ‪186 ,185 ,184 ,179 ,28 ,‬‬
‫‪٣٤٦‬‬
‫ﺗــــﺎرون‪,105 ,102 ,101 ,87 ,57 ,25 ,11 ,‬‬
‫‪,220 ,201 ,190 ,181 ,173 ,163 ,154‬‬
‫‪221‬‬
‫ﺗﺎروﻧﺘﺴﻲ‪11 ,‬‬
‫ﺗـــﺎرﻳﺦ ارﻣﻨﻴـــﺎن‪,17 ,16 ,11 ,9 ,7 ,5 ,2 ,1 ,‬‬
‫‪,44 ,43 ,39 ,32 ,22 ,21 ,20 ,19 ,18‬‬
‫‪150 ,126 ,47 ,46 ,45‬‬
‫ﺗﺎزﻳﺎن‪216 ,128 ,95 ,83 ,24 ,‬‬
‫ﺗﺎﺳﺘﻴﻮس‪156 ,‬‬
‫ﺗﺎﺳﻴﺘﻮس‪156 ,‬‬
‫ﺗﺎﺷﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫ﺗﺎﺷﻴﺮك‪213 ,99 ,‬‬
‫ﺗﺎﻛﻼد‪60 ,‬‬
‫ﺗﺎﮔﺮﻳﺎن‪250 ,‬‬
‫ﺗﺎﻣﺒﺎت‪84 ,‬‬
‫ﺗﺎﻣﺮاراﺗﺴﻲ‪250 ,‬‬
‫ﺗﺎﻣﺴﻮن‪142 ,125 ,120 ,115 ,111 ,53 ,7 ,‬‬
‫ﺗﺎورس‪170 ,101 ,‬‬
‫ﺗﺎﻳﺘﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫ﺗﺎﻳﻚ‪231 ,200 ,95 ,‬‬
‫ﺗﺎﻳﮕﺮﻳﺎن‪241 ,‬‬
‫ﺗﺎﻳﻮﺗﺲ‪241 ,‬‬
‫ﺗﺌﻮدوﭘﻠﻴﺲ‪212 ,‬‬
‫ﺗﺌﻮدوﺗﻴﻮس‪214 ,‬‬
‫ﺗﺌﻮدوروس رﺷﺘﻮﻧﻲ‪247 ,‬‬
‫ﺗﺌﻮدوس‪,197 ,196 ,194 ,191 ,189 ,183 ,‬‬
‫‪,233 ,216 ,212 ,211 ,209 ,207 ,198‬‬
‫‪239‬‬
‫ﺗﺒﻪ‪229 ,154 ,107 ,106 ,‬‬
‫ﺗﺮاﻛﻴﺎﺋﻴﺎن‪167 ,‬‬
‫ﺗﺮاﻳﺎﻧﻮس‪140 ,‬‬
‫ﺗﺮﭘﺎﺗﻮﻧﻲ‪251 ,‬‬
‫ﺗﺮﺧﻮردزاﺗﺴﻲ‪207 ,‬‬
‫ﺗﺮوﻧﻲ‪251 ,241 ,133 ,‬‬
‫ﺗﺴﺎﻟﻮﻧﻴﻜﻪ‪196 ,‬‬
 ‫ﺧﺎﻏﺘﻴﻚ‪231 ,200 ,156 ,94 ,‬‬ ‫ﺗﻴﺴﻔﻮن‪209 ,204 ,161 ,152 ,28 ,‬‬
‫ﺧﺎﻛﺎن‪168 ,166 ,‬‬ ‫ﺗﻴﮕـــﺮان‪,67 ,37 ,35 ,30 ,27 ,26 ,25 ,19 ,‬‬
‫ﺧﺎﻻﺗﻴﺎﻧﺘﺲ‪45 ,44 ,43 ,39 ,10 ,‬‬ ‫‪,96 ,86 ,84 ,83 ,82 ,81 ,80 ,79 ,78‬‬
‫ﺧﺎﻟﺴﺪون‪41 ,‬‬ ‫‪,113 ,112 ,111 ,110 ,109 ,108 ,104‬‬
‫ﺧﺴﺮن‪120 ,‬‬ ‫‪,149 ,148 ,147 ,146 ,131 ,115 ,114‬‬
‫ﺧــــــــﺴﺮو‪,141 ,137 ,63 ,38 ,29 ,20 ,9 ,‬‬ ‫‪,245 ,237 ,233 ,229 ,193 ,188 ,186‬‬
‫‪,156 ,155 ,154 ,153 ,152 ,150 ,149‬‬ ‫‪246‬‬
‫‪,177 ,176 ,175 ,174 ,162 ,159 ,157‬‬ ‫ﺗﻴﮕﺮان واﻫﻪ‪20 ,‬‬
‫‪,203 ,202 ,201 ,200 ,199 ,198 ,178‬‬ ‫ﺗﻴﮕــــﺮان ﻳﺮواﻧــــﺪﻳﺎن‪,86 ,80 ,27 ,25 ,19 ,‬‬
‫‪,234 ,231 ,220 ,209 ,208 ,205 ,204‬‬ ‫‪245 ,237 ,229‬‬
‫‪247 ,246 ,242‬‬ ‫ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮت‪186 ,‬‬
‫ﺧﺴﺮوﻳﻚ‪15 ,‬‬ ‫ﺗﻴﮕﺮاﻧﺎﮔﺮد‪233 ,229 ,188 ,187 ,186 ,84 ,‬‬
‫ﺧﺸﺎﻳﺎرﺷﺎ‪108 ,26 ,‬‬ ‫ﺗﻴﮕﺮاﻧﻮﻫﻲ‪229 ,84 ,83 ,82 ,80 ,‬‬
‫ﺧﻨﻮخ‪51 ,‬‬ ‫ﺗﻴﻨﻮس‪75 ,‬‬
‫ﺧــــــﻮر‪,171 ,152 ,123 ,96 ,62 ,49 ,22 ,‬‬ ‫ﺟﺎﺛﻠﻴﻖ ﻫﻮاﻧﺲ‪37 ,‬‬
‫‪223 ,220 ,219 ,187 ,185 ,180‬‬ ‫ﺟﺎﻏﺎ‪207 ,‬‬
‫ﺧﻮرﺧﻮروﻧﻲ‪250 ,199 ,127 ,63 ,‬‬ ‫ﺟﺎواﺧﻚ‪99 ,‬‬
‫ﺧﻮرس‪213 ,‬‬ ‫ﺟﺪﻋﻮن‪74 ,‬‬
‫ﺧﻮرﺷﺎﻛﻮﻧﻴﻚ‪84 ,‬‬ ‫ﺟﻨﻴﺪي‪5 ,‬‬
‫ﺧﻮرن‪46 ,11 ,‬‬ ‫ﺟﻮﻣﺮ‪60 ,54 ,53 ,،‬‬
‫ﺧــــﻮرﻧﻲ‪,13 ,12 ,11 ,9 ,8 ,7 ,6 ,5 ,4 ,3 ,‬‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻧﻤﺎ‪173 ,145 ,142 ,18 ,‬‬
‫‪,23 ,22 ,21 ,20 ,19 ,18 ,17 ,16 ,14‬‬ ‫ﭼﺎﻣﭽﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫‪,34 ,33 ,32 ,31 ,30 ,27 ,26 ,25 ,24‬‬ ‫ﭼﺮﻣﺲ‪145 ,‬‬
‫‪,44 ,43 ,42 ,41 ,40 ,38 ,37 ,36 ,35‬‬ ‫ﭼﻮﭘﺎﻧﺎن‪223 ,199 ,170 ,128 ,68 ,58 ,‬‬
‫‪,56 ,54 ,53 ,51 ,50 ,49 ,48 ,46 ,45‬‬ ‫ﭼﻮر‪178 ,‬‬
‫‪,76 ,75 ,73 ,72 ,71 ,70 ,68 ,66 ,64‬‬ ‫ﭼﻮﻏﻮرﻳﺎن‪10 ,‬‬
‫‪,94 ,92 ,91 ,90 ,89 ,87 ,84 ,79 ,78‬‬ ‫ﭼﻴﻦ‪161 ,160 ,145 ,‬‬
‫‪,104 ,102 ,101 ,100 ,99 ,98 ,96 ,95‬‬ ‫ﺣﺎم‪227 ,58 ,57 ,56 ,54 ,53 ,‬‬
‫‪,114 ,113 ,111 ,110 ,109 ,108 ,105‬‬ ‫ﺣﺒﺸﻪ‪68 ,54 ,‬‬
‫‪,127 ,126 ,125 ,120 ,119 ,117 ,116‬‬ ‫ﺣﺒﺸﻲ‪150 ,88 ,87 ,‬‬
‫‪,156 ,154 ,153 ,147 ,135 ,133 ,131‬‬ ‫ﺣﺰاﺋﻴﻞ‪222 ,‬‬
‫‪,225 ,208 ,189 ,188 ,160 ,158 ,157‬‬ ‫ﺣﺰﻗﻴﺎ‪79 ,‬‬
‫‪,232 ,231 ,230 ,229 ,228 ,227 ,226‬‬ ‫ﺧﺎخ‪196 ,‬‬
‫‪,239 ,238 ,237 ,236 ,235 ,234 ,233‬‬ ‫ﺧﺎد‪191 ,190 ,183 ,‬‬
‫‪248 ,242 ,240‬‬ ‫ﺧﺎدون‪206 ,‬‬

‫‪٣٤٧‬‬
‫دﻳﻤﺎﻛﺴﻴﺎن‪,242 ,241 ,200 ,199 ,133 ,95 ,‬‬ ‫ﺧﻮرون‪11 ,‬‬
‫‪251‬‬ ‫ﺧﻮروﻫﺒﻮت‪152 ,‬‬
‫دﻳﻮدوروس‪230 ,23 ,‬‬ ‫ﺧﻮرﻳﺎ‪11 ,‬‬
‫دﻳﻮس‪108 ,105 ,‬‬ ‫ﺧﻮرﻳﺎن‪11 ,‬‬
‫دﻳﻮﻛﻠﺘﻴﺎﻧﻮس‪162 ,‬‬ ‫ﺧﻮي‪155 ,127 ,125 ,18 ,‬‬
‫دﻳﻮﻛﻠﻴﺘﺎﻧﻮس‪162 ,17 ,‬‬ ‫دات‪104 ,96 ,‬‬
‫دﻳﻮﻧﻮﺳﻴﻮس‪15 ,‬‬ ‫داﺗﺎﻛﻪ‪144 ,‬‬
‫دﻳﻮﻧﻴﺴﻴﻮس‪15 ,‬‬ ‫دارﻳـــــــﻮش‪,107 ,106 ,104 ,99 ,67 ,27 ,‬‬
‫راﭘﺴﻴﺎن‪250 ,‬‬ ‫‪,167 ,151 ,134 ,133 ,128 ,127 ,116‬‬
‫راداﻣﺴﻴﺖ‪26 ,،‬‬ ‫‪231‬‬
‫راﺳﺖ ﺳﺨﻦ‪236 ,152 ,‬‬ ‫داژﮔﻮﻳﻨﻚ‪84 ,‬‬
‫راﻣﻴﻜﻬﺎ‪143 ,‬‬ ‫داﻏﺒﺎﺷﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫ر‪‬ﺣ‪‬ﺒﻌﺎم‪222 ,‬‬ ‫داﻧﻴﻞ‪239 ,206 ,205 ,184 ,179 ,‬‬
‫رﺷﺘﻮﻧﻲ‪251 ,193 ,115 ,35 ,‬‬ ‫داود‪177 ,75 ,19 ,‬‬
‫رﺷﺘﻮﻧﻴﺎن‪175 ,164 ,112 ,102 ,‬‬ ‫دﺋﻮﻛﻴﺲ‪78 ,‬‬
‫رﺷﺘﻮﻧﻴﻚ‪240 ,179 ,111 ,102 ,35 ,‬‬ ‫در ﻣﮕﺮدﭼﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫رﻋﻮ‪52 ,‬‬ ‫درﺟﺎن‪213 ,210 ,‬‬
‫رﻓﺎﺋﻴﺎن‪57 ,‬‬ ‫درﻛﻴﻮﻏﻮس‪75 ,‬‬
‫روﭘﺴﻴﺎن‪241 ,147 ,‬‬ ‫درﻣﻮﺳﺴﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫روﭘﻮس‪142 ,‬‬ ‫دره ارﻣﻦ‪70 ,62 ,‬‬
‫روﭘﻲ‪147 ,‬‬ ‫درﻳﺎي آﺳﻴﺎﻳﻲ‪228 ,67 ,‬‬
‫رود ﺑﺰرگ‪165 ,135 ,‬‬ ‫دزرس‪96 ,‬‬
‫روﺳﺎ‪245 ,‬‬ ‫دزور‪221 ,102 ,99 ,‬‬
‫روﺷــﻨﮕﺮ‪,150 ,119 ,118 ,66 ,27 ,17 ,13 ,‬‬ ‫دزﻳﺮاو‪194 ,‬‬
‫‪248 ,171 ,168 ,159 ,155 ,151‬‬ ‫دزﻳﻮﻧﺎﻛﺎن‪241 ,97 ,‬‬
‫روﻓﻴﻨﻮس‪206 ,32 ,‬‬ ‫دژ آﻧﻬﻮش‪29 ,‬‬
‫روم‪,105 ,43 ,39 ,38 ,27 ,22 ,21 ,17 ,‬‬ ‫دﺳﻮپ‪99 ,‬‬
‫‪,118 ,117 ,116 ,113 ,112 ,111 ,110‬‬ ‫دﺳﻴﻮس‪236 ,155 ,154 ,‬‬
‫‪,149 ,142 ,140 ,139 ,134 ,131 ,123‬‬ ‫دﻓﻠﻮرﻳﻮال‪46 ,42 ,‬‬
‫‪,162 ,158 ,157 ,156 ,155 ,154 ,152‬‬ ‫دﻣﺘﺮي‪92 ,‬‬
‫‪,212 ,198 ,196 ,191 ,189 ,167 ,163‬‬ ‫دﻣﻴﺘﺮﻳﻮس‪92 ,‬‬
‫‪237 ,236 ,235 ,228 ,226‬‬ ‫دوﻟﻮرﻳﻪ‪9 ,‬‬
‫روﻣﻴﺎن‪,112 ,111 ,110 ,109 ,92 ,30 ,27 ,‬‬ ‫دوﻣﺘﻴﺎﻧﻮس‪235 ,139 ,‬‬
‫‪,120 ,119 ,118 ,117 ,115 ,114 ,113‬‬ ‫دوﻳﻦ‪176 ,41 ,18 ,‬‬
‫‪,140 ,139 ,134 ,133 ,128 ,123 ,122‬‬

‫‪٣٤٨‬‬
 ‫ﺳﺎردورﻳﺎن‪245 ,94 ,‬‬
‫ﺳﺎرﮔﺴﻴﺎن‪144 ,10 ,‬‬
‫ﺳﺎرﻳﺎ‪116 ,‬‬
‫ﺳﺎﺳﺎن‪236 ,160 ,152 ,151 ,150 ,140 ,‬‬
‫ﺳﺎﺳـــﺎﻧﻲ‪,77 ,39 ,29 ,28 ,18 ,16 ,14 ,13 ,‬‬
‫‪,231 ,157 ,156 ,150 ,144 ,137 ,85‬‬
‫‪249 ,247 ,246 ,237‬‬
‫ﺳﺎﻏﺎﻣﻮت‪180 ,‬‬
‫ﺳﺎﻏﻮﻧﻲ‪250 ,‬‬
‫ﺳﺎم‪58 ,57 ,56 ,54 ,52 ,‬‬
‫ﺳﺎﻣﭙﺴﻮن‪74 ,‬‬
‫ﺳﺎﻣﺴﻮن‪141 ,100 ,‬‬
‫ﺳﺎﻣﻮس‪206 ,32 ,‬‬
‫ﺳﺎﻣﻮل‪203 ,200 ,12 ,‬‬
‫ﺳﺎﻣﻮل آﻧﺘﺴﻲ‪12 ,‬‬
‫ﺳـــﺎﻧﺎﺗﺮوك‪,126 ,125 ,124 ,122 ,33 ,26 ,‬‬
‫‪,175 ,174 ,154 ,133 ,130 ,128 ,127‬‬
‫‪246 ,176‬‬
‫ﺳﺎﻧﺎﺳﺎر‪229 ,208 ,101 ,80 ,79 ,‬‬
‫ﺳﺎﻧﺪاراﻣﺖ‪240 ,215 ,‬‬
‫ﺳﺎﻧﺪوﺧﺖ‪125 ,124 ,‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎروﻧﻲ‪251 ,247 ,241 ,95 ,‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎك‪,19 ,18 ,17 ,16 ,14 ,13 ,12 ,9 ,5 ,‬‬
‫‪,100 ,99 ,97 ,96 ,47 ,42 ,32 ,20‬‬
‫‪,198 ,196 ,156 ,147 ,131 ,102 ,101‬‬
‫‪,206 ,205 ,204 ,203 ,201 ,200 ,199‬‬
‫‪,213 ,212 ,211 ,210 ,209 ,208 ,207‬‬
‫‪,221 ,220 ,219 ,218 ,217 ,216 ,214‬‬
‫‪,248 ,247 ,242 ,240 ,239 ,236 ,230‬‬
‫‪249‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎك آرزروﻧﻲ‪17 ,‬‬
‫ﺳــﺎﻫﺎك ﺑــﺎﮔﺮاﺗﻮﻧﻲ‪,20 ,19 ,18 ,17 ,16 ,5 ,‬‬
‫‪247 ,230 ,47 ,32‬‬
‫ﺳﺎﻫﺎك ﭘﺎرﺗﻮ‪,101 ,100 ,99 ,97 ,16 ,9 ,5 ,‬‬
‫‪249 ,236 ,102‬‬
‫‪٣٤٩‬‬
‫‪,154 ,153 ,152 ,149 ,146 ,144 ,142‬‬
‫‪,182 ,179 ,167 ,166 ,159 ,158 ,157‬‬
‫‪235 ,234 ,233 ,228 ,216 ,211‬‬
‫زارﺑﻬﺎﻧﺎﻟﻴﺎن‪18 ,16 ,10 ,‬‬
‫زارﻣﺎﻳﺮ‪88 ,87 ,75 ,19 ,‬‬
‫زارواﻧﺪ‪57 ,‬‬
‫زاروﻫﻲ‪83 ,‬‬
‫زاره‪251 ,140 ,139 ,87 ,‬‬
‫زارﻳﺸﺎد‪218 ,185 ,‬‬
‫زاﻏﻜﺎﺗﺲ‪238 ,185 ,‬‬
‫زاﻛﺎرﻳﺎ ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ‪248 ,‬‬
‫زاﻣﺴﺲ‪76 ,72 ,‬‬
‫زاﻧﺪاﻏﺎن‪250 ,‬‬
‫زاوده آﺗﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫زاون‪248 ,198 ,197 ,‬‬
‫زاووﻧﻲ‪241 ,‬‬
‫زرﺑﺎﺑﻞ‪222 ,‬‬
‫زرﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪211 ,‬‬
‫زﻧﺪﮔﻴﻨﺎﻣﻪ ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ‪5 ,‬‬
‫زﻧﻮن‪246 ,26 ,21 ,20 ,‬‬
‫زورا‪180 ,179 ,115 ,‬‬
‫زوراﻧﺎﻣﺎك‪250 ,‬‬
‫زوﻛﺴﻴﭙﻮن‪167 ,‬‬
‫زﻳﻮﻧﺎﻛﺎن‪251 ,‬‬
‫ژوﺳﺘﻴﻨﻴﻦ‪163 ,39 ,38 ,‬‬
‫ژوﻟﻴﺎﻧﻮس‪181 ,180 ,179 ,178 ,152 ,‬‬
‫ﺳﺎﺑﻴﻨﻮس‪142 ,120 ,‬‬
‫ﺳﺎﭘﺎﺗﻴﺎ‪146 ,116 ,‬‬
‫ﺳـــــــﺎﺗﻨﻴﻚ‪,137 ,136 ,134 ,85 ,45 ,25 ,‬‬
‫‪230 ,141‬‬
‫ﺳﺎرا‪150 ,92 ,‬‬
‫ﺳﺎراﭘﻴﺲ‪215 ,‬‬
‫ﺳﺎرداﻧﺎﺑﺎل‪19 ,‬‬
‫ﺳﺎرداﻧﺎﭘﺎل‪77 ,76 ,75 ,73 ,59 ,‬‬
‫ﺳﺎردوري‪245 ,97 ,‬‬
 ‫ﺳﻮر‪73 ,‬‬
‫ﺳﻮرس‪232 ,155 ,‬‬
‫ﺳﻮرﻣﺎك‪221 ,219 ,217 ,216 ,‬‬
‫ﺳــــﻮرن‪,170 ,153 ,152 ,151 ,150 ,119 ,‬‬
‫‪217 ,205 ,200 ,199‬‬
‫ﺳﻮرﻧﻴﺎن‪219 ,154 ,118 ,‬‬
‫ﺳﻮرﻳﻮس‪167 ,‬‬
‫ﺳــﻮرﻳﻪ‪,116 ,113 ,111 ,110 ,92 ,24 ,22 ,‬‬
‫‪147 ,140‬‬
‫ﺳﻮﺳﺎرﻣﻮس‪78 ,75 ,‬‬
‫ﺳﻮﺳﺎرﻳﺲ‪74 ,‬‬
‫ﺳﻮﺳﺎﻧﻮر‪76 ,‬‬
‫ﺳﻮﺳﻴﻮس‪113 ,‬‬
‫ﺳﻮﻏﻜﭙﺎن‪250 ,‬‬
‫ﺳﻮﻏﻮن آﺗﻨﻲ‪107 ,‬‬
‫ﺳــــــﻮﻓﻦ‪,174 ,170 ,163 ,102 ,100 ,79 ,‬‬
‫‪240 ,200 ,179 ,177‬‬
‫ﺳﻮﻳﻤﻮس‪26 ,‬‬
‫ﺳ‪‬ﻬﻮﻧﺪ‪142 ,‬‬
‫ﺳﻴﺪون‪114 ,‬‬
‫ﺳﻴﺮات‪60 ,‬‬
‫ﺳﻴﺴﺎك‪99 ,98 ,64 ,34 ,12 ,‬‬
‫ﺳﻴﺴﺎك‪12 ,،‬‬
‫ﺳﻴﺴﺎﻛﺎن‪102 ,64 ,34 ,‬‬
‫ﺳﻴﺴﺎﻛﻴﺎن‪98 ,93 ,67 ,‬‬
‫ﺳﻴﻠﻮن‪113 ,‬‬
‫ﺳـــــــﻴﻢ‪,154 ,109 ,101 ,92 ,89 ,80 ,57 ,‬‬
‫‪219 ,218 ,163‬‬
‫ﺳﻴﻤﻮن‪125 ,124 ,‬‬
‫ﺳﻴﻨﻮپ‪236 ,149 ,129 ,103 ,27 ,‬‬
‫ﺳــــــﻴﻮﻧﻲ‪,225 ,201 ,188 ,184 ,181 ,79 ,‬‬
‫‪250 ,247 ,237‬‬
‫ﺳﻴﻮﻧﻴﺎن‪241 ,‬‬
‫‪٣٥٠‬‬
‫ﺳﺒﺎﺳﺘﻴﺎ‪159 ,‬‬
‫ﺳــــﺒﺌﻮس‪,228 ,160 ,44 ,42 ,37 ,25 ,19 ,‬‬
‫‪232 ,231 ,230 ,229‬‬
‫ﺳﺒﻨﻮﺗﻮس‪106 ,22 ,‬‬
‫ﺳﭙﺎﺳﻴﺎﻧﻮس‪128 ,‬‬
‫ﺳﭙﺎﻧﺪوﻧﻲ‪241 ,‬‬
‫ﺳﭙﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‪250 ,225 ,8 ,4 ,‬‬
‫ﺳﭙﺪﺳﻮل‪98 ,‬‬
‫ﺳﭙﺮوس‪74 ,‬‬
‫ﺳﺮوج‪53 ,52 ,‬‬
‫ﺳﻐﻜﻮﻧﻲ‪241 ,‬‬
‫ﺳﻔﺮ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ‪,53 ,52 ,51 ,50 ,49 ,33 ,19 ,‬‬
‫‪151 ,150 ,112 ,92 ,60 ,54‬‬
‫ﺳﻘﺮاط‪171 ,40 ,39 ,23 ,22 ,‬‬
‫ﺳﻜﺎﻣﺎدروﺳﻮ‪22 ,‬‬
‫ﺳﻜﻴﻼس‪233 ,105 ,‬‬
‫ﺳﮕﺴﺘﺎن‪239 ,208 ,‬‬
‫ﺳﻠﺒﺴﺘﺮوس‪168 ,162 ,45 ,40 ,39 ,20 ,‬‬
‫ﺳﻠﻜﻮﻧﻲ‪183 ,163 ,34 ,‬‬
‫ﺳﻠﻜﻮﻧﻴﺎن‪164 ,163 ,101 ,‬‬
‫ﺳﻠﻮﻛﻴﺎن‪108 ,92 ,67 ,20 ,‬‬
‫ﺳﻠﻴﻤﺎن‪235 ,206 ,174 ,‬‬
‫ﺳـــــﻤﺒﺎت‪,132 ,131 ,130 ,128 ,127 ,78 ,‬‬
‫‪,140 ,139 ,138 ,137 ,135 ,134 ,133‬‬
‫‪,235 ,212 ,195 ,194 ,162 ,146 ,145‬‬
‫‪247‬‬
‫ﺳﻤﺒﺎﺗﻮﻫﻲ‪145 ,128 ,‬‬
‫ﺳﻤﻮﺋﻴﻞ‪193 ,185 ,177 ,161 ,75 ,20 ,‬‬
‫ﺳﻤﻴﺮاﻣﻴﺲ‪113 ,71 ,70 ,68 ,59 ,‬‬
‫ﺳﻦ ﻣﺎرﺗﻴﻦ‪12 ,10 ,‬‬
‫ﺳﻨﺘﺮوك‪25 ,‬‬
‫ﺳﻨﻜﺮﻳﻢ‪229 ,101 ,97 ,94 ,80 ,79 ,‬‬
‫ﺳﻨﻜﻴﺎ‪146 ,115 ,‬‬
‫ﺳﻮﭘﺎﺗﺴﻲ‪250 ,‬‬
‫ﺳﻮداﺗﺴﻲ‪250 ,‬‬
 ‫ﻏﺮوﺑﻨﺎ‪234 ,127 ,22 ,‬‬
‫ﻏﻚ‪196 ,195 ,‬‬
‫ﻏﻮﻧـــــﺪ‪,210 ,169 ,168 ,44 ,42 ,37 ,20 ,‬‬
‫‪214 ,213‬‬
‫ﻏﻮﻧﺪﻳﻮس ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ‪248 ,‬‬
‫ﻓﺎﻟﺞ‪52 ,‬‬
‫ﻓﺘﺮ‪10 ,‬‬
‫ﻓـــــﺮات‪,178 ,158 ,118 ,113 ,111 ,110 ,‬‬
‫‪234 ,212 ,210 ,197 ,185‬‬
‫ﻓﺮره‪10 ,‬‬
‫ﻓﺮﻓﻮرﻳﻮس‪236 ,152 ,‬‬
‫ﻓﺮﻫﺎد‪219 ,208 ,117 ,‬‬
‫ﻓﺮﻳﺪون‪133 ,131 ,89 ,20 ,5 ,‬‬
‫ﻓﺮﻳﮕﻴﻪ‪156 ,‬‬
‫ﻓﻠــــــﺴﻄﻴﻦ‪,111 ,110 ,109 ,108 ,58 ,16 ,‬‬
‫‪,178 ,152 ,142 ,140 ,120 ,113 ,112‬‬
‫‪234 ,233 ,232‬‬
‫ﻓﻠﺴﻄﻴﻨﻴﺎن‪233 ,147 ,139 ,123 ,120 ,‬‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﻮﻫﻤﺮﻳﺴﺘﻲ‪31 ,‬‬
‫ﻓﻠﻮروال‪10 ,‬‬
‫ﻓﻠﻮرﻳﺎن‪156 ,‬‬
‫ﻓﻴﻠﻮن‪44 ,41 ,23 ,15 ,‬‬
‫ﻓﻴﻠﻴﭙﻮس‪154 ,153 ,121 ,120 ,‬‬
‫ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﻪ‪234 ,206 ,92 ,‬‬
‫ﻗــــــﺴﻄﻨﻄﻨﻴﻪ‪,191 ,168 ,167 ,27 ,23 ,11 ,‬‬
‫‪238 ,214 ,211 ,210‬‬
‫ﻗﻔﻘﺎز‪,114 ,103 ,99 ,98 ,95 ,83 ,58 ,39 ,‬‬
‫‪,176 ,160 ,148 ,139 ,138 ,136 ,134‬‬
‫‪236 ,235 ,231 ,227 ,221 ,187‬‬
‫ﻗﻨﻄﺎر‪112 ,92 ,‬‬
‫ﻗﻨﻄﻮرس‪146 ,‬‬
‫ﻗﻮﻧﻴﻪ‪192 ,‬‬
‫ﻗﻴــــــﺼﺮﻳﻪ‪,111 ,67 ,66 ,39 ,38 ,34 ,23 ,‬‬
‫‪,161 ,159 ,158 ,155 ,139 ,131 ,115‬‬
‫‪٣٥١‬‬
‫ﺳﻴﻮﻧﻴﻚ‪,174 ,145 ,104 ,64 ,34 ,12 ,11 ,‬‬
‫‪,238 ,221 ,207 ,202 ,199 ,198 ,186‬‬
‫‪240‬‬
‫ﺷﺎﺑﻴﺖ‪213 ,201 ,‬‬
‫ﺷﺎرا‪99 ,95 ,93 ,63 ,‬‬
‫ﺷﺎرور‪85 ,‬‬
‫ﺷﺎﻏﻴﺘﺎ‪183 ,‬‬
‫ﺷﺎﻟﺢ‪52 ,‬‬
‫ﺷــــــﺎﻣﺒﺎت‪,231 ,146 ,126 ,102 ,93 ,78 ,‬‬
‫‪235‬‬
‫ﺷﺎﻣﺸﺎد‪234 ,113 ,‬‬
‫ﺷﺎﻣﻮل‪219 ,218 ,‬‬
‫ﺷــﺎﻣﻴﺮام‪,72 ,71 ,69 ,68 ,55 ,31 ,24 ,19 ,‬‬
‫‪229 ,228 ,227 ,113 ,102 ,76 ,73‬‬
‫ﺷﺎوارش‪248 ,204 ,190 ,74 ,‬‬
‫ﺷﺎوارﺷﺎن‪124 ,‬‬
‫ﺷﺎول‪238 ,193 ,185 ,75 ,‬‬
‫ﺷﺎو‪‬ل‪75 ,‬‬
‫ﺷﺎﻫﺎپ‪240 ,‬‬
‫ﺷﺎﻫﻦ ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ‪248 ,‬‬
‫ﺷﻤﻌﻮن‪109 ,‬‬
‫ﺷﻮراي اﻓﺴﺲ‪13 ,12 ,‬‬
‫ﺷـــﻴﺮاك‪,130 ,119 ,101 ,95 ,87 ,63 ,18 ,‬‬
‫‪242 ,233 ,199 ,196 ,169‬‬
‫ﺷﻴﺮاﻛﺎﺗـــﺴﻲ‪,231 ,142 ,44 ,39 ,17 ,8 ,4 ,‬‬
‫‪250 ,243 ,239‬‬
‫ﺻﺪﻗﻴﺎ‪238 ,222 ,181 ,‬‬
‫ﻋﺎﺑﺮ‪52 ,‬‬
‫ﻋﺒﺮاﻧﻴﺎن‪171 ,167 ,78 ,73 ,‬‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪110 ,92 ,‬‬
‫ﻋﻴــــــﺴﻲ‪,122 ,121 ,120 ,117 ,110 ,77 ,‬‬
‫‪214 ,154 ,124 ,123‬‬
‫ﻏﺎﺑﺪون‪74 ,‬‬
‫ﻏﺎزار ﭘﺎرﺑﺘﺴﻲ‪15 ,13 ,‬‬
‫ﻏﺎزار ﭘﺎرﭘﺘﺴﻲ‪225 ,41 ,16 ,11 ,‬‬
 ‫‪,247 ,242 ,240 ,239 ,237 ,219 ,204‬‬
‫‪251‬‬
‫ﻛﺎﻧﺪارك‪99 ,‬‬
‫ﻛﺎﻧﻜﺎر‪115 ,112 ,92 ,‬‬
‫ﻛﺎﻫﺎت‪73 ,‬‬
‫ﻛﺎﻳﺎغ‪55 ,53 ,‬‬
‫ﻛﺎﻳﭙﺎك‪75 ,‬‬
‫ﻛﭙﺎﻟﻴﻮن‪72 ,55 ,44 ,‬‬
‫ﻛﭙﺪوﻛﻴــﻪ ‪,159 ,155 ,83 ,67 ,66 ,34 ,17 ,‬‬
‫‪234 ,231 ,227‬‬
‫ﻛﺘـــﺎب ﻣﻘـــﺪس‪,30 ,21 ,19 ,14 ,13 ,9 ,6 ,‬‬
‫‪,53 ,52 ,51 ,50 ,49 ,44 ,39 ,38 ,33‬‬
‫‪,151 ,150 ,125 ,117 ,88 ,58 ,57 ,54‬‬
‫‪,185 ,184 ,177 ,176 ,174 ,172 ,161‬‬
‫‪,224 ,222 ,214 ,207 ,204 ,195 ,193‬‬
‫‪240 ,238 ,232 ,227 ,226‬‬
‫ﻛﺘﻮرا‪150 ,92 ,‬‬
‫ﻛﭽﺮوﻧﻲ‪250 ,‬‬
‫ﻛﺮاﺳﻮس آرﮔﻴﺎﺋﻲ‪158 ,‬‬
‫ﻛﺮت‪235 ,105 ,71 ,68 ,‬‬
‫ﻛﺮدوك‪154 ,126 ,67 ,‬‬
‫ﻛﺮﺳﻮس‪108 ,107 ,106 ,105 ,‬‬
‫ﻛﺮوﻧﻮس‪227 ,105 ,58 ,‬‬
‫ﻛﺴﺘﺎﻧﺪوس‪178 ,176 ,175 ,174 ,‬‬
‫ﻛﺴﺘﺎﻧﺪﻳﻦ‪162 ,‬‬
‫ﻛﺴﺮﻛﺲ‪73 ,‬‬
‫ﻛﺴﻴﺴﻮﺗﺮﻳﻮس‪57 ,50 ,‬‬
‫ﻛﻼﭘﻴﻮراي ﺧﻮش ﺳﻌﺎدت‪167 ,‬‬
‫ﻛﻠﺌﻮﭘﺎﺗﺮا‪233 ,114 ,113 ,108 ,‬‬
‫ﻛﻠـــﺪاﻧﻲ‪,72 ,59 ,58 ,55 ,48 ,23 ,22 ,19 ,‬‬
‫‪232 ,226 ,89‬‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن‪226 ,77 ,73 ,59 ,55 ,49 ,48 ,19 ,‬‬
‫ﻛﻠﺴﺘﻴﻨﻮس‪214 ,‬‬
‫ﻛﻠﻤﺲ‪22 ,‬‬
‫ﻛﻠﻴﺴﺎي ارﺗﺪﻛﺲ‪240 ,211 ,‬‬
‫‪٣٥٢‬‬
‫‪,214 ,211 ,207 ,196 ,192 ,182 ,180‬‬
‫‪231‬‬
‫ﻗﻴﻨﺎن‪54 ,52 ,51 ,‬‬
‫ﻛﺎﺟﺒﺮوﻧﻲ‪251 ,242 ,‬‬
‫ﻛﺎدﻣﺌﺎﺗﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫ﻛﺎدﻣﻮس‪98 ,67 ,62 ,61 ,60 ,‬‬
‫ﻛﺎدﻣﻴﺎن‪93 ,‬‬
‫ﻛﺎر‪,33 ,32 ,28 ,26 ,21 ,15 ,14 ,9 ,8 ,6 ,‬‬
‫‪,55 ,52 ,50 ,49 ,48 ,42 ,41 ,40 ,37‬‬
‫‪,79 ,78 ,76 ,74 ,72 ,70 ,69 ,66 ,64‬‬
‫‪,92 ,90 ,89 ,87 ,86 ,85 ,84 ,83 ,82‬‬
‫‪,108 ,104 ,103 ,100 ,98 ,97 ,94 ,93‬‬
‫‪,147 ,146 ,131 ,126 ,125 ,123 ,121‬‬
‫‪,200 ,199 ,187 ,186 ,185 ,165 ,152‬‬
‫‪,219 ,218 ,214 ,213 ,212 ,211 ,202‬‬
‫‪,250 ,245 ,237 ,232 ,229 ,227 ,223‬‬
‫‪252‬‬
‫ﻛﺎردوس‪69 ,‬‬
‫ﻛﺎرن‪237 ,152 ,151 ,130 ,119 ,‬‬
‫ﻛﺎرﻧﻴﺎن‪166 ,154 ,153 ,118 ,‬‬
‫ﻛﺎروس‪158 ,‬‬
‫ﻛﺎرﻳﺮ‪45 ,41 ,40 ,39 ,9 ,‬‬
‫ﻛﺎرﻳﻦ‪218 ,212 ,183 ,38 ,‬‬
‫ﻛﺎرﻳﻨﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫ﻛﺎﺳﺎخ‪148 ,110 ,‬‬
‫ﻛﺎﺳﭗ‪165 ,‬‬
‫ﻛﺎﺳﭙﺘﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫ﻛﺎﺳﭙﻴﺎن‪240 ,‬‬
‫ﻛﺎﺳﻴﻮس‪118 ,111 ,‬‬
‫ﻛﺎﻏﺰوان‪190 ,97 ,‬‬
‫ﻛﺎﻟﻴﺴﺘﻨﺲ دروﻏﻴﻦ‪239 ,23 ,‬‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎر‪237 ,188 ,169 ,166 ,130 ,‬‬
‫ﻛﺎﻣﺴﺎراﻛﺎن‪,154 ,130 ,119 ,118 ,97 ,95 ,‬‬
‫‪,203 ,196 ,195 ,192 ,191 ,190 ,177‬‬
 ‫ﮔﺎﺑﻴﺎﻧﻮس‪111 ,110 ,‬‬ ‫ﻛﻨﺘﺎورس ﭘﻴﻮرﻳﺪا‪89 ,‬‬
‫ﮔﺎﺗﺮﭼﻴﺎن‪10 ,‬‬ ‫ﻛﻨﻌﺎﻧﻴﺎن‪96 ,93 ,73 ,‬‬
‫ﮔﺎراﮔﺎﺷﻴﺎن‪232 ,43 ,24 ,10 ,‬‬ ‫ﻛﻨﻴﺒﺮ‪9 ,‬‬
‫ﮔﺎردﻣﺎن‪241 ,213 ,199 ,99 ,‬‬ ‫ﻛﻮاش‪184 ,‬‬
‫ﮔﺎردﻣﺎﻧﺎﺗﺴﻲ‪251 ,209 ,‬‬ ‫ﻛﻮاﻛﺴﺎرس‪78 ,‬‬
‫ﮔﺎردﻣﺎﻧﻴﺎن‪213 ,199 ,99 ,‬‬ ‫ﻛﻮﺗﻴﺲ‪246 ,‬‬
‫ﮔﺎرﮔﺎرﻳﺎن‪207 ,164 ,99 ,‬‬ ‫ﻛﻮر‪238 ,184 ,181 ,174 ,149 ,135 ,98 ,‬‬
‫ﮔﺎرﻧﻲ‪237 ,169 ,65 ,27 ,‬‬ ‫ﻛﻮردواﺗﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫ﮔﺎرﻧﻴﻚ‪170 ,104 ,96 ,65 ,‬‬ ‫ﻛﻮرش‪108 ,107 ,‬‬
‫ﮔـــﺎزاون‪,204 ,203 ,202 ,201 ,199 ,190 ,‬‬ ‫ﻛﻮرﻧﺎك‪158 ,78 ,‬‬
‫‪242 ,239 ,219 ,208‬‬ ‫ﻛـــﻮروش‪,106 ,105 ,86 ,81 ,80 ,26 ,22 ,‬‬
‫ﮔﺎزاو‪‬ن‪190 ,‬‬ ‫‪231 ,137‬‬
‫ﮔﺎزرﻳﻜﺎن‪250 ,‬‬ ‫ﻛﻮرﻳـــﻮن‪,38 ,37 ,32 ,23 ,22 ,20 ,12 ,5 ,‬‬
‫ﮔﺎزرﻳﻜﻴﺎن‪242 ,‬‬ ‫‪214 ,41‬‬
‫ﮔﺎﻻﺗﻴﺎن‪92 ,‬‬ ‫ﻛﻮﺳﺘﻮر‪162 ,‬‬
‫ﮔﺎﻟﻮس‪154 ,‬‬ ‫ﻛﻮش‪53 ,،‬‬
‫ﮔﺎﻟﻴﺎ‪167 ,‬‬ ‫ﻛﻮﺷﺎﻧﻴﺎن‪227 ,164 ,92 ,66 ,29 ,‬‬
‫ﮔﺎﻫﻨﺎﻣــﻪ‪,101 ,100 ,99 ,97 ,96 ,79 ,8 ,4 ,‬‬ ‫ﻛﻮغ‪103 ,95 ,‬‬
‫‪,177 ,156 ,147 ,141 ,133 ,131 ,119‬‬ ‫ﻛﻮﻏﺐ‪213 ,99 ,‬‬
‫‪249 ,242 ,225‬‬ ‫ﻛﻮﻛﺎﻳﺎرﻳﭻ‪218 ,‬‬
‫ﮔﺎﻳﻼﺗﻮ‪235 ,145 ,‬‬ ‫ﻛﻮﮔﺎن‪250 ,‬‬
‫ﮔﺎﻳﻮس ژوﻟﻴﻮس ﺳﺰار‪67 ,‬‬ ‫ﻛﻮﻟﻮﻧﻴﺎ‪94 ,‬‬
‫ﮔﺌﻮرﮔﻲ ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن‪6 ,‬‬ ‫ﻛﻮﻣﺎﮔﻦ‪234 ,110 ,92 ,‬‬
‫ﮔﺮاﺗﻴﺎﻧﻮس‪189 ,‬‬ ‫ﻛﻮﻣﻴﺘﺎس‪17 ,‬‬
‫ﮔﺮﺟــــﺴﺘﺎن‪,104 ,98 ,87 ,68 ,39 ,27 ,25 ,‬‬ ‫ﻛﻮﻧﻴﺒﺮ‪40 ,‬‬
‫‪,170 ,165 ,164 ,139 ,135 ,132 ,111‬‬ ‫ﻛﻴﺒﺮت‪9 ,‬‬
‫‪232 ,213 ,207‬‬ ‫ﻛﻴﻠﻴﺎﻧﻮس‪158 ,‬‬
‫ﮔﺮﺟﻲ‪,150 ,132 ,131 ,120 ,94 ,83 ,27 ,‬‬ ‫ﻛﻴﻠﻴﻜﻴــــﻪ‪,175 ,170 ,156 ,132 ,110 ,92 ,‬‬
‫‪232 ,229 ,207 ,188 ,170 ,165 ,160‬‬ ‫‪240 ,227 ,178‬‬
‫ﮔﺮزﻣﺎﻧﺎك‪62 ,‬‬ ‫ﻛﻴﻨﺎن‪250 ,‬‬
‫ﮔﺮزﻣﺎﻧﻚ‪62 ,33 ,‬‬ ‫ﻛﻴﻮﻛﻐﺎگ‪236 ,156 ,‬‬
‫ﮔﺮﻣﺎﻧﻴـــﻚ‪,15 ,14 ,12 ,11 ,8 ,7 ,4 ,2 ,1 ,‬‬ ‫ﻛﻴﻮﻧﺘﻮس‪156 ,‬‬
‫‪,27 ,25 ,24 ,23 ,22 ,19 ,18 ,17 ,16‬‬ ‫ﮔﺎﺑﺎغ‪96 ,‬‬
‫‪,39 ,38 ,34 ,33 ,32 ,31 ,30 ,29 ,28‬‬ ‫ﮔﺎﺑﻐﻨﻴﺎن‪241 ,‬‬
‫‪243 ,239 ,45 ,44 ,41 ,40‬‬ ‫ﮔﺎﺑﻐﻴﺎن‪251 ,97 ,‬‬

‫‪٣٥٣‬‬
‫ﮔﻮﻏﺘﻦ‪,143 ,138 ,134 ,102 ,85 ,84 ,25 ,‬‬
‫‪241 ,237 ,221 ,213 ,201‬‬
‫ﮔﻮﻏﺘﻨﺘﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫ﮔﻮﻏﺘﻨﻴﺎن‪102 ,‬‬
‫ﮔﻮﮔﺎرك‪251 ,213 ,175 ,165 ,99 ,79 ,‬‬
‫ﮔﻮﮔﺎرﻳﺎن‪213 ,99 ,‬‬
‫ﮔﻮﮔﺎﻳﻮﻳﺖ‪195 ,185 ,‬‬
‫ﮔﻴﺴﺎك‪133 ,132 ,‬‬
‫ﮔﻴﻨﺎ‪143 ,‬‬
‫ﮔﻴﻨﺪ‪213 ,210 ,183 ,‬‬
‫ﻻﺑﻮﺑﻨﺎ‪234 ,125 ,120 ,38 ,35 ,22 ,‬‬
‫ﻻﭘﻴﺖ ﻫﺎ‪146 ,‬‬
‫ﻻزﻳﻜﺎﭘﻮﻧﺘﻮس‪94 ,‬‬
‫ﻻﻛﺮوز‪42 ,38 ,9 ,‬‬
‫ﻻﻣﺒﺎرﻳﺲ‪74 ,‬‬
‫ﻻﻣﭙﺎرﻳﺘﺲ‪74 ,‬‬
‫ﻻﻧﮕﻮا‪9 ,‬‬
‫ﻻﻧﮕﻮﺑﺎردﻫﺎ‪197 ,‬‬
‫ﻻوﺳﺘﻴﻨﺲ‪75 ,‬‬
‫ﻻوي‪73 ,‬‬
‫ﻟﻤﻚ‪51 ,‬‬
‫ﻟﻮﺳﻴﺎﻧﻮس‪147 ,‬‬
‫ﻟﻮﻗﺎ‪120 ,117 ,‬‬
‫ﻟﻮﻛﺮﻳﺎن‪107 ,‬‬
‫ﻟﻴﺪي‪226 ,106 ,105 ,‬‬
‫ﻟﻴﺪﻳﺎن‪107 ,106 ,‬‬
‫ﻟﻴﺴﻴﻨﻴﻮس‪167 ,‬‬
‫ﻟﻴﻜﻴﺎﻧﻮس‪236 ,158 ,‬‬
‫ﻣــﺎد‪,98 ,86 ,85 ,82 ,80 ,78 ,77 ,66 ,65 ,‬‬
‫‪235 ,202 ,145 ,142 ,141 ,131 ,116‬‬
‫ﻣــﺎر‪,120 ,45 ,44 ,43 ,42 ,41 ,33 ,30 ,9 ,‬‬
‫‪235 ,230 ,204 ,174‬‬
‫ﻣﺎرآﺑـــﺎس‪,42 ,41 ,25 ,24 ,23 ,21 ,19 ,3 ,‬‬
‫‪,68 ,65 ,62 ,61 ,60 ,59 ,58 ,54 ,44‬‬
‫‪232 ,229 ,228 ,227 ,103 ,81 ,76 ,72‬‬
‫‪٣٥٤‬‬
‫ﮔﺮﻳﮕﻮر‪,66 ,44 ,40 ,27 ,23 ,20 ,17 ,15 ,‬‬
‫‪,161 ,159 ,154 ,151 ,150 ,119 ,118‬‬
‫‪,180 ,179 ,174 ,173 ,170 ,169 ,168‬‬
‫‪,219 ,211 ,205 ,203 ,202 ,193 ,182‬‬
‫‪248 ,247 ,242 ,229 ,221‬‬
‫ﮔﺮﻳﮕــﻮر ﻗــﺪﻳﺲ‪,168 ,154 ,119 ,118 ,20 ,‬‬
‫‪,202 ,182 ,179 ,174 ,173 ,170 ,169‬‬
‫‪221 ,203‬‬
‫ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻧﺎزﻳﺎﻧﺰي‪242 ,44 ,23 ,17 ,‬‬
‫ﮔﺮﻳﮕﻮر ﻧﻴﻮﺳﻲ‪23 ,‬‬
‫ﮔﺮﻳﮕﻮرس ﻗﺪﻳﺲ‪159 ,‬‬
‫ﮔﺮﻳﮕـــــﻮرﻳﺲ‪,174 ,173 ,170 ,169 ,168 ,‬‬
‫‪192‬‬
‫ﮔﺮﻳﮕﻮرﻳﻮس ﻧﺎزﻳﺎﻧﺰي‪192 ,‬‬
‫ﮔﺰاك‪74 ,‬‬
‫ﮔﺰﭼﻮﻧﻲ‪250 ,‬‬
‫ﮔﻎ‪232 ,64 ,‬‬
‫ﮔﻐﺎرﮔﻮﻧﻲ‪64 ,‬‬
‫ﮔﻐــــﺎم‪,104 ,98 ,96 ,93 ,65 ,64 ,55 ,54 ,‬‬
‫‪201 ,131‬‬
‫ﮔﻐﺎﻣﻲ‪65 ,‬‬
‫ﮔﻠﻨﺴﺮ‪9 ,‬‬
‫ﮔﻨﺘﻮﻧﻲ‪251 ,96 ,73 ,‬‬
‫ﮔﻨﺘﻮﻧﻴﺎن‪241 ,97 ,‬‬
‫ﮔﻨـــﻞ‪,186 ,185 ,184 ,183 ,112 ,35 ,28 ,‬‬
‫‪196‬‬
‫ﮔﻨــﻮﻧﻲ‪,199 ,185 ,115 ,112 ,97 ,35 ,19 ,‬‬
‫‪250 ,247‬‬
‫ﮔﻨﻮﻧﻴﺎن‪241 ,97 ,80 ,79 ,‬‬
‫ﮔﻨﻮﻧﻴـﺎن‪79 ,‬‬
‫ﮔﻮﺗﺸﻤﻴﺪ‪236 ,230 ,43 ,42 ,38 ,9 ,‬‬
‫ﮔﻮﺗﻮﻧﻴﻞ‪73 ,‬‬
‫ﮔﻮراك‪74 ,‬‬
‫ﮔﻮرﮔﻴﺎن‪10 ,‬‬
‫ﮔﻮﺷﺎر‪158 ,99 ,93 ,‬‬
 ‫ﻣﺎﻧﺎواز‪100 ,62 ,33 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧﺎوازﻳﺎن‪250 ,173 ,100 ,63 ,62 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻮس‪106 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧﺘﻮن‪22 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧﺪاﻛﻮﻧﻲ‪164 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧـــــــﺪاﮔﻮﻧﻲ‪,241 ,175 ,161 ,157 ,156 ,‬‬
‫‪250 ,248 ,246‬‬
‫ﻣﺎﻧﻮا‪234 ,115 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧﻮل‪204 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧﻮﻳﺎن‪141 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧﻴﺎ‪170 ,169 ,‬‬
‫ﻣﺘﺰﺧﻴﺘﺎ‪164 ,‬‬
‫ﻣﺘﺴﺎﻣﻮر‪134 ,93 ,‬‬
‫ﻣﺘﻮﺷﺎﻟﺢ‪51 ,‬‬
‫ﻣﺘـــــــﻮن‪,46 ,44 ,43 ,39 ,18 ,17 ,11 ,3 ,‬‬
‫‪235 ,229‬‬
‫ﻣﺘﻴﻦ‪99 ,‬‬
‫ﻣﺪاﻛﻴﺲ‪78 ,‬‬
‫ﻣﺮﻗﻴﻮﻧﻲ‪149 ,‬‬
‫ﻣﺮود‪60 ,6 ,‬‬
‫ﻣﺮوغ‪177 ,‬‬
‫ﻣﺮﻳﻢ ﻋﺬرا‪214 ,‬‬
‫ﻣﮋﻧﮕﺮد‪70 ,‬‬
‫ﻣﺴﺎﻟﻴﻨﺎي ﻳﻬﻮدﻳﺎن‪109 ,‬‬
‫ﻣﺴﺘﺮاﺋﻴﻢ‪54 ,‬‬
‫ﻣـــــﺴﺮوپ‪,20 ,19 ,16 ,14 ,13 ,12 ,9 ,5 ,‬‬
‫‪,104 ,45 ,41 ,40 ,39 ,32 ,22 ,21‬‬
‫‪,209 ,207 ,206 ,205 ,203 ,202 ,201‬‬
‫‪,219 ,218 ,214 ,213 ,212 ,211 ,210‬‬
‫‪244 ,239 ,221 ,220‬‬
‫ﻣـــﺴﺮوپ ﻣﺎﺷـــﺘﻮﺗﺲ‪,32 ,22 ,19 ,16 ,9 ,5 ,‬‬
‫‪244 ,239 ,221 ,214 ,104‬‬
‫ﻣـــﺴﻴﺢ‪,122 ,121 ,120 ,117 ,77 ,49 ,41 ,‬‬
‫‪,171 ,165 ,164 ,154 ,125 ,124 ,123‬‬
‫‪٣٥٥‬‬
‫ﻣﺎراﺗﺴﻴﺎن‪242 ,‬‬
‫ﻣﺎراﮔﺮد‪85 ,‬‬
‫ﻣﺎرك‪142 ,‬‬
‫ﻣﺎرﻛﻮارت‪10 ,‬‬
‫ﻣﺎرﻛﻮس‪215 ,159 ,142 ,140 ,‬‬
‫ﻣﺎرﮔﻚ‪183 ,‬‬
‫ﻣﺎرﻣﺪ‪33 ,‬‬
‫ﻣﺎرﻳﺴﺎ‪112 ,‬‬
‫ﻣﺎزازاﺗﺴﻲ‪250 ,‬‬
‫ﻣـــــﺎژاك‪,109 ,108 ,95 ,94 ,67 ,66 ,34 ,‬‬
‫‪231 ,111 ,110‬‬
‫ﻣﺎژان‪149 ,140 ,139 ,137 ,‬‬
‫ﻣﺎﺳﺎدان‪112 ,‬‬
‫ﻣﺎﺳﻜﺎﻟﺌﻮس‪73 ,‬‬
‫ﻣﺎﺳﻜﻮت‪165 ,‬‬
‫ﻣﺎﺳﻜﻮﺗﻴﺎن‪107 ,‬‬
‫ﻣﺎﺳـــــﻴﺲ‪,137 ,134 ,86 ,64 ,25 ,18 ,17 ,‬‬
‫‪235 ,230 ,228 ,187 ,185 ,144‬‬
‫ﻣﺎﺷﺘﻮﺗﺲ‪8 ,5 ,4 ,‬‬
‫ﻣﺎﻏﺨﺎز‪241 ,240 ,177 ,96 ,‬‬
‫ﻣﺎﻛﺪون‪191 ,190 ,189 ,‬‬
‫ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﺎﻧﻮس‪162 ,‬‬
‫ﻣﺎﻛﺴﻴﻤﻴﻨﺎ‪162 ,‬‬
‫ﻣﺎﻛﻮ‪125 ,18 ,‬‬
‫ﻣﺎﻻﻻ‪40 ,39 ,‬‬
‫ﻣﺎﻟﺨﺎﺳﻴﺎن‪249 ,228 ,225 ,115 ,86 ,8 ,7 ,‬‬
‫ﻣﺎﻣﺒﺮاﺗﺴﻲ‪241 ,‬‬
‫ﻣﺎﻣﮕﻮن‪163 ,161 ,160 ,‬‬
‫ﻣﺎﻣﮕﻮﻧﻴﺎن‪164 ,‬‬
‫ﻣﺎﻣﻴﺘﻮس‪73 ,‬‬
‫ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴــﺎن‪,184 ,160 ,95 ,63 ,28 ,14 ,12 ,‬‬
‫‪,220 ,219 ,204 ,203 ,201 ,200 ,195‬‬
‫‪251 ,247 ,241 ,240‬‬
‫ﻣﺎﻣﻴﻠﻮس‪74 ,‬‬
‫ﻣﺎﻧﺎﻧﺎﻏﻲ‪200 ,‬‬
 ‫ﻣﻮﻛﺎﺗﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫ﻣﻮﻛﺲ‪208 ,101 ,35 ,‬‬
‫ﻣﻬـــــﺮداد‪,108 ,104 ,99 ,92 ,67 ,27 ,26 ,‬‬
‫‪246 ,235 ,233 ,131 ,111 ,110 ,109‬‬
‫ﻣﻬـــﺮوژان‪,195 ,194 ,193 ,189 ,187 ,28 ,‬‬
‫‪248 ,207‬‬
‫ﻣ‪‬ﻬ‪‬ﻠﻠﺌﻴﻞ‪51 ,‬‬
‫ﻣﻬﻨﺪاك‪180 ,‬‬
‫ﻣﻬﻨﻮﻧﻲ‪251 ,242 ,‬‬
‫ﻣﻴﺎﺑﺎن‪39 ,10 ,‬‬
‫ﻣﻴﺎﻧﺪاك‪156 ,101 ,‬‬
‫ﻣﻴــــﺎﻧﺮودان‪,118 ,114 ,110 ,103 ,96 ,92 ,‬‬
‫‪,155 ,142 ,132 ,131 ,128 ,126 ,120‬‬
‫‪237 ,234 ,213 ,206 ,205 ,188 ,178‬‬
‫ﻣﻴﺘﺮﺋﻮس‪75 ,‬‬
‫ﻣﻴﺪوﻻﻧﻦ‪239 ,198 ,‬‬
‫ﻣﻴﻨﻮﺗﺎوروس‪127 ,‬‬
‫ﻧﺎﺑﻮگ‪118 ,‬‬
‫ﻧﺎﺑﻮﮔﻮدوﻧﻮﺳﻮر‪99 ,‬‬
‫ﻧﺎﺟﻲ‪121 ,120 ,117 ,77 ,‬‬
‫ﻧﺎﺣﻮر‪53 ,‬‬
‫ﻧﺎﺧﭽﺮي‪242 ,‬‬
‫ﻧﺎواﺳﺎرد‪220 ,149 ,‬‬
‫ﻧﺒﻮﻛﺪﻧﺼﺮ‪238 ,232 ,100 ,79 ,78 ,77 ,‬‬
‫ﻧﭙﺎت‪195 ,194 ,‬‬
‫ﻧﺨﺠﻮان‪191 ,137 ,134 ,131 ,98 ,85 ,84 ,‬‬
‫ﻧﺮﺳـــﺲ ﺑـــﺰرگ‪,187 ,185 ,183 ,182 ,31 ,‬‬
‫‪,201 ,196 ,195 ,194 ,191 ,190 ,189‬‬
‫‪238 ,214 ,203‬‬
‫ﻧﺮﺳﺲ ﭘﺎرﺗﻮ‪248 ,‬‬
‫ﻧﺮﺳﻪ‪247 ,190 ,188 ,168 ,133 ,124 ,87 ,‬‬
‫ﻧﺮﺳﻬﺎ ﺑﺎد‪18 ,‬‬
‫ﻧﺴﻄﻮر‪240 ,214 ,‬‬
‫ﻧﺼﻴﺒﺒﻦ‪22 ,‬‬
‫‪٣٥٦‬‬
‫‪,214 ,206 ,193 ,179 ,178 ,173 ,172‬‬
‫‪234 ,224 ,222 ,215‬‬
‫ﻣﺸﺎك‪67 ,66 ,40 ,34 ,‬‬
‫ﻣﺼﺮاﻳﻢ‪58 ,54 ,53 ,‬‬
‫ﻣــﺼﺮﻳﺎن‪,139 ,113 ,106 ,58 ,50 ,49 ,48 ,‬‬
‫‪226‬‬
‫ﻣﻘــﺪوﻧﻲ‪,92 ,91 ,88 ,87 ,54 ,48 ,20 ,17 ,‬‬
‫‪227 ,225 ,176 ,167 ,106 ,99 ,94 ,93‬‬
‫ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن‪151 ,94 ,93 ,92 ,91 ,58 ,‬‬
‫ﻣﻜﻠﺮ‪9 ,‬‬
‫ﻣﻠﺖ ﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ‪221 ,‬‬
‫ﻣﻠﻄﻴﻪ‪210 ,‬‬
‫ﻣﻠﻴﺘﻪ اول ﻣﺎﻧﺎزﮔﺮﺗﺎﺗﺴﻲ‪248 ,‬‬
‫ﻣﻤﻨﻮن‪214 ,87 ,‬‬
‫ﻣﻨﺠﻲ‪225 ,170 ,142 ,122 ,121 ,91 ,‬‬
‫ﻣـﻨﺠـﻲ‪121 ,‬‬
‫ﻣ‪‬ﻦﱠ‪21 ,‬‬
‫ﻣﻨﻮا‪245 ,70 ,‬‬
‫ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ‪179 ,176 ,175 ,164 ,‬‬
‫ﻣﻮراﺗﺴﺎن‪251 ,131 ,85 ,‬‬
‫ﻣﻮراﺗﺴﻴﺎن‪137 ,131 ,98 ,‬‬
‫ﻣﻮرﭘﻴﻮﻏﻴﻜﺲ‪94 ,‬‬
‫ﻣﻮرﺗﺲ‪148 ,‬‬
‫ﻣﻮرس‪201 ,‬‬
‫ﻣﻮﺳﺲ اول ﻣﺎﻧﺎزﮔﺮﺗﺎﺗﺴﻲ‪248 ,‬‬
‫ﻣﻮﺳــــــﻲ‪,15 ,13 ,11 ,9 ,7 ,6 ,5 ,3 ,2 ,1 ,‬‬
‫‪,54 ,47 ,44 ,43 ,42 ,39 ,20 ,18 ,16‬‬
‫‪,195 ,176 ,170 ,144 ,73 ,58 ,56 ,55‬‬
‫‪244 ,238 ,222 ,207‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ ﺧـﻮرﻧﻲ‪,13 ,11 ,9 ,7 ,6 ,5 ,3 ,2 ,1 ,‬‬
‫‪,144 ,73 ,54 ,47 ,44 ,43 ,39 ,20 ,15‬‬
‫‪244‬‬
‫ﻣﻮﺷﻎ‪247 ,213 ,195 ,95 ,‬‬
‫ﻣﻮﺷﻪ ﺗﺎروﻧﺎﺗﺴﻲ‪207 ,‬‬
‫ﻣﻮﺷﻪ ﻫﺎﻳﺮاﭘﺖ‪248 ,‬‬
 ‫وارﺗﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن‪14 ,‬‬
‫وارﺗﮕﺴﺎوان‪12 ,‬‬
‫واردﮔﺲ‪148 ,110 ,‬‬
‫وارزاووﻧﻲ‪250 ,‬‬
‫وارژ‪96 ,‬‬
‫وارﻧﻮﻧﻲ‪250 ,‬‬
‫واروژ ﻛﻮرﻏﻴﺎن‪2 ,‬‬
‫وازارﻳﺎ‪146 ,‬‬
‫واﺳﺎك‪247 ,207 ,195 ,186 ,28 ,‬‬
‫واﺳـــــــﭙﻮراﻛﺎن‪,102 ,98 ,97 ,84 ,79 ,35 ,‬‬
‫‪,145 ,143 ,141 ,137 ,134 ,114 ,104‬‬
‫‪196‬‬
‫واﺷﺘﺎك‪73 ,‬‬
‫واﻏـــــﺎرش‪,151 ,150 ,149 ,148 ,38 ,12 ,‬‬
‫‪246 ,234‬‬
‫واﻏﺎرﺷﺎﺑﺎد‪,169 ,148 ,44 ,39 ,32 ,17 ,12 ,‬‬
‫‪221 ,220 ,219 ,193 ,187‬‬
‫واﻏﺎرﺷــــﺎك‪,65 ,64 ,59 ,58 ,38 ,20 ,19 ,‬‬
‫‪,100 ,99 ,98 ,97 ,95 ,94 ,93 ,91 ,87‬‬
‫‪,197 ,157 ,156 ,151 ,141 ,119 ,102‬‬
‫‪232 ,231 ,199 ,198‬‬
‫واﻏﺎرﺷﺎوان‪148 ,‬‬
‫واﻏﮕﺴﻮس‪146 ,‬‬
‫واﻏﻴﻨﺎك‪202 ,186 ,181 ,‬‬
‫واﮔﺮ اﺳﭙﻮﻧﻲ‪242 ,‬‬
‫واﻟﺮﻳﺎﻧﻮس‪156 ,154 ,‬‬
‫واﻟﺲ‪191 ,189 ,188 ,182 ,‬‬
‫واﻧﺎﻧﺪ‪218 ,209 ,201 ,95 ,‬‬
‫واﻧﺎﻧﺪاﺗﺴﻲ‪251 ,‬‬
‫واﻧﺎﻧﺪﻳﺎن‪242 ,240 ,200 ,‬‬
‫واﻧﻮن‪26 ,‬‬
‫واﻫﺎﮔﻦ‪105 ,101 ,86 ,44 ,31 ,25 ,‬‬
‫واﻫـــﺎن‪,177 ,176 ,175 ,164 ,87 ,18 ,14 ,‬‬
‫‪247 ,221 ,200 ,199 ,193 ,189 ,181‬‬
‫واﻫﺎن آﻣﺎﺗﻮﻧﻲ‪221 ,181 ,177 ,176 ,‬‬
‫‪٣٥٧‬‬
‫ﻧـــﺼﻴﺒﻴﻦ‪,126 ,103 ,102 ,96 ,59 ,58 ,34 ,‬‬
‫‪234 ,220 ,186 ,176 ,168‬‬
‫ﻧﻄﻖ وارﺗﺎوار‪17 ,‬‬
‫ﻧﻌﻠﺒﻨﺪﻳﺎن‪115 ,7 ,6 ,‬‬
‫ﻧﻜﺘﺎﻧﺒﻮس‪108 ,106 ,‬‬
‫ﻧﻤﺮود‪227 ,89 ,58 ,54 ,53 ,19 ,‬‬
‫ﻧﻮ‪240 ,198 ,171 ,149 ,86 ,83 ,69 ,10 ,‬‬
‫ﻧﻮارت‪76 ,‬‬
‫ﻧﻮح‪,55 ,54 ,53 ,52 ,51 ,50 ,44 ,30 ,19 ,‬‬
‫‪226 ,84 ,56‬‬
‫ﻧﻮدوﻧﻲ‪251 ,‬‬
‫ﻧﻮراﻳﺮ‪231 ,74 ,41 ,40 ,10 ,‬‬
‫ﻧﻮﻧﻪ‪170 ,165 ,164 ,‬‬
‫ﻧﻴﺎز ﻧﺎﻣﻪ‪72 ,42 ,18 ,7 ,‬‬
‫ﻧﻴﺎزﻧﺎﻣﻪ‪229 ,72 ,25 ,21 ,18 ,17 ,15 ,‬‬
‫ﻧﻴﻘﻴﻪ‪170 ,169 ,168 ,‬‬
‫ﻧﻴﻜﺎر‪10 ,‬‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻣﺎﻛﻮس‪159 ,‬‬
‫ﻧﻴﻜﻮﻣﻴﺪا‪162 ,‬‬
‫ﻧﻴﻨﻮا‪,69 ,68 ,66 ,65 ,59 ,58 ,24 ,23 ,19 ,‬‬
‫‪234 ,227 ,226 ,124 ,77 ,71‬‬
‫ﻧﻴﻨﻮاس‪72 ,71 ,68 ,53 ,‬‬
‫ﻧﻴﻨــــﻮس‪,68 ,66 ,65 ,55 ,54 ,53 ,52 ,19 ,‬‬
‫‪76 ,71‬‬
‫ﻧﻴﻮﻛﺎر ﻣﺎدس‪66 ,65 ,‬‬
‫ﻧﻴﻮﻛﺎر ﻣﺎدِس‪65 ,‬‬
‫و ﻫﺒﻮت‪152 ,‬‬
‫واراز‪251 ,146 ,‬‬
‫وارازدات‪246 ,197 ,‬‬
‫واراژ‪104 ,96 ,65 ,‬‬
‫واراژﻧﻮﻧﻲ‪250 ,242 ,232 ,104 ,65 ,‬‬
‫وارﺑـﺎﻛـﺲ‪76 ,‬‬
‫وارﺗـــــــﺎن‪,186 ,185 ,184 ,160 ,16 ,14 ,‬‬
‫‪,219 ,217 ,212 ,211 ,210 ,209 ,203‬‬
‫‪247 ,220‬‬
 ‫ﻫﺎروﺗﻴﻮﻧﻴﺎن‪46 ,‬‬
‫ﻫﺎروژﻳﺎن‪251 ,‬‬
‫ﻫﺎﺷﺘﻴﺎﻧﻚ‪190 ,184 ,174 ,144 ,114 ,102 ,‬‬
‫ﻫﺎﻛﻮپ‪176 ,175 ,168 ,‬‬
‫ﻫﺎﻟﻴﻜﺎرﻧﺎس‪231 ,22 ,‬‬
‫ﻫﺎﻣﺎزاﺳﭗ‪247 ,208 ,205 ,204 ,‬‬
‫ﻫﺎﻣﺒﻮژﻳﺎن‪241 ,‬‬
‫ﻫﺎﻧﺪس آﻣﺴﻮرﻳﺎ‪40 ,39 ,‬‬
‫ﻫﺎﻧﮕﺮوﭼﺎن‪159 ,‬‬
‫ﻫﺎواﻧﺎك‪73 ,‬‬
‫ﻫﺎوﻧﻮﻧﻲ‪251 ,241 ,‬‬
‫ﻫﺎوﻧﻮﻧﻴﻚ‪97 ,34 ,‬‬
‫ﻫﺎﻳﺎﭘﺎﺗﻮم‪42 ,20 ,‬‬
‫ﻫﺎﻳﺮ‪232 ,180 ,98 ,33 ,‬‬
‫ﻫﺎﻳــــﻚ‪,38 ,37 ,33 ,31 ,30 ,25 ,24 ,19 ,‬‬
‫‪,65 ,63 ,62 ,61 ,60 ,58 ,55 ,54 ,39‬‬
‫‪,94 ,93 ,86 ,83 ,80 ,79 ,78 ,67 ,66‬‬
‫‪,114 ,102 ,101 ,100 ,99 ,98 ,95‬‬
‫‪,170 ,163 ,148 ,147 ,143 ,135 ,132‬‬
‫‪,228 ,227 ,210 ,200 ,185 ,183 ,180‬‬
‫‪233 ,229‬‬
‫ﻫﺎﻳﻜﺎﺷﻦ‪60 ,‬‬
‫ﻫﺎﻳﻜﺎك‪78 ,74 ,‬‬
‫ﻫﺎﻳﮕﺎزن‪99 ,‬‬
‫ﻫﺎﻳﻮﺗﺲ دزور‪62 ,‬‬
‫ﻫﺒﻨﺎﻏﻴﻮس‪214 ,‬‬
‫ﻫﭙﺴﺘﻮس‪108 ,105 ,58 ,‬‬
‫ﻫﺮاﭼﻴﺎ‪225 ,78 ,‬‬
‫ﻫﺮاداﻣﻴﺰد‪246 ,‬‬
‫ﻫﺮازدان‪104 ,65 ,‬‬
‫ﻫﺮاﻫﺎد‪208 ,‬‬
‫ﻫﺮﻛﻮل‪227 ,108 ,105 ,100 ,87 ,25 ,‬‬
‫ﻫﺮﻣﺰدﺧﺖ‪193 ,‬‬
‫ﻫﺮوﭘﻴﺎﻧﻮس‪206 ,‬‬
‫ﻫﺮودوت‪231 ,93 ,22 ,‬‬
‫‪٣٥٨‬‬
‫واﻫﺎن ﻣﺎﻣﻴﻜﻨﻴﺎن‪247 ,193 ,189 ,18 ,‬‬
‫واﻫﺮﻳﭻ‪206 ,‬‬
‫واﻫﻮﻧﻲ‪250 ,‬‬
‫واﻫﻮﻧﻴﺎن‪240 ,108 ,105 ,101 ,87 ,‬‬
‫واﻫﻪ‪87 ,‬‬
‫واﻳﻜﻮﻧﻴﻚ‪109 ,‬‬
‫وﭼﻦ‪147 ,‬‬
‫وراﻣﺸﺎﭘﻮه‪,208 ,207 ,205 ,204 ,203 ,38 ,‬‬
‫‪247 ,212‬‬
‫وراﻧﺠﻮﻧﻴﻚ‪84 ,‬‬
‫ورﺗــﺎﻧﺲ‪,177 ,176 ,175 ,174 ,173 ,170 ,‬‬
‫‪248 ,203 ,182 ,178‬‬
‫ورﺗﻚ‪187 ,‬‬
‫ورﺗﻮﻧﻲ‪251 ,‬‬
‫وردوﻧﻲ‪173 ,100 ,95 ,63 ,62 ,‬‬
‫ورﻳﮕﻴﻨﺲ‪155 ,‬‬
‫ورﻳﻮﺳﭙﻮرا‪125 ,‬‬
‫وزرﻳﻚ‪166 ,‬‬
‫وزﻣﻦ‪128 ,‬‬
‫وﺳﭙﺎﺳﻴﺎﻧﻮس‪235 ,142 ,‬‬
‫وﺳﺘﺎم‪229 ,74 ,‬‬
‫وﺳﻜﻴﻮﻏﺎ‪84 ,‬‬
‫وﻻش‪234 ,231 ,227 ,58 ,20 ,‬‬
‫وﻧﻮن آرﺷﺎﮔﻮﻧﻲ‪246 ,‬‬
‫وﻳﮋاﻧﻮﻧﻲ‪250 ,242 ,‬‬
‫وﻳﮋاﻧﻲ‪242 ,‬‬
‫وﻳﺴﺘﻮن ﻫﺎ‪46 ,42 ,‬‬
‫ﻫﺎﺋﻴﺮ‪74 ,‬‬
‫ﻫﺎﺑﺎﻧﺪ‪11 ,‬‬
‫ﻫﺎﺑﻴﻞ‪206 ,172 ,97 ,51 ,‬‬
‫ﻫﺎﭘﺘﻮﺳﺘﻪ‪60 ,59 ,56 ,‬‬
‫ﻫﺎداﻣﺎﮔﺮد‪97 ,25 ,‬‬
‫ﻫﺎرك‪100 ,62 ,60 ,33 ,‬‬
‫ﻫﺎرﻣﺎ‪65 ,64 ,55 ,54 ,‬‬
‫ﻫﺎرﻣﺎ‪55 ,54 ,،‬‬
 ‫ﻫﻴﻮرﻛﺎﻧﻮس‪109 ,‬‬
‫ﻳﺎرد‪51 ,‬‬
‫ﻳﺎﻓﺚ‪227 ,65 ,60 ,58 ,56 ,54 ,53 ,30 ,‬‬
‫ﻳﭙﺮم‪183 ,44 ,‬‬
‫ﻳﺤﻴﻲ ﺗﻌﻤﻴﺪ دﻫﻨﺪه‪120 ,‬‬
‫ﻳﺮاﺳﺖ‪94 ,63 ,‬‬
‫ﻳﺮاﺳﺦ‪99 ,94 ,93 ,64 ,63 ,‬‬
‫ﻳﺮﻣﺎﻧﺘﻮﻧﻲ‪241 ,‬‬
‫ﻳﺮواز‪134 ,133 ,127 ,‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺘﻮﻧﻲ‪251 ,‬‬
‫ﻳﺮواﻧـــــﺪ‪,38 ,33 ,31 ,27 ,26 ,25 ,22 ,2 ,‬‬
‫‪,129 ,128 ,127 ,104 ,85 ,79 ,78‬‬
‫‪,169 ,148 ,135 ,133 ,132 ,131 ,130‬‬
‫‪245 ,235‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ ﺳﺎﻛﺎواﻛﻴﺎﺗﺲ‪78 ,‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ ﻛﻮرﻏﻴﺎن‪2 ,‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪ‪127 ,26 ,25 ,،‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪاﺷﺎد‪190 ,129 ,‬‬
‫ﻳﺮواﻧﺪاوان‪132 ,‬‬
‫ﻳﺰدﮔــﺮد‪,209 ,208 ,207 ,34 ,18 ,16 ,14 ,‬‬
‫‪239 ,234 ,220‬‬
‫ﻳﺰﻧﻴﻚ‪213 ,44 ,15 ,5 ,‬‬
‫ﻳﺰﻧﻴﻚ ﻛﻐﺒﺎﺗﺴﻲ‪5 ,‬‬
‫ﻳﻌﻘﻮب‪175 ,73 ,‬‬
‫ﻳﻐﻴﺸﻪ‪234 ,225 ,37 ,34 ,16 ,5 ,‬‬
‫ﻳﻜﻐﻴﺎﺗﺲ‪,201 ,196 ,173 ,170 ,145 ,143 ,‬‬
‫‪213‬‬
‫ﻳﻤﺮان‪150 ,‬‬
‫ﻳﻨﺎﻧﻮس‪146 ,115 ,35 ,‬‬
‫ﻳﻮﺣﻨﺎ‪214 ,211 ,168 ,121 ,109 ,44 ,‬‬
‫ﻳﻮﺣﻨﺎي ﻗﺪﻳﺲ‪173 ,‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ‪,103 ,84 ,58 ,44 ,38 ,26 ,22 ,21 ,‬‬
‫‪234‬‬
‫ﻳﻮﺳﻒ ﻓﻼوي‪234 ,84 ,21 ,‬‬
‫ﻳﻮﺳﻔﻮس‪110 ,50 ,44 ,35 ,26 ,‬‬
‫‪٣٥٩‬‬
‫ﻫﺮﻳﭙﺴﻴﻤﻪ‪17 ,.‬‬
‫ﻫﺮﻳﻨﻮن‪158 ,‬‬
‫ﻫﺸﺎ‪175 ,‬‬
‫ﻫﻐﻴﻨﻪ‪126 ,125 ,‬‬
‫ﻫﻼدا‪105 ,‬‬
‫ﻫﻼس‪233 ,216 ,107 ,‬‬
‫ﻫﻠﻦ‪166 ,162 ,32 ,30 ,‬‬
‫ﻫﻠﻲ‪74 ,‬‬
‫ﻫﻠﻴﺎ‪142 ,‬‬
‫ﻫﻤﺎﻳﺎك‪218 ,212 ,‬‬
‫ﻫٍﻤٍﺲ‪214 ,‬‬
‫ﻫﻨﺎراﮔﺮد‪99 ,‬‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن‪168 ,162 ,154 ,72 ,‬‬
‫ﻫﻮاﻧﺲ‪248 ,229 ,211 ,15 ,‬‬
‫ﻫﻮﺳﺎك‪75 ,‬‬
‫ﻫﻮﺳﭗ ﭘﺎﻏﻨﺎﺗﺴﻲ‪206 ,‬‬
‫ﻫﻮﺳﭗ ﻫﻮﻏﻮﺗﺴﻤﺘﺴﻲ‪248 ,‬‬
‫ﻫﻮﺳﭙﻮس‪126 ,117 ,111 ,110 ,103 ,‬‬
‫ﻫﻮﺳﺘﻮس‪115 ,‬‬
‫ﻫﻮﺳﻴﻚ‪248 ,203 ,182 ,180 ,179 ,178 ,‬‬
‫ﻫﻮﺳﻴﻚ ﻗﺪﻳﺲ‪179 ,‬‬
‫ﻫﻮﻏﻮﺗﺴﻴﻢ‪221 ,‬‬
‫ﻫﻮﻣﺮ‪239 ,232 ,146 ,88 ,44 ,22 ,‬‬
‫ﻫﻮن‪235 ,188 ,164 ,148 ,141 ,92 ,‬‬
‫ﻫﻮﻧﺎﻧﺘﺎن‪207 ,‬‬
‫ﻫﻮﻧﻮرﻳﻮس‪198 ,19 ,‬‬
‫ﻫﻮﻧﻬﺎ‪213 ,‬‬
‫ﻫﻮﻫﺎن‪240 ,239 ,214 ,206 ,168 ,‬‬
‫ﻫﻮي‪75 ,‬‬
‫ﻫﻴﭙﻮﻟﻮﺗﻮس‪22 ,‬‬
‫ﻫﻴﺮاﻛﺎﻧﻮس‪112 ,‬‬
‫ﻫﻴﺮﻛﺎﻧﻮس‪116 ,115 ,112 ,111 ,109 ,35 ,‬‬
‫ﻫﻴﺮودس‪,117 ,116 ,115 ,113 ,112 ,111 ,‬‬
‫‪120 ,119 ,118‬‬
‫ﻫﻴﻮﭘﻮﻏﻴﺘﺎ‪103 ,‬‬
 ‫‪,226 ,220 ,218 ,214 ,209 ,207 ,206‬‬
‫‪,235 ,234 ,233 ,231 ,230 ,229 ,228‬‬
‫‪240 ,239 ,237 ,236‬‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻴــﺎن‪,65 ,55 ,48 ,34 ,32 ,28 ,26 ,15 ,‬‬
‫‪,147 ,117 ,116 ,103 ,87 ,83 ,80 ,67‬‬
‫‪,188 ,186 ,182 ,178 ,157 ,156 ,152‬‬
‫‪,203 ,202 ,201 ,200 ,194 ,193 ,189‬‬
‫‪236 ,226 ,218 ,216 ,208 ,204‬‬
‫ﻳﻬــــــــﻮد‪,110 ,102 ,96 ,54 ,35 ,26 ,21 ,‬‬
‫‪,148 ,142 ,123 ,122 ,120 ,117 ,116‬‬
‫‪235‬‬
‫ﻳﻬﻮدا‪238 ,166 ,‬‬
‫ﻳﻬﻮداي ﻣﻜﺎﺑﻲ‪109 ,‬‬
‫ﻳﻬﻮدﻳــﺎن‪,111 ,110 ,109 ,93 ,79 ,78 ,22 ,‬‬
‫‪,141 ,124 ,123 ,121 ,115 ,113 ,112‬‬
‫‪235 ,232 ,193 ,173 ,142‬‬
‫ﻳﻬﻮدﻳـــــﻪ‪,115 ,113 ,111 ,110 ,109 ,92 ,‬‬
‫‪235 ,233 ,120 ,116‬‬
‫‪٣٦٠‬‬
‫ﻳﻮﺷﻊ‪222 ,73 ,‬‬
‫ﻳﻮﻧـــــﺎن‪,31 ,24 ,21 ,18 ,17 ,15 ,14 ,11 ,‬‬
‫‪,105 ,88 ,87 ,57 ,48 ,41 ,39 ,34 ,32‬‬
‫‪,145 ,139 ,134 ,116 ,108 ,107 ,106‬‬
‫‪,183 ,182 ,181 ,167 ,158 ,152 ,146‬‬
‫‪,214 ,205 ,194 ,192 ,190 ,189 ,187‬‬
‫‪,235 ,233 ,231 ,227 ,226 ,216 ,215‬‬
‫‪239 ,236‬‬
‫ﻳﻮﻧــــــﺎﻧﻲ‪,18 ,17 ,16 ,15 ,14 ,13 ,12 ,7 ,‬‬
‫‪,39 ,36 ,32 ,26 ,24 ,23 ,22 ,21 ,19‬‬
‫‪,55 ,54 ,50 ,49 ,48 ,47 ,43 ,41 ,40‬‬
‫‪,70 ,68 ,67 ,66 ,65 ,59 ,58 ,57 ,56‬‬
‫‪,100 ,94 ,91 ,89 ,88 ,87 ,84 ,72‬‬
‫‪,120 ,114 ,113 ,110 ,109 ,106 ,105‬‬
‫‪,150 ,149 ,146 ,129 ,126 ,125 ,121‬‬
‫‪,169 ,167 ,163 ,156 ,155 ,154 ,152‬‬
‫‪,188 ,181 ,180 ,177 ,176 ,175 ,173‬‬
‫‪,205 ,203 ,202 ,199 ,197 ,195 ,193‬‬