‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ‬

1
‫ﻣﺤﺴﻦ ﻟﻄﻒآﺑﺎدي‬
‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را‬.‫ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ از اﻫﻤﯿﺖ زﯾﺎدي در ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‬
‫ ﻫﺪف اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع‬.‫از آﻧﺠﺎ ﻣﯽﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ آن ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﯽ ﺑﺮد‬
‫ از زﻣﺎن ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‬،‫ زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن‬.‫زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﯿﻌﯽ ﺻﻔﻮي ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي اﯾﻦ دوره اﺳﺖ‬
‫ ﻗﻤﺮي ﺷﻤﺎري از آنﻫﺎ را از ﯾﺰد و ﮐﺮﻣﺎن ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن‬1018 ‫ زﯾﺮا او در ﺳﺎل‬،‫ق( در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‬996 ‫ ـ‬1038) ‫اول‬
‫ زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻪ آداب‬.‫ آنﻫﺎ را در ﺑﯿﺮون اﯾﻦ ﺷﻬﺮ و در ﻣﺤﻠﯽ دوراﻓﺘﺎده ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ »ﮔﺒﺮآﺑﺎد« ﺳﺎﮐﻦ ﮐﺮد‬،‫ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس‬.‫ﮐﻮﭼﺎﻧﺪ‬
.‫و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺧﺎص ﺧﻮد را داﺷﺘﻨﺪ از زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده و ﻓﻘﯿﺮاﻧﻪاي ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ زراﻋﺖ و ﮐﺸﺎورزي روزﮔﺎر ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪﻧﺪ‬
‫ زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﻪﺟﺰ دوران‬،‫ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي اﺳﺎﺳﯽ ﭘﮋوﻫﺶ ﺣﺎﮐﯽ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮاﻧﻪ در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ‬
‫ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻫﻤﯿﻦ‬.‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول از اوﺿﺎع ﻣﺴﺎﻋﺪي ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﺒﻮدﻧﺪ و اﻏﻠﺐ ﺗﺤﺖ اﺟﺤﺎف ﺷﺎﻫﺎن اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‬
.‫ آنﻫﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﺠﻮم اﻓﻐﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﯾﺎري ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﻧﺪازي ﺻﻔﻮﯾﺎن ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪﻧﺪ‬،‫ﺷﺮاﯾﻂ‬
.‫ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻣﺬﻫﺒﯽ‬،‫ ﺻﻔﻮﯾﺎن‬،‫ زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن‬:‫واژﮔﺎن ﮐﻠﯿﺪي‬

an analysis of the conditions of Zoroastrians in Isfahan

during Safavid period based on the travel diaries
Mohsen LotfAbadi 2

Abstract
The discussion about the religious minorities in historical researches is of high
significance; it is important because with the help of that one is able to figure out the
religious policies of a regime. The aim of this study is to scrutinize the condition of the
Zoroastrians in Isfahan during Shi’a regime of the Safavids based on the travel diaries.
The Zoroastrians lived in Isfahan from Shah Abbas the First reign because he forced
many of them to immigrate to Yazd and Kerman in 1018 Q. Shah Abbas made them
the residents of a faraway place called “Gabr Abad”. The Zoroastrians of Isfahan had
their own specials customs and way of living, earned their living from agriculture, and
led a poor life. This study shows that the strict religious policies in Safavids period,
Zoroastrians except from the time of Shah Abbas monarchy, suffered from an
ignominious condition, and were always insulted by Safavids’ kings. That is why with
the invasion of Afghans, they became their accomplices to overthrow Safavids dynasty.
Keywords:The Zoroastrians of Isfahan , Safavids, religious policies

‫ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻬﺸﺘﯽ‬،‫ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان دوره اﺳﻼﻣﯽ‬،‫ داﻧﺸﺠﻮي ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ارﺷﺪ‬.1
2 . MA Student of the History of Islamic Iran, Shahid Beheshti University.
E-Mail: Mohsenlotfabadi@yahoo.com
 ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪96 /‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺣﻤﻠﻪ اﻋﺮاب و ورود اﺳﻼم ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ ﺑﺮﺧﻼف دوران ﻗﺒﻞ ﮐﻪ آﯾﯿﻦ رﺳﻤﯽ اﯾﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻮد رو ﺑﻪ اﻓﻮل رﻓﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮور در ﺳﺮﺗﺎﺳﺮ دوران اﺳﻼﻣﯽ از ﭘﯿﺮوان اﯾﻦ ﮐﯿﺶ اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﺎﺳﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آنﻫﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ اﻗﻠﯿﺖ دﯾﻨﯽ ـ اﻟﺒﺘﻪ اﻗﻠﯿﺘﯽ ﻣﻬﻢ و‬
‫ﭘﺮﺟﻤﻌﯿﺖ ـ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ آداب و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺧﺎص ﺧﻮد را داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎرﺳﯿﺎن ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮد را‬
‫»ﺑﻬﺪﯾﻦ«‪ 1‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ دوران ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺳﺨﺘﮕﯿﺮاﻧﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﻫﯿﻦآﻣﯿﺰ‬
‫»ﮔﺒﺮ«‪ 2‬ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﺸﺮك‪ ،‬ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ آنﻫﺎ‬
‫در اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪ وﯾﮋه در دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي در ﻣﻨﺎﻃﻖ دور اﻓﺘﺎده و ﺑﻪ وﯾﮋه در روﺳﺘﺎﻫﺎ ﺳﺎﮐﻦ‬
‫ﺷﺪه و زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺰواﮔﻮﻧﻪ و ﺳﺎدهاي داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ دوران ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺧﺎﻧﺪان ﺻﻔﻮي از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ادوار ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﺎن ﺑﻌﺪ از ﺳﺎلﻫﺎ ﺗﺒﻠﯿﻎ و ﻣﺒﺎرزه ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻗﺪرت‪ ،‬در ﺳﺎل ‪907‬‬
‫ﻗﻤﺮي )‪1501‬م( ﺑﺎ ﺗﺎجﮔﺬاري ﺷﺎه اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺻﻔﻮي رﺳﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻌﺪ از ‪ 228‬ﺳﺎل ﺣﮑﻮﻣﺖ در ﺳﺎل‬
‫‪ 1135‬ﻗﻤﺮي )‪1722‬م( ﻓﺮو ﭘﺎﺷﯿﺪ‪ .‬از اﻗﺪاﻣﺎت اﺳﺎﺳﯽ ﺻﻔﻮﯾﺎن‪ ،‬رﺳﻤﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﻪ ﺗﺸﯿﻊ دوازده‬
‫اﻣﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺬﻫﺐ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﻗﺪام در ﺣﺎﻟﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از آن‪ ،‬ﺗﺴﻨﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺬﻫﺐ ﻏﺎﻟﺐ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان ﺑﻮد و ﺑﺮ آن ﺳﯿﻄﺮه داﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي در ﮐﻨﺎر رﻫﺒﺮي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان رﻫﺒﺮي روﺣﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و اﻫﺘﻤﺎم زﯾﺎدي ﺑﻪ رواج و ﮔﺴﺘﺮش ﺗﺸﯿﻊ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل‬
‫ﭘﺮﺳﺶ اﺳﺎﺳﯽ اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ را ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻄﺮح ﮐﺮد‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺗﺸﯿﻊ و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‪ ،‬اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي دﯾﻨﯽ ـ در اﯾﻨﺠﺎ زردﺷﺘﯿﺎن ـ ﭼﻪ اوﺿﺎﻋﯽ داﺷﺘﻨﺪ؟ آﯾﺎ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ آزاداﻧﻪ آداب و ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎي آورﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺮار‬

‫‪ .1‬داراي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ آﯾﯿﻦ‬

‫‪» .2‬ﮔﺒﺮ‪ «،‬ﻧﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ زردﺷﺘﯿﺎن داده ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﺎن ﮐﻠﻤﻪ »ﮐﺎﻓﺮ« ﻋﺮﺑﯽ ﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ دﺷﻨﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از دﺷﻤﻨﺎن دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ‬
‫اﯾﺮان ﺑﻪ ﯾﺎدﮔﺎر ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز ﺗﺎﺧﺖ و ﺗﺎز ﺗﺎزﯾﺎن در اﯾﺮان رﺧﻨﻪ ﮐﺮد و ﭼﻮن زﺑﺎن اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﻋﻬﺪه ﺗﻠﻔﻆ‬
‫واژه ﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮﻧﯿﺎﻣﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﮑﻞ درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﯿﺌﺖ دﮔﺮﮔﻮن ﮔﺸﺘﻪ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺘﻦ ﯾﮑﯽ دو ﻗﺮن دﯾﮕﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ‬
‫رﯾﺸﻪ و ﺑ‪ ‬ﻦ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و ﮔﻤﺎن ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺮوان دﯾﻦ زردﺷﺘﯽ را ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﮐﻬﻨﻪ و ﭼﻪ ﻧﻮ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﮔﺒﺮ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻟﻔﻆ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ »ﺑﯽدﯾﻦ« و »ﺑﺪﮐﯿﺶ« آورده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺎﻟﻢ آراي ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺗﺄﻟﯿﻒ اﺳﮑﻨﺪرﺑﯿﮓ ﺗﺮﮐﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻨﺸﯽ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس ﺑﺰرگ در ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﺷﺎه ﺗﻬﻤﺎﺳﺐ ﺑﻪ ﮔﺮﺟﺴﺘﺎن در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ‬
‫ﻣﺮدم آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮔﺒﺮان ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻣﯽ داﻧﯿﻢ ﻣﺮدم آﻧﺠﺎ ﻋﯿﺴﻮي ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯿﺎن‬
‫ﻫﻢ در زﻣﺎن ﺻﻔﻮﯾﺎن ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺷﺒﻬﻪ در ﻣﻔﻬﻮم زﺷﺖ و ﺗﻮﻫﯿﻦآﻣﯿﺰ آن ﺑﻪ ﺟﺎي ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪) .‬ﻧﮏ‪ :‬ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ و ﺳﯿﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﯿﺪي‪ ،‬ج‪) 12‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،(1377 ،‬ﻣﺪﺧﻞ »گ«(‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪97‬‬

‫داﺷﺘﻨﺪ؟ ﭘﯿﺶ ﻓﺮض ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺮ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه اﺳﺘﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﯿﺰش دﯾﻦ و ﺳﯿﺎﺳﺖ در اﯾﻦ‬
‫دوره‪ ،‬اﻓﺮاط در ﻣﺬﻫﺐ ﮔﺮاﯾﯽ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﮕﺮش ﺟﺰم اﻧﺪﯾﺸﺎﻧﮥ ﺷﺎﻫﺎن و روﺣﺎﻧﯿﻮن‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن در اﯾﻦ‬
‫دوره ﺣﺎل و روز ﻣﺴﺎﻋﺪي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﻮذ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﺷﻬﺮت ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي و ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽﻫﺎي ﻣﺰاﺣﻢ و ﻣﻬﺎﺟﻢ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫دوﻟﺖ ﻫﺎي اروﭘﺎﯾﯽ را ﺑﺮ آن داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺮﻗﺮاري راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي اﻗﺪام ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﻫﻤﯿﻦ راﺳﺘﺎ‪،‬‬
‫ﻫﯿﺄتﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎﻧﯽ از ﺳﻮي آنﻫﺎ ﺑﻪ درﺑﺎر ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﺷﻤﺎري از‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد و ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﯽ و اﯾﺮان ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎ آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫دﻻﯾﻞ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎري ﺗﻮﺳﻂ آنﻫﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اوﺿﺎع اﯾﺮان ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درآﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻮﻧﯽ ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﯾﻦ دوره اﺳﺖ‪ .‬ﭘﮋوﻫﺶ در اﺣﻮال و ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره ﯾﮑﯽ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﮥ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺑﻮده و در ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬
‫اﯾﺸﺎن ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ زﯾﺎدي ﭘﯿﺮاﻣﻮن آنﻫﺎ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫اﻫﻤﯿﺖ داﻧﺶ ﺗﺎرﯾﺦ در ﻧﺰد ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻗﺪرت و ﺳﯿﻄﺮه ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﻋﺼﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﺮ ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ از آﺳﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﻮع رﻓﺘﺎر و واﮐﻨﺶ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ادﯾﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ و اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻔﻮذ دﯾﻦ اﺳﻼم در اﯾﺮان در زﻣﺮهي ﺟﺪﯾﺪﺗﺮﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات در ﺳﺎﺧﺘﺎر دﯾﻨﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪهي‬
‫ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪» :‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻫﻢاﮐﻨﻮن ]دوره ﺻﻔﻮي[ ﻫﻤﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در‬
‫ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت ﻣﺮدم آن ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻖ دارﻧﺪ ﺷﮏ ﮐﻨﻨﺪ و از ﺧﻮد ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﺮاﻧﯿﺎن‬
‫ﻫﺮﮔﺰ از ﺷﮑﻮه و آداب داﻧﯽ و ﻋﻈﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻗﺪﻣﺎ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻗﺎﺋﻠﻨﺪ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدهاﻧﺪ؟«‪ 1‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺸﺘﺮ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮان در آﺛﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺟﻪ زﯾﺎدي ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺎ زردﺷﺘﯿﺎن ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎورﻫﺎ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي و آداب و رﺳﻮم آنﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن ﻗﺒﻞ از دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ‬

‫ﺳﻘﻮط دوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ و ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم ﺗﻮﺳﻂ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ـ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ ـ ﺳﺒﺐ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮔﺴﺘﺮده در‬
‫ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻧﺐ زﻧﺪﮔﯽﺷﺎن ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ آنﻫﺎ ﻗﺪم ﺑﻪ دوران ﺟﺪﯾﺪي ﻧﻬﺎدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﯾﺪن ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻧﻮ‪ ،‬ﺟﺪا‬
‫از ﭘﺬﯾﺮش ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺟﺪﯾﺪ در دﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﻦ در دادن ﺑﻪ راه و رﺳﻢ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪ و ﻗﺒﻮل ﻃﺮز‬
‫ﻣﻌﯿﺸﺖ ﺗﺎزه ﻧﯿﺰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﺮاي ﺟﺰﺋﯿﺎت زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﻬﺎده ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ‬

‫‪ .1‬دن ﮔﺎرﺳﯿﺎ دا ﺳﯿﻠﻮا ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺳﻤﯿﻌﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻮ‪ ،(1363 ،‬ص ‪.205‬‬
 ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪98 /‬‬

‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺘﻦ از ﮐﻠﯿﻪ ﻋﺎدات و ﻋﻘﺎﯾﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ ﻧﺪاﺷﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﺪ‪ 1.‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺖ و آﻫﻨﮓ اﻧﺘﺸﺎر اﯾﻤﺎن ﺗﺎزه ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﺎﺣﯿﻪ و ﻃﺒﻘﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﺟﻮاﻣﻌﯽ ﮐﻪ در آن ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪ 2‬و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺑﺎﻋﺚ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮي ﺟﻨﺒﺶﻫﺎي ﻣﺬﻫﺒﯽ در ﻗﺮون اوﻟﯿﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﺎ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ اﻗﻠﯿﻤﯽ ﺧﺎص ﺧﻮد و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ وﺟﻮد ﮐﻮهﻫﺎ و‬
‫درهﻫﺎي ﺻﻌﺐ اﻟﻌﺒﻮر ﮐﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻣﺤﯿﻄﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﻋﺮاب در آن ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ و از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫اﻫﺎﻟﯽ آن ﻧﺎﺣﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺪتﻫﺎي ﻣﺪﯾﺪي ﻣﺎﻧﻊ ورود اﻋﺮاب ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺧﻮد ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺲ از دو ﺳﺪه و‬
‫اﻧﺪي ﺑﻌﺪ از ورود اﻋﺮاب ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺎل ‪ 250‬ﻗﻤﺮي ﻣﺮدﻣﺎن اﯾﻦ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﺑﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺧﻮد و ﺑﺎ رﻫﺒﺮي‬
‫ﻓﺮدي ﻋﻠﻮي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﺴﻦ ﺑﻦ زﯾﺪ ﮐﻪ از ﻧﻮادﮔﺎن اﻣﺎم ﺳﺠﺎد )ع( ﺑﻮد ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺳﻼم اﺑﺘﺪا ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ و در روﺳﺘﺎﻫﺎ اﮐﺜﺮ ﻣﺮدم زردﺷﺘﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻌﯿﺖ روﺳﺘﺎﯾﯽ ﻓﺎرس‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ ﺗﻌﺪاد‪ ،‬دﯾﻦ و داراﯾﯽ ﺧﻮد را‬
‫‪3‬‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ دﻫﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا دﻫﻘﺎﻧﺎن‪ ،‬روﺳﺘﺎﯾﯿﺎن را از ﻧﺼﺎﯾﺢ وﻋﺎظ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮﮐﻨﺎر ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫در آﻧﺠﺎ ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺘﺨﺮي »زردﺷﺘﯿﺎن ﮐﺘﺐ ﻣﻘﺪس‪ ،‬آﺗﺸﮑﺪهﻫﺎ و آﯾﯿﻦﻫﺎ را از دوران ﺷﺎﻫﺎن ﺧﻮد‬
‫‪4‬‬
‫]ﺣﻔﻆ ﮐﺮده اﻧﺪ[‪ ...‬آنﻫﺎ رﺳﻮم اﺟﺪادي ﺧﻮد را ﺑﺮﻗﺮار ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮ ﻃﺒﻖ آنﻫﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪«.‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﯾﻨﮑﻪ ﻗﺴﻤﺖ اﻋﻈﻢ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻓﺎرس ﺗﺎ دوران ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ ﭘﺪران ﺧﻮد ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ )ﺑﺮﺧﻼف آﻧﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﻮرد اﯾﺎﻻت دﯾﮕﺮ ﻓﺮض ﻧﻤﻮد( ﻣﻘﺮ ﭘﺎرﺳﯿﺎن و‬
‫ﻣﺠﺎور ﻣﻘﺮ ﺷﺎﻫﺎن ﻗﺪﯾﻢ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ دﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﺑﺮ اﺛﺮ اﺻﻼح ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﻓﺮﺳﻮده‬
‫ﻧﮕﺸﺘﻪ و ﺗﺠﻤﺪ ﻧﯿﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﻓﺎرس ﺗﺎ ﻣﺪت ﻣﺪﯾﺪي ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﺎﺛﯿﺮات ﺧﺎرﺟﯽ اﯾﻤﻦ‬
‫‪5‬‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ آن ﻧﯿﺰ از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﻮي و ﻋﻠﻤﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺮاﺳﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺟﺎﻣﻌﻪ زردﺷﺘﯿﺎن )ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨﻮان از ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد( در ﻣﻘﺎم‬

‫‪ .1‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ زرﯾﻦﮐﻮب‪» ،‬ﻓﺘﺢ اﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب و ﭘﯿﺎﻣﺪ آن‪ «،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪،‬‬
‫‪ ،(1387‬ص‪.32‬‬
‫‪ .2‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺟﻤﺸﯿﺪ ﮔﺮﺷﺎﺳﺐ ﭼﻮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺘﯿﺰ و ﺳﺎزش زردﺷﺘﯿﺎن ﻣﻐﻠﻮب و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﺎﻟﺐ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺪهﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺎدر ﻣﯿﺮﺳﻌﯿﺪي )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪ ،(1385 ،‬ص‪.110‬‬
‫‪ .4‬اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﺑﺮاﻫﯿﻢ اﺳﺘﺨﺮي‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﮏ و ﻣﻤﺎﻟﮏ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب ‪ ،(1347 ،‬ص‪.121‬‬
‫‪ .5‬ﺑﺮﺗﻮﻟﺪ اﺷﭙﻮﻟﺮ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان در ﻗﺮون ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻮاد ﻓﻼﻃﻮري )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،(1349 ،‬ص‬
‫‪ 349‬و ‪.350‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪99‬‬

‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﻮﺑﺪ ﻣﻮﺑﺪان ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ در آنﺟﺎ ﻣﯽزﯾﺴﺖ و در ﻣﯿﺎن ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد ﺑﺎ ﻟﻘﺐ »ﭘﯿﺸﻮاي ﺧﻮب‬
‫‪1‬‬
‫دﯾﻨﺎن« ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﺧﻼﻓﺖ اﻣﻮﯾﺎن‪ ،‬ﺣﮑﺎﻣﯽ ﺑﺮاي ادارهي اﻣﻮر اﯾﺮان ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﻋﺮﺑﯽ زﯾﺎدي داﺷﺘﻨﺪ و اﯾﺮاﻧﯿﺎن را »ﻋﺠﻢ« ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﺑﺴﯿﺎري ﻧﯿﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ دﯾﮕﺮ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻨﮑﻪ ﻫﻨﻮز ﯾﮑﺼﺪ ﺳﺎل از ﻏﻠﺒﻪ ﻋﺮب ﻧﮕﺬﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﺜﯿﺮي از ﭘﯿﺮوان زردﺷﺖ ﺑﻪ ﺟﻼي وﻃﻦ ﻣﺼﻤﻢ ﺷﺪه و اﯾﺮان را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻃﺮف‬
‫ﺳﻮاﺣﻞ ﺧﻠﯿﺞ ﻓﺎرس آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺟﺰاﯾﺮ داﻣﻨﻪﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﻫﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎك ﮔﺠﺮات )ﻫﻨﺪ‬
‫ﻏﺮﺑﯽ( ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ و از آن ﭘﺲ دﺳﺘﻪﻫﺎي دﯾﮕﺮي از ﻣﻬﺎﺟﺮان اﯾﺮاﻧﯽ ﺑﺪانﻫﺎ ﻣﻠﺤﻖ ﮔﺸﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻨﺪوﻫﺎ ﺑﺎ روش ﺳﻠﻢ و ﻣﺪاراي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮد ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن را ﭘﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﻫﻞ اﯾﺎﻟﺖ ﻓﺎرس ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و آﻧﺎن را در ﺣﻔﻆ آﯾﯿﻦ ﺧﻮد آزاد ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ 2.‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از آﺛﺎر و‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي زردﺷﺘﯿﺎن ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺘﻌﺼﺐ از ﺑﯿﻦ رﻓﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﮐﻤﯿﺎب ﭘﻬﻠﻮي و ﺣﺘﯽ اوﺳﺘﺎ را ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮﺑﺪان‪ ،‬ﭘﺲ از ﮔﺮوﯾﺪن ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم ﺳﻮزاﻧﺪه‬
‫اﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎر ﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮاي ﺧﻮد و از ﻧﻈﺮ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺎن روي ﮔﺮداﻧﺪن ﮐﺎﻣﻞ از دﯾﻦ ﭘﯿﺸﯿﻦ و‬
‫در آﻏﻮش ﻓﺸﺮدن اﺳﻼم ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ 3.‬اﻗﺪاﻣﺎت ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻗﺒﺎل زردﺷﺘﯿﺎن در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺪ ﻣﺘﻮﻗﻒ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻫﺮ روز اﺑﻌﺎد ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن را از آﻣﻮﺧﺘﻦ‬
‫ﺻﻨﺎﯾﻊ و ﺣﺮف ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺎزداﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ آﻧﺎن آﻣﯿﺰش و ﺗﻤﺎﺳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺷﻐﻞ ﻃﺒﻘﻪ ﻋﺎدي‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن ﻋﺒﺎرت از ﮐﺸﺎورزي‪ ،‬دامداري و ﺑﺎﻓﻨﺪﮔﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻮﺑﺪان و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﯿﺰ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺠﺒﻮر‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﺑ ﺮاي ﮔﺬران ﻣﻌﯿﺸﺖ و زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد در ﻣﺰارع ﺑﻪ ﮐﺸﺎورزي ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ 4.‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﺎﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ ﺑﻪ ﻣﺮور ﺷﻤﺎري از زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﻪ اﺳﻼم ﮔﺮوﯾﺪﻧﺪ و ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ از ﺟﻤﻌﯿﺖ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﮐﺎﺳﺘﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﺎﺳﺘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺷﻤﺎر زردﺷﺘﯿﺎن‪ ،‬ﺗﻮان آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ ارﻋﺎبﻫﺎ و ﺑﯽاﻧﺼﺎﻓﯽﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻘﺼﺎن ﮔﺮاﯾﯿﺪ و آزادي آنﻫﺎ در ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي روزاﻧﻪﺷﺎن ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﮐﺸﻮري وﯾﮋهاي‬
‫ﺑﺮاي ﻓﺸﺎر ﺑﻪ زردﺷﺘﯿﺎن وﺿﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آن ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﮐﺲ از زردﺷﺘﯿﺎن اﺳﻼم‬

‫‪ .1‬ﻣﺮي ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬ﭼﮑﯿﺪه ﺗﺎرﯾﺦ زردﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻤﺎﯾﻮن ﺻﻨﻌﺘﯽزاده )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﻔﯽﻋﻠﯽﺷﺎه‪ ،(1377 ،‬ص‪ 238‬و ‪.239‬‬
‫‪ .2‬زرﯾﻦﮐﻮب‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪ 34‬؛ ﺟﺎن ﺑﺎﯾﺮ ﻧﺎس‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺎﻣﻊ ادﯾﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ ﺣﮑﻤﺖ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪،(1382 ،‬‬
‫ص‪ 477‬و ‪.478‬‬
‫‪ .3‬ﻣﺮي ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬آﯾﯿﻦ زردﺷﺖ ﮐﻬﻦ روزﮔﺎر و ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرش‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺗﻬﺎﻣﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﮕﺎه‪ ،(1387 ،‬ص‪.274‬‬
‫‪ .4‬ﮐﺎي ﺑﺎر و دﯾﮕﺮان‪ ،‬دﯾﺎﻧﺖ زردﺷﺘﯽ ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮﯾﺪون وﻫﻤﻦ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﯿﺎد و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪ ،(1348 ،‬ص‪.135‬‬
 ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪100 /‬‬

‫آورد ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﯿﺮاث ﺧﺎﻧﻮادهاش از آن او ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﺪرت ﻣﺎﻟﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ]زردﺷﺘﯽ[ ﺑﻪ‬
‫‪1‬‬
‫ﻫﻤﺮاه ﺗﻌﺪاد ﻧﻔﺮاﺗﺶ در ﺳﺮاﺷﯿﺐ ﮐﺎﺳﺘﯽ ﺷﺘﺎﺑﻨﺪه اﻓﺘﺎد‪«.‬‬
‫در اﯾﻦ زﻣﺎن ﻫﻤﻮاره ﻣﻨﺎﻇﺮات و ﻣﺠﺎدﻻﺗﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و زردﺷﺘﯿﺎن ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از اﺻﻮل و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ آنﻫﺎ را زﯾﺮ ﺳﻮال ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻠﯽ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻧﮑﺎﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن و ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن در دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﺛﻨﻮﯾﺖ‪،‬‬
‫ﺷﺮك ﻇﺎﻫﺮي و ﺗﻘﺪس ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺗﺶ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ .‬در زﻣﯿﻨﻪ ﺛﻨﻮﯾﺖ‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن‬
‫ﺳﻨﺖﮔﺮا‪ ،‬ﮐﻮﭼﮑﺘﺮﯾﻦ ﺗﺰﻟﺰﻟﯽ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽدادﻧﺪ و آن را ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي ﮐﯿﺶ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺗﻬﺎم‬
‫ﺷﺮك را ﺑﻪ ﺷﺪت رد ﻣﯽ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺎﮐﯿﺪ داﺷﺘﻨﺪ اﻫﻮراﻣﺰدا را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺪاي ﯾﮑﺘﺎي ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﺰدان‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻓﺮودﺳﺖ درﮔﺎه او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎ اﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎي »اﯾﺰد« اﻧﺘﺨﺎب‬
‫ﮐﺮده را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪» ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪ = ﻓﺮﺳﺘﺎده« ﺗﺎﮐﯿﺪي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻮد‪ .‬در ﻣﻮرد ﭘﺮﺳﺘﺶ آﺗﺶ و آﻓﺘﺎب‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎده ﺟﻮاب ﻣﯽدادﻧﺪ‪» :‬ﻣﺎ آﺗﺶ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺣﮑﻤﯽ را دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﺮاب ]ﻣﺴﺎﺟﺪ[ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ آن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ رو ﺑﻪ ﺳﻮي آن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺬارﯾﻢ‪ 2«.‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن زردﺷﺘﯽ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و از اﺻﻮل و اﺣﮑﺎم آن آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬اﺳﻼم از ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻬﺎت ﻋﻘﺎﯾﺪ ﮐﻬﻦ‬
‫اﯾﺮان‪ ،‬ﻧﻈﯿﺮ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﻫﻮرا ﻣﺰدا )اﷲ(‪ ،‬اﻫﺮﯾﻤﻦ )اﺑﻠﯿﺲ(‪ ،‬ﻣﻼﺋﮑﻪ‪ ،‬ﯾﻮم دﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻞ ﺻﺮاط‪ ،‬ﺟﻨﺖ و ﺟﻬﻨﻢ‬
‫را اﺑﺮام ﮐﺮد و ﺣﺘﯽ ﮔﺰاردن ﻧﻤﺎز ﭘﻨﺞ ﮔﺎﻧﻪ در ﻃﯽ ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﺎ ﻋﻘﺎﯾﺪ و آداب ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ 3.‬اﻣﺎ اﻗﺪام ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ ﻣﻮﺑﺪان زردﺷﺘﯽ در اﯾﻦ دوران‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي داﻧﺸﻮراﻧﻪ ﻧﯿﺎﮐﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ‬
‫روزﮔﺎر ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن را دﻧﺒﺎل ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬در اوﺳﺘﺎ و زﻧﺪ ﭘﮋوﻫﯿﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﺷﺮحﻫﺎ و ﺗﻔﺴﯿﺮﻫﺎﯾﺶ اﻓﺰودﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫اﯾﻨﺎن اﻣﻨﯿﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ دﺳﺘﻪ از دﯾﻦﻣﺮدان‪ ،‬ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﺎن‪،‬‬
‫ﻓﮑﺮي ﻧﻮ اﻧﺪﯾﺸﯿﺪﻧﺪ و ﻣﻘﺮر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ از آن ﭘﺲ آﯾﯿﻦ وﻧﺪﯾﺪاد ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﮑﻪ ﺷﻔﺎﻫﯽ ﻧﻘﻞ ﺷﻮد‪ ،‬از روي‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﺗﺎ آﻧﺎن را ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ و ﻫﯿﭻ ﺗﺮدﯾﺪي در ﻣﻮرد اﻫﻞ »اﻫﻞ‬
‫ﮐﺘﺎب« ﺑﻮدﻧﺸﺎن ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎﻧﺪ و دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ از ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﯾﺪن ﺑﻪ اﺳﻼم ﯾﺎ ﻣﺮگ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ را اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻗﺪام ﻧﻮ‪ ،‬ﺳﻮدي دوﮔﺎﻧﻪ داﺷﺖ‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻨﮑﻪ رﻧﺞ ﺳﺎلﻫﺎ ﮐﻮﺷﺶ در‬
‫ﯾﺎدﺳﭙﺎري وﻧﺪﯾﺪاد را از دوش ﻣﻮﺑﺪان و دﺳﺘﻮران ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ دﯾﮕﺮ اﯾﻨﮑﻪ ادﻋﺎي اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻮدﻧﺸﺎن‬

‫‪ .1‬ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬آﯾﯿﻦ زردﺷﺖ ﮐﻬﻦ روزﮔﺎر و ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرش‪ ،‬ص‪.274‬‬

‫‪ .2‬ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬ﭼﮑﯿﺪه ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﺶ زردﺷﺖ‪ ،‬ص‪.239‬‬
‫‪ .3‬زرﯾﻦﮐﻮب‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪.33‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪101‬‬

‫را ﻣﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا‪ ،‬ﻧﯿﺎﯾﺶ ﺧﻮد را در زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﻘﺮر ﻋﺒﺎدت از روي‬
‫‪1‬‬
‫ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن‪ ،‬اﺳﻼم ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ در روﺳﺘﺎﻫﺎ ﻧﯿﺰ راه ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﺴﯿﺎري از زردﺷﺘﯿﺎن ﮐﻪ در‬
‫اﯾﻦ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻓﻘﺪان ﭼﺎرﭼﻮب ﺗﺸﮑﯿﻼت ﺳﺨﺖﮔﯿﺮاﻧﻪ ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺮﻏﯿﺐ اﻓﺮاد روﺳﺘﺎﯾﯽ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺳﺎدهﺗﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﻧﻮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺠﺒﻮر ﻧﺒﻮدﻧﺪ اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدي‬
‫از اﺳﻼم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﻪ ﻧﺪرت ـ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻠﻮﺻﺸﺎن در اﯾﻤﺎن ﻣﻮرد ﺗﺮدﯾﺪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ـ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﺸﺎن را در ﻣﻮرد ﻗﺮآن ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ رﺳﻤﯽ در زﻣﯿﻨﮥ اﺻﻮل اﺳﻼم‪ ،‬ﭘﯿﺶ‬
‫ﺷﺮط ﮔﺮوﯾﺪن ﺑﻪ اﺳﻼم ﻧﺒﻮد‪ .‬اﻋﻼم ﺳﺎدة اﯾﻤﺎن ﯾﺎ ﺷﻬﺎدت ـ )ﺧﺪاﯾﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﺟﺰ ﺧﺪاي ﯾﮑﺘﺎ ]و[‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي ﺧﺪاي ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ(‪) ،‬ﻋﺮﺑﯽ‪ :‬ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ( ـ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد‪ 2.‬ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫آﺗﺸﮑﺪهﻫﺎ ﯾﺎ از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﺗﺸﮑﺪهﻫﺎﯾﯽ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺪهﻫﺎي ﺑﻌﺪ‬
‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭘﺬﯾﺮاي زاﺋﺮان زردﺷﺘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻗﺮاردادﻫﺎي ﺻﻠﺤﯽ ﮐﻪ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﭘﺮداﺧﺖ ﺧﺮاج و ﺟﺰﯾﻪ ﺳﻨﮕﯿﻦ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ آﯾﯿﻦ و ﻣﺮاﮐﺰ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ 3.‬آﺗﺸﮑﺪة واﻗﻊ در‬
‫ﺗﺨﺖ ﺳﻠﯿﻤﺎن در آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﮐﻪ آﺗﺶ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺘﺮم ﺟﻨﮕﺠﻮﯾﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم آذرﮔﺸﻨﺴﺐ در آن ﺟﺎي داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺪة ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن داﯾﺮ ﺑﻮد و ﻋﻠﺖ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﺷﺪن آن‬
‫‪4‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻ ﻓﻘﺪان ﭘﺮﺳﺘﺶﮔﺮان ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺪاري از آن ﺑﻮد‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺗﺮك در اﯾﺮان‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ زردﺷﺘﯽ آﺳﯿﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮي دﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ رﻓﺖ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﺑﺎﯾﺪ در ﺗﻌﺼﺒﺎت دﯾﻨﯽ و ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺟﺰﻣﯽ ﺗﺮﮐﺎن‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﻫﻢ اﯾﻨﮑﻪ ﺗﺎزه ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ )ﺳﻨﯽ ﻣﺬﻫﺐ( و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﺟﻠﺐ ﻧﻈﺮ ﺧﻠﻔﺎي‬
‫ﻋﺒﺎﺳﯽ در ﺗﺎﯾﯿﺪ )ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ( ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺳﺨﺖﮔﯿﺮاﻧﻪاي در ﻗﺒﺎل‬
‫ﻣﺬاﻫﺐ دﯾﮕﺮ زدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻻﯾﻞ ﺷﺎﻫﺪ ﺣﻀﻮر زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﻨﻬﺎﻧﯽ در ﻧﻮاﺣﯽ دوراﻓﺘﺎده‬
‫ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ‪ ،‬وزﯾﺮ ﻧﺎﻣﯽ دوران ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﻟﯿﺪ‪» :‬در روزﮔﺎر ﻣﺤﻤﻮد و‬
‫ﻣﺴﻌﻮد ]ﻏﺰﻧﻮي[ و ﻃﻐﺮل و آﻟﺐ ارﺳﻼن ]ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ[ ﻫﯿﭻ ﮔﺒﺮي و ﯾﻬﻮدي و ﺗﺮﺳﺎﯾﯽ و راﻓﻀﯽ اي را‬

‫‪ .1‬ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬آﯾﯿﻦ زردﺷﺖ ﮐﻬﻦ روزﮔﺎر و ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرش‪ ،‬ص ‪ 272‬و ‪.273‬‬
‫‪ .2‬ﭼﻮﮐﺴﯽ‪ ،‬ص‪.111‬‬
‫‪ .3‬ﮐﺘﺎﯾﻮن ﻣﺰداﭘﻮر‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن )ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،(1384 ،‬ص ‪.53‬‬
‫‪ .4‬ﭼﻮﮐﺴﯽ‪ ،‬ص ‪.123‬‬
 ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪102 /‬‬

‫زﻫﺮة آن ﻧﺒﻮدي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﺤﺮا آﻣﺪي‪ 1«.‬در ﻗﺮن ﻫﻔﺘﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫زردﺷﺘﯽ اﯾﺮان ﺿﺮﺑﮥ ﻣﻬﻠﮑﯽ وارد آورد‪ ،‬ﻫﺠﻮم وﯾﺮاﻧﮕﺮ ﻣﻐﻮﻻن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﺑﮥ ﺧﻮد ﻣﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‬
‫را ﻋﻮض ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ داﻧﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺗﻼﻃﻢ اﯾﻦ ﻃﻮﻓﺎن ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ زردﺷﺘﯿﺎن آﻣﺪ؛ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد دﯾﻦ‬
‫ﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ؛ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺧﻮد ﯾﺎ ﺑﺎ ﺷﮑﻨﺠﻪ؛ ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺷﻬﺎدت را ﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ و ﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﺎﯾﺪاري و‬
‫روﯾﺎروﯾﯽ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺮ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ 2.‬اﻣﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺧﺒﺮي ﮐﻪ در دﺳﺖ اﺳﺖ ﻣﻐﻮﻻن در ﺟﺮﯾﺎن‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺧﻮد آﺗﺸﮑﺪه ﮐﺮﮐﻮﯾﻪ در ﺳﯿﺴﺘﺎن را ﮐﻪ از آﺗﺶ آن ﺗﺎ ﺳﺪة ﻫﻔﺘﻢ ﻗﻤﺮي ﺑﺎ ﻇﺮوف و اﺑﺰار ﻧﻘﺮه‬
‫‪3‬‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬وﯾﺮان ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﯽ ﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان رخ داد اوﺿﺎع ﺑﺮاي زردﺷﺘﯿﺎن ﻫﻤﻮاره ﺳﺨﺖﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي رﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ ﻧﺎﭼﺎر ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺤﻞ را ﺑﺮاي ﺳﮑﻮﻧﺖ‪،‬‬
‫روﺳﺘﺎﻫﺎي دور اﻓﺘﺎدة ﯾﺰد و ﮐﺮﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﻧﻮاﺣﯽ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ و ﮐﻢآب‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ‪‬‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ ﻗﺪرت ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ و راﺣﺖﺗﺮ ﻣﯽ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺧﻮد در ﻋﯿﻦ ﺳﺎدﮔﯽ اداﻣﻪ دﻫﻨﺪ و‬
‫اﻋﻤﺎل و آداب ﺧﻮد را ﺑﻪﺟﺎ آورﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ در ﯾﺰد در دو روﺳﺘﺎي »ﺷﺮﯾﻒآﺑﺎد« و »ﺗﺮكآﺑﺎد« ﺳﺎﮐﻦ ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﮥ زردﺷﺘﯿﺎن ﮐﺮﻣﺎن در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪن اوﺳﺘﺎ و ﻣﺘﻦﻫﺎي دﯾﻨﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮي‪ ،‬ﻫﻤﻪ‬
‫ﻧﺘﯿﺠﮥ ﮐﻮﺷﺶﻫﺎ و رﻧﺠﺒﺮي روﺣﺎﻧﯿﻮن ﯾﺰد و ﮐﺮﻣﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ را روﻧﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬و‬
‫ﻣﺘﻦﻫﺎي روﻧﻮﯾﺴﯽ ﺷﺪه را ﺑﺎزﻧﻮﯾﺴﯽ ﮐﺮدﻧﺪ‪ 4.‬ﺑﺎ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن و ﺑﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﻪ‪،‬‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن دوران ﺟﺪﯾﺪي را در ﺗﺎرﯾﺦ ﺧﻮد آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﻮﻻت اﯾﻦ دوره ﻧﻘﺶ اﺳﺎﺳﯽ در ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‬
‫آنﻫﺎ داﺷﺖ ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ‬

‫اﺳﺘﻘﺮار ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮي در اﯾﺮان ﮐﻪ ﺗﺸﺎﺑﻪ زﯾﺎدي ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ داﺷﺖ دو دﺳﺘﺎورد ﻋﻤﺪه‬
‫داﺷﺖ‪ (1 :‬ﺑﺮﻗﺮاري ﺗﻤﺮﮐﺰ و وﺣﺪت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ اﺣﯿﺎي ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ در دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه؛ ﺻﻔﻮﯾﺎن ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ‬
‫ﺑﺮ ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺗﺮك ﻗﺰﻟﺒﺎش ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﻨﺪﭘﺎره و ﻣﻠﻮك اﻟﻄﻮاﯾﻔﯽ اﯾﺮان را ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در ﭘﯽ اﯾﻦ ﺛﺒﺎت‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺛﺒﺎت اﻗﺘﺼﺎدي ﻧﯿﺰ در اﯾﺮان ﺑﺮﻗﺮار ﺷﺪ و اﯾﺮان ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻗﺪرتﻫﺎي ﺑﺰرگ آن روز ﺗﺒﺪﯾﻞ‬

‫‪ .1‬ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﮏ ﻃﻮﺳﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺮ اﻟﻤﻠﻮك )ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﺎﻣﻪ( ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻫﯿﻮﺑﺮت دارك )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪،(1347 ،‬‬
‫ص‪.215‬‬
‫‪ .2‬ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬آﯾﯿﻦ زردﺷﺖ ﮐﻬﻦ روزﮔﺎر و ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرش‪ ،‬ص‪.275‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬ﭼﮑﯿﺪه ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﺶ زردﺷﺖ‪ ،‬ص‪.244‬‬
‫‪ .4‬ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬آﯾﯿﻦ زردﺷﺖ ﮐﻬﻦ روزﮔﺎر و ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرش‪ ،‬ص‪.277‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪103‬‬

‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ (2 .‬رﺳﻤﯽ ﮐﺮدن ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿﻊ؛ ﺻﻔﻮﯾﺎن از ﻣﻌﺪود ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژي‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ روي ﮐﺎر آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ اﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ آنﻫﺎ در ﮐﻨﺎر ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت در دﺳﺖ ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ‬
‫را در ﮐﺸﻮر ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ از ﻫﻤﺎن آﻏﺎز روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻣﺤﻘﻖ ﮐﺮﮐﯽ‬
‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻓﻘﻬﯽ‪ ،‬ﮐﻼﻣﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺗﺸﯿﻊ را ﮔﺴﺘﺮش دﻫﻨﺪ و ﺗﺸﯿﻊ را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﺿﻠﻊﻫﺎي اﺻﻠﯽ‬
‫ﻗﺪرت ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در اﯾﻦ دوره ﻧﻮﻋﯽ ﻫﻢﮔﺮاﯾﯽ و ﻫﻤﮑﺎري ﻣﯿﺎن روﺣﺎﻧﯿﻮن و ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي‬
‫ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺎﻫﯿﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺻﻔﻮﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي و آزار ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻗﻠﯿﺖﻫﺎي‬
‫دﯾﻨﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ دﯾﮕﺮ در دﺳﺘﻮر ﮐﺎر ﺷﺎﻫﺎن و ﺟﺎﻣﻌﮥ ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮوز ذﻫﻨﯿﺖ ﻣﻨﻔﯽ و در‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺳﺮاﯾﺖ آن ﺑﻪ رﻓﺘﺎر ﺷﺎه و ﻣﺮدم‪ ،‬در ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ اﯾﻦ دوره اﻧﻌﮑﺎس ﯾﺎﻓﺖ‪» :‬ﺑﺮاي اﺟﺘﻨﺎب‬
‫از ﻧﺠﺎﺳﺖ ﺟﺴﻤﺎﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﺗﻤﺎس و ﺗﺼﺎدم ﺑﺎ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﺘﺪﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺬﻫﺐ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺒﻮر از راه و‬
‫ﯾﺎ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎران از ﻣﻌﺘﻘﺪﯾﻦ ادﯾﺎن ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﯾﮏ ﻓﺮﺳﻨﮓ راه ﺧﻮد را ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬زﯾﺮا‬
‫ﭘﻮﺷﺎك ﺑﺎران دﯾﺪة ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﺮدار اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬اﻋﻢ از اﺛﺎﺛﯿﻪ و اﺷﺨﺎص ﺗﻤﺎس ﯾﺎﺑﺪ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺠﺎﺳﺖ آن ﻣﯽﺷﻮد‪ 1«.‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﺷﺎردن در ﻣﻮرد اﺟﺘﻨﺎب ﯾﮏ ﻓﺮﺳﻨﮕﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﻏﺮاقآﻣﯿﺰ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﺼﺐ ﻋﻘﯿﺪﺗﯽ آﻧﻬﺎ را درﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره ﺷﺪ زردﺷﺘﯿﺎن ﻗﺒﻞ از دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ از ﺳﻮي‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﺣﺎﮐﻢ ﮔﺮﯾﺒﺎﻧﮕﯿﺮﺷﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ اﻣﻨﯿﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ روﺳﺘﺎﻫﺎي دور اﻓﺘﺎدة ﯾﺰد و‬
‫ﮐﺮﻣﺎن ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﺻﻔﻮﯾﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻮي ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﺷﺪ‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﮔﺰﯾﺪ ﻧﺪ و ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﺻﻮل و ﺗﻌﺎﻟﯿﻢ ﺧﻮد را ـ‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان اروﭘﺎﯾﯽ ـ ﺑﺎزﮔﻮ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮري ﮐﻪ ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺎزرﮔﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻮي در ﻣﻮرد آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ » :‬ﻫﯿﭻ ﻣﻠﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﻣﺜﻞ ﮔﺒﺮﻫﺎ ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ اﺧﻔﺎي اﺳﺮار ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ 2«.‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪،‬‬
‫ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ آﻧﺎن ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن )ﮐﻪ زردﺷﺘﯿﺎن را رﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ( دﯾﻮاري‬
‫ﺑﯽ روزن ﻗﺮار داده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻫﻢ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد اﯾﻦ رازﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺸﺎن ﻓﺎش‬
‫ﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﺒﺮد اﯾﻦ ﻫﺪف در ﺳﻨﮕﺮﻫﺎي روﺳﺘﺎﯾﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺸﯽ ﻣﺤﻠﯽ اﺧﺘﯿﺎر ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﮔﻮﯾﺸﻮران ﻓﺎرﺳﯽ راﯾﺞ‪ ،‬ﮐﻪ آﻧﺎن را »دري« و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن »ﮔﺒﺮي« ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ‬

‫‪ .1‬ژان ﺷﺎردن‪ ،‬ﺳﯿﺎﺣﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ج‪ ،4‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺎﺳﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،(1350،‬ص ‪.153‬‬
‫‪ .2‬ژان ﺑﺎﭘﺘﯿﺴﺖ ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮﺗﺮاب ﻧﻮري )ﻧﻈﻢ اﻟﺪوﻟﻪ( ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﮐﻠﯽ و ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺣﻤﯿﺪ ﺷﯿﺮاﻧﯽ )اﺻﻔﻬﺎن‪:‬‬
‫ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ ﺗﺎﯾﯿﺪ‪ ،(1336 ،‬ص‪.418‬‬
 ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪104 /‬‬

‫ﻧﺒﻮد‪ 1.‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺎ اﯾﻦ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن ﺧﻮد ﺳﻌﯽ داﺷﺘﻨﺪ در ﺣﺎﺷﯿﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺑﻪ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﺰﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﻫﺎن و ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﺻﻔﻮي را ﻋﻠﯿﻪ ﺧﻮد ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺳﺎل ‪ 996‬ﻫﺠﺮي )‪ 1586‬ﻣﯿﻼدي( ﺷﺎه ﻣﻘﺘﺪر ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﻋﺒﺎس اول )‪ 1038‬ـ ‪996‬ق( ﺑﺮ ارﯾﮑﮥ‬
‫ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﮑﯿﻪ زد‪ .‬از ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﯾﻦ ﺷﺎه‪ ،‬ﮐﻮچ اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ اﯾﺮاﻧﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ از ﻧﻮاﺣﯽ‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺗﺠﺎرت و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺑﻮد‪ 2‬ﮐﻪ زردﺷﺘﯿﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺸﻤﻮل ﻫﻤﯿﻦ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺻﻔﻬﺎن ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ از زردﺷﺘﯿﺎن‬
‫را در ﺧﻮد ﻧﺪﯾﺪه ﺑﻮد و ﺑﻬﺪﯾﻨﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ در ﯾﺰد و ﮐﺮﻣﺎن ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻨﮑﻪ‬
‫ﺷﺎه ﻋﺒﺎس آنﻫﺎ را در ﺳﺎل ‪ 1018‬ﻗﻤﺮي )‪ 1608‬ﻣﯿﻼدي( ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﮐﻮﭼﺎﻧﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ اﯾﻦ اﻗﺪام را‬
‫ﺷﻐﻞ آنﻫﺎ»ﭼﻮن ﭘﯿﺸﻪور و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ« داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺣﺎﮐﯽ از اﻫﺪاف و ﺳﯿﺎﺳﺖﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي ﺷﺎه ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﺷﺎردن ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﻃﻌﻨﻪ ﺑﻪ اﻗﺪام ﺷﺎه اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »اﯾﺸﺎن را در ﺑﯿﺮون‬
‫ﺷﻬﺮ در آن ﺳﻮي ﻧﻬﺮ ]در ﺑﯿﺮون ﺷﻬﺮ در ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﮔﺒﺮﺳﺘﺎن[ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ 3«.‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﯿﺸﻪوري و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮياي ﮐﻪ ﺷﺎردن در اﯾﻨﺠﺎ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﮐﺜﺮﯾﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫زردﺷﺘﯽ ﺗﻌﻤﯿﻢ داد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﻌﺪاد ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن و ﺻﻨﻌﺘﮕﺮان اﯾﻦ ﮔﺮوه ﺑﺴﯿﺎر‬
‫اﻧﺪﮐﻨﺪ‪» ،‬زﯾﺮا ﻏﺎﻟﺒﺎ ﻧﺎدارﻧﺪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪاي ﺑﺮاي داد و ﺳﺘﺪ ﻧﺪارﻧﺪ‪ 4«.‬دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺮد اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ اﺷﺎره‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﺷﺎن ﺟﻤﻠﮕﯽ ﻣﺤﻘﺮﻧﺪ و در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺎ وﺿﻊ ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺧﺎﻧﻪ ﺗﻨﺎﺳﺐ دارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺒﺮﻫﺎ‬
‫ﻫﻤﻪ ﻓﻘﯿﺮﻧﺪ‪ 5«.‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﺗﺠﺎر و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن زردﺷﺘﯽ ﻧﻪ در اﯾﺮان ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﻨﺪ ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‬
‫)ﭘﺎرﺳﯿﺎن ﻫﻨﺪ( ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺠﺎرت ﺑﻪ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس آنﻫﺎ را در‬
‫ﻣﺤﻠﻪ اي ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ﮔﺒﺮﺳﺘﺎن در اﺻﻔﻬﺎن اﺳﮑﺎن داد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺤﻠﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻮد از ﺳﻪ ﻫﺰار ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫ﮐﻮﭼﻪﻫﺎﯾﯽ ﻋﺮﯾﺾ و ﻣﺸﺠﺮ ﺗﺎ ﮔﺮﻣﺎي ﻫﻮا را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﺎﻓﻨﺪﮔﯽ و زراﻋﺖ و‬
‫‪6‬‬
‫ﮐﺸﺎورزي اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺮي ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن‪ :‬ﺑﺎورﻫﺎ و آداب دﯾﻨﯽ آن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺴﮑﺮ ﺑﻬﺮاﻣﯽ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪ ،(1381 ،‬ص ‪.212‬‬
‫‪ .2‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ اﻗﺪاﻣﺎت ﺷﺎه ﻋﺒﺎس در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﮐﻮچ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن اراﻣﻨﻪ از اﯾﺮوان‪ ،‬ﻧﺨﺠﻮان و ﺟﻠﻔﺎ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي واﻗﻊ‬
‫در ﮐﻨﺎر ارس و ﺗﻤﺎم ارﻣﻨﺴﺘﺎن ﻋﻠﯿﺎ ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﺳﺎﮐﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺷﺎردن‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪ 90‬و ‪.96‬‬
‫‪ .4‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪ ،‬ص ‪.207‬‬
‫‪ .5‬ﭘﯿﺘﺮو دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ دﻻواﻟﻪ )ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺮان(‪ ،‬ﺗﺮ ﺟﻤﻪ ﺷﻌﺎاﻟﺪﯾﻦ ﺷﻔﺎ )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪ ،(1348 ،‬ص ‪.64‬‬
‫‪ .6‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪ ،‬ص ‪.207‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪105‬‬

‫ﺑﻌﺪ از ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﻪ وﺧﺎﻣﺖ ﮔﺮاﯾﯿﺪ و آنﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر و ﮐﻨﺘﺮل ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ اوﺿﺎع اﺳﻒﺑﺎر ﺗﺎ اواﺧﺮ دوران ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻫﻤﻮاره اداﻣﻪ داﺷﺖ‪ .‬ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم )‪ 1045‬ـ ‪1021‬ق(‪،‬‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن را از ﻣﺤﻠﮥ ﺧﻮد ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺒﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﮑﺎن ﺟﺪﯾﺪي اﻧﺘﻘﺎل داد و ﻗﺼﺒﮥ ﺑﺎﺷﮑﻮه »ﺳﻌﺎدتآﺑﺎد«‬
‫را در ﻫﻤﺎن ﻣﺤﻞ ﺑﻪ ﺟﺎي آن ﭘﺪﯾﺪ آورد‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺎدﺷﺎه ﺟﺸﻦﻫﺎي ﺑﺰرگ ﺧﻮﯾﺶ را در آنﺟﺎ ﺑﺮﮔﺰار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و دوﺳﺖ داﺷﺖ ﺷﮑﻮه و ﺟﻼل ﺧﻮﯾﺶ را در ﺳﻌﺎدتآﺑﺎد ﺗﺮﺗﯿﺐ دﻫﺪ‪ 1.‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎه‬
‫ﻋﺒﺎس دوم اﺟﺮاي ﻣﻨﺎﺳﮏ ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺗﻮﺳﻂ زردﺷﺘﯿﺎن را ﺑﺮ ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﯿﺪ و آنﻫﺎ را از ﺑﻪﺟﺎ آوردن ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ‬
‫دﯾﻨﯽﺷﺎن ﺑﺎز ﻣﯽ داﺷﺖ‪ .‬او ﺣﺘﯽ ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه و اﻣﺎﮐﻨﯽ را ﮐﻪ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﻮد را ﻧﯿﺰ از ﺑﯿﻦ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﺰارش ﮐﻤﭙﻔﺮ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم اﺳﺘﻮدان )ﮔﻮرﺳﺘﺎن( زردﺷﺘﯿﺎن را ﺑﺎ ﮔﻠﻮﻟﻪ ﺗﻮپ وﯾﺮان ﮐﺮد‪ ،‬زﯾﺮا ﻧﻤﯽ‬
‫‪2‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺎﻇﺮ اﺟﺮاي ﻣﻨﺎﺳﮏ ﻏﯿﺮ اﺳﻼﻣﯽ در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎغ ﺧﻮد ـ ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ ـ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ )‪ 1135‬ـ ‪1105‬ق( ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﺎﻻﯾﻖ و ﺳﺴﺖ ﻋﻨﺼﺮي‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﻔﻮذ روﺣﺎﻧﯽ ﻣﺘﻨﻔﺬ اﯾﻦ دوره و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺸﻬﻮر ﻣﺬﻫﺐ ﺗﺸﯿﻊ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﯽ‪ ،‬اوﺿﺎع‬
‫ﺑﺮاي زردﺷﺘﯿﺎن ﺳﺨﺖﺗﺮ ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎل ‪ 1111‬ﻗﻤﺮي )‪1699‬م( ﺷﺎه ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎن اﺳﻼم آوردن‬
‫اﺟﺒﺎري زردﺷﺘﯿﺎن و روﯾﮕﺮداﻧﯽ از دﯾﻨﺸﺎن را ﺻﺎدر ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از زردﺷﺘﯿﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﺎﯾﺪ‬
‫دﯾﻨﯽﺷﺎن ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎه ﻧﺸﺪﻧﺪ و ﺑﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪن ﮐﯿﺶ ﺧﻮد‬
‫ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﺷﺎه ﺻﻔﻮي ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬
‫ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬اﻧﺪكﺷﻤﺎري ﻫﻢ ﮔﺮﯾﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﺧﺒﺮ ﻓﺎﺟﻌﻪ را ﺑﻪ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن روﺳﺘﺎﯾﯽﺷﺎن در ﯾﺰد ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در ذﻫﻦ‬
‫روﺳﺘﺎﺋﯿﺎن زردﺷﺘﯽ ﯾﺰد‪ ،‬از اﯾﻦ واﻗﻌﻪ ﻫﻨﻮز ﺣﮑﺎﯾﺖﻫﺎي ﺗﻠﺨﯽ ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﻨﺪه آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زاﯾﻨﺪه رود از ﺧﻮن زردﺷﺘﯿﺎن ﺳﺮخ و از ﺟﺴﺪﻫﺎي اﯾﺸﺎن اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ 3.‬ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺗﻠﺨﯽ دﭼﺎر ﺷﺪ و ﻫﻤﮕﯽ آنﻫﺎ ﻃﯽ ﯾﮏ روز از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ و ﯾﺎ‬
‫ﻣﺘﻮاري ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﻪ واﻗﻊ اداﻣﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن و اﺟﺮاي ﻣﻨﺎﺳﮏ ﻣﺬﻫﺒﯽﺷﺎن در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫ﺻﻔﻮي ﻏﯿﺮ ﻣﻤﮑﻦ ﺷﺪ‪ .‬وﺟﻮد ﻫﻤﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از زردﺷﺘﯿﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫اﻓﻐﺎنﻫﺎي ﺳﻨﯽ ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ رﻫﺒﺮي ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ اﺻﻔﻬﺎن و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﯾﻮرش ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﭙﺎه اﻓﺎﻏﻨﻪ‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ و در ﺑﺮاﻧﺪازي ﺻﻔﻮﯾﺎن ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻫﻤﺪﺳﺖ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا زردﺷﺘﯿﺎن ﮐﺮﻣﺎن و ﺑﻌﺪﻫﺎ زردﺷﺘﯿﺎن‬
‫اﺻﻔﻬﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﭘﯿﻮﺳﺘﻨﺪ‪ ...» .‬ﭘﺲ ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻪ ﻋﻮض ﻟﺸﮑﺮ ﺗﻠﻒ ﺷﺪه در راه از زردﺷﺘﯿﺎن ﮐﻪ‬

‫‪ .1‬ﺷﺎردن‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪82‬؛ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ راﺟﺮ ﺳﯿﻮري‪ ،‬اﯾﺮان ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺎﻣﺒﯿﺰ ﻋﺰﯾﺰي )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ‪ ،(1385 ،‬ص ‪.171‬‬
‫‪ .2‬اﻧﮕﻠﺒﺮت ﮐﻤﭙﻔﺮ‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﮐﻤﭙﻔﺮ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﯿﮑﺎووس ﺟﻬﺎﻧﺪاري )ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ‪ ،(1350،‬ص ‪.218‬‬
‫‪ .3‬ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬آﯾﯿﻦ زردﺷﺖ ﮐﻬﻦ روزﮔﺎر و ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرش‪ ،‬ص ‪ 278‬و ‪279‬؛ ﺳﯿﻮري‪ ،‬ص ‪.250‬‬
 ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪106 /‬‬

‫ﻣﺪﺗﯽ ﺑﺎز ﺷﺎﮐﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﻟﺸﮑﺮي ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻪ راه ﺷﯿﺮاز ﮐﻪ ﭘﺮ آب و ﻋﻠﻒ ﺑﻮد‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ...‬آﻧﭽﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﯽﺷﻮد ﻟﺸﮑﺮ اﻓﻐﺎن در اول رواﻧﮕﯽ از ﻗﻨﺪﻫﺎر ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار و ﻗﺪري در‬
‫راه ﺗﻠﻒ ﺷﺪه و از اﻟﺤﺎق زردﺷﺘﯿﺎن و رﺳﯿﺪن از ﻋﻘﺐ ﻇﺎﻫﺮا از ﺳﯽ ﻫﺰار اﻓﺰون ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ 1«.‬ﻋﻼوه‬
‫ﺑﺮ اﯾﻦ از ﻣﯿﺎن زردﺷﺘﯿﺎن ﺳﭙﺎه ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻋﺪهاي ﺑﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮاﺗﺐ ﻟﺸﮑﺮي رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﺟﻤﻠﻪ آنﻫﺎ‬
‫»ﻧﺼﺮاﷲ ﻣﺠﻮﺳﯽ« ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ اﻓﺎﻏﻨﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز ﺑﻪ ﺳﺮداري ﺳﭙﺎه ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ اﺷﺎرات ﻣﺴﺎﻓﺮان ﺧﺎرﺟﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ آﻧﺎن ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰي ﺑﺎ‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آن ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ آنﻫﺎ ﺑﻮده ﻋﻘﺎﯾﺪ و اﻋﻤﺎل اﯾﺸﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ در آﺛﺎرﺷﺎن ﺑﺎزﺗﺎب ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬زردﺷﺘﯿﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در اﯾﻦ دوره ﻧﯿﺰ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻓﺸﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺳﻮي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ آنﻫﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﺷﺪ ﺑﺴﯿﺎري از آﻣﻮزهﻫﺎي ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﺮدﻧﺪ و آداب و‬
‫ﻓﺮاﻣﯿﻦﺷﺎن را ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآوردﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬در ﺳﺪهﻫﺎي ﺑﻌﺪ از ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ ﺳﺎﺳﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﺛﺮ‬
‫ﻏﻠﺒﻪ اﻗﻮام و ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﯾﺮان و ارﺗﺒﺎﻃﺎت ﺑﺎ آنﻫﺎ زردﺷﺘﯿﺎن در ﺑﻌﻀﯽ از آداب ﺧﻮد از اﯾﺸﺎن‬
‫ﺗﺎﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮووآ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫» آﻧﭽﻪ ﻣﺤﻘﻖ اﺳﺖ اﯾﻨﺎن ]زردﺷﺘﯿﺎن[ ﺑﺎﻗﯿﻤﺎﻧﺪة ﺳﮑﻨﻪ اوﻟﯿﻪ و ﻗﺪﯾﻢ اﯾﺮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﮑﻪ ﻫﻤﭽﻮن‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از دﯾﮕﺮ ﻧﻮاﺣﯽ آﺳﯿﺎ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻗﺮن ﺗﺤﺖ ﺳﯿﻄﺮه و ﻓﺮﻣﺎن ﺣﮑﺎم ﻣﺴﺘﺒﺪ ﻋﺮب و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﺗﺎﺗﺎر‬
‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬در زﺑﺎن و ﻟﺒﺎس و ﻧﻮع زﻧﺪﮔﯽ آنﻫﺎ ﺗﻐﯿﯿﺮات ﻋﻈﯿﻤﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻮل و ﺗﻐﯿﯿﺮي‬
‫ﭼﻨﺎن ﻣﺸﻬﻮد ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ اﺛﺮي از ﻋﻈﻤﺖ و ﺷﮑﻮه ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ در آنﻫﺎ دﯾﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫آﻧﭽﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ ﮐﺸﻮر اﯾﺮان ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﺧﺸﻦﺗﺮﯾﻦ و وﺣﺸﯽﺗﺮﯾﻦ اﻗﻮام ﮐﺮه زﻣﯿﻦ ﺗﺴﺨﯿﺮ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻠﻞ ﻣﻐﻠﻮب‪ ،‬وﻟﻮ اﯾﻨﮑﻪ ﺷﯿﻮه زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪ و ﻣﻨﻄﻘﯽ و از آن ﻏﻠﺒﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﺸﻦ و وﺣﺸﯽ و ﻧﺎﺑﻬﻨﺠﺎر ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در اﻣﻮري‬
‫‪2‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ ﺑﻪ زودي از ﺷﺎﻫﺎن و ﻓﺎﺗﺤﺎن ﺗﻘﻠﯿﺪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪«.‬‬
‫در واﻗﻊ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮﻻت ﺗﻨﻬﺎ در ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻮع ﭘﻮﺷﺶ و ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ و زردﺷﺘﯿﺎن در اﯾﻦ دوران ﻧﯿﺰ ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺴﯿﺎري از آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺧﻮد ﭘﺎيﺑﻨﺪ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آﻣﻮزهﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻬﻢ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﺤﺚ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ زردﺷﺘﯿﺎن اﻋﺘﻘﺎد آنﻫﺎ ﺑﻪ دو ﺳﮕﺎل‬
‫ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ وارد آﻣﺪن ﺳﯿﻞ اﻧﺘﻘﺎدات ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ادﯾﺎن‬

‫‪ .1‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﺟﻬﺎن ﻓﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻻﺻﻔﻬﺎن ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺤﺸﯿﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺳﺘﻮده )ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪ ،(1340 ،‬ص ‪193‬‬
‫و ‪. 194‬‬
‫‪ .2‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوا‪ ،‬ص ‪ 205‬ـ ‪.204‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪107‬‬

‫ﺗﻮﺣﯿﺪي آنﻫﺎ را ﻣﺸﺮك ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎردن در ﻣﻮرد اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬
‫»ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ دو اﺻﻞ وﺟ ﻮد دارد و ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را دو ﮔﻮﻧﻪ ﯾﺎ دو‬
‫ﺳﺮﺷﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮏ و ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ..‬اﯾﻦ دو اﺻﻞ‪ ،‬ﯾﮑﯽ روﺷﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را اﻫﺮﻣﺰد ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ ..‬و دﯾﮕﺮي‬
‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ آن را اﻫﺮﯾﻤﻦ ﻧﺎم ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪ ..‬آﻧﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ اﻋﺘﻘﺎد دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﯾﺰدان ﮐﻬﺘﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﺑﯽﺟﺎن‪ ،‬و ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﻮزه ﮐﺎرش ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ 1«.‬در واﻗﻊ اﯾﻦ ﯾﮏ ﻧﻮع‬
‫ﻣﺒﺎرزه ﻣﻌﻨﻮي اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺮوزي ﺳﮕﺎل ﻧﯿﮏ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪.‬‬
‫دﻻواﻟﻪ از ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽ زردﺷﺘﯿﺎن و اﯾﻨﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاي واﺣﺪ و آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه ﮐﺎﺋﻨﺎت ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ 2.‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﮔﺒﺮﻫﺎ آن ﻃﻮر ﮐﻪ ﻣﻌﺮوف ﺷﺪهاﻧﺪ آﺗﺶﭘﺮﺳﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﻣﺎ ﺧﺪاي ﯾﮑﺘﺎي ﺧﺎﻟﻖ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ را ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬و او را ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ؛ اﻣﺎ آﺗﺶ را ﺑﺮاي اﯾﻦ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﯽدارﻧﺪ ﮐﻪ واﺳﻄﻪ ﺑﺮوز اﻋﺠﺎز و ﺳﻼﻣﺘﯽ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮﺷﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ 3«.‬آﺗﺶ ﭼﻨﺎن در ﻧﺰد اﯾﺸﺎن ﻣﻘﺪس ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﺪق و ﮐﺬب ﭼﯿﺰي در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ در اداﻣﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺴﯽ را ﻗﺴﻢ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻀﻮر آﺗﺶ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ آن ﻗﺪر ﺑﺎ ﺷﻘﺎوت ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر آﺗﺶ ﻣﻘﺪس ﺑﻪ دروغ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و آن ﻧﻮر را ﺷﺎﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد ﻗﺮار ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺑﺪان آنﻫﺎ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻗﺴﻢ دروغ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ آﺗﺶ ﻣﻘﺪس ﻏﺎﯾﺐ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﺳﺒﺐ ﻧﺰول ﺑﻼ ﻣﯽﮔﺮدد‪ 4«.‬از ﻣﻨﺎﺳﮏ زردﺷﺘﯽ‬
‫دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺟﻬﺎنﮔﺮدان اروﭘﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺟﻠﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﯿﻮه ﺗﺸﯿﯿﻊ ﺟﻨﺎزه و دﻓﻦ ﻣﺮدﮔﺎن‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوا در اﯾﻦ ارﺗﺒﺎط ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت ﺧﺎﮐﺴﭙﺎري ﻣﺮدﮔﺎﻧﺸﺎن ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ و ﻧﻌﺶ را در ﻣﺤﻮﻃﻪ ﺑﺰرگ و ﻣﺤﺼﻮري ﮐﻪ دور از‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺧﻮد اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﻧﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﭼﻮﺑﯽ ﺑﻠﻨﺪ ـ ﺑﻪ ﺣﺎل اﯾﺴﺘﺎده ـ در ﻫﻮاي آزاد و در‬
‫ﻣﺠﺎورت دﯾﻮاري ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﻧﺪ ﺗﺎ ﻃﻌﻤﻪ ﮐﻼغﻫﺎ و زﻏﻨﻬﺎ و دﯾﮕﺮ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﮔﻮﺷﺘﺨﻮار ﮔﺮدد‪ 5«.‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻃﻮر ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺳﺘﻮدانﻫﺎي زردﺷﺘﯿﺎن در اﺻﻔﻬﺎن در ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎغ ﻫﺰار ﺟﺮﯾﺐ‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم وﯾﺮان ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬زردﺷﺘﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺎورﻫﺎ و آداب دﯾﻨﯽ آن‪ ،‬ص ‪ ،212‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‪Chardin, II p.182 :‬‬
‫‪ .2‬دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ص ‪. 66‬‬
‫‪ .3‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ص ‪. 425‬‬
‫‪ .4‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.426‬‬
‫‪ .5‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪ ،‬ص ‪.206‬‬
 ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪108 /‬‬

‫اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺮاب ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دوران ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﺑﯿﻦ زردﺷﺘﯿﺎن در اﯾﻦ زﻣﺎن رواج داﺷﺖ‪ .‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮد از آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺷﺮاب در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدان و زﻧﺎن زردﺷﺘﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽراﻧﺪ‪ 1.‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﮕﻮر در‬
‫ﻣﯿﺎن زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﺘﺎ ﻣﯿﺰان ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺮاب و ﻣﺼﺮف آن در ﺑﯿﻦ زردﺷﺘﯿﺎن زﯾﺎد‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪» .‬ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﻮري ﮐﻪ در ﺣﻮاﻟﯽ اﺻﻔﻬﺎن ﺑﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﮔﺒﺮﻫﺎ ﯾﺎ دﻫﻘﺎﻧﺎن ﻗﺪﯾﻢ‬
‫اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ ...‬اﯾﻦ ﻗﻮم اﻧﮕﻮر را ﺑﺴﯿﺎر دﻗﯿﻖﺗﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ ﭼﻮن در آﯾﯿﻦ آﻧﺎن اﺳﺘﻌﻤﺎل‬
‫ﺷﺮاب ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﺠﺎز و ﻣﺸﺮوع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ 2«.‬ﻣﺴﺄﻟﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻧﻮﯾﺴﺎن اروﭘﺎﯾﯽ در‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺎورﻫﺎي زردﺷﺘﯿﺎن دوره ﺻﻔﻮي آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﺖ و ﺗﻨﻔﺮ ﺷﻤﺎري از ﺣﯿﻮاﻧﺎت و‬
‫ﺣﺸﺮات در ﺑﯿﻦ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬دﻻواﻟﻪ اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارد‪» :‬ﮔﺒﺮﻫﺎ از ﻗﻮرﺑﺎﻏﻪ‪ ،‬ﻻكﭘﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺮﭼﻨﮓ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﯿﺪه آﻧﺎن آب را آﻟﻮده ﻣﯽ ﺳﺎزﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻧﻔﺮت دارﻧﺪ و ﻫﺮ وﻗﺖ ﻓﺮﺻﺘﯽ دﺳﺖ دﻫﺪ‬
‫آنﻫﺎ را ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﺷﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺎر‪ ،‬ﻣﻮرﭼﻪ و ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺸﺮات ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ رﻓﺘﺎر را دارﻧﺪ‪ 3«.‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬دو ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ ﮔﺎو ﻧﺮ و‬
‫ﻣﺎده و ﺳﮓ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ...‬ﺣﯿﻮاﻧﺎﺗﯽ را ﮐﻪ ﺧﯿﻠﯽ دﺷﻤﻦ و ﻣﻨﻔﻮر ﻣﯽدارﻧﺪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺎر‪ ،‬ﻣﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺳﻮﺳﻤﺎر‪،‬‬
‫وزغ‪ ،‬ﻗﻮرﺑﺎﻏﻪ‪ ،‬ﺧﺮﭼﻨﮓ‪ ،‬ﻣﻮش ﺧﺎﻧﮕﯽ و ﻣﻮش ﺻﺤﺮاﺋﯽ و ﺧﺼﻮﺻﺎ ﮔﺮﺑﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن اﺳﺖ‪ ...‬ﻋﻠﺖ دﺷﻤﻨﯽ و ﮐﯿﻨﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﯿﻮاﻧﺎت آن اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪا‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﯿﻄﺎن و آﻟﺖ دﺳﺖ او ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺳﻂ آنﻫﺎ ارواح ﻣﻌﺬب را ﺷﮑﻨﺠﻪ و‬
‫‪4‬‬
‫ﻋﺬاب ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬﺖ اﺻﺮار در ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن آنﻫﺎ دار ﻧﺪ ﺗﺎ رﻓﻊ ﻋﺬاب از آنﻫﺎ ﺑﻨﻤﺎﯾﻨﺪ‪«.‬‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬آراﯾﺶ و ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺨﺘﺺ ﺑﻪ ﺧﻮد را داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮان‬
‫اروﭘﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ درﺑﺎره ﻇﺎﻫﺮ اﯾﺸﺎن اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» :‬ﮔﺒﺮﻫﺎ ﺳﺮ و زﻟﻒ ﺧﻮد‬
‫را ﻣﺜﻞ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺸﺮق زﻣﯿﻨﯽﻫﺎ ﻧﻤﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﻟﻔﺸﺎن ﺧﯿﻠﯽ ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﺧﻦ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ اﺗﻔﺎق ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦ ﯾﺎ ﭼﯿﺪن ﻣﻮي ﺳﺮ ﮔﺮدﻧﺪ ﻧﺎﺧﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﻮي ﭼﯿﺪه را در‬
‫ﻣﺤﻞ ﻣﺨﺼﻮﺻﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﻌﯿﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ‪ 5«.‬دﻻواﻟﻪ در ﻣﻮرد ﻟﺒﺎس ﻣﺮدان و زﻧﺎن‬
‫زردﺷﺘﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﻫﻤﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﯾﮏ ﻧﻮع ﻟﺒﺎس ﺑﻪ رﻧﮓ ﮔﺮد آﺟﺮ ﺑﻪ ﺗﻦ دارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺒﺎس ﻣﺮدان ﺑﻪ‬
‫ﻋﺎدت اﯾﺮاﻧﯿﺎن از ﭘﺎرﭼﻪ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﺧﺸﻨﯽ ﺑﺎﻓﺘﻪ ﺷﺪه و دﺳﺘﺎر آن ﭘﺎرﭼﻪ ﺳﻔﯿﺪي اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ روش‬

‫‪ .1‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ص ‪.424‬‬

‫‪ .2‬ﺷﺎردن‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪.79‬‬
‫‪ .3‬دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ص ‪ 66‬و ‪.67‬‬
‫‪ .4‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ص ‪ 428‬و ‪.429‬‬
‫‪ .5‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص ‪.424‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪109‬‬

‫ﺳﺎﯾﺮ اﯾﺮاﻧﯿﺎن ﺑﻪ ﻃﻮر ﮔﺮد ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺒﺎس زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ و ﺑﯿﺶ از آﻧﮑﻪ ﺑﻪ ﻟﺒﺎس‬
‫زنﻫﺎي ﻓﻌﻠﯽ ﺷﺒﺎﻫﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺷﺒﯿﻪ ﻋﺮبﻫﺎ و ﮐﻠﺪاﻧﯽﻫﺎ اﺳﺖ‪ ...‬و ﺑﺮ ﺗﻦ ﻓﺮاخ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺒﺎس زنﻫﺎي ﮔﺒﺮ ﻟﻄﻒ و ﻣﻼﺣﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬روﺳﺮي آﻧﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ رﻧﮕﯽ ﺑﯿﻦ ﺳﺒﺰ و زرد‬
‫دارد؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ زرد اﺳﺖ‪ ...‬زﻧﺎن ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺮ ﻋﮑﺲ زنﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﺳﺮ و روي ﺑﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﭼﻪ‬
‫و ﺧﯿﺎﺑﺎن ﻣﯽروﻧﺪ‪ 1«.‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ ﺿﻤﻦ ﺗﺎﯾﯿﺪ ﻫﻤﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪﻫﺎ در ﻣﻮرد ﭘﻮﺷﺶ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف دﻻواﻟﻪ از‬
‫ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮدن ﻣﻮﻫﺎي آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﺪ »زنﻫﺎي ﮔﺒﺮ ﺳﺮ و ﻣﻮ و ﮔﺮدن ﺧﻮد را‬
‫ﻃﻮري ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ ﺻﻮرﺗﺸﺎن ﭘﯿﺪا ﻧﯿﺴﺖ‪ 2«.‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎﯾﺰ زردﺷﺘﯿﺎن از‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن دﯾﮕﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪ آن روز ﺻﻔﻮي ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﺷﺮح ﺣﺎل زردﺷﺘﯿﺎن در ذﻫﻦ ﺗﺪاﻋﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰاري اﻋﯿﺎد و‬
‫ﺟﺸﻦﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﻗﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺪان داﺷﺘﻨﺪ و آنﻫﺎ را از ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ روزﮔﺎران ﺑﺮ ﭘﺎ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آﺗﺸﮑﺪهﻫﺎ ﺑﻪرﻏﻢ اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺬاﺑﯿﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻣﺴﺎﻓﺮان اروﭘﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺧﺎص در ﻣﻮرد آن ﻧﻨﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﺗﺎورﻧﯿﻪ در ﺟﻤﻠﻪاي ﻧﺴﺒﺘﺎ ﮐﻮﺗﺎه اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﺳﯽ روز ﻋﯿﺪ‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ ﻋﺪد اوﻟﯿﺎ و ﻣﻘﺪﺳﯿﻦ ﺧﻮد )؟( دارﻧﺪ ﮐﻪ در ﮐﻤﺎل ﺷﮑﻮه ﺑﻪ ﻣﺮاﺳﻢ آن ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻨﮑﻪ در‬
‫آن ﻣﺪت ﮐﺴﯽ ﺟﺮات ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﻣﺸﻐﻮل ﺷﻮد‪ 3«.‬ﻋﯿﺪ ﻧﻮروز ﮐﻪ در دوران ﺑﻌﺪ از ورود اﺳﻼم‬
‫ﻧﯿﺰ در ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي اﯾﺮاﻧﯽ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻠﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در دوران ﺻﻔﻮﯾﻪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﺎس داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﺑﺮﮔﺰاري آن ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺷﺎردن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺑﺮﮔﺰاري ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﯿﺪ ﻧﻮروز را در زﻣﺎن‬
‫ﺻﻔﻮﯾﻪ و درﺑﺎر آن ﺗﺸﺮﯾﺢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﮐﯿﻔﯿﺎت آن در ﻣﯿﺎن زردﺷﺘﯿﺎن ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽآورد‪.‬‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن زﺑﺎن و ﺧﻂ ﻣﺨﺼﻮص ﺑﻪ ﺧﻮد را داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ در ﻣﯿﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﯾﻦ ﮐﺎرﺑﺮد دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬دﻻواﻟﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﻇﻬﺎر ﻣﯽدارد‪» :‬ﮔﺒﺮﻫﺎ ﺑﯿﻦ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺎ زﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زﺑﺎن ﻓﻌﻠﯽ اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻂ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺎ ﺧﻂ ﻓﻌﻠﯽ‬
‫ﻓﺮق دارد‪ 4«.‬ﮐﻤﭙﻔﺮ از ﺗﺸﺮﯾﺢ ﺧﻂ زردﺷﺘﯿﺎن ﻃﻔﺮه رﻓﺘﻪ و ﺗﻨﻬﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬از ﺧﻂ ﮔﺒﺮﻫﺎ ﯾﺎ زردﺷﺘﯿﺎن‬
‫در اﯾﻨﺠﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻄﻮط اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در درﺑﺎر رواﺟﯽ ﻧﺪارد‪ 5«.‬ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد‬

‫‪ .1‬دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ص ‪. 64‬‬

‫‪ .2‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪ ،‬ص ‪.206‬‬
‫‪ .3‬ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ص ‪.424‬‬
‫‪ .4‬دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ص ‪.64‬‬
‫‪ .5‬ﮐﻤﭙﻔﺮ‪ ،‬ص‪.169‬‬
 ‫ﺧﺮدﻧﺎﻣﻪ ‪110 /‬‬

‫اﻋﺘﻘﺎد ﺷﺎردن زﺑﺎن زردﺷﺘﯿﺎن ﻏﯿﺮ از زﺑﺎن ﭘﺎرﺳﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺳﺖ‪ 1.‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ‬
‫‪2‬‬
‫ﺳﯿﻄﺮة اﻗﻮام ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ زردﺷﺘﯽﻫﺎ زﺑﺎن آنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ دﭼﺎر ﺗﻐﯿﯿﺮات زﯾﺎدي ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺖ ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﯿﺮهروزي زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن و‬
‫ﺣﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ اﯾﺮان ﻧﻈﯿﺮ ﯾﺰد و ﮐﺮﻣﺎن در دوره ﺻﻔﻮي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬در دوره ﺻﻔﻮي دو ﻧﻬﺎد دﯾﻦ‬
‫و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﯿﻮﻧﺪ اﺳﺘﻮاري ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﺪاف‪ ،‬ﻣﻘﺎﺻﺪ و ﻋﻤﻠﮑﺮد آنﻫﺎ در‬
‫راﺳﺘﺎي اﯾﻦ دو ﻧﻬﺎد ﭘﯿﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺮﺻﻪ ﺑﺮ زردﺷﺘﯿﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ دﯾﮕﺮ اﻗﻠﯿﺖ‬
‫دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﺗﻨﮓ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ در دورة ﺷﺎه ﻋﺒﺎس اول ﺑﻮد ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﺴﺎﻟﻤﺖآﻣﯿﺰﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺗﺨﺎذ‬
‫ﺷﺪ و در دورة ﺷﺎﻫﺎن دﯾﮕﺮ ﺻﻔﻮي ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن روا داﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎﻧﮕﺮدان اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻪ اﺗﻔﺎق در آﺛﺎر ﺧﻮﯾ ﺶ از ﻓﻘﺮ و زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدة زردﺷﺘﯿﺎن در اﯾﻦ دوره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دوره ﺻﻔﻮي ﻫﻤﭽﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪرﻏﻢ ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺖ آداب و‬
‫ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﯽآوردهاﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﺪان ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻣﮑﺎنﻫﺎ و‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎهﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﺑﻌﻀﯽ ﻣﻮاﻗﻊ ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺎﻫﺎن ﺻﻔﻮي ﮐﻪ ﺗﺤﻤﻞ‬
‫اﺟﺮاي ﻣﻨﺎﺳﮏ ﻏﯿﺮ اﺳﻼﻣﯽ را در ﭘﺎﯾﺘﺨﺖﺷﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮔﻠﻮﻟﻪ‬
‫ﺑﺴﺘﻦ ﮔﻮرﺳﺘﺎن زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه ﻋﺒﺎس دوم اﺷﺎره ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺤﺖ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫زردﺷﺘﯿﺎن ﯾﺎ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﯿﺪﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺰد ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد در ﻫﻨﺪ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ از‬
‫ﺟﻤﻌﯿﺖ زردﺷﺘﯿﺎن اﯾﺮان در دورة ﺻﻔﻮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دورهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬
‫اﺳﺘﺨﺮي‪ ،‬اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﮏ و ﻣﻤﺎﻟﮏ‪ .‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪،‬‬
‫‪.1379‬‬
‫اﺷﭙﻮﻟﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﻮﻟﺪ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان در ﻗﺮون ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻮاد ﻓﻼﻃﻮري‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺮ‬
‫ﮐﺘﺎب‪.1349 ،‬‬

‫‪ .1‬ﺷﺎردن‪ ،‬ج‪ ،8‬ص ‪.90‬‬

‫‪ .2‬ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪ ،‬ص ‪.204‬‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ اوﺿﺎع زردﺷﺘﯿﺎن اﺻﻔﻬﺎن در دورة ﺻﻔﻮﯾﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﯿﻪ ﺑﺮ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ ‪111‬‬

‫اﺻﻔﻬﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ .‬ﻧﺼﻒ ﺟﻬﺎن ﻓﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ اﻻﺻﻔﻬﺎن‪ .‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ و ﺗﺤﺸﯿﻪ ﻣﻨﻮﭼﻬﺮ ﺳﺘﻮده‪ .‬ﺗﻬﺮان‪:‬‬
‫اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.1340 ،‬‬
‫ﺑﺎر‪ ،‬ﮐﺎي و دﯾﮕﺮان‪ .‬دﯾﺎﻧﺖ زردﺷﺘﯽ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺮﯾﺪون وﻫﻤﻦ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﯿﺎد و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪.1348 ،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺮﻧﺎس‪ ،‬ﺟﺎن‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺎﻣﻊ ادﯾﺎن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽاﺻﻐﺮ ﺣﮑﻤﺖ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1382 ،‬‬
‫ﺑﻮﯾﺲ‪ ،‬ﻣﺮي‪ .‬آﯾﯿﻦ زردﺷﺖ ﮐﻬﻦ روزﮔﺎر و ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرش‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮاﻟﺤﺴﯿﻦ ﺗﻬﺎﻣﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﮕﺎه‪،‬‬
‫‪.1387‬‬
‫ـــــــــــ‪ .‬ﭼﮑﯿﺪه ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﯿﺶ زردﺷﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﻤﺎﯾﻮن ﺻﻨﻌﺘﯽزاده‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺻﻔﯿﻌﻠﯽ ﺷﺎه‪.1377 ،‬‬
‫ـــــــــــ‪ .‬زردﺷﺘﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺎورﻫﺎ و آداب دﯾﻨﯽ آن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺴﮑﺮ ﺑﻬﺮاﻣﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.1381 ،‬‬
‫ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ ،‬ژان ﺑﺎﭘﺘﯿﺴﺖ‪ .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎورﻧﯿﻪ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ اﺑﻮﺗﺮاب ﻧﻮري )ﻧﻈﻢ اﻟﺪوﻟﻪ(‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪﻧﻈﺮ ﮐﻠﯽ و ﺗﺼﺤﯿﺢ‬
‫ﺣﻤﯿﺪ ﺷﯿﺮاﻧﯽ‪ .‬اﺻﻔﻬﺎن ‪ :‬ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ ﺗﺎﯾﯿﺪ‪.1336 ،‬‬
‫ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ‪ .‬ﺳﯿﺮ اﻟﻤﻠﻮك )ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﺎﻣﻪ(‪ .‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻫﯿﻮﺑﺮت دارك‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪،‬‬
‫‪.1347‬‬
‫دﻻواﻟﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺘﺮو‪ .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﭘﯿﺘﺮو دﻻواﻟﻪ )ﻗﺴﻤﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﺮان(‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻌﺎءاﻟﺪﯾﻦ ﺷﻔﺎ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.1348 ،‬‬
‫دﻫﺨﺪا‪ ،‬ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ‪ .‬ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‪ .‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ و ﺳﯿﺪ ﺟﻌﻔﺮ ﺷﻬﯿﺪي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.1377 ،‬‬
‫زرﯾﻦﮐﻮب‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﯿﻦ‪» .‬ﻓﺘﺢ اﯾﺮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻋﺮاب و ﭘﯿﺎﻣﺪ آن‪ «.‬ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ .‬ج‪.4‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.1387 ،‬‬
‫ﺳﯿﻮري‪ ،‬راﺟﺮ‪ .‬اﯾﺮان ﻋﺼﺮ ﺻﻔﻮي‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﺎﻣﺒﯿﺰ ﻋﺰﯾﺰي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺮﮐﺰ‪.1385 ،‬‬
‫ﺷﺎردن‪ ،‬ژان‪ .‬ﺳﯿﺎﺣﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮ ﮐﺒﯿﺮ‪.1350 ،‬‬
‫ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪ ،‬دن ﮔﺎرﺳﯿﺎ دا ﺳﯿﻠﻮا‪ .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻓﯿﮕﻮﺋﺮوآ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻏﻼﻣﺮﺿﺎ ﺳﻤﯿﻌﯽ‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﻮ‪.1363 ،‬‬
‫ﮐﺮﺷﺎﺳﺐ ﭼﻮﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺟﻤﺸﯿﺪ‪ .‬ﺳﺘﯿﺰ و ﺳﺎزش زردﺷﺘﯿﺎن ﻣﻐﻠﻮب و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻏﺎﻟﺐ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﯾﺮان ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ‬
‫ﺳﺪهﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻧﺎدر ﻣﯿﺮ ﺳﻌﯿﺪي‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻗﻘﻨﻮس‪.1385 ،‬‬
‫ﮐﻤﭙﻔﺮ‪ ،‬اﻧﮕﻠﺒﺮت‪ .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﮐﻤﭙﻔﺮ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﮐﯿﮑﺎووس ﺟﻬﺎﻧﺪاري‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻠﺴﻠﻪ اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ‪.1350 ،‬‬
‫ﻣﺰداﭘﻮر‪ ،‬ﮐﺘﺎﯾﻮن‪ .‬زردﺷﺘﯿﺎن‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻓﺘﺮ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.1384 ،‬‬