संपादक

डॉ. सुनीलकु मार लवटे

मेहता पि ल शंग हाऊस

All rights reserved along with e-books & layout. No part of this publication may be reproduced, stored
in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, without the prior written consent of
the Publisher and the licence holder. Please contact us at Mehta Publishing House, 1941, Madiwale
Colony, Sadashiv Peth, Pune 411030. ☎ Phone +91 020-24476924 / 24460313

Email : info@mehtapublishinghouse.com
production@mehtapublishinghouse.com
sales@mehtapublishinghouse.com
Website : www.mehtapublishinghouse.com

♦ या पु तकातील लेखकाची मते, घटना, वणने ही या लेखकाची असून या याशी

काशक सहमत असतीलच असे नाही.

SASHACHE SINHAVALOKAN by V. S. KHANDEKAR

सशाचे संहावलोकन / आ मकथन

संपादक
डॉ. सुनीलकु मार लवटे
'िनशांकुर', रणनवरे वसाहत, राजीव गांधी रं ग र ता,
सुवनगर जवळ, को हापूर ४१६००७.

© सुरि त

मराठी पु तक काशनाचे व मराठी E-book पि ल शंगचे ह , मेहता पि ल शंग हाऊस,

पुण.े

काशक : सुनील अिनल मेहता, मेहता पि ल शंग हाऊस, १९४१ सदािशव पेठ,
माडीवाले कॉलनी, पुणे – ४११०३०.

मु क : पे म ऑफसेट, डी-२/४, स यम इ टेट, सीडीएसएस या मागे एरं डवणे, पुणे –

४११००४.

मुखपृ : चं मोहन कु लकण

काशनकाल : िडसबर, २००७ / पुनमु ण : मे, २०१४

E Book ISBN 9789386342911

E Books available on : play.google.com/store/books
m.dailyhunt.in/Ebooks/marathi
www.amazon.in
eBook developed by Nandkumar Suryawanshi +919820366379.
पूव िस ी
मी तुम याएवढा होतो ते हा – साधना सा ािहक (कु मार अंक), १९७०
छो ा भाऊची सांगली – आलमगीर ( दवाळी अंक), १९६०
माझे मराठी िश ण – 'ते दवस, ती माणसे' या पु तकातून
एक िव न गेलेले व – आलमगीर ( दवाळी अंक), १९७१
मा या आयु यातील काही योगायोग – हंस (नो हबर, १९५१)
िशरो ा या शाळे ची िशकवण – दीपावली, १९७०
िहरवी पानं, लाल खुणा – वरा य सा ािहक (कोकण िवशेषांक), १८ ऑग ट, १९७३
मा या आयु यावर प रणाम करणारे ंथ – अपणा ( दवाळी अंक), १९७५
माझी तीन सनं – अ कािशत
मी लेखनाकडे कसा वळलो? – पाि क वाणी (िव. स. खांडक े र िवशेषांक), १ जानेवारी,
१९७०
मा या जीवनिन ा – अनुराधा (माच, १९७३)
असेही दवस – राजस ( दवाळी अंक), ऑ टोबर-नो हबर, १९७३
सदाशयता समजािवणारं संहावलोकन
'सशाचे संहावलोकन' हा िव. स. खांडक
े रां या आ मकथा मक लेखनाचा ितसरा खंड.
यापूव 'एका पानाची कहाणी' म ये िव. स. खांडक े रांनी ज म ते िववाह (१८१८ ते
१९२९) अशी सुमारे तीस वषाची सिव तर आ मकथा िलिहली आहे. यानंतर यांचं
सािहि यक आ मकथन 'पिहली पावलं' शीषकाने मी संपा दत क न कािशत के ले आहे.
'सशाचे संहावलोकन' हा आ मकथनाचा ितसरा िन शेवटचा ह ा. यात यांचे आ मपर
लेख आहेत. िवशेषत: जीवन, दृि कोन, मू ये इ. संदभातील हे लेख वतं िलिहले असले
तरी यात एक अंत:सू सापडते. या लेखांतून खांडक े र वत: या जीवन व सािह य
संबंधांचा शोध घेताना दसतात. या लेखनामागे जीवनाचे िवहंगमावलोकन कर याचे
उ जसे आहे, तसे संहावलोकनही! िवहंगमावलोकनात प ी आप या दूरदृ ीतून
सार्या सृ ीचा एक सा ेपी आढावा घेतो तर संहावलोकनाम ये संह िशकार करत
असताना, मण करताना वारं वार मागे बघून आ िमलेला माग बरोबर आहे क नाही
याचा आढावा घेऊन पुढील माग मण करत असतो.

'सशाचे संहावलोकन' हे या आ मकथनपर लेखसं हाचे शीषक िव. स. खांडक े रांनीच

िनयोिजत के ले होते. जीवना या उ रकालखंडात िलिहलेले हे लेख! या लेखनातून लेखक
वत: या कं ठले या आयु याचा के वळ काल िमक आढावा घेत नसून कं ठले या जीवनाची
तो िच क सा, मीमांसा करताना वत:चा टीकाकार बनतो. हे लेखन वत: या
आयु यातील दोषां या आढा ापे ा जीवन िच क सेतून िन कषाकडे नेणारे आहे. यात
पूव कािशत, असंकिलत लेख जसे आहेत तसे अपवादाने अ कािशत लेखही आहेत. ससा
िन कासवाची कथा सव ुत आहे. भरधाव पळणारा ससा या कथेत कू मगतीने धावणार्या
कासवाकडू न हारतो. ही बोधकथा सशा या आ मघाती, फािजल आ मिव ासातून
माणसास सतत जागृत राहायला जशी िशकवते, तसे ती ' य वाळू चे कण रगिडता तेलही
गळे ' सारखा अथवा 'अश य ते श य, क रता सायास' असा य वादही आप यापुढे ठे वते.
सशाने संहावलोकन के ले असते तर या या पदरी अपयशाची नामु क आली नसती. िव.
स. खांडके रांनी जे िवपुल असे लेखन के ले आहे, यात जागोजागी संहावलोकनाची वृ ी
दसून येते. दप करणारे खांडक
े र दसून येणे अश य! खांडके रांचं सम जीवन व
सािह य हणजे ऋजुतेचा व तुपाठ. जो मनु य वत:चा कठोर टीकाकार होतो याचं
जीवन िनद ष िन आदश हो याची अिधक श यता असते. वत: या दोषांची रे वडी जो
उडवू शकतो तो आप या जीवनाकडे अिधक ापकतेन,ं उदारमतवादीपणानं पा शकतो.
िव. स. खांडके रांचे या सं हातील लेख या संदभात पाहणे मह वाचे ठरते.

सं हातील 'मी तुम याएवढा होतो ते हा' हा लेख 'साधना' (कु मार अंक) साठी
िलिहलेला. कु मारवयातील ख ाळ खांडक
े र यांना अनुभवायचे असतील यांनी हा लेख
अव य वाचायला हवा. लेखाची िवनोदी शैली, आ मटीका िवलोभनीय! या लेखात
खांडक
े र आप यावर बालपणी झाले या िविवध सं कारांचा ऊहापोह करतात. वाचन व
लेखनाची गोडी आज या िपढीत अपवादाने आढळते. िवसा ा शतकाचा ारं भकाळ हा
वाचन सं कृ तीचा सुवणकाळ हणावा लागेल. संपकसाधनांचा अभाव असलेला हा काळ.
या काळात पु तक हे दृ साधन तर भाषण हे ा साधन होते. 'छो ा भाऊची सांगली'
म ये भाऊसाहेब खांडक े र आप या घडणीत गावा या मह वास अधोरे िखत करतात.
सांगली व िशरोडा या खांडक े रां या जीवना या मी दोन राजधा या मानतो. पैक सांगली
ही यांची ारं िभक राजधानी. सािह य, सं कृ ती, वाचन, लेखन, नाटक, का या
सार्यांचे ारं िभक सं कार सांगलीने खांडक े रांना दले. 'बालपणीचा काळ मजेचा' उ
साथ करणारा हा लेख येक वाचका या मनात आप या गावचा आठव जागवतो. 'माझे
मराठी िश ण' हा लेख 'ते दवस, ती माणसे' मधून उ धृत कर यात आला आहे.
संहावलोकनात प रपूणता ये यासाठी या लेखांची गरज वाटली. का , ाकरण,
गिणतानी खांडक े रांचं जीवन आकारलं होतं. खांडक े रां या दृ ीने माणसाचं जीवन हणजे
पुनज मांची मािलकाच. या लेखात खांडक े रांनी जीवना या या आठ पुनज मांची
िच क सा के ली आहे ते खांडक े रांचे जीवन समजून घे यासाठी के वळ आव यकच नसून
अिनवाय आहेत असे वाट याव न या लेखाचा आवजून समावेश के ला आहे.

पु तक पाने खांडके र लेखक झाले ते यां या 'संगीत रं काचे रा य' या नाटकाने. ते

यांचं पिहलं कािशत पु तक. सांगली ही ना पंढरी. गो. ब. देवल, िव णुदास भावे,
खरे शा ी आदी नाटकवे ा माणसांचं हे गाव. या गावात ज मलेला येक मनु य
नाटक ेमी असतो, तसे खांडक े रही होते. खांडक
े रां या लेखनाचा ारं भच मुळी
'शिनमाहा य' नाटकाने झालेला. या नाटकाची खुमासदार कथा वाचनीय. खांडक े रांचे हे
नाटक अ कािशत रािहले. ते गहाळ झा याने ते कािशत न होणे हे मराठी
सार वतावरील महान उपकार असे खांडक े र मानत. 'एक िव न गेलेले व ' होते ते,
नाटककार हो याचे; पण नाटका या पड या काळामुळे ते रा न गेले. 'शीलशोधन',
'मोहनमाळ', 'शांितदेवता', 'मृगलांछन' अशी अनेक नाटकं खांडक
े रांनी िलिहली होती हे या
लेखामुळे उमजते. खांडक े रां या सम कथासािह यात ना िन नाटक यता भरलेली
आढळते. याचा उगम या लेखात सापडतो.

माणसाचं जीवन योगायोगानी घडतं. खांडक

े रांना बालपणी के टचं भलतं वेड होतं.
कु मारवयात यां या नाकावर बसले या चडू ने यांची के टची नशा कशी उतरवली हे
वाचणे हा एक अपूव असा अंतमुख करायला लावणारा संग. 'योगायोग माणसाचं जीवन
घडवतात, तसे बदलतात' हे या लेखामुळे ल ात येते. हा योगायोग घडला नसता तर
आपण पो ट मा तर होऊन एक सामा य जीवन जगलो असतो असा या लेखातला
खांडके रांचा कबुलीजबाब व न सहज वाटला तरी यातलं गांभीय वाचकास णभर
त ध करतं! या लेखात सपदंशा या योगायोगापे ा ल संगातील भािवण असले या
ी पालकाचा संग के वळ ! िश क के वळ पोटाथ असेल तर या या वा ाला
कृ त तेचे य अभावानेच येतील. खांडक
े र आदश िश क होते. या काळात देवदासी
उपेि ले या असाय या अशा काळात यां या मुलांना पोटाशी धर याचं धैय
खांडक
े रांसारखा येयवादी िश कच दाखवू शकतो हे आपणास िवसरता येणार नाही.
'िशरो ा या शाळे ची िशकवण' लेखात खांडक े र 'बाबा जग हे बदलावयाचे' अशा यासाने
कसे पछाडलेले होते हे समजते. तो काळ गांधीयुगाचा. खांडक
े रांना आदशाने या काळात
मो न कसे टाकले होते हे अशा लेखातून ययास येत.ं

िव. स. खांडक
े रांनी आप या आयु यावर प रणाम करणार्या ंथांम ये 'अरे िबयन
नाइटस्', 'रामायण', 'सुदा याचे पोहे' यािशवाय एका अनो या पु तकाचा समावेश के ला
आहे ते हणजे िशरोडे. िशरोडे हे खांडक े रांना लाभलेलं िजवंत पु तक. द क विडलांकडू न
िश णाबाबत मिनरास झा यानंतर खांडक े रांनी पुणे सोडलं िन िशरो ाची वाट धरली.
'के शवसुतांची किवता' गाठीशी ध न कोकणात आलेले खांडक े र. यांना कोकणाने
माणुसक ची जाण दली तशी िनसगाची कमयाही समजावली. 'िहरवी पानं लाल खुणा'
हा कोकण या मृत नी िवणलेला हार आहे. यात कोकणचं िहरवं स दय जसं आहे, तसं
ितथ या तांब ा मातीत रं गलेलं लाल खुणांनी अधोरे िखत करावं असं दा र , अंध ा,
अ ानही! कोकणानं खांडक े रांना िनसगाचं जे देणं दलं ते यां या सार्या उपमा, उ े ा,
पक िन तीकांत ित बंिबत झालंय. याच कोकणाने खांडक े रांना माणुसक चा गिहवर
दला. 'चांभाराचा देव' कथेवर आधा रत यांचा 'अमृत' बोलपट हणजे खांडक े रां या
मनात कोरलेलं कोकण! दोन तपं खांडक े रांना कोकणचा सहवास लाभला. या काळात
तेथील सृि स दयात ते नखिशखांत हाऊन िनघाले. यांचं िनसगाशी ज मज मांतरीचं
अतूट नातं िनमाण झालं ते कोकणातच! इथ या रं ग, गंधांनी खांडक े रांचं मन वेडावून न
जातं तर आ य! पण इथ या मातीनंच यांना मनु य वण बनवलं हे िवस न चालणार
नाही. समाजवादी िवचारसरणीवरील यांचा िव ास दृढमूल झाला तो इथ या जाितभेद,
िवषमता, अंध म े ुळे. लोकशाहीवरील यांचा िव ास वाढला तो इथ या खोत,
कु लक या या अ याया या कथा ऐकू नच हे आपणास िवस न चालणार नाही. यामुळे
खांडक े र सन १९३८ या दर यान कायमसाठी कोकण सोडू न को हापुरी गेले तरी
शेवटपयत यांचं मन कोकणातच होतं हे उ राधातील अनेक लेखांतून िस करता येईल.

कोणताही मनु य िन सनी नसतो. जीवना या गुंतागुंतीत िवरं गुळा देणारं सन हे

माणसाला लाभलेलं वरदान होय; पण सन हे िवधायक असायला हवं. िन सनी
खांडके रांनी आप या एका अ कािशत लेखात आपली सनं सांिगतली आहेत. चहा,
वाचन व फरायला जा याचं सन होतं खांडक े रांना. सन १९४२ साली मो. ग.
रांगणेकरांनी खांडक
े रांची एक प प मुलाखत घेतली होती. यात यांनी खांडक े रांना
िवचारला होता क तु हाला िलहायला काय लागतं? याचं उ र खांडक े रांनी 'चहा'
असं दलं होतं. आपण पुढे मागे मा यवर लेखक झालो तर एखादं पु तक 'िल टन
साहेबाला' अपण कर याचा मनोदय क न खांडके रांनी आपण कसे चहाबाज आहोत
हेच प के लं होतं. वाचनवेडाब ल काय सांगावं? खांडके र िजतका काळ जगले यात
लेखनापे ा वाचनकाळ उजवा होता हे यां या जीवनाचं एक िन ववाद स य होय!
 फरायला जायचं यांचं सन यां या अनेक लघुिनबंधांतून प होतं. लघुिनबंधांची
यांची देणगी हणजे फर या या छंदातून झालेली सािह यिन मती असे हटले तर वावगे
ठ नय्◌ो.

'सशाचे संहावलोकन' हे या सं हाचे शीषक साथ ठरवणारे दोन लेख या सं हा या

शेवटी आहेत. 'मा या जीवनिन ा' व 'असेही दवस' शीषकलेख हणजे खांडक े रांनी के लेले
आप या जीवनाचे गंभीर संहावलोकन. ते सशाचे हण यात िवनोदापे ा
आ मलोचनाचा भाग अिधक. आप या या आ मकथनास 'सशाचे संहावलोकन' ठरवून
जीवनातील अपयशाकडे खांडक े र अंगुलीिनदश करत असले तरी या अपयशाचं आपणास
सतत भान होतं ते पुढ या ' संहावलोकन' श दातून ते मो ा क पकतेन,ं लािल यानं
सूिचत करतात. 'मा या जीवनिन ा' लेखात खांडक े रांनी आप या दहा जीवनिन ा
रे खां कत के या आहेत. यांना संहावलोकन करत आपलं जीवन यश वी आिण आदश
बनवायचं आहे, यांनी खांडक े रां या 'जीवनिन च े े दशक' हा आप या जीवनाचा
आचारधम बनवायला हवा. माणसानं आप या जीवनातील नाना तर्हांचे काळोख
उजळावयाला हवेत. बुि वादाची कास माणसानं धरायला हवी. ती धरताना याला
भावनेची जोड हवी हे खांडक े र सांगायला िवसरत नाही. जीवनात कृ ितधम व सां कृ ितक
वृ ी यांचा सम वय होईल तर माणसाचं जीवन दन- ित दन उ त होत राहील हे
खांडक े र या लेखातून िशकवताना दसतात. जपान देश मोठा झाला, कारण तेथील समुराई
या िवशेषािधकार असले या समुदायाने, समूहाने आपले िवशेषािधकार सोड याचा िववेक
दाखवला हणून. याला खांडक े र सामािजक धमबु ीची सं ा देतात. याची सिव तर चचा
'दुसरे ॉिमिथअस : महा मा गांधी' या पु तकात खांडक े रांनी िव ताराने के ली आहे. जग
काळजीनं साकळ याची जाणीव खांडक े रांना सतत खात आली आहे, हणून ते
'काळजीमु जग' पा इि छतात. हा खांडक े रांचा भोळा जीवनवाद कोणी भले मानो न
मानो, खांडक े रांची यावर अढळ अशी ा आहे. दुसर्या या पड या काळात या
माणसाला आधारवड िन पडछाया बनता येतं तो खरा मनु य; अशी खांडक े रांची
जीवनधारणा अस यानं परोपकार हाच यां या दृ ीनं माणुसक चा खरा धम ठरतो.
ाणा नही जीवनमू य े अथवा माण मानणारे खांडक े र लोकशाही व समाजवाद या
मू यां या आधारे माणसा या जीवनात ि िवध ांती घडवून आणू इि छतात. 'मा या
जीवनिन ा' म ये व णले या या जीवनिन ा एकिवसा ा शतकात अिधक ासंिगक िन
मह वा या वाटतात. आ मकथन हणजे इितहास न हे. ती एक बोधगाथा असते हे या
लेखांतून कषानं जाणवतं. 'असेही दवस' हा लेख हे आप या गतायु याचं खांडक े रांनी
के लेलं िवहंगमावलोकन होय. यात ते धुंदीचे सु दन जसे रे खाटतात तसेच िन ितत याच
त मयतेनी वैफ याचे दु दनही! सदाशयतेवर जगणं हे खरं जीवन असं समजािवणारं
'सशाचे संहावलोकन' हणजे जग यावरची ा वाढिवणारी एक बाळगुटी होय.

िव. स. खांडक
े रांची 'एका पानाची कहाणी', 'पिहली पावलं', आिण 'सशाचे
संहावलोकन' ही ित ही आ मकथने एकि तपणे वाचली, अ यासली क खांडके रांमधला
सािहि यक व माणूस यां या अंत:संबंधांचा शोध घेणे सुकर होईल असे मला वाटले, हणून
यां या मृ यूनंतर या या दोन आ मपर ंथांचे संपादन के ले. यातून खांडक
े रां या
व लेखकाचा पुनश ध, पुनमू यांकन सु होईल अशी मला आशा वाटते.

२० जून २००५ डॉ. सुनीलकु मार लवटे

िशवरा यािभषेक दन
लेखानु म
मी तुम याएवढा होतो ते हा
छो ा भाऊची सांगली
माझे मराठी िश ण
एक िव न गेलेले व
मा या आयु यातील काही योगायोग
िशरो ा या शाळे ची िशकवण
िहरवी पानं, लाल खुणा
मा या आयु यावर प रणाम करणारे ंथ
माझी तीन सनं
मी लेखनाकडे कसा वळलो?
मा या जीवनिन ा
असेही दवस
मी तुम याएवढा होतो ते हा
मा या बालिम ांनो, मी तुम याएवढा होतो ते हा काय करीत होतो सांग?ू तु ही जे
स या करीत असता ते! सकाळ-सं याकाळ खूप खूप खेळायचं, एरवीही द ं डायचं,
एव ातेव ासाठी सायचं; आईपाशी कसलातरी ह करायचा, िन मग चापटपोळी
कं वा ध मकलाडू खाऊन ढेकर देत व थ बसायचं! अगदी यान थ बु ासारखं!

माझं बालपण सांगलीत गेलं. अवखळ मुलांतच जमा होत होतो मी. अशी मुलं एके
ठकाणी व थ बसत नाहीत, यां या पायांना भंगरी बांधलेली असते. हात काही ना
काही उप ाप कर यासाठी िशविशवत राहतात; मोडतोड हा असतो यांचा मु य मं !
मीही काही या िनयमाला अपवाद न हतो.

घरात काय कं वा घराबाहेर काय, वार्यासारखं धावताना मी हजारदा पडलो असेन.

ित ही बाजूंनी मोक या असले या प यावर ग ी या कठ ाव न उत न खाल या
कापसा या गाठीवर मी कतीदा उ ा मार या असतील, कं वा प यावर ओणवले या
कडु लंबा या डहा यांना लटकले या िपव याजद लंबो या तोडू न खा याचा कती वेळा
य के ला असेन, याचा िहशोब करता येणार नाही. ब धा िच गु ालाही तो ठे वता आला
नसेल! िज या या तळा या पायरीवर रकामी बादली ठे वायची, अगदी वर या
पायरीव न कोलांटी घेऊन गडगडत खाली यायचं, आिण जो बरोबर बादलीत जाऊन
बसेल याला एक पैशा या िचरमुर्यांचं पा रतोिषक ायचं, अशी पैजही मी लाव याचं
मला आठवतं. लहानपण या या लहान-मो ा लढायांची मृितिच हं वणां या पानं मी
आजही अंगावर वागवीत आहे.

उ हाता हात र यावर बद खणून पाव-िच ी-िम ी करीत सारी दुपार मी घुमवली
आहे. भलं मोठं लोखंडी चाक घेऊन ते दां ानं गरागरा फरवीत गणपती या
देवळालगत या र यांव न मी सुसाट धावलो आहे. कृ णे या पा यात तासतास डु ब
ं लो
आहे. ित या पुरात यथे छ पोहलो आहे, मा एक गो खरी क , या सव खेळांपे ा माझं
मन अिधक रमे ते गो ी ऐक यात आिण नाटकं पाह यात.

माझे आजोबा बाबाशा ी माईणकर यांना रसाळ वाणीची देणगी लाभली होती.
यां या बोल यात पुराणात या कती तरी कथा येत. ते या अगदी रं गून आिण रं गवून
सांगत. क तनं व पुराणं ही या काळची सामा य लोकां या रं जनाची आिण िश णाची
मुख साधनं होती. सांगलीत या देवळादेवळांत ती िन य चालत. अ भुत, बोध द आिण
चटकदार गो चे चंड खिजनेच यां यातून उघडे होत असत. नाटकासारखंच यांचंही
मला वेड होतं.

क तन-पुराणांत या या नाना रसांनी ओथंबले या कथांनी श दां या श ची आिण

क पने या कमयेची मला पिह यांदा ओळख क न दली. क तनातली सीता वनात
जायला िनघाली क ते वणन ऐकू न माझे डोळे पाणावून जात. पुराणात या कृ णानं
कं साचा वध के ला क मला मूठभर मांस चढे. चांगलं वाचता येऊ लाग यावर
औरं गजेबा या हातावर तुरी देऊन िशवाजी िमठाई या पेटार्यातून िनसटला, हा संग मी
थमत: वाचला, ते हा आईनं आप याला खोलीत क डू न ठे वलं - आिण मो ा िशताफ नं
िखडक उघडू न आपण ित यातून पसार होत आहोत असा भास मला णभर झाला. हां
हां हणता श दांच,ं यां या स दयाचं आिण साम याचं वेड मला लागलं. श द नवी सुंदर
सृ ी िनमाण करतात, श द हसवतात - रडवतात, गुदगु या करतात - काळजाला टोचून
जातात, फु रण आणतात - उदास करतात. ही यांची जादू पा न मी यां या भजनी
लागलो. इतर खेळ टाकू न रा ं दवस श दांशी खेळू लागलो. वतमानप ा या
कप ापासून जाडजूड ंथापयत हाताला लागेल ते वाचू लागलो.

याच वेळी दुसरी एक गो घडली. माझे आजोळ माणसांनी गजबजलेलं असे. माझे
मामेभाऊ बापूराव माईणकर मॅ क या वगात येऊन दाखल झाले. घरी अ यासाला
िनवांत जागा नाही हणून ते आम याकडे येत, मा अनेकदा अ यासाचं काही
वाच याऐवजी ते मोठमो ानं गात राहत. यां या खोली या कं िचत अलीकडे ग ीत मी
उभा राही. यांचा आवाज खडा होता. यामुळं गा याचा येक श द न् श द मला ऐकू
येई. कान टवका न ती गाणी मी ऐकत राही. हळू हळू ती मला पाठ होऊ लागली. यांचा
अथ फारसा कळत नसे, पण टपकागदा माणं माझं मन यांतला श द न् श द टपून घेई.
इं धनु या या रं गांसारखी यांची शोभा मला वाटे.

झुळझुळणार्या झर्या माणं ती कानात घुमत राहत. मूकनायकातलं 'भारती जडा

सुधीही मंदधी बने । बंबसेवने ।। मधुमधुर बंबसम अधर चुंिबला नच दंते । मधु, मधूनी
रसाना अधूसुदितका अदूरगितका ही होते ।।' हे पद मी आठ-नऊ वषाचा असतानाच मला
त डपाठ येऊ लागलं. याचा अथ कळायला मा आणखी सहा-सात वष जावी लागली पण
एखा ा मोरानं आपला िपसारा फु लवून नृ य करायला सु वात करावी, तसं काही तरी ते
पद गुणगुणताना मला वाटे.

या लहान वयात अधर, चुंबन, सुदित वगैरे मंडळी मा यापासून शेकडो मैल दूर होती.
असं असूनही श द कती मधुर आिण सुंदर असतात याची जाणीव या पदानं मला क न
दली. श दां या साम या माणं यांचं स दयही मला अ भुत वाटू लागलं. संहा माणे
गजना करणारे श द, ह रणासारखे चपळपणानं धावणारे श द, सशासारखे िबळात लपून
लुकलुकणार्या डो यांनी पाहणारे श द, मेघा माणे गडगडणारे - िवजेस्◌ाारखे
चमकणारे - पावसा माणे कोसळणारे - िजकडे पाहावं ितकडे मला असे श दच श द दसू
लागले. या श दां या दुिनयेत मी वत:ला हरवून बसलो. सारखं वाटायचं, श दांना
फु लासारखे रं ग आहेत; मूत सारखी पं आहेत, िभ िभ कारचे सुगंध आहेत. असे श द
िनवडू न ते जुळव याची आिण यां या साहा यानं एक कि पत जग िनमाण कर याची
धडपड मी क लागलो. बाळपणीचे सारे खेळ मागं पडले. श दां या या कधीही न
संपणार्या खेळात मी गुंग होऊन गेलो. अशा ि थतीतच मना या एकांतात मा यातला
लेखक ज माला आला.

याच सुमारास माझे वडील अधागवायूनं आजारी पडले. पिहले वीस-एकवीस दवस ते
बेशु च होते. मृ यू यां याभोवती िघर ा घालीत होता. याची काळीकु सावली पा न
मी भेद न गेलो होतो. िभ या, अजाण डो यांनी, थरथरत, मी ती सावली पाहात होतो.
मनात येत होतं पु कळ, पण नीट काहीच उमगत न हतं. या ाकू ळ, अधबिधर अव थेत
मी मा या आवड या छंदाचा आ य घेतला. वाचनात वत:ला बुडवलं. सुदव ै ानं हाताला
जे पिहलं पु तक लागलं ते चांगलं जाडजूड होतं – रामायणाचे मराठी भाषांतर.
सांगलीत या माईणकरां या घरातून मी उठलो आिण अयो येत या राजवा ात िशरलो.
या राजवा ातून बाहेर पडलो आिण वनवासाला गेलो. सीता-रामां या या िवशाल,
उदा दु:खात माझं िचमणं, वैयि क दु:ख कु ठ या कु ठं नाहीसं झालं. मी वाचीत होतो ती
कथा दु:खाची होती – दु:खानं काठोकाठ भरलेली होती पण ते दु:ख रडवं न हतं, पळपुटं
न हतं. संकटांना सामोरं जा यात, दुदवाचे आघात हसतमुखानं सोस यात ते कु णालाही
हार जाणारं न हतं. सीता-रामाची ती कथा मला कु ठं तरी उं च उं च आिण खोल खोल
घेऊन गेली. श दांची एक िनराळीच श या वेळी मला जाणवली. ितनं मला मोठा धीर
दला. दु:खाला सामोरं कसं जावं याचा पिहला धडा ितनं मा याकडू न िगरवून घेतला.

एक एक वष मागं पडत होतं. मी एक एक य ा पुढं जात होतो; अंथ णाला िखळले या

विडलांची शु ूषा करीत होतो; गरीब कु टुंबा या वा ाला येणारे सारे भोग भोगीत होतो
आिण मु या मनाचा सारा ताप कथा, नाटकं , आिण कादंबर्या यां या शांत, िनवांत लता-
कुं जात बसून सुस क न घेत होतो.

माझं नाटकांचं वेडही असंच जबरद त होतं. नाटकांना जायचं हटलं क दवसभर
मला दुसरं काही सुचत नसे. के हा एकदा आपण नाटकगृहात जातो, ितथली ितसरी घंटा
के हा होते, पडदा के हा उघडतो, आिण समोर या सजीव क पनासृ ीत आपण वत:ला
के हा िवस न जातो असं मला होई. रा ी शारदा नाटक पा न आ यावर तीन-साडेतीन
झालेले असत, तरी या बालवयात मला झोप येत नसे. 'तू टाक िच िन ही मान' हणून
आई या ग यात पडणारी शारदा डो यांसमोर उभी राही. भोवतालचं खरं जग खोटं वाटू
लागे. रं गभूमीवरलं अदृ य झालेलं ते औट घटके चं जग मला भुरळ पाडी. ही शारदा
आपली वडील बहीण आहे, ितला आपण धीर दला पािहजे, ताई रडू नकोस – हणून
ितची आसवे आपण पुसली पािहजेत, असं काही तरी मनात येऊन जाई. शारदा मा
भोवताली कु ठं च नसे. शारदेनं मला एका िवल ण जगात नेऊन सोडलं. हाती लागेल ते
नाटक वाच याचा सपाटा मी सु के ला. या काळी नाटकं -कांदबर्या मुलांनी वाचू नयेत
असे सारी वडील माणसं िन य सांगत असत. मा तरमंडळ चा रोखही तसाच असे पण
कु ठं ही नाटक कं वा कादंबरी दसली क माझी ि थती दावं तोडू न िहर ागार कु रणाकडे
धाव घेणार्या वासरासारखी होई. 'एका लहान का या मुंगीला गवसला ब थोर ।
गोधूमाचा दाणा–' अशा धाटणी या वाचन-पु तकात या किवता वाचून कं टाळलेलं माझं
मन 'चांदवा नभाचा के ला । रिवचं लटकती याला । जणु झुंबर सुबक छताला', 'सुरा सुरा
जणु उरा असे सुरासुरांचा चुरा करी' कं वा 'जलधर घनतर फरित गगनभर । दािह दशा
क रती ब धूसर' अशा मूकनायकात या ओळी गुणगुणताना आनंदानं काठोकाठ भ न
जाई. असे ढ पुढं येणार आहेत हे माहीत असतं तर कवीनं ट ला ट जुळिव याचे म घेतले
नसते! अशा कारचा श दांचा आिण क पनांचा मजेदार खेळ मूकनायकात या
पानापानावर चाललेला दसे. यानं मला वेड लावलं.

आप यालाही असं चमकदार, चटकदार िलिहता यायला हवं, ही इ छा मनात बळावत

गेली. ीपाद कृ ण को हटकर हे नाव माझं दैवत बनलं. ीपाद कृ णांचं िस झालेलं
अ र न् अ र मी पैदा के लं; वाचून काढलं. यांची नाटकं आिण 'सुदा याचे पोहे' कतीही
वेळा वाचले तरी माझी तृ ी होत नसे. हळू हळू ते सारं सािह य मला पाठ झालं. क यावर
पातळ कागद ठे ऊन पु ती काढावी या माणं मी यात या को ा-क पनां या आिण
स दय थळां या नकला क लागलो. या सािह या या जोडीनं 'अरे िबयन नाइटस्',
'रामायण', 'महाभारत', 'शारदा', 'गड आला पण संह गेला', पण ल ात कोण घेतो?'
'अबलो ितलेखमाला'–अशा नाना तर्हां या सािह याचं िमळू न मा या मनात एक
रसायन िनमाण झालं. ते मला व थ बसू देईना. पांढर्यावर काळं करायचा छंद यानं
मला लावला. हळू हळू श द आिण अथ यां या स दयाबरोबर क पना, भावना आिण
िवचार यांचंही आकषण मला वाटू लागलं. या सवातून दसणारं माणसाचं मन आिण
याचं सुख-दु:ख यां या दशनानं मी िवि मत होऊन गेलो. मा िभ या, बुजर्या
वभावामुळं वत: िलिहलेले एक अ रही कु णाला दाखिव याचा धीर मला झाला नाही.
आपुलक नं ते बघणारं ही भोवताली कु णी न हतं. अ यास सोडू न असले धंदे करणार्या
पोराला या काळी चोप िमळ याचा संभवच अिधक होता. साहिजकच मा या
िलखाणा या कागदी हो ा मी एकांतात तयार करी आिण या कु ठ यातरी का पिनक
समु ात सोडू न देई.

अ यास, कु टुंब आिण लेखनाचा छंद यांचा ितरं गी सामना मा या मनात सु झाला.
वगात माझा पिहला-दुसरा नंबर असे. तो कायम राख यासाठी अवांतर वाचन सोडू न
दे याची लहर अधेमधे मला येई, पण हे वैरा य फार वेळ टकत नसे. इं िजनानं याला
जोडलेले डबे लीलेनं ओढीत यावे या माणे मा यात या अ यासू िव ा याला आिण
कु टुंबाची काळजी करणार्या मुलाला हे िलिह यावाच याचं वेड हां हां हणता खेचून
आप या मागून नेई. न ा न ा सुंदर अ ात देशांत ते याला घेऊन जाई. मग मला
नाना कार या क पना सुचू लागत. पावसा या या ारं भी दसणार्या दृ यावर या
वेळी सुचलेली एक क पना अजून मला आठवते. ती अशी होती – 'आकाश हणजे मू तमंत
भगवान शंकर. आकाशगंगा ही या शंकरा या म तकावरील गंगा. चतुथ चा चं , ही
या या ललाटीची चं कोर, भुरके , काळे मेघ हा याचा भ मच चत जटाभार. या
शंकराला स कर याकरता पृ वी पावती माणे उ तप करीत राहते. ित या या तपानं
शंकर स होतो – आिण पावतीला आप या ेमधारांनी हाऊ घालतो.'

नाटकां या कथानकांना तर या वेळी मुळीच तोटा न हता! 'शिनमाहा य',

'िशवलीलामृत', 'रामायण', 'पांडव- ताप' आिण अशोक-चं गु ापासून
मोगलमरा ांपयतचा सारा इितहास हा नाटकांना यो य अशा कथानकांनी भरलेला आहे,
असं मला वाटे. एखा ा वेळी लहर येऊन मी यांत या संगावर एखादा वेश िल न
पाही, मा गाडं ितथंच अडे! इं लंड या इितहासातले मॅ ाचाटासारखे संग, पिह या
चा सचा िशर छेद, अनेक बायका करणारा आठवा हे ी इ. मंडळीही मा यात या या
पोरकट नाटककारा या तडा यातून सुटली नाहीत. या सव धडपडीत संपूण असं नाटक मी
एकच िलिहलं. याचं नाव होतं– 'शिन भाव'. शिनमाहा यात या अ भुत कथेवर ते
आधारलेलं होतं. ते िलिह यावर, काही दवस नाटककार झा या या धुंदीत मी वावरत
होतो पण वष-सहा मिह यांनी पु हा वाचून पािह यावर मला ते इतकं िभकार वाटू लागलं
क मी ते मुका ानं अडगळीत फे कू न दलं.

वाढ या वयाबरोबर माझं लेखन-वाचनाचं वेडही वाढत गेल.ं मॅ कम ये मी आठवा

आलो. 'भाऊनं पुढं ोफे सर हायचं का वक ल हायचं?' याचा खल मा या नातेवाइकांत
सु झाला. फ युसन कॉलेजात दाखल झालो तो एक कॉलर हणून. शालेय िश णातलं हे
यश आिण कौटुंिबक जबाबदारीची जाणीव या दो ही गो ी 'अ यास कर, अिधक अ यास
कर' असं मला बजावीत हो या पण घडलं ते नेमकं उलटं. पुणं हे या वेळी सािह याचं
माहेरघर होतं. ह रभाऊ आपटे, िशवरामपंत परांजपे, ता यासाहेब के ळकर, कृ . .
खाडीलकर, गडकरी अशा मोठमो ा सािहि यकांचं वा तव पु यातच होतं या वेळी.
यातच योगायोगाने गडकर्यांचा िन माझा प रचय झाला. यांचा मा यावर लोभ जडला.
यां या सहवासामुळं नदीला पूर यावा तशी मा या सािह या या नादाची ि थती झाली.
आ े ांची मदत बेताबाताचीच अस यामुळं कॉलेजिश ण चांग या रीतीनं कसं पार
पाडावं, हा मा यापुढं उभा होताच. मी मनाशी िन य के ला, –आपण एक नाटक
िलहायचं. कु ठ याही कं पनीनं ते घेतलं तरी कॉलेज या एका वषाची सोय होईल. दर वष
असं एके क नाटक िल न आपण आपलं िश ण वत: या बळावर पार पाडू . कॉलेजचं
पिहलं वष संपताच मी या लेखनाची बैठक घातली. 'रमणीर ' हे नाटक ज माला आलं.

घरात बसून नाटक िलिहणं जेवढं सोपं िततकं च ते रं गभूमीवर येणं कठीण पण नाटक
िलिह यावर हे मा या यानी आलं. भोवतालचे िम नाटकाचं कौतुक करीत होते. या
सवाम ये पांढर्यावर काळं करणारा मी एकटाच होतो, यामुळं या कौतुकाची क मंत
फारशी न हती. गडकर्यांना नाटक दाखवायचा धीर होत न हता. नाटका या नादापायी
वत:चं िश ण अधवट रािह याची खंत यांनी मा यापाशी एकदोनदा बोलून दाखिवली
होती. नाटक घेऊन मी यां याकडे गेलो असतो तर यांनी सरळ ते जाळू न टाक याचा
स ला मला दला असता. मला तर या यावर चार पैसे कमवायचे होते. पण माझं नाटक
एखा ा कं पनीपयत पोहो यािशवाय पुढला माग मोकळा होणं श य न हतं.

शेवटी या अडचणीतून माझे िम शंकरराव रानडे यांनी एक माग सुचिवला. िमरजेचे

सु िस इितहाससंशोधक वासुदव े शा ी खरे यां या प रचयाचे होते. शा ीबुवांनी
पूववयात एका नाटक पधत पा रतोिषक िमळवलं होतं. उतारवयात ते पु हा नाटकाकडे
वळले होते. यांचं 'तारामंडळ' हे नाटक महारा नाटक मंडळी या रं गभूमीवर या वेळी
गाजत होतं. शा ीबुवांना नाटक ऐकवावं. यांना आवड यास यांचं िशफारसप यावं,
आिण या या आधारे नाटक मंड यांचे उं बरठे िझजवावेत, असा बूट शंकररावांनी
काढला. मला तो पसंत पडला कारण मी अनवाणीच चालत होतो.

खरे शा ी सदैव कायम असत, तथािप सोळा-सतरा वषा या मुलानं नाटक िलिहलं
आहे, हे ऐकू न के वळ कौतुकानं यांनी ते ऐक याचं कबूल के लं. ठरले या वेळी मी
शंकररावां याबरोबर यां या घरी गेलो. खाली मान घालून शा ीबुवां या समोर बसलो.
नाटक वाचू लागलो. प रणामकारक वाचन ही एक कला आहे. ती मा या ठकाणी नाही.
यातच शा ीबुवां यासार या िस पंिडतासमोर बसून माझं वाचन चाललेल.ं 'ब स.
पुरे कर आता' असं ते म येच हणतात क काय, या धाकधुक नं माझं मन ग धळलेलं पण
शा ीबुवांनी अडीच-तीन तास बसून सारं नाटक ऐकू न घेतलं. वाचन संपताच भीत भीत
मी मान वर के ली. शा ीबुवां या गंभीर मु व े न मला काहीच बोध होईना. मी
ग धळलो. काही ण असे गेल.े मग मा याकडे यांनी सि मत मु न े ं पािहलं. शंकरराव
रान ांनी माझा नाटकलेखनाचा हेतू यांना सांिगतला होता. तो ल ात घेऊन ते हणाले,
'हे नाटक घेऊन कु ठ याही नाटक कं पनी या िबर्हाडी जाऊ नकोस. गेलास तर
तु यासार या िमस ड न फु टले या मुलानं हे िलिहलं आहे, यावर कु णाचाही िव ास
बसणार नाही. कु णाचं तरी नाटकाचं बाड तू चो न आणलं आहेस असं यांना वाटेल.
को हटकर-गडकर्यां या नाटकात खपून जातील अशा को ा-क पना तु या नाटकात
आहेत पण यांचा तुला काही उपयोग होणार नाही. तू मुका ानं आप या अ यासाला
लाग. मा एक गो ल ात ठे व, िलहीत राहा. िलिहणं कधी सोडू नकोस.'

ते नाटक िलिह याचा माझा हेतू सफल झाला नाही; पण 'िलिहणं कधी सोडू नकोस' हे
शा ीबुवांचे श द पुढं खूप दवस मला धीर देत रािहले. आप या लेखनवाचना या नादात
अ य कं वा िनरथक काही तरी आहे, ही मा या मनातली ख ख या श दांनी दूर के ली.
मा याम ये एक कारचा आ मिव ास िनमाण झाला.

शा ीबुवांची िन माझी भेट झा यानंतर चार-पाच वषानी माझं लेखन िस होऊ

लागलं. पिह या उमेदवारी या काळातच ीपाद कृ ण को हटकर, ता यासाहेब के ळकर,
वामनराव जोशी, मामा वरे रकर यां यासार या या वेळ या मा यवर सािहि यकांनी
माझं मन:पूवक कौतुक के लं. 'िलिहणं कधी सोडू नकोस!' असं शा ीबुवा का हणाले होते,
हे हळू हळू उमगू लागलं. हौस हणून मी किवता रच या, िवनोदी लेख िलिहले. मा मानं
टीका, लघुकथा, लघुिनबंध, िच पटकथा या े ांकडे मी वळलो. या सवात मला थोडंफार
यशही िमळालं. 'अंतरीची ओढ सवात गोड' हेच खरं . या ओढीनंच लहानपणी लेखन-
वाचनाची गोडी मला लावली. अशा ओढीला राजमाग माहीत नसतात. ती फ
पाऊलवाटा जाणते. ितनं दाखिवले या अशा एका पाऊलवाटेनं मी ज मभर चालत
रािहलो. या वाटेनं मला सतत सावली दली, सोबत के ली. अधूनमधून सुगंध उधळीत
येणार्या वायुलहरीही ितनंच मला भेटव या.
छो ा भाऊची सांगली
माझा ज म चेरापुंजीला न होता सांगलीला का हावा हे सांगणे अश य आहे. तो
१८९८ सालीच का हावा हे कोडेही मला कधी उलगडले नाही. तो १७९८ म ये झाला
असता तर नाना फडणीस आिण बापू गोखले यांना मी पा शकलो असे नाही. मा
महा मा फु ले व लोकिहतवादी यांचे दशन मला खिचत झाले असते. तो १९९८ साली
हायचा असता तर — तर मी हे १९६० साली कसा िलहीत बसलो असतो? तसा ज म
मला िमळाला असता तर चं ावर नाना कार या क पना करीत बस यापे ा मी
या यावर राहायलाच गेलो असतो. अथात ितथे घरांची टंचाई आिण पागडी करण वगैरे
मंडळी नसतील तर!

ते काही असो. १८९८ साली माझा ज म सांगलीत झाला एवढे िनि त आहे. सांगली
सं थानात मु सफ असले या आ मारामपंत खांडक े रांचा मुलगा मी का झालो आिण
सांगली या बाजारपेठेत या हमालां या घरात मी का ज माला आलो नाही, हेही मला
सांगता येणार नाही. पूवज म, पुनज म, कमफल वगैरे क पनांनी जीवना या को ावर
काही काश पडतो असे मला वाटत नाही. मानवी जीवन हे अ भुत ना आहे, हे
गिणतातले साधे, सरळ सू नाही!

सांगलीचे गणपतीचे देऊळ िस आहे. या देवळाजवळ या एका घरा या पिह या

मज यावर आ ही राहत होतो. माझे आजोळ सांगलीत या माईणकरां या घरी. ते घर
आम या घरा न लांब न हते. या आजोळघर या बाळं ितणी या खोलीत जो काही
अ प व प सूय काश येणे श य होते, तोच मा या डो यांनी थम पािहलेला या
जगातला परमे री काश. बाळपण हटले क या दोन घरांची िच े मा या डो यांपुढे
मू तमंत उभी राहतात. यां याशी संल असले या अनेक आठवणी मनात जा या होतात.
कप ांत ठे वले या के व ा या वासासार या! आम या घराला लागून एक भले मोठे
कडु नंबाचे झाड होते. पोपटी रं गाची याची पालवी मला फार आवडे. ग ीत उभा रा न
घटका घटका मी या पालवीकडे टक लावून पाहत राही. या मखमली डहा या
वार्या या झुळक ने हलू लाग या क ते झाड आप या नाजूक हातांनी मला खेळायला
बोलावीत आहे असे वाटे. कु णी वडील माणूस पाहत नाही असे बघून मी ग ी या
कठ ाव न पाऊल न वाजिवता पुढ या प यावर उतरत असे. मा या या दो ता या
हातात हात घालून उभा राहत असे. माझा हा बाळपणीचा मुका िम आता ितथे नाही.
याचे ितथले अि त व नाहीसे झाले आहे हे ौढपणी मी एकदा सांगलीला गेलो असताना
मा या ल ात आले. या दवशी माझे मन एकसारखे र रत रािहले.

आम या ग ीपुढचा तो प ा तीन बाजूंनी मोकळाच होता. कठडा नसलेला तो प ा

हणजे आ हा लहान मुलां या दृ ीने काळजी कर यासारखी गो होती. या मु
प या या कु ठ याही टोकाकडे जाताना मलाही भय वाटे पण प या या खाली र यावर
कापसाचे मोठे मोठे ग े रचून ठे वलेले दसले क ती भीती पार पळू न जाई! मग प याव न
या मऊ मऊ ग ांवर उ ा मार यात जी मजा येत असे ितचे वणन करणे कठीण आहे.
या कडु नंबा या झाडाखाली एक भले मोठे चुलाण पेटलेले असे. या चुलाणावर एका
चंड टोपात– यात मी सहज बुडून गेलो असतो अशा टोपात - सतत तूप कढिवले जात
असे. आम या पलीकडे एक गुजराचे दुकान होते. यांचा तूप तयार कर याचा व
बाहेरगावी पाठिव याचा धंदा होता. यावेळी हे एवढे तूप कशासाठी कढिवले जात आहे
याची मला कधीच क पना आली नाही. बकासुराची गो क तनात मी थम ऐकली ते हा
या यासाठी भात िशजवायचा टोप या टोपा नही मोठा असला पािहजे एवढा मा
मा या बाळमनाने तक के ला.

आज सांगलीला गे यावर या घराव न जा याचा संग आला क माझे पाऊल मा या

नकळत घुटमळू लागते. आता ितथे तो ेमळ कडु नंब नाही. ते चुलाणं आिण या यावरला
तो रा सी टोपही नाही पण या घराकडे दृ ी गे यावर मा या नाकात तुपाचा वास दरवळू
लागतो. िजभेशी िपकले या िनबो यांची चव गो ी करते. कु णीतरी आप याला खेळायला
बोलवीत आहे असा उगीचच भास होतो.

बाळपणात या मोरिपसासांर या भासणार्या अशा कतीतरी िचमुक या गो ी

माणसा या मनात घर क न बसले या असतात. गणपती या देवळातली रा ीची अडीच
घटकांची आरती - या आरती या वेळीच पौषात या अंगारक ला माझा ज म झाला.
साहिजकच बारशा दवशी मी 'गणेश' बनलो. गणपतीमं दरा या आवारात या
कगणे री या िचम या देवळापुढले ठगणे भोकरीचे झाड, या यावर आ ढ हो याकरता
मी अनेकांशी मारामार्या के या हो या, तो दगडी ह ी, सूय दय होतो न होतो तोच
देवळातून येणारे , जांभळा कद नेसलेल,े कं िचत सुरकु तले या चेहर्याचे पण कांितमान
शरीराचे माझे आजोबा बाबाकाका माईणकर -ही सारी दृ ये मा या मृितपटलावर
कायम आहेत. यांचे रं ग फके झालेले नाहीत.

यावेळी सांगली या जीवनात कृ णाबाईला फार मह व होते. जणू ती गावाजवळू न

वाहणारी नदी नसून सवाना ि य आिण पू य अशी च होती. सकाळी आंघोळीला
जायचे ते कृ णेवर. अगदी लहान मुलांनीसु ा! घाटा या बाजूला पाणी थोडे खोल असले
हणून काय झाले? माशांना काय कु णी पोहायला िशकिवते? आ हा मुलांचे पोहणे असेच
सु होई. कु णीतरी मागून खोल पा यात ढकलून ायचे, या पा यात पडले या मुलाने
िजवा या आकांताने हातपाय हालवायचे, आिण हातपाय हालवून पा यावर तरं गत राहणे
हणजेच पोहणे हे याला लवकरच अनुभवाने पटायचे! मी जे पोहायला िशकलो ते या
य प तीनेच!

सकाळी कृ णेवर ीपु षांची आंघोळीकरता गद उडे. सं याकाळी घाटावर ौढ

पु षां या ग पा कां या मैफली रं गत. जेठा मा न बसलेली, गुड यावर उपरणे गुंडाळू न
तार वरात बोलत असलेली, कृ णे या पा याव न येणार्या शीतल वायुलहर नी आिण
व न अमृताचा अिभषेक करणा या चं लहर नी सुखावलेली यावेळची अनेक मंडळी
अजून मला आठवतात. घाटाघाटावर ौढ मंडळी ग पा कांत जशी रं गून जात, तशी
बालमंडळी कु यांपासून आ ापा ांपयत वाळवंटात िनरिनराळया खेळांत दंग झालेली
दसत.

कु तीचा शौक याकाळी सांगलीत फार होता. माझे एक मामा वासुनाना माईणकर
आिण मामेभाऊ बापुराव माईणकर ही मंडळी तालमी या मातीत वत: रं गत आिण
कु यां या रसाळ गो त आ हा बाळगोपाळांना रं गवून टाक त. यां या कु यां या गो ी
ऐकताना मला खूप आकषण वाटे. पण लंगोट कसून तालमी या आखा ात उतरावे असे
मा या मनात कधीच आले नाही. पुढे इ ंजी शाळे त गाडगीळ तालीम–मा तरां या
दहशतीने आिण तालीम या िवषयात िनदान उ ीण हो याइतके तरी गुण िमळावेत हणून
मी थोडासा संगलबार, डबलबार के ला. मी ड होतो, ह ी होतो. तालमीचा शौक
डपणाशी सुसंगत असाच होता. पण मा या भोवताली हनुमंता या उपासनेचे जे
वातावरण पसरले होते याचे आकषण मला कधीच वाटले नाही. ी गजानन हे सांगलीचे
दैवत अस यामुळे क काय माझा वाभािवक ओढा सर वतीकडेच होता.

सांगलीत यावेळी सर वतीची उपासना सु होती ती मु यत: ना पाने. ितथ या

सदासुख थेटरात यावेळी बारा मिहने िनरिनराळया कं प यांची नाटके धूमधडा याने सु
असत. सोमवार, बुधवार व शिनवार हे यावेळ या नाटकांचे वार. यांत या एखा ा
दवशीही सदासुख नाटकगृह सुने रािहले नसेल! काही कारणाने नाटक नसलेली अशी
एखादी रा आली असली तर ितथली वा तुदव े ता िन:संशय काय बाहेर घडले असावे या
चंतेत पडली असती!

मराठी पिहलीत असताना शाळे ला जाताना व शाळे तून परत येताना माझा एक
आवडता उ ोग होता. कोपर्याकोपर्यावर धावायचे आिण लावले या भ या मो ा
रं गीत अ रांत या नाटकां या जािहराती वाचाय या. कोपर्यावर या जािहराती माणे
नाटकाची जी ह तप के वाटली जात तीही मी मो ा िनयमाने व चिव पणाने वाचीत
असे. मला वगातला धडा एकवेळ घडघड वाचता आला नसता पण कु ठ याही नाटक
मंडळ चे ह तप क मी त डपाठ हणू शकलो असतो! प कात छापले या वेळी नाटक सु
होते असे मुळीच नाही. सांगली या घ ाळात यावेळी िमिनट काटाच काय, पण
तासकाटाही न हता! नाटक एकदा सु झाले क ते अमूक वेळेला संपले पािहजे असेही
बंधन नसे. 'पांडुनृपित जनक जया', 'अरिसक कित हा शेला', 'मू तमंत भीित उभी', 'उिगच
का कांता गांिजता' अशा पदांना पडणारे व समोअर सु झाले हणजे नाटक संपवून
येणारा े क थेट कृ णेवरच ानाकरता जात असे! नाटकां या या ह तप कांत पीनल
कोडा माणे अनेक भयंकर कलमे असत. यात या एका कलमाची मला फार भीती वाटे –
'आमची मज नसेल यास आत घेतले जाणार नाही.' हे ते कलम! या कलमाचे भय वाटत
अस यामुळे नाटकगृहात वेश करताना दर वेळेला मी ारर काकडे साशंक दृ ीने पाही.
आप याला आत सोड याची याची मज आहे हे पा न सुटके चा िन: ास टाक !

या सव जािहराती वाचून या या नाटकात काय असावे याबाबत मी मनाशी क पना

करीत बसे. 'सवाई माधवराव यांचा मृ यु' या नाटकाची जािहरात मी कोपर्यावर थम
पािहली ते हा मा या मनाचा मोठा ग धळ उडू न गेला. माणूस मेले हणजे याला नदीवर
नेतात आिण जाळतात एवढे ान मी कोठू न तरी आिण कसे तरी पैदा के ले होते.
तेव ाव न मृ यू या भयंकरपणािवषयी माझी खा ी होऊन चुकली होती! मला या
नाटकाचे मोठे कोडे वाटू लागले. ही मंडळी मृ यू दाखिवतात कसा? तो देखावा पा न
े कांतली मा यासारखी मुले पळत सुटत असली, तर िथएटरात नाटक बंद कर याइतक
दंगल होत असेल! जो मनु य सवाई माधवरावांचे काम करीत असेल याला मरावे लागत
असेल! हणजे येक वेळी सवाई माधवरावां या कामाकरता नवा मनु य ध न आणला
पािहजे! ही सव माणसे सुखासुखी मरायला कशी तयार होतात?

पुढे वडील मंडळ या त डू न ितसर्या मज याव न चौकात या कारं यावर उडी

टाक यामुळे सवाई माधवरावांना मृ यू आला हे जे हा मी ऐकले, ते हा तर ते काम
करणार्या नटाब ल मला िवल ण सहानुभूती वाटू लागली! मा माझे हे अ ान फार
दवस टकले नाही. पुढे तर माझी खा ीच झाली क , मरायचे असेल तर ते नाटकातच
मरावे! हणजे पडदा पडला क वंगम ये जाऊन चहा यायला काही हरकत नाही!

सांगली या यावेळ या जीवनात नाटक ही अ यंत लोकि य गो होती. जणू कृ णे या

पा यात आिण सांगली या मातीत ना ाला पोषक असे परमे राने काही तरी िनमाण
क न ठे वले होते. शारदेसारखे दि वजयी नाटक िलिहणारे देवल सांगली या प रसरातले.
यांचे राहणे तर सांगलीलाच होते. इतके च न हे, तर ते मा या विडलांचे ेही होते. ते
एखादे वेळी आम याकडे आले हणजे दाराआड उभा रा न मो ा आदराने मी यांचे
बोलणे ऐकत राही. सांगलीने मराठी रं गभूमीला दलेले खािडलकर हे दुसरे े
नाटककार. यावेळी यांचा सवाना फार अिभमान वाटे. देशभ ने धुंद झाले या
िवसा ा शतका या पिह या दशकात 'क चकवध' आिण 'भाऊबंदक ' िलिहणार्या
लेखकािवषयीचा अिभमान या या ज मभूमीत िशगेला पोहोचावा हे वाभािवकच होते.
या दोन े नाटककारांिशवाय अनेक नाटककार सांगलीत होते. टळकयुगात व े हणून
गाजलेले छापखाने वक ल हे यांतले एक. 'रोिमयो अँड युिलएट'चे 'मोहनतारा' या
नावाने यांनी पांतर के ले होते. सामािजक नाटक मंडळी करीत असले या या
नाटकातला महाल मी या उ सवातला घागरी फुं क याचा वेश लोकि य असे.
छापखा यांसारखे िव ानच काय, पण ापारी मंडळ या तारा िल न च रताथ
चालिवणारे आमचे एक नातेवाईक पंिडत मा तर हे सु ा यावेळी ना लेखना या धुंदीने
बेहोष झाले होते. िव ाची पाने ठे वाय या एका ज ती ड यावर ताल धरीत
रामायणात या वालीवधा या कथानकावर िलिहले या आप या नाटकातले ' कती
रमणीय पंपा दसते' हे पद हणून हसिवणारी पंिडत मा तरांची िग ी, थूल मूत अजून
मा या डो यांसमोर आहे. या 'रमिणय' मधली 'िण' दीघ असायला हवी, हे कळ याजोगे
ते माझे वय न हते! खु पंिडत मा तरांनाही किवतादेव शी के ले या या के शाके शीची पवा
वाटत नसावी! कलेची नशा ही ीती या धुंदीसारखी–देशभ या उ मादासारखी असते
हेच खरे ! ितथे या कलावंताची, ेिमकाची आिण देशभ ाची बौि क कं वा भाविनक
पातळी काय आहे हा च उरत नाही!

अशा रीतीने रं गले या ना मय वातावरणात वया या आठ ा वष मीही एका

नाटकाला ज म दला असला, तर यात नवल कसले? या वेळ या मा या च ी या
रं गा माणे या नाटकाचे नावही मा या मृितपटलाव न पुसून गेले आहे. आता फ
एवढेच आठवते-ते नाटक शिनमाहा यात या िव मराजा या कथानकावर आधारलेले
होते. यात या मु य िवनोदी पा ाचे नाव होते 'आचरट'. हे एक नावच या
बालनाटककारा या ितभेवर काश पाड याला समथ होते!
माझे मराठी िश ण
मनु या या अनेक ा या मी लहानपणापासून वाचीत आलो आहे. तो हसणारा ाणी
आहे. तो कळप क न राहणारा ाणी आहे... वगैर वगैरे पण मनु य हा कृ त ाणी आहे
ही ा या मा अ ािप कु णाही त ववे या या त डू न बाहेर पडलेली दसत नाही. अंशत:
का होईना ती स य आहे असे मला वारं वार वाटते. कृ त पणा हा श द क येकांना फार
कठोर वाटेल. या लोकशाही या युगात माणसा या त डात अ ौ हार 'पालमटरी' भाषाच
असली पािहजे, हणून मनु य हा िव मृितशील ाणी आहे अशी हवी तर मा या ा येत
सुधारणा करीन पण ती ा या खरी आहे अशी माझी खा ी आहे.

' यूिलअस सीझर' नाटकाम ये माणसाची स कृ ये या याबरोबर िवलयाला जातात

पण दु कृ ये मा या यामागे राहतात, अशा अथाची वा ये शे सिपअरने अँटनी या
त डी घातली आहेत. (The evil that men do lives after them; the good is oft
interred with bones.) या महाकवीिवषयी मला फार आदर आहे पण मो ा
माणसां माणे महाकव चे गुणदोषही फार मोठे असतात क काय कु णाला ठाऊक!
जाताजाता ते अधस यांना असा सुंदर वेष चढिवतात क ती स येच आहेत असे वाटू न
सामा य माणसे यांची पूजा क लागतात. अँटनी या त डी वरील वा ये घालताना
शे सिपअरने नेमके हेच के ले आहे. जग के वळ माणसाची स कृ येच िवसरत नाही; या या
दु कृ यांचीही याला आठवण राहत नाही! पाच वषापूव येक दवशी सकाळी
दैिनकातून आप यापुढे द हणून उभा राहणारा िहटलर यापुढे तो िजवंत आहे क
खरोखरी मेला आहे याची आता आपण कधीतरी चौकशी करतो काय? मूठभर मु स ी
आिण हाता या बोटांवर मोजता ये याजोगे इितहासकार हेच काय ते भिव यकाळी
िहटलरची दखल घेत राहतील.

िहटलर या जोडीने ाथिमक शाळे त या िश कांचा उ लेख करणे अनेकांना

हा या पद वाटेल पण खरे सांगायचे तर मराठी शाळे त या मा या िश कांची नावे
आठवून पाहता पाहताच मला हे सारे सुचले. माझी मरणश बर्यापैक आहे. असे
असूनही लहानपणी या फारच थो ा िश कांची नावे आिण चेहरे मला आठवतात! मला
घरी िशकवायला ता हणकर नावाचे एक मा तर यायचे पण यांचे रं ग प मी साफ
िवस न गेलो आहे. यांची आठवण झाली क , आप या घरा माणे आकाशातही
दवेलागणी झाली आहे, दवसभर खेळून दमले या जगा या अंगावर रा कळोखाचे
कांबळे घालून याला थोपटीत आहे, आम या दारात या कडु लंबा या झाडावर पाखरांची
कलिबल चालली आहे, ती दवसा िमळिवले या भ यांिवषयी बोलत आहेत क
उडतउडत पािहले या एखा ा र य देशािवषयी गुजगो ी करीत आहेत हे जाण याची
माझी इ छा पळापळाला बळावत आहे– घटका भरताच गणपती या देवळावरला
पहारे करी थम घटका व नंतर हर यांचे टोल देत आहे– या गोड गंभीर नादाचे वनी
हवेत हळू हळू िवरत आहेत आिण सतरा स े एकोिणसासे हे घोकायला लावणार्या
ता हणकरां या हातावर तुरी देऊन या वनी माणे आप यालाही एकदम गु होता
येईल तर काय बहार होईल असा िवचार मा या मनात येत आहे, हे दृ यच मा या
डो यांपुढे उभे राहते!

सांगली या मंडईमागे असले या शाळे त मी पिह यांदा जात असे. वा ळं बे

हेडमा तरां या हातून पिह या क दुसर्या इय ेत 'वसईचा वेढा' हे पु तक या शाळे त
ब ीस िमळा याचे मला आठवते. कोण या परा माब ल हे पा रतोिषक मला िमळाले
असावे, याची आज मला क पना करता येत नाही. लहान मुलांना िमळणार्या बि सांत
दोन कार असतात. पिह या वगात खाऊ, खेळणी, गो ची पु तके वगैरे येतात.
दुसर्यातही खाऊ िमळतो, नाही असे नाही पण या खाऊत ध मकलाडू व चापटपो या
यांपे ा दुसरे काही गोडधोड िमळत नाही! मा या ड व चंचल वभावामुळे मला नेहमी
दुसर्याच कारची बि से िमळायची! यामुळे या 'वसई या वे ा'ची आठवण झाली क
मी अजून ग धळू न जातो.

पुढे इं जी शाळे त चौ या य ेत कॉलर हो याची मह वाकां ा मा या मनात जे हा

जागृत झाली, ते हा म ये सहा वष एकदाही न आठवलेले हे पु तक मा या डो यांपुढे उभे
रािहले. याने जणूकाही मला धीर दला; अ यासाला वृ के ले; हां हां हणता मी
वगातला शार िव ाथ ठरलो, कॉलर झालो. मुलात कतीही अवगुण असोत, याला
कु ठले ना कु ठले ब ीस िमळवायला वृ करणे हाच याला सुधार याचा सवात यश वी
माग आहे असे मला अ ािपही वाटते, ते मा या या अनुभवामुळेच! हसतखेळत
िशकिवलेला संयम, भावनांना आवाहन देणारे नीितपाठ, अनुकूल शालेय व कौटुंिबक
वातावरण वगैरे गो ना बालकां या जीवनात थान आहे हे खरे पण या सार्या
साधनांची श मया दत आहे. या गो ी बालमनाला शृंखलांसार या वाटतात. आप या
घरात मुले लहानाची मोठी होत असताना जी खळबळ एकसारखी सु असते, ितचे कारण
मुलांची भोवतालची वातावरणािवषयीची ही ित याच होय. ही कणकटू खळबळ ऐकू न
मला वाटते - दोन िप ांम ये नेहमी संघष असावा अशी िनसगाचीच योजना आहे.
िवरोधिवकासवादासारखे असलेले हे याचे त व ान सहसा आप या पचनी पडत नाही.
आप याला शांती हवी असते. वादळवार्याचा आिण पाऊसपा याचा ास न होता शेते
िपकावीत अशी आपण सदैव इ छा करतो, पण या आयु यात काय, कौटुंिबक
जीवनात काय अथवा समाजा या इितहासात काय संघष अटळ असतात. या संघषातून
के वळ िवनाश पदरी पडू नये, श यतोवर िवकासच लाभावा अशी यांची इ छा असेल
यांनी एकच माग चोखाळला पािहजे - तो हणजे या या कं वा समाजा या
मनातला मह वाकां ेचा फु लंग फु लिवणे - ितथ या िवधायक वृ ी या फु लंगाची
योती होईल अशा रीतीने ितला वारा घालणे! हे काम मा या बाबतीत या पाच
आ यां या पु तकाने के ले.

मराठी शाळे त या अनेक गु ज ची नावे मला मरत नाहीत हणून मी सांिगतले पण

 यां याकडू न िमळाले या सादाची मा मला अजूनही चांगली आठवण आहे.
गणपती या घाटा या बाजूला असले या एका इमारतीत आमची शाळा होती. सकाळी
घ न िनघा यावर गजानन हा बुि दाता देव आहे असे ऐक यामुळेच क काय
इचलकरं या व एकदं या या दो ही ह ची दशने घेत मी सावकाश शाळे ला जात असे.
आम या शाळे या माग या बाजूला पांजरपोळ होता. पुढे या पांजरपोळा या इमारतीत
नाटक मंड या उत लाग या. हे सारे योगायोगानेच घडले! पण ते आठवले हणजे
पांजरपोळ, नाटक मंड या व ाथिमक शाळा यांना एके ठकाणी आणणारा योगायोग
मोठा िवनोदाचाय असला पािहजे असे मनात आ यावाचून राहत नाही.

मुलांना शाळे त अ यासाक रता घालतात ही गो च या वेळी मला माहीत न हती,

यामुळे माझे मन सहसा वगात रमत नसे. ते एखा ा फु लपाखरा माणे कु ठे तरी बाहेर
भटकत जाई. िवशेषत: पावसा यात कृ णाबाईला पुरामागून पूर येऊ लागले क ते बेचैन
होई. या पुरात नावा टाकणार्या आव यांचा मला हेवा वाटू लागे. य क रां या आिण
वनदेवतां या गो ीतली अ भुतर य सृ ी आप यापुढे अवतरली आहे, असा भास
महापुरातून लीलेने नौका व हवीत सांगलवाडीला जाणार्या या लोकांना पा न मला
होई. यावेळ या नावाही मो ा सुंदर व सोयी कर असत. ती नुसती पा यावर तरं गणारी
लहानमोठी होडगी न हती! चांद या रा ी यात बसले असता नौकािवहार हा श द नीरस
वाटावा अशा नावा यावेळी कृ णे या पृ भागावर डौलाने डु लत असत. अशा एका
नौके या बाजूला असलेले लाकडी घो ाचे सुंदर त ड अजूनही मला व ात दसते.
बेळगाव या ऐटदार सारवट गा ां माणे या नौकाही आता दु मळ झा या आहेत. येक
काळाला अनु प अशा गो ी िनमाण होतात. काळ बदलला क यांची उपयु ता संपते.
साहिजकच या इितहासजमा होतात.

पण आता के हाही सांगली या घाटावर मी गेलो क या नौकांची मला हटकू न

आठवण होते. मग गतकाळाब ल र र वाटू लागते. लगेच कृ णेचा हसरा, खळखळणारा
ओघ हे काल वाहाचेच तीक आहे असे काहीतरी मनात येते आिण वाटते - शतकानुशतके
कृ णामाई आपले जीवन सागरा या पायी अखंड अपण करीत आली आहे. यातले कु ठले
पाणी कु ठे गेले याची ितने कधीतरी पृ छा के ली आहे काय? मानवी जीवनही तसेच आहे.
येक जीव हा काल वाहावर सृ ीने सोडलेला मंगलदीप आहे. या या लाटांवर
हसतनाचत, डु लत-डु लत राहायचे हेच याचे जीवन! या वाहाला आप या करणांनी
श य तेवढी शोभा आणणे एवढेच याचे कत ! 'दीपिवसजन' या सुंदर किवते या शेवटी
माधवानुजांनी जो दैववाद सूिचत के ला आहे तो तसा करायला नको होता. दैववादात
अगितकता आहे पण काल मनु याला अगितक करीत नाही. तो फ या याशी वैर डा
करीत चाललेला असतो. या डेत जसा िव वंस आहे, तसा िवलास आिण िवकासही
आहे. कालपु ष एका हाताने सवस ाधीश असले या स ाटाला गो या घालून ठार
मारतो आिण दुसर्या हाताने एका चांभारा या मुलाला या रा ाचा िश पकार बनिवतो!
अशा िवचारांनी माझी ती र र थांबते. मन शांत, स होते. मग लहानपणी या
िनरागस कु तुहलाने आिण असीम उ सुकतेने मी कृ णे या महापुराकडे पाहत राहत असे
याचा लाभ नदीचा अगदी रोडावलेला वाह पाहतानाही मला होतो.

कृ णाबाईला बारा मिहने पूर ये याची व था काही िनसगाने क न ठे वली न हती,

यामुळे पावसा याखेरीज इतर वेळी आपले मन रम याक रता िव ादेवीवर
असणार्या मा यासार या अनेक िव ा याना काही ना काही गो ी शोधून काढा ाच
लागत. एकदा आमचे संशोधन एका पे या बागेपयत पोहोचले. ती गणपती या
देवळा या मागेच होती. अथात ित यातले आिण शाळे तले अंतर आम या गिनमी
का ा या उ ोगाला उपयोगी पडेल असेच होते. एक चे िनिम क न बाहेर यावे, बागेत
जाऊन एखादा िपका पे वांदरा या ऐटीने त डात क बावा, चार-दोन दोडे िवजारी या
िखशात टाकावेत (उज ा बाजू या िखशा या सोईमुळेच िवजार मला लहानपणी फार
आवडे. पुढे चिलत प ती माणे मला धोतर नेसावे लागले, पण माझी िवजारीची ही
आवड अंतमनात लपून बसली असावी! ती वर उसळू न आ यामुळेच क काय कॉलेज
िव ा यातही पायजमा पुरा लोकि य झाला न हता अशा काळात मी ौढपणी पायजमे
पेहरायला सु वात के ली.) आिण जणूकाही िनसगा या हाके ला ओ देऊन आपण
अ यासा या ओढीने तातडीने परत आलो आहोत, असे साळसूद चेहर्याने दशवीत वगात
बसावे असा आमचा म कै क दवस सु होता. सांगली सं थान या सं थापकांची समाधी
या बागेतच अस यामुळे पे या झाडावर चढावे क नाही यािवषयी माझे मन
मधूनमधून साशंक होई. भुताखेतांवर, पुनज मावर िआण जगात पाप वाढू नये हणून
रा ी या ग तवा या माणे पहारा करीत हंडणार्या थोर पु षां या आ यांवर ते हा
माझा फार िव ास होता. यामुळे झाडावर चढू न पे ला हात घालता घालता मी हळू च
या दगडी चौथर्याकडे डोकावून पाहत असे. काय नेम सांगावा? आप या राजधानीत या
एका वांड पोराला ता यावर आण याकरीता थोर या आ पासाहेबांचा आ मा कु ठलेतरी
प धारण क न समाधीतून जर बाहेर येणार असेल तर तुझा पे तुलाच लखलाभ असो
असे झाडाला सांगून याचा िनरोप घेणेच बरे नाही का?

पण तो आ मा कधीच कट झाला नाही! साहिजकच आ हा चाळीस चोरां या लीला

पु कळ दवस सु रािह या. मा पृ वीला पापाचा भार झाला हणजे परमे र अवतार
घेतो, या पुराणात या ऐकले या स याचा यय, थो ा उिशरा का होईना, आ हाला
आला. शेवटी या पे या बागेत परमे र उतरला तो मा तरां या पाने! या
मा तरां या चेहर्या-मोहर्याची आता मला अंधूकसु ा मृती नाही; पण यां या हाताची
मा या पाठीला आिण उज ा हाताला चांगली आठवण आहे. या वेळी यांना तबला
वाजवायला बसिवले असते, तर एका तब याचे दोन तबले झाले असते! छडी घेऊन जर ते
ताशा वाजवायला गेले असते, तर सांगलीत ल ांची साथ आली आहे असा सार्या
लोकांचा समज झाला असता!

मराठी चार य ांत या ब तेक िश कांची जशी मला मृती नाही, तसे मी या काळात
काय िशकलो हेही आज मला आठवत नाही. हा िपच या डो यांचा उनाड मुलगा पुढे
मराठीतला एक लेखक होणार आहे, असे भिव य एखा ा चारी योित याने मा या
मा तरांना सांिगतले असते तर यां यापैक कु णीही याला आपली मुलगी ायला तयार
झाला नसता! मी वगातला दगड न हतो तसा देवही न हतो. वेळ मा न ने याचे कसब
मला साधले होते. (मा या या यशात या देवांना मी नवस करीत असे यांचा भाग कती
होता आिण बुि चाप याचा भाग कती होता हे यांचे यांनाच ठाऊक!) यामुळे चालू
लागलेले मूल जसे संगी हात टेकून न पडता एक एक पायरी वर चढते, तसा मीही दर
वषाला एक एक य ा बदलीत गेलो.

या वेळ या काही गो ी आठव या क अजूनही मला हसू येत.े 'एका लहान का या

मुंगीला गवसला ब थोर' ही किवता आम या िमक पु तकात होती. ती वाचून किवतेला
कु ठलाही िवषय चालतो अशी माझी खा ी झाली! आिण मग मोरोपंतानेही वगात
त डात बोट घालावे अशा आया मी मनात या मनात रचू लागलो. एकदं या ह ीपासून
आम या घरात भागुबाई नावा या वयंपाक णबाई हो या यां यापयत मी सवाना आपले
का िवषय बनिवले. 'काचेमधूनी दसते जनाला! ध ामधूनी दसते कवीला' या ओळी
के शवसुत नावा या नुक याच कै लासवासी झाले या कवीने िलिह या आहेत याचा या
वेळी मला प ा न हता पण नकळत मी यातले त व आचरणात आणीत होतो.

ाकरण िशकायला लाग यावर एक िनराळे च कोडे मला भेडसावू लागले. यावेळी
आम याकडू न लघु ाकरण पाठ क न घेत असत. या महा ंथा या आरं भीच 'शु कसे
बोलावे आिण शु कसे िलहावे हे ाकरण िशक याने समजते' असा संदशे होता. तो मी
पाठ के ला पण अजून आपणाला ाकरणाचे एक अ रसु ा येत नस यामुळे आपण
आतापयत जे बोलत होतो ते शु नसून अशु होते असा माझा ाकरणशा ा या या
पिह या ित ेव न ह झाला. ती वाच यापूव आमची ध डू मोलकरीण मराठा जातीची
अस यामुळे अशु बोलते व मी ा ण अस यामुळे शु बोलतो अशी माझी ठाम समजूत
होती. ितला लघु ाकरणात या या पिह याच वा याने जबरद त ध ा दला.
पंचागा माणे शु लेखनात आजकाल जे अनेक तट पडले आहेत तेही या वेळी अि त वात
न हते; ते असते तर आपली अशु े कु ठ यातरी प ती माणे शु ठरतीलच या क पनेने
मा या बाळमनाचे समाधान होऊ शकले असते! ाकरणा या या पिह या प रचयापासून
मी जो याचा धसका घेतला आहे तो अठरा वष िश काचा आिण वीस-पंचवीस वष
लेखकाचा धंदा क नही कायम रािहला आहे!

ाकरणशा ाइतके च गिणतशा ही आडमुठे आहे असा माझा यावेळचा अनुभव

होता. मराठी चौ या इय ेत मला कोटी करता आली असती तर वहारी अपूणाक अ यंत
अ वहारी असतात असे मी हटले असते. सार या चेहर्यां या जु या भावां माणे
दसणार्या गुिणले िच ह आिण हातचे यांचा मा या डो यात नेहमी ग धळ होत असे.
कमळे घेऊन देवाला जाणारा मनु य यांतली एक-पंचमांश िव णूला वाहतो, एक-चतुथाश
शंकराची पूजा कर यात खच करतो आिण एक ष ांश देवीला देतो अस या थाटाची
उदाहरणे वाचली हणजे या गृह थाचे देवपूजेकडे िबलकू ल ल लागणे श य नाही,
फु लांचा िहशेब कर यातच याचे मन होऊन जात असले पािहजे असा िवचार मनात
येई. यामुळे असो अथवा उडाणट पूपणामुळे असो, गिणतािवषयी मा या मनात जी
अ ची उ प झाली ती इं जी चौथीपयत तशीच रािहली.

मराठी शाळे तली ती चार वष आता चार घटकांसारखी वाटतात पण या काळाची

आठवण झाली क , यांची नावेही मी िवस न गेलो आहे अशा या िश कांपुढे णभर
आपले म तक न करावे अशी इ छा उ प होते. अवखळ लहान मुलांना िशकवणे ही
कती अवघड कला आहे, याची या वेळी मला मुळीच क पना न हती. थम िश क या
ना याने व नंतर पालक हणून गे या दोन-अडीच तपांत ती जाणीव मला ती तेने झाली.
आठ-नऊ वषापूव माझा मुलगा अिवनाश शाळे त जाऊ लागला – जाऊ लागला
हण यापे ा आ ही या यावर जा याची स क लागलो! याचे मन काही के या
ितथे रमेना! याला शाळे त पाठिवणे हे वत: लढाईवर जा याइतके द आहे असे वाटू
लागले मला! साम आिण दंड यांपैक कोण याही उपायाचा उपयोग होईना! फु यापासून
सायकलपयत सव आिमषे पराभूत झाली. मी ग धळू न गेलो. वत: याला शाळे त
पोहोचवायला जाऊ लागलो. िश कांना श य तेवढे या या कलाने यायची िवनंती
के ली. पुढे काही दवसांनी जे हा तो पाटीवर काढलेला ' ी' मला दाखवायला आला, ते हा
कु बेरा या संप ीपे ाही मला तो अिधक मोलाचा वाटला. या या ज मकाळी झालेला
आनंद या या या पुनज मा या वेळी मी पु हा अनुभवला. मनु य दुख यातून उठतो ते हा
फ या या शरीराचा पुनज म होतो. पण थोडे अंतमुख होऊन पािहले तर जीवनाचा
िवकास ही पुनज मांची एक मािलकाच आहे. उपनयन – ाना या े ात के लेल पदापण
– हा चा पिहला पुनज म होय. परं परागत ान संपादन क न नविन मती
कर याची माणसाची मह वाकां ा जे हा जागृत होते, याचे कळीसारखे असलेले
ि म व जे हा फु ल याक रता आतुर होते ते हा याचा दुसरा पुनज म होतो. णया या
पाने ितसरा, वा स या या भावनेने चौथा, समाजासाठी के ले या िनरपे यागा या
सं काराने पाचवा, उ ाम वासनांचे साि वक भावनांत पांतर होऊ लागते ते हा सहावा;
सांसा रक कत े पार पाडता पाडताच मनाने तो वान थ होऊ लागतो ते हा सातवा
आिण आप या गतजीवनाकडे ि थत ा या दृ ीने पाहत, '' ापणं हिव ा ौ
णा तं । ैव तेन गंत ं कमसमािधना'' असे शरीराला समजावून सांगत तो
शांतपणाने मृ यू या मांडीवर झोपी जातो, ते हा याचा आठवा पुनज म होतो़ अनेकांना
माझे हे शेवटचे िवधान िविच वाटेल! पण मू यू हासु ा माणसाचा पुनज म आहे -
शरीरा या दृ ीने न हे; आ या या दृ ीने, िनसगा या दृ ीने!

अलीकडे अलीकडे अशा क पना मा या मनात घोळत अस यामुळे माझा पिहला

पुनज म यां या य ांनी घडू न आला या मराठी शाळे त या िश कांची नावेसु ा
आप याला नीट आठवू नयेत याचे मला फार वाईट वाटते! िव मृती हा मानवतेचा सवात
मोठा शाप आहे, असा िवचार मनात येऊन ते अ व थ होते़ मग ''दैवते मायतात'' ही
यशवंतांची भावपूण किवता डो यांपुढे उभी राहते़ आईबापांनी आप यासाठी क ांचे
के वढे मोठे समु उपसले असतील, संकटांचे कती उ ुंग पवत उ लंघले असतील हे वत:
आई कं वा बाप झा यावरच माणसाला कळते, अशी या किवतेची म यवत क पना आहे़
सव कार या गु ं या -िवशेषत: आप या लहानपणी या िश कां या - बाबतीतही ही
पूणपणे स य आहे असे मला वाटते़ या मूक पण मह वा या सामािजक घटकाची िनदान
यापुढे तरी पालक, समाज व सरकार यां याकडू न उपे ा होऊ नये अशी ती इ छा मनात
अनेकदा िनमाण होते. अशा अनेक गु ं ची वडील व आजोबा यां या जोडीने मला आठवण
होते आिण मग यशवंतां या खालील ओळी मी वत:शीच गुणगुणत राहतो-

सेवून सणावार .
जुनंपानं लेवून घर दार .
सदा पुरवावे गोडधोड मुलांना.
असे अवघड संसारय जाणा!
आज आचरतां तोच य धम.
थोरव चे आपु या कळे मम.
आिण येित न ज र आंसु लोचनात.
मना झाल दैवते माया-तात.
एक िव न गेलेले व
लहान मुलांना 'तू पुढं कोण होणार?' असं वडील माणसं अनेकदा गमतीनं िवचारतात.
बालकांची व ं मो ा माणसां या व ा न अ यंत िभ अस यामुळं या ांची
मुलांकडू न िमळणारी उ रं मोठी मजेदार असतात. 'मी बनेन इं जीन! िशटी जोरात फुं क न'
अशा क पना असलेलं मायदेवांचं एक बालगीत आहे. ि टि ह सनची अशी काही गीतं
बालमनावर असाच काश टाकणारी आहेत.

बालपणी माझी काय हो याची इ छा होती हे आता आठवत नाही, मा पाच ा

सहा ा वषाची एक आठवण अंधुकपणे मनात घर क न रािहली आहे. रा ी ग तवाले
िशपाई 'घरवाले, शार ह' असा तार वरातला सवाल करीत र याव न जात असत.
यां या आवाजानं मी एखादे वेळी दचकू न जागा होई. णभर भीती वाटे. मग काळोखात
मो ा धीटपणानं ग त घालीत फरणार्या या मंडळ िवषयी आदर वाटू लागे. र यावर
िचटपाख देखील नाही. काळोख मी हणतो आहे. कु ठं तरी चार दोन कु ी भुंकताहेत,
भांडताहेत, रडताहेत अशा वेळी चोराचं भय न बाळगता यां यापासून सवाचं र ण
कर याक रता फरणार्या या शूर वीरािवषयी मनात दबदबा िनमाण होई. मोठे पणी
ग तवाला होऊन असं रा ी-अपरा ी िनभयपणानं फरायला िमळालं तर काय बहार
होईल असा िवचार मनात येऊन जाई.

आठ ा-नव ा वष वाचनाचा िवल ण नाद लागला आिण ग तवाला हो याचं व

मागं पडू न लेखक हो या या व ानं याची जागा घेतली. तसं पािहलं तर या काळी
व कली हा खोर्यानं पैसे ओढ याचा धंदा मानला जाई. डॉ टरक त पैशा या जोडीला
परोपकार कर याची संधी आहे अशी समजूत असे आिण ोफे सर या श दाभोवती तर एक
कारचे सुवणवलय होते. रँ लर परांज यां या अपूव बुि म ेची माणसंच ोफे सर होऊ
शकतात असं ब तेक बाळगोपाळांना वाटे पण या वसायापैक एकानंही मा या कु मार
मनाला मोिहनी घातली नाही. नव ा-दहा ा वषापासून लेखक हायचं वेड मा या
मनात िशरलं. देवल-खािडलकर यां यासारखे नाटककार सांगलीनं िनमाण के यामुळे
असो, अितवाचना या नादामुळं असो कं वा जे लिलत वा य मी वाचीत होतो या या
क पना आिण भावना उ ीिपत कर या या गुणामुळं असो, आपण लेखक हावं या इ छेनं
मा या मनात अगदी लहानपणापासून मूळ धरलं हे खरं .

ती इ छा पुढं सफळ झाली; पण ती अंशत:च. मला लेखक हायचं होतं हणजे

नाटककार हायचं होतं पण नेमकं याच े ात मला काही करता आलं नाही. अगदी
मा यिमक शाळे त असताना शिनमाहा या या कथे या आधारे 'शिन भाव' हे नाटक मी
िलिहलं, मा ते कु णालाही कधी दाखिव याचा धीर मला झाला नाही. पुढं कॉलेजात
गे यावर 'रमणीर ' हे नाटक िलिहलं. वासुदव
े शा ी खर्यां यासार या एका िस
सािहि यकानं लहान मुलाला उ ेजन दे या या हेतूनं ते ऐकलं. को हटकर-गडकरी
प ती या या नाटकात या को ा क पनांब ल माझी पाठ थोपटली. यामुळं मला
मूठभर मांस चढलं. आपण पुढं नाटककार होणार अशी माझी खा ी होऊन चुकली.

पण माणसांची खा ी आिण िनयतीची इ छा यां या संघषात नेहमी िनयतीचाच

िवजय होतो. मा याही बाबतीत तसंच झालं. पुढं लवकरच द क होऊन मी कोकणात
गेलो. सांगली-पु यात नवी-नवी नाटकं पा न मा या ना लेखना या इ छेला जी चालना
िमळे , ती नाहीशी झाली. पुढं िशरो ासार या एका कोकणी खे ात मी िश क हणून
काम क लागलो. ितथं ज ांत होणार्या दशावतारी नाटकाखेरीज अ य कारचं नाटक
पाहायला िमळणं मु क ल होतं, मा ना वाचनाचं माझं वेड कायम रािहलं. यामुळे
अधूनमधून ना लेखनाचा झटका मला येई. १९२५ या आसपास शाळे या
ेहसंमेलनाक रता हणून मी ' वरा याचं ताट' हे ीपा िवरिहत नाटक िलिहलं. नाटक
होतं ऐितहािसक. याचा िवषय आगर्या न िशवाजीने क न घेतले या सुटके नंतरचा
होता. िशवाजी संभाजीसह मथुरेला येतो. सुरि तपणासाठी मुलाला एका पूवप रिचत
ा णाकडे ठे वतो. हे या नाटकाचे मु य कथासू . िशवाजी आिण संभाजी यांचा माग
काढीत मुसलमान अिधकारी या ा णा या घरी येतात. याला छेडतात. संभाजी हा
आपलाच मुलगा आहे असे तो ा ण यांना सांगतो. यांचा िव ास बसत नाही. या
अिधकार्यां या मनातला संशय दूर कर यासाठी तो ा ण संभाजीला जवळ घेतो.
एकाच ताटात दोघेही जेवतात. असा कथाभाग या नाटकात होता. एका ऐितहािसक
रोमहषक संगाबरोबर आपण सामािजक सुधारणेचा पुर कारही करीत आहोत या
क पनेनं मी ते नाटक िलहीत असताना वत:वर खूष होतो. पण ते नाटक शाळे या चार
भंत बाहेर कधीच गेलं नाही. आता या नाटकातलं एकही वा य मला आठवत नाही.
आठवतात ती दो ही िवनोदी पा ांची नावे-देवद आिण पांचज य.

१९२८ साली 'रं काचं रा य' या नाटका या पाने मी रं गभूमीवर पिहलं पाऊल टाकलं
आिण माझं ते पिहलं पाऊलच िनरिनरा या कारांनी शेवटचं ठरलं नाटक िलिह याची
ेरणा मला बाहे नच िमळाली होती. मा या फू त चा कं वा संवेदनाचा या
ना लेखनाशी काही संबंध न हता. तप वी बाबासाहेब परांजपे नावाचे िवदभात एक
मोठे तळमळीचे सामािजक कायकत होते. यांनी १९२६ साली वरा याची िवधायक
बाजू िचि त करणार्या नाटकाक रता हजार पयाचं ब ीस जाहीर के लं. ' थािनक
वरा य हा खर्याखुर्या वरा याचा पाया आहे,' अशी यांची ा होती. माधवराव
जोश नी नगरपािलके त िनवडू न येणार्या व ली कोण या कार या असतात, याचं सुंदर
िवडंबना मक िच ' युिनिसपािलटी' या नाटकात नुकतंच रे खाटलं होतं. जनमनावर
याचा िवपरीत प रणाम होईल अशी तप वी बाबासाहेबाना भीती वाटली असावी आिण
ब धा या भीतीतूनच थािनक वरा याची चांगली बाजू मांडणार्या नाटकाक रता एक
हजार पयांचे ब ीस जाहीर कर याची क पना यांना सुचली असावी. अशा ना
फ आपलं येय दसत असतं. साहिजकच नाटक-कादंबर्यांना जो चटकदारपणा येतो, तो
के वळ माणसा या चांगुलपणा या िच णातून न हे, तर या यात या बर्या–वाईट
मनोिवकारां या संघषामुळे हे बाबासाहेबांनी फारसं ल ात घेतलं नसावं.

मी थािनक वरा याचा काही अ यास के ला होता कं वा नगरपािलके या

कारभाराचा मला थोडा फार अनुभव होता अथवा थािनक वरा य ही पुढं येणार्या
वरा या या िशडीची पिहली पायरी आहे अशी माझी ा होती आिण हणून मी हे
नाटक िलहायला वृ झालो असं िबलकू ल नाही. का हे यशाक रता आहे, पैशाक रता
आहे हे सू च मला यावेळी रे क झालं. १९२६-२७ सालचे एक हजार पये आज या
पंधरा-वीस हजारां या कमतीचे होते. शाळे तला माझा दरमहाचा पगार वीस-पंचवीस
पये, ते हा ते ब ीस िमळवणे हणजे तीन वषाची कमाई पैदा कर यासारखं होतं.
िलिह याची सवय होती. लहानपणापासून पु कळ नाटकं पािहली होती. मराठीतील
ब तेक नाटके मी वाचली होती. को हटकर-गडकर्यांची नाटकं हे तर मा यापुढले क े
होते. नाटक िलहायला आणखी काय हवं होतं? मी एके दवशी बैठक घातली आिण आठ-
पंधरा दवसांत 'रं काचं रा य' िल न पुरं के लं.

हे नाटक मी लगेच पाठवून दलं. या बि साचा िनकाल लागायला बरे च दवस

लागले. ते कु णालाच िमळालं नाही पण परी ण मंडळात असलेले बेळगावचे टीकाकार
आिण नाटककार करात (कृ णाजी ल मण सोमण) यांना माझं नाटक आवडलं होतं.
बेळगावचे माझे िम डॉ. साठे व ओगले यांना करातां याकडू न ते कळलं. शेवट या
चाळणीत जी दोन तीन नाटकं िश लक उरली होती यात माझं नाटक होतं.

ना कला सारक या नावाची दु यम दजाची नाटक कं पनी या वेळी होती. लेले बंधू
हे ितचे चालक. डॉ. साठे यांचा या बंधूंशी चांगला प रचय होता. यामुळं माझं हे नाटक
'ना कला सारक'कडं वाचायला गेलं. या मंडळीनेही ते रं गभूमीवर आण याचे ठरिवले.
आव यक तो गभवास सोसून ते शेवटी मा या ज मभूमीतच, हणजे सांगलीला, सदासुख
िथएटरा या- 'शारदा', 'मूकनायक', 'भाऊबंदक ' अशी नाटके भान िवस न मी िजथं
पािहली होती या ना गृहा या-रं गभूमीवर आलं. दे या-घे याची काही भाषा झाली
न हतीनाटक कं पनीने आप या लेखकाची संभावना कर याक रता हणून ब याबापू
कमतनुरकरांचे मामा ी. स यबोध दलीकर यां या ह ते जरीचा माल आिण उपरणं
मला दले. मला माल बांधता येत न हता. माल नीट बांध यापे ा एखादं नाटक
वि थत िलिहणं मला जमलं असतं. मा या िपढी या दृ ीनं ते एक ऐितहािसक
िशर ाण होतं. यामुळे दो ही व तू अडगळी या ंकेतच रािह या. पुढं या के हा, कशा
गायब झा या ते देव जाणे.

‘रं काचं रा य' या नाटकाचे काही योग ना कला सारकाने के ले. या नाटकावर
को हटकरां या ना लेखनाची दाट छाया अस यामुळे कथानकातलं रह य, को ा–
क पनांनी भरलेले संवाद इ या दकांमुळे ते पाहताना े कांना कं टाळा येत नसे. पण उषा
या नाियके चे काम करणार्या कमलाबाई कामत आिण दोष या लटप ा खटप ा
वृ प संपादकाचं काम करणारे िश. ह. परांजपे (हे महारा नाटक मंडळीत असताना
 े सं यासम ये गोकु ळचं काम करीत असत) ही दोन पा ं सोडली तर बाक ची बेतास
म
बात होती. कमलाबा चं गाणं थोडंसं बरं होतं पण इतर पा ां या त डी पदं घालायची
हणून घातलेली. नाटकाचा मु य दोष यातला रसो कषाचा अभाव हा होता. थािनक
वरा याची मी के लेली व कली ही पु कळशी शाि दक कसरत होती. अनुभवातून येणारा
िज हाळा कं वा अ यासातून िनमाण होणारे चंतन या दो ही गो ी ित यात न ह या.

मा या नाटका या अनुषंगानं घडले या दोन-तीन गो मुळे उदयो मुख लेखक या

ना यानं माझा आ मिव ास वाढिवला. मराठीत यावेळी जे तीन- चार पिह या तीचे
वा यीन टीकाकार मानले जात-असत, यात कै . बाळकृ ण अनंत िभडे यांची गणना होत
असे. यांची तावना घेऊन नाटक कािशत कर याचे मी ठरिवले. िभ ांची िन: पृहता
व यां या लेखणीतला ितखटपणा या दो ही गो ी मला पूण प रिचत हो या. (िभ ांनीच
माधवराव पटवधनांना ' णयपंढरीचे वारकरी' ही पदवी याकाळी बहाल के ली होती.)
यांचा माझा मुळीच प रचय न हता, तथािप प ा ारे मी के लेली िवनंती यांनी मा य
के ली. कथाकार हणून माझं थोडं नाव झालं अस यामुळं, िभ ांनी मला एकदम नकार
दला नसावा. ही तावना सुमारे पाच पृ ांची आहे पण िभ ांचं टीकालेखन कती
मा मक असे हे पुढे दले या एका प र छेदाव न सहज ल ात येईल— 'नाटककाराचा
े कगण कं वा वाचकगण िविवध असतो. एक वग ताि वकांचा. यांचं ल नेहमी उदा
येयाकडं असतं आिण असं येय या कृ तीत आढळत नाही ितला पा न ते नाक
मुरडावयाचेच. तुत कृ तीत िन: वाथ लोकसेवे या उ त वाचे आरं भापासून मंडन झाले
आहे ही बाब अशा ताि वकास समाधानाची वाटेल. दुसरा वग वा य रिसकांचा. यांचा
सव ओढा भाषासरणी, क पनाचातुय, कथानकाचा सुटसुटीतपणा व सुसंब ता आिण
भूिमकांचं वभावािव करण या मु ांकडेच असतो. राजे ी खांडक े रांची भाषासरणी
रे खीव व घटीव आहे. शाि दक को ांची पखरण सव पसरली आहे. ित यात
वाभािवकपणा बराच आहे. क पनेचा खेळ तुत कृ तीत थोडाच आहे पण आहे तो
ित या खमंगपणात भरच टाकतो. पा ा या कृ तीत व कृ तीत सव मेळ असून नाटकाचं
भा ड अनाव यक कं टाळी वेशांनी मुळीच फु गवलेलं नाही, हे वा यरिसकांना
संतोषदायक होईल, असे वाटते. ितसरा वग इतरे जनांचा. यांना येयाचा िहशोब नसतो
आिण वा यस दयही यां या िखसगणतीत नसते. हा यिवनोद हीच या वगाची
आिधदैवते. याला िवचारापे ा िवि पणा, िवकारापे ा कृ ती, आिण सू मापे ा थूलच
जा त पटतं. अशा वगा या आराधनेक रता नाटकात खास वेश घुसड याची पूवापार
प त आहे. राजे ी खांडक
े रांनी तसं के लेलं नाही. पण दोष व युिनिसपािलटीचे अलब े
गलब े सभासद यां या ारे हे काय सहजासहजी साधले आहे.'

िभ ांसार या नामां कत टीकाकारा या ो साहना माणे ी. के शवराव

दा यां यासार या े अिभने याकडू नही मला उ ेजन लाभले. दाते माझं नाटक
पाहायला जातील अशी मला क पनाही न हती पण मा या काही कथा यांनी वाच या
अस यामुळं आिण यापे ाही ना ेमामुळं यांनी हे नाटक पु या या रं गभूमीवर
पािहलं. उषे या पानं जी नवी सुिशि त येयवादी मुलगी मी रे खाटली होती, ती
रं गभूमीवर कमलाबाई कामत वि थत उभी करतात असं यांना वाटलं. मला यांनी ते
प ा ारे कळिवलं आिण याच प ात आप या नाटक मंडळीक रता मी एखादं नाटक
िलहावं असं सुचिवलं.

िभडे आिण दाते यां या या थो ाफार अनुकूल अिभ ायामुळं, मी जरी रं गभूमीपासून
फार दूर पडलो होतो तरी लहानपणापासून नाटककार हो याचं मनात बाळगलेलं व
आप याला अजूनही साकार करता येईल असं मला वाटू लागलं. एक कडे मी कथा िलहीत
होतो; दुसरीकडे लघुिनबंधा या े ात मी नकळत वेश के ला होता. या दो ही
लेखन कारां या जोडीनं ना लेखनाचेही अनेक संक प मा या मनात यावेळी घोळू
लागले. १९२७-२८ ते १९३१-३२ या चार-पाच वषात मी 'शीलशोधन', 'मोहनमाळ',
'शांितदेवता व 'मृगलां छन' ही चार नाटके िलिहली. पिहले होते पौरािणक– अिह ये या
कथानकावर आधारलेले दुसरे होते क पनार य– को हटकरां या प तीचे. शांितदेवता व
मृगलां छन ही दो ही नाटकं मु यत: को हटकरां या माफत दोन तीन मुख कं प यांकडं
जाऊन आली. 'मोहनमाळ' म ये ना ंसग (Situations) कमी आहेत असं चंतामणराव
को हटकरांनी कळिवले. के शवराव दा यांनी मोहनमाळमध या मु य दोषावर अचूक बोट
ठे वलं होतं. रसो कषाचे संग नस यामुळं या नाटकातले ना हा के वळ एक शाि दक व
क पनार य खेळ होतो, असं यांचं हणणं पडलं. 'शांितदेवता' ी. शंकरराव
सरनाईकां या 'यंशवंत' मंडळ नं यायचं ठरिवलं होतं. पण या नाटका या पिह याच
वेशात एका िमरवणुक त नायक सं थानात या दवाणावर बॉ ब टाकतो असा संग
होता. म. गांध या १९३० या चळवळीमुळं तापले या वातावरणाचं िच ण या
नाटकात होतं पण ते रं गभूमीला सहन होणार नाही असं वाट यामुळं हे नाटक तसंच पडू न
रािहलं. 'मृगलां छन' कै . रघुवीर सावकार यांनी मािगतलं होतं पण के वळ या या
'रं गबोधे छु ' समाजाचाच न हे तर सार्या मराठी रं गभूमीचाच पडता काळ या वेळी सु
झाला होता. यामुळं याही नाटकाला रं गभूमीवर या फु टलाईट चं दशन झालं नाही.

१९३२-३३ नंतर मराठी रं गभूमीला फार वाईट दवस आले. जु या कं प या हळू हळू
िवलयाला गे या. न ा थापन होणं अश य होतं. फ एक बालमोहन नाटक मंडळी,
अ यां या ना - ितमेला आले या पिह या बहारा या िजवावर, वि थतपणे
काल मणा करीत होती. १९३६ म ये िवनायक व बाबूराव पढारकर यां या इ छे माणं
मी पिहला िच पट िलिहला. पुढे यां याच आ हाखातर हंसचा िच पटकथालेखक हणून
१९३८ म ये को हापूरला येऊन रािहलो. यावेळी 'अमृत' या कथानकाची परे षा
िवनायकरावां याकडू न कळ यानंतर दामुअ णा जोशांनी या कथानकावर मी नाटक
िलहावं असं सुचिवलं होतं. पण एकतर मी कादंबरी लेखन आिण िच पटकथा लेखन या
दोन अगदी िभ कार या लेखनांत पूणपणे गुरफटला गेलो होतो, िशवाय पुढं अमृत या
िच पटात नाियका सीता चांभारीण िहचे काम लिलताबाई पवारांनी या वा तवतेनं के लं
ती रं गभूमीवर उभी कर याची ताकद त कालीन कु णाही नटा या अंगी न हती.
 या पुढची आठ-दहा वष रं गभूमीला अिधकच कठीण गेली. एकटे रांगणेकर आप या
कु वतीनुसार ित यासाठी धडपडत होते. णश येवर पडले या माणसाची कृ ती
तपासताना डॉ टरा या मु व े र चंतेची छाया दसावी तशी या काळातली रं गभूमीवर
िजवापाड ेम करणार्या माणसांची मनं काजळू न गेली होती. या अवधीत को हापूरला
झालेलं एक ना संमेलन मला आठवतं. या संमेलनाला उ ाटक हणून मला पकडू न
ने यात आलं होतं. मामा वरे रकर, चंतामणराव को हटकर भृती रं गभूमीचे स े पाईक
या संमेलनाला हजर होते. पण ोते बेतास बात होते. पॅलेस िथएटरम ये (आजचे
के शवराव भोसले ना गृह) उ ाटक हणून काय बोलायचं, हा मा यापुढं होता. जे
घडलं होतं याची फाजील िच क सा क न काही उपयोग न हता. उ वल भिव याची
सोनेरी कडा कु ठे च दसत न हती.

रं गभूमी या या णि थतीत ितला संजीवक औषध दले ते डॉ. भालेरावांनी. भालेराव

माझे ेही; यामुळे मुंबईला सािह यसंघाचे ना महो सव सु झा यानंतर यांनी नाटक
िलिह याचा लकडा मा या मागं लावला पण एक तर लहानपणीची ना लेखनाची
आंधळी हौस मा या ठकाणी उरली न हती. चांगलं नाटक िलिहणं कती कठीण आहे हे
समजू लागलं होतं. िशवाय १९२० पासून दृ य कलाकृ ती या ना यानं माझा नाटकांशी
ासंग सुटला होता. १९३० नंतरची २० वष मी कथाकादंबर्या लेखनात घालिवली
होती, यामुळे कोणतेही कथाबीज मनात फु लू लागलं क ते कथा, दीघकथा कं वा कादंबरी
याचं प नकळत धारण क लागे, यामुळं ना लेखन ही मा या दृ ीनं आता फार
अवघड गो होऊन बसली होती.

डॉ. भालेरावां या मनात रं गभूमी या पुन ीवना या नानािवध क पना घोळत

असत. ते एकदा को हापूरला आले असतानाचं ''पण ल ात कोण घेतो?''च्◌ां
ना पांतर मी करावं असा यांनी मा यापाशी ह धरला. हे काम कती अवघड आहे,
ह रभाऊं या कादंबरीतलं १८९० या आसपासचं म यम वगाचं कौटुंिबक जीवन
यथात य रीतीनं रं गभूमीवर उभं करणं कती कठीण होईल, हे यांना पटवताना मा या
नाक नऊ आले. मा एक गो खरी क , मला वतं नाटक िलहायचं असतं तर ते
रं गभूमीवर ये याचा माग थोडा तरी मोकळा झाला होता. पूव दात होते ते हा चणे
न हते. आता चणे आले ते हा दात िश लक न हते. आता मनासारखं नाटक िलिहणं माझं
मलाच अवघड वाटू लागलं होतं. कौटुंिबक जबाबदारीमुळं एखा ा त णानं दीघकाळ
अिववािहत राहावं आिण चािळशीत आ यावर अनु प जोडीदार िमळ याची संधी
येऊनसु ा ल करावं क क नये या सं मात पडावं तशी माझी १९५० नंतर
ना लेखना या बाबतीत ि थती झाली. ती ि थती आजही कायम आहे. एखादे वेळी
कु ठलं तरी कथाबीज मनात पडतं. यातलं ना आकषक वाटतं. या कथाबीजाशी चाळा
करता करता पिहला अंक अधवट मनात उभा राहतो पण या पलीकडं मा मनाचा चाळा
जात नाही. सबंध नाटक रच याची ती इ छा उचंबळू न येत नाही. तेच कथाबीज नकळत
पु हा कादंबरीचं प धारण क लागतं. या पाऊलवाटेनं आपण गेली तीन-साडेतीन तपे
चालत आलो आहोत ती सोडायला मन तयार होत नाही. ब धा उतारवयातली
मन:ि थती या या मुळाशी असावी. पूववयात सायकलवर बसणं कं वा पोहायला िशकणं
सहज जमून जातं पण उतारवयात ते िशकायची पाळी आली तर मनु य ग धळतो,
गडबडतो. पड याची कं वा बुड याची भीतीच या या डो यांपुढं द हणून उभी राहते.

लहानपणी लेखक हो याची इ छा जे हा मा या मनात िनमाण झाली, ते हा

नाटककार हो याचं व मी पाहत होतो. ते व अंशत:सु ा खरं झालं नाही. पूव मृती
जे हा चाळव या जातात ते हा णभर या व भंगाची बोच मनाला जाणवते मग 'न प र
हरपले ते गवसले,' या ओळीनं मी वत:चं समाधान क न घेतो.
मा या आयु यातील काही योगायोग
मी वभावत: दैववादी नाही. आकाशात या हांत अ भुतर य का भरले आहे हे मी
आंनदाने मा य करतो पण पृ वीवर या दैनं दन वहाराशी यांचा िनकटचा संबंध
आहे?...

या आठव ात कोण या जोड यांनी कलहा ीत होरपळावे आिण कोण या दंपत नी

ेमगंगेत डु ब
ं त राहावे हे ठरिव याचा अिधकार यां याकडे आहे – हे काही के या मला
पटत नाही. हां या ठकाणी अशी कतुमकतुम स ा असती तर फार बरे झाले असते, असे
कधी कधी मा या मनात येत.े यां या अंगी तसे साम य असते तर मन आिण टॅिलन
यां या पि का पा न ितसरे महायु उ व याआधीच ते कसे शांत करावे हे आम या
हापणकरांनी छातीवर हात ठे वून तु हा आ हाला सांिगतले असते! या गुणामुळे आप या
सरकारला आज या मंि मंडळात यांचा समावेशसु ा करावा लागला असता.

मा माणसा या आयु यात हांचे नसले तरी योगायोगाचे मह व आहे. अगदी

एखा ा कादंबरीत याइतके हटलेत तरी चालेल. येक मनु याने आपले जीवनवृ
ामािणकपणाने िलिहले तर एक चांगली कादंबरी तयार होईल असे हणतात याचे
कारण ब धा हेच असावे! मनु य कतीही सामा य असू दे, जगा या दृ ीने ु असू दे,
या या जीवनाचा ओघ अगदी संथ, सरळ असा कधीच वाहत नाही. तो लहानमोठी वळणे
घेतच पुढे सरकत असतो. याला ही वळणे कशी िमळतात हे मनु य मागे वळू न पा
लागला हणजे याचे यालाच आ य वाटते. जीवनात का ापे ा ना च अिधक आहे
अशी याची खा ी होते.

मा या लहानपणीचीच गो पाहा ना. मला लेखक कर याचे ेय ीपाद कृ ण

को हटकरां माणे एका के ट या चडू लाही आहे असे मी सांिगतले तर या यावर
कु णाचाही िव ास बसणार नाही. पण –

या वेळी मी दहाअकरा वषाचा असेन. घरी वडील अधागवायूने अंथ णावर िखळलेले.
यांची सेवा कर यात मला मोठा आनंद वाटे. पण यांना भरिवताना, यांना उठू न
बसिवताना, कं ब ना यांचे कोण याही कारचे काम करताना, यां या मृ यूचा िवचार
मा या मनात आ यावाचून राहत नसे. या क पनेने माझे मन बेचैन बने. मी पुराणांचा
मोठा भो ा होतो. यामुळे माकडेया माणे कु ठ यातरी महादेवा या देवळात या पंडीला
घ िमठी मा न बसावे आिण यम आप या विडलांना घेऊन जाणार नाही असे अिभवचन
या पंचतुंडनर ं डमालधर शंकराकडू न यावे असे काहीतरी रा ी अंथ णावर पड या
पड या अनेकदा मा या मनात येई. पण दवस उजाडला क ती क पना हा या पद वाटे.
माझे हे िविच दु:ख मला कु णालाही सांगता येत नसे, यामुळे मी मनात कु ढू लागलो.
दवस दवस अिधक अ व थ होऊ लागलो.
 कु ठ याही दु:खावर िव मृती हेच उ म औषध असते. असे िव मृतीचे दोन माग मा या
बालमनाला सापडले. पिहला लाय रीतून दररोज एक नाटक कं वा कादंबरी आणून या
पु तकाचा म यरा ीपयत फडशा पाडणे, आिण दुसरा आयु यातला श य िततका वेळ
के ट या डांगणावर काढणे. दररोज शाळा सुट यावर खूप वेळ मी के ट खेळू
लागलो. शिनवारी-रिववारी तर दुपारी हातावर पाणी पडले क माझे पाय सरळ
सांगलीत या आंबराई या र याकडे वळत. हाय कू लमाग या डांगणावर अंधार
पडेपयत मी रगाळत असे. मो ां या साम यांचा े क हणून आिण छो ां या
साम यातला पंच, गणक कं वा खेळाडू ( संगी राखीव) हणून ितथे माझा लुडबुडाट चाले.
मा या बालमनाला िभविवणार्या घरात या सव काळ या डांगणावर कु ठ या कु ठे
नाहीशा होत. एखा ा मांि काने भुते पळवून लावावीत तसा तो अनुभव मला वाटे.

के ट या या नादात विडलां या शु ूषेत मा या हातून कु चराई होऊ लागली पण

याची मला शु न हती. मा या वभावात मुळापासूनच िविच ना द पणा आहे.
के टची गोडी लागताच नाटके – कादंबर्यांचा मला िवसर पडला. यानीमनी मला बॅट
आिण चडू दसू लागली. मी व ात उं च गेलेले कॅ च झेलू लागलो, बाउं डरीमागून बाउं डरी
ठोकू लागलो. ल सराईत पं जेवायला बस यावर वाढ ये खाली वाकू न पानात बुंदीचे
लाडू का टाकतात ते मला कळे ना. यांनी लाडू फे कावेत – अगदी सीमेव न गोलंदाजाकडे
फे कले या चडू माणे – आिण जेवणारांनी ते लीलेने झेलावेत असे मला वाटे. हातारी
माणसे हातात काठी घेऊन ती टेकत टेकत फरायला िनघाली, क मला यांची क व येई.
तशी काठी हातात घेऊन, घरातून बाहेर पडताना लागणार्या बोळकांडीत मी कतीदा
तरी हवेत सहाचे टोले लगावीत घटका घटका उभा राही!

आवड, नाद, सन ही एकाच वृ ीची पे आहेत. मा या कृ ितधमामुळे लवकरच

मला के टचे सन जड यासारखे झाले. या ना द पणात माझी शाळे तील चारपाच वष
गेली असती तर आज ब धा मी लेखक हणून ओळखला गेलो नसतो. पे शनीला आलेला
एक पो टमा तर –

पण योगायोग िनराळा होता. एके दवशी सं याकाळी मी िन या माणे डांगणा या

एका कोपर्यात छो ा संघात खेळत होतो. आम या फलंदाजाने चडू उं च उडिवला. त ड
वर क न तो झेल या या पािव यात मी उभा रािहलो इत यात –

पुढे काय झाले ते मला नंतर तीन तासांनी कळले. जो चडू मी झेलणार होतो तो कु ठे
जाऊन पडला कु णास ठाऊक! पण डांगणावर या मो ा संघात या खेळाडू ने जो चडू
उं चाव न सीमापार कर याचा य के ला होता, तो अचूूक मा या नाकावर येऊन बसला
होता – अगदी पूवज मी या वैर्यासारखा! मग बेशु पडले या अ मा दकांना उचलून
हाय कू ल या हरां ात ने यात आले. मा या नाकातून वाहणारे र बंद हायला बराच
वेळ लागला हणे! मी शु ीवर आलो ते हा मला दोनच गो ची जाणीव झाली. एक,
आपला िम महादेव रे डकर आप याजवळ बसला आहे. याचा चेहरा च् ◌ांतातुर का
 दसत आहे ते मला कळे ना. लगेच माझा हात मा या गालाकडे गेला. हां हां हणता आपण
इतके ल कसे झालो ते मला कळे ला. मी गालाला हात लाव याचा य के ला मा , –
आई या गालगु यापे ा अिधक दु:खदायक अशा पु कळ गो ी जगात असू शकतात अशी
माझी खा ी झाली. पुढे दोन दवस वत:चे त ड आरशात पहा याची मला काही छाती
झाली नाही – हे इथे सांगायला हवे असे नाही.

नाकावर बसले या या चडू ने ' के ट हे तुझे काय े न हे' असेच जणू काही मला
बजावून सांिगतले. कु णी नेम सांगावा? पु हा आपण के ट खेळायला लागलो तर असाच
अपघात होऊन एखादेवेळी आपली बि शी बाहेर पडेल या भीतीने मा या मनात घर
के ले. मी मुका ाने पु हा लाय रीकडे वळलो. तीनचार वष वाच वाच वाचन के ले.
यातले मला कती पचले ते देव जाणे! पण या वेळी ते वाचन जर मा या हातून झाले
नसते तर पंधरा ा वष नाटक िल न ते वासुुदव े शा ी खर्यांना दाखवायला
जा याइतका आ मिव ास मा या अंगी खिचत िनमाण झाला नसता! महंमद तघलखाने
आप या एका दातावर कबर बांधली होती ना? मा या नाकाडावर बसलेला तो के टचा
चडू सं ही असता तर मीसु ा आज याचा असाच काहीतरी गौरव के ला असता!

दुसरा एक योगयोग असाच िविच आहे. याचाही मा या लेखनाशी संबंध आहे.

मा या कथाकादंबर्यांत मनु या या िवकाराचे आिण वैगु याचे िच ण नसते असे नाही,
पण भ न आले या आभाळातही म येच कु ठे तरी एखादी चांदणी लखलखत राहावी,
या माणे माणसा या चांगुलपणावरली ाही यात डोकावत असते. मला रा न रा न
वाटते, मनु य दु नाही, दुबळ आहे. याची ही दुबलता आ या या उपे ेतून, या या
श िवषयी या उदासीनतेतून उ वते. पण यांचा आ मा जागृत असतो, ती माणसे या
दुबलतेला सहसा बळी पडत नाहीत. यांना उ भावनांचे आवाहन व रत पोहोचते.
सामा य मनु या या अंगीही असामा य व असते हे ती लीलेने िस क शकतात.

हा अनुभव मला ल ा या वेळी आला. एका इं जी शाळे चा हेडमा तर हणून

जवळजवळ नऊ वष मी काम के ले होते पण यावेळी मा यापाशी एक पैसु ा िश लक
न हती. ती असणार तरी कु ठू न? नऊ वषात हेडमा तरसाहेबांचा पगार िवसाव न
ितसावर गेला होता. या या येक गो ीला पाचाएवेजी साडेबारा पये िमळू लागले
होते, हे खरे आहे, पण घरात मी, माझी बहीण, माझा पुत या आिण िश णाक रता
आलेली मा या े ांची एक बहीण इतक माणसे होती. लेखक हणून चारचौघां या
त डी माझे नाव झाले होते. यामुळे परगावा न येणार्या कु णाही पा याचा – मग तो
देशभ असो वा सािहि यक असो, मु ाम मा याच घरी पडे! यािशवाय पु तके िवकत
घे याचा एक वाईट नाद मला होताच. अशा ि थतीत मिहनाअखेर घरात तां याचा
पैसासु ा िश लक राहत नसे, यात नवल कसले?

पण मुलगी पसंत क न मी आिण माझी बहीण िशरो ाला परत आलो मा ! आ ांनी
ल ा या खचाची गो काढली. मुली या अंगावर चार दािगने तर घातले पािहजेत. 'पती
हाच ीचा अलंकार' हे सुभािषत मला त डपाठ होते. पण याने आ ाचे समाधान
हो याचा संभव न हता. आपण काही ड ं ा घेत नाही, काही नाही, मग दािगने घाल याची
जबाबदारी आप यावर कशी पडते? या ाने णभर मला मनात या मनात धीर दला
पण दुसर्याच णी वाटले, हे वा य नवर्यामुलापे ा व कला याच त डी अिधक शोभेल.

आता दािग यांना पैसे कु ठू न आणायचे, हा मा यापुढे मोठा पेच पडला. खरे बोलायचे
हणजे तोपयत – आिण अगदी अंदरक बात सांगायची तर जवळजवळ परवापयत –
कु ठ याही गो ीचा वहार या दृ ीने मी कधीच िवचार के ला नाही. अनेक चटके बसले
तरी अजूनही मी तो नीट क शकत नाही. रातांध याला रा ी दसत नाही ना, तशी
माझी या बाबतीत लहानपणापासून ि थती झाली आहे. कथाकादंबर्यां या व ाळू
जगात लहानपणापासून फार काळ काढ यामुळे ल याचा अथ मा या कोशात
एकमेकांना पसंत असणार्या ीपु षांनी आमरण करावयाची मै ी असाच मी करीत
आलो होतो. मुलगी पसंत करताना मी ितचे सुंदर डाळे पािहले होते, याच वेळी कु णीतरी
आणून दले या िहर ा चा या या उ पण उ कट गंधाशी नकळत ितची तुलना के ली
होती. ज मात याची आिण ल मीची गाठ पडणार नाही अशा खे ात या मा तराची
बायको हायला तू तयार आहेस का, असा ामािणक ही ितला िवचारला होता. मा या
दृ ीने ल ाला एव ा गो ी ब स हो या!

पण –

दािगने कु ठू न आणायचे? ल खच कु ठू न करायचा?

मी अगदी ग धळू न गेलो. लहानपणापासून मी दा र खूप अनुभवले होते पण कधी

कु णापाशी कज मािगतले न हते. अंथ ण पा न पाय पसरावेत हे माझे जीवनाचे सू .
संगी अंथ ण िमळालेच नाही तर कोपर्यात बसून डु लक या काढ यात झोप
िमळा याचे समाधान मानून यावे! आगगाडीत ितसर्या वगा या गद त मी िशरलो
आिण कु णीतरी आपण न मला जागा क न दली नाही तर मी तास िन तास ित त उभा
राही. एखा ा ताि वक गो ीसाठी डो यात राख घालणारा, संगी िजवलगांशी
भांडणारा, मा यासारखा मनु य वहारात इतका िभड त कसा होतो, हे माझे मलाच
सांगता येणार नाही. प ास पावसाळे आले आिण गेल.े पण मा या वभावातील ही गोम
जाग या जागीच आहे.

एकदा मनात आले – या दािग या या ातून सुटका क न यायचा एक सोपा उपाय

आहे. तो हणजे ठरलेले ल मोडू न टाकणे. रामदास बोह याव न पळाले; आपण जरा
आधीच तो पंथ प करावा पण मा यात या कवीला ते मूखपणाचे वाटू लागले. शेवटी
िवचार करक न आिण मोठा धीर क न इराणात असलेले माझे ेही द ाराम घाटे
यां याकडे मी हजार पये उसने मािगतले. द ाराम माझे िज हा याचे ेही होते; पण
यांना इराणात जाऊन काही फार वष झाली न हती, िशवाय यां यावर अनेक कौटुंिबक
जबाबदार्या हो याच. घा ां याकडू न नकार आला तर काय करायचे हे मला कळे ना!

अशा ि थतीत एके दवशी मा या दोन िव ा याची आई आ ांकडे आली. मा तरां या

ल ाची बातमी ितला कळली होती. ते पा न मा या मनात आले, छान झाले! आता
उ ापासून सारी मुले ल ाची मेजवानी आगाऊच ा हणून मा यामागे लागतील.
ल खचात आणखी एक भर! घा ांकडे हजाराऐवजी अकराशे पये मागायला हवे होते
आपण!

या बा ना मी कधी पािहले न हते. यां यापाशी मी कधी बोललो न हतो, या

आम या घरी पूव कधी आ या न ह या. यांचा एक मुलगा माझा िवशेष आवडता
िव ाथ होता. याला सं कृ तची फार आवड होती. याला खूप खूप सं कृ त िशकवावे,
याने पुढे िशकू न सं कृ तचा ा यापक हावे आिण समाजा या खाल या थरातली बु ी
आजपयत कशी उपेि ली जात होती हे िस करावे, असे मला वाटे पण माझी ही व े
या या आईला ठाऊक असणे श य न हते िशवाय एकाच मुलािवषयी अशी व े
पाह यात मला आनंद होत होता असे नाही. अनेक िव ा यािवषयी मा या मनात तीच
भावना असे. मला वाटे, या सुंदर क या आहेत, या फु लिव याचे काम आप याकडे आले
आहे, ते आपण कसोशीनं क या. मग या फु लांचा सुगंध...

या िबचार्या आईला मा तरां या डो यात या अस या क पनांचा कु ठू न प ा

असणार?

पण ती उगीच आली न हती. ितने बरोबर एक लहान डबा आणला होता. तो मा या

बिहणी या हातात देत ती हणाली, ''यात माझे दािगने आहेत. ते तु ही ठे वून या. तुम या
भावजयी या अंगावर घाला. तु ही दािगने के यावर मग ते मला परत ा. मा तर
पैशासाठी इथे आलेले नाहीत हे मला कळतं. आमची मुलं चांगली हावीत हणून ही शाळा
यांनी चालिवली. हणून माझी दोन मुलं मागाला लागली. नाही तर... नाही हणू नका.
हे दािगने ठे वून या.''

या आईचे ते भाषण ऐकू न मा या बिहणी या डो यांत पाणी उभे रािहले.

लवकरच घा ांचे पैसे आले. यामुळे ते दािगने ता पुरतेसु ा वापर याचा च

उरला नाही पण तो संग मा या दयावर कोर यासारखा झाला आहे. अजूनही जे हा
जे हा येयवादावरील माझी ा डळमळू लागते ते हा ते हा ती आई एकदम मा या
डोळयांपुढे उभी राहते!

सपदंश हासु ा मा या आयु यातला एक िविच योगायोग आहे. याला योगायोग

हण याचे कारण, मला आतापयत साप एकदा न हे, तर दोनदा चावला आहे. पिह यांदा
सांगलीला कृ णे या घाटावर आिण दुसर्यांदा कोकणात आरवलीला मी राहत होतो या
घरासमोर असले या टेकडी या पाय याशी. पिह या वेळी, आ ही आठ िम मंडळी
उ हा यात वाळवंटात ग पा मारीत बसलो होतो. काळोख पडू लाग यावर आ ही घरी
जा याक रता उठलो. सव चालू लागले. मी कस या तरी िवचारात म होतो. यामुळे मी
सवा या मागे रािहलो. पुढची मंडळी सुरि तपणे पिह या घाटा या पायर्या चढू न गेली.
मी पायरी चढ याक रता पाय उचलला मा – मा या पायाला जे काला माणे गार गार
काही लागले, या पशाने मा या अंगावर नखिशखांत काटा उभा रािहला–आिण
दुसर्याच णी मी हतबु झालो. कु णीतरी आप या पायात सुई टोचीत आहे – छे!
आप याला साप चावला आहे, ही जाणीव होताच मी जाग या जागी िखळू न रािहलो.

पिह या वेळी आठ लोकांपैक मी शेवटचा होतो, हणून सापाची कृ पादृ ी मा याकडे

वळली पण दुसर्या वेळी चार लोकांत मी पिहला होतो, आिण तरी सापाचा साद मला
िमळाला!

अठरा दवसांत 'उ का' िल न मी अगदी िशणून गेलो होतो. कथा कं वा कादंबरी सु
करताना मला जो उ साह वाटतो, तो ती संपिव यावर उरत नाही. कु ठलेही लेखन संपिवले
क अजूनही मी अितशय अ व थ होतो. आप या डो यांपुढे जे िच लखलखत होते ते
आपण कागदावर श दांतून ित बंिबत क शकलो क नाही, यािवषयी माझे मन साशंक
असते. आपण या उप ापात पडलोच नसतो तर फार बरे झाले असते असे काहीतरी
मनात येत.े कु णी िम ांनी ह तिलिखत वाचून ते बरे आहे असे हटले तरी मला धीर येत
नाही. वाटते हे सारे आप या त डापुरते गोड बोलत आहेत.

यावेळी अशाच मन:ि थतीत मी होतो. ऑ टोबर या सु ीनंतर शाळा सु झाली. ती

सु होताच शाळे ची तपासणी झाली. दुसरे दवशी शाळे ला सु ी होती, हणून
सं याकाळपयत मी वाचीत पडलो. सं याकाळी काही सहकारी िश क मा याकडे आले.
बरे च उकडत होते हणून हवा खा याक रता घरासमोर टेकडीवर जाऊन आ ही बसलो.
हवा खाणे आिण काजू खाणे यांत मा या दृ ीने िवल ण सा य आहे. कतीही काजू तु ही
खा, तुमची तृ ी होत नाही. कोकणात समु ावर कं वा टेकडीवर मी बसलो क माझी
अशीच ि थती होई. कतीदा तरी आणखी पाच िमिनटे – आणखी पाच िमिनटे – असे
हणत रा ी आठनऊ वाजेपयत मी िनवांत िनसगा या र य साि यात काढीत असे. या
दवशी तसेच झाले. शीतल वायुलहरी शरीराला सुखवीत हो या, ग पा मनाला आ हाद
देत हो या, घरी परत याची गडबड कु णालाही न हती.

बर्याच वेळाने आ ही उठलो. वाट िचरप रिचत – अगदी पायाखालची होती. ग पांचा
ओघ अखंड वाहत होताच. मी सवात पुढे होतो. टेकडी उत न ित या पाय याजवळू न
जाणार्या वाटेने आ ही चालू लागलो. झाडीमुळे काही दसत न हते. चालता चालता मी
एकदम ओरडलो, आिण दुसर्याच णी मटकन् खाली बसलो. मा या उज ा पावलाला
कसले तरी िजवाणू चावले होते. या दंशा या वेदनांपे ाही भरभर बिधर होत चालले या
जािणवेने मी अिधक गडबडू न गेलो. हात माल, सदरा जे जे काही िमळे ल ते ते वर
मांडीला करकचून बांधून आिण दोन िश कां या खां ावर हात टाकू न धडधड या छातीने
अ मा दकांची वारी घरी ा झाली!

इजा, िबजा, ितजा अशी आप याकडे एक समजूत आहे. मी कोकणात गेलो क ती मला
हटकू न आठवते आिण मग मनात येते; आणखी एकदा आप याला साप चावणार आहे.
एकदा शेवटचा नंबर हणून तो आप याला चावला, दुसर्यांदा पिहला नंबर हणून याची
मेहरे नजर आप याकडे वळली, आता – आता ब धा मी चार लोकां या म ये असताना तो
मला चावणार!

सपसृ ीला मा यािवषयी इतक आपुलक का वाटावी हे कोडे अ ािप मला

उलगडलेले नाही. मला पिह यांदा साप चाव याची बातमी कळली ते हा माझे लेखनगु
ीपाद कृ ण को हटकर उ ारले होते, ''साप चावला हणून खांडक े रांची काळजी
कर याचं काही कारण नाही. यां या लेखणीत इतकं िवष आहे क सापाचं िवष यांना
बाध याऐवजी यांना चावणारा तो सापच िबचारा दगावेल!'' या सपदंशा या वेळी
मा या गु ं ची भिव यवाणी एका बाबतीत तरी खरी ठरली. या सपदंशाचे िवष मला
बाधले नाही. मला चावणारा तो साप दगावला क काय याची मला क पना नाही!
दुसर्या सपदंशाची मा मला ज मभर आठवण राहील. या िवषाशी झगड यात अठरा
वष माझी फार श खच पडली आहे. सापांनी पुन:पु हा माझा समाचार यावा याचे
कारण याचे व आपले पूवज मीचे काही वैर तर नसेल ना, अशी शंका अनेकदा मा या
मनाला चाटू न गेली आहे. कु णी सांगावे? – जनमेजय राजाने जे सपस आरं भले होते
यातला मी एखादा ऋि वज असेन!

मा या दुसर्या सपाचे एक ऋण मला मा य के लेच पािहजे. याने मला चांगलीच

िस ी दली. ते फु रसे मला चाव यानंतर आठ मिह यांनी एका दैिनकांत 'िव. स. खांडक
े र
अ यव थ' अशी बातमी ठळक ठशात छापून आली. या वृ प ा या नागपूर या
बातमीदाराने ती पाठिवली होती! ती िस झाली या दवशी मी िशरो ा न
सातारला एका पु तक काशना या समारं भासाठी चाललो होतो. को हापूरला मी
मोटारीतून उतरलो ते हा मी लोकां या कु तुहलाचा िवषय झालो आहे असे मला दसून
आले. अ यव थ मनु य वास कसा करतो हे पाहायला ते उ सुक झाले होते.

या दवशी मला वाटले – आिण अजूनही वाटते – लेखनापे ा सपदंशासार या

अपघातानेच लेखकाकडे लोकांचे ल अिधक लवकर वेधले जाते. माझे वा य लोक उ ा
िवस न जातील; पण ाने रापासून आतापयत मराठीत या दुसर्या कु णाही लेखकाला
साप चावला नस यामुळे या दृ ीने आपले नाव मराठी वा यात अजरामर हायला
काही हरकत नाही. 'कु णाही लेखकाला साप चावलेला नाही,' असे मी वर िलिहले, यात
थोडी दु ती करणे आव यक आहे. मला फु रसे चाव यानंतर, मामा वरे रकरांनीही
आप याला पूव फु रसे चावले होते अशी ऐितहािसक मािहती लोकांना सादर के ली तथािप
एका गो ीत माझे े व िन ववाद आहे. उ या मराठी वा यात – कदािचत सार्या
जगा या वा यातही असेल – दोनदा साप चावलेला मी एकटाच लेखक आहे!
िशरो ा या शाळे ची िशकवण
काही दवसांपूव ची गो . माझे एक िव ाथ मला भेटायला आले. िव ाथ हटला
क , पंधरावीस वषाचा, आयु या या उं बर ावर उभा असलेला आिण व ाळू डो यांनी
जगाकडे पाहणारा कोवळा त ण मनापुढं उभा राहतो. पण हे गृह थ तसे न हते. यां या
डो यावर या के सातून करडे, पांढरे के स मधून मधून डोकावत होते. चांगले प ास बाव
वषाचे होते. खरं हणजे मी यांना माझे ेहीच हणायला हवं होतं. पण चाळीस वषापूव
मा या हाताखाली िशकव यामुळं माझा िव ाथ हणून घे यात यांना आनंद वाटतो.
चािळशीप ाशी उलटलेली, िचत साठीकडं झुकलेली कं वा ती ओलांडलेली मंडळी गु
हणून मा यािवषयी जे हा ेमभाव कट करतात, ते हा काळजा या अगदी आत आत
कु ठं तरी मला िवल ण समाधान वाटतं. िशरो ातले ते जुने िहरवेगार दवस आठवतात.

िव ा याचे अखंड ेम ही िश का या वा ाला येणारी अ भुत देणगी आहे. इतर

वसायांत पैसा पु कळ िमळत असेल. सामािजक ित ाही लाभत असेल पण
बकु ळफु लां या सुगंधा माणे वाटणारी ही कृ त तेची जाणीव इतर वसायांत या
मंडळ या वा ाला एव ा मो ा माणात िचतच येत असेल.

या िव ाथ -िम ा या आिण मा या ग पागो ी झा या. तो शाळे त होता ते हा या

आठवणी िनघा या. गोड, आंबट, तुरट, ितखट! बोलता बोलता तो हणाला, ''भाऊ, तु ही
िशकिवलेलं सं कृ त, आलिज ा वगैरे सारे िवस न गेलोय मी. पण तु ही िशकवलेली
'तुतारी' मा अजून आठवते. ित यात या काही ओळी आठव या, क समाजासाठी आपण
काहीतरी के लं पािहजे, असं मनात येत.ं अजून आपण काही के लं नाही ही खंत जाणवू
लागते.''

सहज बोलून गेला तो हे. मी मा या या बोल याचा िवचार क लागलो. मा या

दुसर्या एका िव ा याची आठवण मनात जागी झाली. पदवीधर झा यावर तो क युिन ट
प ाचं काम क लागला. पुढं आमची गाठ पडली. ते हा तो हणाला, ''मी प ाचं काम
क लाग यावर एक नेते रिशयन रा य ांतीिवषयी मला ा यान सुनवू लागले. मी
चटकन यांना हटले, हे सारे माहीत आहे मला. िशरो ा या शाळे त खांडक
े र मा तरनी
रिशयन ांतीची मािहती सांिगतली आहे आ हाला.''

'तुतारी' ही के शवसुतांची किवता काय कं वा रिशयन ांतीची मािहती काय, दो ही

गो ी तीनचार तपांपूव या अ यास मात न ह या. सरकारी परक य. िश णाची
चाकोरी ठरलेली. भाषा, इितहास इ यादी िवषयांची पा पु तके परक य. रा यक या या
धोरणात बसू शकतील अशा सािह यानं सजिवलेली. मराठी ग प सु ा मायबाप इं ज
सरकार या दृ ीनं िन प वी असेल एवढंच पु तकात समािव हायचं. अनेकदा ते नुसतं
िन प वी नसे तर नीरस आिण िन पयोगीही असे. मुलांची मनं फु लावीत, यां या
 ाना या क ा िव तृत हा ात, यां या सु श ना जाग यावी अशा दृ ीने यावेळची
पा पु तकं मुळी रचलीच जात नसत. शाडू या नीटनेट या मूत माणं ती पु तकं वाटत.
परी े या दृ ीनं ठीक पण इतर दृ ीनं पूणपणे िनज व.

खरं िश ण हा िजवंत-अनुभवी मनानं िजवंत कोव या मनाशी के लेला दलखुलास

संवाद असतो. हा िजवंतपणा आप या िशकव यात यायला हवा असेल तर के वळ या
पा पु तकां या कु ब ा घेऊन काम भागणार नाही, ही जाणीव िशरो ात या मा या
िश क जीवना या ारं भीच मला झाली. वारा जसा नानािवध फु लांचा सुगंध घेऊन
येतो, तसं ठक ठकाणी िवखुरलेलं ेरक ान, सािह यातली सुंदर व फू तदायक थळं ,
भोवताली घडणार्या घडामोडी व यांचा अ वयाथ लाव या या प ती इ. गो ी
मा यिमक िश कां या ारे च िव ा या या मना या तळापयत जाऊन पोहोचतात. नऊ
ते सोळा या वयाचे िव ाथ िवल ण सं कार म असतात. एका जु या का संकेताचा
आधार घेऊन बोलायचं झालं तर मी हणेन, मा यिमक शाळे तील मुलं ही वाती
न ा या वेळी समु ा या तळाशी अंतरं ग उघडू न बसले या शंप यासारखी असतात.
या न ात पडणार्या थबाथबांचे मोती बनव याचं सु साम य यां या अंगी असतं.

१९२० साली एक मा यिमक िश क हणून मी िशरो ाला गेलो. गाव अगदी लहान
पण भोवताल या पंच ोशीतून मुलं येत. यामुळं सं ये या दृ ीनं शाळे ला फारशी अडचण
जाणवत न हती. याकाळी मा यिमक शाळा असायची ती तालु या या कं वा यापे ाही
मो ा गावी. खाली खे ापा ात ती उतरत होती तरी फारसं अडत नसे. इं जी ४।५
इय ा पदरात पड या क तुटपुं या िश णा या बळावर कोकणात या गोरग रबां या
मुलांना मुंबईत पोटापुर या नोकर्या िमळत. यामुळं हाल सोसून ही मुलं इं जी
िशक याची धडपड करीत आिण यांचे पालक पोट बांधून यांना इं जी शाळे त पाठवीत.

आम या शाळे त पांढरपेशी मुलं फार नसत. अिधक भरणा होता तो गावडे, भंडारी,
गावीत वगैरे क करी वगात या गरीब मुलांचा. इं जी िश णाची संधी िमळणारी यांची
ही पिहलीच िपढी होती. या मुलांना िशकवू लागताच एक गो मला ती तेने जाणवली-
परं परे ने ा झाले या ानाचा व सं कृ तीचा पांढरपेशा मुलांना जो फायदा िमळतो
याला ही मुलं मुकलेली आहेत. मा मरणश , हणश वगैरे वगैरे बौि क गुणां या
बाबतीत या मुलां या ठकाणी कु ठ याही कारची कमतरता न हती. या मुलांना
पांढरपेशा मुलांइतक च िव ेची गोडी लागावी, इं जी, सं कृ त, गिणत अशा िवषयात
यांची गती अकुं ठतपणे चालावी, कु ठलीही िव ा, कु ठलंही शा , कु ठलीही कला आप या
आवा याबाहेर नाही, असा आ मिव ास यां या ठकाणी िनमाण हावा हणून
िश कानं यां यावर अिधक ेम के लं पािहजे. यां यासाठी अिधक म घेतले पािहजेत.
आई आप या अश मुलाची अिधक काळजी घेते! ितचेच अनुकरण िश कांनी करायला
हवं.

हे ल ात येताच मी रिववारी मुलांना शाळे त बोलावू लागलो. मे मिह यात व

 दवाळी या सु ीत मी एकदोन वग थोडे थोडे चालू ठे वू लागलो. या प तीनेच यश अगदी
अनपेि पणे मा या ययाला आलं. यां या घरात सं कृ तचं अवा रही िप ाि प ा
उ ारलं गेलं नसेल, अशा मा या काही िव ा यानी सं कृ तम ये चांगलं ावी य
िमळिवलं. पुढं यातला एक िव ाथ वावलंबनानं वत:च अ यास म पार पाडीत गेला.
शेवटी तो सं कृ तचा पी.एच्.डी. झाला. या संबंधी या स कारसमारं भाचं अ य थान
मीच वीकारलं पािहजे असा याने आ ह धरला. मला तो मा य करावा लागला. मा या
दृ ीनं ते अ य थान सािह यसंमेलना या अ य पदाइतकं च स मानाचं होतं.

खेडग
े ावात या मा यिमक शाळे त काम करणार्या िश काला जर आप या कामात
खराखुरा रस असेल तर तो या िश णाचा कस शहरात या चांग या िश णाइतका ठे वू
शकतो हा अनुभव िशरो ात मी वषानुवष घेतला, मा पु तक ावी य हे अशा शाळांचे
एकमेव येय असू नये. तसं पािहलं तर पु तक ान ही जीवनिश णा या िशडीची फार
खालची पायरी आहे. पु तक पांिड यानं जसा चा मनोिवकास होत नाही, तशी
सामािजक सुखदु:खाबाबत जाग कताही होत नाही. संगी परी ेत मुलाला चार गुण
कमी िमळाले तरी चालतील, पण िश णाने मुलाचं मन सुसं कृ त के लं पािहजे. गाव,
समाज आिण देश यांि यावषयी यां या मनात आपुलक िनमाण झाली पािहजे.
िवमाना या वेगानं बदलणार्या जगाचं आिण जीवनाचं चौरस ान याला असलं पािहजे,
जु यात या चांग याची न ात या चांग याशी सांगड घाल याची िववेकश या या
ठकाणी वृ ग ं त झाली पािहजे; पा पु तकाची पोपटपंची क न परी ा पदरात पडेल,
पण या सार्या गो ी िव ा याला कशा िमळतील?

हणूनच खेडगे ावात या मा यिमक िश काचं काम मोठं अवघड आिण गुंतागुंतीचं
होऊन बसतं. आप या वसायावर यांची पूण ा हवी. ान वाढिव याची आिण
'सेिवतो हा रस वाटतो आिणका' या उ माणे ते इतरांना दे याची हौस याला हवी.
या देशातले िश क िन न े े हे काम करतात याच देशात िव ान ग डा माणं पंख पस न
आकाशात उं च भरार्या मा शकतं. याच देशात समाजापुढ या िबकट सम यांची
वा तव दृ ीनं िच क सा होत राहते. याच देशात जीवनातला भ दूपणा आिण भ गळपणा
यां यािव बंड पुकारलं जातं, याच देशात ामािणक आिण कत त पर नाग रकांची
सं या मो ा माणात आढळते.

पा पु तकात नसले या 'तुतारी'सार या अनेक किवता मी मुलांना िशकवीत असे.

इितहासात च रा य ांतीचा उ लेख आला क ित यापासून रिशयन ांतीपयत मला
असलेली सव मािहती मी मुलांना सांगत असे. अशा सव गो या मागं माझी एकच
भूिमका होती. मुलांची मनं नांगरणं, यांत नविवचारांची आिण सव पश भावनांची बीजं
पेरणं.

अ यापन िव ालयात जे िश णशा िशकवलं जातं या या चौकटीत माझं हे

िशकव याचं तं बस याजोगं नाही याची यावेळीही मला क पना होती, पण िश ण हे
सािह यासारखंच आहे अशी माझी ा आहे. या दो ही े ांत जी नविन मती करायची
असते, ितचा संबंध मानवी आ याशी असतो, जड व तूंशी नाही. ितथं ानसंवधनाइतकं च
भावने या उ याला मह व आहे; िवचारां या िवकासाला मोल आहे. सािह यशा
पारं गत पंिडत सरस लेखन क शकतोच असं नाही. िश णशा ा या बाबतीतही तसंच
आहे. या शा ा या चौकटीत ठाकठीक बसवून दलेलं ान अितिनज व ठर याचा संभव
असतो. हे िनज व ान िव ा या या मनात या एका अडगळी या खोलीत सदैव पडू न
राहतं. या या जीवनाशी कु ठं ही सांधा जोडला जात नाही, ते य ात पेरलं जात नाही,
अंकु रत होत नाही, फळाफु लांनी बहरत नाही.

िजथे सा रतेचा सारसु ा नीट झालेला नाही; िजथे सािह यातलं स दय, साम य
आिण साधु व ब जनसमाजापयत पोहोचलेलं नाही, िप ाि प ा धमभोळे पणा या
धु यात वावरत अस यामुळे िजथे िव ानसूयाचे दशन घडलेलं नाही अशा समाजात
िश कांचे काम यश वी हायला प ढक प तीचा आधार पुरा पडत नाही. इथं
का ापासून शा ापयत िश काला येक िवषयाची गोडी असली पािहजे. ती गोडी
वाढवून याने आपले ानभांडार सतत समृ करीत रािहले पािहजे. ते भांडार याने
आप या िव ा याना मु ह ताने वाटले पािहजे. 'एक एक जो नवा श द तू िशकसी ।
शि तयाची उलथील सव जगासी । पठण करी तर याचे । बाबा जग हे बदलायाचे ।।' या
के शवसुतांनी िव ा याना उ ेशून िलिहले या ओळीत अथगौरव नाही. यांना स याचा
आधार आहे. हा एके क भावशाली श द या गु मुखातून िनघतो, या गु ची बु ी
चौकस, ान चौरस, चा र य िनमळ, िवचार गितशील, भावना उदार आिण
िव ा यािवषयीचं ेम उ कट असावं लागतं.

'तुतारी'सार या किवतेपासून रिशयन रा य ांती या मािहतीपयत

अ यास माबाहेर या शेकडो गो ी मी मा या िव ा यापयत नेऊन पोहोचिव या. या
सार्या धडपडीमागं एकच जाणीव होती—'बाबा जग हे बदलायाचे.' भोवतालचं सारं सारं
बदलायचं होतं. देशाचं वातं य िमळवायचं होतं. समाजातील सव कारची िवषमता
नाहीशी करावयाची होती. सािह य, कला यांचा आनंद समाजमना या तळापयत नेऊन
पोहोचवायचा होता. हे सारं कर याची ेरणा िशरो ानं आिण िशरो ा या शाळे त या
अनुभवांनी मला दली.

ि ताची एक पक कथा आहे. या कथेत तो हणतो, 'तु ही मोक या मुठीनं बी

टाक त चला. काही खडकावर पडेल, काही पाखरं खातील; पण थोडं ना थोडं चांग या
जिमनीत जेल, ते तरा न वर येईल.' याला िश काचा पेशा ामािणकपणानं
प करायचा आहे – एक पोटाथ गरजवंत मनु य हणून न हे, दुसरा अिधक पैसा देणारा
वसाय उपल ध नाही हणून न हे- यानं ि ताचे हे श द आप या अंत:करणावर
को न ठे वले पािहजेत.
िहरवी पानं, लाल खुणा
येकाचं आयु य हे एखा ा पु तकासारखं असतं, चटकदार कादंबरीसारखं हटलं तरी
चालेल! मा ही कादंबरी याची यालाच नीट वाचता येत.े ती वाचता-वाचता के ले या
खुणा या- या याच ल ात राहतात. इतरां या दृ ीने ती पानं जवळजवळ कोरी
असतात, मा या- या या दृ ीने या कादंबरीत या पिह या काही पानांवर एकही
खूण नसते. पुढं नाना रं गांची पानं येतात, वाचून उलटली जातात. काही काळपट
दसणारी, काही िपवळसर झालेली, काही िहरवीगार रािहलेली. मा या आयु यातली
अशी िहरवीगार पानं हणजे १९१६ ते १९३८ या काळात मी दि ण कोकणात
घालिवलेले दवस. यां या आठवणी हणजे िहर ा पानांवर या लाल खुणा आहेत. जणू
कोकणात ठक ठकाणी आढळणार्या गद िहर ा राईतून पुढे सरकणार्या तांब ा
पाऊलवाटाच!

१९१६ म ये मी कोकणात गेलो मा या चुलत चुल यांना द क हायला. यावेळी मी

अठरा वषाचा होतो. पु या या फ युसन कॉलेजात दोन वष काढली होती. का , ना
आिण सािह य यां यािवषयी वाटणार्या मना या ओढीला गडकर्यां या प रचयामुळे
गिहरा रं ग चढला होता. को हटकर, गडकर्यां माणे चम कृ ितपूण क पनांत रं गून
जा याची बु ीला सवय झाली होती. का - शा -िवनोदा या डो यांनी मी भोवतालचं
जग पाहत होते.

बेळगाव न सावंतवाडीला जायला सारवटगाडीने मी, माझी आई व माझे मामा असे

ितथे िनघालो. सारवटगाडी हे यावेळचे ितकड या वासाचं मु य साधन (बस, एस.टी.
वगैरे श द यावेळी ज माला आले न हते.) या वासाला सामा यत: अडीच-तीन दवस
लागत. यामुळे दुतफा पसरलेलं सृि स दय मनमुराद पाहता येई. ते पाहता-पाहता
आम या गाडीची वाटचाल जे हा आंबोली घाटातून सु झाली ते हा तर बाणभ ा या
कादंबरीतली वन ीच आप या डो यांपुढं साकार होत आहे क काय असा मला भास
झाला. एका बाजूला वृ वेल या समु ात बुडून गेलेली खोल-खोल दरी, दुसर्या बाजूला
महा ाराचं र ण करणार्या बलदंड पहारे कर्या माणे उभे असलेले स ा ीचे
काळे किभ खडक! हा नऊ मैलांचा सुंदर घाट उतर यानंतरही पुढचा सारा देश असाच
रमणीय आहे, याची जाणीव होऊन माझं का ेमी मन या भूमीला आपण द क होणार
या क पनेनं आनंदन
ू गेलं.

पुढ या चार-आठ दवसांत सावंतवाडीत मी सव वावरलो. िजथं जावं ितथं हे

सृि स दय मा या वागताला उभं असे. मग ते िचवा ड गरीसारखे फरायला जा याचे
थळ असो वा अंगठीत बसिवले या ख ा माणे वाटणारा मोती तलाव असो कं वा
आमचं घर या भटवाडीत आहे ितकडे जा या या र यावर छाया करणारी गद झाडी
असो – राजावर जशी छ चामरं धरली जात असत या माणे कोकणातले नाना कारचे
लहान-मोठे वृ ही ठक ठकाणी ये या-जा या रं कावरही मायेची पाखर घालायला िस
असत. झाडां या गद त पर परापासून दूरदूर असलेली बैठी घरे लपंडावात लपायला
गेले या गोिजरवा या बालका माणे वाटत. हे सारे डोळे भ न कतीही पािहलं तरी तृ ी
होत नसे. िनसगाला पडले या या सुंदर व ात थमदशनीच मी वत:ला िवस न गेलो.

जवळजवळ दोन तप सृि स दया या या सागरात मी नखिशखांत हाऊन िनघत होतो.

पंंच यांना अपूव आनंदाचा लाभ क न देणार्या आिण फळाफु लांनी लगडले या या
सृ ीत मी इतका रमून गेलो होतो क या संप िनसगाशी माझे ज माचे नाते िनमाण
झाले. अजूनही कोकणची आठवण झाली, क माझे मन अनेक सुखद सं मांत रमू लागतं.
मी डोळे भ न पािहले या िविवध रं गांपैक कोणता रं ग सवात सुंदर होता? लालिपव या
ब डू चा, भग ा अबोलीचा क सं याकाळी समु ावर सूया त होत असताना रं गून गेले या
पि मेचा? रसाळ फणसाचे गरे अिधक वा द क हापूस, पायरीचा रस अिधक मधुर?
पहाटे गोड भूपाळी या सुरा माणे वाटणार्या पाखरांची कलिबल अिधक गोड क
पावसा यात जणू काही पृ वीवर अवतरत आहे असं सुचिवणार्या मेघमाले या
डम ं चा गंभीर नाद अिधक आकषक? फु लांपैक नुसता चाफा घेतला तरी पांढरा चाफा,
सोनचाफा, िहरवा चाफा, कवठी चाफा, नागचाफा, नाग लंग चाफा इ यादी चा या या
जाती पािह या आिण यां या सुगंधाची तुलना क लागले तरी मन वेडावून जाई.

सृि स दया या जोडीने मला मो न टाकलं ते या काळात जागृत होऊ लागले या

कोकण या अनेक सुपु ां या अि मतेनं. १९२० पूव चे महारा ातले राजकारण,
समाजकारण इ. गो ी वृ प ां या ारे कोकणात पोहोच या न ह या असं नाही, पण
गांधीज चा उदय होईपयत कोकणातला सवसामा य माणूस देशात या या सव
घडामोड कडे े का माणे पाहत होता. रा ा या रं गभूमीवर पुन थानाचं जे महाना
सु झाले होते यात आप यालासु ा जमेल ती भूिमका करायला हवी याचे भान याला
आले न हते. असहका रतेपासून िमठा या कायदेभंगापयत भरती या लाटां माणे पुढेपुढे
जाणार्या या चळवळी झा या, या वाचता न येणार्या आिण कशीबशी दुपारची वेळ
भागिवणार्या खे ापा ांत या माणसांपयत जाऊन पोहोच या.

ही जागृती घडवून आणणार्या मंडळ त पुढे कोकणचे गांधी हणून ओळखले जाऊ
लागलेले जसे आ पासाहेब पटवधनांसारखे नेते होते तसेच मी या िशरो ात िश क
हणून काम करत होतो, या याबाहेर फारसे ठाऊक नसलेले पण आपले गाव या बाबतीत
जागे ठे वणारे यागी वृ ीचे आ पा नाबरासारखे अनुयायीही होते. या दोन आ पां या
जोडीने दोन आबांचाही उ लेख के ला पािहजे. सुदव
ै ाने माझा या दोघांशी १९२० या
आगेमागेच गाढ ेहसंबंध जुळून आला. तो आजतागायत कायम आहे. यातले पिहले आबा
वैनतेयाचे संपादक मेघ:शाम िशरोडकर, दुसरे आबा या भागातले गे या अधशतकातले
तप वी कायकत महादेव तुकाराम वालावलकर. या दोघांनीही आपली वाणी व लेखणी
या या जोडीने लोकजागृती व जनतेची सेवा यांकरता आपले उभे आयु य वेचले.
 सन १९२० नंतर कोकणात िविवध साधनां या ारे भावनांना आवाहन करणारी
जागृती कती वेगाने होत गेली हे आठवले हणजे जनमन हलवून सोड याची गांधीज ची
श आजही अपूव वाटते. खादीची चळवळ सु झाली आिण यानंतर लवकरच एके
दवशी मा या दारात आ पासाहेब पटवधन अचानक येऊन उभे रािहले.
त व ानासार या िवषयात ावी य संपादून ा यापक झाले या आ पांनी गांधीज या
हाके ला ओ देऊन या नोकरीकडे पाठ फरवली होती. खादी चाराकरता ते कोकणात या
खे ापा ांत फरत होते. यां यासार या िव ानांची यागी आिण सेवाशील वृ ी
पािह यावर खादीिवषयीचं गांध चे त व ान कळत नसले या माणसांनाही मुका ाने ती
खादी खरे दी करावीच लागे. या काळात कोकणात या अशा अनेक लहान-मो ा,
सुिशि त-अिशि त नी य कुं डात आ ती ावी या माणे आपली आयु यं
यथाश देशा या सेवेला दली, यामुळेच खादी चारापासून ह रजनसेवेपयत सव
न ा चळवळी िनर रतेचे फार मोठे माण असले या कोकणात या लहान-लहान
खे ांतसु ा हा हा हणता पसर या. शापानं िशळा होऊन पडले या अह येला,
भुरामचं ाचा पद पश हावा आिण या िशळे तून एक सजीव सुंदर त णी गट हावी
तशी ती जनजागृती आजही मला वाटते.

या जनजागृतीचं पूण व प गट झाले ते १९३० या कायदेभांगा या चळवळीत.

िशरो ाला िमठागरं अस यामुळे या िमठा या स या हाकरता याची िनवड के ली गेली
होती. गाव लहान, कोकणा या एका कोपर्यातले, पण एके दवशी सं याकाळी वगु या न
चालत येणारा स या ह चा मेळावा यांनी पािहला आिण पुढ या आठ-दहा दवसांतलं
िशरोडं यांनी अनुभवलं यांना याचा कधीही िवसर पडणार नाही. कायदेभंग करणार्या
या स या ांत पुढे महारा ाची वैचा रक, राजक य व सामािजक े े गाजिवणारी अनेक
मंडळी होती. धमानंद कोसंब सारखे यितवृ ीचे महापंिडत स या ां या िशिबराचे
नेतृ व करीत होते. घर-दार, पैसा-अडका, बायका-मुले या सवाकडे पाठ फरवून नानािवध
वसायांत्◌ाली लहान-थोर मंडळी या कायदेभंगाकरता िशरो ाला गोळा झाली होती.
वातं याचं वारं जो याला याला कोणताही पाश मागे ओढू शकत नाही हे या
सवा याकडे पािहले हणजे सहज ल ात येत होतं. या दवसांत िशरोडे हे दैनं दन जीवन
कं ठणारे अगदी बाजूचे खेडे रािहले न हते. रा ा या दृ ीने याला समरभूमीचे व प ा
झाले होते. िशि त-अिशि त, गरीब- ीमंत, ा ण-ह रजन असले सव भेदभाव
आंध या ढ या बंधनांनी िप ाि प ा जखडलेले ते गाव, स या हा या चार-पाच
दवसांत पार िवस न गेले होते. िवजेचा बंद पडलेला वाह सु हावा आिण अंधारात
बुडून गेले या गावातले दवे पटपट लागून िजकडेितकडे काशच काश हावा तसे
काहीतरी या दवसांत अनुभवायला येत होते.

स या ह सु झाला. या या बात या बाहेर या जगापयत पोहोचू नयेत यािवषयी

ि टश सरकारला काळजी घेणे ा च होते. र ािगरीचे कले टर व इतर अिधकारी
यादृ ीने य शील होते. सावंतवाडीला िनघणार्या वैनतेयाचे संपादक िशरोडकर व मी
िशरो ाला काय चाललंय हे बाहेर कळावे हणून वैनतेयाची दैिनक आवृ ी या दवसांत
काढीत होतो. सावंतवाडी या बापूसाहेब महाराजां या उदार आिण रा ेमी
धोरणामुळेच ते श य झाले पण एक तर वैनतेय हे एका बाजूचे वृ प . िशवाय ि टश
सरकारने चारी बाजूंनी नाके बंदी कर याचा य चालिवलेला. आंबोली घाटातून खाली
उतरणार्या माणसांची तपासणी या दवसांत के ली जात होती. या मंडळ त िशरो ाला
जाणारा कु णी चळव या आहे का हे कटा ानं पािहले जात होते. अशा ि थतीत एका
सं याकाळी एक अचानक मा यासमोर येऊन उभी रािहली. आंबोली या
घाटात या तपासिनसा या हातावर तुरी देऊन ती आली होती. िशरो ाला काय काय
घडले व घडत आहे याची खडा खडा मािहती ितला हवी होती. कायदेभंगाचे सारे वृ
ितला परदेशी पाठवायचे होते. चळवळ नुसती होऊन चालत नाही, जगा या
कानाकोपर्यापयत ितचे ित वनी उमटले पािहजेत. आप या देशात या जागृतीची
जाणीव परदेशांना हायला हवी हे या या धडपडीचे मु य सू होते. ती पुढे
'सकाळ'कार झालेले ना. िभ. प ळे कर. वाताहर हा श द यावेळी ढ न हता, कारण
याकाळी बातमीदार हणून ओळखली जाणारी ब तेक माणसे मु यत: हवापा या या
आिण रोगराई या बात या दे यात गक असत. पण या दवशीचे प ळे कर मा मला
खरे खुरे वाताहर वाटले. अजुनाने सुभ ाहरण या प तीने के ले ितचाच अवलंब जाितवंत
वाताहराला करावा लागतो हे यां या संभाषणातून मला थमच चीत झाले.

लेखक हणून मला वत:ची ओबडधोबड पाऊलवाट सापडली ितचे ेयही

कोकणालाच आहे. लहानपणी मा यावर या पु तकांचे दृढ सं कार झाले यांची नावे
सांगताना रामायण, अरे िबयन नाईटस् आिण सुदा याचे पोहे यां या पाठोपाठ मी
िशरो ाचे नाव घेतो. िशरोडे ही या काळात या कोकणात या जीवनाची एक छोटी
ितमा होती. शाळे ची कामे, ा याने, सहभोजन इ. िनिम ाने या अठरा वषात मी
कोकणात िजथंिजथं फरलो ितथंितथं एकच गो मला ती तेने जाणवली – या शहरी
पांढरपेशा जगात मी लहानाचा मोठा झालो होतो, याची सामािजक सुधारणेची क पना
फार संकुिचत आहे. सामािजक सुधारणा या नावाने ओळख या जाणार्या या सम या
मला प रिचत हो या, या यापे ा अ यंत भेसूर, भयानक आिण जीवनमरणाचा सवाल
करणारे आप या समाजाला भेडसावीत आहेत याची जाणीव मा या मनात
िशरो ानेच के ली. कु णी कु णाबरोबर जेवावे यापे ा येकाला दोन वेळा पोटभर
जेवायला िमळे ल अशी ि थती कशी िनमाण होईल, हा यातला य होता! शेकडो वष
अंगवळणी पडलेला िवषारी जाितभेद कधीतरी नाहीसा होईल पण दुपार या भाकरीची
ांत असलेले गरीब आिण पंचप ा ाचे अजीण होणारे ीमंत यां यातली भयंकर दरी
कशी बुजवता येईल, या ांनी जे हा मा या मनात घर के ले ते हा पूवसुर या
अनुकरणापे ा आपला अनुभव – मग तो कतीही क ा, कु प वा वेडावाकडा असो – जे
िजवंत वा य याचे उगम थान आहे हे मला िशकवलं ते िशरो ानंच ! मा या पिह या
चार कादंबर्या, प ास– पाऊणशे लघुकथा, तीस-चाळीस लघुिनबंध आिण अमृतसारखा
बोलपट यांची अनुभवबीजे आजही मला आठवतात आिण ती क पनार य
रचनािन मतीची जागा घेऊ शकत नाहीत या स याचा यय आणून देतात.

बावीस पावसा यांतली ही िहरवी पानं आता खूप जुनी झाली. यात जशा आवड या
भागावर के ले या लाल खुणा आहेत, तशा कोकणची दु:खं आिण दुखणी यां या कटू
अनुभवावर कले या तांब ालाल खुणाही आहेत. दा र , अ ान व धमभोळे पणा या
ि दोषाने आपले सारे सामािजक जीवनच मध या काळात ापून टाकले होते. कोकणात
तर हा ि दोष िवकोपाला पोहोचला होता. आता या अनुभवांना अधशतक होत आले. पण
अजूनही बुि जीवी व मजीवी त णांची िनयात आिण मुंबई न दरमहा येणार्या
मिनऑडर ची आयात हाच कोकणाचा मु य ापार रािहला आहे. वातं यानंतर या
गे या दोन तपांत समृ ीची गंगा अनेक ठकाणी पोहोचली पण कोकणात या द ध
सागरपु ाकडे मा ितचा ओघ वळला नाही! आम यातली बडीबडी मंडळी महारा ात
कु ठे तरी कॅ िलफो नयासारखे नंदनवन फु लिव याची व ं पाहत आहेत हणे! मा
कॅ िलफो नयाशी पधा कर याची कोकणभूमी या ठकाणी असलेली सु श कु णीच
ल ात घेत नाही. गांधीज या व ा माणे जर पिह यापासून िनयोजन-पूवक नवन ा
उ ोगधं ांचे िवक ीकरण झाले असते तर कदािचत कोकणा या िवकासाचा माग मोकळा
झाला असता, पण आजही ती दु:खं आिण दुखणी यां या तांब ालाल खुणा पुसट होऊ
लागले या नाहीत! या धो याचा लाल कं दील दाखवीत आहेत!
मा या आयु यावर प रणाम करणारे ंथ
मला वा याचा नाद के हा लागला आिण तो कसा लागला, हे मला सांगता येत नाही.
वया या चौ या वष मला आठवतं क मी 'शारदा' नाटक पाहायला गेलो होतो. पडदा
उघडला. पडदा उघड यावर अरे िबयन नाईट मध या 'ितळा ितळा दार उघड' या
गो ीत यासारखी माझी ि थती झाली. मी या जगात गेलो. शरीर िवसरलो. नाटक
पाहताना जी ि थती होई, कादंबरी वाचताना जी ि थती होई, या ि थतीचे वेड का
लागले ते मला ठाऊक नाही. हे वेड मला ास देईल असं मा या आ े ांना वाटत होतं पण
आता या वेडािवषयी फारशी कोणी शंका घेणार नाही कं वा मला वे ा या इि पतळात
धाडणार नाही पण नंतर मी कसा वागलो हे सांग याम ये अिधक मौज आहे. मी आठ-दहा
वषाचा असताना िलहायला लागलो. यावेळी मी शिन भाव नावाचं नाटक िलिहलं होतं.
यावेळी शिनमाहा याचं वेडही फार होतं. मला असं वाटे क अ यास न करता परी ेत
पास हायचं असेल, तर शिनमाहा य वाचलं हणजे झालं आिण यावेळची माझी एकं दर
क पकता आप याला सांगायची असेल तर या नाटकात जे िवशेष पा मी घातलं होतं
या पा ाचे नाव अचरट ठे वलं होतं. नावच अचरट असं असेल तर िवनोद उ प झालाच
पािहजे ितथं! परं तु या ि थतीतून मी लवकरच बाहेर पडलो आिण चार पु तकांनी माझी
पिहली घडणजडण के ली.

यांपैक पिहले पु तक 'अरे िबयन नाईटस्' हे पु तक माझे िम ब याबापू कमतनूरकर

यां या घरी आषाढी एकादशी या दवशी वाचायला िमळालं. पिह यांदा आिण ते
वाच यात मी गुंग होऊन गेलो. मला ब याबापूंनी खायला ठे वलेली िबि कटं एका हाताने
खात आिण दुसर्या हाताने पु तक वाचत मी इतका रं गून गेलो क सगळी िबि कटं
संप यावर या दवशी आषाढी एकादशी होती याचा मला प ा लागला! या पु तकानं
मला क पनेत या िव ात वैर संचार करायला िशकवले.

दुसरे पु तक 'रामायण'. मी नऊ वषाचा असताना माझे वडील अधागवायूने आजारी

पडले आिण ते एकवीस दवस बेशु ाव थेत असताना मी यां या िबछा यापाशी बसून
मराठीत भाषांत रत झालेलं संपूण रामायण वाचून काढलं. यामुळे रामायणाने मा या
मनावर एक िवल ण सं कार के ला– कं ब ना पुढे विडलांची तीन-साडेतीन वष जी
शु ूषा के ली, याचे ेय रामायणाने मला जी कत बु ी िशकवली, जीवनातले जे
त व ान नकळत मा या बालमनात जवलं, याला आहे.

ितसरं पु तक हणजे 'सुदा याचे पोहे'. या पु तकाने आप या समाजातले ढ ग, स ग,

सामािजक अ याय, सामािजक िवषमता, िविच चाली यांिवषयी मला मािहती दली
आिण तीही हसता हसता पुरेवाट होईल अशा रीतीने!

आिण या तीन पु तकांनंतर चौथं खरं पु तक मला भेटलं ते हणजे िशरोडा गाव – या
गावात मी िश क हो याकरता गेलो आिण अठरा वष रािहलो. तर ही िशरो ासारखी
पु तकं – लेखकानी– याने याने वत: या डो यांनी वाचायची असतात, कानांनी
ऐकायची असतात. ती ह तिलिखतेही नसतात. काही नसतं. देवाने िनमाण के लेली
सृ ी असते. एका खे ात या लोकांचे जीवन पाहता पाहता मा यापुढे अनेक द
हणून उभे रािहले आिण या ांची सोडवणूक कर याक रता जो जो मी आत जाऊ
लागलो, तो तो मा या ल ात आलं क जीवन हा एक अफाट, खोल डोह आहे आिण या
डोहात जायला वा याचा मी आ य घेतला.

मा यावर इत या लोकांनी अमाप ेम के लं आहे – महारा ामध या, गुजराथमध या,

तमीळमध या. या लोकां या ेमापे ा मला पा रतोिषकांनी काही िवल ण के ले असं
वाटत नाही. तर हे लोकांचे ेम – या ेमाने मला जगवलं, या ेमानं मला िलहायला
लावलं. मी ज मभर दोन उ ोग के ले. एक सतत आजारी पड याचा आिण दुसरा उ ोग
हणजे तो आजार िवसर याक रता सािह य वाच याचा आिण िलिह याचा. मला
वत:ला असं अथातच वाटतं क मा या आजारीपणात या सािह याने मला िवशेष मदत
के ली, ती फार मोलाची होती. सु वातीला मी वारं वार आजारी असे. लहानपणी मला
असा िविच आजार जडला होता क रा न रा न ताप यायचा आिण मी तापाम ये शेवटी
इतका कृ श हायचा, ीण हायचा क मला य कं वा अ◌ॅनीिमया होईल अशी भीती
सवाना वाटायची. अशा तापाशी झुंजता झुंजता मला वा याने सतत मदत के ली आहे,
सोबत दली आहे, धीर दलेला आहे, दलासा दलेला आहे, आिण हणून मला असं वाटतं
क सािह य हे माणसा या जीवनातले एक सवात मोठे आ याचे अ आहे. हे अिभजात
सािह याला उ ेशून मी िलिहतो आहे.

ययाती िलहायला मला आठ वष लागली. मधून मधून मी थांबलो, कं ब ना ती

कादंबरी मनासारखी होईल ना होईल असे वाट यामुळे, कौटुंिबक आप मुळे आिण
मा या प ी या मृ यूमुळे एवढा दीघकाळ लागला. माझी प ी सारखी मला सांगत असे
क तु ही माडीवर जा, िलहीत बसा, मा या आजाराकडे ल देऊ नका. याची आठवण
होऊन मी िलहायला बसलो आिण ती कादंबरी पूण के ली. आठ वष गेली हे जरी खरे असले
तरी कादंबरीचे बीज अगदी लहानपणी मा या मनात दडलेले होते, कारण सांगलीत
असतानाचे सं कार मा या मनावर फार आहेत. यातले काही सं कार पुराणं, क तनं
यातले आहेत. ते मी आवडीने ऐकत असे आिण ते ऐकताना मा या मनावर जे सं कार होत
असत, ते मला वाटायचे क यात या पु कळ गो ी नुस या गमती आहेत पण गमती
न ह या या. यातली पिहली कथा मला वाटतं हरदासा या त डू नच ऐकायला िमळाली.
महाभारतात नंतर ती मला सापडली पण कॉलेजम ये मी गेलो आिण शाकुं तल िशकत
असताना, डॉ. िलमये यांनी मा या वेळेला एक ोक िशकवला.

शंकुतलेला आशीवाद देताना सांिगतलंय 'ययातीला श म ा जशी ि य झाली तशी तू

हो' ही कथा वाचली यात ती याची बायको हणून िलिहलेली. याची बायको देवयानी.
श म ा ही काही बायको न हे याची. ते हा पंधरासोळा वषा या मला कोडे पडले.
शम च े ी ि थती ही काय के लेली आहे? कािलदासासार या कवीने जे िलिहलं आहे ते
सािहि यक हणून िलिहलं असलं पािहजे. यानंतर मी या या पाठोपाठ पु कळ जा याचा
य के ला. १९३० साली मला नाटक िलिह याचा नाद होता. ते हा नाटकही या कथेवर
िलिह याचा मी य के ला. ते हा मी कोकणात, िशरो ाला होतो. नाटक कं प या
उताराला लाग या हो या, रं गभूमीशी माझा संबंध तुटला होता. यामुळे नाटक मी क
शकलो नाही परं तु ते कथानक मा या मनात सतत रािहले आिण १९५० नंतर मी देशात
मा या भोवताली जी प रि थती पा लागलो, या प रि थतीत सामा य मनु याचा
ययातीशी काहीतरी िनकट संबंध आहे असं मला जाणवलं. आिण या जािणवेनं मी
पौरािणक ययाती, पौरािणक भाषा वाप न यात अलीकडचा सामा य मनु य दसावा
अशा इ छेने िलहायला लागलो.

अशा वेळी मा यासार या लेखकाला वाटतं या कादंबरीसारखी कादंबरी दुसर्याने

जगात िलिहली नसेल, आपण तर नाहीच नाही परं तु ती िल न झा यावर काही दवसांनी
आपण हाताळली आिण मु ाम पा लागलो क आप याला जसं वळू न जीवनाकडे
पािह यावर गुणदोष कळू शकतात तशी ती कळू शकते. आज मला पु तकावर टीका
करायला सांिगतली तर मी खूप दोष दाखवू शके न परं तु माझी प त अशी आहे, क मी
एका मूडम ये कादंबरी िलिहतो आिण तो मूड िमळाला तर कादंबरी संपते; नाहीतर ती
अधवटच राहते.
माझी तीन सनं
मी िन सनी आहे अशी मा या े ासोब यांची समजूत आहे. सा ीदारा या
पज रं ◌यात
् उभे क न याबाबतीत मला कु णी छेडले तर सुपारी या खांडाचं सु ा सन
नाही असं मी अगदी ई रा या शपथेने सांगेन, कारण घरात मु ाम तयार के ले या
सुपारीचे माझी मुले येता-जाता बोकाणे भरीत असली तरी ती िचमूटभर त डात टाकावी
अशी वासना मला कधीच होत नाही. लोकमा य टळकां यािवषयी लहानपणापासून मला
फार आदर आहे. सुपारीची खांडे त डात टाकू न ती चघळणारी ौढ माणसं मला काही
के या आवडत नाहीत. ए ॉ ाँगची भली मोठी वडी त डात घालून िजभेनं याचा पुट
करणारी पोरे आिण सुपारीचे खांड त डात घोळवणारी गावाकडची मोठी माणसे मला
सारखीच बालीश वाटतात.

भांग, अफू , चरस वगैरे अमली पदाथ गावात कु ठं िमळतात हे मला सांगता येणार
नाही. ' ँडी या बाटली' त या बगारामाइतकाच मी या बाबतीत त आहे. दा बंदी या
काळापूव दा ची दुकानं कु ठे आहेत हे मला ठाऊक न हतं. दा बंदीनंतर ि वेणी
संगमात या सर वती माणे हातभ ी या दा चा वाह शहरात सव कसा वाहत आहे
यांचं माझं ान ऐक व गो वरच अवलंबून आहे पण हे सारं खरंं असलं तरी मी िन सनी
नाही हेही िततकं च स य आहे.

माझी सनं तीन आहेत. पिहलं चहाचं. वीस वषापूव माझं चहापानाचं साम य बघून
माधवराव पटवधनांनी मला भीतीचा तांबडा कं दील दाखिवला होता. सं याकाळी
चारनंतर चहा घेतला क माधवरावांना झोप येत नसे. ते हा िन ानाशाचा िवकार जडू
नये हणून मी आपलं चहापान मया दत करावं असा स ला यांनी मला दला होता पण
स ला हा दे याकरता असतो, घे याकरता नसतो, हे तर मानवी वभावाचं मु य सू
आहे. अजूनही रा ी दहा वाजता पोटभर चहा िपऊन अकरा वाजता शांतपणे झोपणार्या
माणसाला एखा ा रिसकाने ब ीस ठे वलं तर या पधत भाग यायला मला भीती
वाटणार नाही.

माझं पु तकांचं सनही असंच आहे. शेळी जशी दसेल या झुडपाचा पाला खात
सुटते, तसा लहानपणापासून मी पु तकं वाचीत आलो आहे. पुढं आवड-नावड उ प
झाली. िनवड करायची बु ी िवकास पावली. कृ ती, पंच, प रि थती वगैर या मयादा
जाणवू लाग या पण हाती िमळे ल ते पु तक वाचायचा माझा नाद काही अ ािप सुटला
नाही– मग ते महाभारतातलं शांितपव असो नाहीतर दुसर्या महायु ात या एखा ा
सेनापतीचे यु ावर पु तक असो. इसापनीतीपासून गीतारह यापयत या सव कार या
पु तकांचा मी लहानपणीच िम झालो. या मै ीत खंड पडावा अशा अनेक गो ी पुढील
आयु यात घड या पण माझी ही पु तकां यािवषयीची ओढ अ ाप कमी झालेली नाही.
मा या लहानपणी सकाळी उठ याबरोबर को ाचं त ड पािहलं हणजे सारा दवस
आनंदात जातो अशी समजूत चिलत होती. सांगलीसार या शहरात गावा या म यभागी
हा जंबुक मुखावलोकनाचा शुभयोग येणं मोठं कठीण होतं, हणून मी उठ याबरोबर
मा या सिच इसापनीतीतील को ाचं त ड पाहत असे. याचा तसा काही उपयोग
झाला नाही. बाळपणी मुलांना जेवढा मार िमळतो तेवढा मलाही िमळाला. मा तरांची
आिण परी ांची भीती वाटायची ती वाटली. कोपर्यावर या हलवाया या दुकानातून एक
पैशाचे चुरमुरे आिण एक पैशाचे ब ासे आणायला जे भांडवल लागतं, ते िचकट वडील
मंडळ या हातून िमळिवणं कती कठीण आहे याचा मीही भरपूर अनुभव घेतला.

पण पुढं मा मला एक नवा शोध लागला. तो हणजे दररोज न ा पु तकाचं त ड

पािहलं क माणसाचा सारा दवस आनंदात जातो. गेली चाळीस वष मी या स याचा
अनुभव घेत आहे. टपालानं नवंं पु तक हाती पडो, एखादा िम ते आणून देवो कं वा
पु तका या दुकानात अथवा वाचनमं दरा या कपाटात ते हाती लागो. पूव कधीही न
वाचलेलं पु तक िमळालं क अ मा दकांचा आनंद गगनात मावेनासा होतो.
उमरख याम या बायांत पृ वीवर या वगाचं वणन के लं आहे. उमरख याम या मते या
वगाला तीन गो ी आव यक असतात. पिहली म ाची सुरई, दुसरी म दरा ीची
जवळीक; आिण ितसरी किवतांची वही. माझा वग यामानाने साधा आहे, याला एकाच
गो ीची ज र लागते. ती हणजे नवं पु तक.

पु तकाची अशी चटक लागली हणजे माणसाची ि थती मोठी िविच होते. अगदी
सावातला साव असला तरी या या मनात चौयकमाची इ छा उ प होते. महारा
भाषाभूषण जग ाथ रघुनाथ आजगावकर यांनी िव ा थदशेत िशरो ा या
वाचनालयातील दोन पु तके आप याला िमळाली नाहीत हणून आपण ती कशी लंबे के ली
याचं मोठं सुरस वणन मा यापाशी के लं होतं. आजगावकरांचं धाडस मा या अंगी
नस यामुळे तसले योग मी फारसे के लेले नाहीत. कदािचत मला आठवतं यापे ा
िच गु ा या वहीत काहीतरी अिधक टपलं गेलं असेल पण एक गो खरी आहे,
पु तकां या दुकानात नवी नवी पु तके पा न कं वा कु णातरी ब ा मनु या या घरची
के वळ शोभेक रता ठे वलेली लाय री बघून माझं मन मोहवश होतं. पु तका या दुकानात
मा याबरोबर आले या मनु याला घटका युगासारखी होत असते पण मला ती पळासारखी
वाटते. पायात दभाकु र त याचं िनिम क न (दु यंताकडे) पुन:पु हा मागे वळू न
पाहणार्या शकुं तले माणे माझं पाऊल पु तका या दुकानात घुटमळत राहतं.
अ लाउ ना या द ासारखा एखादा दवा मला सापडला आिण मी हणेन यावेळी
मा यापुढं एखादा रा स उभा रा लागला तर मा यासाठी राजवाडा बांध कं वा ती
राजक या घेऊन ये असलं फमान मी याला सोडणार नाही. जगा या कु ठ याही
पु तका या दुकानातून मला हवं असलेलं पु तक घेऊन ये यािवषयी मी याला कू म
सोडीन.

पण चहानं शरीर आिण पु तकांनी मन उ ेिजत होत असलं तरी या यामुळे माझा
सारा दवस सुखात जातो असं नाही. चहामुळे वाटणारी शारी कती झाले तरी शारी रक
व त कािलक असते. पु तकाचं जग य भूमीसारखं असतं. यात िवहार करताना दैनं दन
जीवनात पदोपदी बोचणार्या सार्या का ांचा िवसर पडतो. पण पु तक िमटू न आपण
दररोज या वहारात उतरलो हणजे मन ग धळू न जातं. आपण वाचले या
कथाकादंबर्यांतील सालस, स न माणसं आप याला अवतीभोवती कु ठं च दसत नाहीत.
ेमगीतात या नाियके कडू न वत: या बायकोकडं वळ यानंतर माणसाची जी िनराशा
होते; ितचं वणन महाकवीलासु ा करता येणार नाही. वाचन हे नाही हटलं तरी एक
कारचं व रं जन असतं. अपरा ी सुंदर व ातून जा या झाले या लहान मुलाची
काळोखात जी िविच भयभीत मन:ि थती होते, तीच पु तकात रमणार्या माणसाची
वहाराशी ट र घेताना अनुभवाला येत.े

व भंगाचा हा कडू अनुभव मी हजारो वेळा घेतला आहे पण या यावरला तोडगाही

माझा मीच शोधून काढला आहे. तो तोडगा हणजेच सारी पु तके दूर फे कू न घराबाहेर
पडणं आिण मन चालेल या दशेनं भटकत जाणं हे या मंतीकरता गावाबाहेर पडणं मला
आवडतं. गावात या ठरावीक र यानं ठरावीक ठकाणी जाणे याला कु णी फरणे हणत
असतील तर यां या श दकोशात अमृताचा अथ हॉटेलातला गुळाचा चहा असाच असू
शके ल. अलीकडे रोडसाईड रोिम चे करण िनघा यापासून गावात या गद या
र यावर फरणे ही एक फॅ शन होऊन बसली आहे पण कोण याही शहरातून फरताना
जीवनाचं जे िच िविच दशन होते ते पािहले हणजे ही त ण मंडळी रोडसाईड हॅ लेट
कशी होत नाहीत याचं मला आ य वाटतं.

ते काही असो, गजबजले या गावात या र यात फरायला जाणं मला मंजूर नाही.
गावाबाहेर या फारशा रहदारी नसले या र याने वत: या लहरी माणे रमतगमत
फरत ज्◌ााणे हा जीिवतातला फार मोठा आनंद आहे. आजूबाजूचे माळ पावसाळा असला
तर िहरवळीने आ छ दलेले असतात. िहवा यापासून ते पुढे उघडे बोडके होऊ लागतात
पण बाराही मिहने तप ा माणे शांत िच ाने ते जीवन कं ठत असतात. यां या जवळू न
जाताना यां या ि थत तेचा नकळत आप या मनाला पश होतो. असंच भटकत
जाताना र या या कडेला एखादे लहानसे डबके दसते. याचे पाणी थोडेफार गढू ळ
झालेले असते पण या गढू ळ पा या या आरशातही सूय आपलं प याहाळीत असतो.
डु लत डु लत चाललेले मेघ आपले प पाह याची हौस भागवून घेतात. कु ठं तरी एखादं
पडकं देऊळ असतं– याला सोबत कर याकरता एखादे झाड वार्याशी गुजगो ी करीत
जणू काही आपण या उपेि त देवावर चवरी वारीत आहोत असं वाटतं.
मी लेखनाकडे कसा वळलो?
१९२० या आगे-मागे िल लागले या मराठी सािहि यकां या िपढीतला एक लेखक.
ना , संगीत, सािह य, के ट, िच पट इ. े ात या कु ठ याही िपढीचं आयु य फारसं
मोठं नसतं. वहारात आपण वीस-पंचवीस वषाची िपढी मानतो पण सािह यासार या
े ात एव ा अवधीत संगी दोन िप ा उलटू न जातात, तथािप नट, नटी, सािहि यक,
कलावंत आिण डाप कार यां या चाल या काळात यां याभोवती िनमाण झाले या
काशवलयामुळे यांची नावं कोण या ना कोण या िनिम ानं पुन: पु हा घेतली जातात हे
काही खोटे नाही.

मा हे मोठे पण पु कळदा नावापुरतंच असतं. त ण िपढी या वतमानकाळात वावरत

असते यात या बर्या-वाईट िन मतीचा ितनं मनसो आ वाद यावा हे वाभािवकच
आहे. अ णासाहेब कल कारांनी कािलदासा या शाकुं तलाचं संगीत पांतर क न
मराठी ना ा या िवकासाची मु तमेढ रोवली हे कोण नाकारील? पण आमचा
सवसामा य े क या नाटकाची कशाला चौकशी करीत असेल? चांग या चांग या
ंथालयातसु ा ते नाटक अस यापे ा नस याचाच संभव अिधक! आजकालचं लोकि य
लोकना या े काला शाकुं तलपे ा अिधक जवळचं वाटत असलं तर यात नवल
मान याचं काही कारण नाही.

लेखक या ना यानं माझं नाव- सवमा य वाचकांना प रिचत आहे, हे खरं पण माझं
बरं चसं लेखन वाचलेली माणसं चािळशी-प ाशी या खाल या वाचकांत मो ा सं येने
अस याचा संभव नाही, हेही खरे आहे. आज िवशी-पंचिवशीत असले या त ण वाचकांना
मा या अनेक पु तकांची नावंसु ा ठाऊक नसतील. 'सु िस सािहि यक' या श दांनी
माझा उ लेख के ला जातो, पण या सु िस पणा या मयादा मी पुरेपूर जाणून आहे. हे जे
घडतं ते सृि माला ध नच आहे. याचा खेद कर यात कं वा खंत मान यात काय अथ
आहे? भिव यकालावर यांची ितभा अ ितहत रा य क शकते असे सािहि यक
दशकादशकाला कं वा िपढीिपढीला ज माला येत नाहीत, हणूनच आप या काळात
याला थोडीफार लोकि यता िमळाली असा मी एक लेखक आहे. या दृ ीनंच मी वत:कडं
पाहतो.

लहानपणी मी लेखनाकडं वळलो ते अंतरी या ओढीमुळे. अस या ओढीला डोळे

नसतात. ित या मागून माणसाला जावंच लागतं. मी पांढर्यावर काळं क लागलो,
या या मुळाशी आपलं नाव मािसकात छापून यावं ही बािलश इ छा नसेलच असं नाही
पण श दांची मोिहनी, अथाचं स दय, क पनेची र यता व भ ता, भावने या झुळझुळीनं
कं वा खळखळाटनं िनमाण होणारी रसव ा यांनी मला लहानपणीच वाचनाचं वेड
लावलं. या वेळ या नाटककादंबर्यां या अित र वाचनातूनही माझी लेखनाची आवड
िनमाण झाली असेल. इतर े ांतील यश वी या मानानं लेखकांची नावं लोकां या
िज हा ावर अिधक माणात नाचत असतात. कालपु षा या या लहरी डेला मा या
कु मार मनानं अवा तव मह व दलं अस याचाही संभव आहे. कदािचत क त क त
हणतात ही हीच असं वाटू न मी िलिह या या नादाला बळी पडलो असेन. ब धा या सव
गो नी िमळू न मला लेखक के लं असावं.

एक गो मा खरी – ''घी देखा कं तु बडगा नह देखा'' अशी या वेळ या मा यात या

अगदी क या अशा कार या लेखकाची ि थती होती. सािहि यकाला िमळणारी क त
मा या डो यांपुढं शु ा या चांदणीसारखी चमचमत होती, पण या या वा ाला
येणार्या दा र , उपे ा, िव मृती अस या नाना तर्हां या भोगांची यावेळी मला
काडीइतक ही क पना न हती. या सार्या गो चा मिथताथ एवढाच, क लेखन हे एक
जबरद त सन आहे. या सनाची सु वात उ मादाव थेने होते आिण या िविच
म ाचा याला सुधाकराला ायला कु णाही तळीरामाची आव यकता नसते.

पोहायला पड यावर माणूस हातपाय हालवीत राहतोच. चुकून एखादी गटांगळी

खा ली तरी बुडू नये याची द ता तो आप यापरीने घेत असतोच. लेखक झा यावर मीही
हेच के लं. जसं जसं जमलं तसं िलहीत गेलो, मा मु ाम काही जमिव याचा य के ला
नाही. िलिहलं या न अिधक चांगलं िलहावं ही टोचणी मनाला सदैव अ व थ करीत
होती. आजही ती थांबली आहे असं नाही, पण के वळ प ा ापाने जसा कु णी संत होत
नाही तसा के वळ मना या टोचणीतून काही कु णी ितभेचा पश लाभलेला सािह यकार
होऊ शकत नाही. चांगलं िलिहता यावं हणून यथाश माझे अनुभव पाखडीत गेलो.
यथामती जीवनाचं चंतन करीत रािहलो. िविवध कार या वाचनात रमलो. गे या
१०-१५ वषात मु यत: दृ ी या अभावी लेखना या बाबतीत मी फार परावलंबी झालो
आहे– असं असूनही कोण याही िलखाणाची पिहली त जशी या तशी मी छापायला
पाठवीत नाही. ती एकदा दोनदा वाचवून घेतो. ितचं थोडंफार सं करण करतो. मनासारखं
काही जमत नाही असं वाटलं तर हातातलं िलखाण अधवट सोडतो. एवढा खटाटोप क न
िमळतं काय? असा अनेकांनी मला िवचारला आहे. याचं उ र मी देऊ शकणार नाही.
ते मा या वाचकांनी ायचं आहे. मा या दृ ीनं लेखन हे काही कराणा मालाचं दुकान
नाही. िगर्हाईक मागेल तो माल ायचा, पैसे मोजून यायचे आिण उपरणं झाडू न मोकळं
हायचं, अशातला सािह यिन मती हा वसाय नाही. अथयुग आिण यं युग यां या
लाटांवर आ ढ झाले या आधुिनक जीवनात अशी काहीतरी ा बाळगणं हा मूखपणा
मानला जाईल! पण एक गो खरी-भािवक मनु य या भावनेनं देवालयात पाऊल टाकतो
याच भावनेनं मा या आवड या ितभासंप ंथकाराचं सािह य मी वाचीत आलो आहे.
यां या पायाशी बस याची यो यता नसली तरी याच भावनेनं मी लेखन करीत आलो
आहे.

गेली प ास वष लेखन करीत असताना माझे अनेक दोष मला नडले आहेत. यातला
पिहला वग आहे शारी रक दोषांचा. दृ ी ज मत:च अधू अस यामुळे मनसो वाचन,
आिण तेही चंतनपूवक – मा या हातून अखंड घडले नाही. कृ ती िनरिनरा या कारणांनी
पूववयातच ढासळली. यामुळं इ छा असूनही लेखनाची बैठक घालणं मा या अंगवळणी
पडलं नाही. सार्या भारतात व छंद फ न आप या लेखनाला अनुभूतीची िवशाल बैठक
दे याचा संक पही मनात या मनातच रािहला. शारी रक दोषांना अनेक वभावदोषांची
जोड िमळाली. लेखनावर माझं ेम आहे हे खरं , पण यापे ाही ते माणसांवर अिधक आहे.
प रिचतांची गो दूर रा ा. अप रिचत माणसालाही मला दुखवता येत नाही. या या
कामाला नकार देता येत नाही. मा या या सौज याचा – याला पु कळ माणसं दुबळे पणा
हणतात – गैरफायदा ओळखी–अनोळखी अशी सवच मंडळी घेतात, यामुळं उ या
आयु यात माझे लेखनसंक प आिण वेळाप क याचे सूत कधी जमले नाही. िशरो ापासून
या दोघांतले शीतयु आजतागायत सु आहे. मनात या मनात मी माझं वेळाप क तयार
करतो, नाही असं नाही पण माझे ातअ ात िम ते मला पाळू देत नाहीत. भेट याची
वेळ सं याकाळी ६ ते ८ अशी घरावर वषानुवष पाटी लावली तरी भलभल या वेळी
माणसे मला भेटायला येतात. ती िनर र असतात असं नाही!

मा या बाबतीत लोकांना दोष दे यात अथ नाही. खरा दोष माझाच आहे. कु णाशीही,
कस याही िवषयावर ग पा मार यात मी फार लवकर रं गून जातो. मग मला मा या
आजाराचा, कामांचा, संक पांचा, सार्या सार्या गो चा िवसर पडतो. भेटायला
आले या माणसासमोर सुतक चेहरा क न घुमेपणाने मी बसलो तर तो पाच-दहा
िमिनटांत उठू न जाईल हे मला कळत नाही असं नाही; पण ते मा या हातून होत नाही.
हाही आप यासारखाच एक मनु य आहे हे चटकन मला जाणवतं, आिण माझी टकळी सु
होते.

ट ला ट आिण री ला री जुळवून मी िलहायला – नुसतं िलहायलाच न हे तर ते छापून

लोकांचा वेळ खायला लागलो याला आता प ास वष झाली. या अधशतकात अनुभवानं
मला एकच गो िशकवली – ती हणजे सािह य ही जेवढी सवगामी तेवढीच एका बाजूनं
अितशय नाजूक व दुसर्या बाजूनं अ यंत गुंतागुंतीची अशी कला आहे. लेखकाला
थोडीफार लोकि यता िमळते, ते हा आपले हात आभाळाला लागले असा म या या
मनात िनमाण होतो. परं तु पाख कतीही उं च उडालं तरी आभाळ सदैव या यापासून
दूरच राहतं. सािह य-िन मती या बाबतीतही हाच अनुभव येतो. गेली दोन तपं मी याच
मन:ि थतीत वावरत आहे. आरं भीचा आपला अिभमान कती पोकळ होता हे अनुभिवत
आहे.

ाचीन काळी वृ माणसं अनुभवसंप आिण मागदशक मानली जात असत. यांचा
स ला सवानी ऐकावा असा सामािजक संकेत होता; पण खरं बोलायचं तर के वळ पु कळ
पावसाळे पािह यामुळे सारीच हातारी माणसं वैच रकदृ ा प रप होतात असं नाही.
बा त: िपकली पानं झालेली अनेक मंडळी अंतरं गी िहरवटच रािहलेली असतात. अशा
लोकांनी के वळ पांढर्या के सां या आधारावर त णांना उपदेश करीत सुटावं यापे ा
अिधक मूखपणा कु ठला असू शके ल? आप या देशात तर फार ाचीन काळापासून
उपदेशाची पेवं िजकडे ितकडे फु टलेली आहेत. पुढारी असो अगर पुरािणक असो, जो उठतो
तो दुसर्याला उपदेश करीत सुटतो. या मंडळ या पं ला बस याची माझी इ छा नाही.
याचा अथ त वबोधाचा अिधकार े लेखकांना नाही असा मा कु णीही क नये. ज टल
जीवनािवषयी या ितभावंतांना जे सांगायचं असतं, ते ते आप या कलाकृ ती या ारे
उ कृ रीतीनं सूिचत करीत राहतात. 'टे पे ट' नाटका या शेवटी शे सिपअर ॉ पेरो या
मुखानं तु हा-आ हाला जे सांगतो याचं ौढांनीच काय पण त णांनीही मनन के लं पािहजे
असं मला वाटतं. ''सधम: क मंसे ते?'' या ासां या ा मक आ ोशात उपदेशांची
भांडारं भरलेली आहेत. भवभूती या उ ररामच रताचा पिहला अंक त णांनी अव य
अंत:करणावर को न ठे वावा आिण जीवन हणजे काय, हे नीट समजून यावं पण एखा ा
भवभूतीला कं वा शे सिपअरला ितभाबळानं हा अिधकार ा होत असला, तरी दु यम
दजा या लेखकांनी तो बजावलाच पािहजे असे नाही. एका िविश कालखंडात उठू न
दसणारा माणूस भूतभिवष् या या संदभात खुजा वाटू लागतो. अशा खु या माणसांनी
प
े णाचा पोकळ आव आणू नये हेच बरं , हणून मी या फं दात पडत नाही.
मा या जीवनिन ा
'मा या जीवनिन ा' या िवषयावर मी चार श द िलहायला बसलोय खरा! पण खरं
सांगायचं तर या िवषयाला पश करताना मनात जे िवचारतरं ग िनमाण होतात, ते सारे
श दब करणं फार कठीण आहे. 'जीवनिन ा' या श दाचं धम, अ या म, त व ान
इ यादी गहन गो शी अितशय जवळचं नातं आहे असं मला वाटतं. मा यासारखा
सामा य मनु य आप या वा ाला आले या आयु या या पाऊलवाटेन— ं संगी थोडं
रमत-गमत चालत असतो. धम, अ या म, त व ान इ या दकां या वाटा या
पाऊलवाटेपासून बर्याच दूर आिण फार िनरा या असतात. अ भुत क पनां या आिण
ताि वक िस ांतां या अर यातून या एका दुगम िग रिशखराकडे जात असतात. या
वाटांकडं उ या आयु यात मी कधी वळलो नाही, यामुळे 'मा या जीवनिन ा' या
िवषयावर काही िलहायचं हणजे गीतारह य, नीितशा वेश, सॉ े टसाचे संवाद
यां या ांतांत आपण वेश करीत आहोत क काय असं वाटू लागतं, 'न ावा ितथे पाय
हा मी दला' अशी एक भीतीची भावना मनात नकळत िनमाण होते. मनु य हा
आ मपूजक – इतकं च न हे, तर आ मवंचक – ाणी आहे! आरशात पाहणार्या कु प
मनु याला आप या स दयहीनतेची जाणीव सहसा होत नाही! यामुळंच या िवषयावर
िलिहताना आप या हातून असाच काही माद घडणार नाही ना, या क पनेनं मन
ग धळतं. 'मा या जीवनिन ा' या दोन श दांचा दबदबाच तसा आहे, तथािप िबलकू ल
गाता येत नसलं आिण गळा मुळीच गोड नसला तरी जा यावर बस यावर ओवी
हणावीच लागते. तेच काम मी करणार आहे.

माणसा या बालपणी काही िन ा िनमाण होतात. अनेक ा थानं याला आकषून

घेतात. नकळत तो काही कौटुंिबक आिण सामािजक मू यं पाळू लागतो. िचत मनोमन
तो एखा ा मू याची पूजाही करीत असतो पण हे सारं अजाणतेपणी घडतं. या या
धमात, देशात, समाजात, (भारतापुरतं बोलायचं तर जातीतही), कु टुंबात आिण आ थक
तरात तो माणूस ज माला येतो, याचे सं कार या या मनावर घडतात. या सवा या
चौकटीत याची जीवनया ा सु होते. आई या दुधाबरोबरच अनेक िन ा आिण अनेक
सं कार या या र ात िभनून जातात. हे असं का, हा बालपणी फारसा सुचत नाही.
सुचला तरी याचं समाधानकारक उ र गु जनांकडू न कं वा वडील माणसांकडू न ब धा
िमळत नाही. देव आभाळात असतो ना! मग ितथं चालताना एखादवेळी पाय घस न तो
खाली कसा पडत नाही, असं काहीतरी एखा ा लहान मुलानं िवचारलं तर याचं उ र
या या गालालाच िमळ याचा संभव अिधक. मा या लहानपणी हणजे ६०/६५ वषापूव
ही श यता आज यापे ा फार मो ा माणात होती. कोटी कोटी लोकांची मनं िजथं
िप ाि प ा एका चाकोरीतून जात होती, ितथं बालकां या वैर िज ासेचं समाधान
कोण करणार? ा आिण अंध: ा यां यातली सीमारे षा कोण दाखवणार?

माझी पिहली दहा वष गेली ती अशा अनेक आंध या ांचं जू मुका ाने मानेवर
घेऊन. डो यावर या शडीपासून ग यात या जान ापयत सव गो ी चिलत
संकेतानुसार नस या तर माणसाला पाप लागतं. या पापाब ल मरणानंतर याला नरकात
जावं लागतं, अस या क पनां या सावटाखाली! माझे वडील अधागवायूनं आजारी पडले
ते हा यांचे ेही डॉ. देव यांचे औषधोपचार सु असूनही मा या मनानं यां या
आजारावर तोडगा शोधून काढला तो शिनमाहा य िनयमाने वाच याचा! सांगलीत या
गणपतीपासून मा तीपयत आिण एकाच ग लीत रा न िव दशांना त ड असले या
द ा या देवालयापासून बालाजी या देवळापयत सवाचे उं बरठे यावेळी मी िझजिवले.
पुराणात जरी देवांची सं या तेहतीस कोटी असली तरी यांत या ब ीस कोटी न ा व
ल न ा णव हजार देवां या नावांचा आिण यां या देवळांचा मला प ा न हता हणून
बरं ! नाही तर देवळांचे उं बरठे िझजवजा िझजवता माझे पायच िझजून गेले असते!

या करर काळोखातून मला काशाची पिहली रे खा दसली ती रामायणा या पानं.

विडलांचं आजारपण, कु टुंबाची दु:ि थती, आ े ांची उदासीनता इ यादी अनपेि त
अनुभवांमुळं मी ग धळू न गेलो होतो. कशाचा कशाला मेळ बसत न हता. जग याचा अथ
कळत न हता. माणसाचं जगणं हे भयंकर सुसर नी भरले या नदी या खोल डोहासारखं
आहे, असं काही तरी मला वाटू लागलं. दहा वष वया या पोरकट बु ीनं मला टोचणार्या
सार्या का ाकु ांचा उगम मी शोधीत होतो. अशा ि थतीत संपूण रामायणाचं मराठी
भाषांतर मा या हाताला लागलं, मी अधाशीपणानं ते वाचलं. या कथेनं मला जसा आनंद
तसाच धीर दला. ही कथा माणसा या जग याचा अथ समजावून सांगत आहे असा
मा या कु मार मनाला भास झाला. माणसं कतीही े असोत, यां या वा ाला येणारी
सुखदु:खं अटळ आहेत, याची पूण जाणीव मला झाली. भुरामचं ालासु ा वनवास
चुकला नाही! दु:खाला धीरानं त ड देणं आिण कतीही याग करावा लागला तरी आपलं
कत पार पाडणं ही माणसा या जीवनाची दोन मु य सू ं आहेत, या िवचारानं मला
मोठा दलासा दला. या या या यावर शंगे उगा न जाणार्या वांड ख डाला दा ानं
बांधून टाकावं या माणे मा यात या सार्या बािलश अवखळपणाला रामायणानं मयादा
घातली. मी थोडासा ा य व बराच ह ी होतो पण रामायण वाच यानंतर विडलां या
सेवेत माझं मन रमू लागलं.

अधाशी वाचनाचं ते वय होतं. रामायणापाठोपाठ खूप खूप मराठी पु तकं मी वाचून

काढली कं ब ना शाळे त या अ यासा या पु तकांपे ा नाटकं कादंबर्यांसार या
क पनार य सृ ीत नेणार्या पु तकांचं आकषण मा या मनाला शतपट नी अिधक वाटू
लागलं. या सृ ीतले अनुभव व ाळू होते मा हे यावेळी मला कळत न हतं. एक गो
खरी! या व ाळू पणातही वा तवा या जािणवेचा कवडसा कु ठू न तरी पडे. 'शारदा',
सुदा याचे पोहे', 'पण ल ात कोण घेतो?' आिण पुढे आगरकरांचे िनबंध यांनी मला नुसता
आनंद दला नाही, िवचार करायलाही िशकवलं.

माणूस कशासाठी जगतो, याचं इतर माणसांशी कोण या कारचं नातं असतं, ते कसं
असावं, इ यादी गो चा अशा कवडशां या काशात मी शोध घेऊ लागलो. माणसाचे
आप या कु टुंबाशी, समाजाशी, धमाशी, देशाशी आिण देवाशी कोण या कारचे संबंध
असतात, यािवषयी उलटसुलट िवचार अंधूकपणे मनात तरळू लागले. या िवचारांनी
उ प झालेली बेचैनी मी न ा न ा पु तकां या वाचनात बुडवून टाक याचा य करी
पण भडाचे लाकू ड पा यात कतीही बुडवलं तरी हात सोडताच चटकन जसं वर येत,ं तसं
पु तकं बाजूला पडली, क मन या िवचारां या िच िविच साव यांचा पाठिशवणीचा
खेळ पाहत राही. या वे ावाक ा साव यांची कधी कधी िवल ण भीती वाटे, कधी
कधी या उ हा यात वाटस ला गारवा देणार्या वृ ा या साव यांसार या वाटत!

दहा ा वषानंतर या मा या वैर आिण िवपुल वाचनानं मला एक गो उमजली.

आप या भोवताली पसरले या जगात दु:ख पु कळ आहे, याचे कारही अनेक आहेत पण
या दु:खांतली अनेक दु:खं माणूसच िनमाण करीत असतो. के शवसुतांची 'नरे िच के ला हीन
कती नर!' ही ओळ जे हा मा या वाचनात आली, ते हा मी भोगत असले या आिण
भोवताली पाहत असले या अनेक दु:खांचं कोडं उलगड याचा भास मला झाला.

देशा या पारतं या या जािणवेनं नेम तांपासून ांितकारकांपयत िभ िभ कृ तीचे

देशभ या चळवळी करीत होते, याचं िवराट जनसमूहा माणं मलाही आकषण होतं.
खुदीराम बोस हातात गीता घेऊन फाशी जा याक रता िस झाला आहे, असं एक िच
कु ठू नतरी मी पैदा के लं होतं. ते बरे च दवस मा या सं ही होतं. ते िच पािहलं क , एका
अ भुत भावनेनं मन उचंबळू न येई. असं काही तरी आपण क शकू का, असा द
हणून पुढं उभा राही, मग मृ यू या भयानं मन गांग न जाई. भ आिण भीती या
िवरोधी भावना पर परांत िमसळू न जात पण देशभ िवषयी वाटणार्या या आकषणाला
भावनेिशवाय कु ठलाही आधार न हता. एका िवशाल सामुदाियक भावनेचा तो अ प
ित वनी होता. सकशीत या वाघ– संहां या खेळात आईचा हात घ ध न बालकानं
िबनधा तपणे रमून जावं तसा हा कार होता! पण देवलां या शारदेपासून आगरकरां या
िनबंधापयत या वाचनानं मनात जागृत के लेली अ व थता के वळ भावनामूलक न हती.
या भावनेला िवचारांची जोड होती. वत:ची आिण आप या भोवताल या माणसांची
दु:खं यातून ती पणे जाणवत होती. धमा या नावाखाली माणसं आंधळे पणानं िनघृण
ढीचे पालन कसं करीत आहेत आिण कळत-नकळत इतरांवर कती अ याय करीत आहेत,
याची अंधूक क पना या वाचनानं मला क न दली. बापजा ां या िविहरीतील खारं
पाणी पीत राहणार्या वेडगळ माणसा माणे आपला समाज वागत आहे. याला टोचून
टोचून जागं के लं पािहजे, डोळसपणानं िवचार करायला िशकवलं पािहजे, या जािणवेनं
मा या मनात मूळ धरलं. लेखन–वाचनाची लहानपणापासून असलेली आवड या
िवचाराने अिधकच बळावली. सािह या या श वर मनात ा िनमाण झाली.

सामािजक सुधारणेनं अशा रीतीनं मा या कु मार मनात वेश के ला खरा, पण या

सुधारणे या क पनांचं े मा या वया या अठरा ा वषापयत संकुिचतच रािहलं. मी
पांढरपेशा वगात ज माला आलो. पांढरपेशा समाजातच वाढलो. पंख न फु टले या
िपलाची दृ ी घर ाबाहेर डोकाव यापलीकडे जाऊ नये, तशी माझी सामािजक
सुधारणेिवषयीची क पनाही पांढरपेशा वगापुरतीच मया दत रािहली. ी-िश ण,
के शवपन, िवधवेचा पुन ववाह अस या िवषयांभोवतीच ती घोटाळत होती. ग रबीचे
चटके मला बसत होते, नाही असं नाही पण ती ग रबी कती झालं तरी पांढरपेशाची
होती. दुपार या वेळी पोटात भडकलेली आग पा याने िवझिव याची पाळी मा यावर
कधी आली नाही; जगा या बाजारात फरताना लाज राख यासाठी ल रांचा आ य
मला कधी करावा लागला नाही! एक मोठं व मला सारखं खुणावीत होतं. ग रबीचे
चटके सुस करीत होतं. आपण ख्◌ाूप खूप िशकू . मग आप याला चांग या पगाराची
नोकरी िमळे ल. समाजात या सुखव तू लोकां माणं आप यालाही राहता येईल आिण पुढं
आपण सामािजक सुधारणे या कायाला सहज हातभार लावू शकू , अशा व जालात मी
गुरफटलो होतो.

सुंदर वेलबु ी असले या काचे या नाजूक पे याला चुकून कु णाचा तरी हात लागावा,
तो पेला मेजाव न खळकन् खाली पडावा आिण याचे तुकडे तुकडे होऊन जावेत, तशी
मा या या व ाची ि थती आयु यात या एका योगायोगानं के ली. अठरा ा वष
कोकणात मला द क दे यात आलं. मी एका सव वी िनरा या जगात जाऊन पडलो. माझे
द क वडील जमीनदार व सावकार होते. (अठरािव े दा र ानं गांजले या कोकणातले!)
नाणेली या सावंतवाडीपासून सात-आठ मैल दूर असले या आिण या काळी भयानक
िहवतापाने त झाले या खे ातले ते जमीनदार होते. एखा ा सासुरवािशणी माणे मी
या खे ात राहायला गेलो. दुसरा काही उ ोग न हता हणून भोवतालचे नवे जग पा
लागलो.

सावकार-जमीनदारांची भर कर याक रता, िप ाि प ा अधपोटी-छे! संगी पाव

पोटी राबणार्या, जवळ जवळ भाकड जनावराचं िजणं जगणार्या माणसां या दशनानं
मा या मनात कालवाकालव सु झाली. माझी संवेदना मला व थ बसू देईना! ती सारी
माणसं मा यासारखीच होती. दोन हात, दोन पाय असलेली. ा हातापायांनी श य तेवढे
क क न आप या कु टुंबात या पोटांची खळगी भर याचा ती य करीत होती. पण
यांना ानाचे दरवाजे उघडे न हते, आपली दु:ि थती सुधार याची कु ठलीही संधी
न हती. अशा माणसांचे सुकलेले चेहरे आिण िभजलेले डोळे पा न माझं मन िवल ण
बेचैन होऊन गेलं. या यात एक नवं िवचारच सु झालं. कौटुंिबक संघषानं याची गती
वाढवली. हळू हळू या िवचारच ाला वादळाचं व प आलं. अथशू य ढ या िचखलात
तले या, अ ाना या काळोखात चाचपडणार्या आिण दा र ा या शापानं द ध
झाले या लोकांशी आपलं िनकटचं नातं आहे, या िवचारानं माझं मन भा न टाकलं.
याचा शेवट िशरो ासार या खे ात एक िश क हणून मी जा यात झाला. ितथे अठरा
वष जमेल ती धडपड मी करीत रािहलो.
 तो काळ आता खूप मागं पडला असला तरी वर वणन के ले या या जीवनिन ा मा या
मनात दृढमूल झा या, या आजही कायम आहेत. सामािजक सुधारकां या परं परे त मी
वाढलो, यामुळं ि वातं य हे आधुिनक जीवनातलं एक मह वाचं मू य आहे, अशी
माझी आजही ा आहे; तरीही ि वातं यानं सभोवताल या आ थक आिण
सामािजक संदभा या मयादांतच वावरलं पािहजे याचा िवसर मला सहसा पडत नाही.
येक सामा य संसारी मनु यावर समाजाचे थोडेफार ऋण असतेच. ते यथाश फे डणं
हा माणसानं वधम मानला पािहजे, असं आजही मी आ हाने हणेन.

िशरोडं सोड यानंतर या गे या अडीच-तीन तपांत मला जीवनातले अनेक कडु गोड
अनुभव चाखावे लागले. देशाला वातं य िमळे पयत या काळात सारा भारतीय समाज
एका व ा या धुंदीत वावरत होता. बा त: एक प झाला होता. ती धुंदी
गांधीज सार या लोकिवल ण ने यामुळं िनमाण झाली होती. मी मूळचा व ाळू
वृ ीचा. जगरहाटी माणं मी दैनं दन वहारात वावरलो खरा पण वहारा या खोल
पा यात मी कधी िशरलो नाही. माझं जग होतं मु यत: पु तकांचं- हणजे एका दृ ीने
का पिनकच! यामुळे मा या मनावरही या काळाची धुंदी होती. िहवा यात या दाट
धु यासारखी.

वातं य आलं आिण भारतीय जीवन झपा ाने अंतबा बदलू लागलं. िव ान,
यं युग आिण औ ोिगक सं कृ ती यां या दशेनं देश वाटचाल क लागला. पण ही वाट
चोखाळताना यानं जुनी ा थानं मोडीत काढली. न ा पूजा थानांत स ा आिण
संप ी या अ ाळिव ाळ देवतांना भलतंच मह व आलं. भारतीय सं कृ तीनं जनमनावर
ठसवलेली आिण दीड शतकात या राजक य व सामािजक ने यांनी असं यां या
अंत:करणात जिवलेली नैितक मू यांची जुनी–नवी रोपटी या वादळवार्यामुळं उ मळू न
पडली. दांिभकता हा मनु य वभावाचा एक सनातन भाग आहे हे खरं ; पण गे या पंचवीस
वषात जु या–न ा ढ गास गांचं आ मण मनावर आिण सामािजक जीवनावर
िवल ण वेगाने वाढत गेल.ं माणसांचे मुखवटे शतपटीने वृ गं त झाले. १९४७ पूव
कधीही क पनेला सु ा न जाणवलेला, भौितकानं हा हा हणता के लेला नैितकाचा
पराभव ठायी ठायी दसू लागला.

हे सारं पािह यावर आिण थोडंफार अनुभव यावर मा या मनात दृढमूल झाले या
जीवनिन ांना हादरे बसत गेल,े नाही असं नाही पण आजही जे हा मी िवचार क
लागतो, ते हा या िन ांचं मह व अणूभरही कमी झालेलं नाही असंच मला वाटतं.
वातं यापूव चा काळ िविश जीवनिन ांना पोषक होता. िनरिनराळया कारणांनी
वतमानकाळ तसा रािहलेला नाही पण काळ अनुकूल असो वा ितकू ल असो, माणसाला
माणूस हणून जगायचं असेल तर यांचा यानं सांभाळ करणं आव यक आहे आिण
मा यातली माणुसक ची ठणगी िवझू न दे या या कामी यांची मला मदत झाली आहे,
अशा िन ांिवषयी आता सू पानं िलिहतो–(१) ज मापूव चा काळोख आिण मृ युनंतरचा
काळोख यां यावर काश टाक या या धडपडीत मानवी बु ीनं गुंतून राह यात फारसा
फायदा नाही. ज मापासून मृ यूपयतचे जे ऐिहक जीवन माणसा या वा ाला येतं आिण
जे याला पधा व सहकाय यांचा मेळ घालून जगावं लागतं, ते वत: माणे इतरांनाही
अिधक सुस कसं होईल, या जीवनातला नाना कारचा काळोख कसा उजळिवता येईल,
याचा िवचार मनु या या बु ीनं थम के ला पािहजे. (२) मानव हा शारी रक
जीवन मा या बाबतीत इतर ा यांपे ा फारसा िभ नसला तरी याला इतरांना न
िमळालेली बु ीची मोठी देणगी लाभली आहे हणून ऐिहक जीवना या सव अंगांचा
िवचार याने बुि वादी भूिमका वीका नच के ला पािहजे. या बुि वादाची समाजात
सव उपासना कशी होईल याची चंता सव े ांत या असामा य नी वािहली
पािहजे, आिण सामा यांनी बुि वादा या खर काशाला दपून जाऊन या याकडं पाठ
फरवता कामा नये. (३) मा मानवी जीवनाची बुि वादा या बैठक वर उभारणी होणं
अ यंत आव यक असलं तरी, याचा अथ यानं िन ा, ा कं वा भावना यांना पारखं
हावं असा नाही. िवकसनशील भावना ही बु ीइतक च याला िमळालेली दु मळ देणगी
आहे, मा ती के हाही आंधळी असता कामा नये. बदल या काळाबरोबर आिण
मू यांबरोबर भावनांनाही नवे प ा क न देणं आव यक असतं. बु ी व भावना
यां या संगमातूनच मानवी जीवनाचा िवकास आतापयत घडत आला आहे. पुढंही तो होत
राह यासाठी अनेक दृ नी पर परां न िभ असले या या दोन अ भुत श चा सतत
मेळ घालत जाणे आव यक आहे.

(४) मनु य ाणी हा जसा मनु य आहे, तसा तो ाणीही आहे, वत: या संर णाची
आटोकाट धडपड आिण शरीरा या सव भुका यथे छा भागिव यासाठी चाललेली तडफड
या ािणमा ांत आढळू न येणार्या गो ी या यातही कषानं गट होणं वाभािवक आहे
पण आजचा मनु य इतर ा यां माणे के वळ कृ ितधमा या पातळीवर वाव शकत
नाही. कृ ती माणं सं कृ तीचीही दुसरी पातळी याला वीकारावीच लागते. या दो ही
पात यांम ये िनरिनराळया कारणांमुळं पडणारं िवल ण अंतर हा मानवी जीवनातला
अ यंत गुंतागुंतीचा भाग आहे. ब सं य लोक ाकृ ितक ेरणां या आहारी जात असलेले
दसतात, हे अमा य करता येणार नाही, तथािप याला अपवाद असणार्या येक
िपढीला सव िनमाण होत असतात. या सं येनं अ प असले या च सं कृ तीची
पातळी उं चावत ने याचा य करतात, मग या सं कृ तीचा काही भाग कृ ितधमा या
आहारी जाणार्या सामा य मनु या या जीवनाचा अिवभा य भाग बनून जातो, हणूनच
सं कृ तीची उपासना धम, कला, सािह य, िव ान, समाजसेवा इ यादी अनेक गो चा या
उपासनेत समावेश होतो–हा मानवी जीवनाचा अभे भाग आहे हे के हाही िवसरता
कामा नये. (५) हे सारं खरं असलं तरी मनु याची वाथबु ी सतत बळ होत अस याची
आिण ती याला आंध या कृ ती या आहारी नेत अस याची जाणीव दैनं दन वहारात
पावलोपावली होते. या वाथबु ीला एके काळी ई र न े ी पाप-पु या या आिण वग-
नरका या क पनांनी कं वा अशाच इतर गो नी थोडंफार िनयंि त के लं असेल, पण
िव ाना या गतीमुळं मानव या ठकाणी येऊन उभा रािहला आहे ितथं या
 वाथबु ीला तो आव शकत नाही. या वाथबु ीवर न ा सामािजक धमबु ीचं
िनयं ण आलं नाही तर िव ानाचा वरदह त लाभला असूनही मानवता अठरािव े
दा र ापासून अठरा अ ौिहण चा संहार करणार्या यु ापयतचे अनथ टाळू शकणार
नाही. मा सवाद व गांधीवाद हे दो ही या सामािजक धमबु ीचेच आिव कार आहेत. (६)
मानवी जीवनातली अनेक दु:खं अटळ आहेत. िव ानानं मानवाला अनेक ाध पासून
मु के लं असलं तरी वृ व, ािध तता आिण देहावसान यां या तडा यातून कोणीही
अंती सुटू शकणार नाही. बु ाला उपरती झाली ती ही तीन मू तमंत दु:खे पा नच. या
उपरतीमुळं एक े िवभूती जगाला िमळाली असली तरी या दु:खावरला तोडगा
आतापयत कु णालाच सापडलेला नाही. पुढेही सापड याचा संभव नाही, कारण मानवाने
िनसगावर कतीही िवजय िमळवले, तरी मूलत: तो िनसगाचाच एक भाग आहे, मा अशी
काही दु:खं अटळ असली तरी जगातली अनेक लहान–मोठी दु:खं माणसा या काम-
ोधादी अनावर मनोिवकारांतूनच िनमाण होत असतात. हे सारे मनोिवकार मयादेत
असतात, तोपयतच माणसाचे िम ठरतात. यांनी मयादा ओलांडली हणजे थंडीकरता
पेटवले या शेकोटीत या ठणगीनं जवळ या झोपडीला आग लागून ती जळू न खाक हावी
तसं घडतं. ाचीन काळी काम हा या मनोिवकारांचा राजा मानला जात होता– आता
लोभानं याची ही जागा घेतली आहे. अमयाद स ा आिण संप ी यांनी माणूस सदैव धुंद
हो याचा मोठा धोका असतो. या धुंदीत तो असं य दु:खांना ज म देतो. धम, वण, जाती,
स ा, संप ी इ या दकांना दले या वच वामुळे काही वगाना अथवा ना जे ह
िमळालेले असतात, यां या बळावर इतरां यावर अिनयंि त भु व गाजिव याचा मोह
यांना अनावर होतो. या वगानी आिण नी न ा काळाचं आवाहन वीका न आपले
सारे खास ह सोडू न दे याची मानिसक तयारी के ली पािहजे. (७) शरीर भाकरीवर जगत
असलं तरी या यातलं चैत य व ावर जगत असतं. माणसाची आ मश जेवढी मोठी,
तेवढी याची व ं अिधक भ ! बु , ि त, मा स, गांधी हे अशीच भ , द व ं
पाहत आले. यांची काही व ं अ प माणातच साकार झाली असतील पण यां या या
भ –द व ांनीच माणसात या पशु वाला आवर घातला आहे, या यात या
माणुसक या द लीला करणारी काळजी झाडू न टाकली आहे. आप या िचमुक या
जगातली अशी काळजी यथाश झाडू न टाक याचं त सामा य मनु यानं अंगीकारलं
पािहजे. असं झालं तरच सुखी व समृ मानवते या दशेनं जग वाटचाल क शके ल.
एर ही ते अश य आहे. (८) सामा य मनु या या जीवन माला नेहमीच नाना कार या
मयादा पडतात. पाच-प ासांत के वळ गोड श दासाठी हपापलेली, सा या धीरासाठी
आसुसलेली, णभर कु णी हाताचा आधार दला तरी तेव ावर पुढं पाऊल टाक याची
धडपड करणारी अनेक माणसं असतात. या सार्या गो ी पड या ढगां या
साव यांसार या असतील पण संसारा या खर उ हा यातून धापा टाक त चालणार्या
माणसाला या सावलीचा णैक गारवा हवाहवासा वाटतो. यासाठी गोड श दापासून तो
अ प माणात या य साहा यापयत येक ला दुसर्या या उपयोगी पडता येत,ं
याचं दु:ख हलकं करता येत.ं आ थक मदत ही दृ य व पाची अस यामुळे ती डो यांत
भरते, पण ती मदत करता आली नाही तरी भाविनक दृ ीनी आप या क ेत येणार्या
 येक चा तोल सांभाळणं कु णालाही अश य होऊ नये. या भावना आजपयत
सामा यत: कौटुंिबक मयादा ओलांडून जात नसत, यांना न ा जािणवां या आधारे
सामािजक व प देणं ही भिव यकाळाची िनकडीची मागणी आहे. (९) जीवनात या
नानािवध सुखदु:खांचा कायकारणभाव लावणं अश य आहे. सुखा त नाटक-कादंबर्यांत
स नांना िवजय िमळत असला तरी य वहारात यांचा होणारा पराजय आपण
पाहतो, यामुळे सव ा डळमळीत होऊ लागतात. जीवन असे त असले तरी ते
कोण याही दृ ीने व त नाही, आिण ते सु त असून चालणार नाही. मानसशा मृ यू या
गूढ आकषणािवषयी (Death wish) सतत उ लेख करीत असले तरी, माणसाची
जीवनािवषयीची ओढ या आकषणापे ा सह पटीने बळ आहे, मा याला अ यंत ि य
वाटणार्या या जीवनावर काही वेळा आनंदानं पाणी सोडायला तो तयार होतो.
वदेशा या र णाक रता धारातीथ पडणार्या वीरापासून महारो या या सेवेसाठी
आपले जीवन धो यात घालणार्या मानव सेवकांपयतची सारी उदाहरणे या त वाचीच
ोतक आहेत. याचा अथ उघड आहे. ाणापे ाही अिधक ि य असलेली मू ये हे सु ा
जीवनाचं एक आव यक अंग आहे. या मू यांपैक काही सांकेितक कं वा कालमया दत
असतात. युगधमा माणं ती बदलत जातात पण याग, सेवा, मै ी, ीती, क णा,
यायबु ी इ यादी मू यं िचरं तन आहेत. माणसात या के वळ पशु वाचंच न हे तर
रा स वाचंही दशन घडिवणारी भयानक महायु स े ु ा ही मू ये समूळ उखडू न टाकू शकत
नाहीत. ही हरळीसारखी असतात. मानवाचं चैत य आिण आ मश यांतूनच ती गट
होतात. या सनातन मू याची जपणूक हे सामा यांचे आिण यांचा िवकास हे असामा यांचे
येय असले पािहजे.

(१०) शरीर आिण आ मा, धम आिण वहार अशा अनेक ं ांची घटपटादी प तीने
मानव जातीनं दीघकाळ चचा के ली आहे. अशा ं ांत या दोन घटकांम ये छि साचा
आकडा आहे, हे यापुढे आपण सवानी िवस न जाणं इ . शरीर व आ मा, धम व वहार
यांचा मेळ कसा घालायचा ही िवसा ा शतकात या मानवापुढं सवात मोठी अशी
सम या आहे. या ं ातली आ मा कं वा धम ही गो अि त वातच नाही असं गृहीत ध न
या ं ांचं िनरसन करता येणार नाही. येक युगाची काही आ हानं आिण आवाहनं
असतात. समता हे चालू युगाचे आ हान आहे. या आ हानापोटीच लोकशाही आिण
समाजवाद यां यासारखी नवी मू यं िनमाण झाली आहेत पण या मू यांची ढ गीपणानं
शाि दक पूजा करीत रा न आ थक आिण सामािजक ांतीसाठी मानवी मनातही एक नवी
ांती घडू न येणं आव यक आहे. सामािजक ांती या बा य ांना मानवात या
आंत रक ांतीची जोड जे हा िमळे ल, ते हाच आज या जगातलं दै य आिण दु:ख ही कमी
हो या या मागाला लागतील. या ि िवध ांती या वागताक रता मानवी मनाची
मशागत करीत राहणं हे आधुिनक काळातलं एक मह वाचं ा थान आहे.

वर उ लेिखले या जीवनिन ांचं आकषण मला वाटत असलं तरी यांचं चंतन आिण
संशोधन यां याशी माझं नातं आहे ते एका म िश याचं या ा कं वा िन ा यांनी
आप या जीवनातून साकार के या आिण आप या चंतनातून या िप ािप ांपयत
पोहोचिव या या सव पूवसुरीचं हे ऋण आहे. 'मी तो हमाल । भार वाही' ही या
बाबतीतली माझी भूिमका आहे.

या िन ा मला वेळोवेळी जाणव या आिण अजूनही जाणवत आहेत, या श दब

कर याचा हा वेडावाकडा य आहे. अशा िन ा थो ाफार अिसधारा तासार या
असतात. उ कट आि मक बळ असलेली माणसंच या पेलू शकतात. ा िन ांपैक काह चं
प रपालन मा या हातून िचत घडले असेल तर ते अ यंत अ प माणात. िजथं आभाळ
गाठायचं असतं, ितथं ग डाचेच पंख असावे लागतात. तसले पंख मला लाभलेले नाहीत,
याची जाणीव मा या मनात सदैव जागी आहे. मला िमळालेले पंख िचमणीचे आहेत. या
िचमणी या पंखांनी थोडीशी फडफड कर यापलीकडे मी आयु यात अिधक काही के लेलं
नाही. मा सूयफु लाला पृ वी माणे सूयाभोवती दि णा घालता येत नसली तरी
या या काशाकडं टक लावून पाह यातच याला आनंद वाटतो. मला आकृ करणार्या
या िन ा सूयासार या आहेत. यां यािवषयी मला वाटणारी ओढ अजूनही कमी झालेली
नाही, हणूनच हा सारा श द- पंच मी के ला आहे. 'न ावा ितथे पाय हा मी दला' ही
जाणीव मनाला सारखी टोचत असूनही!
असेही दवस
दवस उजाडतो, मावळतो. दवसामागून दवस येतात, जातात. गेले या दवसांचे
मिहने होतात. मिह यांची वष होतात. अशा अनेक वषाचे िमळू न आयु य बनतं. येक
दवस उजाडतो ते हा ाज ा या फु लासारखा ताजा-टवटवीत वाटतो. तो मावळतो
ते हा ते फू ल कोमेजून गेलेले असते. ज मापासून मृ यूपयत येका या जीवनात हे
राहटगाडगं अखंड चालू राहतं. यालाच आपण जीवन हणतो.

पण सारे दवस सारखे नसतात. यातले काही अ णोदया या वेळी नाना रं गांनी
नटणार्या मेघांसारखे असतात. असे दवस येका या आयु यात के हातरी येतात. ते
सं येनं थोडे असले तरी यां यामुळेच आयु याला गिहरे पणा येतो, अथपूणता ा होते.

असे दवस मी पिह यांदा अनुभवले ते िव ा थदशेत. पु याला मी फ युसन कॉलेजात

िशकायला गेलो ते हा माझं हे जाणं अकि पत होतं. मॅ क या वगात असताना मी
कॉलेजात जा याची व ं पा शकत न हतो. वडील वारलेल,े आई व धाकटा भाऊ यां या
जबाबदारी या जािणवेनं मनाला टोचणी लागलेली. बारा आ याला िमळणारं इितहासाचं
पु तक मॅ क या वगात असताना मी िवकत घेऊ शकलो न हतो. अशा ि थतीत कॉलेजात
जा या या इ छेला खतपाणी िमळणं श य न हतं. आ े ांत काही सुखव तू मंडळी होती;
पण मा या कॉलेज िश णा या बाबतीत यां यापैक कु णी काही बोलत न हतं. उलट
वडीलधार्या मंडळ चे जे बोलणे कानावर पडे यात मॅ क झा यावर मला पो टात
िचकटवून दे याचे मनसुबे अिधक असत. माझे एक मामा पो टमा तर होते. ते हा या
राजमागािवषयी त ार कर याला मला काही जागा न हती!

पण मॅ क या परी ेत माझा आठवा नंबर आला. सारं गाडं बदललं. मी पु याला

फ युसन कॉलेजात गेलो तर ितथली िश यवृ ी मला िमळे ल हे उघड झाले. आ े ां या
अंगात उ साह संचारला. मलाही कॉलेजात जायला िमळणार या क पनेनं मूठभर मास
चढलं.

कॉलेज जानेवारीत सु झालं. सांगलीत वर या वगात िशकत असताना पिह या दोन-

तीन नंबरांत अस याइतका माझा अ यास जरी बरा होता तरी मा या बु ीला आकृ
करणार्या दोन गो नी अ यासा या जोडीनं मा या मनाचा ताबा घेतला होता– पिहली,
लिलत वा य वाच याचं जबरद त वेड, दुसरी, सामािजक सुधारणे या क पनांनी मनात
सतत सु असलेली उलघाल. या दो ही वेडांना अनुकूल अशी प रि थती या काळात या
सांगलीत न हती. देवल आिण खािडलकर हे सांगलीचे दोन मोठे नाटककार रं गभूमी
गाजवत होते हे खरं ; पण देवल मा या विडलां या वयाचे, खािडलकर होते पु यात.
मा या िश कांत आिण नातेवाइकांत िज याकडं सहजपणे मला जाता येईल आिण
िज याशी वा यािवषयी मोकळे पणाने बोलता येईल अशी कु णीही न हती.
सामािजक सुधारणे या दृ ीनं तर सांगली या वेळी मागासलेलीच होती. साहिजकच
सांगली सोडू न, मी पु यात पिहलं पाऊल टाकलं ते हा एका न ा अ भुत जगात वेश
के यासारखं मला वाटलं. त यातला मासा कु णीतरी समु ात नेऊन सोडावा तशी माझी
ि थती झाली.

लो. टळक, के ळकर, खािडलकर, परांजपे इ. नावे सांगलीत असतानाच मला प रिचत
झाली होती; ेरक वाटत होती. या सवाचे ासपीठावरले दशन व यां या भाषणांचे
वण पु यात आ यावर मला एखा ा पवणीसारखे भासू लागले. या नावां माणेच
नामदार गोखले, अ णासाहेब कव, रँ लर परांजपे इ. नावेही मा या मनात या देवघरात
मी पूजीत आलो होतो. लॉड कझनने देऊ के ले या बाराशे पयां या नोकरीकडे पाठ
फरवून रँ लर परांज यांनी फ युसन कॉलेजातली शंभर पयांची नोकरी कती उ साहानं
वीकारली या कण पकण ऐकले या कथेने मला अनेकदा रोमांिचत के ले होते. कव
गिणताचे ा यापक हणून आिण परांजपे ाचाय हणून फ युसन कॉलेजातच काम करीत
होते. या कॉलेज या माग या टेकडीवर नामदार गोख यांनी एका उदा ात:काळी
भारत सेवक समाजाची थापना क न समाजप रवतनाला आव यक अशा त थ
जीवनाची दी ा काही सहकार्यांना दली होती. या टेकडीवर सकाळी फरायला गेलं क
ते दृ य ह रभाऊं या कादंबरीत या एखा ा संगा माणं मा या डो यांपुढं मू तमंत उभं
राही. एका अनािमक पिव भावनेनं मन भ न जाई.

सांगलीत मा या अस या सव भावना क ड यासार या झा या हो या. या पु या या

वातावरणात अिनबधपणे संचार क लाग या. देशभ , सािह यसेवा, सामािजक
सुधारणा इ यादी े ांतली के वळ क पनेनं पािहलेली उं च िशखरं आता मा या डो यांपुढं
चमचमत होती. िव ा थदशेत भूगोलात िहमालयाची मािहती झालेली असावी आिण पुढं
आयु यात के हातरी आपण य या या पाय याशी जाऊन उभं राहावं या दोन
अनुभवांतला फरक या वेळी मला थमच कळत होता. हवा न भरलेला फु टबॉल आिण
हवा भरलेला फु टबॉल यांत जेवढा फरक तेवढाच फरक मा या सांगलीत या दवा व ात
आिण पु याला आ यावर पडू लागले या न ा व ात मला जाणवू लागला.

आपण कॉलेजचं िश ण यायला आलो आहो, आपली घरची प रि थती ितकू ल आहे,
आप याला झटू न अ यास के ला पािहजे ही जाणीव थम काही दवस मा या मनात
ती तेनं जागृत होती. पण हळू हळू पुंगीवा या या मधुर वरानं मो न या यामागून
धावणार्या बालका माणं माझं मन या आवडी या िवषयात गुगं होऊन जाऊ लागलं.
ना , सािह य, सामािजक सुधारणा, राजक य चळवळी इ. े ांतलं अ यावत ान
संपादन करावं, यात ावी य िमळवावं ही ओढ मनाला या या िवषयाकडं खेचून नेऊ
लागली. सांगली या त यातून पु या या समु ात मी आलो होतो. पोहता पोहता खारट
पाणी त डात जात होतं पण याची शु मला न हती. समो न येणारी ड गरासारखी लाट
अंगावर कशी यावी या िवचारात तो खारटपणा कु ठ याकु ठं पळू न जाई. यानं फ
घरातली चूल आिण ित यावरला वयंपाक पािहला आहे अशा माणसाला एखादी पिव
य भूमी दसावी, ितथ या गंभीर वातावरणानं याचं मन भ न जावं आिण
आ तीबरोबर हट या जाणार्या मं ांनी एका अ भुत पण उदा वातावरणात या या
मनाला सहज ओढू न यावं तसं काहीतरी मा या बाबतीत घडत होतं. एक कारची अपूव
धुंदी मा या मनावर चढली होती.

या धुंदीला उधाण आलं ते गडकर्यां या सहवासात. गडकर्यांशी कधीकाळी आपली

ओळख होईल असं मा या व ातही आलं न हतं पण यां या ' ेमसं यास' नाटकावर मी
करीत असलेला वा यचौयाचा आरोप ब याबापू कमतनूरकरांनी यां या कानी घातला
आिण मला कसबापेठेतील यां या या गुहत े भीत भीत जावं लागलं. मा माझी ती भीती
पिह या भेटीतच पार नाहीशी झाली. गडकर्यांचं बोलणं िवजे या चमचमाटासारखं असे.
मा यात यांनी काय पािहलं कु णास ठाऊक? पण एक गो खरी! पुढं दोन-तीन वष यांचा
सहवास मला लाभला. सािह याचं वाचन आिण लेखन ही माझी उपजत वेडं होती.
गडकर्यां या श दाश दानं याला चांगलंच खतपाणी घातलं. इतकं क , याची ओळख
झा यानंतर अव या सहा मिह यांनी आपला िश णाचा खच चालिव याक रता एक
नाटक िलिह या या क पनेनं मला पछाडलं. पुढ या तीन-चार मिह यांत मी ते िल नही
काढलं. वासुदवे शा ी खरे यांनी ते ऐकू न घेऊन मला थोडी शाबसक ही दली. मा
गडकर्यांना ते नाटक वाचून दाखिव याचा धीर मला कधीही झाला नाही.

आगगाडीनं ळ बदलावेत आिण िनरा याच दशेनं धावू लागावं तशी माझी
याकाळी ि थती झाली होती, पण ती मला मा जाणवत न हती. गडकर्यांनी जे जे
वाचायला सांिगतलं ते ते मी कॉलेजात या अ यासाकडं दुल क न वाचलं. वाचन
हातावेगळं झालं तरी वाचलेलं डो यात गुंजारव करीत राही. न ा न ा क पनांना क ब
फु टत. िव ाथ या ना याने यावेळ या मा या कत ात मी चुकत होतो. एखादे वेळी या
टोचणीनं मन अ व थ होई, पण दीप योतीनं पतंगाला आकषून यावं आिण ित यावर
झडप घालता घालता आपले िचमणे पंख जळू न खाक होतील याची जशी या छो ा
िजवाला शु बु रा नये तशीच माझी पु कळ अंशी ि थती झाली होती. ही दोन-अडीच
वष हा हा हणता कशी गेली, यात मी अ यास कती के ला, सािह याचं वाचन कती के लं
आिण कु णालाही न दाखिवता पांढर्यावर काळं करीत कसा रािहलो याची आता आठवण
झाली क हसू येतं पण मा या आयु यातली ही दोन-तीन वष अजूनही मला उ हिसत
करतात. वाटतं, िव ाथ या ना यानं मी मा या कत ाला चुकलो खरा; पण या काळात
माझा मी कु ठं रािहलो होतो? शेवटी अंतरीची ओढ माणसाला िजकडं घेऊन जाते ितकडंच
याला जावं लागतं. मग या ओढीमुळं याचं जीवन फु लो अथवा द ध होवो! सािह याचं हे
वेड कायमचंच ठरलं! याची धुंदीही दीघ काळ टकली.

मी १९१६ साली कोकणात द क गेलो. पुढ या चार वषात दुसर्या एका वेडानं
पिह या वेडा या शेजारी आपली बैठक मारली. या दुसर्या वेडा यापोटी िनमाण
झाले या एका िचमुक या व ाचा पाठलाग करीत १९२० साली मी िशरो ाला
पोहोचलो. कोकणा या कोपर्यातलं ते एक लहानसं गाव-खेडग े ावच हणाना! पण इथ या
शाळे त, िनसगात आिण अप रिचत माणसांत मी रमून गेलो. दुसरी एक नवी धुंदी मा या
मनावर चढली. बा त: वाटणार्या शाळे या जगातही सुंदर बाग फु लवता येते या
न
े ं मी िशकवू लागलो. िव ा यात मी िमसळलो. यांचा के वळ मा तर रािहलो नाही,
िम ही झालो. िप ाि प ा यांना िश णाची संधी िमळाली न हती अशा िव ा याचा
भरणा आम या शाळे त बराच होता. यात या काह ची बु ी ययाला येताच मी हरखून
गेलो. सुपीक जमीन पा यावाचून सवकाळ नापीक राहावी तसं काही तरी आप या
देशात या िश णात घडलं आहे, या ती जािणवेनं मी काम क लागलो. िव ा याना
काय िशकवू आिण कती िशकवू असं मला होऊन गेल.ं तसं पािहलं तर माझं िश ण
बेताचंच– म येच सुटलेल,ं यामुळे मूळचं भांडवल फारसं न हतं पण जे होतं यातली पै न्
पै या िव ा यावर खच करावी असं मला सतत वाटत रािहलं. मले रयानं दुबळी झालेली
कृ ती फारशी साथ देत न हती. शाळे त पगार कती िमळत होता हा या काळात
कु णी िवचार यासारखा न हता पण या सार्या ितकू ल गो ी आपण काहीतरी नवीन
िनमाण करीत आहोत या धुंदीत मला नेहमीच दु यम वाटत रािह या. जवळजवळ अठरा
वष ही धुंदी टकली, याचे ेय मु यत: या कालखंडाला आहे. िहवा यात सुरेख सूय दय
हावा आिण सव पसरलेलं धुकं हा-हा हणता िव न जावं तशी गांधीज या उदयानं
रा ाची मन:ि थती झाली होती. 'खे ाकडं चला' हा मं गांधीजी सुिशि तांना देत होते.
नकळत हा मं मी आधीच आचरणात आणला होता. राजक य, सामािजक आिण आ थक
प रवतनाक रता गांधीजी न ा न ा अ ांचा वापर करीत होते. या अ ां या
नवलाईमुळे समाज तळापासून ढवळू न िनघत होता. खर उ हानं वाळू तापावी असा
गांधीजी, यांचे सहकारी आिण दु यम नेते यांचा आदश पुढे उभा रािह यामुळे सामा य
मनु याला आप या अंतरं गातला फु लंग जाणवू लागला होता. आ पासाहेब
पटवधनांसारखी त व ाना या ा यापकाची नोकरी असलेली , गांधीज ची
अनुयायी बनते आिण खादीची फ दोन व े प रधान क न िशरो ासार या
खेडग े ावात घरोघर खादी िवकत फ लागते हा चम कार पोटापा या या कं वा पये,
आणे, पै या काळजीत उभा ज म घालिवणार्या लोकांना दपवून टाकणारा होता. अशा
नाना कार या चम कारांनी तो कालखंड दी झाला होता.

१९२०-२१ म ये सु झाले या या दवसांत खु िशरो ाला एक मोठा चम कार

घडला. १९३० मधे गांधीज नी िमठाचा स या ह पुकारला. यांनी यासाठी िनवडले या
थळांत िशरोडेही होते. स या हाचे ते दवस आबालवृ ांना कती बेभान करणारे होते
याची आठवण आजही मन रोमांिचत करते.

या कालखंडातला मी एक काठाकाठानं चालणारा सह वासी होतो. शाळा हे मा या

सव धडपड चे क . खे ात या गोर-गरीब मुलांना िश णाची संधी उपल ध हावी आिण
यांना च रताथाची बंद असलेली दारं मोकळी हावीत हे उ शाळे पुढं होतंच पण
 या या जोडीनं दुसरं एक येय मा या मनात पिह या दवसापासून तरळत होतं.
िव ा याचं िश ण सामािजक संदभापासून फारसं दूर जाता उपयोगी नाही. आपला देश,
आपला समाज, आपलं सामािजक मन यांचे गुणदोष याला नीट कळले पािहजेत. जग
कती पुढं गेलं आहे, िव ानानं पा ा य देशांत के वढी भौितक ांती के ली आहे याची
जाणीव याला झाली पािहजे. देशोदेशी या सव कार या ां या यां या कानांपयत
पोहोच या पािहजेत. आप या सामािजक व आ थक प रि थतीचे दोष, या दोषांचे उगम
ांची दखल िव ा या या मनाने सतत घेतली पािहजे. सारांश, िव ा याभोवती घरी-
दारी जरी म ययुगीन वातावरण असलं तरी िश णा या सं कारांनी याला आधुिनक
काळात आणून उभं के लं पािहजे.

शाळे त या पु तक िश णा या मयादा मला पिह या दहा वषात उमग या.

िव ा या या दैनं दन जीवनात बुि जीिव व आिण मजीिव व यांचा मेळ
घात याखेरीज िश ण जीवनाचा खराखुरा आधार बनणार नाही या जािणवेने पुढे पुढे मी
बेचैन होत गेलो पण या काळात एका लहान खे ात मा या कं वा मा या सहकार्यां या
मनगटात अशा न ा चाकोरीचा शोध घेऊन ती साकार कर याची श न हती, यामुळं
शाळे त या िश णाची गाडी पूव याच ळावर रािहली, मा सं कारां या
साम यावरला माझा िव ास ढळावा असं सहसा काही घडलं नाही. उलट या िव ासाची
कसोटी लाग याची एक वेळ आली ते हा मा या िव ा यानीच मला ित यात यश वी
के लं. तो संग असा- वातं यवीर सावरकरां या पुर कारानं र ािगरीसार या अिधक
धमभो या असले या िज ातसु ा सहभोजनाची चळवळ सु झाली. तसं पािहलं तर ते
अ पृ यतेिव उगारलेलं अगदी छोटंसं ह यार होतं पण कोकणात या ढ त
जीवनात सहभोजन ही एक साधी चकमक न हती. ती एक लहानशी लढाईच होती.
िशरो ाला सहभोजनाचा समारं भ साजरा करायचं आ ही ठरवलं. सावरकर मु य पा णे
हणून येणार होते, यामुळे कायक यात जरी चैत य संचारलं असलं तरी समारं भ
िन व पणे पार पडेल क नाही आिण सहभोजनाला लोक येतील क नाही यािवषयी
मा या माणं बरीचशी मंडळी साशंक होती. िव ा याची मनं शाळे त या सं कारांनी
थोडीफार तयार झाली होती पण आय या वेळी गावातून िनरिनरा या कारची कु जबूज
कानी येऊ लागली. पालकां या दृ ीने सहभोजन हा ाचार होता. आप या घरात या
मुलांनी सहभोजनाला जाऊ नये असं या मंडळ ना वाटणं वाभािवक होतं. या सार्या
पालकांची श दांनी समजूत घालणं अश य आहे हे सोळा- सतरा वषा या अनुभवाने मला
कळू न चुकलं होतं. साहिजकच एक पाल मनात सारखी चुकचुकत होती. आय या वेळी
पालकांनी आप या मुलांना अडवलं तर? सहभोजनाला गेलास तर तुला घरात घेणार
नाही अशी धमक दली तर? बारा-तेरा वषाची मुलं अशा वेळी काय करतील? कोणता
िनणय घेतील? त वाक रता पालकांची अव ा कर याइतक यांची मनं खंबीर राहतील
का? काही झालं तरी ज मापासून ती एका खे ात वाढलेली. अशा खे ात क याला
बाहेर या सुधारणेचं वारं पश क शकत न हतं. धु ासार या अि तीय बालका माणं
िन हाची अपे ा या मुलांकडू न करणं चुक चं होतं! पण माझी सारी मदार तर या
िव ा यावरच होती. वगुल, कु डाळ, सावंतवाडी इ. गावां न सहभोजनाला काही मंडळी
आली तरी ती येऊन येऊन कतीशी येणार? सहभोजना या दवशी मी बाहे न
काय मा या यशािवषयी िन:शंकपणा दाखवीत असलो तरी मनाला मा एक काळजी
कु रतडत होती. मुलं आय या वेळी घाबरली, यांनी हातपाय गाळले आिण ती घरीच
रािहली तर? सार्या समारं भावरच पाणी पड यासारखं होईल, मा य ात घडलं ते
एवढंच. पालकां या अिन छा, कं वा िवरोध गुंडाळू न ठे वून पु कळ मुलं सहभोजनाला
आली. समारं भ चांग या रीतीने साजरा झाला. दुसरे दवशी गावात मोठं वादळ होईल
अशी क पना होती पण ते झालं नाही, कारण कोण कु णाला दोष देणार? अनेक घरांतला
कु णी ना कु णी मुलगा सहभोजनाला गेला होताच.

सािह य, िश ण, िच पट यां या धुंदीतले ते दवस कधीच मागं पडले! दोन

तपांपूव च!

आता दवस येतात आिण जातात. दवस जसे भरतीचे असतात तसेच सुकतीचेही
असतात. आता ओहोटी सु आहे. म ाची धुंदी उतर यानंतर मरगळ येते असे हणतात.
जीवनातली धुंदी ओसरली क , थोडंफार असंच घडतं! उ हा यात नदीचं पा हळू हळू
कोरडं होत जावं तसं काहीतरी वाध यात वेश के यावर वाटू लागतं!

१९३५-४० पयत देशाचं राजक य वातं य गोगलगाई या गतीनं येणार असं वाटत
होतं, पण चाळीसनंतर या अधतपात ते हरणा या चपळाईनं दारात येऊन उभं रािहलं.
याचा आनंद िवल ण होता, नाही असं नाही. आपला ितरं गी झडा फडकताना पा न
अंतरं गात कु ठं तरी स रं गी इं धनु य उमटत होतं. पुढं देशाचा आिण समाजाचा
कायापालट िनरिनरा या ध वंतर नी सु के ला. िवनोबां या भूदान य ानं काही दवस
मन पुल कत के लं. १९६५चे पा क तानशी झालेले यु आिण १९७१ म ये बांगला
मु साठी वीकारलेलं यु ही दो ही मा यासार या कृ श वृ ा या अंगावरही अ पकाळ
मूठभर मांस चढवून गेली. भोवताली घडणार्या भौितक गतीनंही मनाला अधून-मधून
उ हिसत के लं, मा ि गत आयु याची सं याकाळ झा यामुळं असो अथवा अ य
कारणांमुळं असो, वातं य आ यावर जे सोनेरी ऊन कं वा पेरी चांदणं सामा य
माणसा या मुखावर चमकू लागेल असं वाटलं होतं याचा आढळ मा अजून होत नाही.
काहीतरी मोलाचं आपण हरवून बसलो आहोत असे वाट यासारखे अनुभव वैयि क,
कौटुंिबक, सामािजक आिण रा ीय जीवनात हरघडी येत आहेत.

दवस जसे धुंदीचे असतात, तसेच मरगळीचेही असतात, कडक उ हा यामुळे तर

मा यासार या वृ ांची शारी रक आिण मानिसक मरगळ अिधकच वाढते. मग दवस
बुडायला लागला, पि मेकडू न गार झुळुका वा लाग या हणजे या अंगावर
घे याक रता मी अंगणात येऊन बसतो. मा या आवड या दगडावर. वत: याच मनात
खोल खोल बुडून जातो. गे या पंचवीस वषात आप या समाजानं िमळवलं काय आिण
गमावलं काय, यांचा िहशोब मांडू लागतो. जमाखच जुळत नाही. मन अ व थ होतं.
एकनाथानं एका पैची का पैशाची चूक शोधून काढ याक रता रा भर जा ण के लं होतं!
मनात येते या एकनाथा या पावलावर पाऊल टाकणारे आिण गोख यांचा भारत सेवक
समाज आिण गांधीज या व ातला लोकसेवक समाज यांचा येयवाद यां या र ात
िभनला आहे असे अ यासक आिण संशोधकच या जमाखचात या चुका काढू शकतील.
आप या सार या येर्यागबाळाचे ते काम नाही.

अशा वेळी कु णी ना कु णी तरी मला भेटायला येतो. अगदी अना त. परवा एक त ण

ा यापक आले होते. वातं यो र काळात िश ण घेतलेले. बोलता बोलता ते हणाले
'शाळा-कॉलेज या दवसांत सानेगु जी आिण तु ही या दोघां या वा याने मा यावर
चांगले सं कार घडिवले.' हे वा य ऐकू न मी णभर सुखावलो. नाही हटलं तरी
मनु याला कु ठं तरी आत आत आप या कामाची पावती हवी असते. ती अशी
अप रिचताकडू न िमळाली क बरं वाटतं!

पण यां या पुढ याच वा यानं मा या मनाला पश क न गेलेला सुगंध पार नाहीसा

झाला. ते बोलू लागले. यां या श दाश दांनी काळजाला काटे टोच यासारखे वाटत होतं.
ते हणत होते 'तुम या वा या या सं कारांनीच मा यासार याची फार अडचण के लीय.
स या या भोवताल या जगाशी मला जुळवून घेता येत नाही! िजथं ितथं ढ ग, लाचारी
नाहीतर ाचार. कु ठं ही जा, मोठा मासा लहान माशाला िगळू न टाकतोय हा एकच
देखावा! तुम या काळातला येयवाद के हाच इितहासजमा झालाय. याची जागा
भोगवादानं घेतलीय. आंध या, अिनबध चैनबाजीनं! तुम या काळातले देव आज दगड
बनून गेले आहेत. आज िनरा या देवतांची पूजा सु आहे. स ा आिण संप ी या यात या
मु य दोन. या देवता कस या? या रा सक या आहेत. िजथं पाहावं ितथं माणूस
माणसाला कापीत आहे. येकजण दुसर्याला फसिव याचा य करीत आहे.
शासना या स हेतूंचासु ा वखवखले या समाजाकडू न पावलोपावली दु पयोग के ला
जात आहे. बंडखोरीचं बाळकडू नसलेला भला मोठा दीनद र ी समाज मढरा माणं
जीवनाची वाटचाल करीत आहे. 'मुक िबचारी कु णीही हाका' अशी याची ि थती आहे.
आपण कु रणाकडं जातोय का क लखा याकडं जातोय, हेही या िबचार्या मढरांना कळत
नाही'.

ा यापक महाशय िनघून गे यावर कती तरी वेळ मी जाग याजागी बसून होतो.
यां या श दांचा रं ग थोडा भडक असेल, पण यांचं दु:ख खोटं न हतं. यां या बोल यातले
'या देवता कस या? या रा सक या आहेत' हे श द मला आठवले. चटकन के शवसुतां या
'तुतारी'त या कड ाचं मरण झालं. 'पूव पासूिन अजुिन सुरासुर । तुंबळ सं ामाला
क रती । सं ित दानव फार माजती । देवावर झडा िमरिवती । देवां या मदतीस चला तर
।।'

मा या िमटले या डो यांपुढून अनेक सामािजक बदलांचा िच पट सरकू लागला-

काळा बाजार! दुसर्या महायु ा या काळात काळा बाजार करणार्या ापार्यांना भर
चौकात फटके मार याची भाषा आमचे पुढारी बोलत होते आिण आज अशा बाजाराशी या
नाही या रीतीने संबंध असले यांचा याच चौकात फटाके उडवून आ ही जयजयकार
करीत आहोत. या लोकांत कु णी उ पद थ अिधकारी असतात; कु णी यश वी उ ोगपती
असतात; कु णी िच पटातले अ यंत लोकि य कलाकार असतात. आणखीही नाना
तर्हांची, नाना पेशांची कतृ ववान पण सव नीितमू यं गुंडाळू न ठे वू शकणारी हजारो
माणसं याच लोकां या पावलावर पावलं टाकू न धावत असतात. टळकगांधी आिण
सुभाष-नेह यांनी वातं यापूव देशात या अगदी तळाशी असले या मनु याला आप या
आ मा त नी दलेली अिभवचने या भ याभ यां या गावीही नसतात. कु णी गभ ीमंत तर
कु णी नव ीमंत! मा सारे वाढलेली ीमंती अिधक वेगाने कशी वाढेल या एकाच
िवचाराने त झालेल.े एक कडे हा धिनकवग अिधक ीमंत होत असताना, दुसरीकडे
मूळची ग रबी अिधकच द र ी झाली आहे. नाही हटलं तरी दा र ा या पोटी नेहमीच
अनेक पापं ज माला येतात. म या हकाळी पोटात भडकले या आगीत सारी नैितक मू यं
णाधात भ मसात होतात आिण मग सव कारचा िभचार हाच समाजाचा
थायीभाव होऊन बसतो.

िशखरापासून पाय यापयत गे या पंचवीस वषात देशातली भौितक समृ ी वाढली हे

कोण नाकबूल करील? पण ितचा बराच मोठा भाग धिनकां या गभागारातच जमा झाला.
वातं यपूव काळात थोडीफार संवेदनशील असलेली ीमंती या समृ ी या मोहानं बधीर
होत गेली. मीठभाकरी खाऊन परं परागत नैितक मू यं उराशी जपणार्या असं य
गोरग रबांना महागाईनं ती भाकरीही दुलभ के ली. एक कडं भौितक समृ ीचा आंधळा
पाठलाग सु असताना दुसरीकडं उभं सामािजक मन नैितक अराजका या िचखलात तून
बसलं. रा ीय चा र य, मानवी मू यं, दीनदिलतांिवषयीची क णा इ यादी सारे
श द योग ासपीठावर उ ा न टा या घे यापुरतेच िश लक रािहले.

काही वेळानं या तं ीतून मला जाग आली. अंधार के हाच पडला असावा. मी वर
पािहले, मला तारका दसत न ह या पण या िनि तपणे ितथे चमकत हो या यािवषयी
माझी खा ी होती. आकाश कोसळू न यांचा काही च ाचूर झाला न हता. आज या
सामािजक अंधारातही अशाच असं य चांद या चमकत असतील. भिव याचा वेध
घे या या बाबतीत अंध असले या मा यासार या सामा यांना या दसत नसतील
इतके च! टळक-गांधी आिण सुभाष-नेह यांचा वारसा सांगणारा कु णीतरी ा आज ना
उ ा ि ितजावर येईल आिण भौितक व नैितक यां यातला समतोल ढळ यामुळं येय
झाले या देशाला पु हा यो य मागावर आणील.

दवस उगवतात आिण मावळतात. कालच फरत राहतं पण सारे च दवस सारखे
नसतात. यात धुंदीचे सु दन असतात. तसेच वैफ याचे दु दनही असतात. पण
वषाकाळात या दु दनां या पोटीच परमे री क णा आकाशातून भरभ न वा लागते
आिण दीघकाळ तापले या ध र ी या पोटातून िहरवंगार जग िनमाण होऊ लागतं.
पेरलेला एके क दाणा शतपटीनं फु लून येतो. जळी भरभ न अ तुम या आम या
पदरात टाकतो.

आज नाही उ ा इथेही ते घडेल, पु हा पूव चे धुंदीचे दवस येतील.

 एक दय पश आ मच र

िव. स. खांडेकर

"आ मकथा ही शंभर ट े स यकथा असावी, अशी सवाची अपे ा

असते, पण स याला पैलू असतात... आिण अनेकदा ते इतके
पर परिवरोधी असतात क , स याचं पूण दशन मोठमो ा नाही
होत नाही.

स याला या जगात कळत, नकळत अनेकदा अधस याचं व प येत

असतं. माणूस या वेळी वत:िवषयी बोलू लागतो ते हा तो कतीही
ामािणकपणानं बोलत असला, तरी यातलं स य हे धु यातून
दसणार्या उ हासारखं नकळत अंधूक हो याचा संभव असतो.

'अहंता ते सोडावी' हे संतवचन लहानपणापासून कानी पडत असलं

तरी मनु याचा अहंकार सहसा याला सोडीत नाही... सावलीसारखा तो
या या पाठीशी उभा असतो. अहंगंड, आ मपूजा, आ मगौरव या गो ी
तट थ दृ ीला कतीही दोषा पद वाट या, तरी या या या याला
कधीच तशा वाटत नाहीत.

आ मसंर ण हा जीवमा ाचा ाथिमक धम आहे. या संर णाची ेरक

श अहंभाव ही आहे. यामुळे त व ानानं कतीही उपदेश के ला,
संतांनी कतीही समजावून सांिगतलं, तरी मनु याचा अहंभाव पूणपणे
लोप पावणं जवळजवळ अश य आहे.
 खांडक
े र रजत मृितपु प

िव. स. खांडेकर

संपादक
डॉ. सुनीलकु मार लवटे

िव. स. खांडक
े र आिण यां या सािह याब ल
मराठीत खूप िलिहलं गेलं आहे.
मा , यां या िच पटसृ ीतील कामिगरीब लचा
इितहास झाकोळलेलाच रािहला.
याचं मुख कारण होतं, यां या पटकथांची अनुपल धता.
आज थमच यां या पटकथांचा सं ह
'अंतरीचा दवा' मराठी वाचकां या हाती येत आहे. मराठी
िच पटसृ ीची मरगळ दूर होत असताना विलत होणारा हा
सािहि यक नंदादीप; पु हा एकदा येयधुंद िच पटांची सांजवात
पेटवत मराठी िच पटसृ ीचा कायाक प घडवून आणील!
िव. स. खांडक
े रांना मराठीचे मॅि झम गॉक , ेमचंद, शर ं का
हटलं जातं, हे समजून यायचं;
तर हा 'अंतरीचा दवा' एकदा का होईना,
आप या दयी मंद तेवत ठे वायलाच हवा.