HAMER

HAMER
MAANDBLAD

20
cent
per nummer
FEBRUARI
19 4 2
2e JAARGANG
NUMMER 5

OPLAGE
o.r\ non t-vt-iL/ra.. n oru
 VOORJAARS-OMMEGANGEN
HAMER
INHOUD VAN DIT NUMMER:
Lichtmis te Sperrgau (foto V.W.) ....
Bladz.
1
. oorjaarsommegangen
Zwaarddansers,
2
Van Narren en door
Nico de Haas " 3—B
Donar en Thor, door prof. dr. lan de
Vries 9—ll
Vastelavond-Maskers, door Nico de
Haas <". 12—19
Barnsteen, door Gerda Schaap 20—25
De ommegang met het Wagenschip,
door Nico de Haas 26—31
De Visch; waarvan iedereen houdt. 32 ...
OPMAAK:
Nico de Haas en Gerda Schaap
REDACTIE:
Nico de Haas
J. C. Nachenius
Gerda Schaap
Redactie-adres:
Hekelveld 15a, Amsterdam, Tel. 38811, toestel 53
'sAvonds: Tel. 22960, Leiden (Juffermanstraat 25
x
Oegstgeesi)
ADMINISTRATIE:
Uitgeverij „Hamer". Dir. Reinier van Houten,
Frankenslag 115, Den Haag. Tel. 554936 (2 lijnen) De Zonnewagen van Trundholm (gevonden op Seeland,
Postrekening 202522 uit 1500 v.b.o. jaarf.) toont het paard voor hef zonne-
zinnebee/d, hier: een bronzen met goud belegde
ABONNEMENTSPRIJS: schijf. Hef paard is tevens het oudste bronzen dieren-
fl.— per halfjaar, franco per post bij vooruit- beeld van Europa. Vergelijk de toto op den omslag
betaling excl. inningskosten van dit nummer: de beide als paard vermomde ge-
Duitschland: R.M. 2 per halfjaar stalten voor den Zonnewagen, waarop een stralende
België: Frs. 15.— per halfjaar zon geschilderd is.

LOSSE NUMMERS: 20 cent

Duitschland R.M. 0.40; België Frs. 3.—
„Hamer" wordt voor de Volksche Werkgemeen-
schap uitgegeven door de Uitgeverij „Hamer"
te Den Haag
VOLKSCHE WERKGEMEENSCHAP
R. J. Schimmelpennincklaan 12, Den Haag
Tel. 334383. Giro 307867
Rechts: Paard met zonne-radkruis. (Rotsfeekening.)

Ommegangen met meer dan (evensgroofe vruchtbaar- Vastelavondopfochf van in keuken- en eetger/j vermomde gestalten, voorafgegaan door een „reus". Naar een
heidsgesta/fen, afgebeeld op de rotsen in den Bronstijd oude gravure.
 LOS HOES IN TWENTHE
(opn ir W F v Hecmskerck-Dü.er V V. ,

BOERDERIJ OP TEXEL
(opn. R. Teller)
 „Hel Narrenfeest", naar ontwerp van Pieter Brueqel. gegraveerd door P. v. d. Heyden. De „softebpl/en" rollen, de narren verkoopen brillen, hou.
den elkaar bij den neus en lappen alles „duer de bil/en". Zij dragen de „marot" of narrenscepter en bellen aan hun kap ot om de beenen.
VAN NARREN EN ZWAARDDANSERS
veertig dagen voor Paschen zijn
SE sedert de vierde eeuw door de room-
sche kerk tot „Vastendagen" ge-
maakt, dagen waarop haar geloo-
vigen zich zekere beperkingen in hun
spijzen behooren op te leggen.
De tijd tusschen Kopperckensmaandag en de-
ze „Vasten" heet sinds de Middeleeuwen Vas-
telavondtijd, waarin men het er nog eens
geducht van nam, wat het natje en het droog-
je betreft, vóórdat de veertig magere dagen
aanbraken.
Vooral de laatste drie Vette Dagen werden bij-
zonder uitbundig gevierd: Groot Vastelavond
(Zondag), Klein Vastelavond en Vette Dins-
dag. Dan was het uit met de pret: op een
enkele uitzondering na begon met Asch woens-
dag de ingetogen periode.
Aschwoensdag of Kruiskensdag, waarop de
geestelijke den feestvierders met een in kruis-
vorm gesneden kurk een kruisje van asch op
het voorhoofd drukte „om de geloovigen er aan
te herinneren, dat de mensch van stof en asch
is en tot stof en asch zal vergaan". Maar in
menig zuidelijk dorp is het gewoonte om na
deze plechtigheid „het kruisken te gaan ver-
drinken" en in Blitterswijk houdt men op Asch-
woensdag des voormiddags eerst nog een
„Doodendans", waarbij driemaal op de viool
-wordt gekrast en nog driemaal vroolijk wordt
rondgesprongen.
Dan pas kon men zich met de Vasten ver-
zoenen, die met een stevig haringmaal werd
ingezet.
Als wij evenwel de volksgebruiken van den
Vastelavondtijd overzien, zooals die ten deele
nog bestaan en ten deele in woord en beeld
zijn overgeleverd, dan is het zonder meer dui-
delijk dat dit uitbundige feest niet alleen
door het kerkgebruik kan worden verklaard.
In de eerste plaats zijn de Vastelavond- of Car-
navalsfeesten heelemaal niet aan die drie dagen
gebonden, maar soms zeer ver naar voren ge-
schoven, zooals bij de „Sinterklaas"-viering op
3
de Waddeneilanden en soms zeer ver in het
voorjaar verlegd, zooals bij het oude „Böl-
scheren" te Grijzegrubben, dat ver in Maart
plaats vindt, als de appelaars al in vollen bloei
staan.
Bij dit festijn besproeien de mijnwerkers van
de Emma en de Maurits hun lawaaifeest, dat
met een primitief openluchtspel gepaard gaat
met overvloedige „heildronken", waarbij het
kerklatijn verhaspeld wordt en de opperste
dwaas voorbidt:
„Vader Bacchus, die in alle herbergen zit,
Uw bitters zijn geheiligd;
De genever kome;
Vw klare smaakt ons op aarde
Als in den hemel.
Geef ons heden onze dagelijksche druppel
En vergeef ons onze schulden
(die wij in de herberg staan hebben)
Zooals wij de bazen vergeven,
Die ons slecht getapt hebben.
En leidt ons door alle kroegkens
Maar verlos ons van de leege glazen
Amen."
— theorie van de „analogie-toovenarij" denken.
Nu, daarmede is zeker niets kwaads bedoeld en
wie er een lastering achter zou zoeken is pas
een echte dwaas.
En ook het aschkruisje is niet' zoo uitsluitend
christelijk als het eruit ziet. Want roet en
asch, de overblijfselen van het oude heilige
haardvuur, waren de stoffen, waarmede oor-
spronkelijk heilteekens als het recht- en het
maalkruis werden geteekend.
Maar wat hebben Vastelavondvuren, zooals die
te Simpelveld, Gulpen en Wijhe op den laat-
sten Zondag vóór de Vasten werden ontstoken,
met het kerkgebruik te maken?
Niets — en de kerk liet dan ook reeds in 1694
tegen de „Vasten-vuren" preeken en vooral
tegen het „scandelick dantsen" er omheen,
terwijl de pastoors opdracht kregen in hun
parochie deze overblijfselen van het heiden-
dom uit te roeien.
En niet alleen het dansen, maar ook het ver-
momd rondspringen in allerlei schrikwekkende
en dwaze maskers en verkleedingen!
Zonder al te veel succes overigens, want de
Vasten-vuren brandden kort geleden nog en
niet alleen in de Limburgsche dorpen. Op vele
plaatsen is het de gewoonte een stroopop te
verbranden, die dan Dood of Winter of zelfs
wel Judas heet. Daarbij sprong men met den
polsstok over het vuur heen of hand-in-hand
door de vlammen, terwijl men ook het vee wel
tusschen twee vuren door dreef.
En waar de winter niet verbrand werd, werd hij
verdronken: in Roermond werd „Bacchus" bij
het schijnsel van brandende biertonnen in den
Roer gesmeten, terwijl in Venlo „Jan Poef"
werd verdronken en in Breda eveneens eèn
strooman van den Tolsteegbrug werd gewor-
pen. Elders worden poppen onder den grond
gestopt.
Men moet bij dergelijke gebruiken als het ver-
branden van den Winter vooral niet aan de
Dat is een zuiver intellectualistische beschou-
wingswijze, die aan den Germaanschen boe-
rengeest volkomen vreemd is. De boer immers
leeft van oudsher in het besef van de godde-
lijke ordening en het is ondenkbaar, dat hij
zoo kinderlijk dwaas was om te meenen, dat
hij het beloop van deze goddelijke ordening
door persoonlijk ingrijpen zou kunnen veran-
deren. Daarvoor was hij tezeer verbonden met
de eeuwige wetten der natuur. .
Wat hij vanouds wèl deed, was aan deze
eeuwigen kringloop zinnebeeldige uitdrukking
geven.
Niet door het „uitdrijven van een winter-
demon" echter, want de boer beschouwt de
winter geenszins als een booze geest, want hij
weet veel te goed, dat ook de winter nood-
zakelijk is als deel van de goddelijke orde en
dat winter en zomer hun plaats hebben in den
Twee Vasfe/avondzotfen
eeuwigen kringloop van worden en vergaan.
Dit blijkt trouwens uit menig boerenspreek-
woord.
Het verbranden of begraven van den winter is
dan ook een zinnebeeldige voorstelling van het
ten einde loopen van het wintertij, oorspron-
kelijk zonder de minste demonische achter-
grond..
Het is echter een typisch kerkelijk trek om
deze gestalte te demoniseeren en tot een boo-
zen Judas te verklaren.
Het volk zat vooral op Groot Vastelavond in
de herbergen en feestte en rumoerde, dat hoo-
ren en zien den braven geestelijken verging...
zou men zoo denken. Maar zoo was het niet,
want ook de lagere geestelijkheid deed mee en
nam deel aan „mommerijen", liep met „grim-
men" en fakkels in optochten of reed rond in
de Blauwe Schuit! Ommegangen, die dan ook
weer op Vetten Dinsdag werden gehouden, zoo
tusschen het pannekoeken-eten door.
Steltloopers, rommelpotzangers, duivels en
allerlei dierenmaskers vulden de nauwe stra-
ten nog lang na de middeleeuwen, al beleefde
dit spul toen het hoogtepunt.
Waarom dit alles?
VOORJAARSVREUGDE
Als wij de deftige vieringen nagaan en de
latere rijmelarijen der rederijkers, dan is het
duidelijk, dat heel wat beelden en zegswijzen,
namen en motieven aan het voorjaarsfeesttij
der heidensche Romeinen werden ontleend,
juist zooals nu van „Carnavalstijd" wordt ge-
sproken in navolging van zuidelijke gewoon-
ten.
Maar de reden ligt dieper, ligt in eigen volk
op eigen bodem. In de Middeleeuwen sprak
men trouwens van Vastelavond, want Vasten-
avond is nieuw.
In Duitschland is uit 1206 „Vasnacht", uit 1299
„Vahstnacht" en uit 1314 „Vastenacht" be-
kend en nu spreekt men in sommige streken
nog van „Faschelnacht" en van „faseln" of
vaselen.
Dit woord komt in allerlei uitdrukkingen voor
in de beteekenis van vrucht dragen of gedijen.
Hans Strobel vestigde de aandacht op „Fasel-
vieh" en „Faselhengst", hetgeen dekvee betee-
kent. Nu heet de stier in dit taalgebied „Far-
re" en zoo is het niet moeilijk in te zien, dat
een der voornaamste bezittingen van het Ven-
losche akkermansgilde, de „Verrekamp" geen
„ver afliggend" grondstuk is, maar een stier-
weide.
Hetgeen ook geheel klopt met het gebruik,
want de Venlosche bijldragers zijn van oudsher
gewoon dit stuk grond uitsluitend als stier-
weide te verpachten. '
Ook in de Parijsche Carnavalsoptocht liep van
ouds een stier (den laatsten tijd een os) mee.
En wat de bijlmannen betreft: hun traditie
reikt tot in den Bronstijd, want reeds op de
rotsteekeningen komen zij voor, net als
de stier.
De formuleering dat Vastelavond dus niets met
de Vasten, maar heel wat „met het voorjaars-
minnespel der beide geslachten" heeft te ma-
ken is niet onjuist, als men deze hoofsche om-
schrijving tenminste in de werkelijkheid van
het boeren wereldbeeld verplaatst en er het
heil der vruchtbaarheid in zijn meest onmid-
dellijken vorm onder wil verstaan.
Wij zullen dan ook zien, dat de Vastelavonds-
gebruiken allen meer of minder duidelijk her-
kenbare voor jaars-vruchtbaarheids-gebruiken
zijn.
Dit is ook weer in overeenstemming met den
zin der volksgebruiken, die overal in de Ger-
maansche wereld — en zelfs ver daarbuiten —
erop wijzen, dat wij hier met een vroeg voor-
jaarsfeest te doen hebben. Of eigenlijk: met
een op enkele dagen samengedrongen reeks
van gebruiken die van de voorjaars- tot de
oogstgebruiken loopen en door den kerkelij ken
Vastentijd door elkaar werden samengedron-
gen op het vroege Vastelavondfeest, voorzoo-
verre zij niet geheel vernietigd werden ten-
minste.
Vanzelfsprekend zijn ons daardoor geen gave,
oorspronkelijke gebruiken en gestalten over-
geleverd, maar slechts de na de kerstening om-
geduide, ontwortelde en daardoor weer ont-
aarde vormen van de eigenlijke religieuze vor-
men.
Zoo is in de middeleeuwsche zwelgpartijen
niets meer te vinden van den geest of den
opzet der oud-Germaansche offermaaltijden en
minnedronken. Net zoo min als wij in de Nar-
rengilden nog veel kunnen merken van vroe-
gere Germaansche gemeenschappen, die eens
de uitvoering van de gebruiken van den eere-
dienst hadden te verzorgen.
En zoo is het ook met de maskers en de ver-
mommingen.
Ongetwijfeld waren de oude feesten oorspron-
kelijk gekenmerkt door vreugde en blijheid om
het nieuwe voorjaar, om het voelbaar worden
van den nieuwen wasdom, waarvan het heil
voor allen afhing.
Maar eens ging dit gepaard met den ernst van
een diep natuurverbonden religieus besef, dat
op sehoone zinnebeeldige wijze op vele manie-
ren uitdrukking vond.
Dit laatste, het besef, werd gebroken en ver-
dween. Wat bleef en zich in de middeleeuwen
tot in het waanzinnige verder ontwikkelde,
was de dolzinnige uitgelatenheid, het zot zijn
om dewille van de dwaasheid. Mogelijk, dat al
——
te groote druk op de benarde zielen duivels-
en demonengeloof, helle angst deze drie
dagen van de Omgekeerde Wereld tot een
dwingende psychologische noodzaak maakte.
Dat daarom de kerk tégen deze Vastelavond-
pret was, maar de wereldlijke overheid, die
Drie Narren met „marotten" en roede. (Bruegel, 1642)
tenslotte voor de orde had te zorgen, er niet
voor te vinden was, deze laatste uitlaatklep
al te hardhandig te sluiten, neen integendeel
zooveel mogelijk door de vingers zag. Zoo ver-
bood zij de maskerades, die tot gewelddadig-
heden en ontucht leidden, maar steunde de
zwaarddansers en de gezellen met de Blauwe
Schuit.
Pas met de reformatie, toen de middeleeuw-
sche geest uit het christelijk geloof begon te
wijken, konden ook de Vastelavondvreugden
worden teruggedrongen, tot zij in de prote-
stante gebieden bijkans geheel verdwenen.
DE SPOTGILDEN
Maar ook dat ging niet zoo gemakkelijk. Wel
gaf de stedelijke overheid van Amsterdam op
den eersten Vastelavond na de reformatie
(1579) aan de stadswakers en schoutsdienaren
de opdracht om al „de mommeklederen ende
grimmen" af te nemen, maar deze order bleek
onuitvoerbaar: zoo goed als iedereen deed nog
aan de oude gewoonte mee. Ja iedereen, want
de Vastelavond werd eeuwenlang door de boe-
ren en boerinnen in de dorpsherbergen gevierd,
door de burgers in de wijnhuizen, terwijl de
schutters in de doelen en de gilden in de gilde-
huizen fuifden. Zelfs de jongens kwamen bij
elkaar in de scholen, terwijl de hooge heeren,
de vorsten en vorstinnen met hun gasten ten
hove of in het stadswijnhuis zaten.
En dat niet alleen vóór, maar nog lang na de
reformatie. Vóór de zeventiende eeuw, toen er
nog ontelbare „gilden" waren, kwamen ook de
„buurtgilden" bijeen om op Vastelavond den
pot te verteren.
„Dan plegen zü 't geld, dat in de buurtkas is,
te versmeren en met brasserij over te brengen
eenige dagen; die dagen noemen zij Hoven",
schreef Boxhom.
Bij het woord „gilde" denkt men in den regel
alleen aan de ambachtsgilden. Dit is niet juist,
er waren ook alle mogelijke andere gilden.
Een ervan was het gilde der narren, waartoe
ook de gezellen van de Blauwe Schuit ge-
rekend kunnten worden. Ook deze gilden ont-
stonden uit oude Germaansche gemeenschap-
pen of bonden. De innige verbondenheid, die
aanvankelijk alle gilden met den eeredienst
vertoonden, is kenmerkend Germaansch.
Niet minder is dit echter de geest, die de
spottende snij- en beeldhouwwerken aan
meubelen en bouwdeelen van de gothische
kathedralen schiep. Een geest, die de dog-
matiek doorbrak om het natuurlijke te vinden
in een bevrij denden lach.
Dezelfde geest spreekt ook uit de Narrengil-
den, waarvan sommige meer de vormen van
een geestelijke orde parodieerden, andere
wereldlijke machten bespotten.
Zochten zij hun terrein op kerkelijk gebied,
dan noemden zij hun hoofdman ook Abt en
4
als wij in een oude stadsrekening van Axel
lezen dat „de abdie van de bedeckte comère"
zes stedecanne wijns kreeg „als zij haerl
feeste en vastelavontspel hielden", dan weten
wij, dat hier een Narrengilde van dit soort op-
getreden is.
Zochten de narren hun spotlust op wereld-
lijke grooten te koelen, dan hadden zij een
Koning of Prinis aan het hoofd, die in Holland
meestal den „Heer van Keyenburg" werd ge-
noemd. Waarbij de kei als teeken van dwaas-
heid moet worden beschouwd. Men denke
maar eens aan de prenten van het „ke_-
snijden" van onze oude meesters, waarbij
door het verwijderen van een steen uit de
koppen van allerlei zotten en bezetenen, deze
arme stakkers genezen worden.
Vanzelfsprekend kregen ook deze gilden, die
„Momus" of „Demoeriet" tot schutspatroon
hadden, veel latijnsche invloeden te verwer-
ken, maar de eischen die aan een nar werden
gesteld: zijn vaardigheid om voor de vuist weg
geestig te kunnen spreken en dichten, het
vermogen om eindelooze twistgesprekken vol
humor en satire te kunnen voeren, dit alles
zijn trekken, die wij reeds in de Saga's bij de
Germaansche skalden ontmoeten.
En al is de plaats die de nar inneemt als
onschendbaar speler, die straffeloos zijn
scherpe tong mag roeren, zeker niet dezelfde
als die van de koninklijke zangers onzer oud-
heid, er is toch eenige verwantschap, die
beiden onderscheidt van de plaats, die de
rampzalige hofnarren in het zuiden innamen.
De nar der volksfeesten vertoont in zrjn op-
Een prent uit 1559, gegraveerd naar ontwerp van Pieter Bruegel: „De heks van Mallegem". De oude opvatting
treden dikwijls zooveel gebondenheid met de
boerengebruiken, dat wij hem soms nauwelijks wordt hier in beeld gebracht, dat dwaasheid veroorzaakt wordt door steenen in-het hoofd. De „heks", bedreve.
in allerlei wetenschappen, een wijze vrouw, verlost de zotten van hun meer of minder groote „keyen". De
van andere landelijke spelers kunnen onder- reeds verwijderde steenen liggen of hangen overal in het rond. ,
scheiden.
■
toto s . Studio A.P.
In dit verband zij eraan herinnerd, dat de
eigenlijke „Carnavalszotten" de „narren" van
Den Bosch de vermomiming droegen van de den Vastelavond onafscheidelijk verbonden: metworst, twee groote brooden, een halve var-
Meiereische boeren, terwijl ook in Bergen op vette pannekoek, vette worst, Vette Dinsdag! kenskop en een vat bier.
Zoom een „boer" als ceremoniemeester, d.w.z. Ook hier hadden bepaalde „gilden" of jonge- De plaatselijke overlevering gaat terug tot 1740
als Vastelavondgek optrad. lingschappen veelal zekere rechten, die heel en heeft de volkomen onhistorische vorm aan-
vaag aan de oorspronkelijke offergemeen- genomen van een denkbeeldig verkeersonge-
schappen herinneren. val, dat een zekere freule Aleida zou zijn over-
BEDEL- EN STEELRECHT Hier en daar hebben immers al dan niet ver- komen. Tot dank aan haar redders zou deze
We noemden de Vastelavondpret op de scholen kleede jongelui „het recht" om met kar of dame toen de hoeve met bovengenoemd ser-
reeds. De „scholieren" kwamen dan met zots- gaffelstok rond te gaan, om worsten in te vituut hebben belast ten bate van de jongeling-
kappen op naar school, joegen den meester zamelen, ja, zelfs om de huizen binnen te schap.
op de vlucht, hielden een drijfjacht op hem dringen en te halen, wat hun niet rechtstreeks Maar — dit geval staat niet op zichzelf: ook
en bonden hem tenslotte op zijn zetel vast. gegeven wordt. Ook het laatste is hier en daar op andere hoeven, bijv. op boerderijen te Sam-
Alleen door zich los te koopen met een vrijen een „spel", een „aardig gebruik" geworden, beek en te Koudewater lagen dergelijke ver-
dag en een tractatie, kon hu" zijn vrijheid waar men van te voren op rekent en waarvoor plichtingen.
terugkrijgen! En dat in de dagen van roede de „buit" alvast klaar wordt gezet. Deze traditie is dan ook ongetwijfeld de voort-
en plak.... zetting der gemeenschappelijke maaltijden,
Geen wonder, dat van het „Feest der Toort- BOXMEERS METWORST-FEEST zooals die in de middeleeuwen in Christelijken
sen", zooals Halbertsma het noemde, rijmpjes zin door de gilden werden gehouden en in oud-
in omloop zijn, als: Het vermaarde boeren-worstfestijn is dat van
Boxmeer. Hier wordt vanouds een wedren te Germaanschen tijd als offermaaltijden ge-
Vastenavond is een gek paard naar de boerderij „De Bruigom" gehou-
meenschappelijk werden gevierd. Maar het
Paschen is een lekkerbek. Boxmeersche geval is daarom zoo belangrijk,
den. De prijzen zijn traditioneel: negen ellen
Of dat een veelzeggend spreekwoord ontstond omdat aan het worsthalen hier nog een wed-
ren verbonden is, een overblijfsel van de oor-
als: „Ik heb het zoo druk als de pan op Vastel- spronkelijke behendigheidsspelen die de jonge-
avond."
Nu, die pan had het druk en hoe vetter het lingschap in het voorjaar hield en die ook nog
gebak werd, hoe mooier. Oud overgeleverd is voortleven in de wedstrijden in het eieren
loopen, het ganstrekken, haankappen enz.
-
het gebruik om een paar pannekoeken. klaar
te zetten voor „de arme zielen", een vage her- Was het bij het ganstrekken of „voe-jagen" de
innering aan het doodenoffer. Later werd dit: bedoeling om een met zeep ingesmeerde en aan
zrjn pooten opgehangen gans den kop in het

— —
koek uitdeelen aan de armen. voorbij rijden
En deze laatste „arme zielen" hebben die ge- hetzij op een paard of per
stokpaard af te rukken, bij het haanslaan
legenheid niet ongebruikt voorbij laten gaan: werd de met een sabel uitgeruste deelnemer
zij trokken zingend
—
soms dreigend — van
deur tot deur met het eentonigste instrument
geblinddoekt, rondgedraaid en
— op een op-
gehangen haan losgelaten, die hij den kop
dat er bestaat: den ronkenden rommelpot of af moest trachten te slaan.
foekepot. Hun gezang begeleidde niets anders Gewoonten die vervangen zijn door ring- en
dan een bedelpartrj: kuipsteken, zeer ten gerieve van het mishan-
delde pluimvee! Hoewel hier en daar nog wel
„Ik heb al zoo lang met den rommelpot
[geloopen,
eens zoon oude gewoonte is blijven bestaan.
Waarom juist een gans en een haan zoo ruw
ik heb geen geld om brood te koopen. werden bejegend? De haan was van ouds een
Rommelpotterij, rommelpotterij, zinnebeeld van levenskracht en in de gans
geef me een oortje, dan ga ik voorbij."
ziet men het zinnebeeld van de sneeuw, een
vogel als getij-zinnebeeld dus. Eigenschappen,
Even weinig diepzinnig is het sehoone gezang die beide dieren wellicht tot offerdieren
van „ho man, ho", dat nu eenmaal bij den foe- maakten.
kepot schijnt te hooren:

Vrouw 't is Vastelavond, ho man, ho,
'k Kom nie thuis voor 't avond, ho man, ho!
'Fr Kom nie thuis voor morgenvroeg,
d«n is het nog tijds genoeg, ho man, ho!
°P het boerenland was vanouds de worst met
Vasfe/avondnar met rommelpot, haardroosfer en roede
met blaas. Op het narrenpak brillen, roosters en schel-
len. Van een oude gravure. (Foto A.P.)
Merkwaardig van Boxmeers worstfeest is ook,
dat de hoofdpersoon, Freule Aleida, een vrouw
is, al is het dan een travestie-dame zooals
meestal de vrouwelijke Germaansche om«ie-
gangsgestalten en vooral de voorjaarsgestalten,
verkleede jongemannen zijn.

5
Al zal hier een „verklaring" steeds moeilijk
blijven, het doet in ieder geval denken aan de
ommegang met Nerthus en aan Nehalennia,
waarover reeds Tacitus berichtte.
Haar metgezel in Boxmeer is de r__r Hans-
worst, wiens naam hier zeker niet mis-
plaatst is.
Trouwens, vele narren dragen spijsnamen, zoo-
wel in Duitschland, Italië als in Engeland.
Zoo ging tot voor kort de worstenkar nog rond
te Afferden, Bruggenum, Moorsel, Swalmen,
Tegelen en andere kleine plaatsjes.
Te Arcen haalt op 25 Januari
— — op St. Paulus
de schutterij van St. Sebastiaan onder trom-
geroffel de worst op een houten gaffel op.
Geen wonder, dat eigenlijk alle rommelpot-
liedjes, niets anders doen, dan spek, ham,
worst en eieren opeischen.
In Twente zongen de jongens daarbij:
„Bofven inne de hotste
Daar hange de spiele mit wörste:
Doo mie eenen langen
Moar loat dcc kleine mer hangen."
En in Sittard hadden nog niet zoo heel lang
geleden de „Hoeraes", n.l. als meisjes ver-
kleede jongelieden het recht om de huizen
binnen te dringen, waarvoor zij soms het dak-
raam gebruikten! Maar dat niet alleen, zij
dansten ook waar zij konden huis in huis uit,
zooals elders nog Vastelavondgestalten doen,
Neurenberger zwaarddansers: Tweekamp met lange houten zwaarden. De beide tegenstanders staan ieder op
een roos van dooreengevlochten zwaarden. (Uit een Neurenberger Scfiembartbuch).
De „slang", een figuur uit den zwaarddans, die op 17 en 18 Februari
penteekening in de Zenfral Bibliofhefc te Zürich.
die gemakkelijk zijn te herkennen als de laatste
overblijfselen van oeroude vruchtbaarheids-
gebruiken. (Op de Waddeneilanden bijv.) Te
Reek, in N.-Brabant, hadden de Vastelavond-
zotten het recht om worst, eieren en spek te
„stelen".
Ook voor minder fraaie doeleinden is de
Vastelavond-pret weleens benut.
Zoo trachtte Alva in 1568 deze gelegenheid te
benutten om „de ketters" in de algemeene
drukte in handen te krijgen. Maar die werden
door de schouten zélf gewaarschuwd, zoodat
er „slechts" vijfhonderd slachtoffers vielen!
Tenslotte maakte de Fransche revolutie voor-
goed een eind aan de pret. Wel werd in 1823
te Keulen weer een Vastelavondfeest georga-
niseerd en worden sindsdien in het zuiden en
in het Rijnland weer grootecheepsche optoch-
ten gehouden, waarbij enkele algemeene ge-
bruiken zijn vernieuwd; met volksche feesten
heeft dit echter niet veel te maken. Daarvan
vindt men de laatste resten nu hier en daar
ten plattelande, vooral echter in de dorpen
der bergboeren uit Beieren en Tirol, waar o.a.
de Vastelavond-maskers nog in hun oude
schoonheid in gebruik zijn.
In ons land wordt het nieuwe „Carnaval"
vooral gevierd in de stad van Jeroen Bosch,
waar de „Oeteldonkers" sinds 1882 hun „Prins"
binnenhalen, die omgeven door zijn deftig-
(5 7. werd gehouden. Naar een gekleurde
dwaze hofhouding het middelpunt' van het
feest vormt. Den laatsten tijd was het Bossche
carnaval een costuum-feest, daar de maskers
verboden werden.
De „Jocussen" uit Venlo, de „Flarussen" uit
Roermond, de „Marotten" uit Sittard, de
„Momussen" uit Maastricht en de „Poten-
taoten" uit Beek zijn óf in het begin dezer eeuw
ter ziele gegaan, óf in volkomen burgerlijke
fuifclubs veranderd zonder de minste volks-
kundige beteekenis. Hun ontstaan lag dan ook
in de tweede helft van de negentiende eeuw,
ja meestal pas tegen de tachtiger jaren.
Wellicht, dat hier toch nog oudere tradities hun
invloed deden gelden, want opvallend is, dat de
Jocussen van Venlo den Haan als spreekge-
stoelte benutten, terwijl de deftige M.omus-
sociëteit een Molen in haar wapen voert, ter-
wijl een oude prent uit 1844 een nar met een
molen op een stok vertoont en hier een Paard
als spreekgestoelte dienst doet.
Driemaal een gestalte die ook zinnebeeldige
beteekenis heeft en wel een verwante (vrucht-
baarheids) zin!
Enkele eeuwen geleden waren de Vastelavond-
vieringen rijker aan merkwaardige gebruiken.
Als wij de bescheiden er op naslaan, dan vin-
den wij bij de stadsrekeningen regelmatig uit-
keeringen, die gedaan werden aan speellieden
en gildegezellen, die bepaalde gebruiken in eere
hielden. Een daarvan was het zwaarddansen,
waarmede wij ons wat uitvoeriger bezig zullen
houden.
DE ZWAARDDANSERS
Op de rekeningen, die in de 16de eeuw bij de
stadsregeeringen werden ingediend, vindt men
bij de Vastelavond-uitgaven onder anderen ook
bedragen, die werden uitbetaald aan de
„calfdansers", d.w.z. aan lieden „die in een
„Calfs-vel benaeyt" waren. En behalve deze
vermomde dansers vinden we ook genoemd „de
smedeskinderen, die dansten" en in Dordrecht
dansten zelfs de drie schippersgilden „te Vas-
telavont metten zwaerde" en zongen daarbij
een lied, waarvan het refrein eindigde met den
ouden Dordtschen strijdkreet: „Thure, Thu-
rette" zooals een oude stadsbeschrijving ver-
meldt. In 1497 liet het stadsbestuur van Axel
„de wapenreyspelers van Zuytdorpe" op Vastel-
avont over komen om te „speelen en dansen
over 't sweert". En dit bleef zoo tot in de
tweede helft der 16de eeuw, met dien verstande
dat men afwisselend de verschillende zwaard-
dansersgroepen uit de omliggende plaatsen
aan de beurt liet komen.
Op het huldigingsfeest van de Hertogin van
Gelder, in 1519, waren eveneens speellieden die
„door de zwaarden dansten" en toen zij in
1522 met de burgemeesters van Arnhem, hun
vrouwen en dochters in het „Blesenhuys"
Vastelavond vierde, verzorgden de zwaard-
dansers opnieuw een deel van het feest.
Ook. te Nijmegen dansten in 1547 „naer alder
gewoenten" de smeden en schoenmakers „durch
die sweerden" en kreeg elk gilde een ton bier
ten geschenke en van Rolde en Beilen worden
nog in 1609 zwaarddansen vermeld.
In Namen werd zelfs in de 18de eeuw nog de
„dans der Maccabeën" door zeven jongelingen
met zwaarden uitgevoerd. Een bewijs overigens,
dat de kerk verstaan had ook dit gebruik te
kerstenen.
Maar in 1742 was de zwaarddans, die op Vastel-
avond te Borculo werd opgevoerd al afgezakt
tot een kermisvertooning.
Deze zwaarddansen, oeroude Germaansche
dansen, zijn hier heden nog slechts een her-
innering en ook in Duitschland zijn zij op
één enkele uitzondering na verdwenen, in zoo-
verre het het oude Rijk betreft: alleen de
„ledigen Rebleuten" d.w.z. de ongehuwde
wijnbouwerszoons uit Ueberlingen aan het
Bodenmeer dansen nog met het zwaard.
Maar in de Oostmark is dit anders: talrijke
zwaarddansen leven er nog in vollen bloei en
alleen in het Bohemer Woud reeds wordt heden
nog in ruim twintig dorpen door de zwaard-
dansers deze traditie in eere gehouden. De
jonge mannen hebben zich zoo mooi mogelijk
uitgedoscht met bonte sjerpen en bloemen op
den hoed. Bij den aanvang gebruiken zij een
soort aftelspel: wie daardoor aangewezen wordt
moet zich met een rijmspreuk voorstellen.
6
„De kermis van St. George", een prent naar Pieter Bruegel. Op deze prachtige boeren/cermis ziei men o.a. behalve den zwaarddans, waarbij juist „de brug"
gevormd is, het steekspel van St. George en den Draak; d.w.z. het oude strijdspel tusschen Zomer en Winter. Verder: een rondedans bij doedelzakmuziek. Speellieden,
die buiteltoeren verrichten, stokpaardrijdende kinderen, een nar mei een sleep kinderen achter zich aan, beugelbal spelende boeren, schommelende vrouwen (op het
dak een paardenschedel), molentjes op stokjes (die wij ook als narren-attribuut kennen) en een driekruinenboom, waarachter men slaags is getaakt. Er hangt bij een
der huizen een „Meikrans" uit en bij een standerdmolen op den achtergrond wordt door een schuttersgilde naar den vogel geschoten, die op een staak langs het
wiekenhuis is bevestigd. Rechts wordt op het op groote tonnen gebouwde tooneel een klucht opgevoerd. Boven de deur van den herberg, rechts, staan naast de ronde
brooden ook een paar duivekaters opgesteld, Op hef uithangbord staal: „dit is in die krö" en op het vaandel van St. Georges staat: „laef die boeren haer kermis houwen".

Dan wordt er een „gedood" en weer tot nieuw
leven gewekt, waarna de muziek inzet en de
rij dans begint.
Door de punten van eikaars wapens vast te
houden, vormen de dansers een lange „ket-
ting" en zoo loopen en springen zij volgens
vaste figuren een „ommegang", die eens deel
uitmaakte van den eeredienst, die met de zon
verband houdt. (Men denke aan het Vlögge-
len te Ootmarssum). Daarbij worden van een
aantal zwaarden ook „poorten" en „vensters"
gevormd, waar de dansers doorheen sluipen
moeten, op andere plaatsen moeten zij over
de zwaarden springen of hun wapens in de
maat tegen elkaar slaan. Bij dit alles doet
ook een nar mee en tot slot valt hij in het
midden op handen en knieën neer, waarop de
zwaarddansers over hem heen de zwaarden
dooreen steken tot de „ster", waar de hoofd-
man bovenop springt en zijn dankrijm uit-
spreekt.
De narren of „Hudl" dragen doekmaskers met
een langen neus en pakken, die met lapjes ge-
kleurde stof zrjn bezaaid. Met lachwekkende
sprongen dansen zij voor den stoet uit, daarna
komen de muzikanten en vervolgens de hoofd-
man der zwaarddansers met zrjn volgelingen
in ganzenmarsch.
Voor iedere hoeve wordt een dans uitgevoerd
en is dle beëindigd, dan worden de meisjes uit
huis gehaald en stevig in een vroolijken dans
rondgedraaid. Ondertusschen doorzoeken de
narren het huis naar eetbare waar: worst,
spek, ham enz. en stelen, wat ze maar vinden
kunnen. Dit recht op buit is het oeroude steel-
recht der gemaskerden, dat uit hun oorspron-
kelijke recht op offergaven is voortgesproten.
Want eens belichaamden deze „maskers" als
levende Wilde Jacht het Doodenhe. r, dat ook
macht over de vruchtbaarheid bezat, zooals
O. Höfler heeft aangetoond.
Vinden de Hudl een huis gesloten, dan probee-
ren zij door de vensters, ja zelfs door den
schoorsteen, naar binnen te komen.
Vanzelfsprekend heeft men naar oud gebruik
de „buit" al van te voren klaargezet, zoodat
de dieven het niet al te moeilijk hebben.
Vroeger was de zwaarddans echter minder ge-
makkelijk, ja een spel .waar leven en dood mee
gemoeid waren. Plassmann verhaalt dat slechts
zeventig jaar geleden in een Westfaalsch dorp
de dans nog werd uitgevoerd door negen man-
nen, die met reusachtige, vlijmscherpe zwaar-
den op de schouders, van hoeve tot hoeve
trokken. Daar traden zij op de deel aan en
liepen kort en plechtig in een kring rond.
Acht mannen vormden daarna een „roos" door
hun zwaarden kruisgewtjze dooreen te steken,
zoodat een groote ster gevormd werd. leder
hield zijn eigen zwaard bij de greep vast en
dat van een ander bij de punt, die met stroo
omwikkeld was. Langzaam bewogen de man-
De zwaarddansers houden hun intocht. Naar de hout-
snede in Olaus Magnus (lib. 15, cop. 23) uit 1555.
De hoofdman spreekt hét slotrijm uit, staande op den
rug van den nar.
nen deze veerkrachtige, stalen ster op en neer,
tot een bepaald rhythme was bereikt. Dan
sprong de negende op de ster en begon daarop
omhoog te springen, waarbij hij door zijn ge-
zellen steeds verder omhooggeworpen werd.
Eindelijk wist hij de nokbalk te grijpen en een
worst te veroveren, die daar was opgehangen.
De/worst werd in een zak gestopt en de man-
nen trokken weer verder, om op een volgende
deel hun waaghalzerij te herhalen. 'sAvonds
werd de buit bij een gemeenschappelijk feest-
maal verorberd.
ZWAARDDANS—BOERENDANS
Zoo waren de zwaarddansen en zwaarddans-
spelen eens over de heele Germaansche wereld
in zwang. Zij werden beoefend door de gilden,
door de boeren jongelingschap en door bijzon-
dere zwaardvechtersgroepen en van plaats tot
plaats verschillend. In enkele steden kwamen
zij tot grooten luister, zooals te Neurenberg,
waar twee meestervechters elkaar bestreden,
ieder staande op een geweldige roos en bege-
leid door trommels en fluiten.
Merkwaardig is, dat de oudste schriftelijk over-
geleverde zwaarddans uit Brugge stamt: het
stedelijk archief noemt den dans in het jaar
1389. Daarop volgen Brunswrjk (1446), Eger
(1448), Keulen (1487), Neurenberg (1490) en
een heele reeks andere Duitsche steden.
In Zweden en de Nederlanden dateeren de
oudste berichten van pl.m. 1560. Zoo is er vah
Pieter Bruegel een kennistafereel, dat om-
streeks dien tijd door P. v. d. Heyden werd ge-
graveerd, waarop zeer duidelijk een boeren
zwaarddans is afgebeeld en wel de zeer alge-
meene figuur van „de brug", een drievoudige
dansfiguur die bestond uit het vormen van
een dak van zwaarden, het sluipen er onder
door en het springen er overheen. Uit de dans-

7
beschrijvingen uit de verschillende plaatsen
blijkt steeds weer, dat de dansers tusschen de
zwaarden door moeten springen zonder deze
aan te raken, hetgeen vanzelfsprekend een
geweldige lichaamsbeheersching vordert.
Al deze figuren, vooral echter „ketting" en
„brug" zijn karakteristieke boeren danselemen-
ten en wel van een krijgshaftigen, zelfbewusten
boerenstand. Er is dan ook geen twijfel aan,
dat deze dansen oorspronkelijke, oud-Germaan-
sche kultuuruitingen zijn, die nauw met den
eeredienst waren verbonden en een plechtig
karakter droegen. Tacitus moet reeds berich-
ten over dit soort dansen hebben ontvangen,
toen hij schreef over jonge Germaansche kna-
pen, die naakt (of zoo luchtig mogelijk ge-
kleed) tusschen scherpe zwaarden doorspron-
gen en daarbij veel behendigheid aan den dag
legden, voor geen ander loon dan de vreugde
der toeschouwers. De oefening baarde hier
kunst, schreef de Romein zelfs. En ook uit de
huidige zwaarddansen is nog het oorspronke-
lijk religieuze karakter af te lezen aan de rol-
len der verschillende spelers in de zwaard-
dansspelen.
Maar verder dan Tacitus wijzen nog de afbeel-
dingen uit de voorgeschiedenis terug: de rots-
teekeningen van Tanam en Bohuslêin bedoelen
waarschijnlijk met sommige figuren zwaard-
dansers uit*te beelden en zoo zijn er tusschen
het ontstaan van deze teekeningen en de ge-
schreven documenten verschillende voorwer-
pen gevonden, die het „spel metten swaerde"
schijnen weer te geven.
„DE NEGHEN BESTEN"
Het Germaansche karakter van den zwaard-
dans spreekt reeds geheel en al uit de dans-
figuren, die niet anders dan oneindige in- en
uitrollende bewegingen zijn, zonnespiralen als
het ware en bewegingen rondom een middel-
punt. De heele dans is één „worden", één
„vlieden", begeleid door moedproeven en ge-
varen die overwonnen moeten worden. Het is
een strijdbare, bodem gebonden mannendans,
die te indrukwekkender wordt, naarmate hij
straffer wordt uitgevoerd. Een dergelijke dans-
wijze is Noordsch in hart en nieren. Plass-
mann meent er sterke verwantschap met het
dansen om de „Trojaburgen" (draaiburchten)
in te hebben ontdekt.
Daarnaast beleven wij in het spel de oeroude
mythe van het eeuwige „Stirb und Werde",
één der dansers, hetzij de voordanser '— de
Koning
— of de Nar wordt gedood, om weer
opgewekt te herrijzen in vernieuwde kracht.
Daarbij treedt de zwaarddans op in de engste
verbinding met allerlei andere boerengebrui-
ken, zooals de Zomer- en Winterspelen, de
Wilde Mannendansen, de ommegangen met
Ploeg of Schip en andere voorjaarsgebruiken.
In het Bohemer Woud hebben de narren, die de zwaarddansers vergezellen, de
Hudl, hef recht om de huizen binnen te dringen en eetwaren te „stelen".
De hoofdman spreekt het sloirijm uit, staande op den
rug van den nar.
Hoe de zwaarddans dan ook tenslotte uitge-
legd kan worden, het was in ieder geval een
voorjaarsdans uit den ouden eeredienst, die ver-
band hield met den zonneloop en de vrucht-
baarheid en door de krachtigste jonge man-
nen bedreven werd, of zooals de middeleeuwen
het zeggen: door „de neghen besten". Trou-
wens, indien we niets anders wisten dan de
namen der verschillende rollen, zou dit reeds
duidelijk zijn. Want behalve de nar komen er
ook schellendragers, zweep- en roededragers
bij te pas en zij allen hebben de oudste ver-
bindingen met ons diepste verleden.
DANSERS VAN LEVEN EN DOOD
De „Nar" bijvoorbeeld is bij den zwaarddans
wel een komische figuur, die voor de pret
zorgt en onderwijl het geld ophaalt of de buit
„steelt", maar hoe landelijker de zwaarddans
is, des te „dramatischer" is de rol van der-
Nar; d.w.z. hoemeer hij in de handeling in-
grijpt. Ook steunt hij met rug of schouder de
roos, opdat de voordanser erop kan klimmen.
Bij de spelen is hij meestal degene die het
„offer" weer tot nieuw leven wekt en wel met
een lachwekkende scène, die bijzonder sterk
den indruk maakt een oorspronkelijk plech-
tige, doch na de kerstening „omgeduide" han-
deling te zijn.
Het zwaardenvenster, een der figuren uit de zwaarddansen, die nog heden in
het Bohemer Woud in gebruik zijn.
Maar dat is de Nar zélf ten slotte ook. Tegen-
woordig beschouwen we hem eenigszins als een
knecht, als een potsenmaker in loondienst en
juist om zijn geringe beteekenis als mensch,
dulden wij zijn grappen.
Zoo is hij ook in den zwaarddans een dienaar,
die de overtollige zwaarden vasthoudt, een
slaaf die zijn rug aanbiedt aan den voordanser
om stevig op de roos te staan
Maar uit de Engelsche zwaarddansen blijkt,
dat achter den als dier vermomden „nar" een
oeroude gestalte schuil gaat, n.l. de Wolfs- of
Beerenmaskerdanser, een religieuze dans-
figuur die nauw met de Perchten verband
houdt en met de dooden- en de vruchtbaar-
heidsgebruiken te maken heeft.
Taalkundig heeft men Nar met Nerthus of
Njord in verband gebracht en met het oud-
Indische nrtü, hetgeen „danser" beteekent.
Zoo zouden de narren dansers bij den eere-
dienst zijn geweest, evenals de Maroets, de
heilige dansers van Qiva.
Na de kerstening kunnen de Germaansche
maskerdansers, in hun vermommingen van
Beer, Wolf en Vos, zijn omgeduid tot demonen
en ten slotte belachelijk zijn gemaakt als
machtelooze grapjassen. Maar in deze positie
gedrongen, hebben de narren hun tong en
hun geest tot een gevreesd wapen gemaakt.
En daarin waren zij weer de broeders van de
lagere geestelijkheid, die de kerkelijke hoogtij-
dagen deden volgen door het bespottelijke
ceremonieel der Narrenmissen en Ezelsmissen
— tot zij uit de kerk werden gezet en zich bij
de Narren voegden in den fakkelloop met de
Blauwe Schuit.
En wellicht is het overal in de Carnavalspret
gebruikelijke „gekkengetal" 11 eveneens uit
omduiding ontstaan. De volkssprookjes doen
ons namelijk de Elven als goede geesten ken-
nen, maar in de middeleeuwen schrijft men
over elven als over gedrochtelijke demonen,
die ieder belagen.
Elf en ommegangsgestalte werden zoo tot één
gedemoniseerd wezen. De beteekenis hiervan
verdween, maar het woord bleef hangen en
beheerscht als getal de feest-data en allerlei
formaliteiten en „plechtigheden".
En wat de invloeden uit het Zuiden betreft:
onze Harlekijnen mogen al veel uiterlijk ver-
toon overgenomen hebben van de Italiaansche
Arlegueno's, beide zijn zij ten nauwste ver-
bonden met Hellequin of Hennequin, den aan-
voerder van de Wilde Jacht, die ook „Chasse
de Hennequin" heet.
Henne, de doodsgod en aanvoerder van het
doodenhuis, Freund Hein, is ons welvertrouwd
als Magere Hein, terwijl de naam Henne nog
eeuwenlang voort bleef leven in den naam
van het doek dat de lijkbaar van ons voor-
geslacht dekte, het hennekleed.
NICO DE HAAS.
(Foto's „Germanien")
8
 Foto: Dr. _. Meller.

GERMAANSCHE GODEN
DONAR EN THOR
wij nagaan wat er ons over- het onweer boezemt zelfs nog ons, mo- luidde in het Noordgermaansch Thor. De

Sis geleverd is van het heidensche derne stedelingen, schrik en ontzag in; hoe
geloof onzer voorvaderen, dan veel te meer moet de Germaan gesidderd
worden wij maar al te vaak te- hebben als een blauwe bliksemstraal de
leurgesteld door het geringe zwarte duisternis van het woud plotseling
aantal of de onbelangrijkheid der gegevens. openreet en een knetterende donderslag
geheimzinnigheden van taalverklaring en
taal vergelijking hebben op den leek ge-
woonlijk een groote aantrekkingskracht.
Maar er is nauwelijks een wetenschappelijk
gebied, waarop meer angels en voetklem-
Vragen wij naar de vereering van Donar hem verdoofde. Zelfs de redelooze dieren men den argeloozen wandelaar bedreigen.
bij de Bataven of de Friezen in het begin zijn verlamd van schrik, wanneer een hevig Men make dus niet uit het feit, dat Donar
van onze jaartelling, dan moeten wij ons onweer woedt; de mensch, die zich van het en Thor eigenlijk hetzelfde woord zijn, de
met een karig antwoord tevreden stellen. gevaar, dat hem daarbij bedreigt, reken- overhaaste gevolgtrekking, dat er tusschen
Wij weten, dat de Romeinen dezen god met schap kan geven, moet zeker niet minder twee andere woorden, die even sterk van
hun Jupiter gelijkgesteld hebben, gelijk de voor de macht van dit natuurverschijnsel elkander verschillen, dus ook wel samen-
naam van den Donderdag ons nog dage- vreezen. Wanneer hij zich dus voorstelt, hang zal kunnen bestaan. Op dit gebied
lijks in herinnering kan brengen. In ver- dat er een god bestaat, die den donder helpt niet in de eerste plaats een vrucht-
schillende inschriften wordt een blijkbaar ontketent, zal deze zich dan niet in een bare verbeelding, maar is een degelijke
Germaansche god Hercules genoemd, onder gruwbare gedaante aan zijn door angst methode van onderzoek noodig.
wien wel niemand anders dan Donar zal ontvankelijk geworden verbeelding open- De Skandinaafsche bronnen vertellen ons
zijn verstaan; hoe zouden de Romeinen baren? Zal men niet moeten denken aan nu juist zulke dingen, die wij in onze
ook niet in den hamerzwaaienden Donar een Germaanschen Quetzocoatl, een mon- Westgermaansche gegevens zoo noode mis-
hun eigen met een knots gewapenden Her- ster van wreedheid, dat slechts met heka- sen: het verhaal van de daden en de lot-
cules herkend hebben? Bergen en heuvels, tomben van menschenoffers verzadigd gevallen der goden. Want daaruit leeren
die den naam Donderberg dragen, kunnen worden kan? wij hun karakter eerst duidelijk kennen;
oorspronkelijk plaatsen geweest zijn, waar- Dit zijn vragen, waarop ons de overleverin- het zijn de mythen waarin zich het wezen
op Donar vereerd werd; maar zeker is dat gen uit het Westgermaansche gebied niet van een godheid openbaart. Nu hebben wij
bij lange na niet, en elk geval verdient toestaan een afdoend antwoord te geven. van Thor een opmerkelijk groot aantal
afzonderlijk te worden onderzocht. Een Het bedroevende gebrek aan kennis ten mythische vertellingen, die ons toestaan
besluit van de Synode van Liftinae in 743 aanzien van den godsdienst der stammen, een indruk van hem te krijgen.
leert ons, dat men toen in Henegouwen het die in den „Romeinschen tijd" ons land be- Laat ik met het volgende verhaal begin-
offeren van menschen aan Donar verbood. woonden, kunnen wij in menig opzicht nen. Het handelt over een reus Hrungnir,
Tenslotte blijkt uit den naam, dat deze god aanvullen door den invloed, dien ons de die eens een bezoek bracht aan het paleis
iets met het verschijnsel van den donder bewaarde geschriften der Noren en IJs- der goden en daar door de goede mede wat
te maken heeft. landers schenken. Om te weten wat Donar grootsprekerig werd. Hij zou heel Walhalla
Ja, wat stellen wij ons daarbij eigenlijk voor een god geweest is, vragen wij dus oppakken en meenemen naar het Reuzen-
voor, als wij zeggen, dat de Germanen een hoe de Skandinaviërs Thor opgevat heb- land, hij zou alle goden dooden, maar
dondergod vereerden? Het verschijnsel van ben. Want wat bij ons Donar heette, dat Freyja en Sif naar zijn eigen huis weg-

9

Runensteen van Snoldelev. Op dezen Deenschen runen-
steen staat rechts met runen geschreven: Steen van
Gunnwaid, den zoon van Hroald, den Thul (d.i. priester)
op Salhang. Daarnaast ziet men een figuur, bestaande
uit drie drinkhoorns, die dus samen een triskele vormen.
Daarboven is nog een vierarmig zonnerad ingeritst.
voeren. Op dat gevaarlijke oogenblik komt
Thor van een zijner omzwervingen terug
en schiet in een ontzaglijke woede, als hij
het beleedigende gedrag van den reus be-
merkt. Hij dreigt Hrungnir te dooden, maar
deze daagt hem uit tot een tweestrijd,
waardoor Thor een heel wat eervoller over-
winning zal Kunnen behalen. Daarop gaat
het in IJsland opgeteekende verhaal aldus
verder:
Toen maakten de reuzen een menschen-
gestalte van leem, negen mijlen hoog en
onder de armen drie mijlen breed. Zij von-
den geen hart groot genoeg om daarbij
te passen en namen daarom het hart van
een merrie; dit bleek niet standvastig,
toen Thor aankwam. Hrungnir had een
merkwaardig hart van harde steen en in
drie punten gehoornd, zooals men later ook
de figuur teekende, die^ „hart van Hrung-
nir" heet. Ook zijn hoofd was van steen,
en zoo was ook zijn schild, lang en dik en
hij hield dit schild voor zich, toen hij de
komst van Thor afwachtte. Als wapen ge-
bruikte hij een slijpsteen en hij maakte
een allesbehalve vriendelijken indruk.
Naast hem stond de leemen reus, die
Mökkurkalfi genoemd wordt, en deze was
doodsbenauwd. Thor ging samen met zijn
dienaar Thjalfi naar de kampplaats. Toen
sprong Thjalfi voorwaarts naar de plaats
waar Hrungnir stond en zei: „Jij staat
daar heel erg onvoorzichtig, reus, want je
houdt je schild voor je, maar Thor heeft
je al lang gezien en is van plan door de
aarde heen je van onderen te naderen".
Toen plaatste Hrungnir het schild onder
zijn voeten en ging daarop staan, terwijl
hij met beide handen den slijpsteen aan-
vatte. Daarop volgden bliksemstralen en
donderslagen; heftig vertoornd kwam
Thor aangeloopen, terwijl hij zijn hamer
zwaaide en dien van uit de verte naar
Hrungnir wierp. Deze slingerde zijn slijp-
steen daar tegen in en deze trof den hamer
in de lucht, zoodat de steen in stukken
brak; een brok viel op den grond en daar-
uit zijn alle slijpsteenbergen ontstaan,
maar het andere stuk drong in Thor's
hoofd, zoodat deze voorover viel. Maar de
hamer Mjöllnir trof Hrungnir midden op
het voorhoofd, en verbrijzelde zijn schedel,
zoodat hij over Thor heenviel en wel zoo,
dat zijn eene voet over den hals van Thor
heen lag. Thjalfi vocht met Mökkurkalfi,
die weinig eervol verslagen werd. Toen
ging Thjalfi naar Thor toe om Hrungnir.'s
voet van hem af te lichten, maar dat kreeg
hij niet gedaan. Toen de goden hoorden,
dat Thor gevallen was, kwamen zij er allen
naar toe, maar niemand gelukte het den
reuzenvoet op te tillen. Toen kwam Magni,
de zoon van Thor, die amper drie dagen
oud was en deze slingerde Hrungnir's voet
van Thor af en zeide:„Dat is een leelijk
geval, vader, dat ik zoo laat gekomen ben;
ik denk, dat als ik dezen reus getroffen
had, ik hem met mijn vuist naar de on-
derwereld gezonden had!" Toen stond Thor
op en bedankte zijn zoon en zei, dat hij hog
eens een flinke kerel zou worden.
Maar intusschen zat dat stuk slijpsteen
nog altijd in zijn voorhoofd. Hij ging naar
een wijze vrouw Groa, de vrouw van den
dapperen Aurwandill; zij zong haar toover-
In Hongarije gevonder. siermunt. Zij is eigenlijk een
nabootsing van Romeinsche keizermunten, maar de
menschelijke figuur kan Thor voorstellen, daar het dier,
waarop hef hoofd geplaatst is, door de beide hoorns
als bok schijnt aangeduid te zijn. Rechts daarboven
staat weer een hakenkruis.
zangen over Thor, totdat de steen los kwam
te zitten. Toen Thor dat merkte en dacht
dat hij den slijpsteen wel zou kwijt raken,
wilde hij Groa voor haar hulp beloonen en
vertelde, om haar vroolijk te stemmen, dat
hij op zijn reis uit Reuzenland in een korf
op zijn rug Aurwandill meegedragen had.
Hij voerde als bewijs voor zijn bewering
aan, dat een teen uit de mand naar bui-
ten gestoken had en dat die toen bevroren
was, zoodat Thor hem afgebroken en daar-
op in den hemel geworpen had; dat is het
sterrenbeeld, dat wij Aurwandill's teen noe-
men. Thor zeide, dat het niet lang zou
durerx, of Aurwandill zou wel weer thuis
komen; daarover werd Groa zoo blij, dat
zij al haar tooverzangen vergat; daardoor
kwam de slijpsteen niet losser te zitten en
bleef in Thor's voorhoofd steken. Daarom
is het niet geoorloofd, een slijpsteen over
den vloer te werpen, want dan beweegt het
stuk, dat in Thor's hoofd zit.
Wat moeten wij van zulk een wonderlijk
verhaal denken? Het lijkt het meest op
een sprookje; een ernstige mythe zullen
wij daar bezwaarlijk in moeten zoeken. Een
wonderlijk gezelschap is die reus met zijn
driekantige hart, die god met een slijp-
steen in zijn hoofd, dat leemen gevaarte
en die drie dagen oude knaap, dieAurwan-
dill met zijn bevroren teen. De god komt
er in deze geschiedenis ook niet al te best
af. Door een leugen wordt Hrungnir bedro-
gen en toch ligt Thor onder den reuzen-
voet bekneld en moet hij door een zuige-
ling bevrijd worden. En ten slotte, wat be-
duidt dat, als Thor al zijn levensdagen
lang met een stuk slijpsteen in het hoofd
moet rondloopen?
Maar toch als wij nader toezien, dan blijkt
veel van wat op het eerste gezicht een
grappig sprookje lijkt, toch wel zin te heb-
ben. Zoo weten wij, dat in den tempel
twee zuilen stonden aan weerszijden van
den voornaamsten zetel, waarin een af-
beelding van Thor uitgesneden was; daarin
was een spijker geslagen, die de „goden-
spijker" heette en zeker een belangrijke
godsdienstige beteekenis had, al ontgaat
ons de rechte bedoeling daarvan. Maar
de spijker in de aan Thor gewijde zuil en
de slijpsteen in zijn voorhoofd moeten op
een of andere wijze met elkander samen-
hangen. Ook het driepuntige hart van
Hrungnir blijkt allesbehalve een grappig
verzinsel, want de mythe weet nog te ver-
tellen van een magisch teeken, dat den
naam „hart van Hrungnir" droeg en dat
overeenstemming vertoont met het drie-
armige kruis (de triskele), dat wij ook in
de klassieke wereld aantreffen. Dit is een
nevenvorm van het vierspakige zonnerad
of het zoogenaamde „Hakenkreuz" en nu
treft het weer zoo merkwaardig, dat de
latere IJslandsche overlevering een ma- i
gisch teeken kent, dat dient om dieven te (
ontdekken; het heet „Thor's hamer" en het T""~l
is duidelijk een variant van het „Haken- S J
kreuz". Eindelijk de teen van Aurwandill!
Ook hier ligt een overoude religieuze voor-
stelling verscholen; immers ook de Oud-
engelsche overlevering kent een ster, die
Earendel heet en de mythe, dat Aurwan-
dill over een rivier gedragen wordt, past
merkwaardig met het Grieksche verhaal
Thorshamer, heilsteeken uit Zweden
10
van Orion. Neen, dit is wel zeker: dit won-
derlijke vertelsel hangt niet van louter toe-
valligheden aan elkaar. Al mogen wij ge-
neigd zijn het verhaal als geheel te rekenen
tot een latere speelsche behandeling van
oorspronkelijk ernstig bedoelde mythische
voorstellingen, de motieven, waaruit het is
opgebouwd, zijn zonder twijfel echt.
Maar wat moet deze mythe dan beteeke-
nen? Waarom strijdt Thor met dezen won-
derlijken reus? Wat stellen beide tegen-
standers voor? Wat beduidt het, dat
Hrungnir boven op zijn schild gaat staan
en Thor een slijpsteen in zijn voorhoofd
krijgt? Om eerlijk te zijn: dat kunnen wij
niet met zekerheid zeggen. Wij mogen gis-
sen, dat de nauwe samenhang tusschen
beide symbolen (het vier- en het drie-
armige kruis) bewijst, dat reus en god ook
wezenlijk met elkander verwant zijn en dan
zou men mogen aannemen, dat beiden ver-
schillende aspecten van den donder zijn:
de reus het verderfbrengende onweer,
maar Thor daarentegen de zegenrijke wer-
king daarvan.
Dit laatste nu, de zegenbrengende daad,
dat is het wat den dondergod van een don-
derdemon onderscheidt. Het onweer is niet
alleen de bliksemschicht en de ratelende
donderslag, maar ook en vooral de welda-
dige regen, die na weken van droogte ein-
delijk het dorstende land komt lesschen.
Als de bui is afgetrokken blijven de ge-
drenkte akkers, de afgekoelde lucht, de
druipende boomen de herinnering aan deze
met zooveel geweld losgebarsten weldaad
bewaren. Bovendien is het onweer een ver-
schijnsel van het zomerhalf jaar; het eerste
optreden is een aankondiging van de lente.
De visschers weten het even goed als de
landbouwers: De eerste donder in Maart
grijpt de elft bij den staart. In Zweden
was het tot voor kort gewoonte, dat de
boer en de boerin zich, zoodra het eerste
lenteonweer losgebroken was, samen over
den akker heen en weer wentelden. -
Mén zal nu den diepen zin van het onweer
beter begrijpen. Het hoort thuis in die
breede reeks van verschijnselen, die met
de vruchtbaarheid te maken hebben. Nu
moet men daarbij steeds bedenken, dat
voor den in natuurlijke verhoudingen
levenden mensch het begrip vruchtbaar-
heid nooit alleen slaat op het veldgewas,
maar ook op het vee in de stallen, ja op
het boerengezin zelf. Zoo hooren wij dat
bij het sluiten van het Germaansche hu-
welijk een hamer een zekere rol gespeeld
heeft; daarop berust het komische gege-
ven van een Oudnoorsch Eddalied, waarin
verteld wordt, dat de reuzen eens den
hamer van Thor gestolen hadden. Hoe dien
terug te krijgen? De slimme Loki gaat op
kondschap uit en komt met het bericht
terug, dat de reus als losprijs niet minder
dan Freyja verlangt. Deze briescht van
woede alleen bij 'de gedachte aan zulk een
smaad en hoe Thor ook tegenstribbelt, er
zit niet veel anders op dan den listigen
raad van Loki te volgen. Zoo gaat Thor, als
een bruid verkleed, haar Reuzenheim; een
feestmaal wordt gehouden, waarop de bui-
tensporige eetlust en de bliksemende oogen
der gewaande bruid niet veel goeds voor-
spellen. Eindelijk breekt het oogenblik der
plechtigheid aan: de reus haalt den hamer
voor den dag en legt dien op den schoot der
bruid. Men behoeft niet te vragen, of Thor
een goed gebruik van zijn wapen gemaakt
heeft.
De hamer van Thor heet Mjöllnir, een
woord dat wellicht het best als verbrij ze-
laar verklaard kan worden. Hij is, zagen
wij, een schrik voor de reuzen, maar daar-
door ook een weldaad voor de menschen.
11
Dubbele bijl uit den steentijd. Deze kan later als donderhamer beschouwd zijn
De ongelukkige, die door den bliksem ge-
troffen werd, stond stellig onder den toorn
van den god. Wij mogen hier aan het merk-
waardige Romeinsche gebruik herinneren:
op de plaats, waar de bliksem in den grond
geslagen was, de door het vuur aangeraak-
te aarde zorgvuldig te verzamelen en in te
graven, de plaats door een lamsoffer te
wijden en dan als een waterput met een
muurtje te omgeven. De mensch, die door
den bliksem getroffen was, mocht niet op
gewone wijze begraven worden; hij moest
op de plaats zelf blijven liggen, alleen met
wat aarde bedekt.
Gewijd, geheiligd kan men zulke plaatsen
noemen; wij weten echter dat in het hei-
densche geloof de begrippen heilig en ver-
vloekt onmerkbaar in elkander overvloeien.
Het Latijnsche woord „sacer" beteekent
Heilsfeeken als hanger in den vorm van een Thors
hamer uit Denemarken. toto's va. den schrijver
beide. Dit is ook te begrijpen. Wat aan de
goden gewijd is, mag door den mensch niet
aangeraakt worden; zulk een vergrijp zou
met onmiddellijke vernietiging gestraft
worden. Het gevolg is, dat alles, wat met
de goddelijke wereld in verband staat, zich
op twee volkomen tegengestelde wijzen
openbaren kan: als zegen en als vloek. Elke
goddelijke macht is tweewaardig, ambiva-
lent; dat is het raadselachtige, dat de
oude heidensche goden zoo vaak kenmerkt.
De donderbijl is daarom niet alleen een
voorwerp van verschrikking, maar ook een
zegenrijk ding. Gereedschappen uit den
steentijd, die op een hamer of een bijl ge-
leken, werden later hier en daar in den
grond aangetroffen; men noemde ze don-
dersteenen en beschouwde ze als heilige
voorwerpen; hier had Thor zelf zijn wapen
neergeslingerd. Afbeeldingen van hamers
werden als heilsteeken gedragen, omdat zij
onheil afweerden. Merkwaardig is het ge-
bruik in Denemarken en Zweden op runen-
steenen een hamer af te beelden; dit is te
merkwaardiger omdat dit eerst optreedt,
nadat Ansgar met zijn missionneerende
werkzaamheid begonnen was. Zoo schijnt
dit gebruik wel een heidensch protest
tegen de Christelijke gewoonte, op hun
grafteekens de afbeelding van een kruis te
plaatsen.
Zoo was de Germaansche dondergod heel
wat meer geworden dan een verpersoon-
lijking van de onweersverschijnselen; hij
was een godheid, die in het maatschappe-
lijke leven een belangrijke rol speelde. Hij
was een zegenende macht in het dage-
lijksch bedrijf van den Germaanschen
boer. In een vinnige woordenwisseling tus-
schen Odin en Thor tracht de eerste zijn
meerderheid te bewijzen, door te zeggen,
dat hij na hun dood de edelen tot zich
verzamelt, maar dat Thor alleen de slaven
als zijn deel krijgt. Dat is een halve waar-
heid. Maar inderdaad zou men Thor volk-
scher kunnen noemen dan Odin. Thor heeft
zijn plaats in elke boerenhoeve; wij zagen
immers reeds, dat het zijn afbeelding is,
die op de zuilen van den eerezetel ingesne-
den werd. Bij de gewichtige gebeurtenissen
in het menschelijke leven, bij geboorte,
huwelijk en begrafenis, wendde men zich
het eerst en het veiligst tot hem. Is er voor
een god schooner eeretitel mogelijk dan
fulltrüi, de volkomen betrouwbare, waar-
mede hij in de Oudnoorsche overlevering
geprezen wordt?
Zoo krijgt deze god ook een belangrijke
plaats in het gansche wereldbestaan. Wij
zullen daarover een volgend maal spreken
en dan tevens nagaan, of er samenhangen
bestaan met gelijksoortige goddelijke we-
zens bij andere Indo-Germaansche volken.
JAN DE VRIES
Vermomde in herfenmasker uit den Oudsteentijd. Holenfeekening
uit „Trois Frères". '
VASTELAVOND-MASKERS
He
Vastelavond vreugd is in ons land
nog slechts een volksfeest in enkele
plaatsen in „het Zuiden". Eens was
dit anders en voornamelijk in de mid-
deleeuwen had iedereen deel aan de
pret, tot de lagere geestelijkheid aan toe
hoewel de kerk er groote bezwaren tegen had.
— DRONCKENSCHAP
Bezwaren, die de wereldlijke overheid gedeel-
telijk deelde en die zich richtten tegen dat deel
van ht feest, dat het volk juist ten koste van
wat ook wilde behouden, het vermomd rond-
loopen, het dragen van maskers.
Steeds weer heeft de kerk storm geloopen
tegen dit gebruik, eeuwenlang lieten de
stedelijke regeeringen keuren afkondigen, het
hielp allemaal allemaal niets, men wilde de
maskers niet prijs geven.
En toen na de reformatie eindelijk de Vastel-
avondpret in de protestante gebieden af-
stierf, bleek één ding onuitroeibaar: gemas-
kerde feesten, die nadien in die gebieden
echter binnenshuis gehouden werden.
Ook heden getuigen de gemaskerde bals nog
van onze neiging om zoo af en toe eens
„wat anders te zijn".
Ongetwijfeld is er bij de hedendaagsche
Vastelavondpret
men tegenwoordig
—— CarnavaJjsfeesten zegt
meestal heel weinig
zinvols te ontdekken. Onloochenbaar is ook
veel van de Carnavalspret die in onze zui-
delijke streken in navolging van de Rijn-
landsehe feestelijkheden wordt gemaakt, di-
rect of indirect aan het zuiden, aan Italië en
Frankrijk ontleend, zooals reeds eeuwen ge-
leden zich Romeinsche invloeden van ver-
wante voorjaarsgebruiken deden gelden.
SPORKEL
Niettemin gaat achter deze vroege voorj aars-
vreugde heel wat schuil, dat niet werd ge-
ïmporteerd, maar uit oeroud eigen verleden
stamt. Natuurlijk ging na dc kerstening veel
van dit eigene verloren, maar tot aan dc
hervorming bleef ook nog heel wat gehand-
haafd. Pas daarna zijn bij ons in dc pro-
testante gebieden deze volksgebruiken geheel
en in dc roomsche streken bijna geheel ver-
dwenen. Maar niet zonder slag of stoot ien
in dc 17de eeuw werden zelfs aan verschei-
dene Protestante hoven dc Carnavalsver-
maken weer hervat.
Tegenwoordig zijn in vredige tijden dc Frari-
sche en Italiaansche Carnavalsfeesten nog
steeds met grooten luister omgeven, maar in
onze streken was dit festijn, zooals gezegd,
voornamelijk in dc middeleeuwen van betee-
kenis, toen bijna iedereen mee deed aan dc
Vastelavondpret en deze dagen benutte om
eens flink dc bloemetjes buiten te zetten.
Raepsaet weet te vertellen, dat het feest hier
Sporkel heette en dat het terrein, waarop dc
Dansende maskergestalten uit den Oudsteentijd (teeke-
ning te Abri Mège).
over den oorspronkelijken
zin van de gemaskerde
gestalten uit den
voorjaarstijd
pret plaats vond, daarom Sporkelveld werd
genoemd en de maand, waarin dit festijn
genoten werd Sporkelmaand. Inderdaad heet
de Sprokkelmaand in het middelnederlandsch
„Sporkelmaent" of „Sporkele".
Niettemin heerscht er geen eenstemmigheid
over deze afleiding en zijn er nog zeven
andere min of. meer gewrongen duidingen
gewaagd o.a. dat Spor kille „spoor van koude"
zou kunnen beteekenen, dat „sprokkelen" ge-
woonweg het verzamelen van dorre takjes
voor het haardvuur beduidt en dat „sprok-
kelle" sprong of schrikkel zou zijn en dan
wijzen zou op de functie van sChrikkelmaand.
Dan is achter het verband tusschen dit Spor-
kelle en Sporkel ook niet ver te zoeken, want
Wolfsmasker op de zwaardschede uit Gufenstein (Wü
temberg).
Hertenmasker van den ketel van Gundestrup
dit feest onderscheidde zich vanouds door het
meest fantastische uit-de-band-spr ing-en, dat
zich maar denken laat.
WILDELIJCK SPELEN ENDE
„Met allerley nerrerije, sotternije, mommerie,
dantsen, speélen, dronckenschap, gulsicheyt,
ende al wat de Heydenen op de selve tijdt als
sij hare Bacchanalia hielden, plachten te
doen", schreef Walich Sieuwertsz. in 1604 in
zijn „Roomsche Mysteriën", zóó viert men
Vastelavond.
En twee jaar later voegde Caspar Coolhaes in
zijn „Comptoir Almanack" daar aan toe: „Ja,
vele mans treeken dan niet alleen vrouwe-
cleederen ende vrouwen manscleederen aen,
maer mismaecken hun verder met momaen-
sichten ende hebben harpen, psalten, tambo-
rijnen, luyten, cyters, vedelen, duytsche
fluyten, pijpen, ende wijn in haeren welleven,
ende sien niet op dat werc des Heeren ende
hebben gheen acht op het geschapen sijner
handen."
Ja, zei Sieuwertsz., en dat doen nog wel „die
welcke haer ghereformeert noemen endcdaer
voor aenghesien willen sijn "
„Zij liepen rond", zegt Ter Gouw, „met bran-
dende toortsen; sommige vermomden zich als
narren, anderen als duivels, velen als dieren,
vooral als kalven en dansten en sprongen als
razenden."
Aan deze wilde en woeste vermaken nam zelfs
de geestelijkheid deel, want in deze dagen
heerschte de omgekeerde wereld. Ook het
streng verboden dobbelen werd in de stads-
keuren uitdrukkelijk op deze dagen toege-
staan. In de Kronrjk der stad Alkmaar heet
het: „Voort en moet men gheen spel spelen
met taerlinge om geldt, uytgeseyt drie dagen
ep den Vastelavondt."
Waar de overheid echter geducht het land
aan had, was aan het „loopen met mom-
aensichten", waartegen al heel vroeg bezwaar
werd gemaakt vanwege de bedreven geweld-
dadigheden en onzedelijkheden door ge-
maskerde lieden, die onbekend wenschten te
blijven' en daar, dank zij hun masker, ook al
heel gemakkelijk in slaagden.
Temeer, omdat er in vele streken oeroude ge-
bruiken warsn. waarbij gemaskerden het recht
hadden de woningen birmer. te dringen. Ge-
bruiken, die, losgemaakt van den oorspronke-
lijken eeredienst, spoedig moesten ontaarden
tot zinlooze baldadigheden.
VERBOD VAN MASKERS
Nu is het opvallend, dat wat er ook verdwenen
moge zijn, zeker niet de lust om gemaskerd
rond te loopen en nog steeds voelen velen
12
 Neurenberger Schembartblad uit 1456. Gestalte met
levensroede, bellen en vischjes. De levensroede bevat
buskruit en gaat af als er mee geslagen wordt.
zelfs het dragen van de moderne stompzinnige
carnavalsmaskers als een romantische be-
vrijding van hun burgerlijk gareel, waarbij
zij onbekend eens flink voor gek mogen spelen.
En juist daar moet de overheid, die steeds
naar orde streeft, niets van hebben; die van
Deventer kondigde in 1479 al het gebod af:
„Nyemens en sall gaen myt verdeckede ange-
sichte up ghiene stede", die van Amsterdam:
„Nyemant en moet gaen mit verwimpelde of
mit verdeckte aensichte bij nachte noch bij
daghe" en om goed duidelijk te zijn: „man
noch wijff, knecht noch maget" mochten „tsy
voor momme ofte voor duyvel" langs den weg
loopen. Dat was op 25 Januari 1461, maar in
1472, 1491 en nog later werd deze verordening
vernieuwd —maar geen mensch die zich daar
veel van aantrok.
Ook in Deventer werd de keur in 1490 ver-
nieuwd, waarbij de edelachtbare heeren
hoopten door wat toegeeflijkheid tenminste
iets te bereiken: „dat desen vastelavent
nemantz na vijff uren namiddage met ver-
deckten angesicht oft vermummet langes die
straeten gaen sal" dus overdag kon het er
dan mee door; maar voor de rest was het ver-
boden, en niet alleen op straat, maar ook „op
wynhuse, byrhuse, noch anders nerghens in
husen."
Alleen — de gekken hoorden natuurlijk nooit
dat het allang vijf uur had geslagen!
Vanzelfsprekend is een dergelijk verwoed vol-
gehouden gebruik niet uit dwaasheid alleen
geboren. Wat wij er door deze „keuren" van
te zien krijgen, zijn slechts de verwilderde
vormen ervan, de ontaardingsverschijnselen,
toen het religieuze, stuwende en ordenende
element er allang aan was ontvallen.
Eens echter is dit alles anders en zinvoller ge-
weest en wij kunnen dit alleen nagaan, als wij
ons verdiepen in de wereldbeschouwing van
den Germaanschen boer en in de zinnebeelden
Van zijn wereldbeeld.
HET HEIL DER
VRUCHTBAARHEID
Zoo is bijvoorbeeld het begrip „vruchtbaar-
heid" voor den „modernen" mensch meestal
niet meer dan een der vele eigenschappen yan
de levende natuur. Hij spreekt gedachteloos
van „vruchtbare aarde" en maakt zich verder
niet bezorgd. Pas als zijn wereld in nood raakt,
krijgt vruchtbaarheid voor hem weer beteeke-
nis. Hij gaat vaag beseffen, dat heel zijn be-
staan, ja zijn leven afhangt Van boer en bodem
en —van de machten „achter wind en wol-
13
Man met levensroede, geheel in dennegroen gehuld en met
spiegeltjes behangen. Bellen aan den gordel (1539). De
spiegel verdubbelt het leven en is zoo een vruchtbaarheids-
zinnebeeld.
ken", die de oogst bepalen en daarmede weer
de levensmogelijkheden var\ de menschen, hün
vruchtbaarheid in verband met bloed en
bodem!
Onze boeren voorouders begrepen deze natuur-
lijke orde klaarder en beter. Voor hen was de
vruchtbaarheid een deel van hun diepste
„Heil" en zij zagen dit Heil verbonden met den
loop der zon.
De zinnebeelden van hun eeredienst getuigen
hiervan op even eenvoudige als sprekende
wijze. En ook hun gebruiken deden dit.
Alleen — deze gebruiken zijn in den loop der
eeuwen vervormd, want zij zijn na de kerste-
ning reeds óf geheel uitgeroeid óf in hun
tegendeel omgeduid, door de oorspronkelijke
gestalten te demoniseeren.
Dit eenmaal begrijpend, kunnen wij uit de res-
ten van het verleden nog veel nagaan, van wat
eens heilig en zinvol was. Bijvoorbeeld: de ge-
bruiken van Vastelavond.
HET MASKER ALS VOLKSKUNST
Vastelavond is een kalenderfeest, dat zoowel in
de groote steden als ten plattelande gevierd
wordt. Wel is het feest in de steden pas in de
negentiende eeuw naar Zuidelijk voorbeeld ge-
organiseerd, vol met zinlooze, volkomen
uiterlijke dingen, maar ook--deze kunstmatige
vieringen hebben één trek met de oeroude, in-
heemsche boeren-vastelavondgebruiken ge-
meen: de hierboven reeds geschetste lust om
gemaskerd rond te loopen. Deze drang is niet
alleen zeer oud, maar men had er ook veel
voor over, want de echte oude maskers, die
Wollsmaskér op een bronzen plaatje uit Torilunda
(Zweden).
„Wilde Vrouw" met „Houfmannefje" en pop.
De pop, het wikkelkind enz. zijn zinnebeel-
den van het volle leven, dat in hun wezen
nog besloten ligt.
men uu nog elders bij vele voorjaarsgebruiken
bewonderen kan, zoowel bij de Perchten-
loopen als bij de traditioneele volksspelen en de
Vastelavondpret, zijn dikwijls kostbare stalen
van een hoogontwikkelde volkskunst.
Zij werden vroeger door leden van de beeld-
en maskersnijdersgilden vervaardigd en nu
zijn er nog wel enkelingen, die deze kunst naar
den aard beoefenen, al is dit in Nederland niet
(meer) het geval.
Een van hen is meester Ehrhardt uit Parten-
kirchen, die de traditie van de Werdenfelser
Gau in dit opzicht niet alleen hooghoudt, maar
tevens optreedt als ceremoniemeester bij de
boerenbruilofteh.
Daar, in het Werdenfelser land worden nog
vele mooie maskers gedragen, zooals in de be-
kende dorpen Garmisch, Partenkirchen en
Mittelwald.
Er zijn gezinnen, die wel twee dozijn van die
oude maskers bezitten, die zeer zorgvuldig be-
waard wordefi en als een kostbaar erfgoed
worden beschouwd, al worden zij ook wel on^-
derling geruild om de vermomming nog raad-
selachtiger te maken. Vooral veel heksenmas-
kers werden daar gedragen, maskers met
langen neus en spitse kin. Zeer merkwaardig
zijn de „fluitende maskers" met gespitste lip-
pen, waardoor de dragers angstaanjagende
fluittonen laten hooren als zij gemaskerde
mededingers ontmoeten. Hetgeen in onze ge-
bruiken ook niet onbekend is: de Amelandsche
„Sinterklazen", die een stukje van een glas-
gordijn als masker dragen en in witte doeken
gehuld rondgaan, spreken niet alleen net als
de Perchten met verdraaide stem, maar blazen
ook op fluitjes of op „buffelhorens", die dik-
wijls al heel lang in de familie in gebruik zijn.
Maar om op de maskers terug te komen: Niet
alleen ontstonden er allerlei groteske, vreemd
vertrokken menschengezichten onder de scher-
pe beitels der maskersnijders, maar ook allerlei
tusschenvormen, waarin menschelijke en dier-
lijke vormen in elkaar overgaan. Maar er zijn
ook vele rustige, harmonische, ja goedaardige
gelaten bij, oude baardige manskoppen van
welwillend karakter. Als volkskunst behooren
deze werkstukken tot het mooiste, wat er op dit
gebied bestaat. Niet alleen komt de boeren ver-
beeldingskracht er op de meest verschillende
manieren in tot uitdrukking, maar ook zuiver
kunstzinnig zijn er ware prachtstukken bij.
Men moet deze oude houten, vaak zeer dun
uitgeholde maskers met hun fijne bestorven
kleuren in de hand hebben gehad, om goed te
kunnen beseffen hoe volkomen deze volkskunst
in wezen was.
Engelsche voorjaarsdans met herfengeweien
MENSCHEN IN DIERENMASKERS
In zijn schetsboeken bewaart meester Ehrhardt
de teekeningen van overgeleverde vermommin-
gen, bijvoorbeeld het hert „Mulli" en de
„Sneeuwgans". Zooals meestal zijn met deze
maskers plaatselijke legenden verbonden en is
men zich niet bewust van den oorspronkelijken
zin van deze vermommingen, noch van het
algemeen voorkomen van hert en vogel bij de
voorjaarsgebruiken en in het bijzonder op
Vastelavond. Toch is het nog niet eens zoo erg
lang geleden, dat zoowel ten plattelande als in
de steden dezelfde gemaskerde verschijningen
rondliepen en daarbij een geweldig lawaai
maakten en de zotste vertooningen hielden.
Toen Sebastian Franck in zijn „Wahrhaftige
Beschreibunge aller Teile der Welt" van 1567
alle deelen van de wereld beschreef, deed hij
dit aldus:
„An diesem Fest pflegt man viel kurzweil, spec-
tackel, spil zu halten, und steenen, turnieren
Fassnacht spil. Da verkleyden sich die leuth,
lauffen wie narren und unsinnig in der Stadt
umb, mit mancherley abentheuwer und fan-
tasey, wer etwas Narrisch erdenkt, der ist
meister. Da sihet man in seltzamer rüstung,
seltzame mummerey, die fraweninMannskley-
dern, und die Marmer in weiblicher Waat, und
ist fürwahr scham, zucht, erbarkeit, fromb-
keit, an diesem Christlichen Fest theuwr, und
geschicht vil taübery, doch verrichts geit alles
in der beicht, all bosheit und unzucht ist ziem-
lich an diesem Fest, ja ein anstandt. Etlich
lauffen ohn all scham nackend umb, Etlich
kriechen auff allen vieren wie die Thier, Etlich
seynd Münck, Etlich König auff diss Fest, Et-
lich gehen auff hohen steltzen mit fliegeln und
langen schnabeln, seind storeken, etlich baren,
etlich Wilde, etlich Holtzleuth, etlich Teuffel,
etlich tragen ein frischen menschen kadt
(„uitwerpsel") auff einem klissin herumb, und
wehren ihm der fliegen, wollte Got sic müss-
ten im auch schneitzen und credentzen
Men ziet het: het lijkt wel een schilderij van
Boeren Bruegel: men bedrijft allerlei dwaas-
heden, vertoont kluchten, houdt steekspelen,
loopt als nar rond: hoe zotter hoe mooier. De
mannen loopen in vrouwenkleeding en omge-
keerd. Christelijke deugden zijn zeldzaam en
alles schijnt geoorloofd. Daarna wordt er ge-
biecht en is men er af. Velen loopen poedel-
naakt rond, anderen loopen op handen en
voeten als dieren. Men ziet vermommingen als
monniken, koningen, ooievaars, beren, wilde
mannen, duivels, enz In Breda gingen de
Vastelavondsotten uit „dweilen" met een haring
in een kooitje of een bokking aan een halsband!
OUDE MASKERS, DIE NOG
GEDRAGEN WORDEN
De kerk, die deze jaarlijksche uitbarstingen
van levensvreugde niet kon ordenen, ging er
natuurlijk heftig tegen te keer. Vanaf de
zevende eeuw al trouwens.
Maar nog zijn deze gebruiken, om in dieren-
en andere maskers rond te loopen niet
geheel verdwenen. Zelfs zijn zij nog niet overal
geheel versteedscht. Om bij het reeds genoemde
Garmisch-Partenkirchen te blijven: daar was
het Vastelavondloopen volgens een eeuwen-
oude traditie en met de prachtige reeds be-
schreven maskers nog in 1927 volop in zwang.
De voornaamste gestalten waren de zooge-
naamde „Schellenrührer", twee mannen in
witte kielen met rijk geborduurde bretels. De
een treedt op als voordanser met een boog-
vormig vastgehouden versierde zweep in beide
handen. De ander danst hem na, met een dik
leeren kussen om de heupen, waarop hij een
gordel van zware koeklokken torst, die hij in
de maat laat klepelen
veer honderd pond!
— een vracht van onge-
De „Schellenrührer" dansen voor ieder huis en
dit brengt zegen en belooft vruchtbaarheid.
De „Kitteltrager" zijn jongemannen, die zich
als oud wijf of als heks verkleed hebben, ande-
ren weer dragen een „Flecklagwand", d.w.z. een
kleed van lapjes stof. Weer anderen laten zich
als herten verkleed rondleiden of loopen rond
als „dwergen" met een masker voor het onder-
lijf en aangenaaide armen op heuphoogte, ter-
wijl het bovenlijf geheel verborgen blijft.
VRUCHTBAARHEIDS
GESTALTEN
In de Tiroler bergen bleven eveneens nog vele
Vastelavondgebruiken bewaard. Een er van is
het Schemenlaufen te Imst. Hoewel volkomen
tot toeristenfeest ontaard, treffen nog vele
" oude maskers door hun schoonheid.
Van de meeloopende figuren treffen vooral de
„Scheller", die zeer groote koeklokken aan den
gordel dragen en een reusachtige hoofdbedek-
king van kunstbloemen, loovertjes, spiegeltjes
e.d. Verder de „Roller" met een kleinere hoofd-
bedekking en een breede gordel met kleine
belletjes.
De „Sacknerinnen" toonen vrouwelijke demo-
nentronies, „Hexen" slaan met bezems om zich
heen en met groote spitse hoeden uitgedoschte
„Tuxner" verweeren zich met ballen van stof,
terwijl de „Russier" de gezichten der toeschou-
wers mèt roet insmeren en de in rococodracht
gehulde „Spritzer" met water spuiten. De
Langneuzig masker uit het Werdenfelser land, gesneden
in de tBde eeuw.
„Kübele-Majen" proberen met natte doeken de
gezichten der omstanders af te wrijven.
De „Spottlachnerin" draagt hol klinkende
houten bellen en een uit maisbladen vervaar-
digde hoepelrok.
Onder de feestwagen die meerijdt bevindt zich
het „Maankanon". De Schemen grijpen een
vrouw uit het publiek, „verhooren" haar en
sluiten haar dan in een dichte kabine. In haar
plaats wordt nu een levensgroote pop uit het
kanon „naar de maan geschoten" en door de
toeschouwers juichend opgevangen.
Hoewel hier pas van den laatsten tijd, komt
het uit een kanon schieten van een „boos wijf"
reeds bij de Neurenberger „Schembartlaufen"
voor. Het „prellen" van een pop treft men
overigens in allerlei vormen bij de Vastelavond-
gebruiken op allerlei plaatsen aan, zooals bij
de „Jackelschützen" te Mittelwald.
Vastelavond-figuren zijn ook de „Fasaleggen"
van Effelstrich, het door zijn duizendjarige
linde beroemde dorp in beneden-Frankenland.
Zij dragen over hun witte kleeren breede ge-
kleurde linten en een groote, groene, gevloch-
ten hoofdbedekking. Uitgerust met lange zwee-
pen rumoeren de Fasaleggen door het plaatsje,
vangen de meisjes en maken haar gezichten
zwart. Op Vastelavond-Maandag trekken zij
naar het naburige Bayersdorf, waarbij zij twee
in stroo gehulde jongelieden als „Fastnachts-
baren" meevoeren.
Er zij hier terloops nogmaals op gewezen, dat
het lawaaimaken van Oud-in-het-Nieuw-
zangers, het inschieten van het Nieuwe jaar,
het rumoer in de Vastelavondtijd met bellen,
zweepen, rommelpot, ratel enz. oorspronkelijk
niets te maken had met het verjagen van
booze geesten of het afweren van demonen.
Dit zijn allemaal begrippen, die pas uit den
tijd na de kerstening kunnen stammen.
Voor den Germaanschen mensch moet dit
een heel andere, n.l. zinnebeeldige beteekenis
hebben gehad: het uitdrukking geven n.l. aan
de gedachte, dat de natuur ontwaken gaat
en het koren gewekt wordt.
Keeren wij echter van de maskerdragers tot
de maskers zelf terug.
Nieuwe maskers van de oude kwaliteit en hoe-
danigheid worden echter door de boerenj eugd
weinig meer besteld. De prijs, die omgerekend
meer dan honderd gulden bedroeg, wordt
tegenwoordig, nu het gebruik louter een ver-
maak is geworden en geen volksgeloof meer is,
als te hoog beschouwd. Honderd jaar geleden
dacht men er echter nog anders over. Toen
liep een boerenjongen, die zijn dienstplicht te
14
 Een stoer gesneden Perchtenmasker uit Tirof
München vervulde, 's nachts van München
naar Partenkirchen, liep daar den heelen dag
„met de bellen" en liep den volgenden nacht
weer terug, opdat zijn dorp een vruchtbaar
jaar zou mogen tegemoet gaan
MASKERS UIT OEROUD
VERLEDEN
Het spreekt vanzelf, dat hoe onbedorvener,
hoe boerscher en oorspronkelijker het ge-
bruik van maskers bewaard bleef, hoe min-
der het masker afzakte tot een frivool speel-
goed en hoe mèèr het een ding van zinne-
beeldige beteekenis bleef.
Want in wezen zijn de Germaansche maskers
onpersoonlijke voorstellingen van de godde-
lijke krachten in het Al: opbouwende en af-
brekende krachten. Maar oorspronkelijk zeker
geen duivels- of demonenmaskers
—
en waar
men heden van demonen en heksen spreekt,
betreft dit zeker late vormen en nooit kregen
die maskers hun naam van de boeren zelf.
In enkele streken voelt men die oorspronke-
lijke, zinnebeeldige beteekenis ook heden nog.
Ja, d__r, waar de verbeelding zich nog volko-
men vrij ontplooien kan, speelt de mensch
niet wat het masker voorstelt, maar voelt hij
zich zoo „gegrepen" door den zin van het
masker, dat deze kracht in hem zelf levend
wordt en zijn persoonlijkheid overheerscht.
Hij is eenvoudig, wat zijn masker uitdrukt en
niet meer de zoon van boer die-en-die.
Al hebben wij in onze volksgebruiken geen
echte mooie maskers aan te wijzen, de ge-
bruiken en zeden van den ouden maskertijd
zijn niettemin nog niet gehéél verdwenen, al
bestaan de „maskers" tegenwoordig uit een
papieren „grens" van een dubbeltje of uit een
voor het gezicht gebonden lap.
Want aan vermomde gestalten, die hun taak
zeer ernstig opvatten, ontbreekt het bij ons nog
niet.
Dit blijkt vooral uit dat merkwaardige „Sinter-
klaasfeest" op de eilanden in ons Noorden, een
feest, dat weer trekken vertoont van een bij-
zonder vervroegd voorjaarsfeest, dan van een
midwlnterfeest.
De Texelsche en Amelandsche „Sinterklazen":
de schrikwekkende „Zwarte Klazen", „Baan-
en Straatvegers", enz., zijn eigenlijk Perchten.
Aan hun loop zijn enkel de ingezetenen gerech-
tigd deel te nemen. De Amelander Sinterklazen
hebben het recht overal binnen te dringen,
waarbij zij met hun versierde stokken de
vrouwlui tegen de beenen slaan, om die tot
dansen te dwingen.
Dit is de oeroude vrijheid der gemaskerden,
15
De „dwergen", maskers, die aarde-krachten voorstellen
Werdenfelser land.
waartoe het maskergeheim in stand gehouden
moest blijven.
Op Ameland drijven de jongeren dan ook kin-
ders en ouwelui de kamer uit als zij zich ver-
mommen gaan.
Zoo hadden in Oosterhout de Vastelavond
gekken de gewoonte om de huizen gemaskerd
- schilderingen zijn reeds zeer duidelijk mas-
binnen te dringen onder het zingen van:
„En als ge me kent
Dan krijgt ge 'ne cent
Dan kent ge me nog nie."
Maar niemand zal op dergelijke dagen zelfs
maar probeeren om achter het masker van
een dorpsgenoot, te gluren en daarom wisse-
len de Beiereche en Zwitsersche maskerbezit-
ters hun kostbare erfstukken regelmatig
onder elkander in het diepste geheim uit en
verkleedt men zich in Limburg nog vier of vijf-
maal per avond op een verschillende wijze.
Daarom was het vroeger op zulke dagen ook
aan de gemaskerden verboden de kerk te be-
treden: zij waren immers geen gemeentele-
den meer, maar bovenmenschelijke machten;
ja, volgens de kerk: demonen of duivelsge-
zellen.
De kerk zag dan ook dergelijke gebruiken
heelemaal niet graag — integendeel. Zoo
ijverde bijvoorbeeld de Hl. Elegius, die in 659
stierf, reeds tegeh de Vastelavondgestalten en
in het bijzonder tegen de dierenvermommin-
gen
— en dle waren er juist nogal wat! De
kerkelijke overheden zagen er echte heiden-
sche gestalten in en zoo lezen we eeuwen
later in het ,JOevoot ende Profitelyck
Boecxken" nog:
Vastelavont, vals bedroch
This recht, dat ick u hate;
Ghi cont wel van Gods kinderen
Verdoelde scaepkens maken...
Deze vrees heeft eeuwenlang den strijd tegen
het masker bezield en de taaiheid waarmede
het zich zelfs tot heden nog hier en daar wist
te handhaven, is misschien wel het beste te
begrijpen, als wij eens nagaan hoe oud deze
gebruiken wel zijn.
Wij moeten daartoe duizenden jaren terug-
gaan. Naar tijden zelfs, waarin niet alleen
van Germanen nog geen sprake was, maar
ook het Noordras nog niet gevormd was.
De eerste duidelijke afbeeldingen van gemas-
kerde gestalten treffen we aan in den Oud-
steentijd, toen de menschen van het Cro
Magnon en het Aurignac-ras nog gebruik
maakten van de enkele tientallen jaren pas
herontdekte woonholen (25000—10000 v.o. jrt.).
„Barengfries" of berenmasker uit het Zwarte Woud.
De menschen van deze rassen, die als voor-
loopers of voorvormen Van het eigenlijke
Noordras beschouwd kunnen worden, beschil-
derden op verbazingwekkend knappe wijze de
wanden en plafonds van hun holen. Op deze
kerdragers afgebeeld, o.a. gestalten vermomd
als hert, wolf, beer of bok.
Deze voornoordsche maskers zullen een
andere beteekenis hebben gehad, dan die
welke door de latere Noordrasmenschen aan
hun maskers werd gehecht, maar het is toch
merkwaardig om te zien, hoe oud sommige
gestalten zijn, want herten, beren, wolven en
bokkenmaskers komen ook in dezen tijd nog
voor en zoowel het hertenmasker als de beer-
vermomming spelen juist bij de voorjaarsom-
megangen een grooten rol.
DE ZIN DER VASTELAVOND
GEBRUIKEN
Als wij de Vastelavondgebruiken op den keper
beschouwen, dan ontdekken wij alras, dat de
feestelijkheden van oudsher in handen waren
gesteld van bepaalde volksgroepen, n.l. ten
platteland© neerkwamen op de jongelingschap
en later in de steden op de gilde-gezellen in
navolging van het oude boerengebruik. Op
Ameland is dit uitsluitende recht van de jon-
gelingschap nog heel goed te herkennen:
ouderen hebben niets te vertellen over de ge-
maskerden en kinderen natuurlijk ook niet.
Hoewel na de kerstening door de kerk-actie
alle mogelijke gebruiken en gestalten van
midwinter- tot oogsttijd op Vastelavond wer-
den samengedrongen, overheerscht toch den
zin van de voorjaarsgebruiken, die meestal de
andere gestalten in zich opgenomen hebben.
Zoo treffen wij in de Germaansche wereld
behalve Perchten en Schemen, Narren en
Duivels ook Bok, Beer, Kalf, Vos,
Haan en Hert aan, om enkele belangrijke
dlerenmaskers te noemen.
Maar tevens geheel met groene twijgen of
stroo omwikkelde figuren. De deelnemers aan
de ommegangen werpen met asch, smeren
met roet, spuiten met water, slaan met
twijgen of roeden, gedragen zich kluchtig en
— bedelen om geld of vette spijzen.
Hoewel soms oorspronkelijk uit een ander
feesttij stammend, hebben deze zinnebeeldige
handelingen bij de Vastelavondgebruiken over-
wegend een beteekenis, die met de vrucht-
baarheid van mensch, dier en akker samen-
hangt gekregen. De uitbeelding ervan is vaak
drastisch en spreekt voor zichzelf. Dit blijkt
ook uit de latere groepsvoorstellingen op mee-
gevoerde feestwagens of sleden: de ommegang
Een maskerspel uit den Vasielavondtijd, naar een houtgravure, geteekend: Bruegel 1566. Een der gestalten is
als vorst vermomd met baard, kroon en rijksappel, een ander is met zwaard en boog gewapend, terwijl rechts
een vrouw een ring omhoog houdt. Het middelpunt vormt een met bladranken, schubbenkleed en wild harig
masker vermomde figuur, die met een zware knots gewapend als „de Wilde Man" is gekarakteriseerd, een
der meest algemeene zinnebeeldige voorjaarsgestalfen. De prent staat bekend als: de maskerade van „Ourson
en Valenfijn", hef middeleeuwsche verhaal van de twee edele broeders, waarvan er een door een beer werd
opgevoed en zoo als wildeman in het bosch groof wordt. Lafer vinden de beide broeders elkaar na
turen terug. Ook de beer speelt een groote rol in de voorjaarsgebruiken. Lef op de merkwaardige
veel avon-
steenen
„spaarpotten", waarin de vrouwen op den achtergrond geld voor de speellieden inzamelenl

DE STRIJD VAN DEN VETTEN VASTELAVOND

TEGEN DE MAGERE VASTEN
„De bruiloft van Mopsus en Nisa", naar een gegeven uit de Eclogae van Virgilius en onder het volk bekend
als het spel van „de vuile bruid". Hef heele tafereel vindt men terug op het groote schilderij van den strijd
tusschen Vasten en Vastelavond. (Ook hier weer het steenen geldpotje als centenbakje.) De gravure is ge-
teekend Bruegel en gedateerd 1570 en draagt naast den naam van den uitgever H. Cock hef monogram van den
graveur P. v. d. Heyden.

Het „dooden van den Winter" heeft lr* de

volksgebruiken dikwijls den' vorm gefcregen
van een tweekamp tusschen Winter en
Zomer, waar de kerk later de legende van
St. George en de Draak heeft ondergescho-
ven. Maar ook is er de inhoud aan jegeven
van den strijd tusschen Vasten en Vastel-
avond. Reeds uit de 13de eeuw is er een derge-
lijke gekerstende vorm bekend: n.l. de fran-
sche tekst in 586 versen van de ,£at(lMe de
Karesme et de Charnage", die door de Partij
der Dikken tegen die der Duimen uitgev°ch-
ten wordt. De vette Vastelavondgestalteil win-
nen. Sinds 1497 hooren wij van Vastel»v°nd-
processies in Italië, waarbij priesters, spot-
liederen zingen. In 1505 vocht op de n_»rkt te
Zittau de Aschwoensdag als Haring vermomd
tegen den Vetten Dinsdag, die als Braadworst
was gekleed. In de 15de eeuw duikt het twee-
strijd-motief reeds op in een gobelin, *aarna
velen dit onderwerp eveneens aangreper-> o.a.
Jeroen Bosch. Pieter Bruegel werkte &et ge-
geven op meesterlijke wijze uit in zijn schil-
derij van 1559: ,pc strijd van de Vasten tegen
den Vastelavond".
Verwant is het thema van "zijn „Strijd "-n de
spaarpotten tegen de geldkisten." Het selderij
bevat een schat van gegevens over de Vastel-
avond-viering. De linker helft van het paneel
bevat al de zotten en narren, de speeWeden
en de bedelaars, rechts, vindt men de kerke-
lijke figuren, de behoeftigen, de zieken en
foto's: Arch. A.P.

16
 mismaakten. In 1558 verscheen bij H. Cock al
een kopergravure over hetzelfde onderwerp,
met het onderschrift: ,JDen vetten vastelavont
met alle sijn gasten compt hier bestriden die
mager vasten".
De hoofdfiguur op het schilderij is de Vastel-
avond, een geweldige Holle Bolle Gijs, die op
een groot vat zit. Een paar ijzeren potten
dienen hem tot stijgbeugels, voorop den ton
is als een boegbeeld op een schip met een
keukenmes een ham vastgestoken. Het vat ligt
op een blauwe slee, die een schuitvorm heeft:
de blauwe schuit! Als helm draagt hij een
braadpan, waaruit de pooten van een gebra-
den kip steken, als lans hanteert de dikkerd
een lang braadspit, waaraan allerlei gebraad
geregen is en waar nog een worst je aanbungelt.
Rondom hem heen liggen afgekloven beende-
ren en leege eierdoppen.
Het gevolg van den „Vreetzak" bestaat uit
allerlei gemaskerde en vermomde Vastelavond-
zot-en. Een speelt er op den rommelpot, een
ander slaat met een mes tegen een haard-
rooster. Een vrouw draagt een boerentafel
gedekt en wel achter het vat aan: opengesne-
den broodjes liggen naast dikke honingwafels.
Er loopt nog een dikbuik mee, met een ijze-
ren pot als helm en dan volgt een groep speel-
lieden, die voor het raam van den herberg
„De blauwe schuit" (zie het uithangbord!) het
spel van „de Vuile Bruid" opvoeren.
Daarnaast is midden op het plein een vrouw
17
Naar hef schilderij van Pieter Bruegel. Paneel
naast een groote beslagschotel bezig met het
bakken van wafels. Zij snijdt juist de uitge-
knepen deegranden van het groote wafel-
ijzer af.
Rechts van haar af loopen een man en een
vrouw.
Daarachter zien we een nar met een bran-
dende fakkel. Tusschen deze figuren en de
herberg strompelt een stel mismaakten, waar-
van er een een schoudermantel met vosse-
staarten behangen draagt. De vossestaart
komt overal in den Vastelavondtijd bij ver-
mommingen voor, o.a. bij de Angelsaksische
narren. Achter de bedelaars ontdekken we
twee gelijk gekleede paren, eveneens met fak-
kels. Dan volgt voor de herberg „In den
Draak" op den achtergrond een speeltroep,
die het spel van den Wildeman opvoert. In
het straatje wordt nog gedanst en andere
feestvierders gaan op weg achter een doedel-
zakspeler.
Zoozeer al deze volgelingen van den Vetten
Vastelavond weldoorvoed, opgeruimd en vroo-
lijk zijn, zoo mager, grauw en neerslachtig is
de rechter helft met de Vasten-houders.
De hoofdfiguur zelf is een _nagere, droefgees-
tige en krachtelooze vrouw, die op een drie-
pootstoel gezeten, door een monnik en een
non wordt voortgetrokken op een plat rol-
wagentje. Zij is gewapend met een bakkers-
schop, waarmede het brood in de oven wordt
„geschoten". Maar nu liggen er een paar
118X16.,5 cm. — 1559.
haringen op. Als hoofddeksel draagt deze ge-
stalte een bijenkorf, waar de bijen uitzwermen.
Ziet men links bij de Vastelavondvierders een
paar mannen om honingkoeken dobbelen,
rechts bij de Vasten ligt een lijk onder een
wit hennekleed. Behoeftigen bedelen om aal-
moezen, een naast een ziek kind gezeten non
houdt de kerkbezoekers een houten bord voor.
Het gevolg van de Vasten bestaat uit kinde-
ren, van krakelingen en hamerklappers voor-
zien. Een man volgt met een bedelzak. Daar-
achter drinkt iemand putwater en nog verder
wordt visch verkocht. Tollende kinderen spe-
len voor de kerk, die hier de tegenhanger van
den herberg vormt. Aan de kerk hangen be-
kendmakingen, aan den herberg groene kran-
sen. In de kerk, waar de heiligenbeelden onder
rouwdoeken verborgen staan, geeft de priester
het aschkruisje. Een donkere stoet komt door
een zijdeur naar buiten, de eigen stoelen mee-
dragend. Zij gaan een bakkerij voorbij, waar
krakelingen en andere broodvormen voor het
huis en op den vensterbank staan.
Boven den kerkingang zien wij een gothischen
drieloop, bij de herberg hangt naast de
Blauwe Schuit ook een ruit uit.
Hiermede is het schilderij nog lang niet „uit-
geput", maar reeds uit deze beschrijving blijkt,
hoe merkwaardig Boeren Bruegel de tegen-
stellingen tusschen het feesttij van het volk
en de vastentijd van de kerk heeft uitgewerkt
in dit levendige en boeiende kunstwerk.
Boven: Vastelavandgestalten met „Brieier Rössle" uit Rottweil aan de Neckar.
Onder: De Winter, het Eiervrouwtje en de Zomer op hun voorjaarsommegang door
Dienheim, bij Oopenheim (fofo Mössinger).
met schip of ploeg, het rijden met de oude-
wijven molen, waarin schijnbaar oude vrouwen
vermalen worden, om als jonge meisjes weer
te voorschijn te komen enz.
Ook de zoogenaamde „Wagenspelen" van
Vastelavond borduren op hetzelfde stramien:
bijna altijd worden er oude-vrijsters in ge-
hoond, terwijl- het voornaamste motief der
15de-eeuwsche volksspelen den strijd van de
Zomer tegen den Winter is, hetzij als ridder-
lijke tweekamp of als strijd tegen een draak,
een monsterachtige visch of een ander ondier,
een spel waaruit ook het eerste wereldlijke
tooneel ontstond.
In dit verband dienen ook de Narren-Gerech-
ten genoemd, waarbij na een kort proces een
„beklaagde" schijnbaar wordt gedood, om met
veel grappen weer door een nar tot nieuw
leven te worden gewekt.
En tenslotte eet men op Vastelavond naar
overpud gebruik geen zoet gebak, zooals met
Midwinter, maar vette koeken en dan nog
liefst in hart- of ruitvorm, beide zinnebeelden
van de vruchtbaarheid van de moederschoot.
Later werden dit pannekoeken zonder meer.
Op de Waddeneilanden vinden wij op dit ge-
bied nog allerlei merkwaardigs. Van de „Sinter-
klaas"-gestalten noemen we bijvoorbeeld: de
Beer, die de jonge meisjes poogt te omarmen,
de barbier met zijn reuzen-mes en zeepemmer,
dr. Zwendelaar, de „kiezentrekker" enz.
De barbier en de dokter zijn geen toevallig-
heden, maar „maskers", die er echt bij be-
hooren. Zij immers hebben bij de voorjaars-
gebruiken den taak om de „beklaagde" na zijn
schijndood weer tot nieuw leven te wekken, al
zijn zij dit op de Wadden vergeten.
Maar het Narrengerecht is er nog wel of was
er kort geleden nog: afgezakt tot den vorm
van een fiksche „ruzie" tusschen een barbier
en zijn vrouw, een ruzie, die ten aanhoore van
„het eiland" werd uitgevochten.
Een gemoderniseerde vorm van zoon Vastel-
Boven: Zoogenaamde „Heksen" mef karnfonnet/es. Ommegangsgesfalten uif de
Werdenfelser Vastelavond.
Onder: Drie Vastelavondzotten uit het Zwarte Woud. De middelste heeft een pak
van slakkenhuisjes (spiraal als zinnebeeld).
avondsrechtspraak was het „ketelgericht" van
Steyl (Limburg), waarbij een dampende „ketel"
op een wagen werd rondgereden, waarop „De
Gerechtigheid" in de gestalte van een struische
maagd troonde. Ook een pleiter had op deze
wagen een plaats gevonden, terwijl gemaskerde
en vermomde duivels en duivelinnen er in
grooten getale omheen sprongen en „verdach-
ten" zochten onder het publiek. Na een kort
verhoor was de uitspraak onherroepelijk:
Hij mot de ketel in, . onbedekt. Bijzondere nadruk is op de geslachts-
Heisasa, hopsasa!
Hoewel door Vastelavondnarren, in de bekende
duivelsvermomming uitgevoerd, bevat dit ge-
bruik overigens in dezen vorm meer elementen
van volksrechtspraak in het algemeen dan var)
het Narrengericht in het bijzonder.
Dit is overigens niet zoo vreemd, want de
Narrenrechtspraak is waarschijnlijk nog een
nagalm van het eerste „ongenoode Ding", hét
vaste voorjaarsding, waarop alle misstanden
plachten te worden gehekeld.
De Vastelavond hekeltoespraken en Vastel-
avondkranten van onze zuidelijke steden zijh
daar de laatste overblijfselen van: nog steeds
wordt daarin op geestige en scherpe wijze de
„hooge politiek" van de provincie en de stad
over den hekel gehaald.
De strijd tegen den draak of tegen het Ondier
leeft nog in het bekende draaksteken van Heel
en Beesel, maar een bijzonder aardige vorm
ervan is de legendarische vorm, die Weert er-
aan heeft verleend, n.l. de strijd tegen den Rog.
Het ondier werd door een vischkooper verloren
en door zijn -fantastische gestalte door de
Weertenaren voor hellegebroed gehouden. Heel
Weert liep te wapen om het gedrocht te ver-
nietigen, maar niemand dorst de eerste steek
te doen, totdat meneer pastoor een man
—
—"
van twee meter, zegt de overlevering het
beest met de wij waterkwast besprenkelde en
weerloos maakte!
HET HERT-MASKER
Een van de belangrijkste maskers is dat van
het hert. Wij vonden dit masker reeds in den
Oudsteentijd en wel in de prachtige holbe-
schildering van „Trois frères". De masker-
danser is daar geheel in hertenhuid gewikkeld
voorgesteld, alleen zijn teenen bleven blijkbaar
deelen gelegd.
Niet alleen in den oertijd, maar ook in den
voortijd vinden wij het hertenmasker terug.
De beroemde Keltische ketel van Gundestrup
geeft daarvan een voorbeeld. Hier is het
masker blijkbaar teruggebracht tot een gewei
als hoofdbedekking.
Belangwekkend is in dit verband een door
professor Becker „ontdekt" boekje, dat in 1795
te Brandenburg is verschenen, n.l. „Ueber dle
Pfalz am Rhein und deren Nachbarschaft",
door S. C. Wagner. Hierin wordt beschreven,
hoe bij Zweibrücken, bij het dorp Waldmohr
een vroegere heidensche „tempel" werd ont-
dekt, toen men bezig was een boomstronk uit
te graven. De ontdekkers hielden deze tempel
voor een offerplaats aan „Diana", want
tusschen de fundamenten van een nevenver-
trek vond men een groot aantal half vergane
hertegeweien.
De beteekenis van deze vondst wordt wellicht
duidelijk door een volksgebruik te Staffords-
hire, waar nog ieder jaar een groep van elf
gemaskerde jonge mannen voor de kerkdeur
van Abbots Broomley bijeenkomt: één als
vrouw vermomd, één als nar, één als paard,
twee zijn muzikanten en zes dragen herten-
geweien, die anders het heele jaar in de kerk
hangen, op de schouders. Als twaalfde figuur
komt dan nog een jongen met pijl en boog
bij de groep. Zoo gaan zij den heelen dag in
18
 de omgeving van huis tot huis, dansend en
giften verzamelend. 'sAvonds worden zij door
het heele dorp ingehaald „Deel genomen te
hebben aan dit gebruik, beteekent geluk", zeg-
gen de dorpelingen.
Ook in de volkskunst komt het hert als leven-
brengend vruchtbaarheidszinnebeeld veelvul-
dig voor. Bijvoorbeeld op de koekplanken.
Bij de Nieuwjaars- en Vastelavondgebruiken
zijn hertenmaskers al in de vierde eeuw
schriftelijk gemeld en wel door de Hl. Rada-
rs vs en de Hl. Ambrosius. Omstreeks 750 waar-
schuwt Pirmin: „Loopt met Nieuwjaar of op
een anderen tijd niet als hert vermomd rond!"
En zoo blijven de waarschuwingen zich door
de eeuwen heen herhalen: zonder veel resul-
taat overigens, want in het begin van de
zeventiende eeuw klagen de rechtzinnigen nog
steen en been over de schandelijke momme-
lt, en.
Bij groote gildefeesten, als de Schembartlaufen,
liepen ook „herten" mee, en in
Beieren, in
de Oostmark, in Zwitserland en op tal van
andere plaatsen loopen nog heden gestalten
in hertenvermomming rond en duidelijk als
Heilbrengers.
Hoewel de ketel van Gundestrup een Keltisch
werkstuk is, duiden zoowel de hardnekkigheid
van deze gebruiken als een aantal Ger-
maansche grafvondsten uit steenkistgraven uit
West-Pruisen erop, dat het gebruik ook den
Germanen eigen was.
Zoowel in de Wikingkunst als in de over-
leveringen speelt het hert trouwens een voor-
name rol en omstreeks 1200 wordt in een lied
(Solarjod) van een „Zonnehert" gesproken. In
Duitschland heet in sommige streken de
Vastelavond-Maandag „Hirschmontag".
MASKERS TUSSCHEN LEVEN
EN DOOD
De gedachtevan den eeuwigen kringloop, die
dood en leven omsluit, van „Stirb und Werde",
die wij overal in de Germaansche wereldbe-
schouwing en dus ook in de volksgebruiken
aantreffen, ontmoeten wij ook in de wereld
öer maskers, n.l. in het bijzonder bij de Honds
en Wolfsmaskers. Een danser met een wolfs- - in verschillende uitmonsteringen ware veld-
" masker ontmoeten wij reeds op den gouden
hoorn van Gallehus (Wikingtijd), op een
bronzen plaatje, dat bij Torslunda (Zweden)
gevonden werd en op een
zwaardschede uit
Gutenstein (Würtemberg).
In de Vastelavondgebruiken speelt het Wolfs-
masker de rol van vertegenwoordiger der
„onderwereld", van de duisternis. In het
latere, middeleeuwsche volksgeloof, is er
steeds weer sprake van dooden, die in wolfs-
gedaante blijven rondgaan en dan
in gede-
moniseerden vorm als Weerwolven optreden,
terwijl men eveneens gelooft aan mannen, die
zich in Weerwolven veranderen kunnen, .m
zoo allerlei wandaden te bedrijven. Een bijge-
loof, waar door brutale bandieten inderdaad
meermalen misbruik van gemaakt moet zijn.
HET PAARD
Het behoeft nauwelijks betoog, dat ook het
paard in de Vastelavondoptochten meeloopt
als maskerfiguur. Het paard werd reeds in
den .ongsteentijd in de mdogermaansche ge-
bieden gefokt, maar in het bijzonder in
den bronstijd stond het in hoog aanzien,
zooals niet alleen uit het vinden van de resten
van een paardenoffer blijkt, maar ook uit de
paardenafbeeldingen op de Zweedsche rotsen,
op grafwanden, enz. Door den zonnewagen van
Trundr.üim is het verband tusschen paard en
zon op duidelijke wijze zinnebeeldig uitge-
drukt.
In de voorjaarsommegangen heeft het paard-
zinnebeeld vaak een grappige vorm gekregen.
n.l. van paard-manneke of stokpaard.
De boeren-ommegangsgestalten zijn vanouds
dikwijls van vlechtwerk, overtrokken met stof,
vervaardigd: bijv. het Venlosche reuzen-paar
Valuas en zijn Vrouw. Ook elders is dit vaak
het geval, zoodat ook enkele gestalten van de
rotsteekeningen in Zweden zijn uitgelegd als
zulke gevlochten reuzengestalten.
10
Slurfmasker van de überlinger „Hansele" uit Bodensee
Niet alleen de groote, maar ook de kleine vor-
men vertoonen denzelfden geest, o.a. de „Car-
navals-paardjes", die hier wel het bekendste
zijn als de „biezeperdjes" van Den Bosch, op zn
Vastelavondsch: van „Oeteldonk".
Maar wij komen ze overal in de Germaansche
volksgebruiken tegen. Het overvloedigst in
Namen, waar soms tweeduizend „stokpaardjes"
slagen tegen elkaar leverden.
Maar in het Noorden waren zij ook bekend en
— vermeldt Namen hun bedrijf reeds in de
15de eeuw — een rekening uit Kampen van
het jaar 1541 luidt: „Item gegeven den spoel-
luyden die myttet peerken opt Raedhuys spoel-
den Xst cor IIpl." (d.w.z. tien stuivers en twee
plakken).
Waaruit dus blijkt, dat het spel met de paardjes,
die wij ook op menig zwaarddans- of Schem-
bartblad afgebeeld zien, belangwekkend genoeg
was om voor de Hooge Heeren te worden ver-
toond.
In 1891 werden zij nog op de overgeleverde
manier in Echt gebruikt: de jongelingen bon-
den zich de paardjes aan het lichaam, de kop-
pen waren van lappen, met
stroo opgestopt en
met een spiraalveer bevestigd, waardoor de
koppen bij iederen stap knikten. De voorpooten
waren menschelijk, de achterpooten met ka-
gevulde kousen.
De liefhebberij was nog zoo groot, dat „men" er
nog wel drie rijksdaalders voor over had Om
zoon beestje te maken.
Zoo maakte de „Cavalcade van de Deepstraat"
jacht op de huwbare Echter jongedochters, die
„Und etlich glaubent an die Frauen, Die da heisset
percht mit der langen nass". Houtsnede uit 1.12 in
Vintlers „Blumen der Tugend".
door de edele ruiters van allerlei denkbeeldige
gevaren gered werden In later jaren heeft
men dit overgeleverde gebruik trachten te doen
herleven.
In de Hollandsche Vastelavond-voorjaarsge-
bruiken speelt het paard zélf ook een rol en wel
voornamelijk in de zes zeedorpen van Schou-
wen. Daar immers bestaat de „Vastelavond-
viering" uit het strand- of stra-rijden.
Renesse, Noordwelle, Serooskerke, Ellemeet,
Haamstede en Burgh hebben ieder hun eigen
stra-dag, die afhangt van den Vastelavond-
datum. De stra-rit is niet anders dan een
feestelijke rit naar het strand en een eindje
in zee. De beste paarden gaan voorop, ach-
teraan draven de werkpaarden, tot de oudste
beesten toe. En wat niet meedraaft, staat ten
minste versierd langs den weg om zich de
beenen eens los te loopen.
Den laatsten tijd gingen ook versierde fietsen
mee en werden de „aerumstokjes" weer aan
de jeugd verkocht, een oud paard-en-ruiter-
vormig f eestgebak op een stokje gestoken.
De rol die het paard in mythen en sagen
speelt, is eveneens zeer belangrijk. Uit de nog
bestaande volksgebruiken blijkt, dat het paard
evenals het hert een Heil brengend geluks-
dier is. De stokpaardjes en de beezenperdjes
hebben voornamelijk iets uit te staan met het
Heil der Vruchtbaarheid. Zij zijn speelsche
voorstellingen van den Faselhengst en van
een blijmoedige, levensaanvaardende natuur.
Het paard als zinnebeeld staat echter niet
uitslultend--sael__het ontluikende leven, maar
evenzeer met den3oöd in verband. Men denke
maar eens aan den Schimmelruiter, aan de
Wilde Jacht, een doodenleger, dat zegenend
en straffend rondgaat, aangevoerd door
Wodan op zijn witte ros.
En dit is wellicht met alle maskers het geval
geweest: zij werden zoowel in verband met
den dood als met het wordende leven ge-
dragen.
In 643 komt het woord masker als „masca"
voor in het Edicturn Rothari en de masker-
drager zelf heet „walapauz". Wala beteekent
doode en pauz klopgeest of masker. In de
middeleeuwen ging deze Germaansche woord-
vorm verloren en het huidige woord masker
kwam in de 17de eeuw in gebruik naar het
Fransche voorbeeld masqué.
Masker en dood staan dus vanouds met el-
kaar in verbinding en belangwekkend is ook,
wat Dietmar van Reims in de dertiende eeuw
opteekende. Hij beklaagt er zich n.l. over, dat
het bij begrafenisplechtigheden onder het
volk heelemaal niet plechtig toegaat, maar
dat „lawaai, ruw gelach, demonenmaskers,
minnedronken en berenspelen" bij dergelijke
gelegenheden aan de orde van den dag waren.
Vergeleken bij deze maskers is het mensche-
lijkemasker in zijn fantastische vervormingen
minder sprekend. Merkwaardig is, dat de neus
hierbij steeds bijzonder groot wordt gemaakt.
Reeds een holenteekening uit Combarelles laat
dit zien en wij kunnen dit verschijnsel volgen
in den Hallstattkultuur bij de leemen mas-
kers van Siefersheim (Rijnl. Hessen) tot aan
de voorstelling van Vrouw Perchta uit
Vintlers ..Bloemen der Deugd" (1412) en de
nuidige langneuzige gestalten uit de Vastel-
avondoptochten.
Gestalten, die nóg een eigenaardige trek heb-
ben, ni. dat zij vaak enorme waterhoofden
dragen, hetgeen waarschijnlijk niet louter door
het heden beoogde lacheffect moet worden
verklaard, maar tevens een overblijfsel is uit
den tijd. toen dusdanig groote hoofden op
eveneens veel meer dan levensgroote poppen
werden gezet, zooals de bovengenoemde Valuas
er nog een is.
Zoo staan de Vastelavondfiguren voor ons als
de belichaming van de krachten, die het Heil
van de sibbe en daarmede van de heele dorps-
gemeenschap, van het volk in het algemeen
vormen. Zij zijn tevens de belichaming van
de verbondenheid met de dooden, met het
erfdeel der vaderen en brengen de zegen der
■.ruchtbaarheid waar zij ommegaan.
NICO DE HAAS.
. ■:>_>'_: Arch. V. W. ma Germanen)
 BARNSTEEN
_____^
GOUD DER ZEE
Barnsteenfiguur
uit Schwarzort.
San
de kust bij Samland in Oost-
Pruisen brengen steunend en kreu-
nend zware baggermachines met hun
gapende bakken een aardlaag aan
de oppervlakte, die behalve een
grauwzwart mengsel van zand en klei een stof
bevat, die eens, heel lang geleden, het gouden
tijdperk der Germanen ingeluid heeft.
De massa uit de bakken wordt over groote
zeven geleid, door krachtige waterstralen
overgoten, zoodat op de zeven groote stukken
„steen" — het barnsteen — als onooglijke
bruinachtige grijze klompen achterblijven.
Zoowel groote als kleine stukken barnsteen
worden zoo uitgezift, maar niet alles leent zich
om tot sieraden verwerkt te worden. Vele stuk-
ken zijn te klein, en er zijn er ook, die teveel
vermengd zijn met andere stoffen, zoodat ook
deze voor bewerking niet in aanmerking kun-
nen komen.
De bewerking van het barnsteen ligt sedert
1926 in handen van de Staatliche Bernstein-
manufaktur in Koningsbergen, die aan de
barnsteen-kitsch een einde heeft gemaakt.
Het bewerken van de ruwe stukken barnsteen
kan namelijk niet aan de eerste de beste
worden overgelaten en daarom heeft deze
staatsinstelling menschen aan het werk, die
langen tijd geschoold zijn. Het is niet voldoende
dat de bewerker na jarenlange oefening vaar-
digheid en handigheid heeft verkregen, hij
moet daarnaast een zeker kunstgevoel bezit-
ten, wü hij aan de hooge eischen, die aan hem
gesteld worden, kunnen voldoen.
DE STOF
Het behoeft ons geenszins te verbazen, dat het
blinkende, glimmende materiaal na het polijs-
ten het „Goud der zee" wordt genoemd, want
Boven: Versierde barnsfeenen schijf, waarschijnlijk uif
de „Trichferbecher" kulfuur.
Onder: Barnsfeenen hanger uit den jongsfeenfijd met
hakenkruis.
Bijlvormige barnsteen
hanger van Seeland.
het barnsteen weerkaatst het licht der zon
bijna even schoon als goud.
De kleurschakeeringen zijn vele, van wit, dat
slechts zelden voorkomt, loopt de kleur over
geel tot een diep roodbruin, terwijl smaragd-
groen en een blauwachtige tint eveneens een
enkele maal kunnen optreden. Den eenen keer
is de stof helder en doorschijnend, dan weer
is zij troebel, maar steeds trekt het materiaal
ons aan, wij voelen onwülekeurig dat het iets
eigens is, dat het een stof is, die bij onzen
aard en ons wezen past.
Een eigenaardigheid in de kleur van het barn-
steen is nog, dat deze bepaald wordt door het
aantal microscopisch kleine luch.blaasjes, dat
erin voorkomt. Het helderste barnsteen is zoo
goed als zonder blaasjes. Hoe zij in deze steen
ontstaan zijn? Oorspronkelijk was barnsteen
een stroop __e vloeistof, namelijk een voorwe-
reldlijk hars, afgescheiden door naaldboomen,
dat na honderduizenden jaren diep onder de
aarde verborgen te zijn geweest, volkomen ver-
steend aan den dag kwam.
INSLUITSELS
Wanneer het hars langs den boombast omlaag
vloeide, voerde de kleverige vloeistof onderweg
vanzelfsprekend alles mee wat zij tegenkwam.
En wanneer zich vliegjes er op neerzetten, dan
kwamen zij er ondanks al hun pogingen niet
meer af en al spoedig werden zij dan door een
nieuwe harslaag overdekt. Vandaar de vele
ongerechtigheden, die we op het oogenblik in
het barnsteen vinden, waaronder vooral spin-
nen, duizendpooten, stukjes hagedis, deeltjes
van slakken, van kreeften en van schorpioe-
nen. Ook veeren van spechtachtige vogels en
haren van zoogdieren werden op deze wijze in
het barnsteen ingesloten.
Dat deze insluitsels voor de wetenschap van
groot belang zijn, zal ieder duidelijk zijn, want
vele gegevens van flora en fauna van duizen-
den, ja van honderdduizenden jaren geleden,
zijn zoo door de natuur bewaard, zoodat o.a.
hierdoor ook een inzicht in het klimaat uit
tijden verkregen kon worden,
Stee i-V-ecten- en plantenresten in het barn-
steeri komen sterk overeen met die dieren en
planten, die nu nog in Noord-Amerika en Japan
leven. Verschillen vertoonen ze echter wel,
want al leven de verschillende geslachten nu
nog wel, de soorten zijn bijna alle uitgestorven.
Uit het feit, dat het Geologisch Palaeolontisch
Instituut in Koningsbergen meer dan 100.000
insluitsels bezit, blijkt wel, dat hier voor de
wetenschap een schat van materiaal aanwe-
zig is.
MEENINGEN OVER DE
HERKOMST
Merkwaardig is, dat men reeds sinds de oud-
heid getracht heeft barnsteen na te maken,
juist omdat het zoo kostbaar is. De insluitsels
werden hierbij niet vergeten. Zelfs in den
Romeinschen tijd heeft men dergelijke verval-
schingen gemaakt en het kostte vaak groote
moeite deze van de echte barnsteen te onder-
scheiden. Een nauwgezet onderzoek met be-
hulp van Röntgenstralen is tegenwoordig soms
noodzakelijk om de vervalsching vast te stellen.
Dat barnsteen een plantaardige stof is, was
reeds in de oudheid bekend, want Aristoteles
Links: Een z.g. „insluitsel". Millioenen jaren werd de
vlieg in haar glazen doodkist bewaard.
20
berichtte omstreeks 340 vóór het begin onzer
tijdrekening al, dat de stof van boomen afkom-
stig was. En ook Tacitus spreekt in zijn Ger-
mania erover, „dat barnsteen een boomhars is,
wat men kan nagaan uit het feit, dat er soms
kleine diertjes, ook gevleugelde, in voorkomen.
Deze zijn in de vloeibare massa gevangen en
bij het hardworden van het hars ingesloten."
Volgens Tacitus zou de waarde van het barn-
steen eerst door de Romeinen ontdekt zijn,
want hun „poetszucht" zou het barnsteen eerst
in zijn volle glorie hebben doen uitkomen. We
zullen later zien, dat Tacitus het hiermee
geenszins bij het rechte eind had.
Na de uitspraken van Tacitus en Aristoteles
zijn er nog vrij sterke wijzigingen in de inzich-
ten omtrent den oorsprong van het barnsteen
ingetreden, want latere onderzoekers verkeer-
den in de vaste overtuiging, dat barnsteen een
stof was van dierlijke herkomst. Pas in 1757
erkende Lomonossouw, dat het een fossiel
plantenhars was, terwijl Duitsche geleerden
later, na zorgvuldige microscopische onderzoe-
kingen, tot het inzicht kwamen, dat het een
fossiel hars van naaldboomen is, dat zich in
het tertiaire tijdperk, door een verstrekte hars-
afscheiding, ontstaan door ziekelijke afwijkin-
gen van de Pinus succinifera gevormd heeft.
In den IJstijd kwam deze afzetting in het
diluvium terecht, een aardlaag die in den voor-
historischen tijd gevormd werd, en waartoe
zand, leem, grint en mergel behooren. In Ne-
derland. N.-Duitschland en in Denemarken,
langs de kusten van Noord- en Oostzee komt
barnsteen nu in deze aardlaag voor.

DE BLAUWE AARDE
De aardlaag, waaruit het barnsteen in Sam-
land wordt gewonnen, wordt „de blauwe aarde"
genoemd.
Deze „blauwe aarde" ligt ongeveer veertig
meter onder het aardoppervlak, terwijl zij daar
een zes a zeven meter dikke laag vormt. Zij
strekt zich niet alleen met een smalle streep
langs de kust uit, zoowel aan de landzijde als
aan de zeezijde beslaat zij een oppervlak van
honderden km 2, terwijl tenslotte deze düu-
viale aardlaag het bodemoppervlak van de
Noord- en Oostzee vormt en ook hier blijkt zij
nog tot op een bepaalden afstand barnsteen te
bevatten, wat bleek uit het feit, dat bij felle
stormen naast wieren en schelpen ook barn- Barnsfeenen kettingen uit den jongsteentijd. De onderste ketting geeft den vorm weer van het barnsfeenen snoer,
steen door de zee op het strand geworpen werd. dat bij Laesten in Jutland gevonden werd en dat uit omstreeks 4500 jaar voor onze jaartelling dateert.
En uit dat mengsel van zeergras, schelpen en
barnsteen, de z.g. „strandregen", werd dan het echter géén grafvondst en dateert uit om- geen enkele samenhang met andere voorwer-
goud der zee gelezen. Dat is geen bezigheid
streeks 4500 voor onze tijdrekening. Het is een pen gevonden werd. Hieruit en uit andere der-
van vandaag of gisteren, neen, duizenden snoer van 4000 barnsteenkralen, dat gevonden gelijke vondsten en gegevens heeft men mee-
jaren geleden werd op deze manier het barn-
steen aan de zee ontrokken door afzoeken van werd in een houten vat bij Laesten in Dene- nen te mogert besluiten, dat deze schat aan
marken. De kralen waren op zichzelf vrij ruw de goden gewijd moet zijn geweest. Opvallend
het strand of door het met netten op te vis-
schen. en onbewerkt, zij waren in rijen aan elkaar
geregen en deze rijen werden af en toe onder-
is namelijk. d^.t
de menschen uit het Noorden
in dien tijd zeer veel dergelijke offers aan de
DE OUDSTE VONDSTEN broken door een vrij groote dwarsschakel, die goden brachten en men heeft naar aanleiding
dan aan den zijkant zooveel doorboringenver- daarvan de veronderstelling geuit, dat deze
Inderdaad, duizenden jaren geleden verkregen toonde als er kralenrijen waren. Deze schakels offers nauw samenhangen met de bedreiging
onze voorouders zoodoende het barnsteen, brachten nog een aardige afwisseling in de van het boerenland door den immer hongerigen
want in den jongsteentijd (± 5000—2000 voor ketting en de slijtage aan den onderkant van waterwolf van Noord- en Oostzee. Want groote
onze tijdrekening) sierden de vrouwen in het deze groote stukken bewijst wel, dat de ketting stukken land werden toen door de zee over-
Noorden zich al met barnsteen, waarvan de vaak gedragen is. spoeld. I
vondsten uit de groote steengraven het over- Het eigenaardige van dezen barnsteenschat, die Hoe het ook zij, offers werden gebracht en
tuigend bewijs leveren. De oudste vondst was niet minder dan 17 pond woog, was, dat hij in barnsteen nam hierbij een voorname plaats in.

Dergelijke knoopen droegen de mannen in den jongsteentijd aan den gordel Barnsfeenen hangers met eenvoudige versiering uit den jongsteentijd. Opmerkelijk
Vondst uit West-lutland. is op den tweeden hanger een soort levensboom.

21
Behalve deze vondst van eenvoudige barn-
steenen kralen zijn er uit een latere periode
van den Jongsteentijd sieraden gevonden, die
wel degelijk fraai en goed bewerkt waren en
Tacitus zal niet geweten hebben, dat 3000 jaar
voordat hij zijn „Germania" schreef, al men-
schen in het Noorden woonden, die geen Ro-
meinen waren en dle toch het barnsteen in zijn
hoogste waarde kenden en dat zij niet, zooals
hij beweerde, het kostbare barnsteen maar tus-
schen allerlei andere dingen aan het strand
lieten liggen!

ZINNEBEELDEN EN SIERADEN
Een bijzonder geliefd sieraad uit den Jong-
steentijd moet Thor's hamer geweest zijn, die
als hanger, waarschijnlijk als heilbrengend
teeken, aan een dun snoer om den hals gedra-
gen werd. Hieruit spreekt weer de diepe ver-
eering voor den Hamergod! Naast hamertjes
kwamen ook bijltjes en scheepjes als hanger
voor en eveneens zeer eenvoudige stukjes
barnsteen, die min of meer gepolijst waren en
waarop een versiering aangebracht was van
streepjes, die ons zeer sterk aan de versiering
van het aardewerk uit denzelfden tijd doet
denken.
Ook vond men hangers met zinnebeelden, zoo-
als het hakenkruis, dat door ondiep geboorde
putjes op het barnsteen was aangebracht. Een
bijzondere versiering was ook ingelegde hars,
meestal van donkerder kleur, die de fraaie
lichtwerking van het gele materiaal nog ver-
hoogde.
De meest beroemde en uitgebreide vondst is
die van de Kurische landtong, waar men bij
het baggeren groote schatten aan het licht
bracht, die niet alleen veel van dergelijke
sieraden bevatten, maar eveneens in barnsteen
gesneden menschelijke gestalten en koppen.
Belangrijke gegevens hebben ons ook de graven
van de verschillende Noordsche kuituren ver-
strekt, daar aan de dooden -2ej_}r vaak barn-
steen in het graf meegegeven vjerd. Meerdere
gegevens kon de wetenschap daardoor over de
sieraden van onze voorouders aan het licht
brengen. "
Niet aileen in Germaansche landen was barnsteen een geliefd sieraad. Ook de negers sierden zich graag met
barnsteenkralen.
De vrouwen moeten veelal lange kettingen ge-
dragen hebben, die soms van dikke ronde, dan
weer van langwerpige kralen gemaakt waren.
De mannen hebben blijkbaar aan den gordel
meermalen twee ronde, platte barnsteenen
schijven, die in het midden doorboord waren,
gedragen. Wanneer we ons dit voorstellen,
moeten we onwillekeurig aan onze Zeeuwsche
boeren denken met hun züveren knoopen aan
de broek.
RUILHANDEL
Tot aan het einde van den Jongsteentijd werd
het barnsteen voornamelijk in het Noorden:
in Jutland, Denemarken en in Oost-Duitsch-
land — in Pommeren — verwerkt, hoewel in
dien tijd ook in Galicië, Polen en Rusland
barnsteenen sieraden voorkwamen, evenals in
de groote steengraven langs de West-
Europeesche kusten. Deze opgravingen be-
wijzen, dat in die vroege periode Noordsche
kultuurdragers al zoo ver naar alle wind-
streken uitgezwermd waren, want van een
Onder: Een 27-deelige Mohammedaansche gebedskef
ting. Sedert Mohammed het gebruik van barnsfeenei
gebedssnoeren bevolen heeft, worden ze nog met voor
Helde door de navolgers der Islam gebruikt.
fmaanschen mensch en zoo stroomden de edele
(
'van het Zuiden naar barnsteen, is moeilijk na
handel of ruilverkeer is dan nog geen sprake.
Pas aan het einde van den Jongsteentijd ont-
staat er een. soort ruilhandel tusschen Noord
en Zuid, want dan komen de Noordsche volken
in aanraking met koper, een materiaal, dat
veel meer mogelijkheden voor wapens en ge-
reedschappen biedt dan steen, en dat zich
bovendien veel fraaier laat versieren. Welke
mogelijkheden doen zich nu voor bij het be-
werken van sieraden!
Met het koper uit Zevenburgen, het Vogtland
en de Oost-Alpen wordt nu de metaaltijd in-
geluid en al spoedig doet ook het tin uit het
Saksische ertsgebergte en van de Britsche tin-
eilanden zijn intrede in Germanje en de
grondstoffen voor het brons zijn daar! En dan
verschijnt ook al spoedig het goud uit Zeven-
burgen en lerland en in den tijd die dan
volgt, moet bijna ieder Germaansch meisje
en iedere Germaansche vrouw een ring of
armband van goud gedragen hebben, getuige
de vele vondsten uit de graven.
De Germaansche bodem kende in het Noor-
den geen goud, geen koper en geen tin, maar
de Germaansche zee koesterde een schat van
goud in haar schoot. Want dat barnsteen
stelde het Noorden in staat, aan die metalen
te komen. En men stelde zich niet tevreden
de voorwerpen kant en klaar in te voeren,
neen, zélf vorm geven, zélf bewerken, dat was
de wensch van den omhoogstrevenden Ger-
metalen naar het Noorden, waar de aardeigen
motieven op de zelf vervaardigde voorwerpen
aangebracht konden worden.
Wat sterker was, de wensch van het Noorden
om de metalen te bezitten óf het verlangen
te gaan, vast staat, dat zich een levendig ruil-
verkeer ontwikkelde.
Vanzelfsprekend is, dat in den bronstijd het
barnsteenen sieraad meer en meer op den
achtergrond komt. "Wel worden wapens nog
met barnsteen ingelegd, ook draagt men nog
wel barnsteenen hangers, maar bronzen en
gouden sieraden nemen toch een veel grootere
plaats in. In de graven treft men barnsteenen

22
Een schematische voorstelling van het mijnbouwbedrijl bij Palmnicken. Nadat verschillende lagen afgegraven zijn, komt tenslotte .0 meter onder het aardoppervlak de
„blauwe aarde" met haar kostbaren schaf voor den dag.

sieraden als geschenk aan de dooden nog zel-

den aan en Schuchhardt wil dit zoo verklaren,
oevers van de Eridanos —de Eider —
afkom-
stig was. De Eider was destijds een breede
ze er het vuur mee aanhielden. Er moeten
dus geweldige hoeveelheden barnsteen opge-
als zou het de Germanen te duur zijn gewor- stroom, die bij Helgoland in de Noordzee uit- vischt zijn, anders zouden deze lieden er niet
den dit kostbare zeegoud in het graf mee te mondde. Hier komt duidelijk uit, dat barn- zoo kwistig mee omgesprongen hebben.
geven, daar ze er zooveel brons voor konden steen in de vroegste tijden niet uit de Oostzee Een kenmerkend staaltje van Romeinsche
krijgen. Misschien is het mede een reden, de afkomstig was, maar dat de Noordzee de be- overdaad ten tijde van Keizer Nero blijkt nog
hoofdoorzaak lijkt het ons niet. Voor een groot langrijke barnsteenleverancier van de oudheid uit een verhaal van Plinius. Er zou een groot
deel zal deze te zoeken zijn in het feit, dat is. Pas in de tweede helft van de vorige eeuw, gladiatorenspel gehouden worden en voor dit
men juist in dien tijd tot lijkverbranding over- omstreeks 1850, is de Oostzeekust als belang- feest werd een Romeinsch patriciër over Presz-
ging, en vanzelfsprekend werd dan het licht rijkste wingebied van barnsteen op de eerste burg naar de Oostzeekust gezonden om het
ontvlambare materiaal mede een prooi der plaats gekomen. benoodigde barnsteen in te slaan, want, zoo
vlammen. Niet alleen in de graven kregen Het barnsteengebruik vermindert sterk tijdens bericht Plinius „de netten, die uitgespannen
mannen en vrouwen namelijk hun wapens en den bloeitijd van de Grieksche kuituur, als v/aren om de wilde dieren van de tribunes te
sieraden mee, ook op den brandstapel gingen de, machtige bouwwerken ontstaan met hun scheiden, waren met barnsteen samenge-
deze waardevolle stukken mee. pracht en praal, dan is het het metaal dat de knoopt, terwijl voorts alle wapenen en dood-
voorkeur geniet, omdat het beter tot allerlei kisten met barnsteen waren ingelegd".
BARNSTEEN IN HET ZUIDEN vormen is te verwerken. Hieruit blijkt wel, welke groote hoeveelheden
Het is belangrijk na te gaan, hoe het barn- Hoe veelvuldig barnsteen in Italië gebruikt barnsteen noodig waren. Hoeveel ervoor be-
steen zijn weg van het Noorden naar het werd in de vierde eeuw voor onze tijdrekening, taald zal zijn? Laten we ons niet aan een
blijkt wel uit het feit, dat Phyteas zelf naar schatting wagen! Als bijzonderheid vermeldt
Zuiden gevonden heeft. De oudste in het
Zuiden meest voorkomende voorwerpen, die het Noorden ging om daar scheepsladingen Plinius nog, dat het grootste stuk barnsteen,
uit ongeveer 2200 jaar voor onze tijdrekening barnsteen vandaan te halen. Als bijzonderheid dat voor dit feest aankwam, 13 pond woog.
dateeren, zijn gevonden op plaatsen, die vrij- vermeldt hij van zijn tocht, dat de bewoners Het barnsteen en het glas waren in Italië
wel overeenkomen met de grens van de uit- van Helgoland, dat door' de Romeinen Abalus langen tijd het voornaamste versiersel. Zoo
breiding der Germanen. In de overgangseeuwen werd genoemd, zooveel barnsteen bezaten, dat werd een graf gevonden, waarvan de bodem
naar den bronstijd, omstreeks 2200—1800 jaar
voor de tijdrekening, kwam barnsteen zoo
goed als in het geheele Indogermaansche
kultuurgebied voor. Vooral de Kelten en
Italiërs, die vanuit Jutland steeds meer naar
het Zuiden trokken, hielden vast aan het
oude sieraad uit hun stamland en hoe zuide-
lijk deze volken ook trokken, het barnsteen
ging met hen mee. En met de vestiging van
Noordras-volken uit het Donaugebied in Grie-
kenland, doet het barnsteen ook daar voor het
eerst zijn intrede. De groote wijsgeeren als
Plato, Aristoteles en Theophrastos, noemden
barnsteen al in hun werken, een bewijs, dat
het materiaal uit het Noorden daar zeer ge-
waardeerd werd. In de Mykeensche kuituur
komen eveneens barnsteenen voorwerpen voor,
die mede den Noordschen invloed in deze
kuituur tot uiting brengen.
Uit het voorkomen van barnsteen in de
schachtgraven en in het koepelgraf. van
Kakovatos blijkt, dat het ook in Griekenland
toepassing heeft gevonden. Ook Homerus ver-
meldt het barnsteen in zijn Odysseus en
spreekt daar in plaats van barnsteen van
.elektron", terwijl de Grieksche schrijver
Diodorus berichtte, dat het barnsteen van de

Duidelijk zijn op het kaartje rechts de voornaamste

barnsteenwegen aangegeven. De oudste weg was reeds
'm den bronstijd ontstaan, en deze volgde de Elbe
grootendeels en kwam tenslotte over de Brenner langs
de Po in Venetië uit, terwijl de tweede weg in de
7de eeuw ontstond, tengevolge van den grooten bloei
van Marseille. Toen ook de Oostzee barnsteen op-
bracht, ontstond de derde weg naar het Zuiden, die
eveneens tot aan den mond van de Po reikte.

23
 geheel met barnsteenkralen bedekt was, met
een gezamenlijk gewicht van 8 pond. Ook zijn
er graven gevonden van vrouwen, die ieder
niet minder dan een küo barnsteen in hun
graf hadden meegekregen. Waarschijnlijk werd
dit geschenk meegegeven om „demonen" af te
weren, want in Italië speelde het barnsteen
ook in het bijgeloof een bepaalde rol.

BARNSTEEN EN BIJGELOOF
De groote waarde van barnsteen lag namelijk
niet alleen in de schoonheid van het mate-
riaal, maar veel eerder waren het de merk-
waardige eigenschappen, die het zijn buiten-
gewone bekoring gaven. Bij vele volken heeft
zich namelijk om het barnsteen een geheim-
zinnigheid geweven, die alleen uit deze bijzon-
dere eigenschappen te verklaren is.
De raadselachtige herkomst, uit een vreemd
land, daar ergens in het hooge Noorden, het
lichte gewicht van dit „steen" (s.g. 1,050 —
1,096), de magnetische kracht, de lichte ont-
vlambaarheid van het materiaal, het waren
alle eigenschappen, die een grooten indruk
maakten. En dan de insluitsels, de muggen
en duizendpooten! Die konden niet anders dan
door bovennatuurlijke krachten binnen in dat
stukje „steen" gekomen zijn. Het is dus niet
zoo heel wonderlijk, dat voor het goud der zee
— het goud der aarde in groote hoeveelheden
naar het Noorden stroomde.
Dat ook Grieken en Romeinen zeer hooge
waarde aan het barnsteen hechtten, blijkt wel
uit het feit, dat hun dichters het bezongen en
uit het gebruik als doodengeschenk spreekt
eveneens hun heüige eerbied voor de stof.
Ook de volgelingen van den profeet Moham-
Boven: Een kunstvol uitgevoerde barnsteenen schaal, in zilver gevat, uit den tijd van den grooten keurvorst, med hadden het barnsteen in hun gods-
Onder: Een brief van koning Friedrich Wilhelm van Pruisen aan August de Sterke van Saksen over een barn- dienstige gebruiken opgenomen. De gebeds-
sfeenen staafsgeschenk. regelen van den Islam bepaalden namelijk,
dat de gebedssnoeren uitsluitend van barn-
steen gemaakt mochten worden.
In den Chineeschen eeredienst nam barnsteen
eveneens een plaats in. Chineezen en Koreanen
droegen met voorliefde een stukje barnsteen
als amulet, want dat zou hen tegen ziekte
en vooral tegen „het booze oog" beschermen.
Opmerkelijk is ook, dat reeds in het jaar 315
door de Chineezen voor het eerst de electro-
magnetische eigenschappen van het barnsteen
vastgesteld werden, terwijl deze eigenschappen
in Europa pas omstreeks 1600 door Gilbert
erkend werden. (GUbert: „De Magnete", Lon-
den 1600).
Bijgeloof en schoor_heidszin, beide hebben
barnsteen dan ook zijn groote waarde gegeven.

Niet alleen aan de kusten van Noord- en

Oostzee werd barnsteen gevonden, ook in
Spanje, Italië en Syrië en aan de Indische
kusten komt een fossiel hars voor, dat echter
de bijzondere eigenschappen van het barnsteen
uit het Noorden volkomen ontbeert. De stof
leent zich door kleur en materiaal heelemaal
niet om tot sieraad bewerkt te worden. Deze
soort bevat namelijk slechts 0,4 % barnsteen-
zuur, terwijl het barnsteen van het Noorden
3—B % barnsteënzuur bevat. Weliswaar komt
in Zevenburgen en Roemenië een barnsteen-
soort voor met nog hooger zuurgehalte, maar
de hoeveelheid hiervan is zoo uiterst gering,
dat het voor gebruik of uitvoer in het geheel
niet in aanmerking komt.

ONDERZOEK NAAR DEN

BARNSTEENHANDEL
Uit het bovenstaande is de groote beteekenis
van het barnsteen voor het Noorden wel ge-
bleken. En dat de Germanen hier zelf de kul-
tuurdragers zijn geweest, dat ze zelf het goud
uit hun zee meegenomen hebben naar het
Zuiden, is eveneens duidelijk.
Dat de barnsteenhandel al zeer vroeg van
groote beteekenis is geweest, is reeds lang
door de wetenschap erkend. Humboldt, één
van de groote onderzoekers op dit gebied
noemde in 1847 dezen barnsteenhandel „den
vader van den Germaanschen handel" en
schreef, dat het een merkwaardig voorbeeld
was van den invloed, dien een bepaalde stof op
den binnenlandschen handel en op het verkeer
tusschen volken kon hebben en van hoe groote

24
beteekenis dit is voor de kennis van het Jand.
Hij bouwde vooral voort op het groote werk
van Werlauff, dat in 1835 onder den titel „Ge-
schichte des nordischen Bernsteinhandels"
verschenen was. Onderzoekers uit later tijd,
zooals Peschel, legden er vooral den nadruk
op, dat onze voorouders juist door den barn-
steenhandel hun kennis omtrent de baltische
kusten hadden opgedaan.
Geen van deze onderzoekers veronderstelde
echter, dat deze levendige barnsteenhandel al
in den bronstijd zou zijn ontstaan. Zij gin-
gen er van uit, dat de handel eerst veel later
zou zijn opgekomen en het was de Zweedsche
geleerde NUsson, die de barnsteenwegen in
verband bracht met het oudste bronstijdperk
van het Noorden. Maar ook hij was nog zoo
bevangen in den ban van het ex-oriente-lux,
dat hij het als vanzelfsprekend aannam, dat
alleen de Phoeniciërs deze handelswegen had-
den gebruikt. Dat de Germanen hiertoe zelf
ook in staat waren, is pas later gebleken, toen
de vondsten hiervan de bewijzen gaven.
Het waren Lenormant en Helbig, die na een
lange nauwgezette studie tot de slotsom kwa-
men, dat het barnsteen al in de tweede eeuw
voor het begin onzer tijdrekening naar de
zuidelijke landen vervoerd werd, en wel door
de Germanen zelf.
BARNSTEENWEGEN
Hoe de barnsteenwegen in den bronstijd liepen
tc>ont het kaartje duidelijk. De oudste weg liep
vanuit het Noorden voor een zeer groot ge-
deelte langs de Elbe, ging verder zuidwaarts
tot den Donau, volgde deze en boog dan af
naar Innsbrück, liep over den Brenner en kwam
ten slotte uit bij de monding van de Po.
In de 7e eeuw voor onze tijdrekening werd
deze weg meer westwaarts verlegd, daar in
dien tijd Massüia (Marseüle) aan den mond
van de Rhöne als belangrijk centrum opkwam.
Deze weg volgde voornamelijk den Rijn, de
Moezel en de Rhöne, terwijl in de derde eeuw
voor onze tijdrekening een derde barnsteenweg
ontstond. Hierlangs werd echter het barn-
steen vervoerd, dat aan de Oostzeekust ge-
wonnen werd en dat hoofdzakelijk het Oost-
Pruisische gebied verzorgd had. Ook deze weg
volgde evenals de beide eerste wegen zooveel
mogelijk de groote rivieren en opmerkelijk is,
dat alle wegen zoover mogelijk door Ger-
maansch gebied hepen. Langs deze barnsteen-
wegen legden de Germaansche handelaars
meermalen depots aan, en één van die opslag-
plaatsen werd bij Breslau-^Hartlieb bloot-
gelegd. In 1906 werd daar een groeve met
± 1000 kg barnsteen gevonden, terwijl in 1936
bij den bouw van de Reichsautobahn twee
depots met te zamen 1750 kg gevonden wer-
den. Hoe dieper men in den kuü kwam, hoe
grooter de stukken barnsteen werden, tot ten
Niét alleen moeten de mannen en vrouwen vakkundig kunnen slijpen en polijsten, ook een zekere mate van
schoonheidsgevoel en kunstzin is voor dif bijzondere werk vereischt. Met groote zorgvuldigheid en oplettend-
heid WOrdt elke ktaal Uit de hand bewerkt. Foto's: Arch. V.W., Oor» Barbben Cf) en S(_a«. Bernifein Manuf-Koningsbergen.
25
Glanzende gele tof bruine keffingen van haai gepolijste barnsfeenen kralen worden in de werkplaatsen van de
Staatliche Bernsteinmanulaktur in Koningsbergen vervaardigd.
slotte uit een zijgang van den 150 cm diepen
kuil vuistgroote stukken voor den dag kwa-
men. Deze voorraad-kuilen moeten naar de
paalgaten (bodemverkleuringen) te oordcelen,
ten deele overdekt zijn geweest.
BARNSTEEN
IN DE MIDDELEEUWEN
Tot aan het begin der Middeleeuwen was
barnsteen vooral een belangrijk uitvoer-
artikel, maar nadat in 1250 de Duitsche Orde
de winning van barnsteen ter hand had ge-
nomen, werd dit inheemsche product ook weer
meer in de Duitsche landen tot sieraad ver-
werkt. In dezen tijd ontstaat dan het barn-
steenrecht, dat bepaalt, dat de Duitsche Orde
alleen het recht heeft barnsteen uit te voeren.
Vooral met de Hanzesteden, zoowel in Duitsch-
land als in Vlaanderen en in het Oosten wordt
nu handel gedreven en al spoedig hebben
Vlaamsche handwerkers ook barnsteen met
hun vaardige handen tot een kunstig sieraad
weten om te werken. De paternostermakers
uit Brugge waren al gauw wijd en zijd be-
kend om hun barnsteenen rozenkransen en
ook in Lübeck, Stolp, Hamburg en Dantzig
vonden deze paternosters navolging. De pater-
nostergüden werden in de Duitsche Hanze-
steden eveneens opgericht, en ook daar legde
men zich op het vervaardigen van barnsteenen
rozenkransen toe. Daarnaast werden er dooi-
de gothische beeldsnijders ook wel kleinere
figuren, zqoals heiligenbeeldjes en reisaltaar-
tjes in uitgevoerd.
Ten tijde van de Reformatie echter onderging
deze tak van nijverheid een sterke achteruit-
gang, rozenkransen werden steeds minder ge-
vraagd en hiermee dreigde de heele barn-
steenindustrie ten onder te gaan, tot Graaf
Albrecht de zaak redde door begaafde kunst-
zinnige jonge mannen in de barnsteensnij-
kunst te laten opleiden, waardoor zich spoedig
een belangrijke kunstnijverheid ontwikkelde.
Tot ver over de grenzen, aan de hoven van
vreemde vorsten kwam het kunstig bewerkte
barnsteen van deze jonge menschen. Een
hoogtepunt werd echter pas bereikt tijdens de
regeering van den grooten Keurvorst. Jakob
Heyse en Johan Scriba zijn de grootste barn-
steensnijders van de 17e eeuw geweest. Ware
pronkstukken zijn uit hun handen gekomen.
Ook de soldatenkoning Friedrich Wilhelm I en
zijn zoon Frederik de Groote hadden voor dit
natuurvoortbrengsel uit eigen bodem een
groote liefde opgevat. De groote staatsgeschen-
ken werden in barnsteen uitgevoerd, kunstig
uitgesneden en bewerkt, naar onzen smaak
vaak wat al te overdadig. Dan komt de ver-
valtijd, en zelfs de stichting van het groote
mijnbedrijf bij Palmnicken, in 1875, brengt
geen verbetering in den toestand. Voordien
werd barnsteen nog op de oude manier door
vlsschen en soms ook met behulp van duikers
gewonnen. De opleving komt pas bij de stich-
ting, in 1926, van de „Staatliche Bernstein-
manufaktur", een afdeeling van de Preuszische
Bergwerks- und Hütten-A.-G., in Koningsber-
gen. Een nieuwe barnsteenkultuur ontwikkelde
zich langzamerhand en ook nu worden weer,
evenals tijdens Frederik den Groote, groote
staatsprijzen in Duitschland veelal in barn-
steen uitgevoerd. Het zijn grootsche schep-
pingen, die getuigen van een zuiver kunstge-
voel en met recht kunnen we zeggen, dat het
barnsteen, dat in de vroegste geschiedenis zoon
belangrijke rol gespeeld heeft, in eere her-
steld is. GERDA SCHAAP.
 .Het wagenschip 'm éen i«estejijke optocht, afgebeeld op een bronzen emmer uit Wafsch
{H_llr__.kul.uur, pl.m. 700 v.o, jaart.).
DE OMMEGANG MET HET WAGENSCHIP
van schepen op wielen
Hmmegangen
of wagens worden nu nog regel-
matig bij de Carnavalsfeesten, zoo-
als die in de groote steden van het
Rijnland plaats vinden, gehouden.
Deze in de negentiende eeuw naar Italiaansch
voorbeeld georganiseerde stadsfeesten vallen
echter samen met de gebruiken, die van
oudsher ten plattelande levend bleven en die
van het begin af aan de stedelijke feestelijk-
heden hebben beïnvloed. Ja, oorspronkelijk
waren deze stadsfeesten
tiende-eeuwsche „renaissance"
— —
vóór hun negen-
dezelfde als
de boerengebruiken.
Zoo is ook het ommegaan met een wagen-
schip op Vastelavond in onze lage landen van
oudsher gebruikelijk geweest en wel onder
den naam van het loopen met de Blauwe
Schuit, zooals uit oude stadsrekeningen en uit
prenten en schilderijen van Jeroen Bosch en
Pieter Bruegel blijkt. Eenige eeuwen vroeger
moet echter een voor-christelijk religieus
volksgebruik nog in de herinnering der boe-
ren hebben geleefd: de ommegang met een
wagenschip van stad tot stad, dat door de
bevolking juichend begroet werd. Een schip
dat te Maastricht van een mastboom werd
voorzien en dat door de wevers dag en nacht
bewaakt werd.
Een en ander tot groote verontwaardiging en
woede van de geestelijkheid, hetgeen het beste
de religieuze bedoeling van dit feest aantoont,
want om een gewone dans- en zangpartij zou-
den deze heeren zich zeker niet opgewonden
hebben.
Nog een paar eeuwen vroeger stond te Dom-
burg de tempel van Nehalennia en één van
zijn symbolen was het Schip. Weer een ge-
tuigenis levert Tacitus in zijn Germania en
Schip met zonneschijf en drie hamer- ot bijlzwaaiende
gestalten.
tenslotte zijn daar de Zweedsche fotsteeke-
ningen, waarbij het schipzinnebeeld de voor-
naamste plaats inneemt. In dit alles zit ver-
band. Er loopt een lijn door, die wij hieronder
zullen trachten te volgen.
Opmerkelijk is, dat ook dit gebruik niet alleen
fel door de kerk is bestreden —één domheer
hield er alleen al 110 preeken in één jaar
tegen
— maar tevens bij gelegenheid in haar
eigen gebruiken is overgenomen, als dit tac-
tischer bleek.
Over het schip en den
boom, twee oude
zinnebeelden
Zoo wordt uit het jaar 1235 vermeld, dat, toen
prinses Isabella van Engeland naar Keulen
was gekomen om met keizer Frederik den
Tweeden te trouwen, zij werd verwelkomd
door een heelen optocht van scheepswagens,
die door met kleeden behangen paarden wer-
den getrokken en met musiceerende priesters
waren bemand. Deze „huwelijksbootjes" waren
zeker niet zonder zin. Merkwaardig is in dit
verband ook, dat een van de rotsteekeningen
door verschillende geleerden is uitgelegd als
een huwelijksvoltrekking in een schip. Reeds
deze weinige gegevens pleiten voor de betee-
kenis van het schip als vruchtbaarheidszinne-
beeld, hetgeen door het samengaan van schip
en boomzinnebeeld wordt bevestigd, zooals
wij zien zullen.
Schip mef radkruis als zonnezinnebeeld.
DE KRONIEK VAN SINT TRUYEN
De stedelijke overheden, die het gemaskerd
rondloopen bestreden, moedigden niet alleen
de zwaarddansen aan, maar ook een ander
oud volksgebruik: het rondtrekken met
De Blauwe Schuit!
Wat was dit ommegaan met de Blauwe Schuit
eigenlijk?
In de middeleeuwen en daarna was het onge-
twijfeld een gebruik, dat zich wist te hand-
haven, dank zij den krachtigen steun van som-
mige gilden, die deze vertooningen wisten
door te zetten tegen den wil van de kerk in;
een vertooning, die hoofdzakelijk daaruit be-
stond, dat een blauw geschüderd schip op
wielen door de leden van een of ander güde
werd voortgetrokken door de stad of van de
eene plaats naar de andere. Daarbij was dit
schip met allerlei lieden bemand, die hetzij
als narren optraden, hetzij bepaalde figuren
parodieerden, of wel kortweg min of meer
loszinnige en onmaatschappelijke personages
waren.
Reeds een kroniek van 1133 beschrijft een
dergelijken ommegang, die door boeren werd
georganiseerd. De kroniek namelijk, die de
abt Rudolf van Sint Truyen over zijn abdij
schreef. Volgens hem heeft in dat jaar een
boer uit Inden (nu Comelimünster) met een
aantal andere „lichtzinnige"(!) lieden in het
nabijgelegen bosch een schip getimmerd en
dit „terrea navis" op wielen gezet. Dit „dui-
velswerk" (diabolieam technam), zooals Rudolf
het wagenschip. beliefde te noemen, werd door
leden van het weversgilde aan touwen van
dorp tot dorp getrokken. De tocht ging eerst
naar Aken, waar mannen en vrouwen het
wagenschip met een groote „processie" bin-
nenhaalden. Waar het schip zich ook ver-
Gestalten, die over een scheepsmodel springen
26
toonde, overal werd het met gejuich en
vreugdedansen begroet. De deelname van het
volk aan deze ommegangen was zoo groot, dat
de geestelijkheid op scherpe wijze tegen deze
heidensche feestelijkheden van leer trok. Zij
eischte van het volk, dat dit deze duivelsche
zinsbegoocheling (diaboli ludibrium) en ver-
beelding van booze geesten (malignorum spiri-
tuurn simulacrum) zou verbranden of op an-
dere wijze vernietigen, want in dit schip
trokken „demonen" rond, zoodat men het „een
schip van Neptunus, Mars, Bacchus of Venus
zou kunnen noemen..."
Tenslotte bereikten de priesters hun doel: het
schip, dat reeds over Aken naar Maastricht
(waar het van een mast werd voorzien) en
vandaar door de gezellen van het weversgüde
weer naar Tongeren en Loor was gereden,'
strandde voor de poorten van Leuven, waar
het niet binnengelaten werd. Daardoor werd
het natuurlijke en oorspronkelijke einddoel,
de zeekust, niet bereikt. Onder den invloed
van beroemde predikanten, als de domheer
Geiler von Kaisersberg, werd vierhonderd jaar
later het omgaan met het wagenschip ook in
Ulm verboden, want in éen keur van 1530
lezen wij: „item es soll sich niemand mer weder
tags noch nachts verbazen, verkleiden, noch
einig fassnachtkleider anziehen, ouch sich des
herumfahrens des pflugs und mit den Schiffen
enthalten, bei straf 1 gulden". Maar in de lage
landen bij de zee trok men zich niets van de
kerkelijke ijveraars aan en nog in 1550 steunde
bijv. de stad Arnhem den ommegang met de
blauwe schuit. Pas de reformatie gaf de
vastelavondpret in de protestantsche gebieden
den nekslag.
Ondertusschen had de kerk al lang officieel
stelling genomen tegen de hééle Vastelavond-
pret en tegen alle Narrenfeesten, die op het
Concilie van Bazel in 1435 verboden werden.
Philips de Goede dacht er als wereldlijk vorst
echter anders over en bevestigde in 1454 na-
drukkelijk het bestaan der narren
nog wel op rijm!
— en dat
DE BLAUWE SCHUIT
Zoo kan het ons niet verbazen, dat ook in
ons land nog lang na 1435 op Vastelavond de
Narren en de Blauwe Schuit rondtrokken. Wat
de Blauwe Schuit eigenlijk in dien tijd voor-
stelde, is het uitvoerigst beschreven door
Jacop van Oestvoren. Zijn berijmde verklaring
is gedateerd „opten rechten Vastelavond" van
1413, ter gelegenheid van een steekspel, dat
Brabantsche boeren in den Oostpolder tegen
„die van Hoedekenskerke" kwamen houden.
Dit landelijke Vastelavondfeest der Zuid-
Bevelanders zal wel een Bruegeliaansch
schouwspel zijn geweest, waaraan de gezellen
der gUden even vroolijk als de landelijke
ruiters deelnamen.
Van Oestvoren verklaart, dat „inder Blauwe
Scuten ghilde alle ghesellen van wilde
manieren" welkom zijn. Maatschappelijke rang
of stand, leeftijd of geslacht speelt daarbij
geen rol. Ook geestelijken zijn welkom, mits
zij maar voldoende lak aan burgerlijkheid en
ingetogenheid hebben. Maar —gespuis wordt
nadrukkelijk geweerd: moordenaars, roovers,
schermers, verraders, zakkenrollers en oplich-
ters hebben geen toegang, evenmin als lichte-
kooien en bloedschenners. In het kort, ieder
die voor geld bandietenstreken uithaalt of zich
verkoopt is uitgesloten.
Wie echter uit puren levenslust of uit liefde-
lust de wereld in haar conventioneele gezicht
slaat, is van harte welkom.
Dansende figuren op een schip
27
Dit spotgilde van echte Narren heeft in vele
Nederlandsche steden bestaan. Uit stadsreKe-
tyon t>em Ictcbt feW
lef irSciia vn. ..rXilir ._ %» panty* jfifdK _.
ningen van Bergen-op-Zoom is gebleken, dat
de Blauwe Schuit er reeds vóór 1534 door de
stad rolde en dit in 1564 ook nog deed. We
lezen bijv., dat er is „betaelt aan Jacop van
Rausschem, schilder, die aengenomen heeft die
Blaeu Scute te schilderen van achter tot voeren
met alle die nyeuwe schilden ende wapenen
daeraen zoe dat behoort " een bedrag van
zoo en zooveel en dat „de gesellen, die met de
Blau Scute geloopen hebben op den Omme-
ganckdach", ook wat gekregen hebben.
Een rekening van de stad Nijmegen toont aan,
dat de Blauwe Schuit er „nae alder gewoenten"
in 1550 rond ging.
Uit het dagboek van den rentmeester van de
St. Paulus Abdij te Utrecht is gebleken, dat
men daar de Blauwe Schuit in 1446 op Vastel-
avond heeft laten rijden.
Bovendien komt er in de registers van dat-
zelfde jaar de naam van een marktmeester
voor: Jan de Backer, „diemen heyt in die wan- Schip met Paradijsboom uit „Schiff des Heils" van
deringe die Blauweschrot". Geiler von Kaisersberg. (Straatsburg. 1507.)
Zeker ook een lid van het befaamde gilde!
-Ho.) Don (af-fitnf, oasiMcrocapitei.
SEBASTIAN BRANTS
NARRENSCHIP
Ook de christelijke moralisten hebben zich
in hun beeldspraak niet zelden van het schip
bediend, als zij de zonden of verlokkingen wil-
den beschrijven. Wij hooren van het „luysich
schip van sinte Reynuts" (n.l. de vergaarbak
der verloopen deugnieten), van het „Schip der
Armoede", enz.
Ongetwijfeld hebben deze brave rijmelaars
hun inspiratie voor deze stoute beeldspraak
ontleend aan hun ontsteltenis over het heiden-
sche schip der Vastelavondnarren.
Het bekendste dogmatische leerdicht is wel dat
van Sebastian Brant dat in 1494 werd uitge-
geven: „Das Narrenschiff".
Hierin uit Brant zijn ergernis over de zotten in
het algemeen, want met Narrenschip wordt
hier niet alleen het Vastelavondschip bedoeld,
maar ook de dwaasheid, oppervlakkigheid en
baldadigheid in de wereld. Het schip vormt met Schip met mastboom-crucifix uit „Schiff des Heils"
zijn bemanning een soort allegorie der onchris- (Straatsburg. 1507)
telijkheid, ordeloosheid en onverantwoorde-
lijkheid.
Ook de verwereldlijkte geestelijkheid krijgt
eenige vegen uit de pan. In overeenstemming
met deze allegorie is het oorspronkelijke zinne-
beeld van het wagenschip uiteen gevallen in
zijn twee samenstellende elementen: een
wagen en een schip, beide zwaar met Narren
bemand, die ook nog met roeibootjes het op de
baren drijvende schip trachten te bereiken.
Het kan zijn, dat dit een gevolg is van de ver-
uiterlijking van zinnebeeld tot allegorie, het is
ook mogelijk, dat de houtsnijder, die het werk
ülustreerde, al heelemaal geen begrip meer had
voor de overlevering van het Narrenschip.
Daar komt nog bij, dat het hoofdstuk over de
Vastelavondzotten verloren is gegaan, zoodat
ook de prent van een mogelijk oorspronkelijk
Vastelavondschip ontbreekt. Groot zal dit gemis
echter niet zijn, de bewaard geblevenen in aan-
merking genomen.
De opvatting, dat de heele wereld eigenlijk éen
groot gekkenhuis was, vol met lieden, die hun
eigen zieleheil vergooiden, was in die dagen in
klerikale kringen niets ongewoons. Zelfs de
humanisten verwierpen deze gedachte niet ge-
heel en Erasmus kwam zelfs tot een „Lof der
Zotheid".
In het bijzonder was echter de reeds genoemde Schip met boomzinnebeelden. Rotsteekening uif den
domheer Geiler von Kaisersberg gegrepen door Bronstijd, bij Lökeberg in Bohuslan. (Zweden.)
Schip met boomzinnebeeld, zonnen en haan op een
Man met scheepsmodel. (Rotsteekening uit Zweden.) scheermes uif Schonen. (Bronstijd.)
 Links boven: De Liburna in hef door Ruppel gevonden handschrift in de Staatsbibliotheek
te /München.

Rechts boven: De „Blaue Schuif" uif een Neurenberger Schembarfboek.

Links: Het Narrenschip uit den Schembarfloop te Neurenberg in 1539

Onder: De prent, die het blad „De Oude Tijd" in 1870 bracht in navolging van dit
Schembarfboek.

Brants allegorie en hij preekte liever naar tek-
sten van het Narrenschip dan naar die uit den
Bijbel. Hij hield er dan ook niet minder dan
110, die hierop geïnspireerd waren en publi-
ceerde ten laatste zelf in 1507 te Straatsburg
een bundel onder den titel „Schiff des Heils".
Het was steeds zijn bedoeling om de christe-
lijke dogmatiek zoo aanschouwelijk en voor het
volk zoo begrijpelijk mogelijk in te kleeden.
Zijn christelijke HeUsschip was dan ook een
bewuste tegenstelling tot het Narrenschip van
Brant.
Als wij nu dezen bundel bekijken, treft het
dadelijk, dat hier véél duidelijker dan bij
Brants Narrenschiff is teruggegrepen op de
oude volksche zinnebeelden, hoewel het hier
sterker nog dan bij Brant om christelijk ver-
maan gaat.
Wij zien hier het Narrenschip terug als Heils-
schip, met in het midden den Paradijsboom uit
den tuin van Eden als mast.
Evenals bij de Meiboomen is slechts de top met
loof versierd.
Op een andere prent hangt Christus inplaats
van aan het kruis aan den mast, zooals in de
volkskunst Christus vaak aan een boomgaffel
hangt, zooals Wodan hing aan den omgewaai-
den boom.
Maar de Blauwe Schuit op wielen vinden wij
in deze stichtelijke boeken toch niet. Het kan
zijn, dat men dien uitgesproken onkerkelijken
vorm niet afbeelden wüde.
Anders stonden de wereldlijke beschrijvers
der gildefeesten er echter tegenover. Zooals
wij reeds gezien hebben, hielden juist de gil-
den zich met het rondrijden van de Blauwe
Schuit bezig, veelal daarin aangemoedigd door
de stedelijke overheden.
DE HEL IN DE
SCHEMBARTBOEKEN
Tot de mooiste openbare ontplooiingen van
het gildeleven behooren ongetwijfeld de be-
roemde Schönbart- of Schembartlaufen, zoo-
als die o.a. te Neurenberg door het been-
houwersgilde gehouden werden.
Het waren uitgesproken Lente-ommegangen,
waarbij zwaarddansers een groote rol speel-
den. De beenhouwers hadden het recht (privi-
lege) om gedurende de laatste dagen van den
„Fassnachtszeit" met „Schemen" — in hout
gesneden maskers — vermomd, een rondgang
of rondedans te houden, geld en eetwaren in
te zamelen en deze gezamenlijk op een vroo-
lijke bijeenkomst op te maken.
Later werd bij dezen ommegang ook de „Hel"
meegevoerd, namelijk een allegorische pronk-
slede of pronkwagen in den vorm van een
kasteel, een draak, een reus of iets dergelijks.
Het bouwsel was flink van allerlei vuurwerk
voorzien en werd tenslotte op Aschwoensdag
op de markt bevochten, overwonnen en ver-
brand.
De legende van deze Schembartlaufen gaat
terug tot 1349, maar zoowel het karakter van
den ommegang als de maskers en costuums
wijzen op een oeroud verleden.
Opnieuw ontmoeten wij hier figuren, die van
onder tot boven met belletjes waren behanger.,
evenals de Glöcklern in de Oostmarker Alpen

28
en de Schellenlaufer uit Werdenfels: Vastel-
avond-gestalten, die eveneens ommegangen WAGENSCHIP
DE LIBURNA — EEN OEROUD in onderdeden. Maar het is tevens wel zeker,
dat het wezen van het origineel zoo goed
mogelijk bewaard is.
houden. Vervolgens ontdekken wij de „Ruig
Gekleeden", de Wilde Mannen en Wilde Vrou- Uit de Kroniek van St. Truyen bleek reeds, Zeer merkwaardig is hier de voortbeweging, n.l.
wen, daar is ook de geheel in dennegroen ge- dat wij met een oud Germaansch boerenge- door drie tredmolens, die door ossen bewogen
hulde gestalte, die wij elders in de Twaalf bruik hadden te maken. Het ijveren der theo- worden. ledere molenas drijft een paar wielen,
Nachten ontmoeten, daar zijn ook vader en logen tegen dit gebruik was anders trouwens de wielen zelf hebben óf schoepen óf bodem-
zoon in duivelspak met lange vogelsnavels: de niet goed te verklaren. klauwen, zooals onze tractoren, die hier door
ons welbekende Perchtenloopers. En inderdaad maakt reeds Tacitus melding het doorsteken der spaken buiten de velg
schijnen gevormd. Daar de Romeinen het tand-
Hier zijn zij, de oude, reeds in de 7de en de van het wagenschip in het negende hoofdstuk
Bste eeuw door de kerk verboden en verban- van zijn „Germania". Hij beschrijft hier den rad al lang kenden (in den scheepsbouw bijv.),
nen gestalten uit de voorjaarsommegangen: eeredienst der Sueven en o.a. een godin, heeft de constructie niets onwaarschijnlijks.
gekerstend, omgeduid, gedemoniseerd, door de waarvan hij den naam niet schijnt te weten, Bovendien komt dit scheepstype ook voor in het
gilden in bescherming genomen tegen een al- en die hij daarom met de door zijn landge- schetsboek van Giulano da San Gallo (eind
geheel verbod en tenslotte geheel met de nooten en andere volken uit het Middelland- 15de eeuw), dat verschillende copieën van dit
gildengebruiken verweven, om eindelijk na de sche Zeegebied vereerde godin Isis vergelijkt. schip bevat en wel mèt en zonder runderen,
reformatie grootendeels te verdwijnen. Hij kent echter het zinnebeeld der godin, een maar zonder den naam Liburna te vermelden,
Deze gemaskerden dansten om en op de zinnebeeld, dat op zichzelf (signum ipsum), schreef Ruppel in „Germanien" (No. 3 van
1940).
„Holle" en deze hel was nu eens een kinder- „omdat het de gedaante van een Liburna
etende reus, dan weer een molen, die oude heeft" (in modum liburnea figuratum) op
vrouwen vermaalt en omvormt tot jonge maag- een van over zee gekomen geloof zou wijzen. BOSCH EN DE
den, nu eens een giftige draak, dan weer een Dit zinnebeeld kon niet anders dan een schip
JEROEN
kanon om oude vrijsters in de lucht te schie- zijn, dat was vanouds duidelijk. Maar wat BLAUWE SCHUIT

——
ten of een oven om narren over te bakken. voor een schip d_t was de vraag. In ieder geval weten wij nu waar het zinne-
Soms ook een vinkenbaan met dorre boomen, Een Liburna ja, maar wat is een Liburna beeld van de Germaansche godin mee verge-
waartusschen een vrouw verscholen zit, die de eigenlijk? De klassieke bronnen spreken vaak leken kon worden: met de Liburna, het schip
dwazen in haar netten verstrikt. van dit scheepstype, zonder het ooit af te waar het Narrenschip in alle opzichten mee te
Alles bij elkaar was het een peperdure ver- beelden. Wel zijn er beschrijvingen van het vergelijken is en waar ook de Blauwe Schuit
tooning, die dan ook vaak werd overgeslagen Romeinsche Isisfeest, dat op 5 Maart werd vanaf stamt.
als het een „pestjaar" was of oorlog de beur- gevierd (op Navigium Isis, zooals de Staats- Een merkwaardige en geheimzinnig aandoende
zen leegde. In de 16de eeuw duurde die pauze kalender het aanduidt) en waarbij een kost- verbeelding van de Blauwe Schuit vinden wij
vele jaren. baar versierd schip in zee werd gelaten; maar op een allegorie van den schilder Jeroen Bosch,
Maar in 1539 werd eindelijk weer eens een geen woord rept over dit schip zélf. wiens werk vooral door de Jezuïeten zeer
Schembartlauf gehouden: de grootste die ooit Karl Konrad A. Ruppel vond echter in 1940 werd bewonderd. Het is een klein paneeltje in
gehouden was met 150 verkleede en gemas- in de Staatsbiliotheek te München hand- het Louvre.
kerde deelnemers en dansers. schriften uit de 15de of 16de eeuw, die rijk Wij zien hier als steeds den loszinnigen geeste-
En de Hel was ditmaal — een schip: een geïllustreerde copieën bleken te zijn van lijke, het minlustige vrouwspersoon, twistende
blauwe schuit, waarop o.a. tusschen een Romeinsche „staatsalmanakken" uit het einde gezellen, watergeesten (verwant aan denWilden
Duivel en een Doctor een Theoloog stond, om- van de vierde eeuw, namelijk opteekeningen Man) en den met bellen versierden Nar, die zich
geven door allerlei andere gedaanten. van alle ambten, zoowel burgerlijke als mili- hier wijs afzijdig houdt. De boegspriet is een
Het heele volk lachte dat het daverde, want taire (Notitia dignitatum omnium tam civi- dorre boom en de nar zit er juist zoo op als de
iedereen herkende er den gehaten protestanten lium quam militarium). Op blad 175 vond gevangen narren op de Neurenberger „Vogel-
stadspredikant dr. Osiander in. Inplaats van Ruppel een copie van een oude prent, die een herd". De mast van het scheepje is van een
den bijbel hield hij een verkeersbord in de bepaald soort schip voorstelde en onder de boomkruin voorzien en zoo tot een echte
hand. De rechtzinnige godsgeleerde voelde teekening stond de naam: „Liburna"! „Groene Mei" geworden, een vroeg voorjaars-
zich beleedigd, het werd een geweldig spek- Daarmede is nu eindelijk verklaard wat Tacitus boomzinnebeeld.
takel en ondanks de gildeprivileges werd nu precies bedoelde met het zinnebeeld van de Tegen den mast is een met jong groen ver-
daarop het Schembartloopen „voor eeuwig" Sueven-godin: een wagen n.1., die niet anders sierd speenvarken zonder kop gebonden, dat
verboden. Wel werd de woning van dr. Osian- is dan een schip op wielen. Vanzelfsprekend een der gezellen tracht los te snijden.
der bestormd en werden zijn ruiten ingegooid zal de 16de eeuwsche weergave op dezelfde Op den top van den mast schijnt een masker
— maar het Schembartspel behoorde tot het manier van de 4de eeuwsche verschillen als de
verleden prent uit „De Oude Tijd" verschilt van die der
te staan, dat geheimzinnig uit de aangebonden
kruin kijkt.
16e eeuwsche Schembartboeken, n.l. in stijl en Een groote wimpel wappert van den mast,
Er zijn evenwel nog meer dan vijftig Schem- waarop een liggend halvemaantje, het
bartboeken bewaard gebleven, waarin ook deze „schuitje" van de maan, is geschilderd.
beroemde ommegang met het blauwe wagen- Het gezelschap ligt aan onder een grooteren
schip meermalen min of meer uitvoerig staat boom, wellicht onder den ouden heiligen
afgebeeld. boom, waarvan nog het Antwerper Liedboek
De uitvoerigste, hoewel niet de mooiste, af- zingt: den haeselaer es op gherecht, tgaet te
beelding van de „Blauwe Schuit" staat in het vastelavont waert".
Schembartbuch van Neurenberg, waarnaar in Evenals alle kerkelijke verbeeldingen, die de
ons land reeds in 1870 in het blad „De Oude stichting van het volk door sprekende alle-
Tijd" een houtsnede verscheen, die het origi- gorieën ten doel hadden, is ook op Jeroen
neel weliswaar in een techniek en teeken- Bosch' paneeltje de Blauwe Schuit als schuit-
stil 1 '.vergeeft, maar den voorstellingsinhoud zonder-meer voorgesteld, juist als in de pree-
ta ...uwkeurig volgt. De weergave is pers- kenbundel van Von Kaisersberg en juist zoo
p___.visch gecorrigeerd en de voorgrond leven- handhaaft ook Bosch het boomzinnebeeld.
diger en naturalistischer gegroepeerd, terwijl De bemanning is echter in vele opzichten ge-
links in rechts werd veranderd, maar een ver- lijk aan die van de Schembart „Holle": een
keerde of onware voorstelling geeft deze prent geestelijke, een vrouw, die haar netten naar
toch niet. Alleen — het blad vermeldde de
herkomst niet, zoodat er van dit blad weinig
Gouden bootje uit de vondst van Nors (Denemarken)
verliefde lieden uitzet en een nar.
Een ander blad, door Bosch ontworpen, voegt
overtuigingskracht uitging en ook allerlei
met kringenzonnen op den zijkant. Honderd^ bootjes
daar nog aan toe: een nar als stuurman met
vergissingen ontstonden. Zoo namen velen ten een „duivelsharp" op zn rug en een liggende
vond men zoo in elkaar gestoken bijeen.
onrechte aan, dat dit nu een der prenten uit reus, die aan den Neurenberger Kindervreter
Seb. Brants „Narrenschiff" was. doet denken. Onder deze verbeelding lezen we:
Belangwekkende gedemoniseerde gestalten „Daer Platbroeck speelman is en stierman in
zijn aan boord nog de eierwerpende bok en de bane, daer sien hem de vogelen voer een
de.ever met den bijl. Een andere dierenge- huyben ane.
stalte met vogelkop spuit de belegeraars nat, En al tiert sijn gheselscap, dat se moghen
een gebruik, dat ook nu nog elders bij het sweten, het sullen de sangers in de blau schuyte
„Schemenlaufen" voorkomt. heeten."
Ook in een aantal mysterieuze prenten naar
Zoo krijgen wij door middel van het Narren- ontwerpen' van Bosch vinden we voorstellingen
schip of de „Hel" van het Neurenberger been- van zotte gezelschappen, die in schelpen of
houwersgüde een goed denkbeeld van de ge- eierschalen varen en die in allerlei détails
daante van de Blauwe Schuit van dit levens- aan Vastelavond-herinneringen doen denken.
lustige gilde, al zal het schip meestal heel
wat eenvoudiger zijn geweest en veelal waar-
schijnlijk zonder mast, maar met een boom SCHEEPJES IN KERKEN
in het midden. Op een werk van Pieter Brue- Het houden van ommegangen met schepen is
gel staat op het uithangbord van een herberg in de volksgebruiken nog niet heelemaal ver-
een blauwe schuit, die zelfs de geringste op- dwenen. In Oldenburg bijvoorbeeld worden
schik mist. Maar die van Bergen op Zoom was Houfen schip-zinnebeeld met dierkopsteven en acht met Pinksteren kleine scheepjes op een wagen
gestalten, gevonden in de Humbermonding (Engeland). gezet en door de straten gereden en bij <*<■
tenminste rijk met wapens versierd!

29

,D. Blaue Schuit", naar hef schilderijtje van Jeroen Bosch.
Rijnlandsche Carnavalsoptochten, die in de
negentiende eeuw in hun huidigen vorm ont-
stonden, worden steeds wagenschepen meege-
voerd. Wackernagel leidt het woord Carnaval
dan ook van carrus navalis (wagenschip) af.
Zoo bleven deze gebruiken voortleven, on-
danks de kerkelijke verboden en pas eeuwen
later volgden de steden de kerkelijke overheid
in de bestrijding ervan: toen de protestanten
de raadszetels bezetten.
Hier en daar is het volksgeloof echter de kerk
binnengedrongen: in Holsteinsche dorpen,
waar veel schippers woonden, placht men
(Louvre)
kleine schepen in de boerenkerken op te han-
gen, die in het voorjaar met gekleurde linten
en bloemen werden versierd.
En ook in Holland voelde men blijkbaar tot
ver in de zeventiende eeuw nog een zekeren
band tusschen schip en eeredienst, want de
kunstig vervaardigde scheepsmodellen, die
David Koenen in 1668 te Haarlem had ver-
vaardigd, werden door zijn gilde der scheeps-
makers aan de Groote Kerk, de oude St. Bavo,
geschonken. Zij hangen daar tot heden nog
en het volk heeft er terstond de legende van
Damiate omheen geweven — waar deze aan
de kerk „geofferde" scheepjes natuurlijk niets
mee te maken hebben.
ZINNEBEELDEN UIT DEN
BRONSTIJD
Bedoelden de zeventiende eeuwsche scheeps-
makers met hun geschenk aan de kerk onge-
twijfeld den christelijken eeredienst meerderen
luister bij te zetten, wellicht verwachtten zij
er ook meerderen zegen voor hun gilde van. In
ons Germaansche verleden waren offergaven
van kleine, kostbare scheepsmodellen geens-
zins onbekend, getuige de zeldzaam fraaie
vondst van Nors (Jutland) waar men in een
aarden pot, die met een vlakken steen was be-
dekt en ongeveer twee voet diep in een zand-
heuvel was begraven, honderd kleine in elkaar
gestoken gouden bootjes vond!
Het waren kleine, maar prachtig nauwkeurig
uitgevoerde scheepsmodelletjes met spanten
en railing van brons en bekleed met dunne
gouden plaatjes, waarop kringenzonnen als
zinnebeelden waren aangebracht.
Niet alleen zijn deze scheepjes van belang
voor onze kennis van den scheepsbouw van
den Bronstijd (want daaruit dateert deze
vondst), maar de zinnebeelden laten tevens
zien, dat zij in verband met den eeredienst
werden gebracht.
Duidelijker blijkt dit nog uit de beroemde rots-
teekeningen, die eveneens in den loop van
den bronstijd ontstonden in de nabijheid van
de Zweedsche westkust, maar die ook in Zuid
Noorwegen en Zuidwest Zweden op verschil-
lende plaatsen zijn teruggevonden.
Zij vormen de voornaamste bron voor onze
kennis van het geloof in den bronstijd.
Scheepsverbeeldingen nemen op deze teekenin-
gen een voorname plaats in. Wij treffen er
figuren bij aan, die schepen voorstellen waarop
groote radkruisen staan, schepen met een
boom erop, schepen waaromheen of waarop
gedanst wordt, schepen met zonnezinnebeel-
den, met bijldragende gestalten, schepen waar-
over gesprongen wordt, schepen waarover een
slang voortkruipt enz.
Op scheermessen uit dezen tijd, die in Dene-
marken gevonden werden, vinden we eveneens
schepen afgebeeld, waar in het midden een
boom de plaats van den lateren mast inneemt,
schepen waarop bijlen en andere zinnebeel-
den staan.
De beteekenis van den reeds van nature be-
schuttenden boom is ook hier die van een
onheil afweerend vruchtbaarheidszinnebeeld,
evenals alle huidige Mei- en Pinksterboomen
uit de voorjaarsgebruiken. Al deze scheeps-
voorstellingen maken het — mede in verband
met de andere voorstellingen op de rotsen —
niet aannemelijk dat wij hier met het Dooden-
schip te maken hebben. Alles duidt erop, dat
deze schepen thuis hooren in dat gedeelte van
den eeredienst, die zoo nauw met de zon ver-
band hield, dat de voor jaarsvruchtbaarheid
verbeeldt.
Hier is het schip duidelijk een Zonnevaartuig,
dat de Nieuwe Lente vol vruchtbaarheid
brengt.
NEHALENNIA EN HAAR SCHIP
Ook in historische tijden zijn deze gebruiken
nog bekend. Want in 1647 werden op het
eiland Walcheren, bij Domburg, eenige altaren
ontdekt, die van latijnsche opschriften waren
voorzien. Zij behoorden tot den eeredienst van
de tot dan onbekende godin Nehalennia. Latere
vondsten breidden het geheel tot 26 monu-
menten uit. Door den grooten kerkbrand van
Domburg gingen de toch al zwaar geschonden
steenen bijna geheel te niet. De fragmenten
die bewaard bleven, werden later te Middel-
burg bewaard. Drie goedbewaarde altaren wer-
den echter nog in het Leidsche museum voor
Oudheden bewaard en één te Brussel.
Belangrijk in ons verband is, dat haar attribu-
ten vruchten, een hond en een schip zijn (ook
roer van een schip).
In verband met Tacitus' beschrijving van de
godin der Sueven, die hij vergelijkenderwijs
Isis noemde, in verband ook met de middel-
eeuwsche benamingen der ommegangsschepen
30
Links: In 1539 werd te Neurenberg de groofsfe Schembarfloop gehouden, waaraan meer dan 150 personen deelnamen. De „Hel" had de gedaante van een Narrenschip,
waarin tusschen twee duivels een theoloog, een monnik en een nar stonden. Het schip droeg een ster in den mast en werd op de markt bestormd.
Rechts: Het wagenschip werd in de gedaante van een Zwaneboof meegevoerd in den Carnavalsoptocht van 1824 te Keulen. Het wagenschip heeft een groot roer, dat hef
duidelijk als schip kenmerkt.
als „Schip van Venus", is het waarschijnlijk,
dat onze oorspronkelijke scheepsommegangen
tot den eeredienst behoorden van een godin die
wellicht als Nehalennia van bijzondere plaat-
selijke beteekenis was, maar die wij in het al-
gemeen ook dèiir aannemen mogen, waar van
Freya sprake is, een naam, die een van de vele
bijnamen moet zijn geweest, waarmee bij de
Germanen de godin der Vruchtbaarheid be-
kend was. Freya, „de Geliefde", in latijnschen
geest als Venus betiteld.
Waar in de Germaansche gebruiken de ge-
dachte van het eeuwige „Stirb und Werde"
steeds op den achtergrond staat, is het niet
vreemd, dat naast de vruchtbaarheidszinne-
beelden ook zinnebeelden van den dood optre-
den. Dit is in vele vastelavondgebruiken het
geval: het oude, de winter, sterft en de heils-
kracht wordt in een nieuw, jong wezen her-
boren.
Zoo is het schip in de voorjaarsgebruiken on-
getwijfeld een lentezinnebeeld, een vrucht-
baarheidsteeken, dat juichend begroet werd.
Het moet bovendien een zinnebeeld zijn ge-
weest, dat gemakkelijk was te begrijpen. Want
in het Noorden is het schip als teeken van
de weermogelrjke scheepvaart, door het ver-
dwijnen van het ijs in het voorjaar, een wel
zeer sprekend lentebeeld, vooral voor de zee-
varende Germanen van de Noord- en Oostzee-
kusten.
Voor de „landgermanen" — de stammen, die
meer landinwaarts woonden —
was de ploeg
een meer in hun leven leven beteekenend
zinnebeeld.
Voorjaarsommegangen met den ploeg vinden
we dan ook nog heden als levend volksgebruik,
o.a. in Sperrgau op Lichtmis. Maar ook op de
rotsteekeningen vinden wij reeds den ploeger
afgebeeld, die een groene Mei in de hand
houdt, zoodat de zinnebeeldige ploeggang
zeker reeds vierduizend jaar oud is.
OMDUIDING IN DE
MIDDELEEUWEN
Het schip met den immergroenen wereldboom
erop is voor de zeevarende Germanen dan ook
wel het meest natuurlijke en aanschouwelijke
beeld van den intocht van het mildere jaargetij,
dat zich denken laat. En zoo, als zinnebeeld
des Heils, is het dan ook later door de kerk
overgenomen, waarbij de Wereldesch tot Boom
der Kennis werd omgeduid en de vroolijke be-
manning door vrome, ingetogen heiligen werd
31
vervangen (bijv. Sant Ursulen Schifflin, 1497,
Straatsburg).
Het aloude Ommegangsschip der lentezotter-
nijen werd echter omgeduid tot een schip der
zonde en der verworpenheid en zijn beman-
ning gedemoniseerd. Zoo verschijnt het als
„Narrenschip" in de stichtelijke lectuur van
Brant en zijn collega's.
lets van de oude gebruiken werd echter gered
door de gilden, die zich het ommegaan met
het Narrenschip of met de Blauwe Schuit niet
lieten ontnemen, zooals in de Vastelavondpret
in het algemeen enkele oeroude gestalten in
veranderden vorm voort bleven leven.
De huidige Carnavals-vieringen der groote
steden zijn niet ouder dan het begin van de
negentiende eeuw, terwijl het woord carnaval
pas omstreeks 1700 uit Italië werd overgeno-
men. Latijnsche invloed is dan ook in de heele
Rijnlandsche en Zuidnederlandsche Carnavals-
pret niet te miskennen. Reeds de namen der
hoofdpersonen herinneren aan het Zuiden,
aan Rome en Venetië. Deze grootsteedsche
Carnavalspret heeft weinig zin, maar toch zijn
er ook vele oude boerengebruiken nog in op-
genomen. In ons verband is belangrijk, dat de
Middellandsche-Zeekulturen den ommegang
met het wagenschip eveneens kenden. Als ge-
volg van de trektochten der indo-Germaansche
In den Neurenberger Schembartloop van 1521 werd als
„Hel" een „Vogelherdt' (een soort vinkenbaan) mee-
gevoerd, waarin Narren gevangen werden. Men ziet
ook narren in de dorre boomen.
. oto_. Arth. V. W. en German/an.
volken van het Noorden naar het Zuiden en
Oosten zelfs met sterke Noordsche inslagen.
De grondgedachte moet dus reeds uit den
steentijd stammen, d.w.z. uit den tijd vóór de
indo-Germaansche uitzwerving naar Voor-Azië,
want in de indo-Germaansch bevruchte gebie-
den treffen wij een soort Voorjaarsfeest aan,
waarvan de gebruiken slechts in het hooge
Noorden kunnen zijn ontstaan en die alle om
den strijd tusschen „Zomer" en „Winter"
draaien, hier de „Zon van het Oosten" en de
„Zon van het Westen" genoemd of Nebo en
Marduk, de Oude en de Nieuwe Koning. Hierbij
werden ommegangen met wagenschepen ge-
houden. Was het Heilige Schip weer in den
tempel terug, dan werd de (schijn)koning ge-
dood, die het Oudejaar had voorgesteld.
Dezelfde gedachten en gebruiken ontmoeten
we bij de Grieksche Dionysosfeesten en de
Romeinsche viering van Isidis Navigium, op
5 Maart. Behalve aan Isis was bij de Grieken
de scheepsommegang ook gebruikelijk ter eere
van de godin Athene. Haar heilige mantel
diende als zeil op het schip, dat door een
„onderaardsch drijfwerk" eerst rondom den
tempel van Demeter werd bewogen en dan pas
langs de pelasgische en pythische heiligdom-
men naar de burcht op den Acropolis werd ge-
reden.
Het volk volgde het schip in plechtigen optocht.
Zoodat ook hier, wat in het Zuiden ontaardde
door het Noorden teruggenomen werd zonder
herkend te worden als eigen uitzaaisel over de
wereld: veruiterlijkt, ontzield en tot zinloos
vermaak afgezakt.
Tenslotte zij nog opgemerkt, dat het schip als
vrouwelijk vruchtbaarheidszinnebeeld ook nog
zeer drastisch voortleeft in een reeks ondub-
belzinnige volksuitdrukkingen, die de beeld-
spraak van het „huwelijksbootje" verder ont-
wikkelen.
Ook de volkskunst bevat motieven, die het
schip in verband met huwelijk en vruchtbaar-
heid brengen.
Wie dit alles met elkaar in verband brengt,
zal niet gemakkelijk gelooven, dat het woord
Carnaval van „carne vale" oftewel vleesch-
opruimen komt, maar deze kerkelijke uitleg
op één lijn stellen met het veranderen van
Vastelavond in Vastenavond. In carnaval ziet
hij „Carrus navalis", het wagenschip, dat aan
heel dit feesttij zijn naam schonk.
NICO DE HAAS.
 De Visch
waazvan iedezeen
houdt...
In het Novembernummer van „Hamer" schre-
ven wij over „Merkwaardige lieden in het
oude Edam" en in datzelfde artikel maakten
wij ook gewag van „de visch waarvan ieder-
een houdt", één van die humoristische ver-
beeldingen die uit den volksgeest ontsproten
zijn.
Sedert dien werd ons bevestigd, wat. wij
reeds verondersteld hadden, n.l. dat deze
figurenreeks heelemaal niet iets Edam-eigens
is, maar dat deze verbeeldingen op voor-
werpen uit andere plaatsen
andere landen — — en zelfs uit
eveneens voorkomen.
Zoo ontvingen wij van een onzer lezers, den
heer Jac. Koning, uit Weesp, een snuifdoos,
die in; Braunschweig gemaakt werd en waar-
op in uiterst fraai schilderwerk een vrouw is
afgebeeld, die door een eenvoudigen vis-
scher triomfarrtelijk in zijn net wordt opge-
haald. Volgens het inschrift op het deksel
van deze snuifdoos zegt de gelukkige vis-
scher:
„Der Fisch' haf mir viel Müh gemacht
Eh' ich ihn hab' ms Nefz gebracht."
De boer aan den wal schijnt zoon vangst
nogal de moeite waard te vinden, hij vraagt
dan ook:
„Ei Vefferf isf der Fisch nicht feil?,
darm kauf' ich mir den vordern Theill"
De monnik spreekt tuier eveneens een
woordje mee en met voorgewende preutsch-
heid, den blik van de sehoone vangst afge-
wend, zegf hij:
„Ach durft' ich solche Fische essen,
da wollt' ich ganz das Ffeisch vergessenl"
En ten slotte is het hier dan ook weer de
kreupele bedelaar, die een waarschuwende
stem laat hooren om de mannen op het
rechte pad te houden:
„Ol Liebe Herr'n nehmf euch in Acht,
diese Fisch' haben mir an die Krücke
gemachff"
Maar deze sehoone Braunschweiger snuif,
doos was niet hef eenige antwoord op
Edam's gevelbalk, de heer Reindersma u'rt
Den Haag zond ons een oude koperen ta-
baksdoos, die aan alle kanten met soort-
gelijke spreuken en voorstellingen gegra-
veerd is.
Op het deksel staan de sterrekijker, die „hef
in de lughf soekf", de boer, die „het in de
aarde soekf", de alchimist, die „het in hef
vuur soekf" en de visser, die „het in 'f water
soekf", terwijl in het midden een vrouw
staat met een wijnglas in de hand, die met
een beminnelijken glimlach zegt:
..O, gij gecke alle vier,
dat gij soekf, dat heb ik hier".
Aan den voorkant staan weer de woorden
van den kreupele geschreven, wiens ver-
beelding op deze doos echter ontbreekt. Hij
zingt ook hier zijn klaaglied:
„Nu heb ik gevonden, sief nu vindt ik mijn
in groof verdriet, haf ik hef soeke laten
staan, op krucke haf ik nooijf gegaan."
terwijl hij aan de achterzijde verder gaat
zijn ondoordachte daad te betreuren:
„Haf ik mijn van fe voore wel bedacht.
Ik haf mijnselven nooijf in leijden ge-
bracht!"
Aan den onderkant der dqos komt dijn de
climax van het verhaal. Daat zit een naakte
vrouwenfiguur in een bed met baldakijn en
spreekt tot den hengelaar en den alchimist
aan de eene zijde en tot den boer en den
sterrekijker aan den anderen kant deze raad-
selachtige zinnen:
„Komf al tot mij en' hebt dank ...
...
Ik sal U wijse de
Daar U 't..."
De rest van haar betoog wordt ons helaas
onthouden, daar de gelukkige bezitter, die
deze zinvolle snuifdoos eens liet maken,
deze voorstelling blijkbaar zoo vaak heeft
opgepoetst, dat de graveering tenslotte half
is uitgewischt.
Tenslotte ontvingen wij de aanwijzing, dat in
Braunschweig antieke roemers voorkomen,
waarin dezelfde soort voorstelling gegraveerd
is. Wij hebben dus blijkbaar met een zeer
foto's: Studio A.P.
algemeen verbreid motief fe maken.
G. S