HAMER

HAMER
Maandblad

20
cent
per nummer
M E I
1942
2e JAARGANG
Nummer 8

OPLAGE
20.000 EXEMPLAREN
 'T ES AT IN DE MEYE!
Van Meigilden
INHOUD VAN DIT NUMMER
en Meiboomen
Hz.
Voorplaat: Erfgooier uit Blaricum. Foto:
Van Agtmaal t
't Es ai in de Meije, door Nico de Haas 2— 6
Vorm, door Gerda Schaap B—ll JMe mey playsant willen wij planten lijke jeugd van de zich steeds weer ver-
rfo____.
— God *Mn den Geest, door
Prof. Dr. Jan de Vries 12—13
't Is nu den tyt soo dat behoort;
men siet nu vreucht aen allen canten
jongende stam en van de eveneens van ver-
leden naar toekomst zich steeds ver-
Volksgymnastiek, door Gerda Schaap 14—18 die vogelkens singen met soet accoort" nieuwende jaarloop, treffen wü door de
Klompen, door Klaes Sierfcsma Nieu Amsterd. Liedtboeck. 1591. eeuwen heen aan als het nooit stervende
19—21
Mrimiiimd —
Blnnimaand 22—23 zinnebeeld der beteekenisvolle boerenkunst.
Wü ontmoeten dit schoone zinnebeeld niet
In ene sinxen dage, door Nico de Haas
Soo blivet gaenl
De St. Brigidaboom
24—30
31
32
De
wü de
eerste Mei speelt vanouds in ons
volksleven een grooten rol en het
feest van den eersten Mei beeft, als
onde kronieken gelooven mogen, een
alleen als wereldboom of ais levensboom, ais
kerstboom of meiboom, als groene meitak, als
huwelijksboom en ais paaschstaak, maar wü
OPMAAK: uitzonderlijk lieflijk en onschuldig karakter vinden dit zinnebeeld evenzeer terug als oogst-
gehad. Zü spreken van dansen en zingen, mei, met Pinksteren, op St. Jan, op Half-
Nico de Haas en Gerda Schaap
maar slechts relden van klinken en drinken. Vasten, op St. Gregoriusdag (12 Maart), met
REDACTIE.-
Nico de Haas
Natuurlijkerwijze was het 1 Mei-feest een
voorjaarsfeest, een lentefestijn, maar daarbij
Lichtmis, op Nieuwjaarsdag
Palmpaschen niet meer te spreken. —
om van de

J. C Nachenius was het voor velen ook de Nieuwjaarsdag, die
Gerda Schaap hier en daar nog op Ouden Mei, d.w.z. op
—____m—4_m
ITCQHIR mm—_—r.
UUIUS. 15 Mei, wordt gehouden.
Hekelveld 15a. Amsterdam. Tel. 37800 Pachten en huren eindigden dan ook veelal
ADMINISTRATIE:
op Meiavond
— op den laatsten April
evenals de betrekkingen van knechten en
— deur der jong gehuwden geplaatst, op de
Uitgeverij „Hamer". Dir. Reinier van Houten, meiden. Daar er bü dergelijke gelegenheden
Franlcenslag 115. Oen Haag. Tel. 554936 (2 lijnen) nogal eens haken en oogen waren, bestond
Postrekening 202522 er zelfs een aparte vierschaar, die het May-
ABONNEMENTSPRIJS: avondtsrecht handhaafde.
f I.— per halfiaar, franco per post bij vooruit- BOOMZINNEBEELDEN
betaling excl. inningskosten
Duitschland: R.M. 2 per halfjaar IN DEN JAARLOOP
Aan deze Mei-viering zün oeroude gebruiken
België: Fis. 15.— per halfjaar
verbonden (geweest), die zich groepeerden
LOSSE NUMMERS: 20 cent
rondom het Mei-vuur, den Meiboom en de
Duitschland R.M. 0.40; België Frs. 3.— Meibruid. De boom is een van de oudste en
„Hamer" wordt door,de Volksche Werkgemeen- diepste zinnebeelden van ons ras en speelt
schap uitgegeven door de Uitgeverij „Hamer" in heel de wereld van het Noordras een
te Den Haag grooten rol in het volksgeloof.
Tot de eerste zinnebeelden, die wü gekrast op
VOLKSOS WERKGEMEENSCHAP
hertshoorn, op leemen potten en later op de
R. J. Schimmelpennincklaan 12, Den Haag rotsen, aantreffen, behoort ook de boom.
Tel. 334383. Giro 307867 En deze boom als zinnebeeld van het heil van
de eeuwige vernieuwing, van de on uitputte-
Overal in de Germaansche wereld worden
nog de stoere Meiboomen geplant, loopt de
jeugd met de groene meien, worden al dan
niet versierde boompjes of takken voor den
daken gezet, boven schuurdeuren genageld of
op duin of akker geplant. Hier. bestaan de
meien uit een enkelen groenen tak, daar moet
het een heele bos zyn. maar de bedoeling is
overal hetzelfde: een teeken te zün, dat den
zin van het jaargetij veraanschouwelijkt en
de aandacht vraagt voor het wezen der
vruchtbaarheid.
Daarom werd van Noord tot Zuid de Meiboom
bekroond met een haan, de rood en gouden
vogeL die deze vruchtbaarheid zoo krachtig
verzinnebeeldt, een gebruik, dat bü de kale-
mei of kallemooi op Schiermonnikoog tot
heden gehandhaafd bleef.
Het is in dit verband niet vreemd, dat in vele
dorpen van Westfalen de boer zün Mei-
boompje op den mestvaalt plant.
In Würtemberg, het houtrijke land, wordt
voor ieder stuk vee een apart boompje ge-
plant, voor ieder paard een den, voor ieder
rund een berkje. In Zevenburgen plant men
lindetakken voor het huis van een zieke.
Meitakken worden bewaard tegen bliksem-
inslag en veeziekte en reeds uit de Grieksche
en Romeinsche oudheid vinden wü vele ge-
bruiken overgeleverd.
De Meiboomen, die men heden nog in
Skandinavië, Duitschland, Nederland, Enge-
land, Frankrijk enz. vindt, stammen dus wel
zeer uit een oereigen verleden, al gaat de
oudste schriftelijke overlevering maar tot een
bericht uit Aken uit het jaar 1225 terug.
In 1412 werd er in Arnhem gedanst onder
den Meiboom.
De datum van hun oprichting is ongeveer
over den heelen voorjaars- en zomertijd ver-
spreid, zoodat het ons niet mag verbazen, den
Meiboom ook op allerlei kermissen en schut-
tersfeesten tegen te komen in min of meer
verhaspelde vormen.
Maar waar de boom nog in zijn ouden vorm
als geweldige mast wordt overeindgezet, wil
ook iedereen er deel aan hebben en al kan
het met minder ook gedaan, ieder die een
paard heeft, zal mee willen trekken als de
boom gehaald wordt en daarbij zün beest zoo
mooi mogelijk voor den dag laten komen.
De traditie wil, dat de boom gestolen wordt,
op een bepaalden tüd
wisselt — —
die plaatselijk
wordt gekapt en voor het midder-
nachtelijk uur overeind staat. Op sommige
plaatsen moet de boom beslist gereden wor-
den, elders daarentegen mag hü uitsluitend
worden gesleept of gedragen.

DEN GROENEN COELEN MEY.

Het versieren van den top van den Mei-den in den Meinacht te Valkenburg geschiedt door de Mei-liefsten, De Meigilde brengt uit een naburig bosch een
maar onder toezicht van de manlijke jeugd. (Foto: Archief A.P.) esch, een beuk of een berk naar het midden

o
van stad of dorp. De boom was van al zün
takken ontdaan op een toef groen aan den
top na. Maar de stam was versierd met kleu-
rige linten, zoodat de dichter terecht mocht
zeggen: ,J>en groenen coelen Mey bringht ons
in vreughden."
In later tijd werden deze boomen vervangen
door een slanken den. Bijna overal wordt de
gewijs
— —
boom geheel of gedeeltelük en dan spiraals-
afgeschud, maar in alle gevallen
wordt hü van zün takken ontdaan op een
kleinen groenen top na, die
denneboom is — ook wel
— als het een
afzonderlijk eraan
wordt gebonden in de gedaante van een jong
berkenboompje, of een „mei" van wuivende
takken, vol blad en bloesem.
Al naar de streek wordt deze mast verder
versierd met groene kransen, bloemen, snoeren
uitgeblazen eieren of feestkoeken.
Men denke aan de Palmpaschen!
Hier en daar werd er veel werk van den Mei-
boom gemaakt, vooral in de zuidelijke streken,
waar de boom in het kerkgeloof was opge-
nomen. Dan werd de gladgeschuurde stam in
de kleuren van Maria, blauw en wit, opge-
verfd, daar de maand Mei door de kerk aan
haar is gewijd.
De versiering bestond dan ook niet langer
meer uit groen, linten, bloemenkransen,
vruchten, koeken en eieren, met een haan In
den top, zooals de boom er oorspronkelijk uit-
gezien moet hebben, maar kleine, draaiende
molentjes, belletjes, wapenschilden, dieren-
figuren en heiligenbeeldjes werden nu aan
de natuurlüke zinnebeelden toegevoegd.
Elders werd de stam niet in de kerkelijke
kleuren, maar in de landskieuren geschilderd
en wel in spiraalvormig om den stam loopende
banen.
Waar vlaggen aan de versiering te pas
komen
Kallemooi——
bü ons in Valkenburg en bü de
wordt daaraan niet zelden even-
eens een heilvolle werking toegeschreven.
Hier en daar is de boom tevens eindpaal en
doel voor een wedloop of een wedren te paard,
elders weer hebben klim wedstrijden in den
gladden en soms zeer hoogen stam plaats, Dans om den Meiboom, nasr de kopergravure van Adriaan van de Venne uit het begin der zeventiende eeuw,
opgenomen in Jacob Cafs' „Spiegel van den Ouden en Nieuwen Tijdl" f 1632). (Foto: V.W.)
waartoe heel in de hoogte, bü den groenen
toef, wel zilveren kettingen of andere dingen
aJs prijzen worden bevestigd. wit met bloemkransen in het haar en bloemen nog niet lang geleden in den Meinacht bijeen
Deze omstandigheden en het heil, dat men in
den boom aanwezig acht, is veelal een reden
op de borst en al wat niet tot het gilde hoorde,
maakte niettemin, dat niets yan de feestge-
in een huisje midden in het dorp
vischafslag
— —
de oude
waar dan de vloer dik met wit
voor de boerenjeugd uit den omtrek, om een neuchten verloren ging, want klaploopers zün zand was bestrooid en de muren met meien
aanslag op den Meiboom van een dorp te er alle eeuwen door geweest. waren versierd. ledereen die zü op hun weg
beproeven. Om te beginnen werd de Meiboom feestelijk in- erheen tegen kwamen, werd op een wagen
In Beieren wordt daarom in verschillende gehaald, de mooiste en rechtste boom uit het geladen en meegenomen. De nacht werd
plaatsen een krans van naar omlaag gerichte bosch, glad van zün takken ontdaan en alleen feestelijk doorgebracht.
voetbogen door het Meigüde aan den boom van boven versierd met een toef groen. In een
bevestigd, ten teeken, dat een aanslag niet keur van Putterholt uit 1448 wordt vermeld: DE TAAL DER MEIEN
ongestraft zal bhjven en ,SEn Mcv Avendth denn doerpers ende om deun In deze Meinacht waren de jongens gewend,
dat de boom. zorg-
vuldig bewaakt wordt. enck togelathenn the haelenn eynn esboem." alle huizen, waar huwbare dochters woonden,
Soms wordt de boom onmiddellük na den Mei- Het halen van den boom gebeurde, zooals ge- met een bezoek te vereeren. Zü klommen
dag omgehakt, elders zegd, dikwüls met paarden en wagens en de daarbij op de daken en plantten er net zooveel
bluft hü een maand, ja
soms zelfs den heelen zomer of het heele jaar
staan. Een enkele maal worden alleen de
hertogin van Gelder vond het geenszins be-
neden haar waardigheid om ook een wagen
Meien —groene takken
—
op de nok, als er
meisjes onder het dak huisden.
krans en de versiering vernieuwd en bluft de „in den Mey" te laten rijden. Voor den gekap- In Breda werden minnemeien aan de deuren
boom staan zoolang als hü het uithoudt. ten boom uit liepen veelal een aantal musi- der geliefde schoonen gehecht door haar Mei-
Langer dan zeven jaar is dit echter zelden, kanten, n.l. jongens, die op de zoogenaamde vrüers.
Meifluitjes bliezen. Maar niet alleen groene Meien brachten de
want men wacht niet tot de boom vanzelf om-
valt, dat zou nJ. een zeer onheilspellend teeken Deze Meifluitjes vervaardigden zü zelf. Hier- looze knapen mee want de jongedames, die
zün. Alleen de indrukwekkende Questebaum in toe werd een wilgentak afgesneden, natge- een wat al te loszhmige levenswijze hadden
den Harz blijft inderdaad zoolang staan, totdat maakt en net zoo lang rondom met het heft getoond, konden er zeker van zün 's morgens
van een mes beklopt, tot de bast losliet. Dit een dorren tak op het huis te vinden, terwijl een
hü omvalt. kloppen gebeurde op de maat van een liedje.
Ook wordt de Meiboom niet overal door om- strooman de wispelturige en een vogelver-
hakken verwüderd, want evenzeer komt het Büv. schrikker de al te afzijdige aan den spot van
,£ieppe, sappe, steppe. de buren prijs gaf. Want zooals er onder de
verbranden van den Meiboom of het in het geliefden een bloementaal bestaat, bestaat er
water gooien voor. Wanneer muj-je pieppe?
Water en vuur worden ook nog op andere wüze Te Meie, te Mei, ook een duldelüke Meientaai.
in verband met den boom gebracht, nl. door Dan leggen alle vogeltjes een ei, De immergroene den beteekent eeuwige
bet ophangen van vetpot jes of lantaarns aan Behalve de kwartel en de griet, trouw, een berkentak beteekent goedheid en
den mast en door het begieten van de aarde Die leggen in de Meimaand niet. schoonheid, een fijne spar duidt op een lief
rondom den boom, of door dezen op te richten Heel af, hallef af, karakter. Hagedoom of hulst wijzen daaren-
dichtbij een versierden bron. Snieët de kat de kop mer af " tegen op een stekelig humeur en een scherpen
tong, terwijl een kersentak al te groote toe-
Ook bij de ommegangen met de Meitakken
In het bijzonder was dit fluiten in Drente, gankelü'kheid gispt. Geen wonder, dat de Mei-
werden niet zelden lichtjes meegedragen.
Overijsel, Gelderland en Zeeland het geval. nacht voor vele jeugdige schoonen een nacht
Was de Meiboom ter bestemder plaatse „opge- van spanning en slapeloosheid werd en dat
UYT MEYNACHTEN menig juffertje al voor dag en dauw doodstil
recht", hetgeen in den loop van den Meiavond
De leiding van de feestelijkheden berustte meestal het geval was, dan werd het Meivuur uit het dakvenster klom om ongewenschte
wederom bü de jongelingschap en wel bü de ontstoken en begon de pret pas goed. aanduidingen te verwüderen!
Mei-gilden, die met hun Meigraaf aan het Hand in hand dansten de jongelieden om het Ook waren de vrijers Mer en daar gewoon een
hoofd gingen „Meynachten".
Op Mei-avond marcheerde de jeugd al op: de
vuur — totdat de paren geleidelijk aan in den
lichten Meinacht verdwenen.
Meiboom voor het huis van hun bruid te
planten, zoodat vader Cats in zün „Trouringh"
jongens in hun beste pak, de meisjes in het Te 'sHeer Arendskerke kwamen de jongens dichtte:

3

Boven: De Meifawmi op de ets „Dorpsfeest" van Guiliam de Heer, van omstreeks 1460.
Onder: „De Lente. Het plante van de May-boom", naar een kopergravure van Gerrif de Broen uit het laatste
kwart der zeventiende eeuw.
„De men stont op een mast als op een hooge
[stam
Soo dat hoer groene top tot aen hoer venster
[kwam"
In een 16de-eeuwsch liedeken vraagt de
jongeling:
Schoon Hef, hoe ligt ghij hier en stoept
In uwen eersten droome?
WHt opstaen en den mep ontfaen.
Hij stoet hier al so schoone.
Maar het meisje antwoordt:
Te En sal voor geenen me_t opstaen
Mün vensterken niet ontsluyten;
Plant meen men waart u gerey
naat uwen meg daer buitten.
En ook Jan Pieter Heije vergat den Meiboom
niet:
„Wel voor mijn liefjes deure
Plant ft, als minnepand,
De Meiboom, zoet van geure,
(Foto's: V.W.)
En bied haar hart en hand;
En zeg haar: Jief! kom blijde
Nu voor uw venster staan;
Het zoete Met-getijde,
Och, is zoo snel gedaan"
— —
Ook met Pinksteren werden melen d.w.z.
bloeiende of groene twijgen geplant, ge-
tuige het liedje:
„ — en dit jaar op Pinksteravond
kom ik zachtjes naar je hof,
plant ik Meien onder t venster,
jou ter eere, jou tot lof!"
DE MEIGRAAF KIEST
Maar met de eerste stralen yan den opgaan-
den zon was het Meigilde alweer aangetreden
onder den Meiboom. De Meigraaf stond voor
den versierden stam, een groene krans om de
slapen en een tweede krans in de tinnrion De
meisjes vormden hand in hand een kring om
hem heen en zongen een Meiliedje, dat eigen-
Hjk een spotliedje tegen de geesteüjkheid was:
Daar liep een patertje langs ite kant.
Hij leidde een nonnetje bij haar hand,
Ei, 't was in de Mei, zoo blij,
Ei, 't was in de Mei!
Jammer genoeg is ons naast deze grappige
parodie geen enkele echte oude tekst van
een Meilied overgeleverd.
Ondertusschen deed de Meigraaf zün keus:
nauwelijks was het lied uit, of hü wierp den
krans naar haar, die hü de liefste vond en
verhief de uitverkorene aldus tot zijn Meilief,
Meyinne of Meigravin en niet zelden werd
de aldus geëerde ook zün levensgezellin. Ook
de andere gildeleden kregen hun lief toege-
wezen.
Veel 1s van dit alles niet overgebleven, maar
dat de Meimaand voor liefde en huwelijk bij-
zonder geëigend is gebleven, toont ons jook
heden nog de dorre cijfertaal van de huwe-
lij ksstatistiek, die nog steeds op de vraag,
wanneer er getrouwd zal worden antwoordt:
„Te Meye!"
WAAR DE MEIHOAREN LOEIT
Behalve het bekende Meiboom-planten te
Noorbeek — de z.g. St. Brigidaboom, waar in
Hamer reeds uitvoerig over geschreven is —
wordt (of werd tot voor kort) echter ook in
enkele andere plaatsjes van Noord-Limburg
nog de Meiboom geplant, o.a. te Valkenburg.
Van tevoren wordt in bét geheim don: „de
jonkheid" een mooie boom uitgezocht, een den,
recht en fang genoeg om ais waardige Mei-
boom te dienen. De traditie wil, dat de boom
met list gestolen moet zij n. De overheid drukt
een oogje dicht en de marechaussee brengt
rapport uit, als alles achter den rug is.
Zoodoende kan de boom gekapt worden en
daarna door de jongens In het avondduister
naar het dorp worden gedragen, want hier
komt er geen wagen aan te pas.
Terwijl de dragers zich in de omliggende
kroegjes nieuwe kracht Indrlnken. versieren
de huwbare meisjes tten boom met bonte
slingers en papieren vlaggetjes.
Als van de klokketoren dan de twaalf midder-
nachtelijke slagen zün gegalmd, weerklinkt
ook van verre het schorre geluld van den
„Meihoaren", een uit boombast gerolde en met
dorens vastgezette hoorn. De heraut houdt
een toespraak en de „kapitein van de Jonk-
heid" leest de lust der Meiliefsten op, iwi
een reeks namen van bijeengebrachte paren,
die daarna het feest „in de grot" voort-
zetten...
De Meiboom blijft den heelen maand staan
en moet in dien tijd nauwlettend bewaakt
worden, want de kans is groot, dat de jonge-
lingschap uit de omliggende dorpen geen kans
onbenut zal laten, om den boom om te kappen
of af te zagen. Daarom wordt het ondereind
van den stam al bü voorbaat zooveel mogelijk
benageld met allerlei ijzerwaar en de kruin
met touwen en kettingen aan de gevels der
ontstaande huizen vastgezet.
HET KERKRADER MAILIENE
Van Kerkrade bestaat, wat het Meigüde be-
treft, nog de overlevering van hoe het vroeger
was, toen de .jonkheid" nog in vollen luister
het „Maileben" vierde. Maar ook dese over-
levering gaat niet meer terug op onvervalschte
gebruiken, want reeds in de 13de eeuw trad
de kerkelijke overheid met zeer zware straffen
tegen dit Maileben op. Daar het gebruik niet
bleek te kunnen worden uitgeroeid, kwam er
een schikking tot stand, waarbij het gilde
plichten op zich nam en de kerk daartegen-
over bepaalde rechten, de zoogenaamde „Mai-
lehn" verleende.
Zoo bleef eeuwen lang de jonkheid
— d.w.z.
de organisatie van vrije jongens boven twin-
tig jaar In het „jongespel"
— de „Mailiene"
In stand houden. Op Paasnhmaandae kwamen
de leden bijeen en stelden een bestuur samen,
waarin o.a. een liesteman (secretaris), een
penningmeester, een Meidrager, twee flesschen-
jongens en twee mandenjongens zitting had-
4
den. Zü troffen alle voorbereidingen voor het
Meifeest, dat op den eersten Zaterdag in Mei
begon.
Daarbij moest de Meidrager vanzelfsprekend
voor een mooien Meitak zorgen; de liesteman
had ervoor te zorgen, dat hü voor dien tijd
de lusten met de namen van de Meikoppeltjes
in orde had — en wel zoodanig, dat er geen
ruzies of veeten uit konden ontstaan, het-
geen een heele toer was.
Daartoe deden de Mei-jongens keurig uitge-
doscht de ronde door alle huizen waar Mei-
schatj es aanwezig waren.
Voorop ging de Meidrager, wiens tak al
prachtig does de meisjes versierd was, dan
volgden een harmonicaspeler en daarachter
de rest, waarby de flesschenjongens met
jenever gewapend waren en de mandenjon-
gens een paar eiermanden by zich hadden.
Na een rondgang door het dorp, bü wijze van
„houd je gereed", begonnen zü bij het huis
waar zü dit keer aanvingen hun „aüerioklidje"
te ttirtgttn-
„Dat meedje, dat is jat!
Leed aijer in der Kinnes-bod"
Liet het „goede meidje" wat al te lang op
zich wachten of waren de eieren niet gauw
genoeg uit haar „kermisbed" opgediept, dan
klonk het al minder vriendelijk:
„Los os nit lang mieje sjtoan
Vier mosse wiejer joon"
blijkens de aanteekening hierover in de N.R.C
van 26—5—"38.
DE MEITAK VOOR DE
MEIBRUID
In vele andere plaatsen was het de gewoonte.
dat de jongens hun meisje een Meitak gaven.
De jongens zongen daarbij liedjes als:
Jk Héb nen Mei al in mijn hand,
Aan wie zal ik hem geven? '
Aan de juffer nevens mij
Zal ft hem presenteeren.
Juffer spring, juffer daas.
Juffer neem mijn Mei maar an."
En in Vlaanderen, waar het gebruik nog nies
geheel verdwenen schijnt te zijn, klonk het uit-
voeriger:
Jk plantte manen Mei
En ik brak er mijn ei,
En de dooier viel uit zijn schale.
Vrouwde, wil-de mij geen ander eiken geven?
Ik zal dan uw dochterken niet halen!
Schiet diep in den nest:
De zwart hoenderkens leggen best;
De witte niet te min.
Schiet er tot over den ellebogen in.
Vrouwke van den neste.
Lang er van de beste,
Lang er zeventiene,
'k Zal ze wél verdienen.
Te Zal er mee naar huis toe gaan
En in mijn moeders koekebakpanneken slaan."
MEIFEEST
- MINNEFEEST
Hoewel de oudste berichten veel van dansen
en zingen weten te verhalen, wordt er bü dit
feest aanvankelijk slechts zelden van dronken-
schap en baldadigheid gesproken. Wel was het
een echt lentefeest van de liefde, die wü hier
vooral in zün elementaire beteekenis van
paring hebben te verstaan. Zoo meldt een be-
richt uit Engeland van 1565, dat van de mee
naar het bosch trekkende jonge meisjes een
derde deel als jonge vrouw weer terug kwam.
Men moet dit evenwel niet te haastig als een
bewijs van boeren losbandigheid opvatten: een
meisje, datverschillende jaren achtereen steeds
maar weer met een ander Meilief op de prop-
pen kwam, mocht er op rekenen op Meimorgen
een dorre schandmei op haar dak te zien staan!
Orde moest er zijn — al was deze orde een
natuurlijke orde, die wü heden ontgroeid zün.
Een uiting van deze „vastheid" was ook het
oplezen van de lusten der jonge paren door
den daartoe aangewezen man van het gilde.
Dit had meestal 's avonds aan den voet van
—
den Meiboom plaats — zooals te Valkenburg
waarbij de heele dorpsgemeenschap zün
voor en tegen uit kon roepen.
Eenmaal goedgekeurd, wordt de lijst soms na
de aflezing aan den boom gespijkerd.

Als aan deze dringende roep geen gehoor werd

gegeven, dan was het vonnis al gauw geveld:

, J>at meedje, dat is sjleet

Is jinne maisjatz weed"

Het „slechte meisje" kwam dan niet op de

lust van Meikoppeltjes en zingend ging de
troep naar de volgende schoone
—maar de
onwillige had groote kans, met een dorren of
stekeligen Meitak verrast te worden.
Kwam de jongedochter echter met een eter-
gave naar bulten, dan gingen de flesschen-
j ongens naar binnen en schonken den ouders
een stevigen borrel in. Werd die aangenomen,
dan gold dit als een erkenning van de rechten
van de Mailiene van het jongespel.
Dan ging de liesteman naar het meisje en
vroeg haar met wien zü op de lust zou willen
staan. Was de uitverkorene al verzegd, dan
moest de aandacht van de Meischat voor-
zichtig op een anderen gegadigde worden ge-
leld.
Zoo ging de stoet van huis tot huis en ver-
zamelde namen, eieren, koek, spek en geld.
In de dorpsherberg werd de buit verzameld
en tot een overdadig .maal toebereid, tot het
tegen middernacht liep en alle meisjes geacht
werden in bed te liggen, dan werden op
een plaats, die ieder jaar opnieuw werd
uitgekozen, de „liesten" opgelezen. Bü ieder
paar werd de instemming der luisteraars
gevraagd en meestal weerklonk dan een
schallend Jao!", maar soms werd ook be-
zwaar gemaakt. De moppen waren onder-
tusschen niet van de lucht.
Als alle koppeltjes afgekondigd waren, ging
het gilde weer naar zün lokaal, waar een
geduchte nachtelijke schranspartij begon.
Vroeg in de morgen werd de eerste mis yan
St. Moenes — te Würselen — bijgewoond en
de jongens moesten zorgen in Kerkrade terug
te zün. alvorens daar de Hoogmis geëindigd
was, want bü bet uitgaan van de kerk maak-
ten zü de hun toegewezen Meischatjes hun
opwachting met een groene twijg of een bosje
bloemen. Niet alleen werd op dezen Meidag
met het Meischatje gewandeld en gedanst op
het Meibal, maar het was min of meer van-
zelfsprekend, dat het betreffende meisje den
heelen zomer door mee uitgenomen werd naar
alle kermissen en oogstfeesten. Na afloop van
dit seizoen waren beide partijen echter weer
„vrü", hoewel het ieder jaar met een ander
uitkomen niet gaarne werd gezien en soms tot
de gébruikelüke hekelingen aanleiding gaf.
Tegen het einde van de 18de eeuw was het Drie Amsterdamsche Meiboomen, onder de Fransche overheersching uiterlijk vermoend als „Vrijheidsboomen".
De rechtsche boom is versierd met de volksvernieiigende en bloedbedervende spreuk „Vrijheid, Gelijkheid en
echter ook in Kerkrade gedaan met de pret, Broederschap". De vogel op den top is vervangen door een hoed. (Foto: V.W.)

5
 Ook huwelijksgebruiken zün op véle plaatsen
met den Meiboom verbonden.
MEIFEEST - VOLKSFEEST
Het planten van den Meiboom is een ge-
bruik geweest, waaraan tot in de 17de eeuw
door alle volksgroepen werd deelgenomen van
hoog tot laag. De zin ervan was «Scp en ont-
roerend en men was er zich nog terdege van
bewust, getuige den brief, die de dochter van
prins Wülem, Maria van Nassau op 30 April
1564 aan haar nicht Van Egmond zond, waar-
in zü schreef, dat zü wenschte, dezen nacht
bü haar te kunnen vertoeven, teneinde een
Meiboom voor haar te kunnen planten
Zoo plantten ook de Hagenaars vanouds hun
Meiboom voor het hof. van de Hollandsche
graven en die van Arnhem deden het niet
minder voor het hof van de graven van Gelder.
Toen de graven allang niet meer regeerden,
plantten de republikeinen echter nog wel
steeds hun Meiboomen, maar nuvoor de Staten
van Holland, voor den Prins en zijn familie,
voor de stedelijke magistraten en voor den
kolonel der schutterij. In 1671 prijkten er alleen
in Den Haag wel zes Meiboomen.
DANS OM DEN MEIBOOM
Zeer belangwekkend is het bericht van den
Gentschen schepen Van Vaernewyck, uit
zyn gedenkschriften over de jaren 1566—'68.
Hij verhaalt, dat de huursoldaten in dienst van
Alva op den dertigsten April, op den Mey-
avont hadden: „den meij gehaelt ende maecten
een zeer triumphante slecke up de Vrindach-
maerct".
De slecke of de slak is de spiraalvormige op-
marsch op de manier van „de boom wordt hoe
langer hoe dikker" (zooals dat heden nog bü
het Vlöggelen plaats vindt) welke spiraal ook
weer kunstig ontrold moet worden, zoodat de
schrijver vervolgt: „endcdaer naer ontdraeij-
den zü hoer ende leedden hoer capiteynen
ende edelmannen thuus
ende plantten
daer eenen boom, int midden vander straete,
want zü brochten ooc twee waghenen, daer
meijen up stonden. Elcken crijschknechi
drouch ooc eenen groenen tack, alzoo wél die
de bussen (geweren) als die de spijssen (spiet-
sen) voerden?
UTRECHTSCHE MEIFEESTEN
Bekend zün de Meifeesten van de Utrechte-
naren, die vanaf de middeleeuwen tot 1647hun
stad op 1 Mei plachtten te versieren met
bloeiende takken, die zü op „de berch achter
de Bildt" gingen halen. Zingende toog een
groot deel van de stadgenooten op pad om de
witte en roode Meidoorns te halen, waarvan
kransen en poorten werden gemaakt voor alle
hooge personages, die in de gunst der bevolking
stonden. Wie het daarentegen verkorven had,
kon er staat op maken zün huis met een dor-
ren boom versierd te vinden. Raadhuis, Bis-
schopshof en andere openbare gebouwen wer-
den voor rekening van de vroedschap in het
groen en de Moonen gezet, hetgeen 's nachts
bü fakkellicht geschiedde.
Toen Frederik van Baden, in 1486 tot bis-
schop benoemd in het begin van Mei zün in-
tocht hield, gaf dit aanleiding tot een bijzon-
der grootscheepsch Meifeest.
En toen Leieester in 1586 te Utrecht verbleef,
betaalden de vroede vaderen eveneens een Mei-
versiering, maar in 1647 verbood de overheid
den Mei te vieren, op boete van drie gulden:
„begerende te toeren de insolentie voor desen
gepleegd in het dansen en springen onder de
Meikransen, interdiceert ende verbied hij bij
desen allen en xjgelïk, van nu voortaen eenige
Meykransen uyt te hangen op verbeurte van
dry gulden " betoogingen, die geleidelijk aan over de heele
Zoo bleef de groene Mei nog eeuwen en eeuwen
nk de kerstening een zinnebeeld van geluk. En
zooals de poorters de houten topgevels van
hun smalle woonhuizen en de ridders hun hel-
men met groene Meien versierden op den eer-
—
sten dag van Mei den dag, waarop zelfs bü
de steekspelen van den adel een ongedwongen
vroolükheid heerschte —zoo stuurde later de
dichter Hooft een Mey, begeleid door een gees-
De dertig meter hooge Meiboom, opgericht voor de
St. Brigidakapel te Noorbeek. Op den voorgrond de
wagen waarmee het vervoer geschiedde.
tig gedicht, aan zün beide kunstzinnige vrien-
dinnen, Anna en Maria Tesselschade, de
schrandere dochters van Roemer Visscher.
Maar zelfs de mannen, die met Heemskerck en
Barends op Nova Zembla de barre koude van
den Poolnacht trotseerden, konden den Meye-
tak niet vergeten en staken hem oit, den vorst
ten spijt: „een sneeuwen meiboom. steekt be-
urazen zich naar buiten".
BESTRIJDING VAN DEN
MEIBOOM
Niettemin rgzen al heel vroeg bezwaren tegen
het Meiboomplanten. Ten eerste van de eige-
naren der bosschen, die af en toe aan een ware
vernieling ten prooi vielen, vooral in de
buurt der groote steden, ten tweede van
de overheid, die het plaveisel niet ge-
ruïneerd wenschte te zien, om de tal-
looze Meien te planten voor de deuren van
vrienden en geüefden. Tten derde -van wereld-
lijke en kerkelijke overheden, die in het
„meien" een gevaar voor de goede «vtfn gagpn
— en later, toen het drankmisbruik in de
volksgebruiken geslopen was, niet ten onrechte
Vele keuren geven deze bedenkingen weer:
Die van Utrecht uit 1585: Jiat hem niemand
onderwinde op Meyavond en Meydage eenige
meyboomen te houwen van yemandts erven".
Die van Den Haag uit 1785: Jaetstlyck inter-
diceeren en verbieden wij nog het plukken van
Meyen" (in het Hnagwhe Bosch n.1.).
Die van Aardenburg uit de 14de eeuw: „So wie
calsiede breekt (het plaveisel opbreekt) omme
meyen in te zettene of eenigher dinghen daer
men omme danst verbeurt XX schellingen".
In de Noordelijke provincies is de Meiboom na
de hervorming verdwenen. Vooral de Calvinis-
ten trokken evenals de Engelsche Puriteinen
tegen den Meiboom van leer, die zü een „stin-
kend idool" noemden, zoowel om zün heiden-
schen alsom zün paapschen inslag
WALPURGISNACHT
Vanzelfsprekend heeft de kerk zich met de
Meifeesten, den Meiboom en de Meivuren bezig
gehouden vanaf den tijd, dat zü de kerstening
begon. Daarbij heeft zü volgens de beproefde
taktiek de Meinacht gedemoniseerd om de
oude gestalten en teekens uit het oorspronke-
lijke geloof gevreesd en verafschuwd te maken.
(Foto: Archief A.P.)
maar ook de dingen, die niet uit te roeien ble-
ken gekerstend en in haar bereik opgenomen
Zoo werden de Meivuren gekerstend tot Wai-
purgis-vuren, gewijd aan de H. Walburga, die
in de achtste eeuw leefde en een nicht was van
den Angelsaks Winifred, nu bekend als de H.
Bonif acius, die in Duitschland met meer succes
het nieuwe geloof invoerde dan in onze
Friesche gouw.
Walburga, die hem bü zün werk hielp, werd
later abdis van een benediktjjner klooster te
Heidenheim. Zü stierf 1 Mei 779. Aan haar
leven en sterven werden verschillende wonder-
verhalen toegedicht en na haar heiligverkla-
ring was haar sterfdag een gereede aariieiriing
om de oudgennaansche Meinachtviering met
de nieuwe heilige te verbinden.
Zoo kwam de Meinacht aan **»««*" -naam Wal-
burga- of Walpurgisnacht: de nacht van
30 April op 1 Mei en daarom heeten de voor -
jaarsvuren in sommige streken van Duitsch-
land Walpurgisvuren. Tegelijk is door deze
kerstening, die gepaard ging met de demoni-
seering der oude gestalten ook hier een ver-
ward en ontaard bijgeloof aan heksen en dui-
vels ontstaan, dat wel zijn toppunt vindt In
de reeks angstwekkende en onzinnige verhalen
van heksenfeesten, waarbij duivels, heksen en
allerlei boosaardige gedrochten elkaar ontmoe-
ten op de gevreesde heksendansplaatsen, waar
onder de walgelijkste uitspattingen in de Mei-
nacht de beruchte " Heksensabbath wordt ge-
vierd.
De bekendste onheilplaats is ongetwijfeld de
Broeken, de hoogste berg van den Harz, die
deze dwaze vermaardheid reeds in de 15de
eeuw genoot. Maar er is haast geen streek, of
men vindt er een of andere gedemoniseerde
oudtijds heilige plaats, een heksenberg, een
dansberg, een duivelsberg enz. De Broeken is
zelfs om deze reden tot een toeristiek vermaak
geworden met een heksenbal als nt.trar-t.iit
Onder den invloed van deze demoniseering zün
de levensroeden uit de voorjaarsgebruiken
vaak omgeduid tot „heksenheaems" en is le
bezem tot een voorwerp van duister bijgeloof
geworden. In Bohemen kent men het gebruik
om de oude bezems te verzamelen en die als
fakkels te gebruiken bü een omgang over de
akkers. Dit heet dan „Walpern", een merk-
waardige vermenging van oudeigen en nieuwe
opvattingen.
Ook de stroopop, de winter, die in de voor-
jaarsvuren wordt verbrand is vaak gedemoni-
seerd tot een Judas of een Heks.
DE MEIBOOM
WEER OPGERICHT
Maar nog is het niet gedaan met dit oeroude
zinnebeeld. Integendeel. Niet alleen is het hier
en daar nog goed gebruik om den Meiboom in
top te steken, als een bouwwerk onder de kap
is, waarbij vroeger de werklui het „pannen-
bier" kregen, maar tegenwoordig meestal een
paar gulden extra ontvangen, maar in
Duitschland verrezen de laatste jaren op 1 Mei
geweldige, prachtig versierde Meiboomen, als
middelpunten voor een grootsche en volksbe-
wuste feestviering.
De politieke Mei-viering naar socialistische op-
vatting is van jongen datum en stamt uit
Amerika. In 1884 en 1885 werd daar door de
vakvereenigingen de actie voor de 8-urendag
ingezet, die op 1 Mei 1886 tot een groote betoo-
ging leidde, waarbij het tot bloedige botsingen
kwam. De tweede 1 Meibetooging had daarop
in 1890 plaats, maar nu niet alleen in Amerika,
maar ook in Prankryk, waarbij opnieuw vele
slachtoffers vielen. Deze Parijsche demonstra-
tie droeg voor het eerst een Internationaal
politiek karakter. Sindsdien hadden de Mei-
wereld gehouden werden een anti-volksche
marxistische inhoud, totdat in het Derde Rük
de 1 Mei-viering tot Eeredag van den Arbeid
werd en voor de werkers van hoofd en hand de
beteekenis van een feestdag kreeg, met de
nieuwe beleving van de organische volksge-
meenschap als middelpunt. Daarmede is het
oude volksgebruik, dat in den loop van de 17de
eeuw door tallooze keuren werd verboden, ge-
lukkig weer op eer- en zinvolle wüze hersteld
NICO DE HAAS
6
 VORM
Door de eeuwen heen werd de vorm van
een verbruiksvoorwerp voor een be-
langrijk deel bepaald door het doel en
het materiaal ervan. Vormen van vele eeuwen
geleden zyn ons bewaard gebleven, zooals
kopjes en urnen uit den steentijd, bronzen
schalen en vaatwerk van yzer uit den brons-
en den yzertijd, die in het algemeen geken-
merkt werden door eenvoud en strakheid van
lijn. Zij beantwoordden strikt aan het doel
waarvoor zy gemaakt werden, van kunstzin-
nige spelingen in deze vroege vormen is nau-
wehjks sprake. Wel werd vaak een zinvolle ver-
siering aangebracht, maar aan den vorm deed
dit verder niets af. In voorhistorische tijden
kende men de „vormenschat" nog niet, waar-
mee de kunstnijveren uit de 19e en 20e eeuw
maar al te graag dweepten. Toen ontstond nog
slechts den grondvorm voor elk afzonderlijk
voorwerp, een vorm, die zoo goed mogelijk aan
de behoeften voldeed Langzamerhand bij de
steeds voortschrijdende ontwikkeling der kui-
tuur, werden de vormen der gebruiksvoorwer-
pen volmaakter; zü bleven echter nauw ver-
7
want aan den eenvoudigen grondvorm, die
zich handhaafde ondanks vreemde invloeden.
Als in de 12e en 13e eeuw echter de stijlvor-
men op gaan treden, in verband met de
groote macht en rijkdom van adel en geeste-
lijkheid, ontstaan onder invloed van het
Zuiden sterk van de oorspronkelüke gebrui-
kelijke vormen afwükende voorwerpen,* die
dan niet meer alleen als gebruiksvoorwerp
dienst doen, maar die een meer representatief
karakter krijgen, tot uitdrukkingen van
„Macht" worden en zich aldus naar den stijl
ook aanpassen bij de „vrije" machtskunst:
beeldhouw-, schilder- en bouwkunst. Van het
„dienende" huisraad van den burger of den
landman van zeven eeuwen geleden echter, is
niet veel overgebleven waaruit we onzen ken-
nis daaromtrent kunnen putten. Het zün voor
een belangrijk deel de oude schilderijen, gra-
vures en teekeningen, — meestal van religieu-
zen inhoud, maar met een handeling die ver-
plaatst was naar eigen land en volk
— die
onzen kennis in deze verrijken, met daarnaast
dan als overtuigend bewijs de vondsten. We
(Foto: Archief V.W.)
zien op de gedekte tafels van de prenten de
kommen en schalen van aardewerk, verder de
fraai gedraaide houten bekers, allen vormen,
die slechts beoogen aan de eischen van doel-
matigheid te voldoen, zonder dat daarbij den
adel van den vorm uit het oog verloren werd:
zuiverheid van verhouding, üjn en bewerking.
De dischvoorwerpen van den hoogen adel waren
iets rijker, hoewel ook deze vergeleken bü het
tegenwoordige tafelgerei nog zeer eenvoudig
waren. Borden, vorken en lepels bijvoorbeeld
kende men in de 12e en 13e eeuw niet, die zou-
den pas eenige eeuwen later op de gedekte
tafel verschünen. Ook in de veertiende en vüf-
tiende eeuw waren de gebruiksvoorwerpen nog
gekenmerkt door een grooten eenvoud, een zui-
vere ontwikkeling had verschillenden vormen
een volmaakte schoonheid gegeven. Deze een-
voudige gebruiksvoorwerpen, die door den
dorpsambachtsman (iemand die er heelemaal
niet naar streefde roem en eer te behalen door
een individualistischen toon in zün schep-
pingen te leggen) gemaakt werden, ontwik-
kelden zich volkomen buiten het stijlgewoel

Boven: Een urn, een vorm die 4000 jaar geleden uit
klei yitiaUu.il -werd, die ook -nu -nog treft door de
mooie verhoudingen, fn het midden: Een grape, een
ovcrgclevodu vorm, dSe noodgedwongen gelijk met
de open haardvuren verdween. Onder: Een kruik,
waarschijnlijk Ite eeuwsch, waarvan de vorm van een
schier geometrische klaarheid is.
uit die tijden. Den handwerker was gebleken,
dat de voorwerpen goed waren, zooals men ze
nu eenmaal maakte, dat deze vormen het
meest aan de verwachtingen het doel vol-
deden, waarom zou hij dan gaan veranderen
en misschien minder doelmatige dingen gaan
maken! Deze gedachtengang kunnen we ge-
makkelijk vaststellen door de tinnen kroezen,
de bronzen emmers of koperen ketels uit ver-
schillende eeuwen met elkaar te vergelijken.
Juist by' deze metalen is het gemakkelijker
dan by andere voorwerpen, omdat deze door
de duurzaamheid van het materiaal in groo-
tere hoeveelheden zün bewaard gebleven.
Doordat men vooral op degelijkheid en duur-
zaamheid van het voorwerp, dat men maakte,
lette, werd het materiaal ook juist behandeld.
Het strekte den maker tot eer, indien zün
voortbrengselen deugdelyk en van goede kwa-
liteit waren. Zün producten moesten den tand
des tij ris kunnen weerstaan en niet slechts één
geslacht moesten zü kunnen dienen, neen
liefst moesten meerdere generaties deze voor-
werpen kunnen gebruiken. In dien tijd leefde
een anderen geest als in onzen tüd, waar men
na tien jaren bijvoorbeeld al lang weer naar
een ander „modemer" ameublement verlangt,
terwijl de kleeding zoo mogelijk elk jaar ver-
nieuwd moet worden. Men zou kunnen zeggen,
dat deze geest uit vroeger eenwen nog voort-
leeft in Staphorst, waar de stevige in Meppel
geweven rokken niet alleen door de moeder,
maar vaak ook nog door de dochter gedragen
worden.
Kenmerkend voor den geest des tijds is, dat
aan de eenvoudige gebruiksvoorwerpen, die
toch in het leven van het volk een véél groo-
ter rol speelden, dan de schaarsche en vaak
toch foeileelijke representatie-stukken van de
hooge heeren, in onze musea zoo een kleine
plaats ingeruimd is. Men moet to de groote
musea in het algemeen moeite doen om deze
eenvoudige voorwerpen te vinden tusschen de
protserige luxe-voorwerpen en machtsdemon-
straties, uit de stijlperioden, en vaak zal zelfs
alle moeite nog tevergeefs zün. Want de pronk
volle stijlproducten, die zoo goed als geen
- haar afzonderlijke vormen een opmerkelijk
practische waarde bezaten, en meestal een
hoogst twijfelachtige kunstwaarde hebben, zün
er In al hun veelvormigheid en wanstaltig-
heid tot in de meert ontaarde vormen te vin-
den. Op het eenvoudige alledaagsche gebruiks-
voorwerp echter, dat
vreemd — —al klinkt het misschien
zooveel overeenkomst vertoont met
het strakke ornamentlooze gebruiksvoorwerp
uit onzen tüd, daarop werd zoo goed als geen
acht geslagen. De grootech opgezette kunst-
nij verheidsmusea, in de verschillende fanden,
uit de tweede helft der 19e eeuw, opgericht ten
behoeve van de kunstnij veren, om daar hun
inspiraties op te doen, lijden bijna allen aan
dit euvel. En was het huisraad van den bur-
ger er al in opgenomen, dan zonk het naast
de pronkerige, rijk versierde meubelen, kan-
nen en schalen uit de stijltijdperken volkomen
in het niet. Zoo ontbrak aan de uitvoering van
deze weliswaar goede en gezonde gedachte van
het inrichten van musea die ook hun nut voor
het volk zouden hebben, toch een zeer belang-
rijk element, ja het belangrijkste. Want al is
het waar, dat kunsthistorici, conservatoren en
museumdirecteuren meer geleerdheid ten toon
kunnen spreiden hü het verklaren, indeelen,
beoordeelen en theoretiseeren over de stijl-
kunstvoorwerpen in hun eindelooze en zin-
looze mode-variaties en al is er over het een-
voudige „tijdlooze" volksgoed misschien min-
der te vertellen, toch kan van dit volksgoed
een nieuwe bezinning uitgaan en van het stijl-
goed niet.
Daarom zouden juist deze, onopgesmukte,
tijdlooze voorwerpen hier zoo op hun plaats
geweest zün. "Ea ook omdat het toch de be-
doeling moet zün in de toekomst weer iets te
maken, dat ook voor den arbeider bereikbaar
kan zün, èn aan zün levensstijl beantwoordt.
Welnu met pronkerige prullen kunnen we een
werkend volk heusch niet dienen! Een gevolg
van de eenzijdige inrichting van de musea was
onvermüdelük, dat het veel langer heeft ge-
damd voordat men tot de ontdekking kwam,
dat hoe strakker en tegelük doelmatiger een
voorwerp was, hoe schooner het kon zün en
boe beter het paste in het gezin van den wer-
kenden mensch.
RENAISSANCE
In de tweede helft van de 16e eeuw, beleefde
men den bloeitijd van de renaissance, een tüd
van weelde, die niet alleen in de gebouwen,
maar ook in de vormen en versieringen van de
gebruiksvoorwerpen sterk tot uitdrukking
kwam. Een vreemde vormenwereld vindt in-
gang in de Germaansche landen
— de werk-
plaatsen in de groote steden worden uitge-
breid, men werkt er met allerlei modellen,
overgenomen uit vreemde kuituren, die op de
een of andere willekeurige wüze samengesteld,
vorm moeten geven aan een voorwerp, dat
dan meestal voor gebruik volkomen ongeschikt
bleek te zün. Het rijk geworden burgerdom
snakte echter naar deze smakelooze wanpro-
ducten en deze groote vraag sproot voorna-
melijk voort uit het feit, dat die rijk geworden
burgers meer wilden schijnen dan zü in wer-
kelijkheid waren. Het is de steeds weer terug-
keerende tragedie van den uit zün evenwicht
geslagen mensch, £ie alle gevoel voor maat
verloren heeft en gevangen is in den ban van
het geld; die aan zün rijkdom vorm wil geven
door zich te omringen met pronkerigen op-
schik. Ook aan de hoven heerschte een derge-
lijke decadente geest.
Maar toch heeft deze tijd daarnaast veel
eenvoudige schoonheid gebracht. Want on-
danks alles leefde het volk nog als voorheen.
De oppervlakkiger levenswijze raakte hen niet,
zü bleven zichzelf. En aan hen is het niet
alleen te danken geweest, dat na een derge-
lijke roes steeds weer een tijd van bezinning
kwam en dat aan deze modegrillen een eind
werd gemaakt, maar ook, dat er steeds een
onderstroom bleef vloeien, van eenvoudige,
mooie en rechtschapen dingen
stroom soms dun.
— al was die
DE BAROK
Aan het einde van de 17e eeuw, begin 18e eeuw
begon een nieuw stijltijdperk, de barok, die in
verschil met de renaissancistische vormen ver-
toont. De barok wordt echter beheerscht door
twee stijlvormen, die men de protestantistische
en de katholicistische zou kunnen noemen. De
kultureele uitingen van een volk. staan in
8
Een vijzel, sedert eeuwen een algemeen voorkomend Een theepot van omstreeks 1700, uit den baroktijd. De vorm is gekenmerkt door grooten eenvoud, alleen uit de
gebruiksvoorwerp, dat slechts beoogf nu/lig fe zijn, aiwerking van tuit, oor en deksel spreekt de verfijning van het oude handwerksgoed.
maar dat dikwijls behalve dat, bijzonder mooi van

nauw verband met de politieke, economische Waarom deze handwerkelijke producten nu zoo
en religieuze ontwikkeling terzelfdertijd en waardevol waren en zoo belangrijk, blijkt wel
juist in dit tydperk werd een heftigen strijd uit het feit, dat men na elke stijlperiode, die
gevoerd tusschen de beide godsdienstige voor een groot deel aan kultuurloosheid leed,
richtingen. In sommige gebieden overheerscht weer getroffen werd door den eenvoudigen
het katholicisme sterk, en als uiting yan de schoonheid van de handwerkelyke producten
machtspositie van de kerk, ontwikkelt zich en daardoor weer tot bezinning kwam.
een overdadige zuidelijke vormenrykdom, die We mogen de handwerkers, de ambachtsman
dan ook veelal beschouwen als de kuituur-
elke zuivere natuurlijke binding verloren heeft,
terwyl tevens aan kerken, kasteelen en raad- drager, die na elke afdwaling, zonder zich
huizen dezen invloed bly kt. Daarentegen ont- daarvan bewust te zyn, opnieuw den juisten
wikkelt zich in protestantsche gebieden een weg aanwees. Deze eenvoudige mensch deed
stijl, die veel zuiverder is, met vormen die slechts zyn plicht, hü werkte voort in den
zich nauw aansluiten aan de oorspronkelijke geest van den vader, van den grootvader, van
vormen, die nog steeds door den dorpshand- al die anderen die daarvóór geweest waren.
werker gemaakt werden, met dat verschil, dat Belangrijk in dit verband was ook, dat de
de omtreklijnen eenigszins sierlijker waren, handwerkers er trotsch op waren goed werk
terwijl aan de onderdeelen, zooals het oor te leveren, materialen te bewerken, die van de
van een kan of het deksel van een pot, meer beste kwaliteit waren en niet alleen de am-
aandacht werd besteed. bachtsman zelf bezat een grooten kennis om-
Deze neiging duurde in den regententijd in trent het materiaal, ook de verbruiker wist
het begin van de 18e eeuw voort, een ver- wat hij kocht, of de kwaliteit hout, metaal
Boven: Een karakteristiek voorbeeld van Renaissancis-
fijning als het ware van den oorspronkelykén of aardewerk al dan niet in orde was. Het
gevolg hiervan was, dat knoeieryen uitgesloten tische overdaad, een bord, waarvan zonder al die ver-
eenvoudigen vorm. Dan volgt echter weer een siering de fraaie vorm meer tof zijn recht zou komen,
tydperk van verval. Aan de hoven groote rijk- waren, dat kooper en verkooper dus een schep- terwijl het geheel er zeker niet op achteruit zou gaan.
dommen, terwijl het volk verhongert en snakt pende gemeenschap vormden omdat beiden Onder: Deze tinnen maatkan heeii eveneens zuiver uit
naar een beetje recht. Er ontstaat een chaoti-
sche kultuurlooze wanorde. De vormen der
steeds naar het uiterste —
het beste streefden.
Door den grooten trek naar de stad komt ook
nuttigheidsoverwegingen haar vorm gekregen, luist
daardoor is deze maat weer zoo karakteristiek een-
hier verandering en zeker geen verbetering in. voudig, een eenvoud die ten slotte tot een sobere
verschillende voorwerpen zijn dermate over- schoonheid geadeld is in eeuwen van ervaring.
woekerd, door allerlei zinlooze versierselen, want de man die dag aan dag aan dezelfde
machine staat en maar een paar handgrepen
dat men eerst na lang zoeken den vorm kan kent, die zelfs het ontstaan, de samenstelling
terugvinden. Vooral de porceleinindustrie leed
en het doel van het ding, waarvoor hy een
aan verwording en de sterke invloed van de onderdeel heeft leeren vervaardigen niet ge-
Chineesche porceleinkunst heeft aan het ver- heel begrijpt, verliest dat alomvattende con-
val het noodige bygedragen, al waren de Chi- tact met het leven, dat den ambachtsman on-
" neesche voorwerpen zélf vaak gekenmerkt door derscheidde. Hij is overgeleverd aan den wille-
een zekere verfijning en een goede smaak. Ook keur van den fabrikant, die in het algemeen
hierdoor laat het volk zich niet beïnvloeden alleen op eigen voordeel uit is. De fabriek-
en gaat voort de eeuwige vormen te scheppen, matige productie werkt zoodoende niet alleen
eeuwig, zoolang het volk aan eigen aard en vermindering van kwaliteit in de hand, maar
wezen trouw blyft. zy brengt tegelijkertijd verval en achteruit-
gang van de schoone vormen. De fabrikant
MECHANISATIE speculeert op de lagere instincten van den
Als echter in de 19e eeuw de machine haar afnemer en dus laat hij voorwerpen maken
intrede doet in de samenleving en de moge- naar verwaterde, onbegrepen oude stylvormen,
lijkheden van de massaproductie schept, dan waarvan hij weet, dat een zeker publiek ze zal
komt langzamerhand aan het kalme gelijk- koopen. Meestal echter is wat hy laat produ-
matige bestaan van den dorpsambachtsman ceeren volkomen van het toeval afhankelyk
een einde en daarmee aan de oude overgele-
verde handwerkelijke vormen.
of —
van de grillen van een „ontwerper" die
alleen maar teekenen kan en zelf geen am-
Voorloopig heeft de machine nog geen invloed bacht verstaat, ja zelfs de moderne machinale
op het handwerk, maar naarmate de machinale werkmethoden niet kent. Zoo ontstonden de
productie zich uitbreidde, verschenen de goed- volmaakt zinlooze „nieuwigheden" waar de
koope artikelen niet alleen meer in de groote jaarbeurzen zoo „sterk" in waren. De arbeider,
steden, maar ook in de dorpen en op het die zich in dien tijd bewust ging worden van
platteland, zoodat de handwerker daar lang- zyn plaats in de maatschappy, was echter
zaam maar zeker verdreven werd. juist gevoelig voor deze nieuwigheden, hy

9
 werd verblind door dezen „schoonheid", deze
„vormenschat" en zoo vonden al deze kitsch-
producten een ongekend grooten afzet.
Naast de verwaarloozing van het materiaal
kwam dan nog de ondoelmatigheid van het
product. De ontaarding van de vormen bleek
ook uit het feit, dat men by sommige pro-
ducten dacht een vaas voor zich te hebben,
terwyl bij nader onderzoek bleek, dat het een
lampje was. Omstreeks 1800 had deze kultuur-
looze kitsch wel haar hoogtepunt bereikt. Velen
hebben getracht verbetering in den vorm aan
te brengen, maar dit ging slechts zeer lang-
zaam.
Dat deze vormen met hun „Spielereien" zeer
gewaardeerd werden, blykt wel uit het feit,
dat we zelfs nu nog niet volkomen van dit
erfdeel verlost zyn, het „prachtige Fransche
porcelein", kunnen we by voorbeeld nu ook
nog in series in den winkel zien staan, om
van tabakspotten* in den vorm van een uil,
olifantvormige vischkommen en futuristisch
beschilderde bloempotten maar te zwijgen.
Ook de zoogenaamde handwerkers van tegen-
woordig bewijzen nog dagelijksch, dat men nog
steeds niet af kan stappen van de toepassing
Boven: Twee voorbeelden van modern aardewerk. Links: De schoonheid van dit aardewerk ontstond in het van stijlvormen uit het grijs verleden. Zoo
besef der technische schoonheid en onder het streven naar practische bruikbaarheid. De kom rechts is een hand- hoorde ik nog onlangs de meening van een
vorm, eveneens gekenmerkt door eenvoud, maar duidelijk blijkt, dat een andere gedachte achter de vormgeving kunstsmid, dat akanthusbladen, typisch re-
er van zat, n.l. het zoeken naar schoonheid door hef uitdrukken van de meest persoonlijke ingevingen, met meer naissancemotief, wel het meest moderne motief
dan zakelijke aandacht voor de eigenaardigheden van het materiaal. voor een stukje smeedwerk was.
Onder: Alleen de verhoudingen, de kleur, het materiaal en het doel bepaalden den vorm van deze vaas, die Zet men echter een kandelaar, die door een
karakteristiek is door haar eenvoud en strakheid. dorpssmid eenige eeuwen geleden vervaardigd
werd naast een kandelaar van dezen modernen
kunstsmid, dan ziet men al dadelyk het groote
verschil in kwaliteit, de eerste eenvoudig maar
uiterst eerUjk uit het materiaal gehaald, met
oneindige zorg en moeite, de tweede echter
met allerlei decoratieve „foefjes" zoo gauw
mogelyk in elkaar gezet, alles op effect en
serie-werk ingesteld. Sierlijk vaak, maar tevens
weinig karaktervol gemaakt, met behulp van
klink, lasch, soldeer en dryf werk, inplaats van
echt smeedwerk.

VORM ZONDER ORNAMENT

Er waait echter sinds eenige jaren weer een
frissche wind in de vormgeving en dat is den
drang voorwerpen te maken, die door hun
vorm reeds zuiver en schoon zyn, zonder dat
daaraan een zinlooze versiering meer inhoud
en waarde suggereert dan er werkelijk in zit.
Niet dat versiering altijd afbreuk moet doen
aan den vorm, want indien beide een organisch
geheel vormen, dus niet gescheiden gedacht
kunnen worden, dan is zy wel degelyk zuiver
en eerlyk. De vorm zonder versiering is echter
een gezonde, sobere uiting van den geest van
onzen tyd, waarby vooral materiaal en doel
by het vervaardigen in het oog worden ge-
houden.
Nieuw is deze gedachte van den vorm zonder
ornament echter in het geheel niet, al zegt
men nu nog zoo graag, dat wy er zoo trotsch
op moeten zyn, dat wü nu een doelmatigen
vorm gevonden hebben, die werkelyk „van
dezen tijd" is, die niet aan de oude stijlvormen
ontleend is. Inderdaad aan de oude stijlvormen
zün deze nieuwe vormen niet ontleend; het
feit valt echter niet te loochenen, dat ze dik-
wüls groote overeenkomst vertoonen met de
producten van de hand van den dorps-
ambachtsman, al wordt tegenwoordig de
machine dan gebezigd en al komt dit ook aan
de bewerking van het oppervlak tot uitdruk-
king. Natuurlijk zijn er verschillen op te mer-
ken, die grootendeels voortspruiten uit den
anderen geest, waaruit de oude overgeleverde
vormen geboren werden, maar toch hebben
beide een gemeenschappelijken factor: men
wilde geen gecompliceerde, willekeurige vor-
men maken, men wilde slechts den eenvoud
betrachten en tot klare, zuivere vormen komen.
Men wilde ook niet op de oude stijlvormen
teruggrijpen
— gestolen goed gedut niet
en men vond, dat de versierselen uit vroeger —
tyden zeker niet gedyen zouden op de vormen
van tegenwoordig.

TECHNISCHE VORM EN
HANDWERKVORM
De zuivere vorm zonder versiering kan op twee
manieren ontstaan, die zich laten onder-
scheiden in den haast onpersoonlijken, gladden

10
 Twee voorbeelden van verwerking van zilver, links zijn oude stijlvormen nagebootst, terwijl rechts naar een tijdlooze, eenvoudige en technisch verantwoorde schoonheid
is gestreeld. Aldus is een vorm ontstaan, die nauw verwant is met de tijdlooze handwerkelijke vormen.
„technischen" vorm en in den individucelen
handwerkvorm, dien men wel den „primitie-
ven" vorm heeft genoemd.
De moderne techniek, onder invloed waarvan
de technische vorm ontstond, is aan de eene
kant vaak overdreven toegejuicht, terwyl
anderen haar even overdreven verdoemden
en weerden. Het is echter gebleken, dat de
techniek zeer nauw met den geestelüken voor-
uitgang van een volk samenhangt. Of zy een
afbrekenden of een opbouwenden invloed op
de kultureele prestaties van een volk heeft, is
een strijdpunt, dat voor onzen tyd reeds lang
overwonnen is. Zeker is, dat de opkomst van
de machine voor de kunst en de kunstnijver-
heid van groote beteekenis is geweest, maar
men moet tevens toegeven, dat de invloed in
het begin niet onverdeeld gunstig is geweest.
Er gaat van de techniek echter ongetwyfeld
een opwekkende, verhelderende en disciplinee-
rende werking uit. Men oordeele zelf of een
moderne brug niet vaak een verrassend schoo-
— —
nen aanblik geeft, of om een simpeler
voorbeeld te nemen een kleermakersschaar,
die geen enkele pretentie heeft in den zin van
kunstproduct, maar die zuiver uit nuttigheids-
overwegingen gemaakt is, niet volmaakt kan
zyn van vorm
„kunst" verwarren.
— al moet men dit niet met
Men kan zich, bü het zien van vele technische
constructies, wel voorstellen, dat de kunstenaar
door deze zuivere vormen eveneens getroffen
werd en er gereede aanleiding in vond ook
in zijn vormen tot dezelfde klaarheid en ver-
antwoordheid te komen. Deze nieuwe richting
in de kunstnüverheid bevrydde den kunste-
naar tegelykertyd van de historische over-
levering in vorm en versiering. Hy zag in den
techmischen vorm een symbool van den tyd,
hetgeen voorzeker niet het geval was. De tijd
heeft ondertusschen van heel andere symbolen
zyn zin en diepte gekregen. De „technocra-
tische" strooming zag ook voor het handwerk
geen enkele toekomstmogelükheid meer, want
de nieuwe vormen waren volgens haar nog
eerlyker en beter dan de overgeleverde hand-
werkelyke vormen, hetgeen ongetwyfeld ook
dikwijls waar was. Aan den anderen kant was
de technische vormgeving dikwyls volkomen
in den ban van de machine geraakt en werd
als het ware een machtsuiting van het intel-
lect, in plaats van een scheppende daad, terwijl
wü nu inzien, dat het op het beheerschen van
de machine aankomt en niet op het volgen
van de machine.
Bü de toepassing van den „technischen" vorm
houdt men zich aan zeer strakke grondbegin-
selen: versiering wordt in het algemeen hoogst
onzakelijk geacht, pas wanneer zü verhelde-
rend op den vorm werkt en den bouw van het
voorwerp voor het oog ondersteunt, dan kan
11
men tot het aanbrengen daarvan overgaan.
Een positieve, zakelyke gedachtengang, echter
niet zonder kunstzinnigen inslag, ligt aan den
technischen vorm ten grondslag.
De „handwerkvorm" wordt niet door die strak-
heid gekenmerkt, hoewel ook hier naar een-
voud gestreefd wordt; men wil echter ont-
komen aan de dreigende greep der vermecha-
niseering en vertechniseering, door natuurlijke,
ongedwongen vormen te scheppen. Men wil in
een zoo gevoelig mogelijken vorm, die rekening
houdt met al de toevalligheden van het
materiaal de bezieling van den maker uiten.
Men wil dat de voorwerpen levend bezield zyn
en vermydt daarom koele, geometrische vor-
men en gladde oppervlakken. De voorstanders
van den „primitieve" vorm beschouwen hun
eigen hoogst persoonlüke invallen als het voor-
naamste, men kent
sche — — —
niet zelden in aestheti-
overgevoeligheid aan het materiaal
—
als het ware een „ziel" toe zou men het niet
behandelen met ontzag voor al de natuurlyke
spelingen, die er zich aan voordoen, dan zou
men het als een onrecht het materiaal aange-
daan voelen. Als vanzelfsprekend neemt men
aan, dat het materiaal zich hiertegen zal „ver-
zetten". En voor ons gevoel doet het dit dan
ook wel, als de bewerking tegen de structuur
van het materiaal ingaat. Met dergelüke ge-
Een kenmerkend staaltje van zoogenaamd „Fransch
porcelein", dat we nog zoo vaak aantreffen, waarbij
vorm en versiering echter geheel naar oude stijlvormen
zijn nagebootst, maar slecht, slap en nietszeggend voor
dezen tijd, zijn toegepast: de „valsche rijkdom" voor
de huidige armen van geest.
(Foto: V.W.
voeligheden laat de technisch georiënteerde
ontwerper zich niet in. Weliswaar streeft hy
óók naar een juist behandeling van het
materiaal, maar op logische technische gron-
den, zonder ieder ding apart en individueel te
kunnen of te willen behandelen. Bovendien
vermydt hy van nature bü voorbaat al te
grillige of luxueuse materialen. Opvallend en
tevens begrypelyk is het, dat de handwerk-
vorm hoofdzakelük door vrouwen ontworpen
en uitgevoerd wordt, terwyl de mannen zich
blijkbaar meer aan de techniek verwant
voelen; by hen werkt niet zoo zeer het gevoel
als wel het verstand. Ondertusschen: het
woord „primitief" geeft zeker niet juist het
karakter van dit moderne handwerk weer,
want by alle voorgewende primitiviteit is het
vaak uiterst geraffineerd en spitsvondig van
materiaalbehandeling en decadent in zyn
hyper-individualistische vormgeving, die uit-
sluitend voor luxe-voorwerpen in dure mate-
rialen tot zyn recht kan komen en economisch
uitvoerbaar wordt.
De technische vorm heeft men wel als al te
zakelyk, al te technisch beschouwd, ziet men
echter de resultaten, de prachtige lynen en
zuivere verhoudingen, dan spreekt uit het
voorwerp toch altijd naast het verstand en het
begrip nog de hand van den kunstenaar.
En zoolang men nog in staat is zulke tech-
nisch volmaakte, maar eveneens kunstzinnig
beleefde vormen te scheppen, behoeft men
voor vertechniseering niet bang te zün.
Zoolang men zich ook van de nuttigheid en
de doelmatigheid van de oude overgeleverde
vormen bewust is en deze als eeuwige vormen
aanvaard, zal een voortzetting hiervan in de
technische vorm niets dan goeds voor de toe-
komst van ons gebruiksvoorwerp kunnen be-
teekenen. Voor bepaalde materialen en voor-
werpen zal de „primitieve", handwerkelijke en
individueele vorm echter eveneens van betee-
kenis blyven. Maar ook hier zal blyven gelden:
hoe straffer, gedisciplineerd en beheerschter,
hoe beter!
Maar in ieder geval komt het den vorm ten
goede als zoowel de technische als de hand-
werkvorm zooveel mogelyk ieder naar zyn
aard worden uitgevoerd. De machinaal ver-
vaardigde oppervlakken, die handwerk sugge-
reeren — ik denk büv. aan de „gehamerde"
oppervlakken van allerlei machinaal geperst
metaalwerk — zün een vormvervalsching, die
iedere kunstzinnige waarde by voorbaat te
niet doen. Juist op dit gebied wordt geweldig
geknoeid, waarbij we de technische middelen
om allerlei houten en metalen dingen „oud"
of „rustiek" te laten Ujken, als volkomen
verachtelük buiten beschouwing laten.
GERDA SCHAAP.
WODAN - GOD VAN DEN GEEST
GERMAANSCHE GODEN IV
Eens
hebben de Asen en de Wanen, twee
verschillende godengeslachten, die wü
later nog bespreken zullen, een bitteren
krijg gevoerd, maar eindelijk was het tot ver-
zoening gekomen. Op plechtige wijze zou de
vrede bezegeld worden. Beide partijen spuwden
in een vat en schiepen uit het speeksel een
wezen, dat Kvasir heette. Toen hebben twee
dwergen Kvasir gedood en zijn bloed metj
honing vermengd, om daaruit den drank te
brouwen, die sedert mede genoemd wordt;
ieder die daarvan drinkt, verwerft wysheid en
de gave der dichtkunst. Maar niet lang hadden
de dwergen pleizier van hun schanddaad, want
nadat zij op even arglistige wüze den reus
Gilling gedood hadden, moesten zij aan diens
zoon Suttung als zoengeld de mede uitleveren.
Deze vérborg de reus in het binnenste van een
berg en hij zette zijn dochter Gunnlöd als
trouwe hoedster van dezen schat daartrij.
Maar Odin begeerde dien drank te verwer-
ven. Op zijn tocht naar den berg vindt hij op
een weide negen knechten aan het maaien en
hy vraagt hen, of hij hun sikkels slijpen zal.
Zoo scherp worden die sikkels door Odins wet-
steen, dat zij dien van hem wilden koopen,
maar de god eischte van hem, die den steen
verwerven wilde, het hoofd. Odin wierp den
steen in de lucht en toen allen trachten hem
te grijpen, geschiedde het, dat zij elkander den
hals doorsneden. Odin gaat daarop naar den
reus Baugi, die de heer der knechten was en
verklaart zich bereid hun werk over te nemen,
maar als loon bedong hij zich een teug van de
mede, die Suttung in zijn bezit had. Dat kan
Baugi hem niet beloven, daar zijn broer Sut-
tung niemand toestaat er van te drinken, maar
hij zal alles beproeven om den wensch van
Odin te vervullen. Deze, vermomd onder den
naam Balverk (d.L boosdoener) verricht ge-
durende den heelen zomer het werk van negen
mannen, maar eiScht, als het herfst geworden
is, zyn loon. Inderdaad weigert Suttung kortaf
een teug van de kostbare mede. Dan zullen
wy een list moeten bedenken, meent Bölverk
en hy neemt zyn boor Rati en begint daarmee
een gat in den berg te boren. Dan beweert
Baugi, dat zij door den bergwand heen ge-
komen zyn, waarop Bölverk in het gat blaast,
zoodat het rotsvijlsel hem in het gezicht stuift.
Zoo bemerkt hij, dat Baugi hem heeft willen
bedriegen, maar hy laat niets bly ken en
vraagt den reus slechts met boren door te
gaan. Als een tijdje later Bölverk nog eens
blaast, gaat het vijlsel den anderen kant uit.
Nu verandert Bölverk zich in een slang en
sluipt door het gat; Baugi stoot hem de boor
achterna, maar het gelukt hem niet Bölverk
te treffen. Deze begeeft zich daarop naar
Gunnlöd en wint haar liefde, waarop zy
bereid is hem drie teugen van de mede te
schenken. By den eersten dronk ledigde hij
het heele vat Odrörir, bij den tweeden Bodn
en by den derden Són, maar toen had hij ook
alle mede opgedronken. Daarop neemt hij de
gedaante van een adelaar aan en vliegt zoo
snel mogelyk weg, maar Suttung, die het ge-
merkt heeft, achtervolgt hem eveneens als een
arend. Toen de Asen Odin zagen aanvliegen,
zetten zij op het erf groote kuipen gereed en
zoodra Odin Asgard bereikt had, spuwde hy
de mede daarin en deelde die sindsdien uit
aan de Asen en aan de dichters.
Als men dit verhaal leest, krijgt men den
indruk, dat dit een humoristisch sprookje is,
en zeker niet een ernstig geloofde mythe. In-
derdaad staat het opgeteekend in een geleerd
werk, dat de IJslander Snorri Sturuson in het
begin der 13de eeuw samengesteld heeft en het
is dus mogelijk, dat het in de 2£ eeuw, die
sinds de kerstening verloopen waren, aanmer-
kelijk opgesierd is. Dat geldt misschien wel van
het tooneeltje met den in de lucht geworpen
steen. Van den Griekschen held Jason wordt
verteld, dat hij de uit een bezaaiden akker te
voorschyn gekomen krijgers door het werpen
van een steen er toe bracht, elkander te doo-
den. Maar laat ons vooral niet te snel oordce-
len; zoovele godenverhalen, die de nuchtere
wetenschap der 19de eeuw als üdele fabels
verwierp, bleken later bü nauwkeuriger onder-
zoek wel degelijk echte en zelfs overoude
mythen te zijn. Gewoonlijk verklaart men zulk
een vertelsel onecht, als men er niet in ge-
slaagd is, den zin ervan te verstaan.
Wy moeten de hoofdzaak in het oog houden:
de mede van Suttung. Dan treft ons allereerst
het verhaal van Kvasir; wat is daarvande zin?
Wij weten, dat speeksel in overoude tyden een
gistingsmiddel was. Wat in het Oudnoorsche
verhaal de goden doen, dat ervoeren Humboldt
en Klaproth in Siberië, toen een Tataarsch
hoofdman te hunner eere den nationalen
drank kvas bereidde. Toen zij de tent binnen-
kwamen, werd hun gevraagd te spuwen in een
bij den ingang staanden bak met melk, die
daardoor te sneller zou gaan gisten. Zoodra dit
gereed was, werden de gasten daarop getrac-
teerd. In dit bericht treft ons in het bijzonder
het woord „kvas", dat in Rusland nog steeds
een uit zwartbrood en mout gemaakten zuri-
gen drank aanduidt en dat zoo merkwaardig
met den naam Kvasir overeenstemt. Dit woord
staat in verband met andere Skandinaafsche
woorden, die bewijzen, dat de oorspronkelijke
beteekenis zal zijn: een drank, die door gisting
uit fyngeperste vruchten bereid is.
Hier is dus sprake van een primitieve me-
thode om een alkoholischen drank te bereiden.
Het oudste gistingsmiddel was speeksel; later
gebruikte men daarvoor honing, die voor het.
maken van de Germaansche mede onmisbaar
was. Dat bewyst ook reeds het woord mede
zelf, want dit gaat tot de periode der Indo-
Germanen terug en blijkt dan juist honing-
drank te beteekenen. De offerdrank der Indiërs
Hunebed-offertafel bij Visbeck.
(Fofo: E. Refzlaff)
wordt door gisting uit de somaplant bereid,
maar heet in het godsdienstige ritueel
madhu; toen de Indo-Germanen zich vüf-
tien eeuwen voor het begin onzer jaartelling
in het Noorden van Indië vestigden, konden
zij hun ouden offerdrank niet meer bereiden,
omdat de honingbij daar niet voorkomt; den
naam hebben zü echter getrouwelük bewaard.
De Grieken gebruikten by* het offer wün, maar
oude overleveringen vermelden, dat dit vroeger
niet het geval was, toen offerde men m e t h u.
Het verhaaltje van Kvasir heeft ons onvoor-
ziens verplaatst naar het verste verleden der
Indo-Germaansche volken. Wanneer wü dat
verder onderzoeken, dan büjkt het dat die
mede een byzonder groote rol in de oude gods-
dienstige voorstellingen gespeeld heeft; ik
behoef er slechts aan te herinneren, dat de
wereldboom Yggdrasil met den mededrank
begoten wordt, een mythische trek, waarop
wy later nog in een ander verband zullen
terugkomen. De beteekenis van de mede in het
verhaal van Kvasir en Suttung is duidelijk;
zij is een bedwelmende, een dronken makende
drank. "
De extatische stemming, waarin de geloovige
in mystieke vervoering het GoddeUjke aan-
schouwt, heet geestelijke dronkenschap; zü is
de toestand van de ziel. Het is daarom vol-
komen begrijpelijk, dat de gegiste drank een
plaats in den offercultus verkregen heeft en
zelfs in het bestel van den ganschen kosmos
een gewichtige functie bezit, dat deze den
dichter en den ziener, den priester de kracht
geeft om te zien, wat voor het dagelijksche
oog verborgen ligt.
Als de mythe verhaalt, dat de dichters dezen
drank van Odin ontvangen hebben, dan kun-
nen wij dat met de nu gangbare voorstelling
der goddelyke inspiratie vergelüken. Hoe
menig dichter heeft het gevoel gehad, dat een
andere stem dan de zyne hem in de ziel de
liederen voorzong, dat hy slechts het medium
was voor een hoogere macht, die door hem tot
de menschheid spreken wilde. En indien een
dichter behoefte gevoelde, om den geest, die
geen macht had omhoog te stijgen, van zyn
traagheid te bevrijden, dan zal hü eer naar
Goethe's wyn, dan naar Schillers koffie ge-
grepen hebben. Wie niet begrijpen kan, dat de
geestelijke vervoering nauw verwant is met de
verhoogde stemming, die in een roes gewekt
wordt, heeft het mysterie der ziel niet diep
gepeild.
De Germanen bü hun feestmalen waren
zeker niet ingetogener dan onze boeren op hun
ouderwetsche bruiloften; daarom is er nog
geen reden het voor te stellen, alsof zij aan
den drank verslaafd waren. De mededronk, die
aan het offermaal van mond tot mond rond-
ging, nadat de priester hem den Goden had
toegewijd, was even heilig als de mythische
drank, waaruit de dichter zün inspiratie ver-
wierf. En het was Odin, die de mede schonk,
want hü had haar met gevaar van eigen leven
uit het gebied der demonen geroofd en daar-
door aan goden en menschen gegeven.
De naam Wodan-Odin hangt samen met
ons woord woede. Daarmede kan velerlei be-
doeld zijn; men heeft gedacht aan het woeden
van den storm, vooral in den wintertijd, wan-
neer volgens het volksgeloof" de geesten
der afgestorvenen door de lucht varen; men
kan ook denken aan het woeden van den krijg.
Maar men komt dichter by de waarheid, als
men er op let, dat het woord Wodan ook
samenhangt met het Latijnsche yates, dat
„ziener, profeet, dichter" beteekent. Deze
woorden sluiten zich aaneen tot een enkel
begrip, dat van de geestelyke woede, de ver-
12
voering, de extase, die den mensch de poorten
tot een hoogere wereld ontsluit. Het
verbaast ons nu zeker niet meer, dat de Romei-
nen den Germaanschen Wodan met hun Mer-
curius gelijkstelden; hij was ook bij de stam-
men van den Beneden-Rijn een god, die met
de hoogere functies van den geest te maken
had.
Geen wonder, dat de skalden hem telkens
weer prijzen in hun gedichten als den god, die
de mede geroofd heeft en daardoor den men-
schen geschonken. Maar een Eddalied noemt
hem- ook „vader der tooverspreuken". Natuur-
lyk, in zooverre deze spreuken ook in dicht-
vorm gebracht waren, kon hij als hun vader
gelden, maar de nadruk ligt hier wel degelijk
op het begrip toover: Odin is ook bij uitstek de
god van de magie. Hij beroemt er zichzelf op,
dat hy de kunst verstaat, de wapens van den
vyand stomp te maken, boeien te verbreken,
wonden te heelen. In sommige mythen bereikt
Odin zyn doel niet door goddelyke macht maar
door bezweringskunsten. En in een duistere
strofe hooren wij dat Odin de runen gevonden
heeft uit het vocht, dat van Heiddraupnirs
schedel druppelde; wy mogen veilig aannemen,
dat met Heiddraupnir alweder de mede bedoelc'
is en hy dus in deze mythe als een andere
Suttung optreedt.
Een verheven mythe vertelt ons, hoe Odin
de runenkennis verworven heeft. De god zelf
spreekt in de volgende strofen:
Ik weet dat ik hing
aan den windigen boom
negen nachten lang,
door de speer verwond,
aan Odin gewijd,
zelf aan mij zelf,
aan den wereldboom
waarvan niemand weet,
uit welke wortels hij groeit.
Eiken b'j Trrborg
13
Men gaf mij brood,
noch bood mij drank,
ten -slotte spiedde ik omlaag;
nam de runen op
nam ze roepende op:
vervolgens viel ik er af.
Negen liederen
my leerde1 de zoon
van Bolthor, Bestla's vader,
en ik kreeg een teug
van de kostlijke mede
uit Odrörir geschept.
Ik begon te wassen
en wys ts worden, "
te groeien en goed te gedijen,
woord mij van woord
voerde tot woord,
werk my van werk
voerde tot werk.
Elke regel in deze strofen houdt een verbor-
gen geheim in; het mysterie is hier niet min-
der ondoordringbaar dan in de duisterste
spreuken der Hindoes. Wy worden zelfs hier
en daar aan den kruisdood van Christus her-
innerd, wiens zyae immers ook door de speer
van Longmus doorboord werd. Maar er bestaat
geen reden aan te nemen, dat een IJslandsche
dichter motieven der Christelyke legende op
een mythe var. Odin zou hebben overgebracht.
Hier treedt ue god op als de aartstoovenaar,
die in den oertijd de runenkennis verworven,
heeft. En wij zien hier weer alles bijeen: de
runen, die tooverkrachtige teekens waren, de
bezweringsliederen en.... den mededrank. Als
wij het nog niet begrepen hadden, de kennis
die Odin, hangende aan den wereldboom, ver-
werft, is niet het hanteeren van een aantal
magische kunstgrepen, niet de uitoefening
van verschillende soorten van bezwering en
toovenarij, maar het gaat om de hoogste wys-
heid, waardoor het wereldbestel bevestigd
wordt en de god zelf in woord en daad kan
groeien. Een typisch Germaansche gedachte
openbaart zich in deze mythe: het geloof in
het eeuwige wordigsproces van den kosmos.
Welk een andere Odin dan de god van den
krijg! En toch, niet zoo tegengesteld als het
op 't eerste gezicht lijkt. Want ook als oorlogs-
god bewijst hij zyn geestelijke meerderheid,
door list hooger te stellen dan geweld. In zijn
zorgend waken voor de wereld, die hij met
ondergang bedreigd ziet, toont hy de wijsheid
en het inzicht, die hij door zijn eigen offerdood
verworven heeft. Geen wonder dat deze god,
ondanks de gevaarlijke kanten van zrjn
demonisch wezen, toch vereerd werd,
en wel in het bijzonder door de krijgslieden en
de dichters. Maar de god, die de gunst der
dichters verworven heeft", ontvangt in schoone
liederen hun dank terug en zijn lof klinkt
voort van geslacht tot geslacht.
Hebben wy nu Odin verklaard? Ja, kunnen
wy wel ooit een godheid „verklaren", zoo als
een wiskundige stelling óf een wetsparagraaf?
Er hangt om het goddelyke wezen altyd een
floers van ondoordringbaar mysterie, waar-
door het ons nooit gelukken wil het in een
enkele klare formule te vangen. Maar dit
moeten wü althans erkennen: het is ons
weliswaar duidelyk geworden, dat Odin met
den oorlog, met poëzie en met toovenary ver-
bonden is, maar wy begrypen nog niet de
wezenlyke eenheid van dezen dichter-krijgs-
man. Bovendien hebben wy enkele mythen
nog niet behandeld, die geheel buiten deze
beide werkingssferen liggen en die ons voor
nieuwe raadsels plaatsen. Wij zullen daarom
van Odin nog niet voor goed afscheid kunnen
nemen.
JAN DE VRIES.
(Foto: V.W. Ir. W. F. van Heemskerck Dt'ike
VOLKSGYMNASTIEK
Gymnastiek voor het volk, wat klinkt
het mooi, maar wat is het ook mooi
en opwekkend, en wat is er in ons
land eigenlijk bitter weinig voor de zoo nood-
zakeUjke natuurlüke beweging van het
lichaam gedaan.
Deze beweging is namelijk niet alleen voor
het lichaam van belang, ook de geest wordt
hierdoor sterk beïnvloed. En juist daarom is
een goede lichaamsbeweging van zoo groote
waarde, want alleen in een gezond, krachtig,
goed ontwikkeld lichaam kan een goede geest
wonen, en dan pas zullen lichaam en geest
ook de zoo belangrijke eenheid en harmonie
kunnen vormen.
Wanneer wü ons lichaam niet met zorg en
regelmaat ontwikkelen en verzorgen, wanneer
de noodzakelijke bewegingen aan ons lichaam
onthouden worden, zoodat spieren en ge-
wrichten alle gelegenheid hebben om te ver-
stijven en hun functie zoodoende niet meer
behoorlijk kunnen vervullen, dan zal de geest
daar eveneens onder te lüden hebben, ook
deze zal „stijf en stug" zün. de losse soepel-
heid zal er volkomen aan ontbreken.
Duidelijk is de nauwe verbondenheid van
lichaam en geest ook te zien bü iemand die
terneergeslagen is, die in de put zit. We kun-
nen ons zoo iemand niet anders voorstellen
dan lichamelijk eveneens geknakt, het hoofd
hangt tusschen de opgetrokken schouders, de
rug ls gebogen, de knieën knikken. Loom, als-
of hü doodvermoeid is, zoo loopt hü, volkomen
geschokt en uit het lood geslagen. De geestes-
Ook hef slaan van de tamboerijn is een van de rhyth-
mische oefeningen van de Medau-meisjes.
(Foto's: Julia Selle en Anneliese SchulzeJ
gesteldheid weerspiegelt zich volkomen in de
lichamelijke gesteldheid, in de houding.
Stellen we ons daarentegen iemand voor, die
opgewekt, vroolyk, bly is, dan zal deze opge-
wektheid uit de geheele lichaamshouding
stralen, zyn gang zal veerend en opgeruimd
zün, zün blik helder en bbj.
Lichaam en geest zyn ook hier volkomen met
elkaar in evenwicht, de geest kan zich har-
monisch en vrij ontplooien, geen zorgen of
moeilijkheden zün te groot om overwonnen te
worden, er straalt van dezen mensch een be-
zielende kracht uit, die ook op anderen een
gunstige uitwerking zal hebben.
In een dergelüken toestand is elke arbeid, hoe
zwaar ook, een vreugde, niets is teveel en ber-
gen kunnen verzet worden, terwyl in den
tegenovergestelden toestand elk werk teveel
is, men komt niet of nauweUjks op goede ge-
dachten, de geest is verslapt, elke kracht ont-
breekt.
Gaat men in een dergelüken geestestoestand
naar een concert, naar een mooi tooneelstuk,
of naar een goede film, dan zal men, meege-
sleept door het hoorspel of door het schouw-
spel, langzamerhand bevrüd worden van de
gedrukte stemming, het lichaam strekt zich,
men richt zich op, men denkt niet meer aan
zichzelf, men ondergaat nog slechts de kunst
die zich aan ons openbaart. Na afloop zal deze
opgewekte stemming blijven, men zal met
veerkrachtigen tred huiswaarts gaan, verhe-
ven boven de dagelüksche beslommeringen.
Ook hier weer een voorbeeld, hoe lichaam en
14
 geest volkomen met elkaar harmonieeren.
Het is dus duidelijk, dat een natuurlijke ge-
zonde ontwikkeling van het lichaam ook ont-
wikkeling van den geest tengevolge zal heb-
ben.
Nu zyn er 1001 manieren voor lichaamsont-
wikkeling en lichaamsbeweging, waarvan er
vele een bepaalde verdienste gehad hebben
of misschien nog hebben. Een gezonde, na-
tuurlüke wüze om het lichaam te ontwikkelen
heeft echter Hinrich Medau gevonden, die in
het byzonder de vrouwengymnastiek na ja-
renlange studie tot een groote hoogte ontwik-
—
kelde. Medau
van een bepaald persoon
—
het is niet alleen een naam
het is veelmeer
een begrip geworden van een zeer büzondere
volksgymnastiek.
En dat Medau een begrip is geworden, kunnen
we ons wel voorstellen als we de foto's op deze
bladzijden bekijken, beelden, waaruit dadelijk
de geest van zijn werk spreekt.
Gezonde krachtige lichamen, vrouwen spran-
kelend van levensmoed en, levensblyheid, een
beeld, dat uiterst aangenaam aandoet en on-
willekeurig komt de gedachte by' ons op, of
het niet mogely'k is ook hier een overeenko-
mende wüze van lichaamsbeweging en
lichaamsontwikkeling na te streven. Vooral
voor de vrouw, voor de moeder is het van zoo
groot belang, dat zy meer beweging krijgt,
waardoor zy vanzelfsprekend opgewekter zal
worden en niet in de dagehjksche sleur zal
ondergaan.
Het begin hiervoor is al gemaakt, met de
gymnastiek en sport in de bedrijven en bü
een goede leiding zal deze nieuwe vorm zeker
tot verheffing van ons geheele volk leiden.
Want hoe belangrijk is het niet, dat vooral bü
de vrouw, als draagster van ons nageslacht,
een goeden gezonden geest met een gezond
lichaam gepaard gaat.
In de opvoeding en ontwikkeling van het
henaam van man en vrouw bestaat vanzelf-
sprekend een groot verschil.
Bü den man
komt het vooral op gespierdheid, op kracht

en harding aan, terwül voor de vrouw een

meer soepele losse vrije beweging van be-
lang is.
Medau werd in Süderstapel, een dorpje aan
de Eider in Noord-Duitschland geboren, als
zesde zoon van een boer. Zyn jeugd bracht hü
by zün vader op de boerderü door, waar zich
die eenvoudige natuurlyke levenshouding van
hem ontwikkelde. Daar heeft hy de oude
volksgebruiken en de oude volksdansen be-
leefd, onbewust toen van het feit, dat dit alles
eens nog van groot belang voor hem zou wor-
den.
Het landleven, met de afwisselende werkzaam-
heden het heele jaar door, het vele buiten
zün, de arbeid in de vrije natuur, dit alles
werkt diep In op een gezonde krachtige vor-
ming van den mensch. Ook in het spel van
de jongens en meisjes van het land komt dit
uit. Hoe anders is hun jeugd dan de jeugd
van de stadskinderen. Deze laatsten zün
meest gebonden aan de huiskamer of aan
de straat, tusschen hooge steenen muren,
waar soms een klein zonnestraaltje hun
somber leven eenigszins opfleurt. Hoe anders
is het op het land, daar altijd de vrije
natuur om je heen, alleen by het allerguurste
weer is men gedwongen om binnen te zün,
maar verder is daar alle gelegenheid om te
zwemmen, te roeien, te zeilen, te visschen, om
hard te loopen en te springen, om aan den

15
fFofo's: Scherf J

rekstok te hangen, of de boomen als natuur-
lijken rekstok te gebruiken. Onder dergelyke
omstandigheden is ook Medau opgegroeid en
hü heeft zich ontwikkeld tot een natuur-
mensch, die vrij en zuiver denkt en handelt,
en die de doffe omslotenheid van heilige
huisjes schuwt. De volksfeesten, met muziek
en dans en spel, waren voor hem steeds weer
een openbaring. Het waren geen stukken van
Beethoven of Bach, die daar gespeeld werden,
het waren de oeroude volksliedjes, die de een-
voudige dorpsmuzikanten op hun schorre in-
strumenten speelden, en juist deze liedjes
trokken den jongen Medau aan. Medau hield
van muziek en het was zijn vurigste wensch,
eens een groot kunstenaar te worden, de
droom van eiken jongen begaafden mensch.
Zyn liefde voor de muziek en zyn voortgezette
studie op dit gebied zyn hem later by zyn
werk zeer te stade gekomen.
Belangryk voor zijn loopbaan was ook de om-
gang met de dieren van de hoeve. Als in het
voorjaar de koeien, na de koude wintermaan-
den op stal te hebben gestaan, voor het eerst
de sappige groene weiden opkwamen, dan
verwonderde hü zich steeds weer over de
vreemde bokkesprongen, die de dieren maak-
ten. De eerste dagen huppelden en sprongen
Groot is het verschil in de kultuuruitingen
van ons Noorderlingen en het Westras, in we-
zen zün deze onzen Germaanschen aard vol-
komen vreemd, maar toch heeft Hinrich Me-
dau in de vormenspraak van die volken aan-
wij zingen gevonden voor de vervolmaking van
zün methode tot ontwikkeling van het
lichaam. En de „inspiratie" wist hü op eeD
geheel eigen manier uit te werken, die vol-
komen met onzen aard en ons wezen overeen-
stemt.
De mechanische ontwikkeling van het lichaam,
die sinds het begin van de 20ste eeuw zoozeer
het Duitsche opvoedingssysteem kenmerkte,
en die aanvankeUjk ook in zün werkwüze sterk
tot uitdrukking kwam, werd langzamerhand
vervangen door een meer organische opvat-
ting, die zich kenmerkte door een volkomen
natuurlüke beweging van het lichaam.
Ook de ervaringen, die Medau in Lissabon
heeft opgedaan, zün van: groote beteekenis
voor zijn eigen büzonderen stijl geworden,
vooral de acrobatische toeren van jongens aan
trapeze en verschillende andere toestellen zyn
van injvloed geworden op zyn methode van
lesgeven.
ze door de wei alsof het dartele lammetjes
waren en hun stijve beenen gooiden ze dan in
de lucht, als het ware om zich „los te trap-
pen". Deze natuurlyke onweerstaanbare be-
weginger\ van de dieren, waren zün eerste
aanknoopingspunten voor de gymnastiek,
want hü maakte dit ook op den mensch van
toepassing; als zy langen tyd in dezelfde hou-
ding bleven, dan zouden ook by hen allerlei
spieren stijf worden en voor hen zou springen
en huppelen natuurlyk ook goed zyn.
Verder ontwikkelde hü zich op dit gebied op
de kweekschool, waar hij zich vooral op de
vakken gymnastiek en muziek toelegde. Na
het examen heeft hy zich hij die richting ver-
der bekwaamd, maar om nog verder in deze
vakken te studeeren ontbrak het hem aan
geld. Eerst zou hy zelf moeten verdienen voor
hy zijn studie kon voortzetten.
Evenals wij, hebben ook de Noordduitschers
den trek naar den vreemde in het bloed zitten
en gedreven door dien onweerstaanbaren
drang, heeft ook Medau zün land verlaten en
is naar Portugal vertrokken, en later naar
Spanje. Daar maakte hy kennis met de gra-
cieuse losse bewegingen in den volksdans, het
volkslied en de meesleepende muziek van de
zuidelyke volken.
 Naast zün studie in gymnastiek heeft hü een
groot deel van zün vrijen tijd aan de muziek
gewüd, zün oude liefde.
In Spanje vond hy gelegenheid genoeg om de
beide groepen muziek en gymnastiek te com-
bineeren en van die gelegenheid heeft hü een
ruim gebruik gemaakt. De resultaten hiervan
zijn voor zün werk dan ook doorslaggevend
geworden, want juist zün aanleg voor muziek
stelde hem in staat oude eenvoudige wysjes
als begeleiding voor zijn bewegingsspelen om
te werken. Zoo kwamen ook de volksliederen
uit zün jeugd hem weer te pas, want juist op
deze eenvoudige muziek kwam het aan. Stap
voor stap is Medau zoo vooruit gekomen) en
langzamerhand heeft hü zich een geheel eigen
inzicht in de opvoeding en de ontwikkeling
van het lichaam gevormd.

RHYTHMISCHE OEFENINGEN
Na zes jaar in Spanje aan een stuk door ge-
werkt en gestudeerd te hebben, is hü naar
zün vaderland teruggekeerd, waar hü zich de
nieuwe ontwikkelingen op sportgebied heeft
eigen gemaakt. Ook het diploma van het in-

(Foto's: Baumann)

stituut van Rudolf Bode heeft hü behaald,
waardoor hy een nieuwen en ruimeren blik op
de rhythmische lichaamsopvoeding verkreeg.
Rhythmisch niet in dien zin, dat de beweging
ondergeschikt is gemaakt aan de muziek,
maar rhythmisch veel meer in den zin van
soepele losse evenwichtige oefeningen, die het
lichaam op een natuurlüke manier in bewe-
ging brengen.
In 1928 maakte Medau voor het eerst kennis
met het korfbalspel en wel in Amerika. Hü
verwonderde zich over het meesterschap,
waarmee de spelers den bal in de mand kon-
den krijgen. Dit spel, waarin hy zichzelf eerst
grondig geoefend had, is de aanleiding ge-
weest voor zün balspel, dat eveneens een een-
voudige organische beweging van het lichaam
met zich bracht. In Amerika is hy ook tot de
slotsom gekomen, dat gymnastiek als voorbe-
reiding voor de sport volkomen ongeschikt is,
want de beweging, die mem bü voorbeeld
maakt bü het kogelstooten, kan men nooit
voorbereiden, want altijd zullen er bepaalde
spieren bij de gymnastiekoefening zün, die
niet meewerken*, terwül ze bü het echte kogel-
stooten wel mee zullen doen, waardoor weer
een volkomen andere spierbeweging optreedt.
Het werk van Medau ls dan ook volkomen op
natuurlyke spelen gegrond, in geen enkel op-
zicht draagt zyn werk een verwrongen karak-
ter. Eén van de'belangrijke bewegingsvormen
in Medau's leer is ook het knotszwaaien; ook
aan deze gymnastische oefening heeft hij een
geheel eigen gestalte en vorm gegeven], in
samenwerking vooral met Irmela Doebner, de
vrouw, die sinds jaren met hem meewerkt om
zyn ideaal te verwezenhjken. Samen hebben
zü gebouwd aan een werk, waarvan het resul-
taat was de gymnastiekschool Hinrich Medau,
die in 1929 werd gesticht, die het ideaal, door
gezonde spelen een natuurlyke en levendige
houding te doen ontstaan, vorm en gestalte
heeft gegeven. Ook in ons land is Hinrich Me-
dau met zijn school geweest, om onze volks-
genooten met zijn leer in kennis te brengen.
De grondvormen van zijn werkwyze zyn voor-
namelük houdingsoefeningen, die het even-
wicht van den straffen gesloten vorm bevor-
deren. Het veeren en springen wordt beoefend
om een soepele lichaamshouding te verkrij-
gen, terwül verder het zwaaien tot opwekking
van lichaam en geest van belang is. Om een
eenheid in den bewegingsvorm te krijgen, is
muziek van zelfsprekend als begeleiding ver-
eischt, en dat de oefeningen daardoor verge-
makkelükt worden, bewust wel het feit, dat
Balspelen in de vrije natuurt Hoeveel spieren komen
niet in beweging en hoe goed ook voor de adem-
haling.
men elkaar bü zwaren arbeid door toeroepen
het werk tracht te verlichten.
Het zün van die eenvoudige bijna vanzelf-
sprekende dingen, die Medau steeds weer op
zün werk wist toe te passen, tot het welzün
en heil van het volk.
ledere beweging van hand, hoofd, been of
voet is zoodoende een natuurlijke beweging
geworden, die geen enkele spier van het
lichaam geweld aandoet, maar die leidt tot de
vervolmaking van het lichaam, en dus ock
van den geest en met zün werk schiep hij
arbeidsvreugde en arbeidslust. de levensbron-
nen van het volk.
Hü heeft de gymnastiek een vorm gegeven, die
in de toekomst een belangrijke plaats in het De oefeningen mef den hoepel zijn al even belangrijk
volksleven zal innemen. als het knofszwaaien bij Medau's leer.
GERDA SCHAAP. (Foto's: Riebecke)
 KLOMPEN
In
de eerste zaal van de Munchener Pina-
kotheek hangt een schilderij van Hans
Schüleins. Het stelt den heiligen Servatius
voor en vertoont links een wapen met drie
klompen, rechts een opschrift, waarin de hei-
lige het volgende zegt:
Zu Lüttich den Glauben leret ich
Servatius, do warff man mich
Mit Holzschuchen zutodt auff der fart,
Zu Mastric ich begraven wardt.*)
Ik kwam op een middag door de straten van
Krefeld, toen juist een drukbezochte lagere
school leeg liep. Als een waterval stortte de
kinderschare de trappen af en de deur uit,
en rende toen met een honderdtoonig geklep-
per over de straat, want de kinderen hadden
büna allemaal klompen aan, zelfs de aller-
kleinsten heel lieve miniatuurklompjes. Zoo
maakt Wilhelm Heinrich Riehl, de bekende
trekkende volkskundige uit de volgende eeuw,
kennis met de klompen, die zoo kenmerkend
zijn voor de lage landen langs de Noordzee.
Het is geen wonder, dat de klomp en zyn be-
werking in deze tyden weer opnieuw de be-
langstelling van het publiek trekken. Juist het
tegengestelde doet zich voor van wat wy in
een studie uit 1933 lazen, waarvan de schrijver
vaststelde, dat „een der bedrijven, waarin de
nood der tyden zich wel zeer sterk doet gevoe-
len, de klompenindustrie (is). Thans is er
eenerzyds overproductie, mede ook, omdat
door het goedkooper worden van het schoen-
werk er minder aanleiding is op klompen te
gaan. Bovendien beginnen de klompen uit de
mode te raken."
Maar al loopt tegenwoordig zeker een zestig
ten honderd in Nederland op hout, het zijn
slechts zeer weinigen, die iets naders weten
van de vervaardiging. Toch is het nog een
gansche reeks van bewerkingen, die een blok
hout moet ondergaan om tot een behoorlyke
klomp te worden gevormd.
Als houtsoort voor de klompenvervaardiging
wordt meestal gewone populier gebruikt. Ver-
der komen nog het greenenhout en het elzen-
en beukenhout in aanmerking, maar al deze
houtsoorten zün van minder waarde, dan het
wilgenhout, dat taai en waterdicht is, maar
niet zooveel meer voorkomt.
*) In Luik leerde ik, Servatius,
het geloof; toen
gooide men mü met klompen dood, terwyl ik
voorby reed; in Maastricht werd ik begraven.
19
Over de veelheid der
klompen en de kunst van
het maken en koopen.
Boven: Nu nog grof en onafgewerkt maar spoedig
zullen zij keurig beschilderd ot fraai gesneden de
voeten der boeren beschermen.
Onder: Klompenmakers uit Enteren aan het werk.
HET ALLEREERSTE
De klompenmaker heeft zich een boom uitge-
zocht, laat die kappen en naar zün werkplaats
overbrengen. Deze stam moet nu in „mooten"
gezaagd worden. En hierbü komt de vakman-
schap reeds direkt te pas. Immers de verschil-
lende mooten bepalen meteen de grootte van
de klompen, die er uit zullen groeien. Een ge-
ringe vergissing of onnauwkeurigheid kan een
schade beteekenen van wel een zeven paar
klompen!
In elke moot „zit" een klomp of zes, zeven.
Deze zes of zeven klompen-in-staat-van-wor-
ding, worden door kloving van elkaar los ge-
maakt.
DE KAPPING
En nu is het dan zoo ver, dat aan de toe-
komstige vorm van den klomp gedacht kan
worden. De klompenmaker neemt de klompbyl
ter hand en bepaalt met een paar juist ge-
raakte inkepingen de grootte van den toe-
komstigen klomp. Het overtollige hout, zoo wei-
nig mogelijk natuurUjk, wordt verwüderd. Bij
deze „kapping" bepaalt de bewerker reeds met-
een de punt van den klomp en de hoogte van
den wreef.
De volgende slagen bestemmen het voor-
naamste karakter. Zal het een klomp worden
met een grooten punt, of wordt het een plat
sandaalmodel? De vakman ziet het reeds van
tevoren. Overigens speelt in dezen de bodem-
gebondenheid ook weer een woordje mee. In
de eene streek treft men klompen van een
totaal ander uiterlyk aan, dan in de andere.
De Friesche klompenmaker uit Jistrum (Ee-
strum) byvoorbeeld heeft als eindproduct een
stomp breed model, terwyl klompen uit weer
andere streken puntig en rank werden.
OP HET BLOK
Nu komt onze klomp in wording op het blok.
Op vernuftige wüze is op dit blok het z.g. blok-
mes bevestigd, dat als een soort hefboom
werkt, waardoor men natuurlijk gemakkelijk
kracht kan zetten. Dat er ook nog weer ver-
schil is in grootte en uitvoering van dit mes
hangt natuurlijk weer samen met den toe-
komstigen vorm. Vrijwel het geheele uiterlyk
van den klomp maakt de klompenmaker op
het blok gereed. Hiel, voetzool, instap, wreef,
alles wordt in hoofdzaken afgewerkt.
 Het overtollige hou» wordl met de klompbijl zooveel mogelijk verwijderd
Door twee stegen wordt de wreef van den klomp vastgelegd.

OP DE BOORBANK sierkunst spreekt uit deze versiering, uit de ge-

Boven: Reeds bij de eerste bewerking wordt de vorm
van den klomp naar den gebruifcefijken vorm uif de
streek bepaald.
Onder: Het blokmes is volkomen aangepast aan de
vormgeving.
De vormgeving wordt voortgezet op de boor-
bank. Verschillende soorten boren moeten ge-
hanteerd worden, teneinde de uitholling aan te
brengen, waarin later een voet kan worden ge-
stoken.
Met een paar klampen, komt het paar klom-
pen, dat vóór de bewerking op het blok reeds
als zoodanig was bestemd, op de boorbank
vast te zitten. Het boren vereischt een groote
vaardigheid en menige leerling-klompenmaker
verknoeit bü deze bewerking zün eerste paar.
De pasvorm is bü dit boren bepaald en de z.g.
bodemmessen komen er nog aan te pas om de
onregelmatigheden weg te werken.
DROGEN
Doch de afwerking kan nog niet volkomen zün.
Het hout is nog vochtig en moet eerst gedroogd
worden. Een natuurlijke droging is het beste,
maar is kostbaar, aangezien dat te lang duurt.
Meestal worden de klompen rond een matig
warme kachel of oventje gezet. Angstvallig
waakt de klompenmaker voor een te snelle
droging, wat barsten en scheuren tot gevolg
kan hebben. Zelfs in de zon is kans op scheu-
ren zeer groot. Voor voldoende ventilatie, ten-
einde de vrijgekomen waterdamp en al te
groote hitte af te voeren, wordt daarom ge-
zorgd.
Als de klompen half droog zün worden zü,
hetzij op het blok, hetzy met een soort groot
trekmes afgewerkt.
Na de volledige droging is de hoofdbewerking
geëindigd; de klomp is gereed in goede vorm
en gestalte.
DE VERSIERING
Het slotwerk staat nu nog te wachten: de ver-
siering. En zoo als immer bü boersch-volksche
ritste figuren en zinnebeelden, uit de kleu-
ren de bodemgebondenheid van vervaardiger
en drager.
Deze versiering gebeurt in sommige streken,
vooral in Vlaanderen, nog door vrouwen en
kinderen, die hierin zeer bedreven zün ge-
worden.
Deze vrouwen- en kinderarbeid is een restant
uit den tyd, toen de klompenmakerij nog een
huisindustrie was en binnenshuis geschiedde.
Niet alle klompen worden geluk afgewerkt.
Moet het hout blank büjven en volstaat men
met wat kerfwerk (byna nooit bluft een
klomp totaal onbewerkt), dan brengt men een
gele oliesaus aan en overdekt die met een of
andere laksoort, vaak barnsteenlak.
Andere klompen worden met rood en zwart af-
gezet en met zilver of goud zelfs opgewerkt.
Hier en daar vergt men nog een zwarte of
witte hak.
Maar deze gele gelakte en versierde klomp
kan niet voor alle gelegenheden dienen. Voor
officieele gebeurtenissen draagt men een
zwarten, goud- of zilvergebiesden klomp.
Op „visite" gaan, naar den landheer op Aller-
heiligen of naar de kerk is ongepast in de op-
zichtige klompen.
En hebt u wel eens gelet op den instap? Hier
ziet men hem liefst rood, elders geel, of groen,
blauw of zelfs zwart.
LAAGLAND—KLOMPENLAND
Klompen zün een kenmerk van vlak en voch-
tig land. In de bergen kan men er niet op loo-
pen, op het hooge vlakland gaan de minder-
gegoeden barrevoets. Doch voor echt-moeras-
sig land deugen klompen ook niet, men zou
bbjven steken. Daarom draagt de boer in de
Beiersche moerassen hooge knielaarzen.

20
Op de boorbank wordt het paar klompen-in-wording
met verschillende boren uitgehold.
Klompen passen echter ook niet vcor de
vruchtbare, vette kleigronden: de kleverige
modder zou ze van den voet aftrekken. Zoo-
doende draagt — om nogmaals een voorbeeld
van elders te halen, hoewel wü het dichterbij
zelf ook kunnen waarnemen — de Hongaar
geen klompen, maar eveneens laarzen.
Klompen komen slechts voor in een heel spe-
ciaal soort vlak en waterrijk land. Bovendien
wil het ons voorkomen, dat ze gebonden zijn
aan een zeker flegmatisch volkskarakter.
„Het beste past de klomp bij een volk van
schippers", aldus Riehl, „in een zandig, water-
rijk, maar gekanaliseerd land. Aan den klomp
herkent men de Noordzeekust."
Tenslotte willen wij een aardig schetsje aan-
halen uit de jongensjaren van den bekenden
Frieschen schrijver Reinder Brolsma.
„Toen wy jongens waren en oud genoeg en
wijs om alleen klompen te koopen, hoorde stee-
vast bij de consignes, die ons werden mee-
gegeven:
„Denk er om, bruine klompen — zware klom-
pen, dik hout onder de zolen en breede hooge
hakken. En geen vesten of schuine afsnij-
dingen. Vooral goed tegen het licht houden!"
Want als er licht door scheen deugde het niet.
Vooral de laatste proefneming baarde zorg,
want het was erg duister op den zolder boven
de winkel van Timen en de klompen lagen nog
wel in den ailerdonkersten hoek achter een
scheiding van latwerk. Men moest dus eerst
passen en probeeren te loopen in de aan elkaar
gebonden klompen, dan het gewicht taxeeren
op de hand, vervolgens naar het smalle ven-
ster op het andere eind rennen om de licht-
proef te nemen en de zwaarte der hakken, de
verborgen oesten, enz. te schouwen, de geheim-
zinnige cijferteekens onder de bol trachten te
ontwaren, omdat het nieuwe paar in geen
geval duurder mocht zijn dan het oude.
21
met klampen vastgezet en Ook hef trekmes komt meestal bij de afwerking der klompen te pas.
(Fotos : V.W. Ir. W. F. van Heemskerck Düker)
Dit had natuurlyk zyn bezwaren, ten eerste,
omdat de ledematen van een jongen plegen te
groeien als kool en dus de voeten ook, en ten
de klompen gerifsf. _
Onder: Zorgvuldig wordt de versiering fen sloffe in
_.'___
roto: Oomoault
tweede, omdat de klomp wel iets te ruim, maar
in geen geval te krap mocht zyn.
Nu, dat kon geen gevaar; in het natte seizoen
was de jeugd destijds nogal wat „rüch ome
toetten", veelal ook'damp en dat diende nu
juist niet tot een makkelijken instap. Vandaar
ook de altijd weerkeerende bemerking bij de
thuisinspectie:
„Binne dy klompen jou niet feul te groat?"
„Né, sy passé krekt
„Loop er es in."
— sjuch mar."
Dat ging bezwaarlijk, want het touwtje moest
intact blijven, tot de finale goedkeuring.
„Ik kan er in finger by inkrije achter."
„Nou, sy passé krekt."
Deze kwestie is nooit voldoende opgehelderd,
en na de zuchtende bemerking over den prijs
werden de klompen, als ze voldoende zwaar en
dik waren, vrij gegeven.
KLOMPEN, DE
JEUGDHERINNERING
Eilaas, klompegeld was een kwade post in een
groot gezin en klompenkoopen een riskante
speculatie.
Wie herinnert zich niet de drama's van „it
skoerde boppenst" en het in twee dagen door-
gesleten „ünderst"?
Van de geheime scheur, de spleet, die vanzelf
ontstond en al maar wyder gaapte. Die zich
niet liet bezweren met een dikke laag „blauw-
modder".
't Is gek, dat die jeugdherinneringen steeds
met klompen, nooit met schoenen in verband
staan. Het schijnt dus wel, dat het dragen van
„„ KLAES SIERKSMA.
Gent, Grasmaand 1942.
BIJ VOORBURG

BIJ BREUKELEN
Fofo's: Van Agtmaal en A.P.
MEIMAAND
mn *_, *m__*i
 OP DE BERGWEI
Fofo's: Van Agtmaal en A.P.
BLOEIMAAND BIJ WAARDENBURG
-——-■-
 **************m********gggß l-mB-_l_t_M-m^^MMKKÊm
Volgens een overoude gewoonde wordl
IN ENE SINXEN DAGE...
Pinksteren
was een voorjaarsdag, zoo rijk
aan echte lentefeestelykheden, als men
maar bedenken kan —
alleen: er is
weinig van overgebleven en .wat er uit de
laatste " eeuwen overgeleverd is, vertoont al
sterke trekken van verval of ontaarding tot
bedelarij, baidadigheden en vermaak van wei-
nig aanlokkelük peil. Het begint met de luilak-
rumoeren en eindigt met het vaak allesbehalve
onschuldige dauwtrappen. Niettemin is achter
het verwordene nog wel iets te zien van den
zin van het oorspronkenjke voorjaarsfeest.
Pinksteren is een driedaagsch lentefeest ge-
weest, waarop de boerschappen te paard by-
eenkwamen en rondritten langs de groene
velden en bloesemende boomen maakten. De
jongelui gingen er in speelwagens op uit, zoo-
als dit op Schiermonnikoog op den tweeden
Pinksterdag vanouds gebeurde, en trokken zin-
gend en schertsend van hoeve tot hoeve, overal
een heilwensch uitsprekend.
Zooals by" de meeste voorjaarsfeesten werden
ook hier de jonge mannen meteen voor het
oog van de heele boerengemeenschap uitge-
lezen naar kracht en behendigheid. Het ring-
steken te paard, zooals de Zeeuwen dit zoo
geestdriftig beoefenen, is daarvan een mooi
voorbeeld.
Geen wonder, dat de jonge meisjes voor dit
spel zoon belangstelling hebben! Maar ook de
schutters ontbreken niet: zy richtten hun
hooge goaistangen op de Pinksterweiden op
en schieten op den vogel om het schutters-
koningschap. In Friesland is het scheepje-
zeilen en het wedstrijdzeüen een echt voor-
jaarsvermaak. Maar niet alleen het doelmatige,
sportieve element valt by deze voorjaarsfees-
ten op te merken: ook het religieuze zinne-
beeldfee karakter van de oorspronkenjke
op den eersten Maandag na Pinksteren een brooduitdeeling gehouden op den Ageïer Esch bij Ootmarsum.
van de vierge Pinksterblom, de Luilak,
het Goaischieten en het Dauwtrappen
volksfeesten is nog te bespeuren in de schamele
overleveringen. Vanzelfsprekend is reeds de
vogel op de stang niet zonder zin, maar meer
nog toonen de zoogenaamde Pinksterkronen
hun zinnebeeldig karakter. Dikwüls immers
bestaan zy uit een paar kruisgewüs verbonden
oer-bogen, versierd met groen en bloemen. In
Deventer was de pinksterkroon een zeskrui-
nen boom, bekroond door een zonnezinnebeeld
en overal vernemen we van kinderen die
groene takken dragen en hun makkers met
brandnetelbossen of twüeen slaan.
Verder kende Pinksteren den Pinxter-os, met
dikke bloemkransen omhangen en linten en
oranje-appèls aan de horens.
Maar de mooiste en meest sprekende zinne-
beelden waren toch de Pinksterbloem en de
Klissenboer of de Meibruid en de Strooman.
De schoone Pinksterbruid of Pinksterbloem, rijk
met allerlei sieraden behangen, bekranst, be-
kroond, soms rondgeleid, dan weer rondge-
dragen, soms alleen, soms met een bruigom,
was het lieflyke zinnebeeld van de Lente
zelve, een Zonnekind met gejuich begroet.
Haar tegenbeeld was de luie langslaper, de
Klisseboer of Luilak, die een zinnebeeld is van
den tragen winter, die nog wel wat zou willen
blijven, maar die onder hoon en spot in het
water gesmeten wordt of met brandnetels af-
geranseld en die als Strooman of Dorhoed op
het dak wordt geplaatst by meisjes die niet
naar de zeden leven, als dreigement dat zij
„dor" zullen blyven ondanks den lentetijd, als
zy hun leven niet beteren. Het woord dorhoed
is "waarschynlyk overgebleven van een oor-
spronkeüjk gebruikte schandkrans var. sjroo.
brandnetels of dorre takken. De Meimaand, cic
Wunnemanoth, is echter voor alles de maand
van de liefde, hetgeen vanouds hetzij meer of
(Foto: A.P.)
minder feestelijk, duidelijk tot uitdrukking ls
gebracht. Wunne of Wonne beteekent genot,
een oudfriesche naam is Blommemoanne.
Met dit oeroude en zoo geheel natuurlijke
feestty had het Christendom vanzelfsprekend
niet de minste verwantschap. Het heeft echter
getracht deze dagen te kerstenen, door in de
plaats van de uitstorting van de levenskracht
der aarde, de hemelsche uitstorting van den
„Heiligen Geest" te zetten, een abstractie, die
ondanks de vernuftige kerkehjke schouwspe-
len nimmer is uitgegroeid tot een echt volks-
feest.
KERKELIJKE
PINKSTERGEBRUIKEN
Het kerkelyke Pinksterfeest bestaat sinds de
vierde eeuw en omvatte toen een feestty van
50 dagen. Het Pinksterfeest werd officieel
erkend in 805, toen op een kerkvergadering te
Elvire — in Spanje — officieel tot een een-
daags feest besloten werd, ter herinnering aan
„de uitstorting van den Heiligen Geest over
de apostelen." Paus Urbanus H stelde in het
jaar 1094 vast, dat in den vervolge dit feest
drie dagen moest duren, hiermede pogende
het heidensche feestty, dat vanouds drie of
vier dagen duurde, te overdekken.
Het woord Pinksteren is afkomstig van het
Grieksche „pentekosté" en beteekent „de
vyftigste", hetgeen betrekking heeft op het
oudjoodsche „feest der zeven weken. waar-
van het Oude Testament spreekt. Dit feest
moet oorspronkelyk een oogstfeest zyn ge-
weest, maar de rabbynen maakten er een ge-
dachtenisfeest van ter eere van de wetgeving
op den berg Sinaï.
Geen wonder, dat de kerk den zin van die
24
feest, dat voor de niet-joden van geen betee-
kenis was, veranderde. De driedaagsche kerke-
lijke feestviering heeft echter geen stand ge-
houden en slonk tot twee dagen.
Terwijl kerkelijke en volksche gebruiken veelal
dooreengeraakt zün, is de kerk er niet in ge-
slaagd Pinksteren als belangrijk kerkfeest te
handhaven. Veeleer is het kerkelijke deel in-
eengeschrompeld op enkele vertooningen in
zuidelijke '»"<»" na. De volksche viering is
sinds de zestiende eeuw meer en meer ver-
worden, zooals ook na de ontworteling niet
uit kon blijven.
Vroeger was de kerkelijke viering — evenals
die van de Geboorte, Driekoningen, het Lij den
van Jezus en de Verrijzenis — zeer luisterrijk
en ging gepaard met in of buiten de kerk op-
gevoerde schouwspelen.
Aangezien het kerkelijke symbool voor den
Heiligen Geest een duif is, werd vroeger de
nederdaling van den H. Geest op den berg Sion
in de vergadering der apostelen, tien dagen
na de hemelvaart, aan den volke vertoond
door middel van een witte duif, die de geeste-
lijkheid uit het zoogenaamde Heilige-Geest-
luikje in den kap boven het koor liet neerflad-
deren. Maar daarbü liet men het niet. Ook de
vurige tongen, waarop volgens den H. Lucas
de H Geest zich openbaarde „op een jeders
hooft" werden verbeeld en wel hetzij doordat
de geestelijkheid felroode ptoenMaden of
reepjes rood lint boven uit de kerk neer liet
■inlpn
Aangezien de H. Geest-duif dikwijls lastig was
en door zijn rondvliegen onrust veroorzaakte
inplaats van stichting, het men later een
groote vergulde houten duif aan een touw
""■'"F gflirfc" In oude kerkrekeningen vindt
men dan ook posten als Jbetaelt Sinxedage om
eene duve ende coorden" soo en zooveel.
Een en ander ging gepaard met de naboot-
sing van den storm, zijnde het „stercke ende
gheweldighe ghedruysch" dat, alweer volgens
Lucas, de nederdaling van den H. Geest bege-
leidde.
Deze kinderlijke veituouingen zün in het
Noorden reeds geheel verdwenen, trouwens,
van alle evangelische voorstellingen binnen de
kerk, heeft Pinksteren wel het meest aan in-
houd en omvang verloren.
In de schilderkunst kunen wü echter zoowel
de duif als de „vierighe tonghen" nog in veler-
lei gedaanten afgebeeld vinden.
Naast de invoering van deze geheel vreemde
gedachten op „Pinksteren", d.w.z. in den Mei-
tijd, heeft de kerk ook verschillende volksche
elementen van het f eesttij in eigen gebruik
trachten over te nemen.
De kerstening van de lenteommegangen heeft
de roomsche kerk onder andere doorgevoerd,
door de gebruiken die samenhingen met de
Meibruid en de Pinksterbloem in de Maria-
vereering op te nemen. Aan Maria, die zü wel
de „Bruid van den Heiligen Geest" neemt, is
ook de Meimaand gewijd en zoo kan het
gwin.Tiim verbazen, dat wü in het volksgeloof
heel veel heidensche opvattingen overgedragen
vinden op de Mariavereertng, waarvan het
lied getuigt:
JO, weerde Bruut der wedde,
U laf is ewich lanc
Maria edel Sanne
Ie mag u geven prijs
Ghij sijt een sneer Bhomme
Rosé des Paradijs"
Era Pinksterbloemliedje uit Zalt-Bommei be-
gon met: „Op eenen Pinksteren-Mariendag"
enz. Ook het versieren van Mariabeelden en
altaren met groen en bloemen heeft zijn oor-
sprong in voor-christeüjke feestelükheden.
Hier en daar ls Maria vereenzelvigd met den
Meiboom, helseen ook met Jezus geschiedde,
getuige oude Meiliederen als: „Jezus Christus,
deze Mei-boom zoet", „Christus, de meie
plezant" en:
_Op den berg -van CWuuiie
daar staat een mei geplant
tusschen twee moordenaren"
En zoo zün er nog vele voorbeelden meer.
Hier en daar hebben dergelijke pogingen tot
wonderlijk-tweeslachtige Mei- en Pinkster-
gebruiken geleid: men ziet Pinksterblommetjes
bestoken met bidprentjes *»"* mr.
25
ONVRUCHTBAAR GEPREEK
Na de reformatie hebben de protestanten zich
in de gebruikelijke termen tot de overheid ge-
wend om de Pinkster-uitspattingen den kop
ingedrukt te krijgen. „De kerkelijke akten der
17de en die uit de lSde eeuw zijn opgevuld
met jatnnierkiachten over de
woestheid en baldadigheid op die dagen", deelt
de Limburgsche dominé J. G. Schotel mee in
zyn werk over den „Openbaren Eeredienst"
en hü vervolgt: JOok leest men ernstige ver-
maningen der boetpredikers en strenge be-
sluiten der Concüiën en Overheid tegen de
execrabele en intolerabele msolentién, dron-
kenschappen. moordingen, vechterijen en
andere baldadigheden, waaraan men zich
schuldig maakte."
Bovendien waren de Protestanten uit de 16de
eeuw overtuigd, dat men hun Heere uitslui-
tend kon dienen met preeken. Zoodat de
Dordtsche Synode van 1574 zich niet alleen
tegen de Pinkstervreugde keerde, maar boven-
dien gelastte, dat men op Pinksteren zou
preeken over de „sendtnjre van de Heyligen
Geest". Hetzelfde diende op Pinkstermaandag
te geschieden en wel op beide dagen vier maal.
"Deze rhetorische uitbundigheid schijnt even-
wel weinig scheppend te hebben gewerkt,
want dominé Schotel heeft verklaard al zij n
best te hebben gedaan om in de uitgegeven
Pinksterpreeken van Protestantsche kansel-
redenaars een boeiende bladzijde te ontdek-
ken, edoch „ik vond ze niet in de bundels, die
mij ten dienste stonden", zucht hü -. -
Helaas, ook heden is de stichtelijke geestdrift
nog maar zeer zelden welsprekend en nog
zeldzamer van scheppenden aard.
SINXEN
De onde benaming voor Pinksteren is Sinxen,
de naam die wij in de oudnederlandsche ge-
schriften steeds weer tegenkomen en die bij
de spraakmakende gemeente zelfs nu nog niet
geheel is verdwenen. Op dezen dag hielden de
groote heeren vroeger hof en zoo lezen me
ook in het dierenepos „Van den Vos
Reynaerde":
„Het was in enen. Sinxendage
dat beide bosch ende hage
met groene laveren waren beoaen.
Nobel die Coninc hadde gedaen
syn hof craieren overal".
Het woord Sinxen is afgeleid van het oud-
fransche Cinquéme, dat weer verband houdt
met het latijnsche quinquagesima, dat is „de
vijftigste dag", juist zooals Pinksteren van
Op tiiifokmorgen op de Luilakbloemenmarkt fe Haarlem.
het Grieksche Pentekostè is afgeleid. Oor-
spronkelijk verstond men er den heelen tijd
tusschen Paschen en Pinksteren onder.
LUILAKKEN
De Luilakgebruiken hebben over het algemeen
een weinig zachtzinnig of stemmingsvol
karakter. Een uitzondering maakt de Luilak-
markt te Hanrtom de prachtige traditioneele
markt in den nacht van Vrijdag op Zaterdag
voor Pinksteren.
De sprookjesachtige bloemenpracht langs den
romantisch verlichte Kamper sm gel was wel het
mooiste voorjaarsbeeld dat er bij de huidige
schaarsche voorjaarsviering te bespeuren viel
en bet is te hopen, dat na den oorlog althans
dit mooie gebruik niet voorgoed zal blijken
te zün verdwenen, maar dat het integendeel
tot grooter luister dan ooit zal kunnen her-
rijzen.
ZAANSCHE LUILAK
Wie den Maischen morgenstond ontheiligde
door — alsof er niets aan de hand was
rustig door te slapen, terwijl de kameraden
—
al druk in de weer waren, weed vroeger niet
malsch ontvangen. De langslaper of luilak
werd als stroopop uitgedoscht, in brandnetels
gekleed, afgeranseld ot in het water gesmeten.
Zoo ging het ook langs de Zaankant toe.
Vroeger begon daar de pret al Vrijdagsavonds.
De jongens trokken langs de molenwerven
en vroegen of kaapten er stevige latten weg
De molens waren daarbü ter eere van de
Pinksteren al mooi gezet: de wieken in de stand
van het maalkruis, met aan de wiekeinden
een paar iepentakken als pinkster-meien en
aan lange touwen een paar leege zaagsel-
manrten, Hadden de jongens de werven af-
gestroopt, dan gingen ze niet naar bed, maar
bleven opzitten, soms binnen, soms voor hun
deur op de paaltjes van het tuinhek. Anderen
gingen een paar uur slapen met een touw
aan hun been, dat door het opgeschoven raam
naar buiten hing. Alle jongens «na*irt<»Ti daar-
bü deel uit van een bepaalde buurtgroep en
wie om twee uur nog niet was verschenen,
werd door zün bendgenooten onzacht gewekt
door rukken aan het touw.
Wie het laatst op kwam dagen, werd met
gehoon en gekrrjsch begroet als de „looielak"
en hü was gedwongen op een plat trek-
wagentje op houten wieltjes te gaan zitten,
de zoogenaamde korrie.
Gillend en razend als bezetenen werd de met
brandnetels en klissen behangen luiaard op
de korrie rondgereden onder het gebrul van:
(Foto: A.P.)

Handboogschutter, mikkend op den gaai op zn
Slaapzak
Looietak
Beddejak
Kennispop
Staat om negen uren op!
Zwaaiend met de knuppels trok de bende
verder, totdat de wilde optocht een andere
troep met zn looielak ontmoette, waarop stee-
vast een luidruchtig handgemeen ontstond,
dat besloten werd met het onderdompelenvan
de langslapers in de Zaan.
Eenige uren later plachten dan de meisjes
een gelijksoortige luidruchtige ommegang te
houden. De jongedochteren droegen daarbij
versierde iepentakken inplaats van stokken
en de meisjes-looielak werd niet gereden maar
gedragen in een met brandnetels groen ge-
maakten stoel.
Later is dit alles veranderd. De hoofdzaak
van de Zaansche luilakpret werd het maken
van een „sleepte", een sliert oudroest van
soms geweldigen omvang. Dit sleepie werd
weken van tevoren al samengesteld en alle
ijzerwaren enz. werden
— zorgvuldig aan een
touw gebonden —op een „geheime plaats" in
een der vele slooten bewaard, zoowel voor
het oog van de politie als voor de speurende
blikken van concurreerende jongelingschappen
verborgen.
In den Luilaknacht is dan tegen een uur of
hoogen stang. (Foto: AP.)
twee de troep alweer bijeen om de sleep op
te visschen, die weldra zoo hard mogelyk
over de keien wordt gesleurd. Schreeuwend
en tierend rennen de jongens met het dende-
rende oudroest voort, overal aan de bellen
rukkend, terwül anderen vuurtjes
— — fikkies
stooken waar het absoluut niet mag, zoo-
als bü hekpalen en op bruggen.
Vanzelfsprekend is de politie eveneens druk
in de weer om sleepies te veroveren en vuren
te dooven. Tegen een uur of zes keert de rust
terug en gaat de reinigingsdienst rond om
bet slagveld te zuiveren.
Menig burger vindt als ook hij eindelijk naar
buiten wü kranen zün deur vastgebonden of
een dooie kat of wat vuiligheid aan zün
deurknop gehangen, zoodat de vrouwen, even-
als de vuilnisman, de handen vol krijgen. Is
alles weer geschrobd en geboend dat het er
kraakzindelijk uitziet, dan blaast ook de
bakker op zijn hoorn, ten teeken dat de
traditioneele luilakbollen zoo uit de oven
afgehaald kunnen worden. En dat gebeurt
dan ook: in een mand onder een wollen doek,
want ze moeten heet op tafel komen!
LUILAK IN ROLDE
In Rolde bestaat eveneens nog een luilakge-
bruik: het Nuskoloopen. Een Nusko is een
langslaper. De jongen die oudtijds het laatst
met zün koeien op de Pinksterwei kwam
met Pinksteren werden dikwyls de dieren voor
— Kronen wij met bloem haar
het eerst naar buiten gebracht en wel op een
daartoe in het byzonder aangewezen wei, die
sinds Paschen niet meer betreden mocht
worden, zooals van elders overgeleverd is —
werd op een kruiwagen gezet en door het
dorp gereden onder het gezang van:
,Jiusko zit zoo diep in de veeren,
kan niet roepen, kan niet reren,
Nusko hier, Nusko doar —■
Nusko zit op de bloemenkoar."
dat door zün met bremstruiken behangen
kameraden luidkeels gezongen werd. Tegen-
woordig beperkt het feest zich tot zingend
centen ophalen door de schoolgaande jeugd.
Op andere plaatsen wordt de Nusko of
Nussekoek aldus toegezongen:
.Jfussekoek, zitst dou so diep in de veurren,
Kanst dou het geronp niet heurren,
Hast dou geen oogies van kiekerdekiek
Komst ja te laat met de koen oppe diek."
Veelal werd de langslaper met klissen bedekt,
vandaar zün naam „Klissenboer", die in Hol-
land voorkomt.
Soms was de verachting voor den langslaper
zoo groot, dat de luilak het heele jaar door
er de narigheid van ondervond, zooals dit
vroeger in het dorp Gees het geval was. Maar
het liedje zegt terecht:
,Jfustekoek! Nustekoek!
Wat zitste zoo diep in de veeren
Kanst het roepen niet heuren?
Wast doe wat eerder opgestaan
Den hat die dit geen nood gedoan!"
VERHASPELINGEN
Hier en daar werden Pinksterbloemen en
Luilakken raar dooreengehaspeld, zoodat wel
langslapers de onverdiende eer te beurt valt
als pinksterbloem te worden toegezongen met
alle dwaze en onnatuurlijke gevolgen van
dien, want luilak zün wil zeggen, aan een
tuchtiging onderworpen worden, terwül de
Meibruid of het Pinksteriief een eeretitel is
voor de schoonste van de jeugd.
Waar dan ook een laatkomer met bloemen
wordt omhangen en feestelijk behandeld,
kunnen wü niet anders zien, dan dat oude
volksgebruiken door vervreemding van eigen
aard omlaagzonken tot zinloos gedoe met geen
anderen achtergrond dan de pret van vrij
bier of dergelijke genoegens.
DE PINKSTERBRUID
Lieflüker dan de wintersche zinnebeelden in
de gedaanten van gemaskerde mannen, is het
voorjaarszinnebeeld de Pinksterbloem, die in
de oostelijke provincies Pinksterbruid werd
genoemd. Het mooiste meisje van een dorp
werd voor deze waardigheid uitverkoren, haar
huis werd met bloemen versierd, de deur met
geurige kamperfoelie omrankt en haar pad
met madelief jes en boterbloemen bestrooid.
Het was een groote eer Pinksterblom te zün
en de jongelingen dongen om strijd naar haar
gunst
— geen wonder dat menig oud
moedertje ieder jaar weer niet moe werd te
verhalen, dat zij eens Pinksterblom was ge-
weest. Welk een onderscheiding het was blijkt
ook uit het lieflijke gedicht van Tennyson,
dat Jacob van Lennep aldus vertaalde:
„O, roep mij morgen, moederlief! bij de eerste
[scheemring op!
O, morgen is 't een blijde dag, dan stijgt
[mijn vreugd ten top!
Geen schooner is er, moederlief! geen schooner
[ooit geweest,
Want morgen ben ik Pinksterbloem en Konin-
gin van 't feest!"
En D. TomMns wijdde haar de regels:
„Bloesem in de hagen
Bloemen in den hof!
Wijden wij de dagen
Aan der Lente lof!
Kiezen wij uit vélen
't Liefste meisje uit,
Tot Pinksterbruid!
26
 Klinken blijde tonen
Van muziek en zang.
Waar de scherts mag -wonen
Duurt de vreugde lang!
Bij de klare klanken
Van schalmei en fluit
Voeren wij ten reidans haar
De Pinksterbruid!
DE PINSTERBLOM
TE SCHERMERHORN
Maar ook dit srhnoni» lentefeest is al vroeg
ontaard en reeds in de zestiende eeuw kent
men het nog slechte als een schamele bedel-
partü, waarbij een of andere arme meid met
het geleende zilverwerk van de heele buurt
werd opgetuigd en rondgeleid om aalmoezen
in te zamelen.
In het lüvige werk „De godsdiensten der
wereld" wordt in het vüfde deel zoon Pink-
sterblom beschreven:
Jk moet hier aanmerken, dat het gemeene
volk op sommige plaatsen tusschen Paasehen
en Pinxter een gebruik heeft, 't welk alzo is
als de bijgeloovigheden omtrent den Kerstijd.
Jonge -meisjes, volgens haar vermogen opge-
tooit en met allerlei soort van bloemen vol-
gens het seizoen bekranst, gaan al zingende
langs de straten bedélen, mogelijk zo veel ter
eere van 't saizoen, als van het feest, toont ik
houde mü verzekert, dat dat gebruik een
overblijfsel is van het heidendom, en dat de
Pinxter maar een voorwendsel is van de ge-
ringe devotie welke in die gewoonte schijnt
opgesloten-
In eenige Steeden van Nederland is dat ge-
bruik ook overgebleeven. In Noord-Heiland
dragen vier meisjes een vijfde, overendstaande
op een barretje. Die gedragen wordt, is naar
's lands wijze opgeschikt met verscheidene
kettingen van barnsteen en rood koraal, met
beugeltassen, met middelriemen, en boven dat
alles met tien of twaalf zHvere bellen. Om zo
ik meen den opschik te grootscher te ver-
tonen, heeft zij in haar rechterhand eenzilver
kommetjen en in haar linker een klem f luit jen
van hetzelfde metaal, waarop zij fluit wan-
neer men den ontvangst naziet."
Op dese wijze werd ook te Schermerhom de
Pinksterbloem gevierd en in de merkwaardige
„Noord-Hollandsche Arkadia" van Claes Bruin
vinden wü dit niet alleen in dichtvorm be-
schreven, maar ook op een mooie koper-
gravure aanschouwebjk voorgesteld. Daarbü
bezingt de dichter de Pinksterblom aldus:
,Maar wie wordt hier in zegepraal gedraagen.
Met eenen schat van zilver overlaén,
Door maagden die in 't wit zön aangedaan?
Dees dochter weet, hoe jong zij is van jaaren,
Haar stemmigheid gantsch kunstig te be-
[waaren"
De bruid wist zich toen althans nog een
zekere „houding" te geven. Wü weten ook,
dat de buurt voor haar verciering niet minder
dan 25 snoeren barnsteen en bloedkoraal, 20
zilveren tuigen, 10 bellen, 3 beugeltasschen
en een zilyeren kom voor de giften had bü-
eengebracht.
Merkwaardig is, dat nooit iets werd gestolen,
zoodat ledereen zonder bedenken zün beste
spullen afstond, hetgeen uit Groningen nog
van ongeveer een eeuw geleden is overge-
leverd.
Wel heeft men in streken, waar de Pinkster-
opschik bü een keur verbeurd werd verklaard
—, zooals te Amsterdam
—
zich met waarde-
looze dingen moeten behelpen.
Jiao kunt wie met den Pinksterbtoet aon.
Wie komt moor ienmaol ien 't jaar,
En aal die ons nie piesen wol,
Den kan ons laoten staan " Want de fiere Pinksterblom moet voort."
Treuriger kan het al niet. Alleen In het
Haagje schynen de Pinksterblommen een
plaatseUjke modieusheid te hebben vertoond,
die wel y-nriiTi;, maar volstrekt niet verhef-
fender was dan elders. In de Haagsche
.Mercurius" van 1698 kan men tenminste
lezen: „Wederom begint zich de Pinksterblom
met al haar magnificentie te vertoonen. Onder
anderen vernam men een groote meyd, met
hoer trony zoo vooi mouches, dat zij veel ge-
leek maareen opgesneden suster met krenten."
Merkwaardig is het vervolg: „Deze artificiële
vliegen waren niet van de bonne faiseuse te
Parijs, maar gesneden als een rhombus of
mathematische figuur, die vier egale linten
heeft, maar de hoeeken oblica af dwars",
d.w.z. in den vorm van een ruit!
Deze hoofsche jongedame ging te voet en
twee staatsiejuffers droegen een duif op een
presenteerblad voor haar uit, terwül achter
haar een juffer liep met een degen, waarop
een oranje-appel gespietst was in de hand
en een penning aan een lint op de barst, een
symboliek, waarvan weinigen den oor spronke
lijken zin nog gevoeld zullen hebben.
- gemaakt om in het nachtelijk duister te
PINKSTERKREEK EN
PINKSTERMAN
Op Texel tripiripn je naaikransjes nog heel
lang een soort pinksteriikun in eere, die even-
eens voor geldinzamelen diende. Op den
tweeden Pinksterdag werd dan potverteerd,
hetgeen werd ingeluid met een rijtoer over
het eiland en besloten met zang en dans. Het
geheel stond bekend onder den naam van
„Pinksterkriek".
Van Terschelling is het door de jeugdbeweging
bekend geworden lied:
„flter is onze fiere Pinksterblom
En ik wou hem zoo graag eens wezen,
Met zijn groene kransen om het hoofd
En met zijn klinkende bellen,
Maar ook het geweer is de trots van den Vogelschieter, die de oude busschutters opvolgde.
Recht is recht, krom is krom,
Beleef je wat te geven voor de fiere Pinkster-
[blom,
En in de Purmer zang men:
„De Pinksterbruid
Die goot vooruit,
Haar voetjes, die willen niet hooren
En als zij dan niet willen hooren
Dan gaat de bruid verloren"
De Meibruid en de Pinksterblommen mogen
n.l. niet stilstaan, daar zü den zonneloop ver-
zinnebeelden, daarom moeten haar voetjes
steeds voort gaan.
Naast de Pinksterbruid kwam de Pinksterman
aan de voorjaarsvreugd te pas, zijnde een
„groene man" of een stroopop, die bü de
jongedochters op het dak werd gezet, ,/lie
zich zoo taai als leer houden of van vrijers
■veranderen e&s van handschoenen", zooals de
Geldersche Volksalmanak van 1839 het zoo
IfylTywHi ****ri*ttfprnH:
De jtm-gma-nwh-Bj» van het dorp hield daartoe
een bij eenkomst, waarop werd beslist wie van
de dorpsche schoonen te ontoegankelijk öf te
toegankelijk geweest waren, zoodat een juist
aantal Pinkstermannen kon worden gereed-
worden opgehangen in een boom voor het
huis of op het dak te worden geplaatst.
Era spannende nacht voor menig meisje!
DE DEVENTER
PINKSTERKROON
Eenige dichterlyke verbeelding zweeft er nog
hier en daar om de JPinksterkronen", die
oorspronkely k teere en ijle zinnebeelden van
het prille voorjaar moeten zün geweest.
In Deventer bestaat zoon Pmksterkroon uit
een hooge staak, waaromheen op regelmatige
afstanden een zestal hoepels horizontaal zyn
opgehangen: van onderen een heele groote
at naar boven toe steeds een kleinere.
Van den top af worden deze hoepels met
allerlei kleurige, uit geknipt papier vervaar-
digde, slingers met piira^r verbonden. Alles
{Foto: AP.)

DE HAAGSCHE PINKSTERBLOM
In de 17de eeuw valt slechts nog meer verval
te melden. In Amsterdam werd in 1612 het
„pinksterblomloopen" geheel verboden. Wie
gesnapt werd, verbeurde tevens haar zilveren
sieraden — die daarna geen mensch er meer
aan waagde. Toen waren de arme Pinkster-
blommen uit de achterbuurten ook haar
laatste glanzen kwyt en moesten zich in den
vervolge met papieren prullen en oude linten
opschikken. En zoo bleven zü als schamele
bedelaressen rondgaan:

27
Ringsteken te Koudekerke, op Walcheren, op Pinkster drie.
zoo dun en fijn mogelijk en niet in een dikke
massa, maar doorzichtig en speelsch en in
bloemige kleuren.
Tusschen de slingers worden aan de hoepels
rechte, cylindervormige lampions gehangen.
De top van deze schoone, zinnebeeldige lente-
boom wordt bekroond met twee kruiselings
dooreengestoken hoepels, eveneens met
vroolijk gekleurd papier omwonden en binnen
deze hoepels behoort dan een bolronde
lampion te hangen, als zinnebeeld van de zon.
Hier en daar mag er nog een licht wapperend
vaantje aan te pas komen, maar liever min-
der dan meer.
Zoo is de Pinksterkroon overgeleverd, als het
bekende dubbelzinnebeeld van boom en zon
en zoo vinden wü den vorm weergegeven in
het tweede deel van „Deventer vrogger en
noe" — maar dit gevoel voor soberheid en
stijl ging lang verloren, want wat men nu
als Pinksterkroon pleegt uit te stallen is al
te vaak een smakeloos en plomp vertoon van
vormlooze overdaad.
Ook op Terschelling maakten de kinderen een
„Maaiekrans", die zü onder een witten rok
verborgen en lieten zien tegen een kleine gift,
op Ameland maakten de kinderen een mooie
kroon van voorjaarsbloemen.
Pinksterbruid en pinksterkroon zün in Twente
vereenigd. In vele boerschappen werd nJ. een
pinksterbruidspaar gekozen uit de aan-
komende jeugd. Er werd een kroon in elkaar
gezet van rondgebogen twügen, omwikkeld
met bonte strooken en versierd met vouwsels
van papier en uitgeblazen eieren. Deze kroon
werd opgehangen in twee groote, elkaar krui-
sende boogvormige takken, eveneens geheel
omwonden met gekleurd papier. Op Pinksteren
trok het bruidspaar rond, statig onder de kroon
wandelend, die als een baldakijn door vier
genootjes boven hun hoofden werd gehouden.
Achter deze fraaie groep volgde dan een heele
stoet van jonge bruiloftsgasten.
VEELHEID VAN VORMEN
In Purmer, Schermer en Beemster was bet een
weesmeisje, dat in het wit gekleed en met
bloemen versierd met een weesjongen rond-
ging om giften op te halen voor de Pinkster-
bruid, het meisje droeg een versierde tinnen
beker, de jongen een versierde stok. De
„Pinksterbroed" uit Overijsel en de Graaf-
schap was doorgaans een klein meisje,
dat met allerlei „dingsigheidjes" was omhan-
gen, In Noord-Brabant en Limburg werd de
Pinksterbruid of het Meilief meestal door
andere meisjes rondgeleid, of zelfs op een
stoel rondgedragen. Ook was het wicht wel
(Foto's:
gesluierd en mochten de menschen tegen een
belooning even onder dè sluier kijken, evenals
op Terschelling.
In de eene streek zingt de Pinksterbloem zelf
een liedje, in andere moet zü zwijgen en
mag zelfs niet lachen.
Soms liep de bruid met haar bruigom
broedhaan — als Pinksterbruidspaar onder een
Pinksterkroon of onder Pinksterbogen, die
door de geleiders boven de hoofdpersonen
werden gehouden. En zoo zün er tientallen
variaties overgeleverd Zoo hadden er o.a. in
Franeker, Bolsward en Makkum vroeger
ommegangen plaats met een jongen als
Pinksterblom.
In Deventer en elders was bet weer gewoonte,
dat jonge meisjes en kinderen op straat zaten
onder een van huis tot huis gespannen touw,
waaraan een Pinksterkroon was opgehangen.
Ook dit was een vorm van bedelarij. Overigens
bleef het niet bü zitten, maar werd er ook
onder de kronen gedanst en gezongen, ja zelfs
werden er nog „andere insolentiën" bedreven,
hetgeen weer tot de bekende keuren aanlei-
ding gaf: in Arnhem werd het rondgaan van
de Pinksterbloem in 1693 verboden „op straffe
van een goudgulden voor ieder kind, dat den
siertak geleidde".
In Amsterdam was de Pinksterbloem, zooals
gezegd, echter al in 1612 verboden, in 1635
volgden Haarlem en Kennemeriand, in 1646
Enkhuizen, nog later volgden Dordrecht,
Zwyndrecht enz. Deventer vaardigde nog in
1679 een keur uit, enz. Hetgeen niet wegnam,
dat er in 1875 te Arnhem nog rustig met ver-
sierde Pinksterbogen geloopen werd
DE KALEMOOI VAN
SCHIERMONNIKOOG
De boom als jaarzinnebeeld, reeds in de
Deventer Pinksterkroon besloten, vinden wü
met Pinksteren eveneens terug in den vroeger
reeds genoemden „Kallemooi" van Schier-
monnikoog.
Op dit eiland wordt op Pinksterzaterdag de
kalemei af kallemooi opgericht, die tegenwoor-
dig de niet zeer fraaie gedaante heeft van een
ongeveer tien meter lange zware mast, waar-
aan een haast even lange, maar veel dunnere
paal is vastgenageld Bovenaan deze tweede
staak werd dan de groene mei, een dicht be-
bladerde boomtak, bevestigd, waaronder dan
de driekleur werd vastgemaakt, waarop niet
zeer fraai in de witte baan het woord kalle-
mooi stond geverfd
Onder deze vlag werd een dwarslat als de ra
van een scheepsmast bevestigd en aan de uit-
einden hiervan bengelden aan lange touwen
een paar jeneverkruiken, ten teeken dat het
kermis was.
AP.J Hei ,Jbreistaarten" van het ringrijdersros.
Mooi Is dit alles niet, maar het merkwaardige
is, dat aan deze staak een korf met een leven-
den haan wordt opgeheschen.
Omstreeks middernacht loopt het heele dorp
te hoop rond de kale mei. De leiders van het
feest hebben dan reeds een nacht tevoren
— den mooisten haan geroofd, dien zü maar
konden vinden —
weer een oeroud steelrecht
van de jongelingschap, waaraan geen aan-
stoot werd genomen en waarop nooit een aan-
gifte volgt.
(teder luid gejuich wordt de bonte vogel dan
aan den mast bevestigd met voer voor dagen
en de heele staak gerecht en met vier touwen
vastgezet Op kermisavond
—
Pinksterdrie
wordt de mast op bevel van den veldwachter
—
vóór het invallen der duisternis neergestreken
en de vogel aan zün hennetjes teruggegeven.
In de praktijk komt van het steelrecht in
feite weinig meer terecht, want het oprich-
ten van de kalemei is wel zoo voor deelig voor
den kastelein, voor wiens deur dit alles plaats
vindt, dat hij de aangewezen man is om zün
haan af te staan, hetgeen sinds menschen-
heugenis dan ook schijnt plaats te viyden.
Overgeleverd is de kaliemooi van Zoutkamp,
die inplaats van flesschen echter een paar
lange versierde Goudsche pijpen droeg.
PINKSTERBOOMEN OP
TERSCHELLING
Bescheidener maar mooier zün de Plnkster-
boomen van Oosterend op Terschelling. Deze
meien bestaan uit palen met dwarstakken, die
geplaatst worden bü de toegangen der wei-
landen. Zü worden er met Pinksteren opge-
richt en 's Zondags in alle vroegte hangen
meisjes daar een aantal versierde kransen aan,
die zy reeds des Zaterdags hebben gevlochten,
's Middags wachten de meisjes met een em-
mertje bij haar meien op de van het melken
terugkeerende boeren, die haar meestal wel
een paar kan melk afstaan voor den gebrach-
ten heilwensch.
De melk wordt gebruikt om er chocola mee te
maken, die gezamenlijk in een schuur wordt
opgedronken.
Vroeger moet dit meten een taak van de jon-
gens zün geweest Zü hingen den boer al
's morgens vroeg een mooienkrans om den nek
en begeleidden hem zingend naar zün hoeve,
waar zü eveneens met melk beloond werden.
In het algemeen droeg men bü de Pinkster-
feestehjkheden natuurlijk zoo mooi mogelijke
kleeren. Tegenwoordig wil dit zeggen: nieuwe
kleeren. Vooral in de arbeiderskringen werd
daar veel waarde aan gehecht, zooals bü net
Pinksterdrie van de Jordaners overtuigend tot
uiting werd gebracht.
28
Op het land was dit vroeger echter anders:
daar liep men bü voorkeur in de mooiste erf-
stukken uit de kleerenkist. Dit gebruik is
echter verdwenen, behalve op Marken, waar
met Pinksteren nog wel eens pronkstukken
van een paar honderd jaar oud werden te
voorschijn gehaald om
bruiloften — — evenals bü de
nog eens dienst te doen.
RIENK-RIEN
Een mooi en oeroud volksfeest uit den Pink-
stertijd Is ook het ringrijden, dat voorname-
lijk op Walcheren beoefend wordt op Pirik-
sterdrie. Het begint al heel in de vroegte, om
een uur of zeven. Op een ruime baan tusschen
de statige rijen boomen wordt tusschen twee
palen een touw gespannen, waaraan in het
midden een ring bevestigd is.
Daarna wordt in galop gestoken door boeren-
jongens, gezeten op ongezadelde paarden en
gewapend met stevige lansen, aan het uit-
einde met lood verzwaard. De lange manpn van
de dikke werkpaarden «ün met züden linten
en papieren roosjes versierd evenals de staar-
ten, die zoogen. „gebreistaard" zün.
Valt het paard uit zün galop, dan is de rit
ongeldig, zoodat het ringsteken op den hot-
senden naardenrug allesbehalve eenvoudig is.
Het is de gewoonte om aan een der palen de
Prijzen op te hangen, die vaak uit gouden en
zilveren ringen bestaan aan breede linten ten
toon gehangen. De winnaars knoopen zich
deze linten om en schenken den ring aan hun
meisje of vrouw.
Een merkwaardigheid, die wellicht met de
oorspronkenjke beteekenis van deze voorj aars-
wedstrijden samenhangt is, dat ook veelal
dasspelden als prijzen werden uitgeloofd, die
den vorm hadden van de ing-rune.
Als „troostprijs" gaf men vroeger een potlepel
aan hem, die den heelen dag zijn best had
gedaan, maar geen enkele ring had weten af
te steken. Ook een „zoetekoek" was een plei-
ster op de wonde. Maar merkwaardig genoeg
heeft de potlepel zich den laatsten tijd van
schandteeken of, hoonprijs ontwikkeld tot
eereprüs.
Het behoeft geen vermelding dat tusschen de
bedrijven door duchtig de „sükerkom" met
brandewijn rond placht te gaan. Vanouds was
het niet vreemd, dat als de vrijers van Wal-
cheren niet al te goed bü kas waren, de meis-
jes er niets tegen hadden om dan zelf de
beurs te trekken, opdat er toch gefeest tam
worden.
trompet het eiland rondgeleid en vervolgens
aan een feestmaal genood, „met groen be-
kranst, groene takken boven de hoofden,
groene zoden aan de sijden". Een echte Pink-
ster-aanblik!
In vele streken noemde men dan ook de schut-
tersgilden Pinkstergilden. Later kwamen de
„bussenschutters" de boogschutters opvolgen,
hoewel er heden nog met den handboog wordt
geschoten „naar der vaderen aard", zooals dit
in Brabant en Zeeland nog met vaardigheid
geschiedt.
Met de vuurroeren is de romantiek echter
geenszins de wereld uit, want de hanteerders
van deze soms zeer wonderlijke, ja zelfs
eigens-gemaakte"(!) wapens doen vaak in
schilderachtigheid niet onder voor de mannen
met de gevederde pijlen. Beide soorten schat-
ters waren dan ook broederlijk in één gilde
'vereend, zooals uit verschillende «ide regle-
menten blijkt. In 1557 werd bijvoorbeeld te
Wagenborgen het Pinkstergüde opnieuw opge-
richt, nadat dit eenigen tüd was opgeheven
geweest.
In de betreffende ordonnantie lezen we:
„... dat men die Pinxtergüde wederom sall
oprichten ende deselve eerliecken ende lief-
Heken metten anderen drincken nae older
wijse, gewoonte en heercomste, soo men in
voortijden plach te doen. Soo san een yder
in dese gilde oer hébben aenteeckenen laten
sijne geschut als roeren off bogen veerdich
hébben omme die papegay alle jaeren op
Pinxterenmaandach te schieten".
Luilakloopers in de lordaan te Amsterdam op Zaterdagmorgen voor Pinksteren.
In het reglement van Meeden zij n de verplich-
tingen van den Koning aldus omschreven:
„...san die schuttenconinck sijn güdébroe-
ders ende susters vereeren des Sondaechs,
naedat hij die papegay afgeschooten heeft met
twee goede tonnen inbrouwen bier ende met een
goede vrissche schootel cost, ende niet meer
dan soo jemant jeet meer doen wolde, stoet
bij hem selfst, ende alsdan sal een ijder schut-
ter met sijn huysvrouw den coninck weder
vereeren mü vier brabants stuver bij een tonne
bters".
Deze tonnen biers drukten weldra zoo hun
stempel op bet feest, dat in de zeventiende
eeuw de predikanten steeds weer ijverden voor
het verbod van het vogelschieten. Inderdaad
werden in de 17de en in de 18de eeuw in vele
plaatsen dergelijke keuren uitgevaardigd (in
1760 te Delfzijl bijvoorbeeld). Maar
gezegd
— — zooals
gebeel verdwenen is den „vagelfeest-
dag" zelfs heden nog niet!
DAUWTRAPPEN
Zoowel op Hemelvaartsdag als op Pinksteren
werd in stad en dorp het „dauwtrappen" be-
oefend. Nu wordt in het volksgeloof aan dauw
veel waarde gehecht evenals aan den Mei-
regen:
„Met dauw die op den Meidoorn ligt
Mooi meisje, wasch uw aangezicht.
Wie t doet en weer doet telkens weer
Verliest haar schoonheid nimmer "meer"
(Foto: AP.}

GAAI-SCHIETEN
Een traditioneel Pinkstergebruik was het
gaaischieten, een bezigheid die al in de 14de
eeuw met veel geestdrift door de gilden werd
beoefend, hetzy op de Doelen of in het vrije
veld, waar een hooge stang opgericht stond
bekroond met een houten duif. Wie den vogel
afschoot was schutterskoning. Later vond men
het zeer aanstootelijk dat er juist op een duif
losgeknald werd, omdat dit immers het sym-
bool van denH. Geest was! De duif wead ten-
slotte dan ook vervangen door een uitheemsch
gevogelte: de pagegaai. En sindsdien heet het
spel gaaischieten. De zilveren wedstrijdprij-
zen, zware, dikwijls fraai bewerkte vogels aan
een keten hangend, vertoonen soms zeer wei-
nig exotische trekken, doch zün deels fanta-
sieën op adelaars, dolven, hanen, eenden enz.,
scheppingen waarvan de kop wel eens lets
papegaaïgs heeft. De avontuurlijke en spor-
tieve Vrouwe Jacoba schoot te Goes met haar
voetboog naar den vogel en won den prijs!
De gilden verzuimden niet om van den op-
tocht op Pinksteren een plechtstatigen omme-
gang te maken, die het aan Indrukwekkend-
heid best op tam nemen tegen de kerkelijke
processies. Zü trokken op met trommelslag en
pijpgeblaas achter hun bontbeschilderde gilde-
vanen, de bogen geschouderd en in hun beste
dracht. En waarachtig niet alleen in de groote
steden, maar ook in de dorpen, ja zelfs op
het eiland Urk.
Wie op dit eilandje het meesterschot deed,
werd „met den Koninghshoedt niet eenige
silvere gaatjes behangen" versierd. Hü koos
zich een frissche Koningin en belden werden
in triomf met vliegende vaandels en gestoken

29

,JHeiregen maak dat ik grooter wordt,
Groot zijn, dat wensch ik zoo zeer."
In Zuidduitsche streken leeft dan ook heden
nog hier en daar het gebruik, dat de jongelie-
den zich met Pinksteren op een bepaalde weide
's morgens vroeg in de koele dauw gaan wen-
telen. Tegenwoordig gebeurt dat dan meestal
in de nabijheid van een Sinte Brigide kapel-
letje.
In ons land nam het dauwtrappen
—irifbstal
op Pinkster Drie beoefend — in den regel den
vorm aan van een uittocht uit de steden, lang
voor zonsopgang. Het verval van de volks-
eigen kuituur bracht mee, dat dit de laatste
eeuwen vooral een aanleiding was „om de
bloemetjes eens buiten te zetten", een lieflijke
beeldspraak voor ruwe hos- en zuippartijen
van uitgesproken zinnelijk karakter.
Wü kunnen ons echter zonder veel moeite
voorstellen, dat eens, toen het Lentefeest als
viering van het ontluikende leven en van de
liefde nog religieuzen inhoud had, dergelijke
uittochten van de huwbare jeugd zinvoller en
hooger gestemd zün verloopen en in ieder
geval een openUjker en eernjker, in de zeden
van de boeren dorpsgemeenschap organisch
gegroeide functie had. Maar groote
stadslucht
maakte ook hier „vrij", d.wjz. ontbond het
natuurlyke en schoone tot woeste uitspat-
tingen.
PINKSTEREN DRIE
TE AMSTERDAM
Te Amsterdam werd Pinkster Drie tot een
JoIÜt" dat berucht was door heel Nederland.
In de vorige eeuw toog dan de Jordaan in ver-
sierde Janpleiziers en dito „kattebakkies" naar
den destijds nog onbebouwden Watergraafs-
meer onder het „gezang" van:
,fiin je met je moeder naar de meer geweest
Vort jou leelékert, vort jou leelekert,
Bin je met je moeder naar de meer geweest,
Vort jou leelijk beest!"
Het werd een ruwe dag, met veel gelach,
jenever uit glaasjes zonder voet, vrijen, zoenen
enz. Justus van Maurik, de beschrijver van
zooveel volksleven, heeft ook dit feest niet ver-
geten en er met veel humor melding van ge-
maakt. Vrijen en „knokken" waren er de
glanspunten van. Andere oorden van vertier
waren de niet minder bekende Baringpakhui-
zen. Veel is van dit alles niet over: hoofdzake-
lijk de gewoonte om „er uit" te trekken met
heel veel snoeperij, of te gaan spelevaren in
overhemdsmouwen, begeleid door de weemoe-
dige trekharmonica.
Billijkheidshalve zü vermeld, dat de faam van
het Haegje geen haar beter was. In den nacht
van den eersten op den tweeden Pinksterdag
ging bet volk naar het Bosch, waar tenten
waren opgeslagen en waar eveneens gezongen,
gedanst, gevrijd en... gevochten werd, dat de
stukken eraf vlogen
Pinksterdrie! — en dat niet eens op
Maar ook gebiedt de waarheid de stad niet
zwart te maken ten koste van de boeren, want
reeds Frans Greenwood dichtte In zün „Boere
Pinxter Vreugt":
„Z# werpen testen, vuur en bekers, kruik en
[pul
Den anderen naar den kap. Een wordt de bek
[te schonden
Geworpen door een hout, ten koste van zijn
[tanden,
Hier treft de bierkan een gevoelig voor het
[hooft
Terwijl een ander wordt de hersenpan ge-
[klooft..."
Om tot onze Amsterdamsche vrienden terug te
keeren: In het holst van den nacht verheten
zü al zwaar „onder den Invloed" met propvolle
wagens de Jordaan en „de Eilanden". De rij-
tuigen met lampions versierd en met kruiken
vol Jan Doedel geladen, kwamen tusschen
tweeën en drieën in den Watergraafsmeer aan,
waar de politie, voor deze gelegenheid ver-
sterkt met rijksveldwachters en een man met
een handkar, de bende al opwachtte.
Langs den Middenweg stonden vischkarren,
fruit- en koekkramen, mannen met weeg- komt, krijgt wat. Daar woröt heel streng de
schalen enz. hand aan gehouden. Maar ook: ieder die komt,
Hier begon de pret met eten, drinken en vroo- deelt gelykelyk mee. Zoodat men wel vrouwen
lyk zyn. Tot ver in den omtrek verspreidde met een heeleboel kinders ziet verschynen. Bü
men zich over de eenzame, donkere landerijen, de verdeeling heeft de oudste boer de leiding,
in de lanen, achter de dijken en boschjes. Men die nadat er is gebeden — de voorraad laat
drong de prachtige oude buitenplaatsen Oud- verdeden, waarbij jong en oud evenveel krij-
Roosenburgh en Frankendaal binnen, de vrou- gen. Waarom dit alles? De overlevering ver-
wen op zn best in de zware baaien rokken, de haalt, dat wat er ook aan storm en hagel heeft
kerels de uitgeschoren nekken roodgeklopt met gewoed in den loop der tijden, de Ageler Esch
den pollepel. liefdeleven en drankzucht namen
angstwekkende vormen aan, vermengden
zich
steeds voor verwoesting gespaard bleef, mits-
gaders de akkers van hen, die hun deel had-
tot een helsch krakeel en weldra kon de ge- den bügedragen in de spijziging der armen.
wapende macht uitrukken, zoodra de De Ootmarsumsche kroniek geeft van deze
eerste
melding binnen kwam, „dat er gestoken was". brooduitdeeling een zoogenaamd „historische"
Dan werd er met de blanke sabel op in gehou- verklaring, door te vermelden, dat dit gebruik
wen dat het een aard had, de zakkenrollers op 21 Juni 1738 door de „boerrigters" zou
sloegen hun slag, de dames trokken heur haar- ingesteld op een hölting (marke-vergadering)
"feün
spelden, de mannen hun messen, de soldaten naar aanleiding van een verschrikkeUjk on-
hun rapieren en de man met de handkar weer ten einde door liefdadigheid vernieling
laadde de bewusteloos neergezakte dronkaards van den oogst in de toekomst te ontgaan.
op, terwül een paar anderen met de eenige Zooals de meeste geschiedkundige verklaringen
draagbaar de gewonden hoog boven de hoof- is ook deze valsch, want ten eerste is op be-
den van het verrukte publiek wegdroegen. doelde bijeenkomst met geen woord over een
Dit alles bü fantastisch fakkellicht. dergelüke bezwering gesproken (zooals blükt
Bü de politie-wachtpost werden de beschon- uit het Marckenboeck van Groot- en Klein-
kenen büeen gegooid langs de helling van den Agelo, waarin alle Höltings vanaf 1645 tot 1843
dük, waar dekens en jassen gereed gehouden nauwkeurig zün weergegeven) en ten tweede
werden voor wie er zender kleeren mocht aan- is het gebruik veel ouder. Hetgeen ook door
landen. De dokter kwam niet op zün bed en een request van 19 Januari 1672 wordt beves-
had zün handen vol met verbinden van de ver- tigd, want in dit stuk wordt reeds gesproken
slagenen en het bijbrengen van de blauw aan- van boeren, die brood uitdeelen onder den
geloopenen. boom op den esch, genaamd den Bokum.
Dat was het „dauwtrappen" van een aan zün Toen reeds was deze brooduitdeeling een oud
lot overgelaten, ontwortelde stadsbevolking, gebruik. En de plaats waar dit geschiedt:
afgezonken tot schier dierlijk levenspeil. onder den heiligen boom, midden in de koren-
In 1901 kwam aan deze „pret" voorgoed een velden, laat geen twüfel aan den ouderdom
eind door een kennisverbod. Van dit gebruik, dat diep in een oorspronke-
lijken eeredienst moet wortelen.
BROOD UITDEELING In den loop der eeuwen is wel iets veranderd:
lang niet alle geërfde boeren brengen het tus-
Eeuwenoud is het gebruik van het brood uit- schen de twintig en dertig pond wegende brood
deelen op Maandag beloken. Pinksteren op den nog zelf aan den stok naar den esch. Sommi-
heuvelachtigen Ageler Esch, ten zuiden van gen sturen een briefje, dat zoo of zooveel pond
Ootmarsum. leder jaar had deze brooduitdee- bü die en die bakker kan worden afgehaald.
ling op Pinkstermaandag ongeveer om twee Anderen binden het brood op de
uur 's middags plaats. Dan komen de boeren uit van hun fiets en komen bagagedrager
door de akkers aan-
Groot- en Klein Agelo langs de smalle paden getrapt. Veel schoonheid is daardoor verloren
door de roggevelden naar „de Boaken", een gegaan, maar het is verheugend,
open plek, de stok over den schouder, waar oorlogstijd het gebruik niet dat zelfs in
verdwenen is, al
een groot roggebrood aangeprikt is. gaat het langzaam achteruit. Want
De brooden worden op een hoop gelegd en de vroeger büna tachtig boeren brood brachten terwül
heele stapel wordt in evenveel stukken ver- is het nu nauwelijks een tiental. Ook in den
deeld, als er armen gekomen zün om Tïun deel Gelderschen Achterhoek kent men brooduit-
in ontvangst te nemen, want alleen wie zélf deelingen, maar nergens meer
in dezen een-
voudigen en zuiveren vorm, maar reeds in ver-
band met een kerkelijk ingrijpen, processies
enz., zooals de gang naar het Hagelkruis te
Kilder. Op 3 Mei vindt eveneens een kerkelyke
broodgift plaats bü het acht meter hooge
hagelkruis te Zeddam.
Geheel en al tot officieel gedoe verstard is de
Mulderskennis te Zelhem. Daar rust
—
gens de geschiedkundige documenten, alweer
vol-
sinds 1559 op 94 boeren van de oude Marke t
Gooy de verplichting om een brood van min-
stens 22 pond op Hemelvaartsdag in te leveren
by de molenaarswoning, de „Muldersfluut".
Allerlei hoogwaardigheidsbekleeders komen
daar aan te pas: de burgemeesters van Hengelo
en Zelhem, armmeesters, pastoors, dominees,
kosters en schoolmeesters, allen in plechtstatig
zwart en hoogen hoed! Het zwaarste brood
door den koster-schoolmeester uitgewogen
ging naar den burgemeester inplaats van naar
de armen, voor wien het In beginsel bestemd
was als tegenprestatie der boeren voor het
recht om in de marke plaggen te mogen
steken!
Zoodat het eene jaar de burgemeester van Zel-
hem, het volgende die van Hengelo met een
brood van veel meer dan 150 pand begiftigd
werd.
Onder deze omstandigheden kan men van een
volksch gebruik nauwelijks meer spreken, al
brengen deze büna honderd boeren soms meer
dan 2000 pond brood bijeen.
Zoo was eens het Pinksterfeest een tijd vol
verscheidenheid en boordevol gebruiken, die
| J'tn.r-ter- .Bfcm te-f Settermerfiorn m enkele trekken nog iets weergeven, van wat
er eens aan natuurlyke en natuurverbonden
viering van de weerkeerende lente en het ont-
De ommegang met de Schermer/romer Pinksterblom, luikende leven hier te beleven moet zün ge-
naar een zeventiende-eeuwsche gravure. (Foto: V.W.) weest. NICO DE HAAS.
30
Soo blivet gaen!
Qaes Wyneruuc minde het groene cruut
Op Sinxensdagh so troc hy uut
En quam int velt gheganghen
Daer sach hy een bloemekyn, scoon ontdaen,
Met ten bladerkyns, fyn, ontploken staen.
Dat sonnevuer ontfanghen.
Hy sprac: JEyl myn hef bloemekyn soet
Dat sonnekyn doet jou also goet,
En comt er jou herteken stoven,
Maer, ach! wat is er je leven cort!
Je light hier spoedigh al verdort
En comt niet mer naer boven!"
„Och, Christensiel!" die bloem die sei,
„Bedroefde niet te seer om my,
Myn saedekens bliven leven!
Te Lenten rys ie wederop,
Dan springht myn swangher bloemencnop
En comt van bliscap beven!
Dan sal de soete Sinxenson
Vohnaecken, wat myn saed i>egon
En stooft weer nieuwe saeden.
Soo bii vet gaen. Ie sterf er noyt
Al comt er myn cledeken swaer beroyt!
Je hebt er slechgt gheraeden!
(Uit een oud Sinxerdiedeken)
Het halen van den „St. Brigida-boom" in hef bosch bij Remersdaal en het vervoer naar Noorbeek, waar deze Meiboom op den tweeden Zondag na Paschen wordt opgericht.
(Foto's: Archief AP.)