Gerçekçiliğin

Boyutları
GERÇEKÇİLİĞİN BOYUTLARI
LOUIS ARAGON
 ye n i dizi: 26
ed eb iya t sorunları.- 5
mart: 1985

Bu k ita b ın h a zırla n m a sın d a

Y a ra rla n ıla n K a yn a kla r

Les Y e u x d ’Elşa (E lsanın G ö z le ri), A ragon, B alo n n ière

Y ay ın ları
Eisa, A ragon, G allim ard Y ayınları
Le Fou d'E isa (E lsanın M ecn u n u ), A ragon, G allim ard
Y ay ın ları
Les Cloches de Bâle (Bàle Ç an ları), A ragon, Folio Y ay ın ları
Je n ’ai Ja m a is appris à écrire, ou les incipits (Y azm ayı hiç-
öğren em ed im y a d a b aşlan g ıç la r), A ragon, A rt A lb ert S k ira
S.A. Y ay ın ları
E n tretien s avec Francis C rèm ieu x (C rém ieux ile söyleşiler),
A ragon, G a llim aral Y ay ınları
V ictor Hugo, Poète réaliste (V ictor Hugo, G erçekçi şa ir),
A ragon, Sosyal Y a y ın lar
A rago n , H u b e rt Ju in , G allim ard Y ayınları
A ragon, G eorges R aillard, Ü n iv ersite Y a y ın la n
A ragon, C lau d e Roy, S eghers Y a y ın la n
A ragon, G eorges Sadoul, S eghers Y a y ın la n
A ragon, u n e vie à ch a n g er (A ragon, değişecek b ir yaşam ),.
P ie rre Daix, Seuil Y a y ın la n
25 A ralık 1982 ta rih li Le M onde gazetesi
1 O cak 1983 ta rih li “Les N ouvelles,, D ergisi

de yayınevi: v ilay et h an , cağaloğllu - İstan b u l □ dizgi-baski:

k e n t basım evi, 528 08 15 □ k a p a k düzeni: ayşegül sa fk a n O
k a p a k baskısı.- reyo basım evi, 520 55 42 □ cilt: d o s tla r ciltevi
 LUIS ARAGON

GERÇEKÇİLİĞİN
BOYUTLARI
(YAZI VE KONUŞM ALAR)

Fransızcaclan Çeviren
ERDO ĞAN ALKAN

DE YAYINEVİ
SUNU

“İn sa n ın g ö rü lm em iş derecede k ü ç ü m se n d iğ i ve
ç a p ta n d ü şü rü ld ü ğ ü g ü n ü m ü zd e , k işin in e n iv e ­
di ve en so ylu görevi olayları şa rk ıla ştırm a k ol­
malı. K u ş k u s u z b u gerçeğin bilincine varacak,
in sa n ın in sa n ca sö zü n e ve o n u n bülbülleri bile
su stu ra b ile cek o rkestrasına k a tılm a yü re kliliğ in i
g ö sterecek h a yli insan v a r..."

LOUIS ARAGON
CREMIEUX
İLE
S ÖY LE Şİ
G ER Ç EK Ü STÜ C Ü LÜ K VE GERÇEKÇİLİK

CREMIEUX — (...) T u tu n k i b irlikte bir g e ­

m id e y iz ve tu r istik b ir g ezi ya pıyoruz. Önce h a n ­
gi k ıy ıy a ya n a şm a k isterdiniz?
ARAGON — İlle de b ir k ıy ıy a y a n a şm a k z o ru n d a old u ­
ğ u m u zu san m ıy o ru m . Ç ü n k ü ben d ö rt y ıld an b eri belli b ir
kıyıdayım : onbeşinci yüzyılın E ndülüs k ıy ıla rın d a. B ir ü l­
ke ki, h em efsan e h em gerçek, K uzey A frik a ’d a n G üney Is­
p a n y a ’y a d ek u z a n a n ü lk eler u y g a rlığ ın ın son iskelesi, son
d a lg a k ıra n ı. K astily alılar ve A ra g o n llu la rın 1 Y eniden F et­
hedilm iş d ed ik leri y erler. Ç ü n k ü onlar, b u ra la rı sö m ü rg e­
cilikten k u rta rd ık la rın ı sanıyor, bu yüzden Y eniden F etih
deyim ini k u llan ıy o rlard ı. O ysa S a h ra lıla r, M ag rip liler sekiz
y ü zy ıld an b eri b u to p ra k la rd a y d ıla r. O n la rd a n önce ise bu
y erle rd e ço ğ u n lu ğ u n u Y a h u d iler ve M ü slü m a n la rın oluş­
tu rd u ğ u to p lu m la r v ard ı, b u g ü n k ü İs p a n y a ’n ın efen d ileri

1) Castille (İspanyolca Castilla, Türkçe Kastilya): Orta Ispanya'daki

bir bölge. IX. yüzyılda Kontluk, daha sonra Krallık.
Aragon: Ispanya’nın kuzey-doğu bölgesi. X ll’nci yüzyılda Aragon
Krallığı Catalogne (Katalonya) ile birleşti. Bu Krallık daha sonra,
Valence’ı (Valansiya), Baleares'ı, Korsika, Sardunya ve Sicilya’yı
da alarak sınırlarını genişletti. Aragon Kralı Ferdinand, 1469’da,
Kastilyalı Isabelle ile evlenince, 1474’de Aragon ve Kastilya Krallık­
ları birleşti.

9
V izigo t’la r v a rd ı ve o n la r d a vaktiyle söm ürgeciydiler. K u­
zey A frik a m ü slü m a n la rı gelip b u söm ürgecileri sa v a şta
yendiler. (...)
E n d ü lü slü lere, in sa n la rın a , geleneklerine, felsefelerine,
din lerin e, u y g a rlık la rın ı o lu ş tu ra n h e r şeye, b u u y g arlığ ın
ilk ön d erin e, şiirlerin e h a y ra n lık duydum ; A ra p şiiriyle, A k­
d en iz’in öteki u c u n d a k i İra n şiirin i b irle ştire n dizeleri sev­
dim . Bu h a y ra n lık n e rd e n k a y n a k la n ıy o r diyeceksiniz. Oc
h a lk o z a n la rın a 2 k a rşı b ü y ü k tu tk u m u h erk es bilir. (...)
Ü lkem izdeki şiirle, y a n i G üney F ra n sa şiiriyle Is p a n y a ’n ın
A ra p şiiri a ra s ın d a y ak ın ilişk iler yok m u? T artışılıy o r bu
konu, a m a y a p ıla n ta rtış m a la r d a h a çok biçim üstü n e; b a ğ ­
lam ı önce kim bulm uş, u y ağ ı önce kim bulm uş, şu y a d a bu
şiir tü rle rin i k im bu lm u ş gibilerden. Beni d ü ş ü n d ü re n b u n ­
la r değil, b u şiirle r a ra s ın d a k i ru h ve içerik ben zerliğ in in
ü stü n d e d u ru y o ru m . G üney F ra n sa şiiriyle İsp a n y a ’n m
A ra p şiiri a ra s ın d a k i ilişkilere d ışta n bakılırsa, a r a la rın d a
b en z erlik lerd e n çok a y rılık la r b u lu n d u ğ u sanılır. Bence in ­
s a n la r a r a s ın d a san ıld ığ ı gibi u ç u ru m la r yok. A ynı enlem ­
lerde, ay n ı ü lk elerd e in s a n la r doğuyor, in s a n la r ölüyor, y ü ­
re k h e r y erde acı çekiyor, in sa n h e r y erd e seviyor y a d a
n e fre t ediyor. A m a, b ir b a şk a ü lk en in in sa n ı isen, y ab a n cı
isen, etk i a ltın d a k alırsın; bu benzerliği, bu içeriği görem ez­
sin, y ab a n cılık b u n la rı g izler bizden. A y rım lar yok m u -v ar
elbette; an cak , bu ay rım lar, o rta m d eğişikliğinden d o ğ u ­
yor. G a rip tir, bizler, Y irm inci Y üzyılın in san ları, F ra n s a ’
d a n İslam ü lk elerin e h â lâ ö n y a rg ıla rla bakıyoruz; h ıristi-
y an lığ ın ö n y arg ılarıy la, k ö rü kö rü n e, ü stü n lü k d u y g u su y ­
la. Kimi a ç ık ta n aç ığ a söylüyor ö n y arg ıla rın ı, kim i su su ­
yor, a m a a y n ı şeyleri d ü şü n ü y o r. U zu n z a m a n d a n beri,
y a z a rla rım ız ın çoğu, M u h am m ed ’i y alan c ın ın , d ü ze n b azın
teki, k e h a n e t taslay ıcın ın teki o la ra k ta n ıttı. A ynı sö zler İsa
için de söylenem ez mi, oysa içim izde İs a ’y a d o k u n u lm azlık
ta n ıd ık hep. Zayıf b ir y an ım m ı a ğ ır b asıy o r bilm em , o bin-
d o kuzy ü z ellili y ılla r k o rk u tm u ş tu r b eni hep. C ezayir sa ­
v aşın ı alalım ele.. Yüz yıl F ra n s a ’n ın söm ürgesi olan b u in ­

2) Fransa’nın İspanya ile komşu olduğu güney bölgelerindeki halk

ozanları.

10
sa n la r, C ezayirliler; tü m ü y le b ir y ana, k ısm en bile F ransız-
la şm a m a k için c a n la rın ı d işlerin e ta k tıla r. F ra n s a ’n ın Ce­
z a y ir’deki varlığı, h a r ita ü stü n d e kaldı. M ü slü m a n la r ü s­
tü n e bilgisizliğim in, k ü ltü r eksikliğim in a y rım ın a b en de
K uzey A frik a o lay ları say esin d e v ardım . Bu bilgisizlik, b u
k ü ltü r eksikliği h ep im izd e var. B ir F ransız; ö rn e ğ in M ısır’
ın, ö rn eğ in T u n u s’un, C ezay ir’in, F as’ın, M ali’nin , S u d a n ’ın
y a d a şu e n y ak ın ım ızd ak i İsp a n y a m ü s lü m a n la rın ın ta rih i
ü stü n e n e bilir? Ben de, bilm ediğim , a m a b a n a çok y a b a n ­
cı İslam ru h u n a , a n c a k İsp a n y a sayesinde sızabildim . N e­
d en İsp a n y a sayesinde, belki de ş u n u n için: İsp a n y a ile coğ­
ra fy a y ö n ü n d en yak ın lığ ım ız var, s ın ır kom şum uz, d ü ş ü n ­
sel y a k ın lık la r v ar, ça ğ d aş ta r ih bu y ak ın laşm ay ı k o lay laş­
tıra n b a ğ la r k u ru y o r, k ö p rü le r k u ru y o r a ram ızd a. Ş u n u
h em en ekleyeyim , bu y a k ın la şm a d a siy asetin h iç b ir p ayı
yok. B u rd a İn san î b ir d u ygu, in sa n i b ir eğilim a ğ ır basıyor.
İslam k o n u su n d a k i bilg im in eksikliğini böylece an lam ış ol­
dum , ve b u eksikliği g id erm e k tu tk u h a lin i ald ı bende. (...)
B a şk a la rın ın y ap tığ ı gibi, k o n u d a u zm an la şm ış fa k ü lte le r­
deki bazı d ersleri izley erek b aşlay a b ilird im işe, a n c a k b e ­
n im ö ğ ren m e yö n tem im değişik o lm u ştu r hep. G erçekten
de, b ü tü n y aşa m ım b o y u n ca k en d i ö ğ retim yöntem im i y a­
z a ra k ta n ım a y ö n tem im i ü n iv ersite yö n tem in e yeğ tu ttu m :
ta n ım a k için y azarım , ve böyle ö ğrendiğim i b a ş k a la rın a a k ­
tarırım . B enim için, «yazmak», d ü şlen en d e n çok d a h a b a ş ­
k a b ir şeydir: s a p ta m a k tır, b ilg in in y en id en gözden g eçiril­
m esidir. Ü rün, n e a y rın tı yığını, n e de bilim tom arı; am a,
im ge gibi, şiir gibi, tü m o lasılık ları içeren özlü b ir a n la tım
olm alı, bilgi böylece d al b u d a k salm alı. B ir in sa n ın n asıl
yem ek yediğini, n asıl giyindiğini, n e yediğini, y a d a n e g i­
y indiğ in i bilm ek b a n a yetiyor, u su m bu özlü bilgid en k a l­
k a ra k , b u n la rın ö tesindeki yüzlerce u m u lm a d ık şeyi o rta ­
y a çık arıy o r. Bu özlü b ilg iler o lm ad an d iğ erleri de a n la ş ı­
lam az. İn sa n ın yeni b ir im gesini veren, gerçekçi yöntem
dediğim iz, işte b u bilgi yöntem idir, ta rih s e l öğelerin s a p ­
ta n m a sıd ır. B enim g erçekçiliğim b u d u r, h erk e sin ağ z ın d a n
d ü şü rm ed iğ i beylik g erçekçilik değil.
Beni b ü tü n h a y a tım boy u n ca o n u rla n d ıra n işte b u g e r­
çe k çilik an lay ışıd ır.

11
 CREMIEUX — Sizd e bu gerçekçilik görüşü ne
za m a n başladı? G e rç ekü stü c ü lü k d ö n em in izd en
önce mi? Y o k sa daha sonra mı?
ARAGO N — Ö nce y a d a s o n ra diye b ir a y n m y apm ak
so ru n a y ap a y b ir y ak laşım olur. G e rçek ü stü c ü lü k öncesi,
g e rç e k ü stü c ü lü k so n ra sı diye b ir şey olm adı benim için.
B izler b irço k k o n u la rd a o rta k g ö rü şleri bölüşen k ü ç ü k b ir
d o st to p lu lu ğ u y d u k . O z a m a n la r g erçek ü stü cü lü k diye b ir
söz v ard ı, bu sözü k o y an b izler değildik. D ışard an aldık
onu, a m a içeriğ in i k en d im iz k az an d ırd ık . G e rçek ü stü c ü le r
g erçeğ i asla küçü m sem iy ordu. G erçek ü stü cü leri, ç a lışm ala­
rın ın b ü tü n ü y le değil de, o to m a tik ya zıla r ad ın ı verdiğim iz,
tek b ir ça lışm ay la d eğ erlen d irm ey e k a lk m ak haksızlık. O to­
m atik yazı, bizim için deneyim değeri olan b ir sü re çti ve
b izza t g erçeğ in bizde y an sım aların ı, gerçeğin şaird e y an sı­
m a la rın ın b u lu n m asın ı, yanlış tan ım la n m ış a la n la rın d e­
n etlen m esin i sağ lıy o rd u , k işin in iç savaşım ı, kendiyle s a v a ­
şım ı gibi b ir şeydi bu. D eğer y a rg ıla rın ı yadsıyıcı tu tu m u
yüzü n d en , «D ada»cılığın se rt eleştirilere ve ta rtış m a la ra
n ed e n o lm asın d an so n ra, g erçek ü stü cü lü k , geçm işte ve h a l­
deki şiirsel a la n la rın ın b o y u tların ı açıkladı, b u a la n la ra ışık
tu ttu , kayıtsızlık, bilinçsizlik ve bilgisizlik y ü zü n d e n u n u tu ­
lu şu n k a ra n lığ ın a g öm ülm üş ve göm ülm e tehlikesiyle k a r ­
şı k a rş ıy a k alm ış y a p ıtla rı ve y a z a rla rı g ü n ışığ ın a ç ık a r­
dı. G e rçek ü stü c ü lü ğ ü n asıl değeri b u d u r. Liseyi b itirirk e n
R im bau d ü stü n e ne ö ğ ren d ik dersiniz, n e k a d a r ta n ıtıl­
dı b u ozan bize? Bu o zan ın adı b ir tek y erd e ve V e rla in e ’in
b ir y az ısın d a S esliler S o nesi'ne g ö n d erm e y ap m asıy la g e­
çer, ve p a ra n te z içinde. R im baud ü stü n e, L a u tré a m o n t ü s ­
tü n e, J a r r y ü stü n e kim n e biliyordu? E d eb iy a ttak i y erleri
d ip n o tla rın d a , k e n a r n o tla rın d a kalm ıştı, H ugo bile şa ird e n
sayılm ıyordu. (...) Bizim gençlik y ıllarım ızd a ro m a n tik le rin
a d ı anto lo jilerd e geçerdi, o k a d a r. R om antizm i ta n ıta n ger-
ç e k ü stü c ü lerd ir. R o m an tizm in aslını a sta rın ı, ne olup n e ol­
m ad ığ ın ı g erç e k ü stü c ü le r öğretti. D a h a önceki b ilg iler k a ­
b ac a çizilm iş b ir şem a d üzeyindeydi, P etru s Borel, X av ier
F o m e ret, A lphonse R abbe, A loysius B ertra n d , P hilo thée O
N eddy ve ro m an tizm in en u c u n d a k i L a u tré a m o n t’u g erçek ­
ü stü c ü le r değil de k im le r ta n ıttı? G ü n ü m ü zd e y a p ıtla rı hâ-

12
 lâ o y n a n a n ve b a sıla n A lfred J a r r y ve R aym ond R oussel’e,
so y tarın ın , zirzo p u n teki gözüyle bakılıyordu. F a n to m a s’
yı alalım ele, F a n to m a s’n ın önem ini v u rg u la y a n la r gerçek-
ü stü cü lerd ir. D o u an ier R o u sseau ’y a ve F a c te u r C h ev al’e
h a k k ı o lan g erçek yeri g e rç e k ü stü c ü le r k az an d ırd ı. G er­
ç e k ü stü c ü lü ğ ü n şiire y ap tığ ı h izm etlerin en b ü y ü k lerin d e n
b iri de D oucet K itap lığ ı’n ın ç a ğ d aş b ö lü m ü d ü r. G enç Rim-
b a u d ’n u n ve g enç Isidore D u casse’ın o k u d u ğ u k ita p la r, bu
k ita p lık ta , bizim önerim izle b ir a r a y a getirildi. K uşkusuz,
hepsi de ay n ı d ereced e ilginç değil: ö rn eğ in R im b au d ’n u n
co şk u y la söz ettiğ i ş a ir Louisa S ie fer’in şiirlerin i ben ah ım
şah ım b u lm u y o ru m . A n cak b u k ita p lık sayesinde g e re k ti­
ğin d e belki ay larca, h a ttâ y ılla rca a ra m a k z o ru n d a k a la c a ­
ğım ız b ir h ay li k itap , ed eb iy ata, resm i y o lların d ışın d ak i
y o lla rla k az an d ırılm ış b ir b aşk a bak ış açısı o lu ştu ra c a k b i­
çim de b ir a r a y a g etirilm iş oldu. Ö te y a n d a n b u k ita p la r,
H e raclite’d en M arx ’a k a d a r u z a n a n felsefeyi, b ir d ü şü n c e ­
le r zin cirin i de serg iler. G ü n ü m ü ze d ek sü rü p gelen birçok
s a n a t derg isi ve s a n a t toplu lu ğ u , k en d ilerin i g ü n ışığ ın a
gerçek çilerin ç ık ard ığ ın ı açık ça söylem iştir. G e rçek ü stü c ü ­
ler, y aln ız F ran sız ed eb iy atı değil, y ab a n cı e d e b iy a ta d a
ışık tu ttu . Ö rn eğ in İngiliz ed eb iy atın ı a la lım ele: onseki-
zinci yüzyıl so n u n u n k a r a İngiliz ro m a n ın d a n (A nn Radc-
liffe’lerd en , M a th u rin ’lerden, Lewis’lerden) tu tu n d a Lewis
C a rro ll’la r a dek, H a u t de H ü rlen e n ? d a n P eter lb b etso n ’a.
d ek b irço k y a z a r ve y ap ıtı g e rç e k ü stü c ü le r ta n ıttı. Ö rn eğ in
A lm an ed eb iy atın ı alalım ele: H o ld erlin 'd en G ra b b e ’a,
B ü ch n er’e, A chim d 'A m im ’e dek, birçok A lm an y a z a r ve
y ap ıtın ı F ran sız o k u ru n a g e rç e k ü stü c ü le r su ndu. B u n la ra
ç a ğ d a ş la n , çağ d aş İngiliz y a z a rla rın ‘E.E. C u m m in g s’leri,
Jam es Jo y ce’ları, b u g ü n ad ı A lm an y a’d a bile u n u tu lm u ş
V an H oddis gibi A lm an ları, b ü y ü k b ir ş a ir o lan A lberto Sa-
vinio gibi İta ly a n la rı ve d iğ erle rin i de eklem ek gerek.. B un­
l a r yazılı g erçekler. B ir de g ü n lü k g erçek ler a la n ın d a y a p ı­
la n la r vardı..

CREMIEUX — E vet, g eld ik g ü n lü k gerçekle­

re... N eler yapıldı, ka n ıtla rla ö rn ekler gösterir
m isin iz b a na...

13
 ARAGON — N eler sö y lüyorsunuz siz... h an g i k a n ıtla r­
d a n söz ed iy o rsu n u z? K a n ıtları o rtad a . Yeni şeylerden h o ş­
landığım ızı, ö rn e ğ in F ran c is P ic a b ia ’n ın tüm üyle k u lla n ış­
la rı d ışın d a d eğ erlen d ird iğ i, betim lediği yeni m a k in a la rı
şiire so k tu ğ u m u zu , R im b a u d ’n u n C ehennem de Bir M evsim '
in d en k a y n a k la n a n alışılm am ış zevkleri, k ın a n a n , s e rt b i­
çim de eleştirilen şeyleri, “b u d a la re sim leri” , p a n a y ır n e s­
n e le rin d e n a lın a n zevkleri bizim geliştirdiğim izi b ilm iyor
m u su n u z ? 3 Ç ağdaş fetiş tü rlerin i, işaretleri, n esn eleri biz
v u rg u lad ık : T rista n T z a ra ’n m 4 şiirlerin d ek i tip o g ra fik el'i
an ım say ın , ilk k ita p la rım d a y er alan , g ü n ü m ü zd e ise çok­
ta n k a y ıp la ra k arışm ış o ta tlı beylik sözleri anım sayın. B u­
g ü n b erb erd e, k a d ın ad ın a, yalnız d u v a rla ra asılm ış so y u t
re sim le r görebilirsiniz. A m a o dönem lerde, k a d ın b e rb e rle ­
rin in v itrin lerin d ek i, ip ek ten y a d a b a lm u m u n d a n yapılm ış
ta k m a saçlı k a d ın m ak etleri, hayli ilginç b ir m odernizm in
sim geleri gibiydiler. K a n ıt g ö ster diyorsunuz, Paris K öylü-
s ü ’n ü n 5 ilk s a y fa la rın a b akın, a ra d ığ ın ız k a n ıtla n b u lu rs u ­
nuz. F ran sız y o lla n n d a b ir m evsim de b ird e n o rta y a çık a n
o b en zin p o m p a la n yepyeni e fsa n e le r gibiydi. A ynı k ita p ­
ta, O p e ra G eçidi’nin, B u ttes-C h au m o n t’u n titizlikle b etim ­
lenm esi, za m a n ın g erçek ü stü cü y a p ıtla n n d a gerçeğe a y rı­
la n yeri k a n ıtla m a z mı? Bizim o dönem de yazdıklarım ız,
gerçeğ e b u tü rd e n y ak laşım ım ız g ü n ü m ü zd e belki çok iyi
an laşılam ıy o r. Ç ünkü, b izler bizden öncekilere, bizden ön­
ce k ilerin ed e b iy a t ve şiirine, ö rn eğ in o dönem lerde bizleri
çok sevdiğim iz b ir ozana, G uillom e A pollinaire'e b a ğ la y a n
b a ğ la r şim di yok artık . C alligram m es’daki şu dizeleri a n ım ­
sayın:
Y a z ık bir g ü n bir tre n bile a rtık
D u y g u la n d ırm a zsa sen i...

3) Burada Aragon, Rimbaud’nun, "Une saison en enfer” kitabındaki

SAYIKLAMALAR II, Sözün Simyası adlı düzyazılmış şiirine (poeme
en prose) gönderme yapıyor: "...Seviyordum budala resimleri, kapı
üstlerini, tiyatro dekorlarını, cambaz perdelerini, levhaları, halk
bezeklerini..."
4) Tristan Tzara, Romanya kökenli Fransız ozanı. "Dadaizm” akımı­
nın kurucularından.
5) ’Aragon’un romanı.

14
 G ü n ü m ü zd e tre n le r şiirsel eskilikte kaldı. İşte, biz ger-
ç e k ü stü c ü le rin tü m çabası, nesn elerin , o lay ların şiirsel es­
kilikte to zlan ıp k a lm a sın ı önlem ekti; y a da, b ir b a ş k a d e ­
yim le, ak a d em ik eğilim in ç a rç a b u k k la sik le r a ra s ın a göm ­
m eye çalıştığ ı y a p ıt ve y a z a rla ra tazelik ve gençlik a şıla ­
m aktı. G erçek ü stü cü lü k , şiirin ilkeleri için b ir t ü r bengi-
suydu, gençlik iksiriydi. (...) G erçek ü stü c ü lü k h em yitip
gitm ek ü zre o lan şiirsel a la n la rın g ü n ışığ ın a çıkarılm ası,
h e m de, gözlerim iz ö n ü n d e y a ra tılm a k ta o la n la rı aray ıştı.
G erçek, h e r z a m a n ve h e r yerde, h a ttâ onu y a d s ır g ö rü n ­
d ü ğ ü m ü z z a m a n la rd a bile bizim le b erab erd i. G e rçek ü stü ­
cü lü k gerçekçiliğe g iden b ir yoldu, işte b u n u bilm ek gerek.
K an ım ca g erçekçilik g erçek ü stü c ü lü ğ ü n m a n tık sa l so n u cu ­
d u r. A ncak, gerçek çiliğ in de ne olduğu ü stü n d e a n la şm a k
g erek ... B an a göre, ed e b iy a tta gerçekçiliğin en k atık sız ö r­
neği S h a k e sp e a re ’dir. B ü tü n ü y le b ir S h ak esp eare, M ach-
b e th ’te fu n d a lık ta k i b ü y ü cü k a d ın la rla , E lsen eu r b a r ik a t­
la rın d a k i h o rtla k la , H a m let’in b ab a sıy la b ir S h ak esp eare.
S a n a tta gerçek; o n a k a r a ç a la n la rın o ld u ğ u k a d a r, o rta la ­
m a d eğ erd ek i bazı y a z a r ve re ssa m la rın an lad ığ ı, k arp to s-
ta lla rd a k i değil, S h a k e sp e a re ’deki gerçek tir. (...)
CREMIEUX — (...) G e rç ekü stü c ü lü ğ ü n ger­
çekle p e k ço k b ağıntıları o ld u ğ u n u söylediniz.
A m a , bir g erçek v a r ki, ona g e rç e k ü stü c ü lü k te
rastlam ıyoruz: sa v a şta n söz ediyorum .
ARAGON — B an a öyle g eliyor ki, b ir k a v ra m k a r g a ­
şası içindeyiz. D eğişik z a m a n la rd a in sa n la rın tep k ileri de
değişik olur. S özü n ü ettiğim iz dönem in k o şu lları g ü n ü m ü z
k o şu lla rın d a n başk ay d ı. S avaş ü stü n e saç m a d ü şü n c e le ri­
m iz v ard ı, b u d em ek d eğ ild ir ki sav a şın a c ıla rın ı d u y m a ­
dık, o n la ra k a tla n m a d ık . Biz de sa v a şa k arşıy d ık . Ve ö rn e ­
ğin ben, sav a şın içinden, C hem in des D am es’d a n 6, cep h e­
d en g elen lerd en biriydim . A ncak, sav a şa k a rşı bile olsa,
in s a n la rın s a v a ş ta n söz etm esi k ızd ırıy o rd u beni, (k u şk u ­
suz b iraz çocu k su b ir d ü şü n cey d i), sa v a şla m ücadele etm ek

6) Fransa ile Almanya arasındaki, Birinci Dünya Savaşı'mn en çetin

çarpışmalarına sahne olan yer.

15
a m a c ıy la d a olsa sa v a şta n söz etm ek o n u n re k la m ın ı y a p ­
m a k tır şek lin d e d ü şü n ü y o rd u m . Bu yüzden de sa v a ş ta n söz
etm iy o rd u m . Ş u n a b e n z e r bu; bilirsiniz, P ie rre B risson b ir
z a m a n la r b a n a cephe alm ıştı, gazetesin d e ad ım ı a n d ırm ı­
y ordu, beni h a lk a u n u ttu ra c a ğ ın ı, böyle a lt edeceğini s a n ı­
yordu, a m a yanılıy o rd u , n itek im so n ra d a n yöntem ini de­
ğ iştird i. S av aş k o n u su n d a ben de y an ılıy o rd u m ve so n ra ­
d a n y ö n tem im i d eğ iştirdim . A ncak, h e p te n su su y o rd u m d a
denem ez. O dönem de y az d ık la rım d a sa v a şa d eğ in m eler v a r­
dı, ü s tü ö rtü lü d eğinm eler. Ö rn eğ in A rücet ro m an ın ı alalım
ele. İlk bölüm de A rth u r R im baud 1870 sa v a şın d a n söz eder.
Peki, 1870-71 sa v a şın d a n söz eden o tü m celerin 1914-18 sa ­
v a şın d a n yeni çıkm ış g ençlerim ize b u son sav aşı ç a ğ rış tır­
m ad ığ ın ı m ı san ıy o rsu n u z ? O kuyalım : “O dönem de, yeni
b ir sa v a ş ta n h en ü z çıktığım ız o m u tsu z g ü n lerd e, siyasal
u y u şm a z lık la r ve ro m an tizm in h e r za m a n k i k a tı b o y u n d u ­
ru ğ u , P arislileri, d ü n y a n ın bu en uysal k e n tin in in s a n la rı­
nı, p ek alışk ın o lm ad ık ları şiddete itiyordu. A d am ın biri
beni d u rd u ru p , alça k g ö n ü llü lü ğ ü m ü zü n bilm em h a n g i im ­
gesi k a rş ıs ın d a şap k ay ı öne indirm em izi b u y u rd u . Zıpçık­
tıyı a n lı san lı sözlerle p ohpohladım , oldu b itti Cx)
B u n ları o k u y an lar, h ak lı olarak, D a d acık lık ta n so n ra
y azıld ığ ın ı san ır. İlgisiz. G erçi A n ic e t 1919’d a yazıldı dem iş­
tim , a n c a k b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü 1919’d a yazdım , oysa ilk
iki bö lü m ü ve ö rn eğ in y u k a rd a o k u d u ğ u m s a tır la r g erçek ­
te 1918 y ılın ın ü rü n ü d ü r, 1918 yazının, cephede olduğum
yılların . B izzat sav a şın içindeyken sav aşı bitm iş gibi gös­
term e k o n a b ir tü r k a rş ı k o y m ak tır şeklinde d ü şü n m ü ştü m .
A ynı d ü şünce, o s ıra la rd a yazılm ış b ir ro m an d a , benim çok
sevdiğim , y a z a rı u n u tu lm a d ığ ı h a ld e k en d i u n u tu la n b ir ro ­
m a n d a d a işlenm işti. F ran sız sin em asın ın k u ru c u la rın d a n ,
Louis D elluc’d e n 7 söz ed iyorum . D elluc o z a m a n la r S avaş
Ö lm ü ştü r a d ın d a b ir ro m a n yazm ıştı, k a p a ğ ın d a b ir k a d ın
resm i v ard ı, g erçek te k en di k arısı, Eve F ran c is'in resm i, d e ­
senini A lm an o lara k b ilin en G e rd a W e g en er çizm işti. Ro­
m a n sav a şa k arşıydı. 1917’lerd e S a va ş Ö lm ü ştü r diye b ir

7) Louls Delluc: Gazeteci ve sinema yazarı, sinema eleştirisinin ku­

rucusu.

16
k ita p y az m a k ne dem ek! K ıy am et koptu. S a n sü r h em en el
koydu. A p o llin aire’le8 k o n u ştu m , b u k ita p ta n söz ettim , k e n ­
disi o s ıra la r s a n s ü r k u ru lu n d a y d ı, y ü z ü n ü b u ru ştu rd u , ü z ü ­
lere k söyleyeyim ki, d a ğ ıtım izni verilm esine o d a y a n a ş m a ­
dı. B an a gelince b en im oyum h ep sa v a şa k a rş ı olm u ştu r,
A p o llin aire’in o n ay lad ığ ı sav aşa. A çık söyleyeyim , «bu son­
d u r, b ir d a h a sav aş olm az» san ıy o rd u m , böyle b ir çılgınlı­
ğın, en az ın d a n b en im ü lk em d e b ir kez d a h a yinelenem eye-
ceğini san ıy o rd u m . A m a b ir gün, 1924-26’la rd a , sav a şın dö­
n ü p dolaşıp y en id en k ap ım ızı ça ld ığ ın ı gördüm , ve kendim i
yine sav a şın içinde b u ld u m , y a şa n tım ın tü m y ö n ü n ü işte
b u olay d eğiştirdi. R iff9 sav a şın ın ü stü m d ek i etkisi çok kesin
oldu, çağ d aş ta rih o la y la rın d a n h içb iri beni o n u n k a d a r
etkilem em iştir.
CREMIEUX — 1918 A ğ u sto s'u n d a , cep h ed ey­
k e n ya zd ığ ın ız K ıvanç A teşi'n d eki bazı şiirlerde
sa va şın y a n k ısı v a r sa n ıyo rd u m . S ö yled ik le rin iz
g ö steriyor k i ya n ılm ışım . İlginç, sa va şın için d ey­
d iniz, cep h ed eyd in iz, h em sa va şıyo rd u n u z, h em
de sa v a şa k arşıy d ın ız d em ek, ve a sk e rlik te n son­
ra da sava şa ka rşı o ld u n u z...
A RAGON — E lbette, eski sav aşçı o larak , gazi o la ra k
a n ılm a y ı kesin lik le istem iyorduk. Ö zellikle v u rg u la m a k is­
terim , y aln ız 1914-1918’le rin değil, h iç b ir sav a şın eski sa v a ş­
çısı o lm ak istem iy o rd u k . O dönem lerde yazılm ış k ü ç ü k bir
şiirim v a rd ır, ad ı E ski Savaşçı. B u rd a ad ı edilen savaş, b a ş­
k a b ir savaş; a n c a k böyle b ir b aşlık bile b u g ü n saç m a n ın
saçm ası g eliy o r bana:

8) Guillome Apollinoire: Fransız ozanı, yazarı ve sanat eleştirmeni.

1880-1918 yılları arasında yaşadı, kendisinin "altın yıldız" diye söz
ettiği, Birinci Dünya Savaşı'nda aldığı bir yara yüzünden gene ya­
şında öldü. Askerdir. Gerçeküstücülüğün öncüsü, hatta kurucusu
kabul edilir. Uyak kurallarında değişiklikler yaptı. "Zone" şiiri mo-
dernisme’e örnek gösterilir. Şiiri ve şiir görüşleriyle Aragon’u en
çok etkileyen ozandır.
9) Fransa ve İspanya arasındaki, Fas için yapılan sömürge savaşı.

17
 Dada sa vaşı y a p tım
D iyordu dadacı
G erçekten de
Y a p m ıştı

Böyle b ir serü v en içinde (yani sav aş içinde) y e r alışı­

m ı u n u ttu rm a k için elim den n e g elirse yaptım . Siz n e d ü ­
şü n ü rse n iz d ü şü n ü n , b ü tü n b u n la r g erç ekten k a y n a k la n a n
b ir tepkiydi. T ers b ir tepki, a m a tepki.

18
ROM ANLARIM IN KİŞİLİKLERİ
VE GERÇEK

CREMIEUX — S evd iğ in iz, y a k ın d a n ta n ıd ı­

ğ ın ız b ir alandan, g erç ekç ilikten b iraz d a h a g e­
nişçe sö z e tm e n izi isterdim . S ize göre yalruz ro­
m a n değil, şiir de gerçeği içerm elidir. N e v a r ki,
sorunlar, ro m anda ve şiirde a y n ı ta rzd a orta ya
ko nm azlar; oysa siz, sorunların, yaratıcı y ö n ü n ­
den, b elki o k u r y ö n ü n d e n de, ay m ta rzd a ortaya
ko n d u ğ u n u sa vu n u y o rsu n u z.

ARAGON — D o ğ ru dur, g erçek ç ilik ten söz edildiğinde

in sa n la rın a k lın a önce ro m a n gelir. Evet, b en gerçekçilik
ro m a n ın d a ötesine, şiire d ek u z a n ır diyorum , an cak , yine
de alışılm ış yolu izlem ekte y a r a r var, söze ro m a n la b a ş la ­
yalım . Ç ü n k ü ro m a n d a s o ru n la r d a h a açık b ir biçim de
o rta y a k o n u r. T an ım ıy la d a ro m an , kişilikleri, genellikle
çok say ıd a kişilik leri sah n ey e k o y a n b ir y ap ıttır. Ve g erçek ­
çiliğin e n b a ş ta gelen so ru n u d a gerçeğ in so ru n u d u r, b u
k işilik lerin g erçek v arlığ ı ve o n la n n b izzat y a z a rla ilişk i­
le ri s o ru n u d u r. Y azar, ro m a n ın d a k i k işile rd en b iri o lab i­
lir y a d a o lm ay ab ilir. Bu kişiler, y a z a rın b azı y a n la rın ı t a ­
şır v ey a taşım az. Bu kişiler, g erçek y a şa m d a n g elen k işile r­
d ir y a d a düşsel v a rlık la rd ır. R o m an d a h e r z a m a n k a rş ıla ş ­
tığım ız s o ru n la r b u n la r. G eçen yüzyılın en b ü y ü k rom ancı-

19
la n n d a n F la u b e rt’in "M a d a m B ovary b en 'im " sözü, Pisa-
g o r’u n eşek d a v a sın a d ö n d ü ...
CREMIEUX — B u n u söylem ekle siz de “Ani-
c e t b e n ’im ” m i d e m e k istiy o rsu n u z? 10
ARAGO N —■D u ru m b ira z değişik. B aşlan g ıcın d an g ü ­
n ü m ü ze d ek y azd ığ ım ro m a n la rım ele alın d ığ ın d a, söze
A n ic e t ile b a şla m a k g erek iy o r elbette. D a h a önce, de söyle­
diğim gibi, A n ic e t'yi çok özel k o şu lla rd a yazdım . Y apıt, D a­
d a dö n em in d e, g erçe k ü stü c ü lü k te n önce kalem e alındı. O
z a m a n la r, içinde y e r ald ığ ım to p lu lu k ro m a n a dü şm an d ı.
A m a b en b ir ro m a n y az m a y a kesin k ararlıy d ım , b u n u y a p ­
m a k da, içinde b u lu n d u ğ u m to p lu lu k la ilişkilerim a ç ısın ­
d an , b en im için h ay li teh likeli sayılırdı. A ncak, ro m a n y az­
m a isteği, d a y a n ılm a z b ir tu tk u h alin i alm ıştı bende. Ro­
m a n ın a d ı bile bu tu tk u y u y a n sıtın A n ic e t ya d a P anarom a
değil de, A n ic e t y a da P anarom a-rom an. K uşkusuz b u isim ­
de iç ses u y u m u (a llitéra tio n ) zevkinin p ay ı o ld u ğ u k a d a r,
çevrem d ek i “h a lk o y u ”n a tep k im in de p ay ı v a r... A n icet,
belli b ir ru h s a l d u ru m u m d a yazıldı, y a ra ttığ ım A n ic e t b e n ­
dim , b u n u y a sd ım a n ın n e gereği var. Z aten k ita p ta k i tü m
öteki k işilik lerin de k im le r old u ğ u biliniyor: M ax Jacob, P i­
casso, J e a n C octeau, A n d ré B reton, J a c q u e V eche ve A rt­
h u r R im b a u d ’l a n k estirm em ek olası m ı? N e v a r ki, y a p ı­
ta sok u lan , o n la rın dış g ö rü n ü m le rd ir. A m acım b u kişileri
b etim lem ek değildi, n itek im y a p ıtın b aş k a d ın k a h ra m a n ı
M irab elle b u n u n e n güzel k a n ıtıd ır, kim di b u M irabelle...
CREMIEUX — A n ic e t’n in A n a h ta rı'n d a bu
kişileri, ve M irabelle’in de k im o ld u ğ u n u açıkla ­
m ış tın ız ya?
ARAGO N — Evet, s a n a ts e v e r b ir okur, elindeki A n ic e t’
ye iliştirm ek ü zre b en d e n b u k işilik ler ü stü n e bilgi istem iş,
b en de, A n ic e t’n in A n a h ta r ı a d ı a ltın d a b ir şey ler y azm ış­
tım . A ncak, bazı h u s u s la rı d a ü stü n k ö rü g eçiştirdim ; bu
yazıya, g eç er a k ç a gözüyle b ak m ay ın . Ö zellikle M irab elle’i

10) Aragon’un, gerçeküstücü olduğu dönemde yazdığı, ilk romanı. Ni­

tekim, romanın baş katıramanı Rimbaud’dur.

20
a ç ık la rk e n beni ra h a ts ız eden b azı şey ler v ard ı, s a n a tın dı­
şın d a şeyler. İlişkim o lan ü ç d ö rt k a d ın a ‘M irabelle se n sin ’
dem ek z o ru n d a kalm ıştım , o n la n düş k ırık lığ ın a u ğ ra tm a ­
m ak için. Bu yüzd en de A n a h ta r ’da, bile bile, y an lış b ir M i­
rab elle m odeli çizdim , o k a d ın la rd a n h e r b iri k en d in i M i­
rab elle san sın diye. Ş im d i... şu y aşım d a a r tık gerçeği söyle­
yebilirim , y aşa m v a rs a ölüm de v a r ve ölüm in sa n ı h esa p
v erm e k ten k u rta r ır ... B ugün a rtık , M irab e le’in y aşa y an b ir
v a rlık değil de, y aln ızca b ir d ü ş ü n o ld u ğ u n u aç ık la y ab ili­
rim . M irabelle çağ d aş g ü zelliktir, y aşa m ö y k ü sü n d ek i şu te ­
m el olay d a b u n u n b ir k a n ıtıd ır: Ç evresinde P icasso’lar,
C octeau ’la r, B reto n ’la r o ld u ğ u h a ld e o, G onzales, P edro
G onzales ad ın ı verdiğim , k en d i gibi tü m ü y le düş ü rü n ü ,
g erçek te v a r o lm ay an b iriyle evlenm eyi k a b u l eder. R o m an ­
d a G onzales Le B eaum e S o k ağ ı’n d a k i k ü ç ü k b ir otelde k a l­
dığını söyler. G erçek ten de. La B eaum e S okağı’n d a böyle
b ir y e r var: tab lo satıcısı Leonce R o senberg’in m ağ azası or-
d ad ır. B u n u n la, ç a ğ d aş güzelliğ in z a m a n la n asıl tü c c a rla r
eline d ü ş tü ğ ü n ü a n la tm a k istiyordum . S te n d h a l’d en b eri
k u lla n ıla n deyim le, ro m a n k işilik lerin in h a m u ru ü s tü n e yo­
ru m la rın , b u k işilik lerin y a ra tılış ın ı ve y ap ısın ı aç ık la m a k ­
ta ne k a d a r y etersiz k ald ığ ın ı g ö rü y o rsu n u z. Bu gerçek,
y aln ız b en im ro m a n la rım değil, b a ş k a ro m a n la r için de söz
konusu.
CREMIEUX — A nicet’d en söz ettin iz, rom an
kişilik lerin d en söz ettin iz, A u relien adlı ro m a n ı­
n ız k o n u su n d a da bazı a çıkla m a la r ya p a r m ıy d ı­
nız. Ö nce A u relien , A ra g o n ’dur; d a h a sonra, ha­
yır, A ra g o n değil, D rieu La R ochelle’dir11 denildi.

11) Drieu la Rochelle (1893-1945): Fransız yazorı. Paris büyük burju­

vazisinden. Birinci Dünya Savaşı’nda cephedeydi, yaralandı, ma­
dalya aldı. Savaş sonrası, Paris'te, çok lüks bir yaşam sürdü, pek
çok kadınla aşk serüvenleri dillerde öykü oldu. 1934’te faşizmi
seçti, 1936’da sağcı partiye girdi. Fransa’nın işgalinde, işgalci
Nazilerle işbirliği yaptı. Gençlik arkadaşı Aragon'u tutuklatmak
için kışkırtıcı yazılar yazdı. Aragon'un ünlü şrirl "Gözyaşlarından
da Güzel’, ihbarcı eski arkadaşına verdiği yanıttır. Fransa’nın
düşmandan kurtuluşundan sonra Drieu la Rochelle bir süre sak­
landı, sonra kendini öldürdü.

21
 ARAGON — A u ré lie n ’in b e n o ld u ğ u m u b a şk a la rı y az­
dı, A u ré lie n ’in D rieu La R ochelle o ld u ğ u n u ise b izzat ben
yazdım . İlk g en çlik y ılla rın d a D rieu ark ad aşım d ı, d a h a son­
r a yollarım ız ayrıldı. R o m an d ak i D rieu gençlik a rk a d a şım
D rie u ’d ü r, so n ra k i değil. İkisi b irb irleriy le ta b a n ta b a n a
z ıt v a rlık la rd ır. G ü n ü m ü zd e ta n ıtılırk e n h erk es b ir y a n a
ç ek iy o r D rie u ’yü. B enim tan ıd ığ ım , d o s tla rın ın tan ıd ığ ı es­
ki D rieu ile h iç b ir ilgisi olm ayan, p ek değişik, p ek delice n i­
telik le r y a k ıştırılıy o r ona. S a n ırım A urélien, tam o lm asa bi ­
le, en d o ğru, g erçeğ e en y a k ın p o rtre s id ir onun. A n cak olay­
l a r b en im k a fa m d a geçiyordu. Y ani A u ré lie n ’in çizgilerin­
d e n hay lisi b en d e n gelir, ç ü n k ü A u ré lie n ’i a n la tırk e n D rie u ’
y ü y aşam ıy o rd u m , D rieu ro m a n d a b azı d u ru m la rla k a rşı
k a rş ıy a k ald ığ ın d a çözüm y o lların ı ve gerekli d ü şü n ce le ri
b en b u lu y o rd u m . A u ré lie n ’in kişiliğini o lu ş tu ra n b ir ü ç ü n ­
c ü bileşke d a h a var: A u ré lie n şu y a d a b u a d a m o lm ak tan
çok, h erşey d en önce b ir d u r u m ’d u r, belli b ir d u ru m u n iç in ­
deki ad a m d ır. B enim için o, 1918 y ılların ın , ateşk es so n ra sı
k u şa ğ ın ın eski savaşçısıydı, cep heden dönen, a m a içine g ir­
diği to p lu m d a y erin i b u la m a y a n in san d ı. Bu “eski sa v a şç ı”
yanı, b en d e o ld u ğ u k a d a r, k u şk u su z, değişik b içim ler a ltın ­
d a D rie u ’de d e v ardı. A u ré lie n ’in kişiliğinde v u rg u la n a n b ir
şey v arsa, b u d a k u şk u su z, o dönem de (fazla d erin liğ in e
k a ç m a d a n ) v a r o lan ve beni de çok etkileyen, “eski sa v a ş­
ç ı n ı n y azın sal im gesidir: A u ré lie n ’i çizerken, bu eski s a ­
vaşçı im gesi sü rek li b enim le birlikteydi. Bu a ra d a , C h é ri’n in
kişiliğinden, C héri ro m a n ın d a k i değil de, La Fin de C héri
ro m a n m d a k i C h éri’n in k işiliğinden de söz etm ek istiyorum .
C olette’in b u ro m a n ın a A u ré lie n ’in çok şey borçlu o ld u ğ u ­
n u biliyorum . K uşkusuz, C olette b ir k a d ın y azar, b en b ir e r­
k ek y azarım . O n d a n d a h a g en ç tim ve b a şk a k o n u la n v u r­
g u la m a k istiy o rd u m . E lb ette C olette, b ir k a d ın olarak, Ché-
r i ’ye; b en im so n u ç la rın a v a rın c a y a d ek A u ré lie n ’e k o y d u k ­
la rım ı koyam azdı. B u n la r b ir y an a, a m a A u ré lie n ’in şu y a
d a b u k im se o ld u ğ u söylenem ez ve k a h ra m a n ım a , C o lette’
te n gelen ışığı y an sıttığ ım y ad sın am a z... y a n i o n d a a ta e rk il
m i dersiniz, a n a e rk il m i d ersin iz bilem em C olette’ten bazı
y a n la r var.
CREMIEUX — D em ek k i rom anlarınızda,

22
 g ö rd ü k le rin izin resm in i çe k e re k değil, bir d u ru ­
m u a çıkla m a y ı d e n e y e re k gerçekçisiniz?
ARAGON — S izin de b elirttiğ in iz gibi, b en im ro m a n
kişilerim fo to ğ ra fla rı çekilm iş k işile r değil, ete kem iğe b ü ­
rü n m ü ş, e tte n k em ik ten d u ru m la rd ır. Söz k o n u su o lan d u ­
ru m la ra kişilik k a z a n d ırm a k . B u ra d a o rtay a , özellikle b e­
n im deneyim im e özgü b ir so ru n k o nm uş oluyor. Y aşam öy­
k ü m ü b ira z ta n ıy a n la r, ro m a n la rım ın tü m ü n ü o k u rla rsa ,
bu ro m a n la rım d a yü zd e yüz, çocu k lu k ve g en çlik y ılla rı­
m ın geçtiği ortam ı, y erle ri ve yöreyi b u lu rla r. Les V o ya ­
g eu rs de l'Im p éria le'deki b ir aile pan siy o n u , elifi elifine,
ailem in, b en çocukken, 1899-1904 y ılla n a ra sın d a , C a m o t
cad d esin d e k ald ığ ı p a n siy o n d u r. A ncak, ro m a n d a b u p a n ­
siyon, b a n a hiç ben zem eyen b a m b a şk a b ir ço c u ğ u n çocuk­
lu k çevresidir. A ynı ço cu kla okur, 1949-1951’lerd e yazdığım
a ltı ciltlik ro m a n d a d a k a rş ıla şır.12 Ç evre benim çevrem ,
a m a o çocuk ben değilim . Ve o çocu ğ u n k ald ığ ı pansiyon,
o n u n la ay n ı y a şla rd a y k e n k ald ığ ım p an siy o n d u r. B ir b a şk a
rom an ım ı, ö rn e ğ in Les B eaux Q uartiers’yi (G ü ze lim M ahal-
leler'i) alalım ele. Bu ro m a n ın k a h r a m a n la rın d a n A rm a n d
B a rb e n ta n e ’a 1949-51’lerd e yazdığım ro m a n d a d a ra s tla r s ı­
nız. A rm a n d B arb e n ta n e kişiliği b en d en çizg iler taşır, 49-51
ro m an ım d ak i sav aş ise o n u n savaşı, benim cep h elerd ek i s a ­
vaşım değil. O rd u d a b ir a r a d a b u lu n d u ğ u m u z k ü ç ü k to p ­
lu luk, silah a rk a d a şla rım , sav aş sıra sın d a geçtiğim iz yolla­
rı b ir u ç ta n b ir u c a bilir. 49-51 ta rih li ro m a n ım d a ise, b u
yolu, ro m a n ın k a h ra m a n ı, a m a b en d e n b ir başkası, 1939’d a
yirm i y a ş ın d a olan, b enim tan ım ad ığ ım b ir d elik an lı ka-
teder. O d elik an lı b en değilim , ve benim alayım ın, benim
b irliğ im in izlediği yolu b u d elik an lı izler. Ö te y a n d a n Les
B eaux Q uartiers ro m a n ım d a n 49-51 ta rih li ro m a n ım a g eçen
kişilik, b en im özelliklerim i ta şıy a n kişi, b en im k in d en b a m ­
b a şk a b ir yo ld an geçer, ve böylece, o n u n y aşa m öyküsü b e­
n im y aşam öyk ü m d en s a p a r...
CREMIEUX — D em ek k i rom anlarınızda, g e­
n ellikle rom a n larında ya za r “b en ” dediği za m a n ,
bu “b e n ”, ya za rın h em kendidir, h e m değil...

12) Yazarın sözünü ettiği bu roman altı ciltlik "Komünistler” romanıdır.

23
 ARAGO N — G ö rü y o rsunuz, b en h iç b ir şekilde, G u stav e
F la u b e rt’in söylediğini söyleyem em , “M adam B ovary b en ’
im ” diyem em ; d iy en lere de k a rşı çıkam am . K onu çok k a r ­
m aşık . Ö rneğin, b ir g erçeğ in ro m a n a n asıl g ird iğ in i a ra ş tı­
ra lım . Les B ea u x Q u a rtiers’ye değgin k ü ç ü k b ir öykü a n ­
la ta y ım size. B ea u x Q u a rtiers’de tü y le r ü rp e rte n b ir bölüm
v ar. Sevdiği k a d ın ın aşa ğ ılan d ığ ın ı, yıkım a sü rü k len d iğ in i
g ö re n kişi, b u n u y a p a n a d a m a , polise ö fk elen ir ve o n u öl­
d ü rü r, son d erece vah şice ö ld ü rü r. K uşkusuz, böyle v ah şice
b ir c in a y e tin işlenm esine katılm ad ım , y a n i gözlerim in ö n ü n ­
de böyle b ir c in a y e t işlenm edi. A ncak, cin ay e tin a n la tıl­
m a sın d a a y rın tıla ra d ek in ebilm em in n e rd e n k a y n a k la n d ı­
ğ ın ı çok iyi biliyorum . B ir t ü r bin d irm ed ir, k a y ıttır bu, gö­
rü le n in d ü ş gü cü y le b irleştirilm esid ir. Çok s a ta n b ir sa b a h
g az etesin in polis m u h ab iriy d im b ir za m a n la r. O nsekizinci
Bölgede, k ilisen in y a n ın d a k i k ü çü k b ir a p a rtm a n d a cin ay et
işlenm işti ve b en polis m u h a b iri o la ra k olay y erin e gittim .
T am b ir k ü ç ü k b u rju v a dairesiydi; sessiz, in s a n la rın d ü z­
g ü n b ir y a şa m s ü rd ü rd ü k le ri b ir d aire. A m a o gün, b u d a i­
re d e o tu ra n a d a m k a y ıp la ra k arışm ıştı. K a rısın a gelince,
kocası d o ğ ra m ıştı onu, gö rev liler p a rç a la rın ı topluyordu.
D aireye g ird iğ im o a n ı h iç u n u ta m a m , ta m içeri ad ım ım ı
atm ıştım , cesedin p a rç a la rın ı b ir a r a y a getirm eye ça lışa n
d o k to r P au l b a n a dönüp, “iki m etre k a d a r b a ğ ırsa k ek sik ”
dedi. Les B eaux Q u a rtiers'de bu olayın esam esi yok, a m a
ro m a n ım d a a n la tıla n o vahşi c in a y e t sah n e si b u rd a n k a y ­
n ak lan ıy o r, o cin ay e t sahnesi, b ir z a m a n la r ta n ığ ı o ld u ğ u m
b u öy k ü n ü n , b u k o rk u n ç ö y k ü n ü n y an sım asıd ır. O tu z yıllık
b ir o rta k y a şa m d a n so n ra k a rısın ı ö ld ü ren adam , san ırım ,
ertesi gü n , H a v re ’da, k ızın ın m ezarı ü stü n d e k en d in i ö ld ü r­
dü. V ahşet, y a ş a n tın ın d oğal b ir parçası, e n sessiz, en d u r­
g u n in s a n la rın y aşa m ın d a bile y e r alabiliyor. K a rşıla ştı­
ğ ım bu olay beni çok etkilem işti, öteki gazeteci a r k a d a ş la ­
rım d a n d a h a çok etkilem işti. B enim g ö rd ü k lerim i o n la r d a
görm ü şlerd i, an c a k o n la r o lay a tıp k ı b ir d ad a cı gibi y ak la ş­
m ışlard ı. K atilin y a ta k o d asında, b aş u c u n d a k i m asad a , bel­
ki b ir önceki geceden k alm a, B au d ela ire’in K ö tü lü k Ç içek­
leri d u ru y o rd u . H ab eri süslem e y ö n ü n d en n e b ü y ü k olanak?
k alkıp, işte h e r cin ay e tin a ltın d a B au d elaire çık ıy o r diyebi­

24
lirsin .31 N itekim öteki g azeteci a rk a d a şla rım ın çoğu h a b e rle ­
rin i böyle sü sled iler.
CREMIEUX — S izce bir sa kın ca yoksa, sa n ı­
rım, gelecek k o n u şm a m ız şiirde gerçekçilik ve şi­
irde ben ü stü n e olacak. R o m a n d a gerçekçilik ve
ro m a n kişilik leri ü stü n e , sonuç olarak sö ylem ek
isted iğ in iz b a şka şey le r v a r mı?
ARAGON — S onuç m u? K o n u şm an ın b u düzensiz, d a ­
ğ ın ık gid işin d e b ir so n u ca v a n lır mı. A n cak u m u t ederim ,
b u b aşla n g ıç ta n so n ra, gelecek ko n u şm am ızd a, ro m a n d a
old u ğ u k a d a r şiirde de gerçekçiliğin nasıl so ru n u n a d a h a
çok yak laşırız. Ç ü n k ü ap a çık o rta d a , şiird e de, ro m a n d a
da, d ö n ü p dolaşıp h e r şey b en ’e b ağ lan ır. N e v a r ki, benim
şiirim d e kesin o lan b ir y a n var. O k u rla r, b ü tü n şiirlerd e
b e n ’i b u lm ay a a lışık tırla r. D olayısıyla, şiirlerim i de o k u r­
k en özneli, beni a ra ş tırırla r, ç ü n k ü k o n u şa n ozandır, b u n u
bilirler, ve b en im sözlerim i b a ş k a la rın a m al etm eye y a n a ş ­
m azlar; şiirde, k o n u şm acı d u ru m u n a gelm iş k işin in v a rlı­
ğ ın d a n özge v a rlık la rı k a b u l etm ezler. Ş iirim i b u y ö n d en
d e ğ e rle n d iriy o rla rsa o n la rı suçlayam ayız. O ysa, gerçekte,
şiirle rin ço ğ u n d a old u ğ u gibi, benim şiirim de de en a z ın ­
d an , k endisiyle k o n u ştu ğ u m b ir b a şk a kişi d a h a var.
CREMIEUX — G elecek ko n u şm a m ızd a o za n ­
la o k u r a ra sındaki, b u ü ç ü n c ü kişid e n sö z edelim .

13) Kötülük Çiçeklerindeki (Fleurs du Mal) bazı şiirler, kitap yayınlan­

dığında da yanlış yorumlanmış ve yasaklanmıştı. Baudelaire'in
kadına sadistçe yaklaştığı yolundaki varsayımlar daha çok tu­
tucu çevrelerin ürünüdür. Aradan yıllar geçmesine rağmen, gö­
rülüyor ki, Baudelaire düşmanlığı hâlâ sürüyor.

25
ŞİİR İNEDİR?

CREMIEUX — R o m a n d a g erç ekç ilikten söz

e tm iş tik , b en 'in rom anda, b ir kişilikle değil, bir
ço k kişilikle k a y n a ştığ ın ı ve ya za rla h er za m a n
ö zd eşleşm ed iğ ini söylem iştiniz. A m a şiirde d u ru m
tersine, o za n b en dediği za m a n k e n d in d e n söz
eder, bu açık; ta rtışm a sı bile yapılm ıyor. A n c a k
şiirlerin ize b a zı kişileri ya da im geleri so k tu ğ u ­
n u zd a , gerçeği so k tu ğ u n u zd a , o ku rla rın ız ya da
eleştirm en le rin iz onların sim geler old u ğ u n u , özel­
likle de Elsa old u ğ u n u sanıyorlar. Ö rneğin, Di­
re n iş za m a n ın d a sö zü n ü ettiğ in iz Elsa, Fransa'
n m sim g esi mi, yo ksa E lsa’n ın ken d isi mi?
ARAGON — F ra n s a ’d a n söz ettiğ im d e F ra n s a ’n ın a d ı­
n ı k u lla n ırım elbette. O dönem lerde, b en Elsa dediğim de
bazı k im selerin F ra n s a ’yı d ü şü n m ü ş o lm aları çok doğal,
k u şk u su z (benim gibi o n la r da) bazı d ü şü n ce le rin etkisi
a ltın d a y d ıla r ve h e r sö zcüğün a ltın d a F ra n s a ’yı a rıy o rla r­
dı. A ncak, P etain y ö n etim inde bile, F ra n s a k o n u su n d a do­
lam b açlı sözlere g erek d u y u lm u y o rd u . F ra n s a sö zcü ğ ü n ü n
söyleyene g ö re değişik a n la m ve içeriği vard ı. F ra n sa d e­
sem , b en b a ş k a d ü şü n ü rd ü m , V ichy sa n s ü rü b aşk a, hepsi
bu. A m a F ra n s a söz k o n u su ise, şiirlerim d e de F ra n sa d i­
yordu m . B asit b ir ö rn e k vereyim . O d ö nem lerde g e n e ra l de
G a u lle ’ü n C ezayir ra d y o su n d an , benim şiirim i, ta m am ın ı

26
o lm asa d a b ir b ö lü m ü n ü ok u m ası h u z u rsu z lu k y a ra tıy o rd u
ben d e...
CREMIEUX — G ü v en liğ in iz y ö n ü n d e n m i?...
ARAGO N — B aşk a o la b ilir mi, g ü v en liğ im y ö n ü n d en
elbette.. G ö zy a şla n n d a n da G üzel şiirim o d ö nem lerde y a ­
y ın lan m ıştı. A slın d a b u şiir, P a ris g a z e te le rin d e n b irinde,
beni ih b a r edercesin e b ir yazı y a z a n D rieu La R ochelle’e
verilm iş b ir y an ıttı. N itekim , o n u n o yazısı b a şım a h ay li
d e rtle r açm ıştı.14 Bu şiirim y aln ız F ra n s a ’n ın ad ın ı verm ekle
kalm ıy o r, o n u tan ım lıy o rd u da, a y r ın tıla ra giriy o rd u , be-
cerebildiysem eğ er F ra n s a ’yı a n latıy o rd u .

CREMIEUX — S a n ırım ilk dizesi D rieu La

R ochelle’e g ö n d erm eler y a p a r.13

ARAGON — E vet... yok, yalnız o n a değil, b a ş k a la rın a

d a . N asıl b aşlıy o rd u ki?
CREMIEUX — «Soluğum b a şka la rın ı s o lu k ­
su z b ıra k ıy o r»

ARAGON — B ak ıy o rum şiirlerim i b en d e n iyi biliyor­

su n u z ... Özetle, E isa dediğim de sö zünü ettiğim , y a ş a n tıla ­
rım ızı birleştird iğ im iz, h e rk e sin bildiği E lsa’dır, b aşk a sı d e ­
ğil. B ir b a ş k a şey a n la tm a k için n ed e n E lsa’ııın ad ın ı k u l­
lan ac ak m ışım ? Bu t ü r d ü şü n celerle h iç b ir alışv erim yok.
A ynı so ru n , 1943’te C a n tique à Eisa,'yı, Y e u x d ’Eisa’yı y az­
d ığ ım z a m a n d a o rta y a çıktı. Böyle b ir y o ru m b eni o k a d a r
ş a ş ırttı ki, y ap ıtım ın g erçek a m a c ın ın n e o ld u ğ u n u sık sık
an la tm a k , a ç ık la m a k z o ru n d a kaldım . Ş iirlerim de k aç kez
k u lla n d ım E lsa’n ın adını, n e d e n söz ettiğim i, k im d en söz
ettiğ im i de y eteriyle a n la ttım sanıyorum . 1950 so n la rın a
d o ğ ru Eisa ad lı b ir k itap , u z u n b ir şiir yayınladım . Bu şiir­
de, yalnızca, b ü tü n b ir h a y a tım ı b ölüşen k a d ın ı değil, y a p ı­

14) Drieu’nün kışkırtıcı yazıları üzerine Aragon nerdeyse tutuklanı­

yordu. Bu yüzden, bir süre Paris’ten uzaklaşıp gizlenmek zorun­
da kaldı.
15) Otuz iki dörtlükten oluşan bu uzun şiir, işgal sırasında, Fransız
yurtseverlerinin dilinde nerdeye ulusal marş olmuştu.

27
sı ve y a p ıtla rıy la d a v a r o lan b ir k a d ın ı an latıy o rd u m . Y az­
dığı y a p ıtla rd a n söz ediyordum , E isa neyse, h e r şeyiyle,
h e r y a n ıy la açıklıyordum . Ş iirlerim deki g erçek h iç b ir şeyi
k ıy ıd a köşede b ırak m az. Bu a n la m d a ikircilikli söz k u l­
lan m am .

CREMIEUX — A nlaşıldı. Ş iirle rin izd ek i Eisa,

asla bir b a şka şeyi a n la tm a aracı, a n la tım ş e k li
olm adı.
ARAGON — H ayır. A ncak, E lsa’n m a rd ın d a d a Eisa
var, Fou d'E lsa’yı (E lsa’n m M ecnunu) işte b u yü zd en y az­
dım . S o r u n u n g ü n lü k a n la m ın d a n öte b o y u tla r içinde ele
a lın m ası g erek tiğ in i d ü şü n d ü m . K a rısın d a n söz etm ek k i­
m ine g ö re rezillik, k im in e göre du y arlılık . S o ru n b u değil,
b u y aln ızc a dış g ö rü n ü ş. A m a b en eğ er E isa diyorsam , y a ­
şa n tım ın b ir g erçeğ in d en söz ediyorsam , dem ek ki b u n u n
a r d ın d a b enim için b a şk a şey ler de var. B aşkası değil, a n ­
c a k alışılm ış lirizm in, d u y g u sallığ ın ötesinde b a ş k a şey. Bu
şey, v aro lu şu n felsefi k a v ra m ıy la b a ğ ın tılıd ır ve Le Fou
d ’Elsa’d a söz k o n u su o lan ve b u k ita b a d a h a geniş b o y u t­
la r verm em i g e re k tire n işte b u k a v ra m d ır. G eriye d ö n ü şler
yapm am , eski y a p ıtla rım d a k i a şk şiirin in n e o ld u ğ u n u bil­
m ey en leri değişik b ir biçim de ay d ın la tm a m g erekiyordu.
B ilirsiniz, 1943’te y ay ın lad ığ ım ız Les Y e u x d ’Eisa’d a n beri,
h ep n e d em ek istediğim i aç ık lam ay ı a d e t edinm işim dir.
E lsa'n ın G ö zle rin e de, V irgile’in dizesinden, A r m a v iru m -
q u e cano’d a n k a lk a ra k b ir t ü r önsöz eklem iştim .

CREMIEUX — R ib era c'd a n a lm a n ders (La

leçon de R ib era c)...

ARAGON — H ayır, R ib erac’d a n a lm a n ders önsöz d e­

ğil, sonsözdü (fikirlerim i a n la tm a k için önsöz yetm iy o rd u
b a n a ), o sonsözde b en im k a v ra m la rım la Çelebice A şk d e­
n e n sev d a ve Oc h a lk o z a n la rın ın işlediği k a v ra m la r a r a ­
sın d a k i ilişkiyi gösterdim . Oc h a lk o z a n la rın ın işlediği o es­
k i k a v ra m la r, F ra n s a u ğ ru n a sav aş d ö n em lerin in egem en
k a v ra m la rın a k a rş ıttı ve k a d ın a saygıyı, h o rg ö ren b ir dille,
d ilb e r a h la k ı şeklinde sergileyen a n la y ışa k a rşıttı. D ilberler
a h la k ı ad ın ı ta k a r a k bile bile b a y a ğ ıla ş tırm a y a çalıştır-

28
d ık la n a h la k ın yerine, k a b a c a sen y ö rle r a h la k ı diyebilece­
ğim iz erd em i y erle ştirm e k istiy o rlard ı. Y ani erk eğ in k a d ın a
ü s tü n lü ğ ü n ü s a v u n a n b ir a h la k tı a m a ç la n . Ki b en b u d ü ­
şüncey e k a rşı h ep sav aş verdim . O z a m a n la r k a d ın ın y ü ­
celtilm esi, faşizm le, a h la k a n la y ışı y ö n ü n d en de sav aşm ak
dem ekti. A y rıca ben, sevdiğim b ir k ad ın ı, bildiğim b ir k a ­
d ın ı y ü celtiyordum . G erçek bu, a m a o k u rla r, E lsa’n ın a r ­
d ın d ak i b u ay rın tıla rı, b u g erçek leri, şiirim in b a şk a tü rlü
y o ru m lan m am ası için, Le Fou l’Elsa'd a b ir kez d a h a ve
b a ş k a b ir biçim de aç ık la n m ış o la n la rı an la m a m ış g ö rü n ü ­
yor.
CREMIEUX — Elsa gerçeğ in in a çıkla n m a sı
ko n u su n d a sö yled iklerin izi d ik k a tle izledim . A n ­
ca k ilg im i çe k e n bir b a şka n o k ta d a h a var. S iz k i
m a tery a list o ld u ğ u n u zu açıkça sö yley en bir in ­
sansınız, böyle olduğu halde, geçenlerde, bir a k ­
şa m g a zetesin d e y a y ın la n a n sö zlerin iz beni şa ­
şırttı. Ş iirle rin izd ek i dü şü n celerle İslam m is tik ­
lerin in d ü şü n celeri arasında, asla ya d sıya m a ya -
ca ğ m ız ilişkiler b u lu n d u ğ u n u ileri sürüyor, a k ­
lım d a kaldığıyla, ş u n a b en ze r b ir söz ed iyo rd u ­
nuz: “M arx H egel’in ü lk ü c ü felsefesini a y a k la n
ü s tü n e o tu rttu ; b en mi, ben de m istisizm k o n u s u n ­
d a aşa ğ ı y u k a n a y n ı şeyi y a p m a k istiy o ru m .”
B u h u su sta beni a yd ın la tır m ısınız?
ARAGO N — Ö nce k a v ra m la r ü stü n d e a n la şm a k g e re k i­
yor, y o k sa sö y len en ler açık lığ a k av u şam az. Sözlüğe, ö rn e ­
ğ in L arousse'a b a k a c a k olursanız, gizem cilik, ilahi d ü ş ü n ­
celere d a la ra k ye tk in le şm e yoludur. Ş iirim in am acın ın , tu t­
tu ğ u y o lu n b u o lm adığı biliniyor. Le Fou d ’Elsa’y ı gizem li
a n la tım a y a k la ş tıra n tip ik an latım ı, A ra p g izem cilerinde
şöyle b ir a ra ş tıra lım . A ra p gizem cilerinin en b ü y ü k le rin d e n
b iri o lan İbni A ra b i d e r ki: “B ir varlık, gerçek te, y a ra tıc ı­
s ın d a n b a şk a kim seyi sevm ez.” İşte, b a ş k a b a şk a b içim le r­
de an laşılab ilecek b ir söz. Ben k en d i adım a, sevdiğim i t a ­
nıy o ru m , a m a y a ra tıc ım ı tan ım ıy o ru m . İb n i A ra b i’n in b u
d ü şü n ce sin i gerçeğe d a h a u y g u n b ir h ale g etirm ek için
cü m ley i te rsin e çev irip ş u n u söylem ek g erekm ez m iydi: “Be­
n i sevdiğim y a ra tır.” İşte bu, a y a k la n ü stü n e o tu rtu lm u ş

29
gizem li d ü şü n ce d ir. G ım a ta ’da, p u ta ta p m a k la su ç la n a n
D eli’n in (M ecnun) ta n ım ı işte b u d u r. T a n rı’y a yönelm iş
sözler, b u ra d a , d o ğal olarak, sevilen k a d ın a yöneliyor ve
Deli, “D u ay la şa rk ı a ra s ın d a b ir a y rım y o k tu r” diyor. M üs­
lü m a n la rın K ıble d ed ik leri y erd e a r tık k a d ın d u ru y o r; kişi,
n a m a z k ılark e n , d u a ed e rk en b aşın ı b u k a d ın a d o ğ ru çevi­
riyor, k ıb lesini k a d ın a d ö n ü y o r...
CREMIEUX — Y a n i M e k k e ’ye değil..
ARAGON — Bilirsiniz, M ü slü m a n lar M ekke’ye d oğru
döner, K ıbleleri M ekke’dir. N asıl b ir M ü slü m an M ekke’ye
dönüy o rsa, Deli de sö zü n ü ettiğ i k ad ın a, b ir b a şk a deyim le,
E lsa’ya dönüyor. Bu k o n şu lla rd a gizem ciliği benim şiirim de
b u lam azsın ız. A ncak, şiirim le gizem cilik a ra s ın d a bazı y a ­
k ın b a ğ la r v arsa, bu, b en im şiirim de gizem ciliğin yön ve
a n la m d eğ iştirm esin d en doğuyor: gizem li olan, şiire d ö n ü ­
şüyor. G izem ciliğin b ü y ü k lü ğ ü , şiirin T a n rı’y a d ö n ü şü ol-
g u su n d a d ır. Bense tersin i yapıyorum , şiirim i k ad ın a, Kıb­
lem i E lsa'yı d ö n d ü rü y o ru m . B ir z a m a n la r M u h am m ed ’i e n ­
d işelen d iren , Le Fou d ’Elsa d a benim yap tığ ım değil mi, d i­
n in şiir yoluyla bozulabileceğini, y o lu n d an sapabileceğini
sezm em iş m iydi M u h am m ed? İslam d an önceki o zan lara,
şu a ra ya b u n u n için sav aş açtı. E flatu n gibi M uham m ed de
şa irle ri s ite ’d en kovar. H e r şeye k arşın , K u ra n ’ın b ü y ü k lü ­
ğ ü n ü , güzelliğini y a ra ta n nedir, şiir o lm asıd ır onun. K u ra n
b enim için k o cam an , sonsuz b ir şiird ir. M ü slü m a n la r b u
düşün cey e, K u ra n ’ın şiir olduğu d ü şü n ce sin e k a rş ıd ırla r.
A slınd a K u ra n ’ın b ü y ü k lü ğ ü , o n u n şiir o lm a sın d a n yalnız
içeriğiyle değil, biçim iyle de şiir o lm asın d an doğuyor. Bu
k o n u d a M u ham m ed, şiir sö zcü ğ ü n ü değil de, ritim li ve
u y ak lı d ü zy azı a n la m ın a gelen, a r a p ç a sec16 sö zcüğünü k u l­
la n ır. E lbette, M u h am m ed de, M u h am m ed ’d en so n rak i yo­
ru m c u la r d a K u ra n ’ın şiir o lm asın a k a rş ı çık ac ak lard ı.
Ç ü n k ü M u h am m ed için K u ra n ’ın ş a ir sözü değil, T a n rı sö­
zü olm ası g erek iy o rd u . B ir m ü slü m a n o lm ay an b en im gö­
rü şü m e gelince, M ü slü m an lık T a n rı’y a k u l köle olm ak d e­
ğil, d ü n y a n ın şiirsel k av ram ıd ır. Ö ylesine g ü ç lü d ü r b u k a v ­

16) Sec. ya da seci bir tür uyaklı düzyazıdır. Düzyazının her durağın­
da, ya da isim ile sıfat arasında uyak vardır.

30
ram , nice h a lk la r peşin d e koştu, n iceleri u ğ r u n a y a şa m la rı­
n ı verdiler, İslam İm p a ra to rlu ğ u n u k en d i m u tlu lu k la rın d a n
ü s tü n tu ttu la r.
CREMIEUX — D ikka tle d in led im sizi, ve be­
n i en çok etkileyen , İb n i A ra b i’n in sö zü n ü tersine
ç e v irm e n iz oldu-. "Sevdiğim y a ra tıy o r beni." Bu
tü m c e y i b iraz d a h a g en işletere k a çıklar m ısınız?
ARAGON — Bu tü m ceyle söylem ek isted iğ im şu: A k şa­
m ın n esn esin d e bile b en i y a r a ta n ilke b u lu n u r. Y ani ben,
ben'e d ö n ü şü y o ru m , b ir ba şka sın a değil, b ir za m a n k i d ağ lı
o lm a k ta n çıkıp in s a n a d ö n ü şü y o ru m . Fou d'E lsa n ın özü de
bu, y a şa n tım ın a n la m ı d a bu. Ş u n u h erk e sin bilm esi g e re ­
kir: Y ıllard an b eri u ğ ru n a sav aş v erd iğ im tem el k av ram ,
d ü n y a d a k a d ın ın ro lü d ü r. A ynı şeye ro m a n la rım d a da, ö r­
n eğ in Bâle Ç anları’n d a d a ra s tla rs ın ız ...17
CREMIEUX — E vet ro m a n ın son tü m c e sin ­
de...
ARAGON — Son iki tüm cesinde: Ç a ğ ım ızın k a d ın ı doğ­
m u ş tu r a rtık ve b en o n u n şa rkısın ı sö ylü yo ru m . V e o n u n
şa rkısın ı söyleyeceğim .
CREMIEUX — E vet, b u d ü şü n ce n izd e n hiç
d ö n m e d in iz...
ARAGON — G izem ciliğin y o ru m u aç ısın d an , y aln ız
İbni A ra b i’d en verd iğ im örnekle y etin m ek istem iyorum .
İ ra n g izem cilerin in en b ü y ü k lerin d e n , K u şla rın Dili ad lı
b ü y ü k şiiri u z u n y ılla r F ran sız ve İta ly a n o z a n la rın a esin
k a y n a ğ ı o lan F e rid u ttin A tta r ’m şu tü m cesin i de v u rg u la ­
m a k gerekir: D ü n ya d a g ö rü len ku şla rın hepsi ya ln ızca
Z ü m r ü d ü a n k a k u ş u n u n gölgeleridir.
CREMIEUX — Y anı...
ARAGON — Z ü m rü d ü an k a , kim senin görm ediği, y u ­
v ası K a fk a sla r'd a o lduğu sa n ıla n b ir m asal k u şu d u r, bir

17) Aragon’un romanda gerçekçiliği Les Cloches de Bâle (Bâle Can­

ları) ile başlar. Önsözünde yazar, gerçekçi romanın tanımını ya­
par.

31
an la m d a , o rta ç a ğ şiirlerin d e geçen G riffon 18 gibi. G erçekte
Z ü m rü d ü a n k a , T a n n ’m n im g e-k u şu d u n ism i v a r cism i y o k ­
tur.
CREMIEUX — Le Fou d ’E lsa’d a k i Elsa gibi
d iyeb ilir m iyiz, D e lin in sö zü n ü ettiği, onbeşinci
y ü z y ıl E lsa’sı, d ö rt y ü z elli yıl sonra, g ü n ü m ü zd e
ya şa ya ca ğ ın a göre, o za m a n la r da Elsa’n ın ism i
v a r cism i yo k tu .
ARAGON — Çok genel b ir im ge gözüyle b a k ılırsa evet
deneb ilir, a n c a k işin özü b u değil, söylem ek isted iğ im in iyi
a n la şılm a sın ı isterim . Z ü m rü d ü a n k a im gesi y an ılg ıd an , g i­
zem liden k u rta rılm a lıd ır. D ü n y am ızd a g ö rü len in s a n la r “se­
vilen k a d ın ın gölgesi”dir. G örü y o rsu n u z, b u rd a da, F erid u t-
tin A tta r ’ın im gesini b en te rsin e çeviriyorum . K uşkusuz,
G ım a ta 'n ın Delisi de Z ü m rü d ü a n k a k u şu y la E lsa’yı özdeş­
leştiriy o r. K ral B oabdil’in 19 G ırn a ta ’sm d ak i E lsa’n ın Delisi
işte böyle b ir d ü şü n ce içinde. G ırn a ta ’n ın te k y arg ıc ı olan
K ad ı’n ın ö n ü n e de işte b u yüzden, p u tç u lu k la su ç la n a ra k
g ö tü rü lü r. Y ap tığ ı p u ta ta p m a d ır, ç ü n k ü din T a n rı’y a tapıl-
m asm ı ister, T a n rı’d a n b a ş k a y o k tu r ta p a c a k der; oysa Deli,
(M ecnun) k a d ın a tap ıy o r. B u n a b e n z e r b ir d u ru m a h ıris-
tiy a n d in in d e de rastlay a b iliriz : M eryem ’e inanç, M eryem
im gesini k a d ın a şk ın ın gizem li b ir biçim ine d ö n ü ştü rd ü .
CREMIEUX — İslam din in d e ü ste lik ço k evli­
lik var, bu D eli’ye, b elki bu y ü z d e n de d a h a sert
d avrandılar.
ARAGON — H em evet, h em h a y ır. Zira, b u k o n u d a İs­
lam d in in d e b ir çelişki v ar. Biz b u n u d a çok y a p a y biliyo­
ruz. İsla m ’d a çokevlilik, biz- h ıris liy a n la n n san d ığ ı gibi d e­
ğil. K ad ın a r u h tan ım ıy o r, d o ğ ru d u r. G elecekteki c e n n e t e r­
keğindir; b u cennet, erk eğ i d ü n y a d a k i k a rıs ın d a n ay ırır,
ve b ü tü n b u n la r, b en im y ılla rd ır sa v u n d u ğ u m a şk k a v ra ­
m ıyla, b izlerin a şk a n lay ışıy la çelişkili gibi g ö rü n ü r. A n ­

18) Griffon: gövdesi aslan, başı kartal başı, kanatları kartal kanat­
ları, kulakları at kulakları şeklinde olan bir masal hayvanıdır.
19) Boabdil; 1482-1483 ve 1486-1492 yıllarında, Muhammet XI. adıyla
saltanat süren Endülüs Kralı Ebu Abdullah’ın isminin bozulmuş
şekli. Katolik krallara yenilip saltanatı yitirdi.

32
 cak, gerçekte, İslam ’d a k a d ın ve erk ek d en k leştirilir. Ö rn e­
ğin, İslam gizem cileri sofilere göre, erkek, k en d isin d en y a ­
ra tıld ığ ı ve dişi olan öz ile k en d isin d en y a ra tıla n k a d ın a r a ­
sın d ak i b ir a ra c ı gibidir, ve yine sofilere göre y a ra tılışın
ilk öğesi, T an rı bile olsa, dişidir. G ö rü lü y o r ki, bu İslam
gizem cilerine göre T a n rı dişidir, ç ü n k ü nedendir, ilk öğe­
dir. Böylece M ü slü m an lığ a göre, en az ın d a n İslam gizem ci­
lerin e göre d ü n y a n ın ilk öğesi, in sa n ın ilk öğesi dişi öğedir.
Ve b u dişi öğeden de, “erkeği y a ra tıy o r” şeklinde söz e t­
m ek çok doğaldır.
CREMIEUX — İna n d ırıcı o lm a k ta n da ötesi­
niz, sonu n ereye bağlayacağınızı ço k iyi biliyo­
rum . S izi çelişkiyle su çla m a k h a d d im değil, am a
sanırım , yin e de o k u rla rın ız arasında sizi çeliş­
kiye d ü şm eü le su çla ya ca kla r bulunabilir.
ARAGON — Özetle, şiirim de gizem cilik T a n rı’d a n k a ­
d ın a y ö n elm iştir ve şiirin aç ık lam ası d a bence b u d u r. B ir­
k aç kez b an a, n için y azdığım ı so rm u ştu n u z ve b en y an ıtla-
m am ıştım . Y a n ıtla m a k ta n k açındığım ı s a n a ra k so ru n u z u
b ir d a h a yinelem em iştiniz. İşte şim di v eriy o ru m y an ıtın ı.
Ö nce şu n u a raştıralım : “Ş iir n e d ir? ” Söyleyeyim ! Le Fou’d a
şiir, a y a k la rı ü stü n e o tu rtu lm u ş b ir gizem cilik gibi o rta y a
çıkar; y an i gizem cilik, g ü c ü n ü şiird e b u lu r. Tıpkı K u ra n ’ın
d a in s a n la rı a y a k la n d ırm a g ü c ü n ü şiird en alm ası gibi. İş­
te b u şiirin gücü, K u ra n ’d a T an rı y a r a rın a k u llan ılır. A s­
lın d a şiirin gücü, erk eğ in k a d ın ön ü n d ek i b ir tan ım ıd ır. G i­
zem li şiirle Fou d ’E iso’d ak i şiir a ra s ın d a ilişk iler var, a n c a k
b u n u n dışın d a, b a şk a ilişkiler de v ar. Ö rneğin, k ita p ta , Öl­
d ü rü len e L a n et b aşlığı a ltın d a b ir t ü r tılsım ı o k uyup ü fle­
yen b iri var. İslam ’ın ü stü n d e te h d itle r var. İslam ’ın in a n ç
g ü c ü za y ıflam ay a yüz tu tm u ş. İşte b u kişi, İslâm ’ın in a n ç
g ü c ü n ü y en id en c o ştu rm ak ve böylece, İslam ’ın H ıristiy an lı­
ğ a k a rşı z a fe r k a z a n m a sın ı sağ lam a k için k en d in i fe d a eder.
O nu ö ld ü rsü n le r diye T a n rı’y a söver. O n u n ölüm üyle İslam
k en d in e gü v en e ve T a n rı’y a in an cın a , eski g ü c ü n e yeniden
k av u şa c a k tır. İşte s a lt b u yüzden d in d a şla rın ı k ışk ırtıp
k en d in i ö ld ü rtü y o r. Bu kişi bizi, İslam ta rih in in b ir b a şk a
b ü y ü k gizem cisine, Al H allac’a, H allacı M a n s u r’a y a k la ştı­
rıy o r.20 H allacı M a n su r’da, b ir bölüm v ar, şöyle der: “Ö ldü­
r ü n beni d o stlarım , y aşam ım ölüm dedir. Ö lüm üm y a şa m a k ­

33
t ır ve y aşam ım ölm ektir. V arlığ ım ın o rta d a n k ald ırılm ası
b a n a v erilecek en soylu a rm a ğ a n d ır, ve şu h alim le y a ş a ­
m a k en k o rk u n c u d u r işk en celerin .” H allacı M a n s u r’u n k e n ­
d in i a d a y ıp ö ld ü rtm esin i a ç ık la y a n b ir b aşk a bilgi d a h a
var: “T a n rıy a in a n ç d in in i reddediyorum , İslam lık aç ısın ­
d a n g ü n a h o lan b u in k âr, b enim için g ö rev d ir.”
D eli’n in kişiliğine b u a ç ıd a n b a k ıla c a k olursa, o n u n
H allacı M a n s u r’u d a a ştığ ın ı ve b u d u ru m u n fa rk ın d a ol­
d u ğ u n u g ö rü rü z.
CREMIEUX — Bana, Fou d ’E lsa’d a n d ö rt di­
zeyi, d ü şü n celerin ize ö rn ek gösterir m iyd in iz, siz
onları o ku rk en , b en de bir sonuca varayım .
ARAGON — D ö rt d ize... işte size C antiques des C anti­
q u es (İla h ile rin İla h is il’den, yani, özellikle sevi şiirle rin d e n
o lu şan b ö lü m d en d ö rt d ize...
B ü y ü k bilgiler içinde
Ş u çifte g izem d ir g erçek
B eni d ü n y a y a g etiren
K a d ın ım ı d o ğ u rd u m hep
CREMIEUX — A m a b u dizelerde g izem ciliğ in
eseri yok!
ARAGON — H o p p ala... b en de a y n ı şeyi söylem iyor
m uyum , y az d ık la rım ın m istik b ir yönü o ld u ğ u n u ileri s ü r­
d ü m m ü? Zaten, şiirim de ta n ım la n a n k ad ın -erk ek ilişkileri­
n in T a n n ’yla h iç b ir ilgisi yok. Ş iirim deki ilişkiler, sevişen
erkek le k a d ın ın ilişk ileridir. Bu ilişki, erk ek ve dişi çiftin in
k en d i k en d in i d o ğ u ra n y a ra tıc ısın ı ele alır, şöyle ki, erk ek
de, k a d ın da, bu y ara tıc ı içinde b irb irle rin in y a n sım a la rı­
d ır. Gel g ö r ki g a rip b ir ç a ğ d a yaşıyoruz, erk eğ in k a d ın d a n
ü stü n lü ğ ü ç a ğ la rd ır k u ra lla şm ış, ç ık a rıla n bazı to p lu m sal
y a s a la r k a d ın la ra k a rşı tavrım ızı, düşü n celerim izi değiş­
tirem em iş. Ve ben, k a d ın ın eşitliği b ir y an a, k a d ın ın ü s tü n ­
lü ğ ü u ğ ru n d a b ir sav aş veriyorum . K anım o d u r ki, k a d ın ın
ü stü n lü ğ ü , ü zerin d e d u rd u ğ u m u z b u k o n u k a n ıtla n m a d a n ,
k ad ın -e rk ek eşitliği de çözüm lenem ez.

20) Tanrı bendedir anlamında "Enel Hak” dediği için, kendinin Tanrı
olduğunu ileri sürdüğü gerekçesiyle derisi yüzülerek öldürülen
İslam tasavvufçusu.

34
M U T L U AŞK YOKTUR

CREMIEUX — K adın erk eğ in geleceğidir. B u

tü m c e y i çok sev d iğ in izi biliyorum , ve k a d ın d a n
söz ettiğ in izd e, ele a ld ığ ın ız te k başına ka d ın d e ­
ğil, k a d m -e rk e k çiftidir. H em k a d m -e r k e k ç iftin in
m u tlu lu ğ u n u sa vu n u y o r, h e m de, o ü n lü d ize­
n izd e M u tlu A şk Y o k tu r d iyo rsu n u z, p e k i b u gö­
rü şü n ü zle n a sıl u zlaşabiliyorsunuz?

ARAGON — K endim le u z la şm a k gibi b ir a rz u m yok,

olm adı d a hiç. G eorges B rassen s'in bestelediği ve y a y g ın ­
laştırd ığ ı M u tlu A ş k Y o k tu r, 1943’te yazdığım b ir şiirin ilk
şiirin ilk dizesidir. A ynı soruyu, ald ığ ım m e k tu p la rd a , o k u r­
la r d a sık sık s o ra r b an a: «S izin gibi biri n asıl o lu r d a m u t­
lu a şk y o k tu r diyebilir?» E lsa ü s tü n e y az d ık la rım la b u sö­
z ü n çeliştiğ in i d ü şü n ü rle r.

CREMIEUX — Ç ü n k ü bu sözle hiç bağdaş­

m a y a n m u tlu b ir h a lin iz var?..

ARAGO N — M u tlu b ir h alim var?... S o ru n u z u n y a n ıtı

çok b asit. Söz k o n u su m u tsu zlu k , işgal y ılla rın ın m u tsu z ­
luğu. F ra n s a ’n ın içinde b u lu n d u ğ u o acıklı d u ru m d a m u tlu
b ir a şk o lab ilir m iydi? Ş iirin kendisi b u gerçeği se rg ile r z a ­
ten:

35
 Y a şa m ı sila h sız ka lm ış askerlere ben zer
K i b a şka giysileri, başka ya zg ıla rı v a r
S a b a h la n u y a n ıp k a lk m ışla r n eye ya ra r
A k ş a m o ld u ğu za m a n , aylak, çaresizseler.
Bu d izeler F ran sız o rd u s u n u n d ağ ıtıld ığ ı z a m a n la rd a
yazıldı. 1943’te, L yon’da. O rta k b ir m u tsu z lu k ta bireysel
m u tlu lu k la rın o lam ay acağ ı tem ası, o z a m a n la r işlediğim
b u tem a, aslın d a, h em en hem en, yazdığım tü m y a p ıtla rd a
d a v ar. G erçekte, b u şiird e o rta y a k o n u la n sorun, m u tlu
a ş k ın o lup o lam ay acağ ı değil, m u tlu çiftin olup o lam ay a­
cağıd ır. K ad ın -erk ek çiftini, erk eğ in ve k a d ın ın en yüce şek ­
li o la ra k d ü şü n d ü ğ ü m ü söylem iştim . U m arım gelecek g ü n ­
le r k ad ın -e rk ek çiftin e m u tlu lu k taşır. E lsa 'n m M e c n u n u n ­
da, (Le Fou d ’Eisa) eşlerd en « k arca p o rta k a l ağ a çların c a»
y a ğ a c a k la r şeklinde söz edilir. 1943 d izelerinde çiftin y a d ­
sınm ası, çift y a şa m a olasılığının yadsınm ası, o zam an a, o
k o şu lla ra özg ü d ü r, geleceğe d ö n ü k değil. Peki, k ad ın -e rk ek
çiftin in geçm işteki d u ru m u neydi? H erkes bilir, ro m a n la r­
d a olsun, şiirlerd e olsun, h ep a şk ın güçlükleri, terslik leri ve
en g e lle r yazılır. Ö rn e ğ in R om éo ve Ju liet, ö rn e ğ in W erth er,
b ü tü n ed e b iy a t m u tsu z a ş k la rla dolu. M u tlu s o n la r bile
d u ru m u d eğ iştirm iy o r. M u tlu lu ğ u n en çok y e r ald ığ ı sin e­
m ay ı alalım ele, film le r k o ca m a n b ir h a p p y end, m u tlu son
öpücüğüyle, ve evlilikle bitiyor. Y a so n ra? S o n ra çen eni k a ­
pa, d ırd ırla n ıp d u rm a. Y asal yo ld an b irleşm iş a şık la rın b ir­
b irle rin e b u n d a n b a ş k a söyleyecek sözleri kalm ıyor.
CREMIEUX — W e rth e r ko n u su n d a , evet, b ü ­
y ü k b ö lü m ü yle gerçeği, m u ts u z a ş k la n yansıtır.
K onu film e a lınsa ne iyi olurdu, y e n i b ir film z i­
y a fe ti ç e kerd ik ke n d im ize ...
ARAGO N — F ik ir sizin, so ru m lu lu ğ u d a sizin! A slın d a
b a n a göre, in sa n h a k en d in e k ita p ziyafeti çekm iş, h a si­
n em ad a, tiy a tro d a b ir ko ltuk. İşin özü şu: ta r ih bize, m u tsu z
a ş ık la r a ra s ın d a k i serü v en i g ereğ in d en de fa zlasıy la ö ğ re t­
ti, edeb iy atın , zih n in sap ık lık ü rü n ü değil, öyküde bile g e r­
çeğin y an sım ası o ld u ğ u n u öğretti. H a lk la r için de, a ş ık la r
için de. E vlilikten y a n a olan lar, aşık lar, b irb irle rin e k a v u ­
şu p kol k o la g ird ik lerin d e s o ru n u n çözüm lendiğini sa n ıy o r­
la rs a n e m u tlu o n lara . H a lk la r için de a y n ı şey söz kon u su .

36
"M u tlu h a lk la rın öyk ü sü de y o k tu r” d en ir. D o ğ ru d u r bel­
ki, m u tlu h a lk la r v a rs a eğer. B en bilm iyorum .
CREMIEUX — Kısacası, e d e b iy a tta ta tlı son­
larla k u r g u yapılam ıyor. E vliler rom anlarınızda
d a ço k a z y e r tu tu y o r ...
ARAGON — Ne dem ek? B en b o şa n m a la rın y a z a n m ı­
yım, evliliği k ü çü k m ü g ö rü y o ru m ? H ayır. A ncak, m u tlu ­
lu k ve aşk başk a, evlilik başka. Evlilikle m u tlu lu k b ir a r a ­
d a o lu rm u ş y a olm azm ış, b u n la r a y rı şey. Bir kez d a h a yi­
neleyeyim : y a z ıla n ın d a ü stü n d e d u rd u ğ u m tek şey, e rk e ­
ğ in ve k a d ın ın b irlik te m u tlu lu ğ u ; böyle b ir v a rsa y ım a y a ­
n ıt a ra ştırıy o ru m . H em h a lk la r, h em a ş ık la r için.
CREMIEUX — A n lıy o ru m , G erçek D ünya
rom an d izin izd e d e b u n la rı y a zıy o rsu n u z. A m a ,
galiba A n icet’de b u d ü şü n ce öyle p e k a çıklıkla
orta ya ko n m u yo r.
ARAGON — A n ic e t çok g en ç b ir d e lik an lın ın y aşam
ö y k ü sü n ü izler ve b u d e lik a n lın ın y aşam den ey im leri yok­
tu r. A ncak, y ap ıttak i, M irabelle ile A nicet a ra sın d a k i aşk
çok y an lı b ir a ş k tır ve bu, b en z etm eler yoluyla an la tılır.
Ç ağdaş güzelliği s o m u tla ştıra n k a d ın o n u sevenin n esnesi
olam ıyor. Ç ü n k ü a rtık o s a tış a su n u lm u ş b ir m ald ır. Ç ü n ­
k ü çağ d aş güzelliğe tü c c a rla r el k o y m u ştu r. İşte b u a n la m ­
d a A n ic e t’ye m u tsu z b ir a şk ın öyküsü o la ra k b ak ılab ilir.
H aklısınız, b u söylediklerim G erçek D ünya dizisindeki ro ­
m a n la rım d a d a h a b ir belirgindir. Bale Ç anları'n d a k i k adın,
D iane, aşık o lm ay a değ m eyen b ir k a d ın d ır, nitekim , o n a
aşık o lan erk ek de s o n u n d a k en d in i ö ld ü rü r. R o m an d ak i di­
ğ e r k ad ın , C a th e rin e ’e gelince, o k a d ın ın h e n ü z ö zg ü r ol­
m adığı b ir ç a ğ d a ö zgürleşm ek ç a b a sın d a ve b u yeni do ğ an
ö zg ü rlü k y ü zü n d e n e rk e k le r iste r istem ez in cin ecek tir. E r­
k e k le r k a d ın la ra n asıl d av ran ıy o rsa, b u kez C a th e rin e de
erk ek lere a y n ı şekilde d a v ra n ır. A ncak, o n u n için henüz,
k ad ın -e rk ek birliği, k ad ın -e rk ek çifti söz k o n u su değildir.
K endisiyle b irlik te, m u tlu , b irb irle rin e aşık ve birleşik b ir
çifti o lu ştu ra c a ğ ı y an sız-erkeği b u la m a d a n ölecektir. B eaux
Q uartiers'de (G üzelim M ahalleler) ise, p a ra n ın s a lta n a t
s ü rd ü ğ ü ç a ğ ın k a d ın ı işlenir: C arlo tta. V o yageurs de l'lm -

37
p eriale'de çiftin o lan ak sızlığı ele alın ır, h a tta k ita b ın a n a
tem ası b u d u r. B ir ç ift v a rd ır, b irle şirle r ve so n ra b o zu şu r­
l a r ve b u çiftin b ir a r a d a y a şa y am ay ac ağ ı g ü n gibi o rta y a
çık ar. Bu çift, im gelem ü rü n ü , so y u t b ir çift değil, d edem in
ve n in e m in öyküsü. Y o lc u la r’m (Les V oyageurs de l.’Im pé-
riale) b aş k a h ra m a n ı d edem dir.
CREMIEUX — K arı-koca ç iftin in o la n a ksız­
lığı A u ré lie n ’in de ko n u su ...
ARAGON — Bu ro m a n la d a h a öncekiler a ra s ın d a b ü ­
y ü k a y rım var: A u ré lie n ’in gençlik y ıllarıyla, ro m a n d a a n ­
la ttığ ım ız y ılla rın a ra s ın d a boşluk b u lu n u r: 1914 S avaşı (h e­
m en ekleyeyim ki, ro m a n d a k i boşluk gibi y a z a rın k a fa sın ­
d a da, 39 S av aşıy la Y o lcu la r ve A u ré lie n a ra sın d a k i boşluk
v a rd ı). Ve A u rélien L eurtillois ü stü n e olsun, sevdiği k a d ın
ü stü n e olsun, sav aş k en d in i b ü tü n ağ ırlığ ıy la kor. Kişi o rd a
k en d i d ü şü n celerin i, çev resin d en edindiği d ü şü n ce le ri y a n ­
sıtm az, ç ü n k ü sav aş y ılları b o y u n ca o çev red en k o p m u ştu r.
K itap, çiftin o rta k y aşa m ı sü rd ü re m em esin i işler. Y aşam
a k ıp g itm ek ted ir, ve k ad ın , sa v a şa ra ğ m e n , z a m a n z a m a n
bö lü n m elere rağ m en , eski d ü şü n c e le rin d e n dönm ek iste­
m ez, böylece, A u rélien b a şk a b ir a la n d a d ır, sevdiği k a d ın
b a ş k a a la n d a . Ve Bérénice, A urélien l e an laşa m ıy o r. D er­
ken, o toplu göç g ü n lerin d e, ric a t g ü n lerin d e, 1940 sav a şın ın
son saa tle rin d e, A urélien, B érén ice! yen id en b u lu r a m a bu
kez h e r iki k a h ra m a n ım ız ın d a h em y aşa m la rın d a, hem
d ü şü n ce le rin d e b o şan m a p a tla k verir. G örüyorsunuz, a slın ­
d a 1920’le r b aşın d ak i b ir y aşam ın , dedem in y aşa m ın ın öy­
k ü s ü d ü r bu, ve b en on u so n ra d a n ro m a n la ştırm a g erek si­
n im in i d u y d u m . U ç u ru m u n dibini, b o zg u n u n ötesini b e ­
lirley en y ıllard a. 1941-1943 y ılların d a.
CREMIEUX A u ré lie n ’i de o yıllarda y a z ­
m ıştın ız?
ARAGON — A u r é lie n ’i de o yıllard a, M u tlu A ş k Y o k-
tu r ’u y azd ığ ım o y ılla rd a k alem e alm ıştım .
CREMIEUX — Ve Eisa T riolet de o gü n lerd e
Beyaz A t’ı ta m a m lıyo rd u .
ARAGON — Y ani k arı-k o ca y a n y a n a ça lışa n iki y a ­
zardık , b u bile b en im m u tlu a şk y o k tu r sözüm ü y a la n la m a ­
ya yeter, öyle m i? Bu işin dış g ö rü n ü şü . Evet, E lsa’n ın Be­

38
y a z A t'ı y az m a y a b aşlad ığ ın ı g ö rd ü ğ ü m d e b en de AurĞli-
e n ’ı yazdım . O dönem lerde, o lay ları d o ğ ru d a n dile g etirecek
şiirle r y azm am ız g ü çtü . 1941-42 y ılla rın d a, B eyaz A t gibi,
b a şk a şey lerin de y azılabildiğini, şiird en b a ş k a şey lerin de
yazılab ild iğ in i g ö rm ek b a n a b ü y ü k ce sa re t verdi. Ve B eyaz
A i’tak i M ichel’in b ir t ü r b en zeri olarak, o acay ip 39 Sava-
şı’n ın sav a şçısın a d ö n ü şen M ichel V ig a u d ’n u n b en zeri ola­
ra k , b en de, 1914-18 sa v a şın ın eski savaşçısını yazm ayı d e­
nedim . İşlediğim k o n u y a sü re k li E lsa ışık tu tu y o rd u . Öyle
ki, A u r e lie n ’e B eya z A t ’ı bile soktum , k im sen in a y rım ın a
v a rm a d ığ ı b ir oyun. R om anda, o tu rd u ğ u h e r yeri beyaz,
sü tb ey az eşy alarla, k irlen d iğ in d e ç a b u c a k değ iştirileb ilen
erk ek göm leği y a k a la rıy la süsleyen, yem ek o d asın ın d u v a r­
la rın a B eya z A t isim li h a n y a d a aşevi ta b e la la rı a sa n b ir
k a d ın ın iç d ü n y ası betim lenir.
CREMIEUX — A m a b u k a ra n lık ta göz k ır p ­
m a gibi...
ARAGON — K a ra n lık ta göz k ırp m a k ta n d a h a çok a n ­
la m taşıyor. A u re lie n ’i y azdığım s ıra la rd a zih n im de sü rek li
B eya z A t ’a tak ılıp d u ru y o rd u . Siz, işte k a d m -e rk e k çiftine,
k ad ın -e rk ek b irliğ in e yeni b ir k a n ıt d a h a diyeceksiniz. Ben
de h em ek ekleyeyim , o k ita b ı k ad ın -e rk ek b irliğ in in o la n a k ­
sızlığını v u rg u la m a k için yazdım , za te n o s ıra la rd a , E lsa ile
de a ra m ız d a ü zü cü b ir olay v ard ı. B unları, b a şla n g ıç ta
söylediklerim e ışık tu ts u n diye söylüyorum . M u tlu A ş k Y o k ­
tu r dizesi işte bu ü zü c ü olayı d a a n la tm a k ta d ır.
CREMIEUX — N eler oldu o sırada?
ARAGON — E lsa te rk etm ek istedi beni. Gizli saklı b ir
y anı yok, n ed en in i, n a sılın ı söyleyebilirim . D ireniş ö rg ü tü n -
deydik, ve u y m am ız g erek en k u ra lla r vard ı. İsterse k arı-
koca o lsu n lar, d iren iş ö rg ü tü n d e ça lışa n iki kişi b irlik te
o tu rm am alıy d ı, z ira n a z ile r k ald ık la rı yeri d a h a k olayca b u ­
lab ilird i, b u a ra d a , b a şk a la rın ı d a h a ttâ d iren iş ö rg ü tü ­
n ü tehlikeye sokabilirlerdi. Ben d iren iş için çalışıyordum .
E lsa’ya, to p lu m sal çalışm a y ö n ü n d en y a p tık la rın ın y eterli
olduğ u n u , a rtık a r a verm esini a n la tm a y a çalıştım . A ynı k a ­
n ıd a değildi. K arşı çıktı: «Ya sav a şın so n u n d a b an a , ‘siz n e ­
le r y a p tım z b a k a lım ’ diye s o ra rla rsa , ‘h iç b ir şey’ diye m i

39
 cevap vereyim , böyle şey olmaz.» dedi. B irlikte kalm am ız,
böylece, o lan ak sızlaşıy o rdu. Ve E lsa beni te rk etm eye k a ­
r a r verdi. E lb ette... b iliy o ru m ... b u n u benim için yapıyordu,
çok iyi biliyorum ! B enim k a fa m ı d a za te n sü rek li iki şey
k u rc alıy o rd u . Hem, d ü rü stç e d iren iş k u ra lla rın a uym ak,
h e m de E lsa’yı k o ltu ğ u m u n a ltın d a b u lu n d u rm a k , onu ko­
r u m a k istiy o rd u m , y ap tığ ı çalışm alar y ü z ü n d e n b alık gibi
n a z ile rin a ğ ın a düşm esin e gönlüm ra z ı olm uyordu. H er n ey ­
se, so ru n açıktı, ikim iz b ird en ça lışm ay a k ararlıy d ık , o h a l­
de, b irb irim iz d en de ay rılm a k zo ru n d ay d ık . S onunda, b u
ü zü c ü olayı, n ’o lu rsa olsun diyerek, güvenliğim ize boş ve­
re re k çözüm ledik. E lsa yine çalışm asın ı sü rd ü rd ü , b en ça ­
lışm am ı s ü rd ü rd ü m ve eskisi gibi b irlik te kaldık. A ncak,
b u d u ru m u n bizden b a ş k a la rın a d a z a ra r verm em esi için
g erek en önlem leri aldık. Ve işgal so n u n a dek, n e benim
y üzüm d en , n e o n u n y ü zü n d e n kim seye b ir z a r a r geldi; b ir
terslik le de k arşılaşm a d ık . Ne v a r ki, b u olay b a şk a b ir şe­
yi a ç ığ a v u rm u ştu . Ben o lay lara erk ek gözüyle b ak ıy o r ve
o n la rı b u gözle d eğ erlen d iriy o rd u m . İşte E lsa b en im gözle­
rim d ek i erk ek g ö zlü ğ ü n ü çekip alm ış, çiftin so ru m lu lu ğ u n u
ü stle n m e k bah an esiy le, k adını, k en d i kadını, ken d i gölgesi
h a lin e g e tire n erk eğ in ö n y a rg ıla rın ı söküp atm ıştı. B u n ları
ş u n u n için an latıy o ru m , ne A u rélien , n e de k a r a m s a r b u lu ­
n a n o şiirlerim s a lt estetik ü rü n ü , estetik an lay ış ü rü n ü d e­
ğil, y aşa m ım ın y an sım asıdır. Y azdıklarım yaşam ım ı, E lsa
ile o rta k y aşam larım ızı dile g etirir.
CREMIEUX — Im periale Y olcuları’n d a, bo­
zu la n bir birliğin y e n id e n ku ru la m a ya ca ğ ı, A uré-
lien ’de ise k u ru la m a y a n bir birliğ in y ü rü tü le m e -
yeceği işlenir. (...) K utsal H a fta ’d a a rka planda
bir ço cu k g ö rü rü z... doğacak olan bir çocuk.
ARAGON — F ran sız ta rih in i çok iyi bildiğiniz a n la şılı­
yor, zira, k ita p ta b u ço cu k tan söz etm em . K u tsa l H a fta 'da,
a y n c a , m are şal B e rth e r’n in b ir k a d ın a k a rş ı aşk ı ve, gele­
ceğini, m u tsu zlu ğ u n u , s ü rg ü n ü g ö rü rm ü şç esin e son g ü n le ­
rin e d eğ g in d ü şleri v a rd ır... S o n ra b ir G é ricau lt v ard ır,
T héodore G ericualt. K u rb a n la r S o k ağ ı’n d a k i evinin k a p ı­
sın d a atı tep in en b ir k a d ın la ta n ış ır ve düş k u rm a y a b aşlar.
Ne ki, ro m a n d a h a ötesine gitm ez. E ğ er son s a y fa la rd a n d a

40
so n rak ileri, y azılm am ış yeni b ir ro m a n ı a ra ştırsa y d ık , b u
ro m a n k u şk u su z, m u tsu z a şk ın k açınılm azlığı k u ra m ıy la
so n u çlan ırd ı. K u tsa l H a fta 'd a k i o k adın, b a ro n L allem an d ’
m k arısı C aroline L allem and, G e ric u a lt’n u n a şk ın a y a n ıt
v erdi ve d o ğ an çocuk, b ü y ü k o lasılık la o n la rın çocuğuydu.
G e ric u a lt ö ld ü k ten s o n ra da, G e ric a u lt’n u n b a b a sın ın b a k ı­
m ını ü stlen d iğ i ço cu ğ u n k im in çocuğu olduğu kesinlikle
belirlenm ez. Yoksul b ir şekilde y etiştirilm iş o lan çocuk a h ­
m ağ ın tek id ir ve C aro line L allem an d ’m , güzel C aro lin e’in
kocası g en e rali Louis-Philippe, T eksas’ta, S ığ ın m a Y u r d u
a d ın d a b ir t ü r to p lu lu k k u rm a k için A m erik a 'd ad ır. C aroli­
n e ’in, kocası d ö n d ü k te n so n ra to p lu m d a k i y erin i s a rsm a ­
m ak için, ço c u ğ u n u görm eye bile gitm ediği söylenir.

CREMIEUX — Y a z d ık la rın ızın tü m ü n d e n , k ı­

saca şu so n u cu çıka ra b ilir m iyiz: g ü n ü m ü z k o şu l­
larında ne m u tlu bir çift olur, ne de m u tlu lu k ?

ARAGON — H ayır. Ben h ep ş u n u söyleyip d u rm u şu m -

dur: b a ş k a la rı m u tsu zsa, böyle o rta k b ir m u tsu z lu k içinde,
böyle m u tsu z b ir o rta m d a k a d ın -e rk e k ç iftin in de m u tlu lu ­
ğu, bireysel m u tlu lu k d a o lanaksızdır. A ym şey E lsa 'n m
M e cn u n u 'n d a da, son b ö lü m ü n şu p a rç a sın d a da, M ec n u n ’
u n b ir m a ğ a ra n ın d u v a rla rın a yazdığı şu sözlerde d e y in e ­
lenir:
SEVDİM VE MUTLUYUM DEMEK
NE BÜYÜK BİR
BENCİLLİKTİR
K ırk y ıld an beri yazdığım şiirlerd e işlenen düşünce,
h ep bu d ü şü n ced ir. M u tsuzluk ö n ü n d e m u tlu o lu n a m a y a ­
cağı, Ş a irler’deki b ir şiird e de (Je an F e rra t’n ın bestelediği
D u yu yo ru m , D u y u y o ru m ’da) işlenir. R o m an larım d a olsun,
B itm em iş R o m a n ve E lsa'd a olsun, m u tsu zlu ğ u işlediysem ,
am acım y aln ız ve yaln ız o rta k b ir m u tsu z lu k ta m u tlu lu ğ u n
gerçekleşem eyeceğini y a n sıtm a k değildir, b ir de, in sa n ın in ­
sa n o la ra k to p lu m a k a rşı so ru m lu lu k la rı, y ap m ası g erek en
g örevleri v ar, size a n lattığ ım , 1943’te E lsa’y la a ra m ız d a
p a tla k v eren olay gibi, b u g ö rev lerin g etird iğ i öncelikler
var.

41
GERÇEKÇİLİK
VE ÇAĞDAŞ YAZARLAR

CREMIEUX — H ayli ciddi so ru n la r ü stü n d e

d u rd u k. Ş im d i, d a h a başka k o n u la rd a k i d ü ş ü n ­
celerinizi ö ğ ren m e k istiyorum . A m a , h e m e n bir
h u su su da v u rg u la m a k isterim . Y a n ıtla rk e n işi
espiriye b o ğ m a k yok. S o ru m u y a ya n ıtla rsın ız,
ya d a ya n ıtla m a zsın ız. P eşinen söyleyeyim , y a n ıt­
la m a ya ca ğ ın ızı d a biliyorum . Y e te r k i bana niçin
ya n ıtla m a d ığ ın ızı söyleyin.
B aşlıyorum .. Ç alışm alarınızın önem li bir bö­
lü m ü n ü de, eleştiriler, b u alanda ya zd ık la rın ız
o lu ştu ru yo r. O k u d u ğ u n u z rom anlar, özellikle şi­
irler ü stü n e çok sayıda ya zıla r ya zd ın ız. K itap
h a line g etird in iz, C hro n iq u es d u Bel C anto d izisi
çok ö n em li bir dizi. K ırk yıld ır yazarları, ozanla­
rı incelediniz. İzlen im lerin izi ö ğ ren m e k isterdim ,
önce o za n la r ü stü n e. Ç ü n kü , bir o k u lu n önderi
olarak değil, a m a h ep b ir gerçekçilik savaşçısı
olarak söz ed ersiniz k e n d in izd e n . Y a n d a şla rın ız
nerede? S ü r d ü rü le n b u savaş, sizi d o yu ru c u oldu
m u , ke n d in izi g ittik ç e d a h a b ir b u sa va şın içinde
m i g ö rm ek isterdiniz; y o k sa d ü ş k ırıklığ ın a u ğ ra ­
d ın ız mı?
ARAGON — B eni a n id e n y ak a lay acağ ın ız, d ö n er s a n ­

42
d alyed e o tu ru r gibi d ö rt d ö n d ü receğ in izi san d ığ ın ız so ru la ­
rın ız b u n la rsa , o n la rı k arşılık sız b ıra k m a y a h iç de n iyetim
yok. A m a izin v e rin de, b en de size b ir şey sorayım . C iddi
so ru n la rd a n söz ettik , şim di so ra c a k la rım ı y a n ıtla rk e n işi
espiriye b oğm ak yok g ib ile rd en b ir şey ler söylediniz b ana.
N eden so rd u n u z b u n u ? D a h a önceki k o n u şm alarım ızd a
böyle b ir şey m i oldu?

CREMIEUX — Ç ü n k ü d a h a önceki k o n u şm a ­
la rım ızd a hep sizd e n sö z ettik, b a şka la rın d a n d e ­
ğil.
ARAGON — B a şk a la rın d a n d a söz ettik. H er z a m a n d a
söz ederim . Şu k o n u şm am d a, h erk ese tek tek a y ıra c a k y e­
rim o lm ad ığ ın ı d a çok iyi bilirsiniz. Ö rneğin, F ra n s a ’d ak i
İslam din i u z m a n la rın d a n , e n a z ın d a n M arcel C ohen’d en
u z u n u z u n söz etm ek isterdim . A ncak o k a d a r d erin le re
d a lm a m a m g erek tiğ in i d ü şü n d ü m . Şim di de b a n a h em g er­
çekçilikte y an d a şla rım ı, h em k ırk yıllık s a n a t y aşa m ım d a
sevdiğim o za n la rı so ru y o rsu n u z. Ben de size, b u so ru n u z a
k a rşılık d iy o ru m ki, ikisi b irb irin d e n a y n şeyler. G erçekçi­
lik sav a şın ı d a öyle ask erce o rta y a k o y m am ak gerek. Top­
la rım ı n ered e m evzilendirdim , şu y d u buydu.. H ayır, b u sa ­
v aşım d a (gerçekçilik sav aşım ın d a) gerçekçilik için sa v a ş­
m ay an , a m a benim le y a n d a ş o la n la r b u lu n d u . D e h aları n e ­
deniyle y a n d a ş la n m d ı benim . G erçekçiliğin, önceden sa p ­
tan m ış k u ra lla ra b o y u n eğ e n le rd en çok, d e h a y a g erek sin i­
m i var. K ırk yıllık y azın geçm işim de, şiir a la n ın d a benim
için n e le rin değ erli o ld u ğ unu, n eleri y ü re k te n sevdiğim i so­
ru y o rsu n u z . Güzel. A lışk anlıklarım ı, ilkelerim i b ir y a n a b ı­
rak ıp , size b ir çırp ıd a seç k in le r listesi su n m am ı istiy o rsu ­
n u z dem ek. S u n alım bakalım .

CREMIEUX — H ayır. Evet. İsted iğ im seç kin ­

ler listesi değildi. İsted iğ im özellikle sizin ...
ARAGON — B a şk a la rın d a n söz etm em i istiyo rsunuz,
tam o n la rd a n söz edeceğim s ıra d a sözüm ü kesiyorsunuz.
A d ların ı say acak tım ! S an k i M eclisteym işiz gibi, ad ın ı söy­
le, ad ın ı söyle diye b ağ ırıy o rsu n u z d u rm ad a n ! İşte isted iğ i­
n iz ad lar. H erkes bilir, h e r z a m a n söylem işim dir, gen çli­

43
ğ im d en beri, beni en çok etkileyen, y an i d o ğ ru d a n etkileyen
G uillom e A pollin aire oldu. A ncak b ir b a şk a y a z a r d a h a
v ardı: şiir a la n ın d a old u ğ u k a d a r, a h lâ k a n la y ışın d a d a b e­
n i alab ild iğ in e etk iley en b ir y azar, b ü tü n y aşam ım b o y u n ca
e tk iley en b ir y azar, h a k k ın d a k i d e ğ e r y a rg ıla rım ın a s la d e­
ğ işm ediği b ir san atçı, az önce sö zü n ü ettiğim iz Bel C anto’
d a olsun, g eçen yıl y a z d ık la rım d a olsun, ad ın ı a n d ığ ım P i­
e rre R everdy. Gelelim şiirde y a n d a şla n m a ; E lu a rd ’ı en b a ş­
ta n asıl say m am ? Y aşay an o z a n la rd a n sevdiklerim e g elin ­
ce, h ep sin d en önce S ain t-Jo h n P erse’in a d ıy la b aşlam a k
gerek m ez m i? A yrıca, çok sevdiğim M aire N oel’in ad ın ı n a ­
sıl g eçiştiririm ? İşte, öncelikle çok sev d ik lerim in tablosu.
A n cak b u n la r, çağ d aş F ran sız şiirin d e sevdiğim ozanlar.
Bu dem ek d eğ ild ir ki, o n ca yıllık şiir y a ş a n tım d a yalnız
F ran sız o z a n la rın a h a y ra n lık duyu y o ru m . Ö rn eğ in A ra p
şiiri var, belki b ü tü n şiirlerd e n de ü s tü n tu ttu ğ u m İngiliz
şiiri var. Beni b en d en a y ırm a k istiy o rsan ız konuşayım . W il­
liam L angland, Shelley, K eats, J o h n D onne ü stü n e, Elisa-
b e th ’çiler a d ıy la a n ıla n öteki o z a n la r ü stü n e, S p en cer ve
D ryden ü stü n e söyleyecek b ir yığın sözüm var, dilerseniz,
b u y ru n , m ey d an sizin.

CREMIEUX — B akın, gençler var. G ençler­

d en bir yığ ın ya zı v a r elinizde, örn eğ in P ich ette’e,
D o b zyn sk i’ye beğenilerinizi açıkladınız, a n ım sı­
yo ru m . B aşkaları da y o k m u?

ARAGON — S ollers’i u n u tu y o rsu n u z , Sollers v a r en

son!
CREMIEUX — B en o za n la rd a n sö z ediyordum .
ARAGON — B ilirsiniz, şiir n e rd e b aşlar, n e rd e biter,
a n la m a k çok güç. Ö rn eğ in S ollers’in, şu a n a dek söz etm e
o lan ağ ın ı b u lam ad ığ ım b ir k ita b ın ı Le P arc'ı alalım ele. Y a­
zık ki g erek en ilgiyi görm edi, o k u rlarım ız n e o k u y a c a k la rı­
n ı bilm iyor. B akın, b u k ita p ta k i dü zy azıy la şiir a ra sın d a ,
b ir ölçüde h iç b ir a y rım yok. D üzyazının tan ım ın d a , d ü z y a ­
zı şiir o lm a ya n d ır d en ilm iy o r ki. B an a g en ç le rd en söz et
diyorsu n u z. Benim de y a n ıtım şu, b u sözü b a n a değil, g en ç­
le r k o n u su n d a ağ zın ı a ç m a y a n la ra söyleyin. Ben birçok

44
g en ç o zan ı v u rg u lad ım , y an i sevdim dem ek istiyorum . Ki­
m ini k en d i ç a b a la rım la buld u m , kim ini d o stlarım o k u ttu .
B ir b ü tü n o la ra k ele alın ırsa, g en ç le rd en u m u tlu y u m . G ü­
zellik lerin bitm iş o lacağ ını d ü şü n m e k bile istem iyorum . B u­
n a in an m ıy o ru m da: sü re k li yeni o z a n la r çıkıyor o rtay a , ve
şiir gelişiyor. A dı d u y u lm a d ık la ra , y a p ıtla rı o k u n m a y a n la ra
d a in an ıy o ru m . K ırk yıllık s a n a t y a şa n tım içinde, o z a n la r
n e le r y ay m lad ılarsa , y ay ıncı b u la m a d ık la rı için, k endi yok­
sul bütçeleriy le n eleri b a s tırd ıla rs a hepsi de elim in altın d a,
n e b ir tek in i y itirdim , n e b ir tek in i sattım . H epsi de k ita p lı­
ğım da, k im sen in ad ın ı bilm ediği, binlerce ve binlerce şiir
k itab ım var. E vim in h a rc ıd ır on lar, saygı besliyorum h ep si­
ne, u m u t b esliy o ru m o n lara , b ir gün, belki ilk b a k ışta g ö re­
m ediğim b ir kıvılcım p a rla y a c a k o n lard a n . Kim bilir, belki
g ereğ in d en de çok bel bağladım , belki g ereğ in d en de çok
a b a rttım b u düşü n cey i. G erçek leşir y a d a gerçekleşm ez,
kim b ilir... H ep b ir gü n , ö m rü m ü n son y ılla rın d a, y a n i şu
yıllard a, bilin m ey en o z a n la r antolojisi h a z ırla m a k istem i­
şim dir. Ç o k ların a k ö tü ozan, k u ru k a la b a lık gözüyle b a k ı­
lıyor, d o ğ ru değil bu: h e r şiir k ita b ın d a , e n azın d an , b ir g ü ­
zel bağlam , b ir güzel dize, b ir güzel im ge v ard ır. İyi a r a ş tır ­
m a k g erek ir. Ve b u n la r antolojide b ir a ra y a gelip b ir güzel­
lik o lu ştu rab ilir. K uşkusuz, böyle b ir antoloji, b e ra b e rin d e
birçok so ru n la rı d a g etirir. B azı o z a n la r d a var, geçm işe
tu ts a k edildi, y erin i bulam ad.ı. G e rç e k ü stü c ü lü k te n söz e t­
m iştik. G örülüyor, n e k a d a r b ü y ü k b ir hizm et; onsekizinci
ve on d o k u zu n cu y ü zy ıld aki çeşitli ü lk e le r o z a n la rın a g erçek
y erle rin i g e rç e k ü stü c ü le r k az an d ırd ı. G e rçek ü stü c ü le rin o
z a m a n la r y a p tık ların ı, şim di ç a ğ d aş edebiyatım ız y ö n ü n d e
d e y a p m a k g erek m iy o r m u?
CREMIEUX — S iz za m a n z a m a n b u n u y a p tı­
n ız sa n ırım ...
ARAGON — B azan yaptım , tam am , bazı y a z a rla r ü s ­
tü n e h a lk o y u n u n d ik k a tin i çekm eye çalıştım , a m a niceleri,
su y a d ü şe n d a m la la r gibi, d ü ştü , belki de h ak sız o larak ,
d a d a c ıla r, g erç e k ü stü c ü le r b ir yana.. Ö rn eğ in B elçikalı b ir
o zan v ard ı. C lém ent P ansers. S o ru n b ak a lım bu a d a m n eyin
n e s id ir diye? Ü stü n e h ay li sözler söylenen, g ü rü ltü p a tırtı
e d ile n le rd e n çok d a h a değerli biriydi. S a n ırım H en ri Mou-

45
g in ’i tan ırsın ız. G ü n ü m ü zd e ad ı y aln ız bilim sel ve felsefi ç a ­
lışm a la rıy la d u y u lu y o r. Y a b ir z a m a n la r yazdığı şiirler, son
derece güzel değil m iydi o n lar? Y irm i yıl k a d a r önce y ay ın ­
la n m ıştı o şiirler. A cab a ed e b iy a t k o n u su n d a çok ciddi dos­
tu m S eg h ers n e k a d a rım sa ttı?
CREMIEUX — A z önce Sollers y ü z ü n d e n ner-
d eyse b a şla ya ca k tın ız beni. S izi şairlerden çok ro­
m a n cıla r m ı d oyuruyor?
A RAGO N — B ir kez d a h a yineleyeyim , b en o z a n la rla
ro m a n c ıla r a ra s ın d a b ir a y rım yapm ıyorum . Çok zam an,
ş iir aç ısın d an , ro m a n c ıla rd a n aldığım tad ı ş a irle rd e n a la ­
m adım . B ir ro m a n ı o k u rk e n birden, g ü n lü k gerçekle, ro ­
m a n d a n ay rıy m ış gibi, ro m a n ın ötesindeym iş gibi b ir tü m ­
ceyle, b ir sayfay la, k ısaca şiir dediğim iz şeyle k arşılaşırız .
O z an ın y ap tığ ın ı b irço k ro m an cı d a yapıyor. Bu b a şk a şeye
açılım ı, S ain t-E x u p ery ’de, C olette’de, A lain F o u m ie r’de,
B a rre ’de, S o u p a u lt'd a ve D elteil’de de b u lm u y o r m uyuz?
H enri D u v em o is d a ay n ı şeyi y ap m ıy o r m u, oyun k â ğ ıtla ­
rın ı k a rm ıy o r m u ... B irb irin d en h ay li a y n a d la n y a n y a n a
g etiriy o ru m , a m a b u n la n n h e r b irinde, benim opera ad ın ı
v erd iğ im şeye g iriş var.
CREMIEUX — P eki y a gençler, o tu z-o tu z beş
ya şla rın d a ki rom ancılar? İlk ya p ıtla rın ı y a y ın la ­
dılar, ilk ro m anlarını y a y ın la d ıkla rın ı g ö rd ü ğ ü ­
n ü z, sözlerini yerin e getirenler, sizin in a n d ıkla rı­
nız?
ARAGON — A çık k onuşayım , d o s tla n m d a n b az ıla rın ı
in citm ek istem iyorum . A ra la rın d a seçim lem e yapam am , k i­
m i ilerde, k im i geride.
CREMIEUX — S eçim lem e ya p m a ya ca ksın ız?
ARAGON — Y apm ayacağım ! A slın a b a k a rsa n ız , b en ­
d en y aşça k ü çü k y a z a rla rın , öyle ikisine ü çü n e değil, tü ­
m ü n e sevgi beslem işim dir, çok iyi bilirsiniz, ve b u n u aç ık ­
la m a k ta n d a çek in m ed im hiç. Y a zd ık larım a bakılsın, g ö rü ­
lür, övgüye d eğ er o la n la n yeteriyle övdüm , d ah ası, gele­
ceklerine y ö n e lik çok iy im ser d e ğ e rlen d irm eler yaptım . Ba-
z a n b ir k itab ı övdüysem , ozan ın y a d a y a z a n n gelecekte d a ­

46
h a iyi y a p ıtla r verebileceği v a rsa y ım ın d a n kalk tım , k im in ­
de atılm ış b ir ilk adım , k im in d e atılm ış b ir to h u m buldum .
A m a kim bilir, y a z a rı ilerd e y etk in leşm ey eb ilir de, b u ayrı.
Ş u n a in an ıy o ru m : d a h a iyi b ir d ü n y ad a , bizde b u m elek
gibi sab ırsız ç a b a o ldukça, d a h a iyi b ir d ü n y a d a o la n a k la r
d a h a iyi y ap ıtla rın d o ğ m asın ı elverişli kılacak. Ü zücü olan
şu ki, k en d ilerin e bel b ağ lad ığ ım birçok yazar, so n ra d a n
g ü n d elik ed eb iy atın , m o d an ın k u rb a n ı oldu. Bazı y a z a rla ­
rın gelişm em elerinin, y a d a a n c a k şöyle böyle gelişebilm e­
lerin in tek so rum lusu, işte b u s ıra d a n edebiyat, g ü n d elik
edebiyat, m o d a ed eb iy attır. B üyük y a z a r olm ak için yola
çıktılar, a m a b a ş k a la rın ı ö y k ü n d ü k lerin d e n b ü y ü k y a z a r
o lam ad ılar.
CREMIEUX — G ü n lü k edebiyat, m oda edebi­
yat, ro m a n cın ın ha n g i a n la m d a d ü şm a n ıd ır ve
nasıl?
ARAGON — H em ro m an c ın ın , h em ş a irin d ü şm an ıd ır,
genel b ir deyim le, y a z a rın d ü şm an ıd ır. Şöyle ki: bazı y a z a r­
lar, eleştirm en ler, d erg ilerd e ve g azetelerd ek i yazılarıy la,
övgü y a d a y erg ileriy le b ir h alk o y u o lu ştu ru y o rla r. K endi­
lerin d e b ü y ü k y e ten e k ler olan bazı kim seler, o lu ştu ru la n bu
h a lk o y u n d a n etkileniyor, b a şa rı y olunun, ö rn eğ in Bay U n-
te l’in izlediği yol o ld u ğ u n u sanıyor, böylece k en d i y o lu n d an
ve y eten e k lerin d en u zak laşıy o r. Son derece ü zü c ü b ir d u ­
ru m , ve g ittik çe de y ay g ın laşıy o r gü n ü m ü zd e. S a lt b a ş k a la ­
rın ın y o lu n u izled ik lerin den, so n u n d a b ir h iç o lan nice y a ­
z a r bilirim . Y eten ek lerin e in an d ığ ım ö tek ilerin in b a ri k e n ­
di y o lla rın d a y ü rü m elerin i, b a ş k a la rın a k a p ılm a m a la rın ı
dilerim . Bu nedenle, k im senin benim izlediğim yolu izlem e­
sini de istem em . G erçekçilik dediniz, sav a şın dediniz, y a n ­
d a ş la rın dediniz, işte hepsi a d ın a verebileceğim y a n ıt bu.
CREMIEUX — T am b en de şim d i bunları d ü ­
ş ü n ü yo rd u m . Ş u m oda edeb iya t ko n u su n d a , g ü ­
n ü n ed eb iya tı ko n u su n d a , g erçekçilik değil de
g erçekü stü cü lü k-so n ra sı k o n u su n d a sizi biraz
d a h a k o n u ş tu r m a k ya d a neleri su sa ra k geçişti­
receğinizi ö ğ ren m e k isterdim . B irgün bana: "Şu,
g ü n ü n ed eb iy atı mı, o n a a y a k u y d u rm a y a h iç de

47
 n iy etim y o k ” d em iştin iz. K a fa m a ta k ıla n bir şey
var. Y a ş a n tın ızın belli b ir d ö n em in d e n sonra,
d iy e lim 1926'lardan sonra, gerçekle ilgili g ö rü şü ­
n ü z ü d eğ iştirdiniz, tıp k ı V ictor H ugo gibi. Bir
yerlerde, V ictor H ugo değiştiyse, bu değişim , t a ­
rih e say g ın lığ ı y ü zü n d en d i diye y a z ın ız } 1 Peki
sizi d eğ iştiren öğeler, dış d ü n ya d a n , g erçek d ü n ­
y a d a n g elen öğeler hangileridir?

ARAGON — H angisi olacak; beni d eğiştiren, g e r­

ç e k d ü n y a n ın ta kendisiydi! B ü tü n b ir çağ d aş ta rih i şim ­
di alelacele a n la ta y ım m ı y ani? Bilirsiniz, o k u rlarım ızın
k a v ra y ış la rı kişid en kişiye değişir. A m a a r a la rın d a bazı
şeyleri b en söylem eden de k estireb ilecek h ay li kim se var.

CREMIEUX — A m a doğrulayacağınız, ya da
ya la n la ya ca ğ ın ız b a şka şeyler de b u lu n a b ilir...
ARAGO N — A nlaşıldı, an laşıld ı... Ne yani, 1917’lerd e n
1963’lere, 1964’lere d ek g eçen b ü tü n y ılla n , b eni etkileyen,
d ü n y a g ö rü şü m ü d eğ iştiren bu y ılları tek tek özetleyeyim
mi, n e g erek v a r b u n a. S tendhal, W a te rlo o ’d a n so n ra k i giz­
li p a z a rlık la n g ö rm ü ş b ir in san ın , Fontenoy sa v a şç ıla rın ın
d u ru m u n u an la m a sı m ü m k ü n değildi der: “Ö nce siz ateş
edin Bay İngilizler.” İşte b u n a benzer! A ynı so ru y u S tend-
h a l’e so rsay d ın ız şu y an ıtı verird i kuşkusuz: W aterloo, bu
k o n u d a kim seye h iç b ir şey öğretem edi, P arm a M a n a stırı’
n ı o k u y a n la ra da. D a h a önce söylem iştim size, Riff sav a şı­
n ın ü stü m d e çok b ü y ü k etkisi o ld u ğ u n u b ir kez d a h a m ı
söyleyeyim ; b ü tü n ç a ğ d a şla rım gibi, R eich tag ’ı y a k a n a lev ­
le rin b en i de ay d ın la ttığ ın ı b ir kez d a h a m ı söyleyeyim .
S av aşın n e o ld u ğ u n u , in sa n la rın g ö rü şlerin i n asıl değ iş­
tird iğ in i h erk es bilir, hele de b u s a v a ş la r o b u rc asın a, işg al­
lerle, to p lam a k am p larıy la, yaln ız k ita p la rı değil, k a d ın
erk ek tü m in s a n la rı y a k a n fırın la rla besleniyorsa. D ireniş
d ö n em in in o b ü y ü k d en eyim ini de u n u tm ay alım . K uşkusuz

21) Cremieux’nün sözünü ettiği, Aragon’un 24 Mart 1952 tarihinde

verdiği konferanstır. Konferans metnini, Editions Sociales Yayın­
evi "Hugo, Poète realiste” adıyla yayınladı. Konferans metni bu
kitapta da bulunuyor.

48
b ü tü n b u n la r etk iliy o r in sa n la rı, beni de etkiledi, a m a b u ra ­
d a hep sin i tek tek say m ak o k u rla rın b ir tek in e bile b ir şey
k a z a n d ırır m ı? S an m am . A yrıca, b u k o n u d a b a n a g erek si­
n im d u y a c a k la rın ı d a sanm am .
CREMIEUX — E lbette, am a ya şa m ö y k ü n ü z ­
de ve y a z ın ya şa m ın ızd a , bir n o kta d a sa n ki bir
d u ra ksa m a var. B unları, h a k k ın ızd a hayli ya zı
y a za n G a ra u d y’ye d a ya n a ra k sö ylü yo ru m . Gara-
u dy, sizin, g erç ekü stü cü o ld u ğ u n u z dönem lerde,
dış d ü n y a y la ilgili b ir so ru n ka rşısın d a eli kolu
bağlı ka ld ığ ın ızı, dahası, b u sorunlara ka rşı da
o ld u ğ u n u zu ileri sürüyor*. D oğru m u d u r bu?
ARAGON — H em d oğru, h em değil. K arşı değildim , a n ­
c a k o so ru n la rı y a n sıta c a k y eterlik te değildim , o b aşk a, bu
başka. Belli b ir yol izleyen g erçek ü stü cü a rk a d a şla rım g i­
bi, ben de esenliği h ep o y olda arıy o rd u m , tek çıkış yo lu ­
n u n o yol o ld u ğ u n u san ıy o rd u m . T u ttu ğ u m b u yolun
ötesini g örm ek isted iğ im de bazı güçlü k lerle k arşılaşm a d ım
değil. Çok do ğ ald ı b u da, ç ü n k ü benim için yazm ak yalnız
tek n ik b ir so ru n değil, d ü şü n m e biçim iydi. Bu yüzden de,
k alem i elim e aldığım da, d a h a önceki d ü şü n m e biçim lerim ,
d ü şü n m e ta rzla rım a ğ ır b asıy o rd u ,22 yüzde yüz a ğ ır b a sı­
yordu. Bu olguyu belli b ir dönem le, g e rç e k ü stü c ü lü k d ö n e­
m im le sın ırla m a k d a d o ğ ru olm az. Böyle b ir görüş, o lay ları
özüyle değil, dış g ö rü n ü m ü y le d eğ e rlen d irm ek tir. Y azarlık
y aşa m ım ın b a ş k a d ö n em lerinde de aynı g ü çlü k lerle k a rş ı­
laştım . Ö rn eğ in b aşlan g ıç y ıllarım ı alalım ele. Y azdıklarım ,
b ird en ed in d iğ im d o stlarım ın , beni seven ve sevdiğim o
g en ç le rin o rta k d ü şü n cesin i y an sıtsın istedim . B enden b ek ­
lediklerin in , h a tta b enim k en d im d en beklediklerim in ü s tü ­
n e n asıl çık arab ilird im , kendi bildiğim ce y ü rü sem o n la ra
n asıl a y a k u y d u ra b ilird im ? İçinde b u lu n d u ğ u m to p lu lu ğ a
k a rşı k o y a ra k A n ic e t’yi y az m a k b a n a acı verm edi m i s a n ı­
y o rsu n u z? A ynı g ü çlü k lerle A n ic e n t'den so n ra d a k a rş ıla ş ­
tım. G erçek ü stü cü lü k le ro m a n biçim inin b a ğ d a şa m a y a c a ğ ı­

* Roger Garaudy, L’Itin éraire d ’Aragon, Gallim ard..

22) Aragon burada, gerçeküstücülük dönemindeki düşünce biçimin­
den söz ediyor.

49
n ı a n la y ın c a ro m an ı b ırak ıp , d a h a k ısa şeyler, öyküler, m a ­
s a lla r y az m a k z o ru n d a kaldım . Yazı, y a şa n tım d a h e r şek ­
liyle ve h e r zam an , baş yeri tu tu y o rd u . Z am an oldu, ikili
b ir b u n a lım a dü ştü m . Bu kez bunalım , yalnız k en d i iç d ü n ­
y a m d a d o ğ m uyordu, biz g erçek ü stü cü leri dogm atizm e v a­
ra c a k d erecede b irb irim ize b ağ la y a n b a ğ la r d a k opm uştu,
hep im izin y o lla n ay rılıy o rd u artık .
CREMIEUX — S a n ırım o za m a n la r ka lın bir
rom an, ya da rom an taslağı ya zıp sonra y o k e t­
m iştin iz?
ARAGON — E vet... a m a neyi k a n ıtla r ki bu? Y azıp
so n ra d a n yok ettik le rim d en söz etm en in ne y a ra rı v ar. O
k a d a r çok y azdım ki. H epsini y a y ın lam ay a k alk say d ım ...
Öyle gıdım gıdım y az an b ir y a z a r olm adığım biliniyor. İki
bin say fa k a d a rın ı d a atm ışım ne çık ar?
CREMIEUX — H epsini m i yo k ettiniz? Y a k tı­
n ız m ı,y ırttın ız mı?
ARAGON — H epsini yak tım m ı y ak m ad ım mı, a rtık
o k a d a rın ı d a bilem em . A n c ak bazı k ü çü k bölüm ler, özel­
likle R evu e eu ro p een n e'de yay ın lan m ıştı. Y azıp yok e ttik ­
lerim b ir y erle rd e kald ı mı, k alm ad ı mı, önem li o lan bu
değil. Ö nem li olan o y az d ık la rım ın beni ilgilendirm ediğidir.
CREMIEUX — (...) Y a n i başarılı m ı olm adı­
lar, yo k sa siz m i k a y ıtsız k a ld ın ız onlara?
ARAGON — K u llan dığınız b u t ü r sözler b eni en d işe­
lendiriy o r. İlgisizlik n e dem ek? B aşarısızlık n e dem ek? Y a­
şam içinde sa n a t, belli b ir z a m a n la m ı sınırlı; y aşa m kişi­
n in b ilgisizlikten bilgiye d o ğ ru yol aldığı b ir sü re çtir. Bu
sü re ç içinde, sözde b a şa rısız lık la rın sözü m ü olur; önem li
olan, y a z a rın so n u n d a geldiği y erdir.
CREMIEUX — H aklısınız, k o n u şm a la rım d a
gen ellikle sizin sö zcü klerin izi ku lla n m a y a çalış­
tım hep, a m a g ö rü yo ru m k i d ilin ke m iğ i yok.
ARAGON — S özcükleri en iyi k u lla n a n la rd a n b iri ol­
d u ğ u n u z b ilinir, b en im sözcüklerim e g erek sin im in iz yok.
E linizin a ltın d a koskoca b ir Larousse var. Benim a sla ka-
z a n d ıra m a y a c a ğ ım çok şey k a z a n d ırd ı size.

50
 CREMIEUX — B e y lik bir soru.- ed in d iğ im bil­
giler ve elim d ek i n o tla r doğruysa, 1934 -1940 yıl­
ları a rasında şiir ya y ın la m a d ın ız. Le Creve-Co-
e u r ’ü n y a y ın ta rih i 1941 olarak belirtiliyor, ben
1940 d iyo ru m , ç ü n k ü ilk d izeleri bu tarihlerde
çıkm ıştı...
ARAGON — H a tta 1939’d a başladım .
CREMIEUX — E vet, La N ouvelle R evue
F ra n ç a ise ’de, tam am . A m a ö zünde değişm iyor, şi­
ir ya yın la m a d ınız; ç ü n k ü ...
ARAGON — Ç ü n k ü h e r şeyden önce, şiirle düzyazı
a ra s ın d a a y rım gözetm iyordum , b u savaş-öncesi y ılla rın d a,
b ildiğiniz gibi h ay li yazı yayınladım . G erçek D ü n y a n ın
ilk ro m a n la rın ı yazdım , n ed en b a şk a şey y azm adığım ı aç ık ­
la r bu. A yrıca, söz k o n u su 1934 - 1940 y ılla n a r a s ın d a şiir
yazm ad ığ ım d a d o ğ ru değil, ö rn eğ in H ourra OuraZ’d ak i
bazı şiirleri yazdım . B aşka şiirle r de yazdım , o tarih le rd e k i
şu y a d a bu derg id e çıktı, b a z a n adım la, b a z a n ta k m a a d ­
larla . Şiiri s o n ra d a n sü rd ü rm e d im , ç ü n k ü b u n la r benim
için denem elerdi, y en i b ir aygıt, yeni b ir söyleyiş biçim i
a ra ştırıy o rd u m . A rad ığ ım bu söyleyiş biçim ini 1939’la rd a n
so n ra b uldum , C reve-C oeur’ün, ay n ı yılın eylül a y la rın d a n
so n ra yazılm ış ilk dizeleri, işte b u a ra d ığ ım yeni söylem e
b içim lerin in ü rü n le rid ir. K o n u şm alan m ızın b a şlan g ıc ın d a
d a belirtm iştim , ö m rü m bo y u n ca tu ta c a ğ ım b ir yem in e t­
m iştim : 1914 -1918 sav a şın d a n sonra, o tu ru p u z u n u z u n d ü ­
şü n ü p b ü y ü k ü z ü n tü d u y m u ştu m . F ra n s a böyle b ir s a v a ­
şı n asıl sessiz soluksuz kabullenebilm işti. y a da, nasıl ol­
m u ştu d a b u sa v a şa k a rşı y aln ızca b irk a ç cılız ses y ü k sel­
m işti. Y em in ettim , söz v erdim ken d i kendim e, eğ e r ülkem
b u n u n gibi b ir sav a şa y eniden sü rü k len m ek z o ru n d a k a ­
lırsa, bu ü lk ed e en a z ın d a n b ir kişi sesini yükseltecek, bu
sa v a şa k a rş ı d u ra c a k dedim . Ş iirim in u zu n ç a b a la r so nucu
aldığı biçim işte böyle doğdu. Beni en çok say ıd a in sa n ın
an lay ab ileceğ i şiiri yazm alıydım , b u söyleyiş biçim ini a r a ­
yıp bulm alıydım . Ve b uldum . Şiirim bu n ed en le F ran sız
şiirin in u lu sa l k öklerine, d erin köklerine iner. Ö vünm ek
için söylem iyorum . D ireniş şiiri d en en şiir, b enim yazdığım

51
La Drole de g u erre’le (Savaş D enen S açm alık) b aşlar. Şöy­
le b ir d ü şü n d ü m , sa v a şa k a rşı ro m a n la m ücadele ed eb ilir
m iyim dedim . Bu yöntem , önceden b ir ta rih te denenm işti.
H e n ri B arb u sse’ü n A te ş ro m an ı vard ı, d o ğ u rd u ğ u tep k i
v ard ı. D em ek ki, yönetim e k a rşı k u llan ab ilece ğ im tek si­
la h kalıy o rd u : şiir. R o m ana k a rşı u y a n ık olan b u güçleri
şiirle b astırm alıy d ım . G erçekten de, V ichy yönetim ini o y u n a
g etirm ey i b aşard ım . Bu yönetim , y u rtse v e r dizelerin a slın ­
d a o n a çevrilm iş b ir silah o ld u ğ u n u akıl edem iyordu. 1942
g ü zü n e dek, H alk C ephesi’nd ek i geçm işim e rağ m en , h em
D ireniş içinde y e r aldım , h em de cezaya ç a rp tırılm a d a n y a­
şam ım ı sü rd ü reb ild im . Ve böylece, y asal y a d a y asad ışı
şiirlerim le h alk ım ın işgalciye k a rşı d iren işin i dile getirdim .
CREMIEUX — A ltm ış lı yıllara doğru daha
ço k çalıştığınızı, d a h a ço k ya zd ığ ın ızı g ö rüyo­
rum . Hele üç y ıld a n beri, hayli y a p ıt verdiniz.
Beş yıl önce La S em aine sa in te ’ı ya zm ıştın ız. B u ­
n u üç ed eb iya t y ılın ızı alan o koca a n ıt izledi:
H istoire de 1‘U.R.S.S.; sa n ırım Le Fou d ’E lsa’
n m ka lem e a lm ışı da a y n ı yıllara rastlar. Bir y a ­
za r için b ü y ü k m u tlu lu k olm alı?
ARAGON — B ilir m isiniz, sorun, m u tlu lu k so ru n u d e­
ğil, z a m a n so ru n u ; elim i ça b u k tu tm a m gerekiyor. D ah a
önceki b ir y ay ın d a d a b u k o n u y a değinm iştik, z a m a n ço­
c u k için başk a, yaşlı için b aşk a d ır, çocuk için u zu n d u r,
yaşlı için k ısa...
CREMIEUX — A m a yaşlı değilsiniz ki!
ARAGON — H adi canım !...
CREMIEUX — Kaç y a şm ızd a sm ız?
ARAGON — A ltm ış altı. M oliör’e göre k ırk ın d a y aşlı­
lık b aşlar. Y aşlan d ım dediysem d o ğ ru d u r, a b a rtm ıy o ru m .
CREMIEUX — F lem ing’e göre de insanlar
d o ksa n ın d a yaşlanır.
ARAGON — G erçekçi olalım , b u t ü r sözler b a n a hep
g ü lü n ç g elm iştir. İnsan, erk ek lik y aşı d en e n yaşı geçm iş­
se ih tiy a rlam ış dem ek tir. Ç ekinecek ne v a r b u n d a ? İn sa n ın

52
 ö n ü n d e za m a n ı azsa, ve b u in sa n ö m rü bo y u n ca y aln ızca
b ir şey ler söylem eyi öğrenm işse, ve h â lâ söyleyecek sözleri
v a rs a acele etm esi doğ aldır. Y aşlı y a z a rın g en ç le rd en d a h a
çok yazm ası d oğaldır, g ü n le rin in sayılı o ld u ğ u n u bilir. H a k ­
lıd ır da. B ugün söylem ezse, y a rın b ir d a h a h iç söyleyem ez.
Size göre, şu son y ılla rd a g ö rü lm em iş derecede çok yazm ı­
şım, ben de d iy o ru m ki, az yazm am ışım , her z a m a n k i k a ­
d a r yazm ışım . Y a y ın lad ık larım a, y a y ın lam ad ık larım a, d e r­
gi say faların d a, gazetelerde, b a şk a y ay ın o rg a n la rın d a k a ­
la n la ra şöyle b ir b ak ılırsa, g ö rü lü r ki, b u re k o ru ben bile
y en id en k ıram am . 1948 - 1950’le r a ra s ın d a yazdığım Ko­
m ü n istle r tam altı cilt. S a v a şta n önce Ce Soir gazetesi yö­
n etm en iy k en , g az eten in ikinci sa y fa sın d a h e r gün, b ir ö n ­
ceki g ü n ü n o lay ların ı yazıyor, inceliyor, b ir y a n d a n d a
Les B ea u x Q uartiers (G üzelim M ahalleler) ve Les C loches
de Bale (Bâle Ç an ları) ro m a n la rım , b u h ay li hacim li ro ­
m a n la rı kalem e alıyordum . E skiden y az d ık la rım şöyle b ir
göz ö n ü n e alın ırsa, son z a m a n la rd a d a h a çok ü r ü n v erd i­
ğim i ileri sü rm ek geçm işi u n u tm a k olur. Bence so ru n çofe
yazıp y azm ad ığ ım değil, ne yazıp yazm ad ığ ım d ır. Y azılan ­
l a r nicelik y ö n ü n d en değil, n itelik y ö n ü n d en d e ğ e rlen d iril­
m eli, a n c a k bu k o n u d a d a söz b a n a düşm ez.
CREMIEUX — 1917’d en G ü n ü m ü ze D eğin
Sovyet T a rih i’m ya zd ın ız. Bence bu, bir rom ancı­
n ın değil, bir tarihçinin, bir a ra ştırm a cın ın y a p a ­
cağ ı iş olm alıydı. D ört yılınızı ala n böyle bir ça­
lışm a ya n ed e n giriştiniz?
ARAGON — N ed en ini a ç ık la m a k en az ın d a n iki s a a ti­
m izi alır. D erinliğe d alm ayalım , çok ötelere u z a n m a k zo­
r u n d a kalırız. K ısaca şöyle söyleyeyim . İlginç b ir dö n em ­
d en geçiyorduk, ta rih in b u kesidi birçok a rk a d a şım için ol­
d u ğ u k a d a r benim için de önem taşıyordu. O lay lar ü stü n e
bilgim iz genel ve yüzeyseldi. Ö te y a n d a n elim in a ltın d a b a ­
zı v erile r de v ardı, b u v erileri d eğ e rlen d irerek ve g en işle­
te re k o lay ları d erin lem esin e ta n ım a k ve ta n ıtm a k istedim .
O rta lık ta, k u llan m ay ı p ek sevm ediğim b ir deyim le, sağ cı­
sın d a n d a so lcu su n d an d a gelen, aslı a s ta rı o lm ay an b ir
yığın söz dolaşıyordu. M adem b u gerçek, y aşam ım ızın a y ­
rılm az b ir b ö lü m ü n ü o lu ştu ru y o rd u , o h ald e onu a y d ın la t­

53
m a k g erek iy o rd u , g erçeği a y d ın la tm a k b enim için a rtık b ir
o n u r s o ru n u h alin i alm ıştı. A n cak u n u tm a y a lım ki, Sov­
y et ta rih in i k alem e ald ığ ım gün lerd e, öncekilerden çok d a ­
h a u z u n şiirle r de yazdım . Ö rn e ğ in Les Y e u x e t la M ém oire
o z a m a n la rın ü rü n ü d ü r. B unu, a r t a rd ın a Le R o m a n in a ­
chevé (Bitm em iş R om an), Eisa, Les Poetès ve Le Fou d'Eisa
(E lsa’n ın M ecnunu) izledi. Bu y ap ıtlar, g erek içeriği, gerekse
b o y u tla rın ın genişliğiyle, o k u rla rın ın ilginç b u ld u ğ u ... a l­
ç a k g ö n ü llü o lalım ... illginç saydığı y a p ıtlard ır. Çok y az­
m am , özellikle son y ılla rd a çok ü r ü n verm em , tek b ir n e ­
dene de b ağ lan a m az. D o ğrudur, in sa n y aşlan d ık ç a ö nünde
az b ir z a m a n o ld u ğ u n u b ilir ve elini ç a b u k tu ta r, ancak,
öte y an d a n , y ılla rın b irikim iyle edindiği yazı deneyim i de
a r tık o n a bazı k o lay lık la r sağlıyor, taslaklarla u z u n boylu
u ğ ra şm a d a n ta b lo yu çizebiliyor. Bu deyim , H enri M atisse’
in. Tıpkı sizin bu söyleşiniz gibi, 1942’de H enri M atisse’le
y ap tığ ım ve b ir kısm ı y a y ın la n a n söyleşide, M atisse “Eh
şim di a r tık resim de b ü y ü k ta b lo la r y ap ab ilecek deneyim e
yeteriy le sah ip o ld u m ” dem işti. Ö lü m ü n d en b irk a ç yıl ö n ­
ce söylediği sözlerdi b u n la r, h astay d ı, y a ta k ta n çıkam ıyor-
du, geceleri çok az u y u y ab iliy o rd u . Peki k a ç tı o z a m a n la r
M atisse’in yaşı? B enim b u g ü n k ü y aşım d an b iraz fazla, yet-
m işindeydi M atisse. Söylediği o sözler h a y ra n lık vericiydi,
a m a çok d a doğaldı. A ynı sözleri ben de söylüyorum , şim ­
di k o n u la rı g ençlik y ılla rım a göre d a h a b ir kolayca k o ta ­
ra b iliy o ru m diy o ru m ya, M atisse’in d u y d u ğ u o gönül r a ­
h a tlığ ım d a du y am ıy o ru m .
CREMIEUX — N eden?
ARAGON — Bilmem, b a n a öyle geliyor işte.
CREMIEUX — F arkındayım . D o stlu ğ u n u za sı­
ğ ın a ra k söyleyeyim , bana öyle g eliyor ki, gerçek
değerinizi, Fransız h a lk ın ın size verdiği değeri,
b ilm ez gibisiniz, h er kita p ya yın la d ığ ın ızd a sınav
v e rir gibi bir h a lin iz var, sa n ki tıp fa kü ltesin d e
o k u y a n o eski öğrencisiniz.
ARAGON — A m an T anrım , şım artıy o rsu n u z beni. G er­
çekse n e güzel b ir şey.
CREMIEUX — H er kita p ya yın la d ığ ın ızd a en ­
d işelen iyo rsu n uz, ev et...

54
 ARAGON — Değil, değil, so ru n bu değil! N erde tıp f a ­
kü ltesin d e o k u y an delikanlı, n e rd e köşesine çekilm iş y a ş­
lı adam . A ncak, b ir g erçek v a r ki y adsınam az. Y azan in sa n
hep ilk kez y azıyorm uş gibidir. Y a z a rla rın ilk k ita p la rın a
h ep b ü y ü k b ir sevgiyle, h ep b ü y ü k b ir ilgiyle bakm ışım dır.
B irik tiriy o ru m o n ları, y a z a rla rın ilk k ita p la rın ı b irik tiriy o ­
rum , ç ü n k ü o n ları tu tm ak , ç ü n k ü o n la ra d o k u n m ak h ey e­
ca n v eriy o r b an a, y ü reğ im d e b ir şey ler k ıp ırd an ıy o r, y a ­
zarı benm işim gibi. S o n ra d a n ü n yapm ış y az arlar, ilk k i­
ta p la rın ı g ö rd ü k lerin d e, b ir k ita b ın ü stü n d e ad ın ı ilk kez
o k u d u ğ u o g ü n le rin h e y a c a n ın ı nasıl d u y arsa, y ü reğ in d e
n asıl b ir şey ler k ıp ırd an ırsa! V ictor Hugo, ilk k itab ın ı k aç
kişiye im zalad ı ki., çok az, İkincisinden çok az. Böyle old u ­
ğ u halde, ikinci k ita b ın a im zasın ı H an d 'Isla n d e'm yazarı
ta ra fın d a n şeklinde atıy ordu. K endi k endim e şöyle d ü ş ü n ­
m ü şü m d ü r hep: in sa n ilk k ita b ın d a n so n ra k ita p y a y ın la ­
m am ak . Benim gibi çok k ita p y ay ın la y a n b irin in böyle d ü ­
şünm esi çelişkili gibi g ö rü n ü r. A n cak ...
CREMIEUX — Ç elişki b u n u n neresinde, her
ye n i kita p ya y ın la y ışın ızd a ilk k e z bir k ita b ın ız
çıkıy o rm u ş gibi d a vra n a n siz değil m isin iz...
ARAGON — Ö yle... öyle o lm asın a öyle., evet, h e r yeni
k ita p y ay ın layışım da, ilk kez k ita p yay m lıy o rm u ş gibi olu ­
ru m , ç ü n k ü bilirim , b ilirim ki beni çok sev en ler bile, h a tta
özellikle beni sevenler, b u son k itab ım ö n ü n d e b ir t ü r düş
k ırık lığ ın a in an ıp , “Yazık, yazık!” diyecekler ve b u son k i­
tab ım ı d a h a çok sevdikleri, yeğ tu ttu k la rı önceki k ita p la ­
rım la k a rş ıla ş tıra c a k la rd ır. G erçekten de, yazdığım h e r y e­
n i k ita p esk ilerin e karşıdır! Y eni b ir k ita p yazm ış olm ak
için değil, esk ilerin i u n u ttu rm a k için yazarım .
CREMIEUX — H ayret, o ku rla rın “Ah, A ureli-
e n ’i çok b eğ e n d im ” dem esi d u y g u la n d ırm a z m ı
sizi? O ysa...
ARAGON — A u re lie n ’i sevm işler, Le P aysan de P aris’
yi (P aris K öylüsü) sevm işler, bilem em , a m a hep, san k i b e n ­
de eksik b ir y an b u lu y o rlarm ış gibi b ir d uygu o lu r içim de,
y a n i sözün kısası sık ın tı v e rirle r b ana.

55
DİZE VE DÜZYAZI

CREMIEUX — S o n şiir k ita b ın ız Le Fou d ’EI-

sa ü stü n e ya zıla n la rı inceledim . E leştirm enlerin
kim i, sizi ölçü lü-uyaklı dizelere yeteriyle ye r v e r­
m iyo rsu n u z diye, kim i, ölçülü u y a k lı dizeler v a r
diye eleştiriyor; k im i de, u ya k lı dizelerle u y a k sız
d izelerin ço rb a gibi bir arada b u lu n d u ğ u n u ve
b u n a şa ştık la rın ı söylüyorlar. E leştirm enlerden
biri de Le Fou d ’E lsa’dafeı n o kta la m a sız dizele­
rin şiir, n o k ta la m a lıla n n ise d ü z ya zı o ld u ğ u n u
ileri sü rü yo r. N e d iyo rsu n u z b ü tü n bunlara?
ARAGO N — Böyle söylem eleri hiç şaşırtm ıy o r beni, b u
sözleri yeni d u y m u y o ru m çünkü. Y alnız Le Fou d'E lsa'd a
değil, genellikle şiirlerim d e n o k ta la m a la ra y e r verm eyişim
ü stü n d e y ılla rd ır d u ru lu y o r, geçm işte so ru la n la rı, esk ilerin
so rd u ğ u s o ru la n h â lâ yineliyorlar: ‘‘N o k ta la m a la n n için
k ald ırd ın ız, bu h ak k ı k im d en ald ın ız?”
H er h a k k ı k en d im d en alırım , b a n a b ir şey verm e y a
d a verm em e k im sen in h a k k ı değildir. Çok ş ü k ü r d ü n y a ­
m ızd a k o m u tsu z y ap ılab ilen b ir tek şey k alab ilm iş - n o k ta ­
la m a la r b u y ru k la k o nulm az. O rta ç a ğ F ra n s a ’sı şiirin d e n o k ­
ta la m a v a r m ıydı? Ne Latin, n e Y unan, n e de A ra p edebi­
y a tın d a n o k ta la m a la r v ard ı, y a d a n o k ta la m a d en e n şeyi
b u e d e b iy a tla r so n ra so n ra ve b ir dereceye k a d a r öğrendi.
N o k talam a denen, b ask ı m ak in a sın ın b u lu n m asıy la, y an i

50
yazılı m etn in d a h a geniş o k u ra yönelm esiyle o rta y a çıktı.
Bu iş a re tle r o lm ad an o k u y a m a y a n la ra y ard ım c ı o lm aktı
am aç, y an i n o k ta la m a la r öğretim am acı g ü d ü y o rd u . G ü n ü ­
m üzde de h â lâ cah il b ir o k u r k esim ine ra stlan a b iliy o r. Bu
özel h astalığ a, cüm le cüm le söylem e h a s ta lığ ın a genellikle
tiy atro o y u n c u la rın d a ra s tla n ır. N o k talam a işa re tle ri k o n ­
m uş m etin leri bile cüm le cüm le söyledikleri z a m a n la r olur.
Ö rneğ in R acin e’in y a z d ık la rın ı okuyalım , o rd a n o k ta la m a ­
n ın h iç b ir işe y a ra m a d ığ ın ı g ö rü rü z. F o to ğ raftak i klişeye
benzer, n o k ta la m a da. G azeteye b asıldığında, fo to ğ ra fla
b irlik te klişe lekeleri de çıkar. A ynı klişe yen id en ve h e r
sefer k u llan ıld ığ ın d a b u lek eler de a rta r, so n u n d a h iç b ir
şey g ö rü lm ez olur. N o k talam a b u klişe lekelerine benzer.
N ed ir dize? Sözdeki nefes a lm a disiplinidir. N o k talam a d a
işte, d izen in y ap tığ ın ı y ap a r. Dizeye b ir de a y rıc a n o k ta la ­
m a la r k o rsak, d izen in tek erin e çom ak sokm uş oluruz, o k u ­
r u n d ik k atin i so lu k lan m a yerine, d izen in bittiğ i y ere değil
de, şiirsel y ere değil de, cü m len in ü stü n e çekeriz; böylece
ölçülü ve u y ak lı dize; dize s o n u n d a d u rm ay a n , u y ağ ı v u r­
g u lam ay a n , iç u y ak ları, şiirin d iğ e r ses u y u m la rın ı h e sa ­
b a k a tm a y a n o k u rc a o rta d a n k ald ırılm ış olur.
Şiirde, önce M allarm é n o k ta la m a la rı az alttı, b a z a n d a
h iç koym adı. D ah a so n ra A pollinaire, a şa m a aşam a, b ü sb ü ­
tü n o rta d a n k ald ırd ı. G iderek ça ğ d aş F ransız şiirin d e g e­
nel b ir n itelik k azan d ı. Beni eleştire n kimse-, şiir, n o k ta la ­
m a n ın b u lu n m ad ığ ı y erde v a r d e rk e n h ak lıd ır. K endi h e ­
sab ın a o La Palice gibi k o n u şm ak la....

CREMIEUX — B elki d u r u m u biraz basite in ­

d irg iyo rsu n u z, bana öyle g eliyor ki, eleştirm en ­
ler, ölçülü ve u y a k lı dizelerle d ü zy a zı arasında
k u lla n d ığ ın ız d eğ işik b içim lerden söz e tm e k is­
tiyorlar.

ARAGON — Ne d em ek isted ik lerin i çok iyi an lıyorum ,

düzyazı dizesinin n e olup n e olm adığını, b u n u n n o k ta la m a ­
d a n çok d a h a b a şk a etk en lere bağlı o ld u ğ u n u bilirim . O n­
la r a k ılla n sıra, b u dizelerin d ü zy a zıd an tek fa rk ı, d üzyazı
n o k talam alı, b u n la r n o k talam asız dem ek istiyorlar. Bu d a
k a y d a değer. Z ira ben, ölçülü ve u y ak lı dizeyle d üzyazı

57
a ra sın d a k i sın ırd a, şim diye dek k u lla n ıla n la rd a n başka,
a m a k u ra lla r y ö n ü n d en de k ısa dizelerden fa rk lı o lm ayan
ö lçü ler k u llan ıy o ru m . O n üç, on dört, on beş, on altı, on
yedi, on sekiz, on dokuz ve yirm i heceli d izeler yazıyorum .
A slın d a sekiz heceli dizeleri sevdiğim için onaltılı dizeler
yazıy o rm u şu m , y an i b u n la r tek dize değil de, y a n y a n a gel­
m iş, sek izerlik iki dizeym iş. Bu d a b ir görüş, peki a m a n e ­
d en hiç kim se ay n ı şeyi, benim y a d a b a ş k a la rın ın şiirle rin ­
d eki o n ik ilik d izeler (a le x a n d rin ’ler) için söylem ez; ü ste ­
lik onikiliklerde, altılık iki dizeden oluşuyorm uşçasına, d u ­
r a k la r d a h a b elirg in d ir? A slında b ak a rsan ız, b enim o n a l­
tılık dizelerim deki d u ra k la r yalnız sekiz-sekiz değil ki; k i­
m i sekiz-sekiz, kim i oniki-dört, kim i dokuz-yedi vb. a y n c a
sekiz-sekizlik d u ra k la r d a k u lağ ı tırm alay ıcı şekilde değil.
O nbeşlik, onyedilik y a d a o n d okuzluk d izeler ilk kez b ir
a r a ş tır m a ve eleştirm e k o n u su oluyor. Ş iire u z u n dizelerin
y an ı s ıra ölçüsüz d izeler de so k tu ğ u m d o ğ ru d u r. Bu ölçü­
süz dizeler, eşit u z u n lu k ta o lm ay an k ısa dizelerle b irlik te
u z u n so lu k lan m aları elverişli kılıyor. S anırım , şiirlerim in
n o k talam asız düzyazı y erin e konm ası genellikle b u yüzden.

CREMIEUX — O halde, n o kta la m a sız d ü z y a ­

zı adı verilen bu ölçüsüz dizeler size göre ne ola­
bilir?

ARAGON — Söyleyeyim ! A slında b u n la r m eza m ir g e­

len eğ in d en a lın m a ay etlerd ir, k u tsa l m etinler. Bu t ü r di­
zeler, C laudel, S a in t- J o h n Perse, P a trice de la T o u r du P in
gibi o z a n la rın y a p ıtla rın d a d a y e r alır.. Bazı k u la k la r a y rı­
m ın a v a rsın v arm asın , b u n la r düzyazı değil, dizedir. Ö zel­
likle Le Fou d'E lsa’d a bu tü r dizeler d a h a çok y e r alır, ç ü n ­
k ü ay n ı ö rn ek lere eski A rap şiirinde, K u ra n 'd a d a ra s tla n ır,
K u ra n d a böyle y azılm ıştır. Bu tü r dizelerin k u ru lu ş u n d a
n o k ta la m a la rı a tm a k gerekiyor, aksi ta k d ird e n o k ta la m a ­
la r sesin ak ışın ı b o za rak dizeyi düzy azıy a d ö n ü ştü rü y o r.
CREMIEUX — Ş iirlerin izd eki d ü zy a zıd a n da
söz e tm e k ister m iydiniz?
ARAGON — D izelere n ed e n n o k ta la m a koym uyorum
diye eleştirm esin ler beni. N oktalam a, dizeyi düzy azıy a dö­

58
n ü ş tü rü r dem iştim . N itekim , d ü zy a zılarım n o k ta la m a lı o lan ­
lard ır. Beni e leştire n le r şu n o k ta y a d ik k a ti çekm ek istiy o r­
lar: o n la rc a yaln ız dizeye özgü olan söyleyiş b içim lerinin
varlığı, n o k ta la m a işa re tle ri konm am ış b ir d ü zy azıd a y er
d eğ iştirm iştir. D evrik cüm leler, u y a k la r y a d a ses u y u m la­
rı, onikilik d izeler y a d a sekizlik d izeler u z u n lu ğ u n d a k i d u ­
ra k la r gibi. E vet b en im d ü zy a zım d a b ü tü n b u n la ra r a s t­
la n ır, evet, yüzde yüz ra s tla n ır. Eski düzyazı k u ra lla rın a u y ­
m ad ığ ım için b ey ler b ağ ışlasın beni, lisede öğretm işlerdi
bize, cüm le so n la rın d a ay n ı ses öbeği b u lu n m am ası g e re k ­
tiğini, b u n la rı u n u tm u ş, y a d a u n u tm u ş g ö rü n ü y o r değilim .
N asıl b ir za m a n o z a n la r ö zg ü r dizeyi sa v u n d u la rsa , ben de
ö zg ü r düzyazıyı sav u n u y o ru m , ö zg ü r düzyazıyı yazıyorum .
Y azdığım d ü zy azıd ak i tü rle rin b u karışım ı, öyle iki-üç g ü ­
n ü n işi değildir. Ö rn e ğ in Le P aysan de Paris’yi alalım ele,
o rd a a ltı heceli d izelerin k a y n a ştığ ın ı göreceksiniz. A y rı­
ca, geldiğim y er de u n u tu lm a sın , b ir z a m a n la r içinde b u ­
lu n d u ğ u m s a n a t çev resinde tek b ir u y a k k u lla n a n la r bile
çağdışı o lm ak la su çlan ırd ı. E luard, şiirlerin d e altılık k u lla ­
n ıy o r diye so rg u y a çekildiğinde k en d in i şöyle sav u n m u ştu :
n e diye su çlu y o rsu n u z beni, Le P aysan de Paris’de cirit a ta n
a ltılık la rı g ö rm ü y o r m u su n u z?
G örü y o rsu n u z, e le ştirm en ler geniş b o y u tla rla b a k a m ı­
yorlar. Le Fou d ’Elsa’d ak i d ü zy a zın ın özelliği, ç ift örülü,
çift k u ru lu ş lu o lm asın d an doğuyor. Y ani bu düzyazı, n o k ­
ta la m a la ra göre o k u n uyor, o rd ak i d u ra k la r yazılı d u ra k la r
değil, sözlü d u ra k la rd ır. Le Fou d'Elsa n ın d ü zy a zısın d a sev­
diğim yan, g ö rg ü ta n ığ ı o k u rla b enim a ra m d a k i ve d in le­
y icinin h iç b ir za m a n p ay laşm ad ığ ı b ir sır o la ra k k alan , sağ-
deyi ilk elerin in h a r v u ru p y a rm a n sav ru lm asıd ır. Dize k o ­
n u s u n d a o lduğu k a d a r düzyazı k o n u su n d a da, şiir, dilin
bu iç g izem lerin d en g ü ç alır.

CREMIEUX — H angi g izem ler bunlar? O

g izem ler k u ş k u s u z sizd en önce de va rd ı...

ARAGON — K uşk u suz v ard ı önceden, b en d e n önce d e ­

m eyeceğim , a m a b en im za m a n ım d a n önce de dilde gizem ­
le r vard ı. V a r o ld u la r hep, a m a içlerinde biri v ar ki, d a h a
çok n o k ta la m a la rın k ald ırılm asıy la belirginleşir. Y azarla-

59
n n , y a z ıla rın d a n s ü rd ü ğ ü ç ift a n la m d a n söz ediyorum . O
y a z a rla rın tersine, ben, iki ta rz d a ok u n an , iki a n la m a gel­
diği için de zenginleşen, n o k ta la m a la rın b ir seçim lem e y a p ­
m a y a zo rlam ad ığ ı cüm leleri seviyorum . Y ani seçim lem e
y a p m a k istem iyorum . A rzum iki şey söylem ekse, çifte a n ­
lam lım ı d a k en d im yazm alıyım , çifte an lam lım ı d a ken d im
seçm eliyim . B ir sözün çift a n la m a gelm esi, özellikle, bile bile
istenm işse, bu d u ru m a n lam ı zenginleştirir. S öylediklerim i
d a h a iyi an la ta b ilm e k için, kendim i, k en d i y azd ık larım ı b ir
y a n a b ıra k ıp b a şk a a la n la rd a n örn ek vereyim . M üziği a la ­
lım ele. E rik S a tie ’n in son y ılla rd ak i b estelerin i eleştirm en ­
le r fa z la b a sit b u lu y o rla r ve ‘b ay ağ ı şey ler’ d iyorlardı. Bir
eleştirm en in Le T em p s g azetesinde y ap tığ ı b ir itira fı a n ım ­
sıyorum : E rik S atie’n in ‘re bem ol’ o lara k yazılm ası g erek en
b ir no tayı, k u la ğ a ay n ı sesi verdiği için ve sırf ö zgünlük
olsun diye 'do d iyez’ şeklinde yazdığını sanıyorm uş. Eleş­
tirm en im iz b ir gün, b ird en işin hiç de böyle olm adığını a n ­
lam ış: S atie bu n u , d u y g u y u d a h a iyi dile g etirm ek, eğ itim ­
siz b ir k u la ğ ın çok güç sah ip olabileceği b ir bilinci, k a v ra ­
yışı, do diyezle re bem ol a ra sın d a k i en h a rm o n ie ad ı verilen
geçişi g erçek leştirm ek için yapıyorm uş. B ir b a ş k a ö rn e k
d ah a, A lice H arikalar D iy a n n d a n v n y a z a n Lewis C a rro ll’
d a n ve onun, ası - sö zcü k ler y a d a valiz - sözcükler adı v e ri­
len sözlük y a ra tm a yö n tem inden. B u n d an k ırk yıl k a d a r ön­
celeri çevirdiğim La C hasse au S n a r k ’m önsözünde, k endi
deyim iyle, H u m pty-D um pty sistem inden, b u y u m u rta söz­
c ü k lerd en söz eder: "B ir elbise ask ısın a asılm ış gibi, b ir söz­
cüğe de iki a n lam asılır. Şim di iki sözcük alalım ele: barut
gibi ve kızg ın . Size, b u iki sözcüğü söyleyeceksiniz, an cak ,
b irin cisin i belli b elirsiz söyleyeceksiniz dendi. A çın ağzınızı,
konuşu n . E ğer düşü n cen iz, az bile olsa, fu m a n t sö zcü ğ ü n ­
d en y a n a a ğ ır b asıy o rsa fu m a n t-fu rie u x dersiniz, yok, d ü ­
şün cen izd e fu r ie u x ağ ırlık lıy sa, fu r ie u x -fu m a n t dersiniz,
am a, çok az kim seye n asip olan, çok dengeli b ir ze k ây a s a ­
h ip sen iz fu m ie u x dersiniz.
“Pistol, y arg ıç S hallow ’a ‘H angi k ra l za m a n ın d a, gafil?
Y a k o n u ş u r y a ö lü rsü n !’ diye h ay k ırd ığ ın d a, S hallow b ir­
d en y an ıtlay am ad ı, y a W illiam y a d a R ich ard za m a n ın d a
dem esi g erek iy o rd u , a m a b ir y an lışlık y a p a rs a iş işten g e­

60
çecek, kellesi u çacak tı, b ir a n te re d d ü tte n so n ra şöyle y a ­
nıtlad ı: R ilchiam z a m a n ın d a !”
Bu t ü r çifte a n lam ve o n u n k u llan ılışı ü stü n d e çok d ü ­
şü n d ü m elbette. Hele de V ichy yönetim i z a m a n ın d a çifte
a n la m y a s a la ra k a rş ı k a ç a m a k b ir yol b ırak ıy o rd u . G ün
geldi a rtık deyişte k a ç a m a k y a p m a y a g e re k kalm adı, a m a
o y u n s ü rü p gitti. Bu kez am aç o k u ru y a d a s a n s ü rü a tla t­
m a k değil, şiirde zihinsel o rk e stra y ı d a h a b ir çoksesli k ıl­
m aktı.
CREMIEUX — Lew is C arroll’u n gizem leriyle
ye tin m e li m iyiz, yo ksa y e n i g izem ler m i y a ra tm a ­
lıyız sizce?

ARAGO N — B ilirsiniz, sık sık söyler d u ru ru m , y azd ık ­

la rım b en d en önce Elsa T rio let’n in d ü şü n d ü k le ri ve yazd ık ­
la rın d a n k a y n a k la n ır. B ir dergi, g eçenlerde Le Fou d ’Elsa
ü s tü n e yazılm ış b ir m ak aleyi süslem ek a m ac ıy la y a y ın la d ı­
ğı fo to ğ ra fın a ltın a şu dizeyi koydu:
G ırnata sevilerim G ırnata G ırnatam
Bu dize Le Fou d ’Elsa’d a var, a m a gerçek te kökeni E lsa’
dad ır. Le Fou d ’Elsa’yı b itirm e k ü zre old u ğ u m s ıra la rd a El­
sa, benim b u k ita p ta k i d ü şü n ce le rim le R us şa iri V elem ir
K h leb n ik o v 'u n fik irleri a ra s ın d a k i b ir dizi b en zerlik lere
d ik k atim i çekti. Elsa söylem eseydi b en b u n u n fa rk ın a v a r a ­
m azdım , çü n k ü b u o zan ın dili çok çetrefillidir, ru sç a m ın y e­
tersizliği y ü zü n d e n de on u okuyam am ıştım . Özetle, b en Le
Fou'y u ta m am lark e n , E lsa da, 1921’de ölen, gizli k alm ış gö­
rü n m esin e rağ m en , yüzyılın b aşın d ak i o z a n la rın h a ttâ
M ayakovsky’n in bile y etişm esinde çok b ü y ü k p ay ı olan
K hlebnikov’u çevirm eye başladı. K hlebnikov, g ü n ü m ü z Rus
ed e b iy a tın ın b ir a n la m d a lan etlen m iş o z a n la n n d a n d ır.
K hleb n ik o v ’d a n söz ediyorsam , kastım , Le Fou ile K hlebni-
kov’u n d ü şü n celeri a ra s ın d a k i şu a y n a o yunu değil: a slın ­
d a a y n a sözcüğü, şiirim d e J e a n C o cteau ’n u n şiirin in b ir tü r
y an sım asın ı a ra y a n —ki y aşasay d ı b u n a C octeau bile g ü ­
le r d i — eleştirm en in san d ığ ın ın tersine, Le Fou d ’Elsa’y a bu
a y n a sö zcüğü iş o lsu n diye k onm uş değildir. En a z ın d a n
şiirde, h em de o n u şiirin a n a tem ası h alin e g etirerek , en

61
az ın d a n şiirde ay n a y ı ilk b u la n A ra p lard ır. Evet, K hleb-
nik o v ’d a n söz ediyordum , ay n a y ı o k u lla n d ı diye değil,
K hlebnikov’u n şiir d ilinde b ir tü r ikili a n la tım ın b u lu n d u ­
ğ u n u v u rg u la m a k istiyorum . Elsa b u ozanı çevirirken, ben
de za m a n za m a n o m zu n d an eğilip çevirilere göz g ezd iri­
yordum . İn a n ın işte o z a m a n K hlebnikov’u n y ap ıtın ın şiir
a la n ın d a g erçek ten olay y a ra ta c a k b ir y ap ıt o ld u ğ u n u sez­
dim . R oger G a ra u d y ’n in d ed iğ in d en çok d a h a b a şk a b ir
olay: k ita b a yazdığım önsözde de b elirttiğ im gibi E m salsiz
Bir G erçekçilik. K h lebnikov’u n iki sözcük a ra s ın d a ilişki
k u rm a yoluyla sözcük y a ra tm a yöntem i, Lewis C a rro ll’u n
askı-sö zcü k ler y a ra tm a yöntem ine y ap ay o la ra k b en zetile­
bilir: am a K hlebnikov’daki, ü çü n cü b ir sözcük y ap m ak için
iki sözcüğü b irb irin e b ağ lay an çifta n la m özelliği, çift a n la ­
m a, eğ retilem eli b ir biçim de ayna-dil görevi y ap tırtıy o r.
Ç ünkü, K h lebnikov’u n y a ra ttığ ı sözcükte, bileşik sözcükler­
d en b a şk a eğretilem ed e y e r a la n sözcük de var. K hlebnikov’
d ak i çift an lam , n e n o k talam asız dizedeki çift anlam , n e de
u y a k ta k i y an k ıd ır, im g en in kendisidir, im genin betim lediği
nesn ed ir, im geden ve görm ediğim iz bu n esn ed en d o ğ an d u y ­
g u d u r. Biliyorum , b u yeni çift a n lam ın ö rn ek leri olm ak g e­
rek ird i. A ncak, bu ö rn ek leri v erm ek için kendim i E lsa’n m
y erine koym ak zo ru n d a değilim . Ö zrünüze sığ ın a ra k b u
n o k ta d a çek im ser k alıyorum , öğrenm eniz g erek en in y a l­
nızca b ir Jea n -B ap tiste’i o la ra k g ö rü y o ru m kendim i. G e­
nellikle kend im i E lsa’n ın b ir Jea n -B ap tiste’i o la ra k k a b u l
etm işim dir, bilm eyen yok... K ısacası, h iç b ir şey ne ilktir, ne
de son; şiirin y olları önceden kestirilem ez, dize ve düzyazı
a la n ın d a d a h a y ap ılac ak şey ler var, dizenin d ü zyazıdan,
d ü zy azın ın dizeden d a h a öğreneceği şey ler var, yeni im ge
tü rle ri b u lm ak zo ru n d ay ız, önüm üzde ra d a rlı k a p ıla r gibi
ken d iliğ in d en aç ıla cak çiçekler var, y e te r ki biz o n la ra y ak ­
laşm asın ı bilelim .
A n latım d a çift an lam , d ü şü n c e n in vazgeçilm ez b ir biçi­
m i değil elbette. T ersine ben onu sadece d a h a zengin b ir a n ­
latım a ra c ı o lara k öneriy orum . B ugün h â lâ dilin ço k tan es­
kiyip gitm iş b ir d ü şü n cesi ü stü n d e d u ru y o ru z.

62
ŞİİR Ü S T Ü N E
DÜZYAZILAR
ARMA V IR U M Q U E CANO*

A m acım n e y az d ık larım ı sav u n m ak , n e y az d ık la rım d a n

yerinm ek; o n ları elim den geldiğince y etk in leştirip , F ran sız
şiirin in b ü y ü k dev in im inde yerli y erin e o tu rtab ilm ek . Ve
şiirim izd ek i bu b ü y ü k devinim i son aşam ay m ış gibi g ö re n ­
le rin ve beni k o lay ca g eriye d ö nüş y ap m ak la, b eğ en d ik ­
leri, c a n la rın ın istediği çağ d aş b ir M alh erb e’e** dönüş y a p ­
m a k la su çlay ab ilecek lerin g ö rü şle rin d e n ne k a d a r u za k ol­
d u ğ u m u a y rıc a v u rg u lam a k . Ç ağdaş şiir ak ım ın a içim den
gelerek, h a t t â b ira z fa zlasıy la katıldım , ancak, eski b içim ler
beni a rtık d o y u rm az olunca, ilah i dilin ç a ğ la rın k alıtıy la
zengin leşm iş den ey im in e b a şv u rm a k g erek sin im in i d u y u n ­
ca, a r tık bu eski biçim ler, b a şk a la rın ı b a ş a rıy a g ö tü rse de
b a n a seslenm ez olur. Şu y az d ık la rım ın ro m a n e o k u lu y la3-,
b ir b aşk a deyim le, son y ılla rd a y az d ık la rım la hiç ilgisi yok.
A m acım ı yine de a n la m a y a n olursa, k ita p ta k i U lusal Bir
Ş a rk ı İçin 'i, y a d a ikinci başlığı Elsa’n ın Söylediği olan,
Elsa’y a İlahi b ö lü m ü n ü okusun. Ç ab am ın s a n ıla n d a n d a h a

* Elsa’nm GÖzleri’ne önsöz.

** R im b a u d , V l^le.A p o llln aire o u T ^ara.
23) Kurucusu Jean Moreas olan Romane Okulu, Romantizme, Semboliz­
me, bireyciliğe, izlenimciliğe, şiirde resim çizilmesine ve resim­
de gölgeciliğe karşıydı. Girişim kısa sürdü, Okulun sanatçıları
arasında görüş ayrılıkları başladı, iki yıl sonra, kurucusu Jean
Moreas bile artık bu Okul ile ilgilenmez oldu.

65
b ü y ü k o ld u ğ u belki o za m a n an laşılır; am a c ım d a n en u zak
g ö rü n d ü ğ ü m d e bile, şiirin ve çağ d aş d ü n y a n ın d ra m a tik
k o şu lların d a, o gezgin sesi ete kem iğe b ü rü m ek , k u rb a n
edilm iş sonsuz F ran sız etin d ek i F ran sız şiirin i c a n la n d ır­
m a k ç a relerin i arad ım . Bir kez d a h a yineleyeyim , şu y a d a
b u şiiri gölgelem ek, şu y a d a b u ozan ın tek erin e çom ak
so k m ak gibi b ir n iy etim yok; o za n la rın ı incitm eyecek k a d a r
çok sev iy o ru m ülkem i. H â lâ yanlış an laşılag e le n ve z ırt p ırt
eleştirilen şiir se rü v e n in in ö zü n ü az çok bilirim . Bu s e rü ­
v en in bence b ü y ü k d eğ eri v ard ır, şiir tarihim izi, d u m a n la ­
rın ın en ç ılg ın ın d a n bile yoksun b ıra k m a y a k a lk a n la r, k a r ­
ş ıla rın d a beni b u lu rla r; ç ü n k ü bu, b ü tü n b ir şiiri ö ld ü r­
m ekted ir. Peki şiirim izin ta rih in d e , şiir serüvenim izde, se­
sim in cılız çıktığı y a n la r d a yok m u, ö rn eğ in Isidore Du-
casse’m şu tüm cesi: şiir herkesçe ya ra tılm ış olm alıdır. G ü­
zeller güzeli b ir tüm ce, a m a a n la m ı k olayca sap tırılab ilm iş
b ir tüm ce. F ra n s a ’n ın bizi b irleştird iğ i şu g ü nlerde, ey o zan ­
lar, ülkem iz, b u herkesçe ya ra tılm a lıd ır’m ölçüsünü, o n u n
n e olm ak g erek tiğ in i v eriy o r bize, ve dilerim g erçek şiir
de, F ra n sa gibi, h erk esçe y aratılm ış olsun, ç a ğ la rın d e rin ­
lik le rin d en şu m u tsu z g ü n lerim ize dek, h erk e sin m alı olsun.
M a sa lla r o rk e stra sın d a n ç ık an ses olm ayı bilelim , şa rk ı söy­
leyin.
Oy, b irlikte şa rkı söyleyelim ...
S özü n ü ettiğ im şark ı, sö yleyelim dediğim şarkı, Virgile*
in şark ısıd ır.
A rm a viru m q u e cano...
“A teşin ve in sa n ın ş a rk ıs ıd ır sö y led iğ im ...”, böyle baş
lar, Enéide, böyle b aşlam a lı h e r şiir. C reve-C oeur'ü s a ra n o
iyim serlik dolu k a rm a şa y ı d a ğ ıtm a k için yazdım ve y a y ın ­
lad ım b u k itab ı b ira z da. «İnsanın ve a te şin şa rk ısıd ır söyle­
diğim ...» ve bu a n la m d a evet, şa rk ı söylüyorum , ve çağım ız
ve ülk em için, R om a d estan ıy la b a şla y a n b u şark ıy ı yen id en
söylem eye h azırım , çü n k ü u z u n y ılla rd a n beri dilim i b u n a
zorladım , bu çalg ıy a h a z ırla d ım ... İn sa n ın ve a te şin şa rk ı­
sıd ır söylediğim , sesim i beğenm ezseniz, b u şark ıy ı iyi söy-
leyem iyorsam , sizler, lü tfe n sesinizi yükseltin, d a h a güzel
söyleyin bu tü rk ü y ü ! B üyük b ir yarış b aşladı, k a z a n a n ın
b a şın a ta ç ta k m a y a h azırım , ç ü n k ü F ran sız şiirinde, k a z a ­
66
n a n h ep F ra n s a ’dır. İn sa n ın ve a te şin şa rk ısıd ır söylediğim ,
tü rk ü n ü n z a m a n ıd ır bu. Çok eskiden, b u n d a n y irm i yıl ön­
ce, o g ü n k ü d o stlarım la b a şk a la rın a , n için y azıy o rsu n u z
so ru su n u s o ra ra k alicen g iz o y n ard ım , b u g ü n a rtık b u so ru ­
yu ken d im e bile so rm a n ın g ereğ i yok. Y anıtı V irgile’dedir.
Ve şa rk ım a h erk es k u la k v erm ek zo ru n d a; ç ü n k ü o, ateşsiz
in s a n a su n u lm u ş ate ştir, ç ü n k ü o, v a rlık n ed en i y aşam olan
in sa n ın ta ken d isid ir. T ü rk ü söylüyorum , f ır tın a la r h e n ü z
sesim i b a s tıra c a k g ü çte değil. H er gelen g ü n n e g e tirir b i­
linm ez, a m a b en ölsem bile tü rk ü m ölmez. (...)
D ilerim b ir gün, gecem izi seyre k o y u lan in sa n la r, o rd a
b ir alev in tu tu ş tu ğ u n u g ö rü r; b enim içim deki değilse, b a ş­
k a h a n g i a lev d ir o ra d a p a rıld a y a n ?
Tek ailem sensin sevgilim , bu d ü n y ay ı y aln ız sen in göz­
lerin le g ö rü y o ru m , b u d u y g u sal evreni b a n a v eren sen ­
sin, sen sin ben d e in san cıl d u y g u la ra b ir a n la m k a z a n d ıra n .
L an et ve h o rg ö rü y le aşk ım ı ve sevdiğim i y a d s ıy a n la r F ra n ­
sız a te şin in son k ıv ılcım ların ı sö n d ü recek denli güçlüyse-
ler, ö n lerin e b u k ü ç ü k k â ğ ıt yığınını, b u k itab ı, b u yoksul
sözcükleri, b u y itik bilm eceyi dikiyorum ; b a şın a n e le r g e­
lir bilem em , a m a bildiğim b ir şey var, bu b ü y ü k öç a lm a
çağınd a, b u b ağ rı y an ık ülkeye, a şk ın görkem li y ü z ü n ü b ir
a n için de olsa g ö stereb ildim ya, b u b a n a yeter.

Nice, Ş u b a t, 1942

67
RIBERAC’T A N A L IN A N DERS*

(...) Öyle ki, 1940’ın o 25 H a ziran ın d a, tıp k ı 1300 y ılla­

rın ın , D an te ve V irg ile’lerin p a sk a ly a şafağ ın d ay m ış gibi,
ce h en n em in d ib in e ta b a n la rım ız ı v u ru p y u k a rıy a çıkıyor,
D a n te ve V irg ile’lerle, R ib erac’ta n -4 şu şa rk ıy ı söylüyorduk
sanki:
O rd a n oldu ç ık ışım ız yıld ızla rı g ö rm ek için
D a n te ’n in A r a f’ta sö zünü ettiği b ir çelebi kişi v ard ır,
R ib erac’lı A m a u d D aniel, ve ad ı ço k tan u n u tu ld u . (...)
Y a ç a ğ la r so n ra k i R iberac? H er tü rd e n in sa n v a rd ı ve
b ir k eşm ek e ştir s ü rü p gidiyordu: k im b ilir n e rd e n to p la n ­
mış, esk in in eskisi a r a b a la r d a n in e n aileler, b a ş la rın d a şil­
teleri, a h ırla rd a h a y v a n la rla b irlik te y a ta c a k b ir y e r b u l­
m u şla rs a ne m u tlu ; yoksa açık h a v a d a k a m p k u ru y o rla rd ı.
T üm en im izin yüzde yirm isi B elçika’ya g irm iş kim selerden,
akıl alm a z c a sın a y o lların ı yitirm iş k ü çü k b irlik lerd en , h a n ­
gi g a rip b u y ru k la rla to p lan d ığ ı bilinm eyen, m avi tu lu m lu
işçi k ü m elerin d en , tık a b a sa dolu b ir otobüsle L oire'dan

* E ls a n ın G ö zleri’n e SonsÖz
24) Riberac Fransa’nın küçük bir kasabasıdır. Aragon, "Elsa’nın Göz­
leri” adlı kitabına yazdığı bu sonsöz’de, Birinci Dünya Sava­
şı anıları ve Riberac’ın yetiştirdiği ulusal kahramanları anlatıyor.
Ulusallığın kökenine inmek, Aragon için, İkinci Dünya Savaşı sı­
rasında Fransa’yı işgal eden Nazilere 'karşı bir savaşım yönte­
miydi.

68
gelm iş ja n d a rm a la rd a n oluşuyordu. S ağ d a solda, ön ca m ­
la rın d a BASIN yazılı, H ach ette T aşım acılığın k a lın tıla rın ı
taşıy an a ra b a la r, tepede k ızg ın b ir güneş, yeşil ağ a çlar,
D ronne su y u n d a y ık a n a n işçiler, evini b a rk ın ı te rk etm iş
in san lar, yersiz y u rtsu z çocuklar, soluk giysili k ad ın lar.
İşte R iberac, A rn a u d D a n ie l’in y u rd u . A m a R iberac ve Ar-
n a u d D aniel a d ın ın b a n a an ım sattığ ı, u su m u eski ç a ğ la ra
alıp g ö tü re n y aln ızca h a lk şiiri değildi, o o la ğ a n ü stü yeni
k u ra lla r b u lu şu , o zan ın k en d in e u y g u lad ığ ı ve h e r şiirde
değiştird iğ i o in an ılm a z yeni d isip lin ler b u lu şu değildi. B ir
şiir ki, ak ıp g id en çok say ıd a u y a k la ra ra stla rsın ız , a n c ak
o n la r dizelerde a r t a r d a gelip k u la k ta çın çın ötm ezler; ba-
zan b ir dizedeki u y ak , k arşılığ ın ı k en d in d en so n ra k i a ltın ­
cı, yedinci dizede, b ir b a şk a b a ğ la m d a b u lu r. B azan, ikisi
içinde, biri so n u n d a, a y n ı dizede üç u y a k b ird e n y e r alır.
B ağlam lar, b irb irin i tü m m ü m k ü n d ü zenlem eleri elverişli
k ılaca k biçim de izler. Evet, R ib e ra c ’m ve R ib erac’lı A rn a u d
a d ın ın b a n a an ım sa ttığ ı y aln ızca h a lk şiiri değil, am a: ü lk e ­
m izin diliyle ve to p rağ ıy la b ö lü n d ü ğ ü , b ir y a n d a P aris k r a ­
lı, b ir y a n d a F ra n s a ’n ın y a rısın a egem en b ir İngiliz k ra lı­
nın, K uzeyde F lan d re K o ntu n u n , D oğuda C h am p ag n e K on­
tu n u n b u lu n d u ğ u , H açlı se fe rle rin in ü lk em in in san ların ı,
v a rın ı y o ğ u n u tü k ettiğ i, b irb irin e d ü şm a n k o n tla rın a n c a k
tek b ir n o k tad a, D oğudaki d ü ş m a n a k a rşı an laşa b ild iğ i
o z a m a n la rd a , F ran sız b ü y ü k lü ğ ü n ü bu p re n sle rin b a y ra k ­
la rın d a n d a h a ötelere g ö tü ren , d a h a y ü k sek lere çeken, V ir-
g ile’le r ve O vide’le r İta ly a ’sında, F ra n s a ’yı yücelten, yeni
bir u tk u ve yeni b ir görkem y a ra ta n , böyle b ir şiirin gelişip
sın ırla rı d a aşm ış olm asıydı. H er şeyin yok olup bitm iş gö­
rü n d ü ğ ü b ir d ö nem de b u isim b a n a b ird en c e sa re t ve ü l­
kem in geleceği ü stü n e g ü v en verm işti. Ve işte bu y ü zd e n ­
d ir ki, M aıtre A m a u ld D aniel adı, ö m ü r boyu belleğim de
k a la c a k ve o n u h ep ş ü k ra n la an acağ ım . Ç ü n k ü beni, VII.
Louis’n in s a lta n a tın ın sonuyla, P hilippe A u g u ste ’ü n k rallığ ı
b a ş la rın a ra s tla y a n ve O rta Çağ Fransız ed e b iy a tın ın a ltın
çağı d iyeb ileceğ im iz o eski za m a n la ra , b u isim alıp g ö tü r­
dü. (...)
Ş iirde F ran sız d u y g u su n u n , ülkem izden, aşk ın sevecen­
liğiyle söz eden y u rtsev e rliğ in sesini d u y u rm ası, ilk kez,

09
XII. y ü zy ıld a oldu. G ü n eyin b u lu şları, K uzeyde C h am p ag n e
y a d a F la n d re ’d a d eğ işim lere u ğ ra y a ra k b u ça ğ d a k a z a n d ı
b ü y ü k lü ğ ü n ü . T a ş ra d a n d o ğ an F ran sız şiiri, K elt,25 düşgü-
cüyle de b irleşerek, C h rétien de T royes’le26, “b u lu ş” s a n a tı­
n ın en y ü k sek şekline, ro m a n c ın ın b ü y ü k lü ğ ü y le h a lk aşığ ı­
n ın g ü c ü n ü b irle ştire n y etk in o zan a b u ç a ğ d a k av u ştu . A n ­
cak, b u y e tk in o zan a g eçm eden önce, şövalye ru h u n d a n , k a ­
d ın a k a rşı saygılı çelebilik tö resin d en söz etm ek isterim .
Ş id d etin s a lta n a tın d a doğm uş, b irk a ç yıl için de gö­
rü lm em iş d erecede serp ilip gelişm iş olan, yüzde yüz T aşra
çıkışlı şövalye ru h u , b u yeni a h la k anlayışı, bilindiği gibi,
çekip g id en H a çlıla rd an boşalm ış sa ra y la rd a , E léonore d ’
A q u ita in e 27 ve k ızları M arie de C h am p ag n e ve Alix de Blo-
is ’n ın çev resin d e filizlen ip boy attı. Bu ah lak , derebeyi b a r ­
b a rlığ ın a k a rşı tepkidir; h ıristiy an lığ ı, k o can ın k a rıs ın a k a r ­
şı zo rb aca egem enliğine d ö n ü ştü re n d ereb ey lerin a h la k a n ­
la y ışın d a n k a d ın la rın öç a lm a sıd ır ve b u yüzden de iğneli
a la y la ra , acı a la y la ra k o n u oldu. S özünü ettiğ im bu ters
ö n y arg ı ş u rd a n k a y n a k la n ır: silah k u lla n m a k ta n b a şk a b ir
şey d ü şü n m ey en k o m şu la rla çevrilm iş to p lu m lar, aslın d a
k a d ın eg em en liğ in d en kork u y o r, k a d ın a say g ıy la k a d ın
egem enliğini k a rıştırıy o rla rd ı. (..) F ransızın, onu d o ğ u ra n
z a m a n ve toplum sü reci içinde ele aldığı ve F ran sız sa y ­
gınlığı şeklinde genel çizgilerle betim lediği aktöre, şöval­
ye ru h u , XII. yüzyıl s o n u n u n o devce yeni ed e b iy atıy la b ü ­
tü n b ir A v ru p a ’yı. Şiiri, yiğitlik d esta n ın ı ve F ran sız ro m a ­
n ın ı k u şattı. D a h a so n ra F ra n s a ’yı d ü n y a n ın m eşalesi h a ­
line g etirecek o lan d ü şü n le rin ilk kıvılcım ları, işte bu aşk
a h la k ıd ır. Bu ah lak , T a ş ra d a doğm uş ilk halin e, ilk öğele­
rin e fa z la c a in d irg e n ir de, onun, K uzey F ra n s a ’n ın d e re b e ­
yi to p lu m la rın d a yay g ın laştığı, y o ğ ru ld u ğ u ve geliştiğ in in

25) Keltler: Hint-Avrupa dillerini konuşan iıalklar. Almanya'nın güney­

batısından Galya’ya, oradan da Ispanya’ya geçtiler.
26) Ghretien de Troyes: 1135-1183 yıllarında yaşayan Fransız yazarı.
Şövalye romanları yazıyordu.
27) Eleonore ya da Aliéner a'Aquitaine (1122-1204): Aquitaine düşesi
ve Poitou kontesi. Fransa Kralı Yedinci Louis ile evlendi. Kra­
lın onu boşaması üzerine, ikinci evliliğini İngiltere Kralı Henri
Plantagenêt ile yaptı.

70
a y rım ın a v arılm az çoğu zam an. A d a le t tu tk u su n u , şövalye
ru h u n u , g ü çsü zleri k o ru m a d u y g u su n u , yüce d ü şü n ce le r
ö n ü n d e coşkuyu b u a h la k taşıd ı b ü tü n A v ru p a ’ya. Ve böy-
lece, kendisiyle b irlik te F ra n s a ’n ın d a ü n ü n ü yaydı. K ad ın a
saygı g ö steren b u şövalye ru h u n u , şövalye töresini, fis ta n ­
lı a k tö re şeklinde g ö rm ek ve g ö sterm ek istey en lere Perce-
v a i’in 28 ü n lü girişin i o k u m a la rın ı salık veririm . Dul b ir k a ­
d ın ın oğlu o lan Sim ple, o rm a n d a ilk kez b a şk a la rıy la , si­
la h lı şövalyelerle k a rşıla şır. A nnesi oğ lu n u sav aşçılık tan ,
sila h la rd a n , şövaly elik ten u za k tu tm a k iste m iştir hep; ç ü n ­
k ü kocasını son s a v a ş ta y itire n dul kad ın , T an rı böyle b ir
sav a şı b ir d a h a g ö sterm esin diye d u a etm iş, yem in etm iş,
d o stla rın a şu ö ğ ü d ü v erm iştir: Ç o cu k ların ızın ask ercilik
o y n a m a la rın a asla izin verm eyin!! B ir gün, al silah lı şöval­
yeye a d ıy la n a m salac ak o lan g en ç P erc ev al’in y aşa m öy­
k ü sü böyle g a rip b ir te rslik te n b aşlar. D estan ın y a z a rı ozan
C h ré tie n ’in d u l k a d ın la ay n ı d ü şü n ced e olduğu ileri s ü rü ­
lem ez. A m a k a b a g ü cü n , in sa n la rı in le te n şid d etin d ü şm an ı
o lan y azar, bize, ta rih in de şaşm az b ir şekilde doğruladığı,
çağ d aş b ir fo rm ü le v u ru p şu sözcüklerle özetleyebileceğim
ta rih in ilk dersini, P ercev al d ersin i verir: S ila h k u lla n m a ­
sını b ilm eye n in sa n ın ya şa m a y a da h a k k ı yo ktu r.
C h ré tie n ’in P erc ev al’i, genç k ızları ö p m ekten h o şla n sa
da, R ich ard W a g n e r’in P a rsifa l’inden, birçok b a k ım la rd a n
fa rk lıd ır. K ad ın ları ve gü çsü zleri k o ru y a n gezgin b ir şö­
v aly ed ir o. W a g n e r ve N ietzsche’n in ü stü n d e birleştik leri,
B en D ini’n in ta n rıs ı M aurice B a rrè s’ye en güzel d ü şle rin ­
d en b irin i İDu Sang, de la V o lu p té et de la M o rt’d a kı Ç a­
yıra B akış'ı) k az a n d ıra n , bireyciliğin şu son an la tım ı d e ­
ğildir. P ercev al g erçeğ i ta ş ır kendisiyle birlikte, tüze d a ­
ğ ıtıcısıdır. F ran sız adın ı, F ran sız olm ayı h ak e tm iş F ra n sız ’
ın en so m u t sim gesidir. Bu, in sa n ın in san lık göreviyle de
u z la şa ra k , k a d ın a in a n ç ve saygı, tüze ve g erçek görevini
de ay d ın lığ a k a v u ş tu ru r. Bu im geyi geliştirm ek, ille g e re k i­

28) Yazar ve ozan Chretien de Troyes'un, tamamlayamadan öldüğü

son yapıtı. Annesinin yalnızlık ipinde yetiştirdiği Perceval ille de
savaşçı, şövalye olmak ister ve Kral Pecheur’ün sarayında bu
özlemine kavuşur.

71
 y o r m u, ü lk esi ta rih in in bilincindeki h e r F ransız, P erc ev al’
de so m u tlaşm ış k a h ra m a n la rın ı, h a ttâ P erc ev al’de so m u t­
laşm ış F ra n s a ’yı ta n ım a y a c a k m ı? Bize geçm işim izi P erce­
val ta n ıttı, üstelik, g ü n ü m ü z ve geleceğim izle ilgili d e rsle r
de verdi.
C h rétien de Troyes d a n e rd e n çıktı, XI. yüzyıl o z a n la ­
rın ı incelem ek de n e rd e n çıktı, d a h a önce y ap ılm ası g e re ­
k en şeyler, in celem eler v a r diyenler, M aître A rn a u d D aniel
ve o n u n «clus trover»ini, h a lk şiirin i böylesine övm em den
te la ş la n a n la r o lacak tır. K uşkusuz bilginin etk in liğ in e b e­
nim k a d a r d erin in a n ç la rı yok, k u şk u su z tüm celerim de, bil­
m em ille de o n ları in a n d ırm a k zo ru n d a m ıyım , o rta ça ğ a
d o ğ ru n asıl b ir kaçış, u z u n söze ne gerek, şu yaşadığım ız
g ü n le re (ö ld ü ğ ü m ü z g ü n le r diyeyazdım az kalsın) g erçek
b ir g ü v e n c e n iteliğ in d e n e bilm eceler b u la c a k la rd ır. Ş u n u
söyleyeyim ki, C ligès’yi, Y v a in ’i-9, L ancelot’yu30, P erceval y a
d a T ris ta n ’ı31 o k um ak, b a n a öyle g eliyor ki, beni ça ğ ım d a n
(S te n d h a l’in, y aşasay d ı, belki 'd e ğ e r y a rg ıla rın ın , bilin m e­
y en y iğ itlik lerin ça ğ ı’ o la ra k n itelen d ireceğ i çağ ım d an )
A ndré G id e’in, D rieu la R ochelle’in y a d a J e a n G iono’n u n 32
y a p ıtla rın ı o k u m a k ta n d a h a çok u za k la ştırm a z. E lbette P e r­
ceval y a d a T ris ta n ’la ra d en k g ü n ü m ü z ü n nice can lı y iğ it­
lik örn ek leri, nice ca n ve y ü re k te n bağlılık ö rn ek leri var.
A m a b u g ü n , söz edilebiliyor m u o n la rd a n ? K uşkusuz h ay ır.
İşte P erc ev al’lerde, al p u sa tlı şövalyede selam ladığım on-
la rd ır. “H oppala, a m a siz aşık ların , saz şa irle rin in sev d a
şiirlerin i övüp d u ru y o rsu n u z , b u ne çelişki?” diyeceklere
v ereceğim y a n ıt şu: M aître A m a u d ’n u n şiirin in b a ş ta gelen
k o n u su aşktı, b ir a v u ç v arlık sız çelebinin y a d a saz ın ın te l­
lerin e v u ra n aşığ ın erişem eyeceği k a d ın la ra d u y u la n aşk.

29) "Yvain ya da aslanlı şövalye" Chretien de Troyes’nın bir diğer ro­

manı. Bir şövalye, sevdiği kadının hayranlığını kazanmak için çıl­
gınca serüvenlere atılır. Roman koşuk biçiminde yazılmıştır ve
ruhsal İncelemeleri içerir.
30) Lancelot ya da arabalı şövalye: Chretien de Troyes’nın koşuk bi­
çiminde yazılmış bir başka romanı.
31) Tristan: Bir Orta Cağ efsanesi.
32) Jean Giono (1895-1970): Klasik biçimde yazan bir romancı. Gon-
court Akademisi üyesi.

72
Ve bu k a d ın la rın b ir kocası v ard ı, ille k ısk an ç değ illerse
de, k a d ın la rın ın o n u rla rı o n la rın o n u rlarıy d ı, ve o n la r si­
la h lıla ra k o m u ta ed iy o rlardı. Ve b u “clus tro v e r”, ‘m um sön­
d ü ’ d en en şiir; o zan ların , S en y ö rlerin ö n ü n d e bile k a d ın la ­
rın d a n söz etm elerin i o lan ak lı kılıyordu. Ve hiç de öteki
o za n la rın şiirleri k a d a r k a p a lı olm adı, şiirim izde so n u n a
dek sü re g id e n b ir h av ay la, b ü y ü k şiirle r d ü n y asıy la döl­
lendi. (...)
G ü n ü m ü z F ran sız o za n la rı yazgım ızın z o ru n lu o n u ru ­
n u b u k a y n a k ta n içsin ler ve yeni al Ş övalyenin o rta y a çı­
k ac ağ ı g ü n lere k en d ilerin i h az ırlay ab ilsin le r. İşte o zam an,
k ap a lı s a n a t la b a r a tu v a rla rın d a h a z ırla n m ış dilleri, “h e r
sözcüğe ab a rtılm ış b ir ö n em ” vererek, h erk esin , k en d ilerin in
bile a n la y a c a ğ ı b ir dil h alin e gelecek; ve s ın ır tanım ayan,
gerçek F ran sız şafağı, d ü n y a n ın öteki u c u n d a n bile g ö rü ­
necek y ü k sek lik lerd ek i g erçek fra n sız şafağı, böyle söke­
cek!53

33) İşgalci Almanlarla, Nazllerle işbirliği yapan, Aragon’ün gençlik,

arkadaşı, sağcı yazar Drieu La Rochelle, Aragon’un yazısının
son paragrafını ele alarak kışkırtıcı bir yazı yazdı, eski arkadaşı
Aragon'u İhbar etti. Bu işbirlikçi, faşist yazar, Paris’in kurtulu­
şundan sonra ihanetinin cezasını çekti, kendini öldürdü.

7&
BROCELIANDE Ü S T Ü N E *

B ro celian d e’ı yazdığım s ıra la rd a , N azilerin astığ ı astık,

k estik ti ülkem de, ve m asal değildi olan lar, gerçeğ in ta ken-
disiydi. S ieg fried ’le rin 34, W a lh a lla ’la rın 35 k ö r k a ra n lığ ın a g e­
re k bile d u y m ad an , in sa n la rı, e tte n ve k em ik ten d o stlarım
o la n in s a n la rı önce işk enceden geçirip çağ d aş s ila h la rla öl­
d ü rm ü şlerd i; ve H itlerci p a la v ra la rı, b u p a la v ra la rın asıl
a m a c ın ın h a y v a n ın in sa n ü stü n d e egem enlik k u rm a k old u ­
ğ u n u en iyi sergileyen in s a n la r insanı, sevgili G eorges Po-
litz e r’im 36 de o ö ld ü rü le n le rd e n biriydi. Ö zgür D ü şü n ce’d e ­
ki, ce lla tla rın d a ra ğ a ç la rıy la çevirm eyi d en ed ik leri b u lu t­
l a r m a k in a sın ın p a rç a p a rç a edildiği o ca n ım bölüm ü, K an
ve A l t ı n ı yeni y ay ın lam ıştı.
G eçen yıl k arım la, G eorges P o litzer’i gö rm ek için P a ­

* Yabancı Ülkede, K endi ülkem de’ye önsöz.

34) Siegfried: Almanların Nibelungen, Ba-ltık ülkelerinin Sigurd Des­
tanında geçen bir halk kahramanı. Almanların 1937-1940 yılların­
da, Fransa'nın batı kıyılarında yaptığı askeri yığınak ve yapılara
da bu isim verilmişti.
35) Walhalla, ya da valhall: İskandinav mitolojisine göre, savaşta ölen
yiğitlerin oturdukları yer.
36) George Politzer (1903-1942): Ruhbilimin Temellerini Eleştiri, Berg-
sonizm, siyasal gizemleştirme yapıtlarının yazarı. Almanlar kur­
şuna dizdi.

74
r is ’e gelm iştim . O za m a n la r, bizim g ib ile r için N ice’ten P a ­
ris ’e gelm ek, A rth u r’ü n kişilik leri gibi, efsan e o rm a n la rın ­
da, m asal o rm a n la rın d a yola d ü şm ek gibi b ir şeydi. İlerde
o la c a k la rd a n hab ersiz, binlerce se rü v en d en so n ra ö nünde
indiğim iz ve bizi ç a ğ ıra n k irac ısın ı beklediğim iz, P a ris ’in
b an liy ö sü n d ek i o ac ay ip ev h â lâ gözlerim in önünde. Issız
b ir ağ açlık lı yola b a k a n m asalsı bah çesin d ek i sayısız h ey ­
keller, eski sah ib in in , evini b ıra k ıp k a ç a n b ir y o n tu cu ol­
d u ğ u n u ele v eriyordu. G özünde gözlükleri, k ızıla ç a la n saç­
la rıy la P o litzer’in bize d o ğ ru gelişini şu a n bile g ö rü r gibi­
yim. A lm an ların S ilezy a’d a ö ld ü rd ü k leri, d u ru b ir şa rk ı
gibi ad ı dilim izde k a la n k a rısı D anielle C asan o v a d a y a n ın ­
daydı; b irb irim ize a n la ta c a k , e fsa n e le rd e n çok d a h a b a ş ­
ka, çok d a h a fa z la şey ler vard ı. A m a e fsan elerd en de söz
ettik.
O g ü n le rd e h a v a la r çok güzeldi.
P o litzer’e g elirken, F ontaine d erg isi için yazılm ış, d a h a
so n ra y en id en ele a la ra k E lsanın G özleri’n in İsviçre b a sk ı­
sın d a y ay ın lay acağ ım R iberac’ta n A lm a n D e rs i de y a n ım ­
d a getirm iştim . D üşünceyle eylem i asla b irb irin d e n a y ırm a ­
y a n b u filozof, yazım ı n asıl b u la c a k tı acaba; açık söyleye­
yim , endişe içindeydim . H em ta rih in , h em de efsan elerin
bize b ıra k tığ ı k a lıtta n y a ra rla n m a k istiy o rd u m ve Riberac'
d a n A lm a n D ers’te b u d ü şü n cey i sav u n u y o rd u m . A ncak,
h e r şeyi göze a la r a k eklediğim n o tla ra ra ğ m e n b u g irişi­
m im y an lış y o ru m lan a b ilir, an la şıla m a y a b ilird i de, ç ü n k ü
sesim i yaln ız F ra n sız la r d u y su n istiyordum , B oches’la r ve
a d a m la rı değil; fin can cı k a tırla rım ü rk ü tm em eliy d im . D ü­
şü n ce m in tem elinde y atan ı, neyi g eliştirm e k istediğim i Po­
litz e r’e açıkladım : tıp k ı M aurice T horez’in b ir b a şk a a la n ­
d a ve sav aş öncesi M ontreuil to p la n tısın d a y ap tığ ı gibi,
U lu su n k endi im geleriye ırk çılık efsan esin i çürütm ek!
Am a, b a ş ta A lm a n la r o lm ak üzre, b ü tü n A v ru p a h a lk la r ı­
n ın y ağ m alad ığ ı o rta çağ edebiyatım ızın önem li b ir bölü­
m ünde, e fsan en in sü re k li tarih le iç içe girdiği ya. d a ta r ih ­
te n k o p tu ğ u bu y e rle r ve kişilikler, “can ım b u n la r g erçek
değil, e fsa n e ” diye d eğerlendirilirse?... B enim efsane a n la ­
yışım sözcü ğ ü n an la m ın d a n , fra n sız c a a n la m ın d a n ta ş ­
m az, n a z ile rin b u k a v ra m ı k u lla n ışın a benzem ez. T ristan,
L aonnois’lı T ristan , F ran sız T ris ta n ’ı efsan e y a r a ts a da, İr­

75
la n d a lı M o rh a u t’ya k a rşı savaşım ıyla, aşk içkisiyle, R o lan d ’
d a 37, L an celo t’da, P ercev al y a d a R en au d ’d a 38 olduğu gibi,
h e r şey, b ü tü n b u n la r bizim tarih im izd ir, ta rih kalıtım ız-
dır; kendim izi, cesareti, F ra n s a ve h a lk ın ın ü stü n d eğ e rle­
rin i o n la rd a a ra y ıp bulm alı, F ran sız yiğitliğinin, çağ d aş
g erçeğ in bu eski k işilik lerin i ışığa çıkarm alıyız. P olitzer’e
b u n la rı söyledim , h a k lısın dedi. A ncak, y az ıd a değindiğim
b ir te m a n ın d erin leştirilm esin i gerekli gördü: yiğitlik te­
m asını, Y u v a r la k M a s a d a n 39,1940’ın ilk direnişçilerine, Ga-
v a in 'd e n C h arles D e b arg e’a dek, F ran sız k a h ra m a n la rın ı iş­
lem em i, b u bölüm ü y en id en ele alm am ı salık veriyordu,
ö ğ ü d ü n ü tu ttu m . P éri40 o s ıra la rd a yaşıyordu, onu tu tu k la ­
dılar, P o litzer’i de tu tu k la m ışla r, b ilm iy o rd u m ... P o litzer’in
b a n a verd iğ i ö ğ üdü tu ttu m . B océliande’d a k a ra n lık kalm ış
gibi g ö rü n e n bazı y e rle r o k o n u şm a n ın ü rü n ü d ü r. Brocéli-
a n d e ’daki, d a h a so n ra y ay ın lad ığ ım Diane française deki
şiirlerim in küçü m sen em eyecek b ir bölüm ü. C ontroverse su r
le G énie de la France ta, R hône D efterleri dizisinde, La con­
jo n ctio n Et b aşlığ ıy la y ay ın lan m ış o la n la r o k o n u şm a n ın
ü rü n le rid ir.
1942’de F ran sa, 1941’d ek in d en çok d a h a fa z la Brocélian-
de'ı a n d ırıy o rd u 41. V ichy42 yö n etim in in b ü y ü cü leri ve C erm en
e jd e rh a la rı o rm a n d a tü m değ erleri sap ık ça d eğ iştirm işle r­
di, h iç b ir şeyin ad ı k en d i ad ı değildi artık ; h e r görkem , g ö r­
kem ini yitirm iş, h e r erd em rezilleşip kepazeye d ö n m ü ştü ,
yok o lm uştu. Z am an, b ü y ü len m iş h an ım lar, tu ts a k p re n sle r
zam an ıy d ı; zam an , an sızın beliren şövalyelerin y o llard a y a ş­
lıları, ço cu k ları k u rta rd ığ ı zam andı, ra s tla n tıla r zam anıydı;
zam an , kale k a p ıla rı y u k a rı k a ld ırılıp açılm ış şa to la rd a n

37) Roland: Fransız Destanının kahramanı.

38) Quatre fils Aymon’da geçen destan kahramanıdır Renaud.
39) Fransa’nın efsanevi Kralı Arthür’ün serüvenlerini anlatan destan.
40) 4 Nisan 1940'da, "44’ler davası” adı altında, "İşçi-Köylü Toplu­
luğunun” önderleri yargılandı. Péri de onlardan biriydi.
41) Fransa’nın Bretagne bölgesindeki geniş bir ormanın adıdır Bro-
celiande. Fransa’nın efsanevi kralı Arthur ya da Artus’un serü­
venleri bu ormanda geçer.
42) ikinci Dünya Savaşı sırasında, Fransa’da, işgalci Nazilerle an­
laşan işbirlikçi yönetim

76
gizem li h ıç k ırık la rın d u y u ld u ğ u zam andı! Ve b u za m a n
n e k a d a r çok geçerse, o k a d a r çok isim siz şövalyeler, R oger’
le r y a d a P ie rre ’ler, D an iel’le r y a d a J e a n ’la r tü rü y o r, si­
lah lı A lın a n la ra ve işb irlikçilerine, ce lla tlara, çocuk yiyen
devlere ve c a n a v a rla ra ra ğ m e n , yiğitlikleri dilden dile,
F ra n s a ’nın, o rm an ın b ir u c u n d a n ö b ü r u c u n a yayılıyordu;
y iğ itler ve y iğitliklerle doluym uş, efsan elerin ta rih te y en i­
d en dirilişi, y a d a ta rih in efsan eleri y eniden y a ra tm a s ıy ­
mış, so n u n d a Broceliande da, b u şiirde, h a y a l etm ediğim
b ir gerçekle, ve 1942’n in tem m u z-a ğ u sto sların d a , bilinçle v a ­
ra m a y a c a ğ ım denli, resim d ek i kesinlikle k a rşı k a rş ıy a ol­
dum . (...)

1945.

77
KARA BALIKLAR*

D estan bize göre değil diye saç m a lay an lar, belki d e

şu n u söylem ek istiy o rlar: Eski çağ F ran sız şiirin d e d e s ta n ­
lar, y iğ itlik şiirleri yazıldı am a, so n ra d an , o t ü r u z u n lu k ta ­
ki, yani, en azın d an , altı bin dizeden, yedi bin dizeden olu­
şa n d esta n tü rü n d e n vazgeçildi. Belli, b u n u söyleyenler, saz
şairle ri ça ğ ın d a n rad y o ç a ğ ın a dek geçen süreçte, okum a-
yaz m a ve yazılı m etin d ek i değişim leri h e sa b a k atm ıy o rlar.
D estan d em ek y aln ızca u zu n şiir dem ek mi? O halde, F ra n ­
sız y az ın ın d a k i bitm ez tü k en m ez dize ve d ü z y a z ıla ra şöy­
le b ir b ak sın lar, o n la r d a uzu n , peki d e sta n m ı?
İngilizlerin Y itik C e n n e ti, A lm an ların M essiade'ı, P o r­
tek izlilerin L usıodes’l a n var, v a r olm asına. Peki b u n la ra
d esta n d en e b ilir m i? A lm an ların , İngilizlerin, İsp an y o lların ,
P ortekizlilerin, İta ly a n la rın ö y k ü n ü p d u rd u ğ u sekseni a ş ­
k ın d e sta n a g erçek ten d esta n d en e b ilir m i? R ahip Delile,
B ahçeler ad lı şiirin i d e sta n u z u n lu ğ u n d a yazm ış, yüce
kom şu larım ızı n e den li aşab iliriz?
İşin özü b am b aşk a , d e sta n şiiri dem ek, d e sta n u z u n lu ­
ğ u n d a şiir dem ek değildir, ve a slın d a b a n a göre Y itik C en­
n e t d esta n değil, ta tsız b ir u z u n şiir, M ilton d a sıkıcı biri.
D estan şiiri, d estan d u y g u su n u n , yiğitlik d u y g u su n u n a ğ ır
b astığ ı şiird ir, ö rn eğ in şu dizedeki gibi: D a vra n A u v e r g n e ,

* Musée G revin'in önsözü.

78
 işte d ü şm a n la rın burda! Y a d a H ugo’n u n b ir şiirin d ek i şu
iki dize gibi: «Dost, diyor, Y u n a n çocuk, gözleri m a v i ço­
c u k / Sizd en , b a ru t ve k u r ş u n ya ln ızca iste d iğ im .» Z orbalı­
ğ ın en son k a lın tıla rı ü lk em izd en sü p ü rü lü p çöplüğe atı-
lın cay a dek, b az ıla rın ın s ırıtm a la rın a rağ m en , H ugo’n u n
b u dizeleri, ülkem iz y a şa m ın d a n d estan sılık çık sa d a yüce
d izeler o lara k h ep k alacak .
A y rın tıy a k aç m a d an , genel çizgiler içinde v u rg u la m a y a
çalıştığ ım şu: d estan , fa la n h a lk a göredir, fa la n h a lk a göre
d eğ ild ir diye b ir şey olam az. İs te r d estan , is te r değil, b ir
h a lk ın şiiri, d erisin in rengine, siy a h lığ ın a y a d a beyazlığı­
n a göre sa p ta n a m a z . B ir h a lk ın şiirini, M oğolm uş y a değil­
miş, g ö zlerin in şekli belirlem ez. H alk ın şiiri, o h a lk ın u lu ­
sal k alın tısıd ır. Tıpkı o u lu su n , değişik y apı biçim lerini b ir
a r a d a ta şıy a n ve o u lu su n y ap tığ ı a n ıtla r gibi. Bu to p ra k ­
la rın ü stü n d e k elt ö re n le ri de v ar, g aly a ö ren leri de, ro m a
ö re n le ri de, cerm en y a p ıla n d a v ar, ro m a y ap ıları da, go­
tik k iliseler d e... B ir h a lk ın şiiri in s a n la rın k a fa ta s ı ölçü­
sü n d en k ay n a k la n m az, şiir k a fa ta sı ölçüsüne göre y ap ıl­
m ış b ir şa p k a değildir, a m a m evsim e göre, k o şu lla ra göre
b ir şap k a d ır, k ışın değişir, y azın değişir, b a rış ç a ğ la rın d a
değişir, sav aş ç a ğ la rın d a değişir. Y ani F ran sızın k afası yi­
ğ itliğ e değil de b u rju v az iy e mi y atk ın ? Böyle b ir şey söyle­
nem ez. Ç ü n k ü g erek tiğ in d e F ransız, biçim i değişik m iğferi
giym ek p a h a s ın a d a olsa tak k esin i atıp, b ir değiş to k u şla
b a şın a m iğ fer geçirir, m iğferi y a p a c a k za m a n ı mı, y a d a
gerekli çeliği mi yok, bereyle de sav a şm a sın ı bilir.
Şiiri d e sta n la ştıra n d u ru m d u r, k o şu llard ır. Y ani des­
tan, h ep belli b ir d u ru m , belli b ir olay nedeniyle yazılm ış;
d u r u m u n şiiridir. Şu sözüm pek özgün değil a m a b ir g a rip ­
liği saptıyor: g ü n lü k dilde d estan , şiirin soylu b ir b içim i­
dir. D u ru m u n şiirinde ise küçüm sem e var, d izen in aşa ğ ı b ir
tü rü y m ü ş gibi, ö zü r d ileyen b ir a n la tım v ar. B ir b ak alım
F ran sız tarih in e. B ir ç a ğ la karşılaşıy o ru z, tarih im iz in en
az yiğ it çağıyla. F ran sa, sü rek li b o z g u n la ra u ğ ru y o r ve
to p ra k y itiriy o rd u . V o ltaire’in gözünde K a n a d a b irk a ç dö­
n ü m lü k k a r yığınıydı43, k ra llığ ın k afası yiğitliğe o k a d a r az
y atk ın d ı k i so n u n d a k en d i k afasın ı yitirdi. Böyle b irça ğ ,

43) O tarihlerde İngilizler Kanada'yı Fransa'nın elinden almışlardı.

7»
e lb e tte b ir d estan çağı olam azdı. A m a so n ra d an , yiğitlik
du y g u su , d esta n d u y g u su h a lk a m al oldu; halk; V alm y, Ar-
cole ve A u ste rlitz ’lere d ö n ü ştü rü lm ü ş yiğitlik d e sta n la rın ı
y en id en ele geçirdi, o n u n d e sta n ı yine B astille’i ele geçiren
F ra n sız ’ın d estan ıy d ı. D a h a ötelere gitm eden, diy o ru m ki,
d e s ta n y aln ız ve y aln ız u lu sal d u y g u n u n şiird ek i adıdır,
b a şk a h iç b ir şey değil.
İşçi sın ıfın d a b ir y en id en doğuş vardı. İsp a n y a sav a şıy ­
la, 1936’la rla h a z ırla n m ış çağ ım ızın k ırk lı y ılla rın d a koşul­
la r u lu sal d u y g u n u n d o ğ u şu n a yeni b ir yön verdiler. O zan ­
la r d a ve şiire yeni b a ş la y a n la rd a yiğitlik duygusu, d estan
şiiri a n la m k azan d ı. S a n a t çevresi y ü re ğ in şiirine, içli şiire
y a k ın lık d u y m a y a başladı. Ö rneğin, çağım ızı a n la tm a k is­
teyen d ers k ita p la rı ilerde, P au l E lu a rd ’ın şiirlerin de, beş
yüz bin, a ltı yüz b in dizeyi b u la n yiğitlik tü rk ü lerim izin ,
V ercin g eto rix ’den T im b au d ’y a dek, F ra n sa y iğ itlerin in s a ­
vaş a la n la rın d a y a d a c e lla tla r k a rşısın d a y a ra ttığ ı ö y k ü ­
lerin , y iğ itlik lerin dengi, b en zeri pek çok dize b u la c a k la r­
d ır. (...)
Yazdı, ve y ü re k le r çılg ın ca gü zü düşlü y o rd u . A usch-
w itz ’te n ilk bilgileri s o n u n d a alabilm iştik. D ü şm an ın alıp
g ö tü rd ü ğ ü bizim k iler ü stü n e b ir şey ler ö ğ ren eb ilird ik a r ­
tık. K a m p lard a olup b iten lerin , a n c a k A lm a n y a ’n ın istila ­
s ın d a n so n ra aç ığ a çıkm ası, o n ca z a m a n gizli k alab ilm esi
o laca k şey değil gibi gelir, a m a gerçek. Auschvvitz’e değgin
h a b e rle ri de, iki yıl öncesinden, 1943’ü n y a z la rın d a n b a ş­
la y a ra k ele g eçirebilm em iz de olm ay acak şeylerdendi.
Yılın ilk g ü n le rin d e A lm an lar, R om ainville k a m p ın d a ­
ki F ran sız k a d ın la rın ı alıp bilinm eyen b ir yere g ö tü rm ü ş­
lerdi. Yüz kadın! V iolette N aziere’in k a p a tıld ığ ı o h a p is h a ­
neye, H a g u n a u ’y a g ö tü rü ld ü k le ri söyleniyordu... H epsi de
o rd a m ıydı? R om ainville’d en g ö tü rü ld ü k le ri sıra d a atılm ış
b ir m ek tu p bazı b ilg iler v eriy o rd u a m a kesin değildi... Ve
hiç u m m ad ığ ım ız b ir a n d a A u sch w itz’te b u lu n d u k la rı h a ­
b e ri geldi.
Bu ism i ilk kez işittiğim , h a r ita la rd a a ra d ığ ım g ü n ü
anım sıy o ru m . B ağ lan tı k u rd u ğ u m a rk a d a ş “k a d ın la rın ...
D anielle, M aie, M arie-C lau d e’u n ö tek ilerin n erd e o ld u k la rı­
nı ö ğ re n d ik ’’ dedi. Sordum : «Yvonne d a a r a la rın d a mı?»

SO
B aşıyla “h a y ır" işa re ti yaptı. Y vonne’u n n e rd e olduğu b i­
linm iy o rd u , k ırk b eş’in ilk y a z m a dek bilinm eyecekti de,
A usch w itz’ten sağ k u rtu la n la r bize, M aie ve D anielle gi­
bi, Y vonne’u n d a ö ld ü rü ld ü ğ ü n ü o z a m a n söylediler.
Yüz kadın! Bu sayı ak lım ız d an çıkm ıyordu. A uschw itz’
te n k açm ay ı b a şa ra b ile n b iri a n la tm ıştı bize o cehennem i.
S an k i h e r şey ab artılm ış, in an ılm a z gibiydi. D u y d u k larım ı­
zı b ir b a şk a sın a a n la ttığ ım ız zam an , b u k a d a rı d a o lu r m u
g ib ilerd en y ü zü m ü ze k u şk u y la bak ıy o rlard ı. M usée G revin ’i
yazdığ ım sıra la r, A u sch w itz’te y aln ızc a yüz F ran sız k a d ı­
nı v a r san ıy o rd u m , o rd a binlerce ve binlerce in sa n ın b u lu n ­
d u ğ u n u n e rd e n bilebilirdim . N itekim , bu yüz sayısının, y al­
nızca, a r a la rın d a D anielle, M aie, M arie-C lau d e’u n ve o n la r
gibi b a ş ın a k ü re k v u ru la ra k ö ld ü rü ld ü ğ ü n ü sandığım ız, sağ
olduğu so n ra a n la ş ıla n C h a rlo tte ’u n d a b u lu n d u ğ u Rom a-
in v ille’d en g ö tü rü le n le re özgü o ld u ğ u n u 1944 O c ak ’ın a doğ­
ru öğrenebildik.
K esin bilgiyi k ırk d ö rt o ca ğ ın d a aldık; k a d ın la rın tam
say ıla rı üç yüz altm ış ve b u ü ç yüz altm ış F ran sız k a d ın ın ­
d a n a n c a k yetm iş beşi sağ kalabilm işti.. En az ın d a n , b a n a
v erilen s a y ıla r buydu.
G enellikle, A uschw itz k o n u su n d a k i d ü şü n c e le r b irb irin ­
d en fark lıy d ı. K o n u şm ak mı, su sm ak m ı g erek iy o rd u , ko­
n u şm a k A u sch w itz’d ekilere z a ra rlı olm az m ıydı? A lm an la­
rı k ızd ırm az m ıydı? Böyle d ü şü n e n le rin sayısı h ay li fa zlay ­
dı. Nice in san v a rd ır böyle d ü şü n en , “a m a n k a rıştırm a y a lım
işi, ken d im iz için değil, o n la rı d ü şü n e re k söylüyorum , k u r ­
calam ay alım , y azm ayalım , b u k o n u d a ağzım ızı a ç m a y alım .”
deyip d u ru rla r. “A lm a n la r F ra n s a ’d a olduğu sü rece y az­
m ay alım " d iy en ler, k aç yıl a y n ı n a k a ra tı yineleyenler! Söz­
lerin e u y m ad ığ ın ız z a m a n g a rip g a rip b a k a rla r yüzünüze.
Evet, A uschw itz k o n u s u n d a g ö rü şle r b irb irin i tu tm u y o rd u .
Çok ş ü k ü r ki, b u acım asız ikilem in tu z a ğ ın a düşm eyenler,
tu ttu ğ u ilk yolu izleyenler, S ilezya’d a n ald ık la rı tü m h a b e r­
leri ileten ak lı b a ş ın d a in s a n la r d a vard ı. A u sch w itz’in d a ­
h a önce, B uchenw ald, M a u th a u se n ve B elsen’d en iki yıl ö n ­
ce, ta rih e ve efsan ey e m al olm ası b u ak lı b a şın d a in s a n la ­
rın say esin d ed ir.
M usée G rev in ’in A u schw itz’ten söz eden b ö lü m ü n ü ve

81
u z u n şiirin k a la n k ısm ın ı b in dokuz yüz k ırk ü ç ’ü n o yaz,
ay la rın d a , o k u ra k lık a y la rın d a , k a m p ta n k u rtu lm u ş en son
ta n ığ ın deyim iyle "y avaş yavaş öldürm e k a m p ı”n d a olup
b iten lere d eğ g in çok az ve kesin o lm ay an b ilgilerin bize
u laştığ ı o boş u m u t a y la rın d a yazdım . Ş iirim deki k u rb a n ­
la rın say ısı ta m o la ra k belirtilm em işse, d ü şü k b ir sayı ol­
m uşsa, b u n u n so ru m lu su elim ize geçen b elgelerdir. İsim le­
r in y an lış geldiği, k a m p la rd a k i tu tsa k la rım ız ın sayısını öğ­
ren m ey e çab alad ığ ım ız g ü n lerd i o gü n ler. Ş iirim deki şu d i­
ze de, on iki heceyi ta m a m la m a z o ru n lu lu ğ u n u n değil, bize
g elen belg elerd ek i b ir isim y an lışlığ ın ın sonucudur:
M arie-Louise Fleury oldu ilk giden
M usée G re v in ’in ikinci baskısı P a ris ’in k u rta rılm a s ın ­
d a n so n ra y apıldı ve b en B ayan F le u ry 'n in g erçek ad ın ın
M arie-L ouise değil de M arie-T hérèse o ld u ğ u n u o s ıra la rd a
öğrendim . 43 y azında, F ransız K adınlar B irliği’n in L yon’a
y a d a D rom e’a gelen ilk tek sirin d ek i k a y ıp la r listesinde b u
isim M arie-L ouise'di. Y üreğim den böyle k o p u p gelen b ir
dizeyi s o n ra d a n d eğ iştirm ek, hecelerle u ğ ra şıp özdenliğini
bozm ak istem edim .
Bu yazıyı y a z m a k ta n am acım , b ir ism i y anlış k u lla n d ı­
ğım için ö zü r d ilem ek değil, k ita p ta g ü n ışığ ın a so n ra d a n
k av u şm u ş b a şk a k a ra n lık la r d a b u lu n ab ileceğ in i v u rg u la ­
m ak tır. Ş iirim iz acım a sız lık ların şiiriydi, h a b e rle r nice se­
rü v e n le rd e n so n ra ve nice g ü çlü k lerle u laşıy o rd u bize, h a ­
b erle rd e y a n lışla r v ard ı. D ireniş zam anıydı, kim senin, eli­
n e gelen b ir h a b e rin d o ğ ru lu ğ u n u a ra ş tıra c a k o lan ağ ı v e
za m a n ı yoktu. K o şu llar tıp k ı O rta Ç ağ ’m k o şu lla n gibiydi:
y a z ıc ıla r ya titiz değildir, y a d a bilgisizdir. (...)

1946.

82
SA N A T CİDDİ BİR İŞTİR*

“Evet, h e r desende, h e r resim d e fig ü ra tif s a n a tın y az­

gısı tem sil ediliyor. R esm in su sac ağ ı g ü n lerd e m iyiz? M a­
ğ a r a a d a m ın d a n gö k d elen ad a m ın a , in sa n ın ilk in sa n için
ilk bizon ö k ü zü n ü çizdiği z a m a n la rd a n g ü n ü m ü ze dek ka-
ted ilen yol, u z u n yol b ird e n b ire kesilecek m i? (...)
(...) A ynı k a n s e r b ü tü n b ir dili kem iriyor, b ü tü n b ir
dili, gözlerim izin ö n ü n d e p arçalıy o r. İn sa n o n u ru b ird en b i­
re sessizliğe, söylem ezliğe (non-dire) göm ülm üş gibi. S a n a t
eskiden de çeşitli z o rb a lık la rla k a rş ı k a rşıy a kaldı; an cak ,
bu zo rb a lık la r o nu sad ece yüceltti. Ç ü n k ü d ış ta n g eliyor­
d u b u zo rb alık lar, s a n a ta yabancıydı. F ra A ngelico Kilise
için, R ubens, M arie de M edicis için resim yapıyordu; bu
re ssa m la rın s a n a tı a y n ı z a m a n d a F ran sız S a ra y la rm d a d a
sü rd ü , g ü c ü n ü ve v arlığ ın ı k an ıtlad ı. Eski zo rb alık s a n a t­
çının d ışın d a n geliyordu, g ü n ü m ü zd ek i yeni zorbalık ise
re ssa m ın b ey n in in içinde. O zan a şiir söylem eyi, sa n a tç ıy a
s a n a tın ın b ir a n la m taşım asın ı yasaklıyor. S algın b ir in ti­
h a r m ıdır, bile bile istifa m ıdır? Bu kez re ssa m a da, en
a z ın d a n suç o rtağ ı gözüyle bak ab iliriz. G erçek ten de, o n u
zo rlay an b ir şey o lm adığı halde, y ap tığ ın ı bile bile yapıyor.
Peki, a r a ş tır ın b ir b akalım , işlediği suç k im in işine y arıy o r?
Ö rg ü tlü b ir egem enlikle, ö rg ü tlü b ir zo rb alık la k a rşı k arşı-

* Aragon'un, 1947 ilkyazında yayınlanmış olan Fougeron’un Resimleri

kitabına yazdığı önsözden.

93
yayız ve b u zorbalık, yüz k ızartıc ı b ir biçim de çoğalıyor;
u lu s la ra ra s ı yeni b ir sergi bu gerçeği b ir kez d a h a k a n ıtla ­
dı, p ek i b u t ü r b ir s a n a tı kim yönetiyor? L ..)
(...) S a n a t d en en u ğ ra ş d ü n y a ç a p ın d a b ir u ğ ra ş tır ve
geleceği de içerir. Sizler, b u d ü n y a n ın ve geleceğin d ışın d a
k alacak sın ız. T arih e k a rş ı d u rm a k elinizde m i?(...) S a n a t
ciddi b ir iştir, tem elsiz, day an ak sız, n ed en siz b ir u ğ ra ş d e­
ğildir. S a n a t b ir k işin in işi değildir, s a n a t h erk esin işidir.
S a n a t, ro lü n ü , yaln ız s a n a tç ın ın değil, d ü n y a n ın yöneldiği
b ir yönde oynar. R essam h e r resm in i y a p a rk en , dikk atli, ih ­
tiy a tlı o lm ak zo ru n d ad ır.
A n d ré Fougeron, d esenlerinizin, re sim lerin izin h e r bi­
rin d e, fig ü ra tif s a n a tın yazgısı, fig ü ra tif s a n a tın yazgısıyla
b irlik te, d ü n y a n ın d a yazgısı tem sil ediliyor..."**

** Fougeron, Pazar yerinde P a risli kadınlar, M adenler Ülkesi gibi, ger.

çekçillğln bildirisi niteliğinde resim ler yapan, o rta değerde bir ressam ­
dır. Picasso ve M atlsse gibi ressam ların büyüklüğünü önceden sezen
Aragon’u n Fougeron’a övgüsü, o n u n resim lerinden çok tu tu m u n u be­
ğenm esinden kaynaklanır. Bu övgü, non-flg u ratif adı altındaki, sus­
k unluğa anlam sızlığa, gerçekdışılığa tepkidir. (Pierre Dajx)

84
I940’TA UYAK

Şiir, ş a ir o lm a y a n la rın gözünde, rezil b ir şey ve o zan­

la r b u n a h ep tan ık o lm u ştu r, en çok da, şiirin çağ d aş z a ­
m a n la rın a egem en o lan o A rth u r R im baud. Ş airle ri gözü­
n ü k ırp m a d a n D evlet’te n ko v m ay a k a lk a n la r en k ü ç ü k b ir
v icd an a z ab ı d u y m azlar, doğal s a n ırla r y ap tık ların ı. Bu tü r
in sa n la r, d ü şü n ce n in ve ş a rk ın ın sın ırla rın d a , p ra tik ak lı
şa şk ın a çev iren b ir o y u n a k a p tırm ış la rd ır ken d ilerin i, b a ­
ğ ırd ık la rı z a m a n seslerini d u y u n c a d ağ ın d a lg a geçtiğini
s a n a n la rı k ü çü m sey en y an k ı gibi.
B ir in s a n b u lu şu y d u uyak, a n la tım ın k en d in i aşm asıy-
dı, b ir g elişm e’ydi k u şk u suz. A ncak, asıl şaşırtıcı olan, öy­
le b ir g ü n geldi ki, şiirin d ü şm a n la n , şa irle ri D evlet’ten
k o v m ay a k a lk a n la r değil, u y ağ ı su çlay a rak , ş a irle rin k en d i
oldu. Ş iirsel d ü şü n c e n in b u doğal anı, V e rlain e’in şu u y a k ­
lı sitem iyle b aşlar:

N ed ir b u k a fiy e d e n ç e k tiğ im iz
H angi sa ğ ır çocuk y a deli zenci
S a rm ış ba şım ıza b u m e y m e n e tsiz
B u k o f sesler çıka ra n ka lp inciyi?4*

Şu son son elli y ılla rd a şa irle rin u y a ğ a k a rş ı tak ın d ığ ı,

44) Verlaine’in Şiir Sanatı adlı şiirinde gecen bu dörtlüğü ayrıca çe­
virmedim. Sabahattin Eyüboğlu'nun çevirisini aktardım.

85
hele de, B an v ille'd en so n ra E dm ond R o sta n ’l a n n işin ta d ı­
n ı k a ç ırm a sıy la b ü sb ü tü n kökleşen b u soğuk tav ır, o n u n
şiirsel d eğ e rin i y ad sım ay a k a d a r vard ı. G e rçek ü stü c ü le rin
gö rü şü y le ta b a n ta b a n a zıt o lm asın a rağ m en , belki de ger-
ç e k ü stü c ü şiirin b aş y ap ıtı R o b ert D esnos’n u n şu S ö zcü k
O y u n la n 'y d ı. Desnos, M arcel D u c h am p ’m aç tığ ı b ir d a m a rı
izleyerek, aşa ğ ıd a k i ü n lü b ey itte olduğu gibi, S ö zcü k O y u n ­
larınd a . u y a ğ ın en yetkin, en eşsiz ö rn e k le rin i verdi, öyle
ki b u d izelerde h e r şey u y ak lıd ır, u y a k la dolup ta şa r, dize
sonu u y a k la rıy la d a yetinilm ez, u y a k dizelerin içine de sı­
zan

Gal, a m a n t de la Reine, alla (to u r m ag n an im e),

G a la m m e n t de l ’a re n e â la T o u r M agne, â N im es.45

U y ağ a k a rşı yö n eltilen bu ciddi eleştiri, çağ d aş şiird en

u y a ğ ın tü m d en atılm a sıy la sonuçlandı. K o n u n u n kökenine
inm e, ş a rk ıy a d o k u n m ay ıp sadece şiiri hed ef a la n b u g e ri­
lem en in n ed e n le rin i a r a ş tır m a za m a n ı geldi artık .
U y ağ a k a rşı n efret, h e r şeyden önce o n u n k ö tü k u lla ­
n ım ın d a n doğuyor, b az ıla rı cim n astik y a p a r gibi şiirde u y a k
y ap tılar, böylece, b ir z a m a n la r u y a k d enince a k la ş a ir g e ­
lirk en , ta lih in g a rip b ir cilvesi sonucu, u y a k şiirin zıddı ol­
du. A ncak, bu d u ru m fra n sız c a y a özgü; öteki dillerde v u r­
g u la r, sü rek li yeni u y a k la r y a ra tılm a sın a elverişli. D ilim iz
u y a k la rın d a k i yozlaşm a, o n la rın belli ve bilinen, ya d a b i­
lindiğ i sa n ıla n u y a k la r o lm asından, a rtık k im sen in yeni
u y a k la r b u la m a m a sın d a n ileri geliyor, dolayısıyla d a ozan,
u y a k y a p a rk e n , y a a y n ı u y a k la rı yineliyor, y a d a b a şk a la ­
rın ın u y a k la rın ı ak tarıy o r, d a h a önce yazılm ış dizelerin
zayıf b ir y an k ısın ı v erm e k ten öteye gidem iyor.
Y irm inci yüzyıl b a şın d a k i b azı o z a n la r u y a k ta k i b u
h a s ta lığ ın b u lg u su n u az çok b elirg in b ir biçim de y a p a b il­
d ile r ve b u h asta lığ ı iy ileştirm e y o lları a ra d ıla r. B u n ların

45) Çevrilmesi olanaksız. Her diln ancak kendi sözcükleriyle yapıla­

bilen sözcük ve uyak oyunlarına, cinasa dayanıyor. Her iki dizede
a-ltalta gelen, işaretli bölümler, kendi aralarında cinaslı ve cinas
'uyaklı: Gal, amant-galamment/de laReine-de Karene/alla-â la/
tour magnanime-Tour Magne, â Nîmes, gibi.

86
en b ü y ü k lerin d e n biri o lan G uillom e A pollinaire, klasik le­
rin ve ro m a n tik le rin dişi ve erk ek şeklinde ta n ım la d ık la rı
u y ağ ın yeni ve g enişletilm iş b ir b a ş k a ta n ım ın ı y a p a ra k
onu gen çleştirm e ça re le rin i a ra ştırd ı. K lasik ve ro m a n tik ­
lere göre, u y ak lı b ir sözcüğün s o n u n d a söylenm eyen b ir e
diye h a y k ıra n la rın a lça k y ü re k le rid ir. Ve g erek yaşam , g e­
rekse ta rih , çağ d aş ve b a r b a r p o ta la rd a y o ğ u ru p d u ru y o r
in san ları. 1940’ta yaşıyoruz, h a y k ırıy o r ve diy o ru m ki, yeni
b ir d ü n y a v a rs a yeni u y a k la r d a var, tersin i ileri sü re n le r
v a r s a bu u y a k dişi, y oksa erk ek u y a k tır46. A pollinaire u y a k ­
la rın sözcük so n u n d a k i söylenen, y a d a söylenm eyen e ’ye
göre tan ım la n m a sı k u ra lın ın y erin e şu k u ra lı koydu: bir
sözcük d u y u ld u ğ u n d a, k u la ğ a gelen son h a r f sessiz h arfse,
b u u y a k dişi u y a k tır ve bu tü r sö zcü k lerin y ap tığ ı u y a k la r
dişi u y a k la rd ır, b ir sözcük b ir sesli h arfle, y a d a b u ru n d a n
söylenen (nazal) b ir h a rfle bitiyorsa, b u u y a k dişi u y a k ­
tır ve bu t ü r sö zcü k ler k en d i a r a la rın d a dişi u y a k la rı oluş­
tu ru rla r. Böylece, k u ra la u y m u y o r diye, M allarm é’n in dize
içine sakladığı, D o u cem ent DORT u n e m anD O R E ’d ak i dort-
dore u y a k la rı zen g in ve y asal u y a k la r h a lin i alıyor, M eyve
H ırsızı şiirin d ek i exil ve m alhabile sözcükleri k en d i a r a la ­
rın d a u y a k o lu ştu rab iliy o r, l’oie ve loi b irb iri a r a s ın d a u y ak
y a p a r m ı y ap m az m ı şeklindeki boş ta rtış m a la r o rta d a n k a l­
kıyordu.47

46) Hugo’nun şiirinden aldığımız bir örnekle açıklayalım:

La vide s’etait fait dans la grande volière
Une douce mesange, autrefois familière
Her iki dize de, okunmayan bir "e” ile son buluyor, bu uyak di­
şi uyaktır. Kendi aralarında ancak, dişi ile dişi, erkek ile erkek
uyak, uyak oluşturabilir. Erkek uyağa da örneği Hugo'dan verelim:
Après ce rude hiver, un seul oiseau restait
Dans la cage où jadis tout un monde chantait
Bu iki dize sonunda "restait” ve "chantait" sözcükleri okunma­
yan "e” ile bitmedikleri için erkek uyaklardır. Klasik Fransız şii­
rinde, ozanlar, pek zorunlu kalmadıkça dişi uyaklar kullanmıyor­
lardı.
47) l’oie (kaz) ve loi (yasa) arasındaki uyaklar göz için değil, kulak
için uyak oluştururlar. Bu tür uyakların kullanımı, bizim edebiya­
tımızda yapılan “ abes” "muktebes" tartışmasına benzer.

87
 (...) K ır çiçek lerin in se ra çiçeklerine aşılan m ası gibi,
o za n ın d en ey im lerin e a ş ıla n a n b ü tü n b u g elen ek ler gö ste­
riy o r ki, g erçek te y ıp ra n a n b ir şey ler v arsa, b u n la r, u y a k ­
la r değil, b ilg in ler ra d iu m ’u, helyum u, irid y u m u b u lu rk e n ,
"efend im tü m u y a k la r k u llan ılm ıştır, dizenin so n u n d a k i
sese b ilin m ed ik b ir ses k atab ilec ek yeni m a d e n le r y o k tu r”
h a lt etm işler. F ran sız dizesine telg ra fın dilini, yeni geom et-
ricilerin dilini kim so k tu ? B ilinm eyen ve k o rk u n ç b ir şii­
rin g ö rü n ü m ü o lan b u acay ip sa v a ş ta göğüs göğse geldiği­
m iz h em en h e r şey, dile yeni, a m a h en ü z şiire y a b a n cıd ır.
B ilim in g ü n ü m ü zd ek i a ra ç la rıy la tan ıy am ad ığ ım ız e v re n e
sözcü k ler ara c ılığ ıy la giriyor, b u ev ren i şiir ad ın ı v erd iğ i­
m iz bilgi yöntem iyle tan ıy o r, za m a n d enen d ü şm an ım ız a
k a rşı y ılla r ve y ılla r k az an m ış oluyoruz. Ve u y ak da, b izzat
a m acı o lan ve şiir ad ı v erilen eski ve yüksek dile yeni şey­
le r so k arak , y itird iğ i say g ın lığ ın a yen id en kav u şu y o r. G e r­
çek d ü n y a n ın isterlerin e k a rşılık verdiği için, b ir z in c irin
o lay ları şa rk ıy a b ağ la y a n h a lk a sı olduğu için, o lay ları şar-
k ıla ştırd ığ ı için a lay k o n u su o lm a k ta n çıkıyor..
İn sa n ın g ö rü lm em iş derecede kü çü m sen d iğ i ve ç a p ta n
d ü şü rü ld ü ğ ü g ü n ü m ü zd e, k işin in en ivedi ve en soylu gö­
rev i o lay ları ş a rk ıla ş tırm a k olm alı. K uşkusuz b u g erçeğ in
bilincin e v aracak , in s a n ın in sa n c a sözüne ve o n u n b ü lb ü l­
leri bile su stu rab ilec ek o rk e s tra s ın a k a tılm a y ü rek liliğ in i
gösterecek h ay li in sa n v ar. M antıksız b u lu n a n u y a ğ ın tek
m a n tık h alin e geldiği b ir dönem deyiz artık . O u y a k ki, ş a ­
ra b ın ın olg u n m eyvesi gibi a n la m la dolu artık . (...)
(...) Y üz yıl önce A lfred de M usset, esk ilerd en de fa z ­
la, bol bol u y ak k u lla n m a la rın ı isteyenlerle savaşıy or, o n ­
la rı ö zg ü rlü k d ü şm an lığ ıy la, fik re p ra n g a v u rm a k la su ç lu ­
yordu. D ilerim , G eceier’in 40 o z a n ın d a n d a u z u n ö m ü rlü , b u
taş gibi b a b a y iğ it h a tu n a b o y u n d u ru k v u ra n la r; u y a ğ a d ü ş ­
m a n değil, u y a k ü stü n e d ü şü n e n b ey in ler olur. B ağ n azlık
yüz y ıld ır dev a d ım la rla ilerledi, ve d eğ er y a rg ıla rın ın özel
b ir yıkım ıyla, u y a ğ ın ve dize tek n iğ in in y etk in leştirilm e si,
g ü n ü m ü zd e, söylenem eyenin, a n la tıla m a y a n ın h iz m e tin e
sonsuz in celik lerin in k a y n a k la rın ı sunuyor. U y a ğ a e k len e­
cek fa z la d a n b ir h a rf, h iç söylenm em işe a ç ıla n b ir k a p ıd ır.

48) Le Nuits (Geceler); A-lfred de Musset'mn şiir kitabı.

88
Ş u n a kesinlikle in an ıy o ru m , n asıl b ir V ictor H ugo’n u n , No-
urm ah al-la-R o u sse z a m a n la rın d a k en d isin in bile b ilm edi­
ği, b u n a rağ m en , sö zcü k lerin p a ta te s ta rla la rın d a , G u em e-
sey ’in in sa n ü stü k a y a lık la rın d a verilm iş sa v a ş la rla onu doğ­
ru b ir yola g ö tü re n ta s a rıla rı çağ ım ızd a pek açık g erçek ler­
se, g ü n gelecek bu g erçeğ i de h erk es a n lay a cak . B arrés, b en ­
z e r b ir söz söyler: H ugo geleceği k av ram asay d ı, gelecek d e
H ugo’yu k av ram azd ı.

80
 HUGO
G E R Ç E K Ç İ ŞAİR
H U G O GERÇEKÇİ ŞAİR*

H ugo’d a n y ap tığ ım , en geniş h a lk o y u n a seslenen d e r­

lem eye, V icto r H ugo’y u O k u d u n u z m u? adını, b a z ıla rın ı
u y a rm a k için özellikle verdim . H alkoyu ki, g eçen yüzyılın
so n u n d a, 1835’lerd e n beri, H ugo için h a lk ın ta k en d isid ir
artık . A n g e lo ’n u n ö n sö zünde ş u n la rı yazar:

“İçinde y aşad ığ ım ız ç a ğ d a s a n a tın u fk u iyice

genişledi. O zan esk id en h alk o y u derdi, şim di h a lk
d iy o r a rtık .”
1885’te, ta n rıs a l b ir b ü y ü k lü k içinde, ozan, son u y k u ­
s u n a y attığ ı z a m a n o n u n gölgesinden k o rk a n b azı edebi­
y a tç ıla r a ra sın d a , sağ lığ ın d a güneşiyle gözleri k a m a ş tırıp
k ö r ettiğ i o k a r a g ü çlerin de d a y a n a k ve y ard ım ıy la b ir t ü r
alç a k ç a ra h a tla m a oldu.
1952’de, Figaro’da R avon im zasıyla, a d a m ın teki, T ar-
tu ffe v a ri b ir edayla, to p lu m cu la rın H ugo sev g isin d en sızla­
n a ra k , b u yüzd en de H ugo’n u n g erçek d o stla rı'm n şa irin
d oğum y ıld ö n ü m ü n ü k u tla m a k ta n v azg eçtik lerin i yazıyor.
H a y ra n la rın a h ü g o p erestler ad ı ta k ıla n tek y a z a rd ır Hugo.
T o p lu m cu la rın H ugo b ü y ü k y a z a rd ır dem esi, b u hügope-
restleri, bu b a y ır tu rp la rın ı, b u re n d elen m iş so y tarıları, bu

* Bu m etin, F ransız ü n iv ersite Birliği, E urope ve Fensee dergilerinin bir­

likte düzenlediği, 24 M art 1952 tarihinde. Bilginler D em eklerinin salonun­
d a verilen b ir k onferansta okundu.

93
lağ ım fa re le rin i, bu R av o n’l a n 49 ra h a ts ız etm iş. T o p lu m cu lar
öğlen vakti, « o rtalık aydınlık» dese, b u a d a m la r d eh şete k a ­
pılıp «yoksa zifiri k a ra n lık mı» diye k u şk u y a d ü şecek ler...
Bazı kişilerin, bazı ilkellerin bu ta v n yeni değildir.
1952’ye özgü değildir. B ugün Figaro'y u yö n eten a d a m ın d e ­
desi F ran cisq u e S arcey de, b ir za m a n la r, K o m ü n cü lerin b a ­
ğ ışlan m asın ı istedi diye H ugo’y a sövüp sayıyor, yine ay n ı
g azeted e D u m as fils, G u stave C o u rb et50 d a v a sın d a k i çirk e f­
likleriyle, İm p a ra to rlu ğ u n a y a k ta k ım la n n ın n e derece b a ­
yağılaşab ild iğ in !, alça k laşab ild iğ in i g ö steriyordu. A ynı D u­
m as fils, H u g o ’n u n ölüm üyle A kadem ide b o şalan yere Le-
conte de l ’Isle’in seçilm esi sıra sın d a d a ne m al o ld u ğ u n u b ir
kez d a h a sergilem işti. E urope D ergisinin, y ay ın y aşa m ın ın
yüzellinci yılı ned en iy le çık ard ığ ı özel say ıd a R om ain Rol­
lan d , şu g ü n le rd e güzel b ir yazı yayınladı. Y azısında o ola­
yı şöyle an latır:
Ö lü n ü n k a fa tasıy la oynayıp h o k k ab a zlık
y ap ıy o rd u D u m as fils. K endini D um as sa n ıy o r­
d u 51. Ş aşk ın b ir h o k k ab azın , o g enizden gelen,
çığlık çığ lığ a sesiyle, ölüye k a rşı nice y ıld ır k a r ­
n ın d a k alm ış k in in i k u su y o rd u ... Pes be! Pes be!
d iy o rd u o rd a k ile r ve b u c ırtla k sesin ta d ıy la
zev k ten k en d ilerin d e n geçiyorlar, g ü lm ek ten
k atılıy o rla rd ı (...). O za m a n a n lad ım ki, şu Far-
rè ’in çok iyi b ecerdiği gibi, A kadem iye g irm en in
en iyi yolu H u g o ’n u n ö lü sü n ü n ü stü n d e te p in ­
m ek tir...

49) Aragon sözcüklerin benzerliğinden yararlanarak, Hugo’yu yeren

Aavon'u alabildiğine aşağılıyor. Rave: bayır turpu, Rave: rende­
lenmiş. Rat: lağım faresi.
50) Gustave Courbet (1819-1871): Fransız ressamı, Prudhon’un arka­
daşı ve resimde gerçekçi okulun önderi. 1871 Komün ayaklan-,
masına katıldığı için Fransa'dan sürüldü.
51) Kamelyalı Kadın, Para Sorunu, Evlatlık gibi romanların yazarı olan
Alexandre Dumas fils, babası general olan, Üç Silahşörler, Kont
Monte-Cristo gibi üç yüze yakın tarihsel serüven romanları ya­
zarı Alexandre Dumas’nın evlatlığıdır. Romain Rolland, Europe
Dergisi’ndeki yazısında, evlatlık Dumas fils’ i babalığına ve baba­
lığının general babasına benzeterek alaya alıyor.

94
 Eh, şu g ü n lerd e, de Figaro'c u la rd a n olsun, b a şk a çev­
re le rd e n olsun, A kadem iye g irm ek istey en lerin sayısı az
değil.
B u rad a am acım , H ugo’y u sevm e h ak k ım ı sa v u n m a k
değil. Bu h a k k ım a k a rşı d u ra b ilirle r, a m a kim se onu elim ­
d en alam az. K u d u rg a n lık la rı d a b u yü zd en ya. H ugo’yu
sevm e h a k k ı y u rtta ş lık h a k la rın a benzem ez, n e k ısıtla n a b i­
lir, n e eld en alın ab ilir.
B enim ü stü n d e d u rm a k istediğim şu: F ra n sız la r ken d i
b a ğ ırla rın d a n yetişm iş b ir b ü y ü k in san a, b ir u tk u y a k a rşı
öylesine k ay ıtsız ve bilgisizler, b u kay ıtsızlık ve bilgisizlik
son k erte sin e v ard ı. İşte, y ap tığ ım derlem eye H ugo’y u O k u ­
d u n u z m u? başlığ ın ı k o y m am b u yüzden.
Belki b irk a ç ay y an ılm ış olabilirim , am a, 1921’lere doğ­
ru y d u , biz g erçek ü stü cü ler, o za m a n k i a rk a d a ş la rım ve ben,
a ra m ız d a p ek m oda o lan b ir o y u n u o y nuyorduk. B üyük b ir
k â ğ ıt ü stü n e, L a n d ru ’d a n S te n d h a l’e, R im b a u d ’d a n C ham -
p a g n e ’a, H egel’d en Jo sép p h in P é la d a n ’a dek, çok çeşitli isim ­
leri koyuyorduk; so n ra tek tek herkes, H o m ère’e, C im ab ü e’
ye falan , eksi yirm i ile a rtı yirm i a ra s ın d a değişen p u a n la ­
rın ı veriy o rd u . O a k şa m listem izde H ugo’n u n d a ad ı vardı.
H epim iz g ençtik, en y aşlım ızın yaşı yirm i beşi g eçm iyor­
du. İçim izde iki k işin in d ışında, benim ve A n d ré B reto n ’un-
k ile r d ışın d a, ö tek ilerin H ugo’y a verdiği p u a n la r h ep eksiy­
di, en cö m ertleri de sıfır verm işti. H ugo'yu seven ben ve
B reton, b ir t ü r öfkeye kapıldık. O dada, h em en elim izin
u c u n d a b ir k ita p lık v ardı. U zanıp H ugo’n u n k ita p la rın ı a l­
dık, b aşlad ık ok u m ay a. B ü tü n b ir gece, ta m b ir H ugo şö le­
n i oldu. Ç ağların E fs a n e sin d e n (Légende de siècles) B ü tü n
bir lir’e (Toute la ly re), G ü z Y a p r a k la r ın d a n (Feuilles d ’
A utom e) D alışlar’a (C ontem plations) dek tü m k ita p la rı a rt
a r d a oku d u k . H er o k u n a n yeni şiirle p u a n la r de y ükseliyor­
du. S a b a h ın s a a t ü çü n e doğruydu, H ugo’y a tak m ış in atçı
gen ç le rd en b irin in p u a n ı h â lâ eksi yirm iydi, s a a t dokuz
o tu z d a a r tı on d ö rd e yükseldi. A k şam ın s a a t beşinde, gözle­
ri kıpkırm ızı, a rtı y irm iyi k o n d u rd u .
O tu z yıl önce böyle b ir gençlik vardı, ve hepim iz, h a y ­
li ilginç o y u n cu lard ık . Diyeceğim , işte o a k şa m d a n so n ra ,
H u g o ’yu b ü tü n b ir h a lk a ta n ıtm a k g erek tiğ in i anladım .

95
 1935’te, ş a irin ellinci ölüm yıld ö n ü m ü dolayısıyla, J.-R.
Bloch, yine E urope D ergisinde y a y ın la n a n b ir y azıd a bize
şu n la rı an ım satır:
...resm i tören, v a r o lan ve olm ayanıyla, öy­
lesine cılız, öylesine yapm acık, öylesine y a ra tıc ı­
lık ta n yo k su n ve öylesine b a ş ta n sav m a ve u ta n ­
d ırıcıy d ı ki, a d e ta h a k a re te u ğ ra m ış gibi olduk.
A ction F ran çaise çev relerin in , sem bolist d ergi çevre­
lerin in , Léon D a u d et ve A n d ré C id e’le rin bu H ugo d ü ş m a n ­
lığı m o d a h a lin i alm ış, tep ed e n tırn a ğ a b ü tü n b ir C u m h u ri­
y eti de sarm ıştı. B ir C u m h u riy e t ki, o n u n en b ü y ü k
ş a irle rin d e n b irid ir Hugo. Ö lü m ü n ü n y ü zü n c ü yıldö­
nüm ü o lan 1902’de V ictor H ugo A la n ı’na, N azi-
le rin 1941’de k ald ıra cağ ı, B a rria s’n m y ap tığ ı şu H ugo
y o n tu su dikilm işti. Ö lü m ü n ü n ellinci yıldönüm ü: 1935’
te ise, 1902’de y a p ıla n la r d a y apılam ıyordu. S anki, F ra n ­
sızların u z u n y ılla rd a n beri h a z ırla d ığ ın ı N a zile r ta m a m la ­
m ış gibiydi. B ro n zu n a la n d a n k ald ırılm a sın a b a y ra m ed e n le r
oldu. Ve h e r şey de s a n a t zevki a d ın a yapılıyordu, H ern a n i’
n in y en id en sah n ey e k o n m ası ü ze rin e b azıların ın , ro m a n tik
tiy a tro n u n y a sa k la n m a sın ı istem esi gibi. H ugo’y a k a rş ı b u
u lu sa l d u y g u su zlu k , ş a irin d ü ş m a n la rın c a h a z ırla n m ış
u z u n b ir ç a b a ve ça lışm an ın so n u cu d u r. Evet, eğ e r gençlik
H u g o ’yu u n u ttu y s a , bu k en d iliğ in d en olm adı. A lm an işg a ­
li za m a n ın d a, h a in le rin a ld a ttığ ı g en ç le rin eline, el y o r­
d a m ıy la ışık a ra y a n silahsız y u rtta ş la rın eline, H ugo’n u n
k ita p la rın ı v eren bizler b u n u n tan ık larıy ız. 1940 ile 1944
y ılla rı a ra sın d a , o zan ın C ezalar'm ı (C hâtim ents) o k u y a n ­
la rın o b ü y ü k coşku ve tu tk u s u görülm eye değerdi. B ir şe­
yi yeni keşfetm iş gibiydiler. O b ü y ü k coşku ve tu tk u , o za­
n ın o z a m a n a d ek o k u tu lm ad ığ ın ı, a d ın ın u n u ttu ru ld u ğ u n u
çok iyi g ö steriy o rd u . G enç M a u ria c ’c ıla r g erçek u s ta n ın
k im o ld u ğ u n u a n lad ılar. H u g o ’n u n zaferi, F ra n s a ’n ın zaferi
d em ek tir. Ve bizler, b u k o n u d a elim izden geleni yaptık.
A m a yeteriy le y ap am ad ığ ım ız d a g ö rülüyor, ç ü n k ü g ü n ü ­
m ü z F ra n s a ’sı u lu sa l d u y g u y a h â lâ yab an cı. O z an a k a rşı
öfke dinm ediği için de, a r a d a n b u n c a yıl geçm esine k arşın ,
V icto r H ugo A lam ’n a yeni b ir y o n tu konm adı. U lusal d u y ­
gu, b u n u n g erek tiğ in i y ü k sek sesle h a y k ıra c a k k a d a r g ü ç­

■96
lü değil ve F ra n s a h â lâ sa n a tç ı geçin en edeb iy atçılarıy la,
söz ebeleriyle övünüyor! H ugo’yu okum am ış olm ayı, o k u ­
m a k istem em eyi, o k u m ak z o ru n d a olm am ayı m a rife t s a n ı­
yor. İşte b u n u n için d ir ki, y ap tığ ım derlem eye H u g o 'yu O k u ­
d u n u z m u? ad ım koydum . O z an a değgin b u g ittik çe y ay ­
g ın la şa n bilgisizlik, b en im böyle b ir so ru so rm ak ta, böyle
b ir b aşlık k o y m ak ta ne k a d a r h ak lı o ld u ğ u m u gösteriyor.
H em en ekleyeyim ki, H ugo’y u O k u d u n u z m u? so ru su n u
so rd u k larım , H ugo d ü şm a n la rı değil, o zan ın h a lk dediği
h a lk o y u d u r. H ugo’yu o k u su n d a b u h alk , ed e b iy a t a d ın a
y u ttu ru la n A m erik a n re k la m la rın d a n , k u ra l y ığ ın la rın d a n
(digests), m o ral bozucu ed e b iy a t çanak-çöm leğinden, K ravt-
ch e n k o v ari y a la n la rd a n , ç irk e f k a rşısın d a coşup m est ol­
m a k ta n , o n u e d e b iy a tta n sa p tırm a k için su n u lm u ş b u
a b u rc u b u rc u la rd a n k u rtu lsu n . Nice k a h r a m a n la r çık arm ış
o lan bu h a lk ın eline k ita p diye tu ttu ru lm u ş şeylerde, V ic­
to r H ugo’n u n tu tu ş tu rd u ğ u a te ş te n eser olm adığını görsün.
Bu, H ugo’n u n devce y a p ıtın d a n derlem eleri V icto r H u go'yu
O k u d u n u z m u? başlığı a ltın d a, bu yü zd en ve b u h a lk için
yap tım . Bu k ita p ta y e r a la n şiirler, h a lk a şiir diye y u ttu ­
ru la n d ip est’lerle ta b a n ta b a n a zıttır. V en d ée g izliyo rd u
F ransa'yı o n d a n dediği d ö nem lerde y az d ık la rıy la bile bu
k a ç a k y a z a rla rd a n fa rk lı biriydi ve y az d ık la rı a b u r c u b u r
yığını değildi. H enüz d elikanlıyken, 13 K asım 1821 ta rih in ­
de n işa n lısın a yazdığı m e k tu p ta ş u n la rı söylüyordu:
İk i sözcükle, A dèle, şiir erd e m in dilidir...
Evet, am acım b ir özet su n m ak , A m erik a n re çetesin e
göre h azırlan m ış, h a p h alin d e b ir H ugo su n m a k değildi,
am ac ım o k u ru n eline, H ugo’n u n b ü tü n y ap ıtın ı açabilecek
b ir a n a h ta r verm ekti, o n d a b ü tü n b ir H ugo zevkini u y a n ­
dırm ak tı, fik ir ve a n la tım ın bu b ü y ü k lab ire n tin d e o k u ra
k ılav u zlu k etm ekti. Yüz yıl önce H ugo’yu h a lk la b ü tü n le ş­
tire n şeyi 1952’de de gerçekleştirebilm ekti. B ü tü n yaşam ı,
b ü tü n ta rih se l deneyim i b oyunca Hugo, en y ü ksek şiirsel
görevin, y ü ıü y e n gerçeği öğretm e g ö rev in in b ilincinde ol­
du. 1952 in san ı, H ugo’yu o k u su n ve geleceğin ışığı, g ittik çe
y a y ıla ra k k a ra n lık bölgeleri ay d ın la tsın istedim . Bu ta n ­
sık ta n h iç b ir şeyin k ay b o lm am asın a b ü y ü k ç a b a gösterdim .
İlk ışık lar, ilk b elirtiler; gece g ü n eşin d en gelse de, ş a fa k la

97
b irlik te ve u za k b ir ateşin gece a y n a la rın d a y an sım ası gi-
gi, h ep v a r olsu n istedim . Ç ağların E fsanesi’ndeki, C ezalar’
d a k i görkem i, k en d in e özgü güzelliği içinde iyice k a v ra y a ­
bilm ek için, önce, g enç H ugo’n u n bu solgun ışık la rın d an ,
X. C h arles d ö n em in d ek i gotik incelikten, d ö nüşlerden, y a ­
n ılg ıla rd a n ve ş a rk ın ın sonsuz değ işim lerin d en k a lk m a k
gerekir.
Şu an, ö ğ ren cilerd en , ö ğ retm en lerd en , Pensee ve Europe
d e rg ile rin in o k u rla rın d a n olu şan bilinçli b ir halk o y u ö n ü n ­
de b u lu n d u ğ u m a göre, V icto r H ugo’y u O k u d u n u z m u? so­
ru s u b iraz a n la m d eğ iştiriyor. Bu so ru y u k ü s ta h ç a b ir söz
o la ra k y o ru m lam ay ın , V ictor H u g o ’yu iyi o k u d u n u z m u
şeklin d e alın. G ü n ü m ü zd e bilin en b ir şey g ü c ü n ü y aln ızca
k en d in d en ve ö zü n d en değil, geçm işte geçen h e r şeyden ve
gelecekte o n u izleyen şey lerden a lır... H ugo’n u n y ap ıtın d an ,
o coşk u n sel içinden b ir seçim lem e y ap a rk en , m ily o n larca
in sa n la b ö lü ştü ğ ü m d ü şü n ce le re öncelik ta n ım a y a ça lıştı­
ğım san ılm asın . S u la rın gecesine k a rış a n ışık, asıl, o zan la
bölüşm ed iğ im d ü şü n ce le rd en yansıyor; o n ları gö rm ezlik ten
gelm ek, şark ıy ı bozm ak olurdu, in san lığ ı böyle değerli b ir
deneyim den, böyle b ir ö rn ek ten , H ugo den ey im in d en yok­
s u n b ıra k m a k olu rd u . H ugo’n u n y ap ıtın ın b ü y ü k b ir bö lü ­
m ü n e k a rş ıt ilk d ü şü n c e le r içindeki ateşi görm ek ve o n la r­
d a n gerek li d ersi alm ak, 1802’den 1885'e dek sü re n seksen
ü ç yıllık b ir ö m rü n gelişim ini tüm üyle ta n ıtm a k z o ru n lu ­
d u r. Y a zd ık ların ın h e r biri, attığ ı h e r ad ım la b en d en de,
ay n ı d ü rü stlü ğ ü , k en d isin d ek i o d ü rü s tlü k ve d o ğ ru lu ğ u , o
bilinç ve coşkuyu istiyordu.
V icto r H ugo’y u O k u d u n u z m u? d e rk e n aslın d a söyle­
m ek isted iğ im şu: o n u iyi o k u d u n u z m u, ilk b a k ışta d ik k a ti­
n izd en k açabilen, size önem siz g ö rü n e n y a d a önem siz o lan
şeyleri de o k u d u n u z m u? Ve b u a k şa m b u rd a sizlere, H u­
go ü stü n e d a h a değişik b ir derlem e su n m a k isterim .
Böyle b ir derlem eye ise, B ayan H ugo’n u n so n ra d an ,
A n la tıla n V icto r H ugo'd a (V ictor H ugo raco n té) V icto r H u ­
go’n u n D o ğ u şu n d a n Ö nce Y a p tığ ı B udalalıklar (Les b êti­
ses que fa isa it M. V ictor H ugo a v a n t sa n aissan ce) başlığı
a ltın d a y ay ın lad ığ ı dizelerle b a şla m a k g erek ir. H ani g en ç
ed e b iy a tç ıla r v ard ır, y ü reği h ey e can dolu, ölçüsü, u y ağ ı a k ­
sa y a n şiirlerin i b ir z a rfa k o yup size g ö n d erirler. İşte k a r ­

98
şım ızda, C h eau C h a te a u b ria n t'ın h e n ü z “y ü ce” sıfatın ı ta k ­
m adığı g en ç H ugo v ar. A nnesi b ild iğ in d en şaşm ay a n b ir
m o n arşistti, öyle ki, geleceğin g en erali, kocası H ugo’d an ,
F ran sız d ev rim in e b a ş k a ld ıra n la ra k a rşı sa v a ştı diye, sırf
b u yü zd en ayrılm ıştı. A n n e sin in etkisi a ltın d a k i k ü ç ü k H u­
go, gü n cesin d e ş u n la rı yazıyordu:
B u n altıcı b ir h a v a var. O lup b ite n le rd e n söz
ediyoruz. B ugün, T uileries sa ra y ın ı u ç u ru p , k ra l
ve ailesini öldürm eyi, k o ru m a b irliğ in i b o ğazla­
m ay ı p la n la y a n y irm i beş k a rd e ş ve a rk a d a ş la rı
yarg ılan ıy o r. Bu t ü r h a y d u tla rın kökü k a z ın ır
in şa lla h ...
Bu s a tırla r 1816’la rd a yazılm ış olm alı. V ictor, o z a m a n ­
la r o n d ö rt yaşın d ay d ı. İki ü ç yıl so n ra ... k en d isin d en d in le­
yelim! 1862’de, G u e rn esey ’d en C en ev re’ye gö n d erd iğ i b ir
m e k tu p ta şöyle b ir olayı an latır:
1818 y a d a 1819’u n b ir yaz g ü n ü y d ü , öğlene
d o ğ ru A dliye a la n ın d a n geçiyordum . B ir d irek
ve çev resin d e birik m iş b ir k a la b a lık vard ı. Y ak­
laştım . D ireğe, b o y n u n d a zincir, b a ş ın d a y afta,
gen ç b ir k a d ın y a d a b ir kız, b ir in sa n b a ğ la n ­
m ıştı. Ö n ü n d e, a y a k la rın ın d ibinde k ızgın k o rla
dolu b ir m an g al, içinde ta h ta saplı b ir d em ir
v ard ı, k ıp k ırm ızıy d ı dem ir. T o p la n a n la r h o ş n u t
gözlerle sey rediyordu. K ad ın ın suçu, y a sa n ın d i­
lin e göre, “h izm etçi h ırsızlığ ıy d ı”, h a lk ın deyi­
m iyle, “p a ra n ın k ıy ısın d a n b iraz tırtık la m ıştı”
B irden, öğlen ç a n la rı ç a la rk en , k a d ın ın a rk a s ın ­
d ak i b ir a d a m sek in in ü s tü n e çıktı. B aktım , k a ­
d ın ın göm leği a rk a d a n yırtılm ış, iki u cu k ın n a p ­
la tu ttu ru lm u ş tu . A dam ç a b u c a k k ın n a b ı çözdü,
göm leğin iki u c u n d a n tu tu p beline k a d a r in d ir­
di ve k ızg ın d em iri etin e b atırd ı. D em ir ve cel­
lad ın bileği, b eyaz b ir d u m a n a rd ın d a g ö rü n ­
m ez oldu. A ra d a n k ırk yıl geçm esine ra ğ m e n ,
kızcağ ızın o k o rk u n ç çığ lık ları h â lâ k u lağ ım d a-
d ır ve b u ç ığ lık la r ru h u m d a h ep k a la c a k tır. Y a­
sa y a g ö re hırsızdı, a m a benim indim de b ir k u r ­
b a n d ı a r tık o. A la n d a n —o z a m a n la r o n altı y a ­
şın d ay d ım — b u n d a n böyle y a sa la rın b u t ü r k ö ­

99
 tü y a n la rıy la sav a şm a y a yem in ed erek a y rıl­
dım .
V icto r H ugo, o za m a n k i k ra lc ı'd a n 52 o za m a n k i H ugo’
d a n h ep ciddiyetle söz etti. E d eb iya t ve Felsefe B irlikte'de,
o z a m a n la rk i g ü n ce le rin i (1819’u n g en ç K ralcısın ın d ü ş ü n ­
celerini, k a n ıla rın ı, y az ıla rın ı içeren) y a p ıtta, d ü zy azıy la
ş u n la rı an la tır:
1819’d ak i d ü şü n le rim iz in y a n silik p ro filid ir
b u n la r. Y a zd ık la n m , tıp k ı o s ıra la rd a k afam ızı
d o ld u ra n d ü ş ü n le r gibi b ir çelişkiler diy alo g u ­
d u r. N eler v a rd ı bize su n u la n ve k a fam ızd a
olan? T arih sel a ra ş tırm a la r, d ü ş ü rü n le ri, içli
şiirler, m ak aleler, eleştiri ve şiir. Z avallı eleştiri!
Hele de zav allı şiir! Ş ak ac ı k ü ç ü k d izeler ve a ğ ­
la ta n b ü y ü k d izeler vardı; k ra lla rı ö ld ü ren le re
k a rş ı yazılm ış öfkeli ve tu m tu ra k lı sözler; 1793
in s a n la n n ın 1754 yergileriyle iğnelendiği, k o şuk
biçim inde yazılm ış m e k tu p la r. 1818 V o ltaire’ci
k ra llığ ı o ld u k ça iyi y a n sıta n , şiirsiz, k ü ç ü k ta ş ­
la m a tü rle ri ki b u tü rle re g ü n ü m ü zd e a r tık r a s t­
lan m ıy o r. T iy atro k o n u su n d a iyileştirm e d ü şle­
ri, D evlet k o n u su n d a, değişm ezlik re fo rm la rı...
B ir z a m a n la rk i ço cu k tan b ir g ü n fa rk lı d ü şü n m e h a k k ı­
n ı C o n tem p la tio n s’d ak i d izelerde de sav u n u r:
B en k i a ta la rım içinden çıkm ış b iriyd im
Ö nce y a ln ız on ların öğrettiğini bildim ,
K apana ya k a la n m ış k u ş g ib iyd im esk id e n
K u rta rm a d a n k e n d im i k o ru lu k la r içinden,
B ekled im tü y le rim b ü y ü s ü n diye şöyle bir;
Ve a ğ la d ım -hâlâ da a ğ lıyo ru m k im bilir?-
D ü şü n ü p O n yed inci Louis adlı çocuğu;
Y e n iy e tm e ru h la rın ka rg a d ır kıla vu zu ,
V e n d e e ’de b ü y ü d ü m hep, F ransa’y ı a z gördüm ;
V e sü rek li B reto n yiğ itliğ in i övdüm ,
B ü y ü k kö y lü le r b ü y ü k le ri b en d e n gizlediler

52) Aragon, Hugo’dan söz ederken "Jacobite” sözcüğünü kullanır.

Jeunturc'lerin karşıtı olan bu sözcük kralcı anlamına gelir. Biz
de çeviride "kralcı” sözcüğünü kullandık.

100
 Y iğ it Choucıridır*3, M arceau, D anton değil dediler,
(...)

V iy a k la d ıy sa m eğer kra llık şarkılarını

S ü rd ü re c e k d eğ ilim y a h ep a y n ı aptallığı.
K rallık d ü ş m a n la rın ın k ö k ü n ü n k az ın m a sın ı isteyen on-
d ö rt y aşın d ak i k ü ç ü k çocuk; o naltı, onyedi y a şla rın d a , cel­
lad ın sırtın ı k ızgın d em irle d ağ lad ığ ı genç kızı g ö rü n ce d e­
rin b ir acı d u y ar. İlerde o z a n a C laude G u e u x ve Bir H ü k ü m ­
lü n ü n S o n G ü n ü ’n ü (D ern ier jo u r d ’u n condam ne) esin le­
yecek olan b u o lay a k a rş ı öyle b ir in san i tepki g ö ste rir ki,
osah n ey i g ö rd ü k te n so n ra y a s a la rd a k i k ö tü y a n la rın ve
ölüm cezasın ın d a a m a n sız k a rş ıtla rın d a n b iri olur. E debi­
y a t ve Felsefe B irlikte y a p ıtın ın ay n ı say fa sın d a o zan ş u n ­
la rı d a yazar:
...cö m ert y a n ılg ıla r ve a r t niyetsiz ö n y a rg ı­
l a r k a o s u n u n içinde u ğ u ld a y a n b u çelişik d ü ­
ş ü n le r o rta sın d a , en k a ra n lık d a lg a la rın , en d ü ­
zensiz seçim lerin a ltın d a, b ir gün, tü m ötekileri,
özüm leyip yok edecek b ir öğenin; y a z a rın önce
içg ü d ü leriy le s a n a ta , d a h a so n ra, k a rşı k o nm az
m a n tık sa l b ir eğitim le ;toplum a u y g u lay ac ağ ı
ö zg ü rlü k ru h u n u n filizlenip k ıp ırd a n d ığ ı sezilir;
şöyle ki, belli b ir z a m a n içinde o n d a g ü n lü k
o lay ların den eyim i ve h asad ıy la, evet, o n la rın
y ard ım ıy la, edebi d ü şü n c e le r siyasal d ü şü n c e le r­
deki y a n lışlık la rı d üzeltecektir.
Bu ateşli m on arşist, 1818 yaz d in lencesinde ve on beş g ü n
içinde B ug-Jargal’ı y azar. İşte ü stü n d e h em en hiç d u ru lm a ­
m ış b ir yapıt. G enç k ra lc ın ın k arşı-d ev rim ci d ü şü n ce le rin i
taşıd ığ ın d a n , y etişk in H ugo’yu sev e n le r bu k ita b ın ı sevm ez­
ler. Ö te y a n d a n b u k itab ı ötek iler de sevm ezler, ç ü n k ü o za­
n ın in san sev erliğ i işlerin e gelm ez, çü n k ü b u y ap ıtı ro m a n
s a n a tı y ö n ü n d en d ü zen siz b u lu rla r ve o n a "gelişm enin g i­
zem ciliği” ad ın ı v erirler.

53) Fransız Devrlmlne baş kaldıran soylular bu ¡sim çevresinde bir­

leştiler. Hugo "Doksanüç” , Barbey d ’Aurevllly Ensorcelee (Büyü­
lenmiş Kadın), George Sand "Mauprat” romanında ohouan'ları,
yani karşı-devrimcilerl işler.

101
 A m a, b a n a öyle g eliyor ki, çelişkilerine rağm en, H ugo’
n u n sö zü n ü ettiğ i ö zg ü rlü k ru h u en çok b u ro m a n d a filizle­
nir. Bug-Jargal; T e rre u r dönem ine değgin g erçek dışı suç­
la m a la ra , Ja c o b in ’le rin 5,1 k ın a n m a sın a , iftira la ra y er v erm e­
sin e rağ m en , S ain t-D o m inique’teki zenci isy an ın ı işlem esi
y ö n ü n d en ilg in çtir, ro m a n ın b aşlan g ıcı b u b aşk a ld ırın ın
d o ğ asın ı a ç ık la r ve önsöz ş u n la n söyler:
G erek sö m ürgede yerleşm iş b ir F ransız, b ir
A v ru p alı, gerekse m e m u r olarak, birçok a y n
k im seler S aint-D om inque a y a k la n m a sın a k a rış ­
tıla r, ve b u ro m a n ın y ay ın la n a c a ğ ın ı öğrenince,
y a z a ra k en d ilik lerin d en , h em en h içb iri b ir b a ş­
k a y erde çıkm am ış b u çok değerli belgeleri gön­
d erd iler.
Evet, Bug-Jargal, b ü tü n g erici içeriğine ra ğ m e n , b ü tü n
k arşı-d ev rim ci y a p ıtla rd a k i söz ebeliğine, zenci d e v rim in in
g ö rü n ü m ü n ü d eğ iştirm esin e rağ m en , Bug-Jargal, başlı b a ­
ş ın a b ir olaydır; T om A m c a ’n ın K u lü b e s in d e n o tuz yıl ön­
ce, köleliğe k a rşı yazılm ış b ü y ü k b ir ro m an d ır. Gerçi, ro ­
m a n d a o lay ları a n la ta n ; zencilerle sa v a şa n b ir soyludur,
sö m ü rg ed e yerleşm iş b ir F ran sızın yeğenidir, yine de b u ro ­
m a n köleliğe k a rşı yazılm ış ilk ro m a n d ır ve y irm in ci y ü z­
y ıla k a d a r da, —k a h ra m a n ı h e r y an ıy la düş g ü c ü n ü n ü r ü ­
nü, ü lk ü selleştirilm iş b iri olsa d a —■ k a h ra m a n ı siy ah olan,
tü m erd em lerin , tü m b ü y ü k lü k lerin , tü m y iğ itlik lerin im ­
gesi b ir siy ah o lan ilk ro m an d ır.
N asıl olm uş? B ir gerici, b ir k ra lc ı 1819’d a böyle b ir ro ­
m an ı n asıl y azabilm iş? K arşı ç ık a c a k la r o lab ilir b an a, olay
1791’lerd e geçiyor, ve y azar, tü m söm ürgeci zu lü m leri J a ­
co b in ’le rin s ırtın a y ü k lü y o r d iy ecek ler olabilir. Ben de o n ­
l a r a d e rim ki, bu d ü şü n c e n iz y an lıştır. N eden y a n lıştır? H er
şeyden önce ro m a n d a o lay ları a n la ta n kişi, k ölelerine k a r ­
şı vah şiliğ i de serg ilen e n kişidir, ve b ir d erebeyidir. A yrı­
ca, şu n u d a söyleyeyim , c u m h u riy e tç i o lm ak h e r c u m h u ri­
yetçiyi h a k lı g ö rm ek d em ek m id ir? Ö rneğin, b en b ir cum -
h uriyetçiy sem , b azı cu m h u riy e tç ile re k a rşı k ra lc ım ız Hugo
ile b irlik te k a rşı d u ra m a z m ıyım , o n u n la b u k o n u d a işb ir­

54) Jaoobin'ter: Fransız Devrimi sırasındaki Cumhuriyetçiler.

102
liği y ap a m a z m ıyım ? Öyle z a m a n la r o lu r ki, d ü rü st, in san -
sev er gericileri, g revci işçilere ate ş a ç tıra n sosyal d em o k ra­
ta yeğ tu tarım .
Evet, B ug-Jargal’ı o k urken, k ra lc ıla rın çelişkileri a ltın ­
da, ö zg ü rlü k r u h u n u n d a filizlendiğini sezeriz. Le C onser­
v a te u r littéra ire’de, V icto r H ugo’n u n k ard eşiy le b irlik te çı­
k a rd ığ ı d erg id e y ay ın lan m ıştı b u ro m an , 1826 yılında. H aiti,
y a n i S aint-D om inque, F ra n s a ’y la bağım sızlık a n laşm a sı
yapm ıştı. 1818’de B ug-Jargal'ı k alem e alm ış k ra lc ı Hugo,
1860’da, P o rt-au -P rin ce’d en P ro p ré s’n in (Gelişim ) b a şy a z a ­
rın a d a h a önce b ir m ek tu p yazm ış olm alı ki, b u b aşy a zar,
A m e rik a ’y a yöneltilm iş, k u şk u su z sizlerin de çok iyi bildi­
ğ in iz o b ü y ü k m etinde, G üneydeki kölelerin y a n ın d a y e r a l­
dı diye id am la y a rg ıla n a n ve a sıla n Jo h n B row n’u sa v u n d u ­
ğu için V icto r H ugo’ya te şe k k ü r ediyor. Sözü fa z la u z a t­
m am ak için, H u g o ’n u n , P o rt-au -P rin ce’den, P rogrés'nin baş
y az arı H e rtelo u ’y a gönderdiği, sizlerin de bildiğiniz o m ek­
tu b u o k u m ak la yetiniyorum :

Siz, çok u z u n z a m a n d a n b eri bask ı a ltın d a

ezilm iş ve h o r g ö rü lm ü ş b u siy ah in san lığ ın b ir
sim gesisiniz Bayım.
Y e ry ü zü n ü n h e r iki u c ü n d a da, in s a n d a y a ­
n a n alev ay n ı alevdir. Ve sizin de k a n ıtla d ığ ın ız
gibi, zen cilerin tu tu ş tu rd u ğ u ateş de ay n ı a te ş­
tir. K aç A dem B abam ız v ar? D o ğ alcılar ta rtışa -
d u rs u n la r soruyu, şu kesin ki, T a n rı tek tir.
M adem ki b ab a m ız tek, o h a ld e h ep k a rd e ­
şiz.
Jo h n B row n bu g erçek u ğ ru n a ca n ın ı verdi;
ben de bu g erçek u ğ ru n a savaşıyorum . T eşek k ü r
ed iy o rsu n u z bana, o güzel sözlerinizin beni ne
k a d a r d u y g u la n d ırd ığ ın ı a n lata m a m .
Y ery ü zü n d e siy ah adam , beyaz a d a m diye
b ir şey y o k tu r, in sa n a d a m v ard ır; ve siz de o
in sa n a d a m la rd a n birisiniz. T a n rı in d in d e b ü ­
tü n r u h la r beyazdır.
Ü lkenizi seviyorum , soy u n u zu seviyorum ,
ö zg ü rlü ğ ü n ü zü , devrim inizi, C u m h u riy etin izi se­
viyorum . G örkem li ve ta tlı adanız, a rtık ö zg ü r
r u h la r için b ir k ıv an ç k ay n a ğ ıd ır; d ü n y a y a en

103
 b ü y ü k ö rn ek oldu adanız: zo rb alığ ın zin cirlerin i
kırdı.
K öleliğin zin cirle rin i k ırm a d a bizlere de
y ard ım cı olacak.
Ç ü n k ü kölelik, b ü tü n biçim leriyle, o rta d a n
k a lk a c a k tır b ir gün. G ü neylilerin ipe çektiği
Jo h n B row n değil, köleliğin ta kendisidir.
B aşkan B u ch an ’ın u ta n ç verici b ild irisinde
sö zü n ü ettiğ i birlik, A m erik a n Birliği; b u g ü n d e n
so n ra, a rtık bozulm uş b ir b irlik tir. Böyle olm a­
sın ı hiç istem ezdim , a m a k açın ılm az b ir so n d u r
bu: G ü ney ile K uzey’in a ra s ın a B row n’u n asıl­
dığı o d a ra ğ a c ı girdi. B u n d an böyle b ir d a y a n ış­
m a gerçekleştirilem ez. Böyle b ir suç, b u cinayet,
b irliğ in k u ru lm a sın ı d a engeller.
Bu cin ay eti sü rek li lanetlem ek'ten geri d u r­
m ayın, d ev rim savaşım ınızı s ü rd ü rü n . S izler ve
say g ıd eğ e r d iğ er y u rtta şla rın ız , y ap ıtın ızı ta ­
m am lam ak için, tu ttu ğ u n u z yo ld an dönm eyin.
H aiti şim di b ir ışık. İn sa n la rın yolunu a y d ın la ­
ta n m eşalelerd en b irin i de b ir zenci elin tu tm a ­
sı n e k a d a r güzel.
K ardeşiniz,
VIC TO R HUGO

1860’ta yazılm ış b u m ektup, y ılla r önce kalem e alınm ış

Bug-Jargal ro m an ın ın , so n u n d a, en görkem li, en gerçek
n o k ta la n m a sı değil m id ir? O koca G u e m e sey s ü rg ü n ü n d e
h â lâ o eski k ra lc ı d e lik an lın ın çocuksu çizgilerine r a s tla ­
m ıy o r m u y u z? Kişiyi d ü ş k u rm a y a y önelten işte bu gözlem
değil m i? G en çler g ö rü rü m , ateşli, çılgın, g erçek dışı d ü ­
şünlerle, d ü şlerle d o lu d u rlar, a m a gözlerinde h ep o değerli
ışık v ard ır, b u ışık ö zg ü rlü k ışığ ıd ır aslında, ve b u t ü r
gen çleri h e r g ö rd ü ğ ü m d e g en ç H ugo’yu d ü şü n ü rü m , b ir
z a m a n la r ta n ıy a m a d ığ ım H ugo’yu (örneğin, o n d an d a h a
yaşlı S te n d h a le ’in ta n ıy a m a m a sı gibi). G eleceğin ışığını
k u şk u su z sezinleyem ediğim den, siyasal d ü şü n celeriy le k a v ­
ra y a m a d ığ ım H ugo’yu d ü şü n ü rü m .
B enim için h ep sonsuz b ir m a sa ld ır Hugo, b u m asal,
erd em in i y aşa m d a n alır. İn s a n la ra ö n y arg ıla rla, değişm ez
d ü şü n celerle y a k la şm a n ın yanlış o ld u ğ u n u H ugo ö ğ re tti

104
b an a . İn s a n la ra güvenm eyi, o n la n n gelecekteki b ir gelişim ­
le, y aşam ve ta rih in g etird iğ i k o şu lla rla değişebileceklerini
H ugo ö ğ re tti b an a.
1816’d a o çocuk, XVIII. L o u is’y i öldürm eyi p la n la y a n
cu m h u riy e tç ile rin k ö k ü n ü n k a z ın m a sın ı g erçek ten istiyor
m uyd u ? İstiy o rd u k u şk u su z. A m a, 1822 y ılın ın o cak a y ın ­
da, S a u m u re O k u lu ö ğ re n cilerin d en E d o u ard D elon’u n a n ­
n esin e yazdığı m e k tu b u u n u tm ay alım . H ugo’yu o k u rk e n
ra stla m ışsın ız d ır bu m ek tu b a, belleğinizi tazelem em e izin
verin.
1821 a ra lığ ın d a S a u m u re O k u lu n d a b ir kom plo o rta y a
çık arılır. K ra llığ a k a rş ı b ir a y a k la n m a d ü zen len m işti ve
b u a y a k la n m a n ın B atıd an b a şlatılm ası p lan lan m ıştı. A y ak ­
la n m a ta rih in d e n önce b ir b ü y ü k terslik oldu, o k u la y akın
b ir ev y an d ı. O k u lu n geleneğiydi, ö ğ re n ciler y a n g ın y erin e
koştu. K u rta rm a s ıra s ın d a g en ç le rin ü stü n e b ir d u v a r çök­
tü ve on öğrenci öldü. B u n la rd a n b irin in ü stü n d en , kom plo
p la n ı ve k o m p lo cu ların a d la rı çıktı. İşte o k o m p lo cu lard a n
E d o u ard Delon, V icto r H ugo’n u n kolejden ark ad aşıy d ı.
A ra n a n k a ç a k a rk a d a şın ın g ıy ab en ölüm ce zasın a ç a rp ­
tırıld ığ ın ı öğrenince, h em en o n u n a n n e sin e b ir m ek tu p y az­
dı, kom plocu a rk a d a ş ın ı evinde saklay ab ileceğ in i söyledi.
G enç H ugo'da, d a h a 1822'lerden beri yiğitliğin k ra lc ılığ ın a
a ğ ır b astığ ın ı g ö rüyoruz. A ynı Hugo, on yedi yıl so n ra Bar-
b e s’n in 55, y irm ialtı yıl so nra, 1848 H a ziran a y a k la n m a sın a
k a tıla n işçilerin, elli yıl sonra, 1871 P aris C o m m u n e’ü d ev ­
rim c ile rin in b ağ ışlan m asın ı isteyecek o lan H ugo’d u r. 1846’
d a ş u n la rı y azacak tır:
K rallardır u çu ru m la rı yaratan, am a
T o h u m u a ta n el hasadı ka b u l etm iyor.
V e kılıç, fışk ıra n k a n isyan etm ede diyor.
İşte ta rih in öğrettiği. Ve de k o rk u n ç bu,
A k lım v u r u p ö ld ü rd ü a rtık do ğ ru lu ğ u m u .
B ir kra lcıyım . Peki, neye va ra c a k sonu?

55) Barbes: Armand Barbes (1809-1870). Politikacı, halk temsilcisi. 1948

Mayıs’mda Devrimoi Hükümet kurma girişimlerinde bulundu, bu
yüzden de önce hapsedildi, daha sonra serbest bırakılıp ülkeden
sürüldü.

105
 Y ü z ü n ü sev d iğ in iz louis a ltın ı beni
K o rku tu yo rsa eğer. Ö zgürce yü rü y o ru m ,
Y ü r ü r k e n in a n cın ızı da ü rk ü tü y o ru m ,
Ü r k ü tü y o r u m sizi, ya şa m nedeninizi,
D ogm alarınızı, tanrıları, dininizi.
Y a şlı k e m ik le rin iz h a n ta llıkla yo ğ ru lm u ş
K ra llık d en e n o ro m a n tizm a yla felç olm uş.
N e b u ld u m kra llıkta? Y iyiciler, d a lka vu k ,
İn sa n la rı m a lı g ören krallığa a rtık
İn a n m ıy o ru m . Böyle g erek, g ö revim d ir bu,
M arc A u rè le de b ir za m a n şu n la rı yazıyordu:
“Y a n ılm ıştım eskiden, o yanılgılar, am a,
K a p a y a m a z g ö zü m ü , d ik ile m e z yo lu m a .’’
A to m la r d a n yo ğ ru ld u m ve o a to m la r gibi
A r ıy o r u m doğ ru yu, bilgeyi ve güzeli.
N işan lısın a y azdığı m e k tu p la rd a V ictor, çok z a m a n d u y ­
g u la rın d a n söz ederdi, b a şk a şeylere çok e n d e r değinirdi.
Bu yüzden, n işan lısı A dèle F o u ch er’ye yazdığı 28 a ra lık 1821
ta rih li m ek tu p özel b ir önem taşır, ç ü n k ü o rd a n işa n lısın a
ş iir ta n ım ın ı y ap ar:
«O halde, d izeler şiir değil mi?» diye so ru ­
y orsun. D izeler te k b a şın a şiir değildir. Ş iir fi­
k irlerd e d ir, fik irle r r u h ta n gelir. D izeler y aln ız­
ca, güzel b ir b eden ü stü n d e k i şık b ir giysidir.
Ş iir d ü zyazı biçim inde söylenebilir, an cak , d i­
zelerin incelik ve görkem i a ltın d a d a h a y e tk in ­
dir. Soylu y az ıla rı olduğu gibi, soylu d u y g u la n
ve soylu eylem leri esinleyen ru h u n şiiridir.
Ve 4 ocak 1822 ta rih li m e k tu b u n d a ise şiire değgin şu
tüm cesiyle k arşılaşırız: “...zira şiir a şk ın ta k e n d is id ir...”
A rk a d aşı E d o u ard D elon’u n an n e sin e yazdığı m ek tu p ta,
k ad ın ca ğ ız o ğ lu n u n g ü venliği y ö n ü n d e n endişelenm esin
d iy e k ra lc ı d ü şü n ce le rin i açıklam ış, k ra lc ı b irin in evinin
a ra n m a y a c a ğ ın ı an latm ıştı. İşte H ugo n işa n lısın a yolladığı
4 ocak 1822 ta rih li m ek tu b a, a rk a d a ş ın ın an n e sin e yo llad ı­
ğı m ek tu p ö rn eğ in i de eklem işti. G ö rü lü y o r ki, k ra lc ılığ ı ve
siy a sa l d ü şü n ce le rin d ek i değişim ler h ep o zanın b o y n u n a
v u ru lm u ş b ir p ra n g a oldu. O ysa, siy asal d ü şü n ce le rin d ek i
d eğ işim ler h ep a y n ı yöndeydi. Ö te y an d a n , d elik an lın ın b a ­

106
 zı d ü şü n le rin d e k i sü rek lilik ve değişm ezliğin kim se a y rı­
m ın d a değil gibiydi: M u tsu z la ra k a rş ı sevgisi. E vet 1821’in
kralcısı, S efille r’i old u ğ u k a d a r, C ezalar’ı ve K o rku n ç Y ıl’ı
(l’A nnée terrib le) d a s a v u n m a sın a h iz m e t eden şiir fo r­
m ü lü n ü , şiir an lay ışın ı söylem iyor m u y d u n işa n lısın a ? “Ş iir
fik irle rd e d ir...” Şu g ü n lerd e, H u g o ’n u n d o ğ u m u n u n yüz-
ellinci yıl d ö n ü m ü n ed eniyle M oskova’d a y ay ın lan m ış b ir
.afişteki S alty k o v -C h tch ed rin e’in 56 sözlerini okudum :
F ra n s a ’d a fik irle r ed eb iy atın ın , yiğ itlik ed e­
b iy a tın ın eg em en o ld u ğ u b ir z a m a n vard ı. Bu
ed e b iy a t y ü re k le ri alev len d iriy o r, ak lı devinim e
zorlu y o rd u . 40’la rın in sa n la rı, a r a d a n g eçen b u n ­
ca y ılla ra ra ğ m e n , bilgisizlikleri y ü zü n d e n , G e­
orge S an d ve V icto r H ugo’yu an ım sam ıy o rlar..
Ç ağdaş F ran sız b u rju v a z isin in gözü a r tık n e yi­
ğ itlik g ö rm ek istiyor, n e de ideal.
Bu yıl, M oskova’da, P ek in ’de, P ra g ’da, V a rşo v a’d a S e ­
filler’in y a z a rı H ugo o la ğ a n ü stü b ir tö ren le anılıyor. Bazı­
ları; b u d em o k rat, b u ü to p y acı sosyalist, sa lt siy asal a m a ç ­
la rla a n ılıy o r şeklinde d ü şü n eb ilir. Ne b ü y ü k yanılgı! Evet,
tö ren le rle a n ıla n H u g o ’d u r, gelecek u fu k la rı h e n ü z m u ştu ­
la m a k ta n u z a k C h tc h e d rin e ’in, d a h a 1840’la rd a sö zünü e t­
tiği de H ugo’d u r. U n u tm ay alım , gözleri gerici y a n ılsa m a ­
la rla b u ğ u lan m ış, a m a öte y an d a n , “ya sa la rın k ö tü ya n la ­
rıyla” a lla k b u llak olm uş y ü re ğ in d e ö zg ü rlü k r u h u filizle­
n e n bu d elik an lı için şiir dizelerde değil, fikirlerded ir. O na
göre şiir ak tö re l b ü y ü k lü ğ ü n y an sım asıd ır. O n u n için y az­
m ak, çok d o ğal b ir biçim de yiğ itle r d o ğ u rm ak tır.
B ir Hugo, b ir Balzac, b ir B a rrè s’de çelişk iler v arsa, b u
ç e lişk iler o n la rın gerici d ü şü n c e le rin d e n çok ç a ğ la rın ın ü r ü ­
n ü d ü r. Ç eşitli n ed e n le rle geçm işin tu tsa ğ ı olm uş b u kişi­
ler, bizi denizden, g elen ek lerin donm uş lim a n ın a g etirm ek
isterler, a m a u n u tm a y a lım ki d en izd eler ve deniz o n la rı d a
sü rü k ley ip g ö tü rü y o r. V ictor Hugo, b ir g ü n onu sü rü k le ­
y en d ev in im in a y rım ın a v a rıy o r ve çocu k lu k d ü şlerin e el­
v ed a d iy o r artık , o d en izin denizcisi, geleceğin denizcisi

56) Mikhail Saltykov (1826-1889): Saltykov-Cthchedrine adıyla tanınan,

gerçekçi Rus romancısı.

107
oluyor. G erçeğ in a y rım ın a v a rm ışsa b ir gün, bu d e m e k tir
ki, içinde b u töze, bu ce v h er önceden b u lu n u y o rd u . B ugün
d ev rim c ilerin h âlâ, y aln ız k en d ilerin d e v a r o ld u ğ u n u s a n ­
d ık ları, H ugo’da, o g ericide çok önceleri vardı.
D em ek istediğim i açıklayayım .
(...)

D evrim ciler, ö rneğin, gerçekçiliği en iyi k en d ilerin in

b ild ik lerin i söylerler. O ysa h e r gerçekçilik devrim ci değil­
dir. H a ttâ b ir z a m a n olm uş ki, bazı in sa n la r, k en d ilerin i k u ­
ş a ta n k a h re d ic i g erçek ten k açm ay ı b a şk a ld ırı san m ışlar.
İşte o za m a n da, b ir gerçekçilik, belli b ir gerçekçilik olm uş­
tu r, a m a on u dile g etire n le r, y aşa d ık la rı to p lu m d a n k a ç a n ­
la r değil, o to p lu m u o n ay lay a n lar, k ab u l ed en lerd ir. H erke­
sin bildiği b ir o lay d ır bu. S a n a t s a n a t için d ir a şık ların ın ,
g erçek k aç k ın ı b u g erçekçilerin, hem de, tepki g ö steriy o r­
m uş gibi, bu to p lu m a k a rşı k o y d u ğ u ilkelerle yetinirsek,
g erçekçiliği su çlu s a n d a ly a s ın a o tu rtm u ş ve kendim iz d e
g eric ile re d ö n ü şm ü ş oluruz. O ysa siyasal g ö rü şleri b a k ı­
m ın d a n gerici olan, a m a öte y a n d a n gerçeği de b etim le­
y e n le rin s a n a tın ı iyi b ir incelem eden g eçirirsek şu h u su s­
l a r d a g ü n ışığ ın a k av u şu r: bizim gerici gerçekçilerim izin
siyasal g ö rü şlerin in tersine, o gerici y a z a rla rın y a p ıt­
la rın d a ta rih se l gerçek çilik ve g erçek p e rsp e k tif v a r ­
dır; a n c a k b u gerçekçilik, to p lu m sal b o y u tla rla a y ­
d ın latılm ış ve am acı g erçek gerçekçilik olan s a n a ta göre
ek sik lik le r taşım a k ta d ır; B alzac’ın ro m a n la rı, ö rn e ğ in le
D éputé d ’A rcis (A rcis M illetvekili) b u n u n en güzel k a n ı­
tıdır. G erçekçi san atçı, siy asal g ö rü şleriy le gerici b ir in san
olabilir, a m a o n u n , s a n a t s a n a t iç in d ir! s a v u n a n d a n f a r k ­
lı yanı, s a n a tın d a bilim a d a m ı olabilm esidir. Nasıl, T a n rı­
y a in a n a n b ir bilim adam ı, la b a r a tu v a n n d a m a te ry a list ise,
s a lt m o n arşiy e, köleliğin ilah i k a ra k te rin e in an m ış b ir k im ­
se, g erçek o ld u ğ u ölçüde, in a n c ın a ters d ü şen şeyi de yaza
bilir.
T arih in , bilim sel to p lum cu k u ra m ın gö zü n ü açtığı, to p ­
lu m cu lu ğ u y a şa y a n g ü n ü m ü z y a z a rla rı, işte b u n ed e n le d ir
ki, s a n a t s a n a t için g ö rü şü n ü s a v u n a n la ra , o n la r c u m h u ri­
yetçi o lsa la r bile, cephe a lır da, g en ç H ugo ve yaşlı B alzac
gibi m o n arşistlere gö n ü l bağlılığı d u y ar.

108
 Y aşam ın y aln ızc a b ir d ilim ini su n a n , sözde b ir n esn e l­
liği sa v u n a n d o ğ alcılığ ın (n a tu ralism e ) tersine, gerçekçilik
b ir fik irle r ed eb iy atıd ır. G erçekçilik, d o ğ alcılık tan fa rk lı
şeydir, şöyle ki: doğalcılığın y ap tığ ı fo to ğ ra f çekm ektir, oy­
sa, gerçekçiliğin işi belli b ir a n ın şip şak fo to ğ ra fın ı çekm ek
değildir, gerçek çiliğ in işi tip tir, tip y a ra tm a k tır, — tip ik d u ­
ru m la r içinde ele alın m ış tip ik in sa n ı y a ra tm a k tır. D oğalcı­
lık, geçen birin in , ra stg e le b irin in , h e rh a n g i b ir v arlığ ın
re sm in i çeker, oysa gerçekçilik, m ily o n larca in sa n ın bileş­
kesi k a h ra m a n ı, v arlığ ın ın co ştu ru cu , eğitici b ir değeri olan
kişiliği sa p ta r. G erçekçilik, k a h ra m a n ın s a lta n a tın ın b a ş la ­
d ığ ı y erd e b aşlar. B ü tü n b u n la r n asıl g ö rm ezlik ten gelin e­
bilir?
Ş iir a la n ın a gelince, benim , gerçekçi şiir dediğim şiir,
am a c ın ı asla y a n ıtın d a bulm az, o n u n v a rlık n ed e n i eğitim ­
dir, in sa n ı geleceğe h a z ırla y a c a k şekilde d eğ iştirm ek tir; o,
g erçek te n k a lk a ra k , d u ru m la r değil de, k işilik ler söz k o ­
n u su y sa eğer, gerçeği bile d eğiştiren, k a h ra m a n la r d ediği­
m iz tip ik im geleri y a ra tır. G erçekçi şiir dediğim şiir, a b u r
c u b u r şey ler söyleyen, k a ç a k ve u y u tu c u şiirin tersine, fi­
k irle r ve k a h ra m a n lık la r şiiridir, m o n a rşist g en ç H ugo’n u n ,
n işa n lısın a y azd ığ ı m e k tu p ta b elirttiğ i gibi, şiir fik irle rd e ­
dir, fik irlerse r u h ta n gelir; o, soylu y az ıla rı olduğu gibi,
soylu eylem leri, soylu d u y g u la n esinleyen ru h u n şiiridir.
A ncak b u ra d a açık lam ası, ay d ın lığ a k a v u ştu ru lm a sı
g e re k e n tek şey ru h k av ram ıd ır. Hugo, sö zünü ettiğ i b u d ü ­
şüncelere, bu d ü şü n ce le rin özelliğine ve ü re tim in e in a n ı­
yordu. B an a göre ise, fik irle r tek b ir in sa n ın değil, in san
to p lu lu ğ u n u n olg u su d u r. G erçekçiliğe k a n v eren fik irler
k o n u su n d a, ru h u n y erin i sın ıf k a v ra m ın ın alm ası gerekir.
F ikirleri ü re te n , d u y g u ları, eylem leri, y azıları esinleyen sı­
n ıftır. D uyguları, eylem leri, y a p ıtla rı soylu k ıla n da, soy­
su z k ılan d a sın ıfın n iteliğidir.
A ynı sınıf, y ü k selen b ir çizgideyse soylu d u y g u lar, d ü ­
şen b ir çizgideyse soysuz d u y g u la r esinler. B alzac’ı d a b u r­
ju vazi y a ra ttı, M a u ria c ’ı da; a m a bu iki in s a n d a n b irin c i­
si büyük, İkincisi d ü şk ü n d ü r; birincisi soylu, İkincisi a l­
ç a k tır. Ve b u d u ru m , iki a d a m ın ta rih içinde, ay n ı sınıfın
iki a y rı a şa m a sın d a y a şa m a sın d a n doğuyor.

109
 V icto r H u g o ’ya, o eşsiz b ü y ü k lü ğ ü n ü k a z a n d ıra n yanı,
b ü tü n o D um as fils’lerin, Léon D a u d e t’lerin, tü m o K ü çü k
G ülle’lerin (C ra p o u illo t), Zincire V u ru lm u ş Ö rdekler’in57, fi­
k irsiz şiir s o y ta rıla rın ın a tıp tu ttu ğ u y an ıd ır, sü re k li bir
d eğ işim içinde olm asıdır, ve on d ak i b u değişim , ç ık a r k a v ­
g a sın d a n değil, ta rih in d eğişim inden, ta rih i y a ra ta n h alk ın
değişim in d en , ta rih in ve onu y a r a ta n h a lk ın sesine u y m a ­
sın d a n k a y n a k la n ır. H o rlanm ası, zulm e u ğ ra m a sı, ülkeyi
te rk edip s ü rg ü n d e y a şa m a k z o ru n d a k a lm a sı58 bu y ü z d e n ­
dir. H ugo ad ın ı d u y u n ca, R ichelieu S a lo n u ’n u n k ib a rla rı
elb ette pis pis sırıta c a k la rd ı, Figaro’cu la r ve d iğ er “çevre-
le r ”in a d a m la rı elb ette dişlerini g ıc ırd a ta c a k la rd ı. A m a öte
y a n d a n H ugo’y a h a lk la rın sevgisini, kalıcı zaferi, s ın ır ta ­
n ım a y a n b ir ışık ve b ü y ü k lü ğ ü k a z a n d ıra n d a b u d u r, o n u n
sü re k li b ir değişim içinde olm asıdır.
Peki n e d ir b u değişim ? Bu z a fe r g ü n eşin e k a rşıd a n b a ­
k ab ilm ek için işte asıl an laşılm ası ve incelenm esi g erek en
b u d u r. Şu dizelerin i anım sayalım :
V iy a k la d ıy sa m bir za m a n kra llık şa rkıla rın ı
S ü rd ü re c e k d eğ ilim y a hep a y n ı aptallığı.
V e b u dizeleri, az ötede, şu d izeler izler:
D ü n k ü koca d ö n eğ in adı y a rın M a rq u is’dir.
M ayıs te r k ed er kışı, d eğ iştirir kendini;
K eleb ek d ed iğ in ne? bir tü r k u r d u n gezgini
(...)

A y a k la rım , dönekler, eski botları attı;

K in lerin tatlı döneği, ah, a şk d ed iğ in de
Y a n g ın la rla , ışıkla dolup ta şa n bir gü n d e
G örkem le dolu, güneş, zin d a n la rın d a n tü y ü y o r
T itre yen g ü neş, a rtık ka ra n lığ a h a yır diyor.

...ço k ların ın o k la rın a n ed e n olan, H ugo’n u n d izelerle

a n la tm a y a çalıştığ ı d eğişim in n e o ld u ğ u n u biz, düzyazıyla

57) Canard enchaine: Zincire vurulmuş ördek anlamına gelen, günü­

müzde de çıkmakta olan Fransız mizah gazetesi.
58) 1848 Paris ayaklanmasının başarısızlığı üzerine Hugo Fransa’dan
kaçıp Guernesey Adası’na yerleşti.

110
özetlem eye çalışalım : b u değişim sü re k li gerçekle b ir h e ­
sap laşm ad ır, yani, g erçeğ in m u h aseb esid ir, h e r gün, olay­
la rd a n , deneyim den, ta rih te n a lm a n d erstir. 1819’d a k ra l­
cıyken, g id erek G u e rn esey ’de sü rg ü n y aşa m ı s ü rd ü re n bi­
rin in y a p ıtla rın d a k en d in i d o ğ ru lay ıp d e rin le ştire n g erçek ­
çi b ir k a v ra m d ır bu değişim . 1871’de, evini ta ş la y a n Belçi­
k a lı g eric ile r için, d ışa rı ç ık m ay a zo rla d ık la rı adam , sığ ın ­
m a h a k k ı istey en b ir P aris D evrim cisiydi.59
H ugo’n u n izlediği yol, o n a ışık tu ta n gerçekçilik yolu­
d u r. B u n u n için de, yapıtı, gerçekçiliğe d o ğ ru y ü rü y e n in ­
sa n gibi, değişm eliydi. 1822’de, sekizinci lirik deyişini, M u t­
lu in sa n ’ı, U lrich G u ttin g u e r’ye adıyordu:

İğ re n iy o ru m sizden, tanrılar! G enç olsaydım

Y in e ya p a b ilird im dilediğim i...
K o n u şan o m u tlu in san d ır, o zengin:
L eandre b o ğ a zın d a n A lcid e S ü tu n la rın a d e k
D a m arlarım d en izlerd en denizlere gidiyor
D am ağım , oburcasına, aç bir u ç u ru m a d enk,
K en t h â zin elerini, çöl ye m işle rin i yiyor.
A ynı zengin, m u tlu o ld u k ları için ta n rıla r a la n e t y ağ ­
d ıran
A lm a z oldum , fo ru m la rd a n , a renalardan ta t

diyen zengin, on ü ç yıl so nra. T a n Şar kıları n d a (les C h a n ts

du crep u scu l) ş u n la rı söyleyen zengin değil m i?
Y ir m i d eğildi yaşı. Sevilen, lekelen en
V e kırıla n ne varsa, hepsini y ıp ra tm ıştı...

Y a z geçm iş, kış geçm iş, dirseği m asada, hâlâ

G lück, M o za rt ü stü n e ya zılm ış operalarda...

A r tık ne inançları, ne de düşleri vardı.

Kala kala, ona, g u d u b e t bir esnem e ka ld ı...

59) 1871 Paris ayaklanması sırasında Victor Hugo Bruxelles’deydi.

111
 A y lak lık içinde k en d in i yok edip d u ra n b u zenginin
s ırtın d a a r tık a n tik b ir cübbe yoktur, 1830’u n y ıp ra ttığ ı
g en ç b u rju v a d ır o, ve 1840’tak i k ard eşi, G uizot dön em in in
zengini, k en d in i ö ld ü rm ey en b irid ir, m alıy la m ülküyle b ir
zen g in d ir, do ğ ay ı sevecek k a d a r d a deli değildir.
Z en ginleri g ittik çe d a h a iyi ta n ım a y a b a şla y a n b u şair,
böylece, y o k su lları d a ta n ıy a c a k tır. S alty k o v -C h tch ed rin e’
in söz ettiğ i o 1840 y ılların d a, ik tisa tç ı B lan q u i'n in isteği
ü z e rin e k u zey d ek i y o k su llu ğ u görm eye gitti.

B ir gü n , Lille m a h zen le rin e in d im

G ö rd ü m o ko rk u n ç ce h en n em i...

1853’te, J e rs e y ’de, o yoksulluğu a n la ttı. K ıvançlı Y a şa m

a d lı şiirinde, önceki o ze n g in le r g erçek yüzleriyle, son y ü z­
leriy le serg ilen ir. İm p a ra to rlu ğ u n eşk iy alarıd ır. (...)

(...) İşte H ugo’n u n , O de’lar ve B allade'lar’d a n (Odes

e t B allades), C e za la ra (C hatim ents) izlediği yol. Bu yolu
izlerk en de, fırıld a k gibi yön değiştirm edi, o n u su çlay a n
aşa ğ ılık a d a m la rın aşağ ılık y o lu n a sapm adı! K ılavuzu g e r­
çe k oldu, h a lk ın y ap tığ ı ta r ih oldu. G erçeğe ve gerçekle b ir­
likte, F ran sız h a lk ın a şaşılaca k derecede bağlı, ve o n a k a r ­
şı şaşılaca k d erecede d ü rü s t kaldı. Şiiri de bu yü zd en d e­
ğ işim lere u ğ ra d ı, ve k ra ld a n çok k ra lc ı adam , 1819’u n o
k ralcısı, F ran sız şiirin in de ilk g erçek gerçekçisi oldu.
H ugo’n u n , işte bu bildiğim y a n ı a sla incelenm edi. B a­
zı sad e g erçek leri o rta y a koym ak için işin ötesine gitm ek
b u k o n u şm an ın b o y u tların ı a şa r. A ncak, söylediklerim in
de y an lış an laşılm asın ı istem em .
H ugo’n u n şiirin e g erçekçi derk en , elb ette k alkış n o k ­
ta m ın yaln ız bu şiirin içeriği olduğu sa n ılac ak tır. D oğru­
d u r da, H ugo’n u n söylediği, H ugo’n u n ilk kez söylediği,
siyasal şiirim izin tem ellerin i a ta n şey dizelerde geçiyor ve
b u dizelere gerçekçi n iteliğ in i b u içerik k az an d ırıy o r. A n­
cak, d a h a ö teleri görm ek, H ugo’n u n şiirin i gerçekçi k ılan ı
a ra ş tırm a k gerekiyor. Bu gerçekçilik, y aln ızca H ugo şii­
rin in fik irle r şiiri o lm asın d an , ru h u n y aln ız ve yalnız d ü ş­
sel y a n sım a la rı o lm am asın d an , F ran sız h a lk ın ın devrim ci
geleceğindeki d ü şü n le rin i y a n sıtm a sın d a n doğm uyor. Hu-

112
g o ’n u n şiiri g erçekçi şiirdir, ç ü n k ü dizeler tek b a ş ın a şiir
o lu ştu rm az, o n la r şiirin ve fik irle rin giysileridir, b ir b ü tü n
içindeki gerçekçi dizelerdir.
B urda, H ugo’n u n biçim de y ap tığ ı b ü y ü k b u lu ş a d e­
ğ in m ek isterim .
O de'lar ve Ballade'l a r ’d ak i (Odes e t B allades) -bu ki­
ta b ın özetlediği y ıllard ak i- biçim , tıp k ı k ra lc ın ın eski re ji­
m e bağlılığı gibi, F ran sız şiirin in geçm işine bağlıdır. Yi­
n e de bazı in celik ler g ö rm ezlik ten gelinem ez. D iyelim ki
b u n la r, to p lu m u n çelişk ilerin d en çok, H ugo ailesindeki çe­
lişk ilerd en k ay n a k la n ıy o r. E d eb iya t ve Felsefe B irlikte'de
(L itté ra tu re e t philosophie m êlées) y ay ın lan m ış g ü n ce n in
1820 A ralık n o tları, H ugo’n u n d a b u d u ru m u n a y rım ın d a
o ld u ğ u n u gösteriyor. M u sset’nin, Ç ağım ızda Y a şa y a n Bir
Ç ocuğ u n İç D ö kü şü 'n d e önem le v u rg u la y a c a ğ ı h e r şeyi
söylüy o rd u b u notlar:
S onuç o larak, b a b a m ın y an ın d a, V endée k o ­
n u s u n d a k i d ü şü n celerim i c a n la b aşla sa v u n u ­
y o rdum . B ab am söylediklerim i ses etm ed en d in ­
ledi, so n ra o rd a b u lu n a n g en e ral L ...’ye doğru
d ö n ü p ona: "Z am an la geçer, ço cuktur, a n n e sin in
etk isin d e b ü y ü y ü n ce b ab a sı gibi d ü ş ü n ü r” dedi.
A ynı yıl, 1820 y ılında, ş u n la rı d a yazıyordu:
1820’n in siyasal olayı, d u c de B erry ’n in öld ü ­
rülm esi; ed e b iy a t olayıysa, so rm ay ın gitsin, ta m
b ir g ü ld ü rü . Bu k a d a rı d a olm az ki. T oplum sal
o la y la r d ü zeyindeki b ir e d e b iy a ta çağ ın o lay ları
k a d a r b ü y ü k b ir şaire n e z a m a n k av u şa c a k b u
yüzyıl?

Y ani, 1820 y ılın d a n beri, e d e b iy a tla ta rih , şiirle olay

a ra sın d a k i z o ru n lu ilişkiyi g ö rd ü ğ ü için d ir ki, H ugo’d a
gerçekçi tu tk u v ard ır.
C h a te a u b ria n t’ın H ugo’yu ince ço cu k şeklinde n ite le n ­
d irm esin e yol açan , o n u n d u c d e B erry ’n in öldürülm esi
ü ze rin e y azdığı şu lirik deyiştir:
B u çılgın esrikliğe g em v u rm a y ı bilelim
K ıvanç ile a cının arası arpa boyu...

113
 Dize, geleneksel dize, C h en ier’n in sesiyle D elile’in d i­
zesi; a m a böyle o lduğu ölçüde de bize eskim iş g ö rü n ü r.
H içbir y en ilik yok, k ü sta h lık yok, ne dilde, n e söyleyişte.
Bu şiirde, b u dizelerde evliliğe g ö n d erm e y ap a r. Ö te y a n ­
d a n şiir V endée şiiridir. İffe tli evliliğiyle ö rtm e k istiyor,
der, söylenm ek isten en m ak asla n ır, ve şu sözcükler gelir,
sa n a tın k o rk u n ç özenleri. B ir b a ğ la m d a geçen fesa tla rın
zebanisi, sessiz soluksuz, d a h a so n ra k i b a ğ la m a girer:

K u rta ra b ilirsin F ransa’yı, h e m de ce h en n em

zebanisinden.
A ld a ta b ilirsin hâlâ ko rk u n ç u m u d u .

O z a m a n la r bu d ram , ozan ın ken d i y aşa m ın d a d a v a r­

dı. A şık old u ğ u A dèle F o u ch et’den, an n e si bu evliliği iste­
m ediği için ay rılm ak zo ru n d a kalm ıştı. K arı-kocanın b ir­
liği, 1822 g ü zü n d e y ap ılan evlilik, a n c a k an n e sin in 1821
H a z ira n ’ın d a ölü m ü ve o z a m a n a d ek ço cu k larıy la d a rg ın
G e n eral H u g o 'n u n b u evliliğe 1822’de evet dem esiyle g e r­
çekleşm işti. B ab a ile oğul a ra sın d a k i b u z la r tü m ü y le ise,
a n c a k 1825 y ılın d a çö zü lecek tir ve Hugo, 1827’de y a y ın la ­
n a n C rom w ell'i b a b a s ın a a d a y a c a k tır... O zanm \ 1822’de,
a n n e sin in ö lü m ü n d en so n ra y ay ın lad ığ ı H an d ’Islande ro ­
m a n ın d a b azı y en iliklere ra stla rız , a n c a k bu yen ilik ler
gerçekçiliğe k a r ş ıt şeylerdir, W a lte r S co tt’a ve M elm oth'
u n y a z a rı R ev eran d M a th u rin ’e öykü n ü r. Y a z a ra göre
ise H an d ’Islande, O rd e n e r ile E th el’in, y a n i A dèle
ile V icto r’u n tem iz sevg isinden b a şk a b ir şey değildir. Ki­
ta b ın ilk bö lü m ü n e g irişte, G eneral H ..., im zasını ta şıy a n
d izeler v ard ır. Pek şiirsel değeri o lm ay an b u dizeler, k u ş ­
k u su z b a b a sın ın el y a z m a la rın d a n alın m a. H an d ’Isla n d e’
d a n so n ra, ertesi yıl ilk b a lla d e ’ım yazar. O de’la rm a göre,
b a lla d e ’la n , k lasizm d en ro m an tizm e atılm ış ileri b ir
ad ım o lm ak g erek ir. Ç ü n kü b u b a lla d e ’la rd a o rta ç a ğ ın g ö r­
kem i, F ran sız h a lk şiirin in ve S tu r m u n d D rang’m A lm an
y a z a rla rın ın esini v a rd ır ve bu esin len m eler b a lla d e ’la rın
içeriğ in i o d e 'la ra göre d eğ iştirir. A slın a b ak a rsan ız, 1826
b ask ısın d ak i ilk iki b allad e d a h a önce ode o la ra k y a y ın la n ­
m ıştı: B ir Peri (Une fée) ve Le Sylp h e. İlk b ak ışta, o za n d an
ode ve b allad e an lay ışın ın h e n ü z b elirginleşm em iş olduğu

114
sanılır. A ncak, O des et ballades y ay ın lan d ığ ın d a, o zandaki
ode ve b allad e a y rım ın ın C rom w ell’in önsözünden k a y n a k ­
lan d ığ ı g ö rü lü r. Bu Ö nsöze göre, o d e’la r şiirin ilkel biçim i­
dir, in san lığ ın çocukluk dönem indeki b ir t ü r d u a biçim i­
dir. A n lıy o ru z ki Hugo, d a h a o z a m a n la rd a ken d i çocuklu-
ğ u ’n d an , ço cukluk d ö n em in in d ü şü n le rin d e n ko p m ak isti­
yordu. Am a, 1827’de, ço cukluk dü şü n leriy le, yani V en d ée’-
li d ü şü n leriy le ve b a b a sın ın (yani ço cu k la özdeşleşen a d a ­
m ın) zaferiyle b ağ ları k o p ard ığ ı l’Ode à la C olonne Vendô-
m e 'u d a ode biçim inde y az aca k tır. A v u stu ry a Elçiliği F ra n ­
sız g en e rallerin i b alo y a ça ğ ırırk en , d avetiyelere sadece bu
g e n e ra lle rin a d la rın ı ve so y ad ların ı yazm ış, p re n s y a d a
d ü k gibi s a n la ra y e r verm em işti. İşte b u so nucu ode,
A v u stu ry a E lçiliğinin, F ran sız g e n e ra lle rin i küçüm sem esine
k a rşı o zan ın y u rtsev e rliğ in in a y a k la n m a sın d a n d o ğ ar...
B allad e’la rla b irlik te H ugo’da, dizede yenilik tu tk u su d a
b aşlar. Bu yeniliği k im ileri A lm an şiirinden, kim ileri Plei-
ad e o za n la rın d an , k im ileri de b u n la rd a n çok, o zan ın o za ­
m a n la r pek sevdiği S ainte-B euve’d en etkilenm eye b a ğ la r­
lar. Kesin o lan ş u d u r ki, dizedeki yenilik ç a b aları, k en d in i
yenilem e ç a b aların ın , V endée öğretisi ile b a ğ la rın ın k o p a r­
m asın ın ve N apolyoncu b ir g ö rü n ü m k a z a n a n y u rtse v e rli­
ğ in in şa h la n m a sı so n u cu d u r. D izedeki u sta lığ ın ın gelişm e­
si, dizedeki akro b asi, 1828’de O des et ballades’m yeni b ask ı­
sın a eklediği b a lla d e ’la rla , le Pas d'a rm es d u roi Jean y a
d a La Chasse d u B u rgrave ile d o ru k n o k ta y a ulaşır.

le Pas d 'a rm es d u roi Jea n 'dan:

Ça, q u ’on selle, E yerlensin

E cuyer, T ım arcım
M on fidèle S evg ili
D estrier. S a vaş atım .
M on co eu r ploie A y a ğ ım üzengiye
Sous la joie B asm ayagörsün hele
Q u a n d je broie K ıvanç içinde şöyle
L’etrie r. K a natlanırım .

La C hasse d u B u rg ra ve’d an

115
 M on page, em plis m on escarcelle,
Selle
M on ch ev al de C alatra v a,
Va!

O ğlum , para ke sem i doldur,

Vur
Eyeri, a tım ı hazırla,
Fırla!

Böyle, ak ro b asi o y u n la rıy la s ü rü p g id er dizeler. V en­

dée60 ö ğretisiyle b a ğ la rı k o p ard ığ ı o g ü n lerd e k i biçim sel
ro m an tizm i, şairi, y aşa m ın ın h iç b ir dönem inde ra s tla n m a ­
y a c a k şekilde, doğal o la ra k eğilim d u y d u ğ u g erçek çilikten
u z a k la ştırd ı. Kopm a, o n u m o d an ın oyuncağı yaptı. A slında,
b u biçim sel y en ilik lerin kökeni 1828 ön celerin e u za n ır. Hu-
g o ’n u n 1826-27’lerd e C rom w ell'e serpiştirdiği, S h ak esp eare-
v a ri çılg ın şa rk ıla rd a , ö rn e ğ in G ram adoch şa rkısın d a , d a
la Chasse d u B u rg ra ve’ın ritm in e raslarız:

P o u rq u o i fais-tu ta n t de v ac arm e
C arm e?
Rose t ’au rait-elle tra h i?
Hi!
P ourquoi fais-tu ta n t de tapage,
Page?
E s-tu l’a m a n t de Rose aussi?
Si!61

60) Vendée: Fransa'nın ormanlık bir bölgesi. Victor Hugo Vendée’li

idi. 1789 Paris Devrimine karşı olanlar. Cumhuriyet rejimini yık­
mak için Vendée ormanlarında çete savaşları yaptılar. Hugo’nun
Ooksanüc adlı romanında karşı devrimoilerin bu savaşı anlatılır.
Halkın çoğunluğunu köylülerin oluşturduğu Vendée’liler, senyör-
lerine, derebeylerine çok bağlı, yeniliklere karşı duran, bilgisiz
insanlardı. Geleneklerine de çok bağlıydılar.
61) Şiir, daha öncekiler gibi biçim çalışmasını gösteriyor. Anlam yö­
nünden önemi yok, ayrıca çevirmedim.

116
 İşte ay n ı ritim , T rick şa rk ısın ın ritm i:
Siècle bizarre!
Jo b et L azare
D ’o r so n t cousus.
L acedem one
Y fa it l ’au m ô n e
A u roi C resus62

Evet, a slın d a o s ıra la rd a H ugo dizesini B aiiade’la r ’d an

çok ilk tiy a tro y ap ıtı C rom w ell sergiler.
O zan geçm işle b a ğ la rı C rom w ell'de, b a b a s ın a ad a d ığ ı
C rom w ell’de k o p arır. Bu y a p ıtta k o p arır, çü n k ü ozan, C rom ­
well im gesiyle, b ir h a lk d ev rim in d en çıkm ış ve k ra l olm ayı
dü şley en d ik tatö rlere , B o n a p a rte ’a k a rşı sevgilisini dile g e­
tirir. Bu y ap ıtta, N apolyon serab ı ö n ü n d e son kez k en d in i
s a v u n a n g en ç k ralcıy ı b u lu ru z. T utarsız, h a fif su ç lu la r
olan, ta rih in h ü k ü m g iy dirdiği s u ç lu la r olan S ü v a rile r d a ­
v ası k ap a tılm ış b ir k ra lc ıla r d o sy asıd ır ki, b u n d a n böyle
H ugo tu ttu ğ u yo ld an a rtık dönm eyecektir. C rom w ell öne­
mi, yaln ız b u n d a n gelm ez. D ram ın görkem li önsözü çev­
re sin d e yeni b ir okul, R om antik O kul d o ğ acak ve H ugo
b u o k u lu n ö n d eri o lacaktır. Bu önsöz, çok say ıd ak i tü m ­
celer içine sıkışıp k alm ış ve g erçek te H ugo’yu b ü tü n b ir
geleceği b o y u n ca b a ğ la y a n belli d o ğ ru la rı içerir.
Önsözde, h e r şey d en önce, d ra m ın çağ d aş şiir biçim i
o ld u ğ u v u rg u la n ır. K uşkusuz, sözü geçen d ra m la a n la tı­
lan, y aln ızca b ir tiy a tro olgusu değildir. H ugo’y a göre
d ra m , g ü lü n çle yücenin, o lağ an la yiğitliğin, sah n ed e old u ­
ğ u gibi, şiirde de b u lu şm asıd ır, k arışım ıd ır. V ictor H ugo’
y a göre, d ra m ın tem el n iteliğ i g erçektir. (Ö nsöz’ü n XX. say ­
fa sı). Ç ağ d aş şiirin eşiğinde, F ran sız geleneğinde, H ugo’
n u n y ap tığ ın ı y a p a n kim v a rd ır? R abelais (sayfa XX).
Y azar, d ra m ın g erçeği ya şa d ığ ın ı söyler (say fa XXD. H u­
go böylece k a rşım ız a b ir gerçekçi olarak, M axim G orki
a n la m ın d a b ir gerçekçi olarak, g ü n ü m ü z ü n gerçekçisi o la­
r a k çık ar, b u n u önsözdeki şu sa tırla rı (say fa XLI) k a n ıt­
lar:

62) Biçim çalışmasının bir başka örneği.

117
 Bu tü rd e n b ir y a p ıt için (yani d ra m için),
eğ er y a z a r k o n u su n u o la y la r içinden "seçm ek"
z o ru n d a k a lırsa (ki seçm ek zo ru n d a d ır), yazdı­
ğı “güzel" değil de, k a ra k te ris tik tir sanılır.

Ve gözlem in ro lü n e d eğ in en bu t ü r d o ğ ru la m a la ra , dili
içeren b a şk a d o ğ ru la m a la r d a eklenir. Ö nsözde Hugo, De-
lille’e, Legouve’ye, ça ğ ın ın k lasik o k u lu n a k a rşı çık ar. Ko­
n u ş u la n dili, so k ak tak i ad a m ın dilini sistem atik b ir biçim ­
de şiire ve tiy a tro y a ilk kez sokan b iri o la ra k k arşım ıza çı­
k ar.
C o rn eille’d en söz eder:
A h ! ara m ı a çm a yın C u m h u riyetle
R acin e’den söz eder:
Sevgili R acin e’im ize, öylesine tek heceli
"ch ien ”lerin i, k a b a c a A g rip p in e’in “y a ta ğ ın a so­
k u lm u ş" C lau d e’la n n ı b ağ ışlatab ilm ek için, h a y ­
li “S eig n e u r’ler!", h ay li “M ad a m e !"la r g erek ti...

Dilde tek g ü zelin g erçek olduğu, ilk kez b u önsözde

v u rg u la n m a k ta d ır. H er şey b ir y ana, donm uş ölü b ir dilin
yerini, y a şa m la sü rek li değişen, y aşa m la yen id en y o ğ ru lan
b ir dil alır. D ilin şiird ek i yeri ilk kez b u rd a “ü s tü n z e v k li­
lere", şiiri h a d ım ed en lere an latılıy o r. İlk kez b u rd a , g ü n ü ­
m üze d ek sü regelecek b ir gözüpeklilikle “d ra m ın en seç­
k in k işisi” o la ra k M olière v u rg u lan ıy o r, Molieıre’in dili ve
d izesin in çağ d aş dil ve dize olduğu sergileniyor. Dize d enen
şeyin n e o ld u ğ u n u n M olière’de a ra n m a s ı ve incelenm esi g e­
re k tiğ in i söylüyor Hugo. Söyledi Hugo, ve söyledikleri de
d o ğ ru d u r, a n c a k ö ğ ü tlerine, y a z d ık la rın a k u la k asılm a-
m ışsa, b u da, o k u rla rın H u g o ’yu yeteriyle o k u m a d ık la rı­
nı, a y rıc a o n u n sözlerinin, b a z ıla rın ın işine gelm ediğini
g ö sterir. Hugo, ö rn eğ i M olière’de a n y o r, dizeyi M olière’
de arıy o r. Peki n ey in ö rn eğ in i a n y o r? G erçekçilikten b a ş ­
k a ney in olacak?
C rom w ell, bu sah n ey e u y a rla n a m a y a n piyes, önsöz ol­
d u ğ u k a d a r b ir b ild irid ir de. Bu y ü z d e n d ir ki, ozan, y a ­
pıta; in ad ın a, siyasal şiiri iyi ta n ım a y a n la ra , dizede, alex-

118
a n d r in ’de63 g erçeğ in sesini d u y m ak istem eyenlere ters d ü ­
ş e n b ir dizeyle girer-.
D em ain, vingt-cinq ju in m il six cen t
c in q u a n te -se p t...
Y a rın , y irm i beş h a zira n b in altı y ü z elli yedi..
D u rak sız b ir dize, y a d a d u ra k , m il ile six c e n t’ı a y ı­
ra c a k şekilde. O lacak şey m i efendim ! Cin fik irli ozanım ız
b u h ın zırlığ ı bile bile yapıyor, yoksa, ö rn e ğ in ju in (hazi­
ra n ) y erin e m ai (m ayıs) sö zcü ğ ü n ü de k u llan ab ilird i. Bu
tek heceli sözcüğü iki hece gibi o k u m ak z o ru n d a b ıra k a ­
r a k o k u ru n k afasın ı a lla k b u lla k ediyor. Ve b u n u öylesine
bile bile y ap ıy o r ki, so n ra d an , B ir H ü k ü m lü n ü n S o n G ünü'
n ü n d ö rd ü n c ü b ask ısın d a, yapıtı, b u dizenin tartışılm a sı
ü stü n e k u ru lm u ş olan, İçli Ş a ir in H u g o ’yu a la y a a la n ko­
n u şm a sıy la b aşlata cak tır:

İÇLİ Ş A İR
B ir de d ra m ya y ın la d ı-d ra m diyorlar adm a-
şu g ü zeller g ü zeli dizesine bir bakın:

D em ain v ingt-cinq ju in mil six cen t

cinq u an te-sep t.
BİRİ
A m a n ne dize; ne dize!

İÇLİ Ş A İR
S a yıyla da yazılabilir, b u y u r u n h a m ’fendiler:
D em ain 25 ju in 1657
— Güler. G ülerler.
ŞÖ VALYE
Z a m a n e şiiri işte
O k u ld a b a n a ö ğ retildiğine göre, ro m a n tik dizenin b a ş­
lıca özelliği d ö rd e r h ecelerd en oluşan ü ç d u ra k lı olması:
ta ta ta ta -ta ta ta ta -ta ta ta ta

63) On iki heceden oluşan klasik Fransız dizesi.

119
 Yine ö ğ retild iğ in e göre, ro m a n tik şairlerd e a rtla m a (en­
jam b em en t) d u ra k ta n d u ra ğ a , dizeden dizeye sü rer, y an i
a n la m ı h em d u ra k lar, h em b irb irin i izleyen dizeler ta m a m ­
la r. Ve dize, güzel söz söylem enin o la n a k la rın d a n y a r a rla ­
n ır. D o ğ ru d u r ve H ugo b u özellikleri C rom w eW de ve d a h a
çok, o güzelim y ap ıtı H e r n a n îde d a h a d a geliştirecek. K im ­
se b a n a sorm uyor, peki n ed en H ugo dizeyi böyle ro m a n tik ­
leştird i diye? S o ru n u n y an ıtı C rom w ell’in önsözünde za te n
var, o zan bu önsözde, çağdaş şiir, dram , gerçeği ya şa r d i­
yor. H ugo’yu, k lasik a le x a n d rin ’i k ırm ay a, yeni ritim le r
a ra m a y a yönelten, gerçeği aram a endişesidir, gerçeği y a n ­
sıtm a endişesidir. Bu y ü zd en gözüpektir, b u yüzden y ü re k ­
lidir. R o m an tik g iy siler altın d a, S h ak esp e are tü rü n d e n y a
d a gotik g ö rü n ü m le r altın d a, ben zetm elerin iğ retiliği için ­
de, İspanyol ro m an sların ın , A lm an b a lla d e ’la n n ın içinde
b ü tü n b u n la r u n u tu lab ilir; tıpkı sık sık tiy atro d a, gözleri
d ek o ra d alm ış izleyicinin sözleri şöyle böyle dinlem esi gi­
bi. A m a dize, fik rin giysisi olan o dize, H ugo’n u n M olière’
le incelenm esini istediği dize, o zanın gizini k o ru r ve içinde
taşır, ve h a ttâ biçim iyle bile, gerçek çin in am acın ı açıklar.
T oplam y ap ıtın ın b irin ci d ö nem inin G üz Y a p r a k la r ın ­
d a n (Feuilles d'A u to m n e) önce k a p a n m ış o ld u ğ u n u bizle-
re ken d isi söyledi Hugo. Y ani, y ap ıtın ın ikinci bölüm ü, ik in ­
ci dönem i 1831 y ılın d a b aşlar. Ö nce yazm ış olduğu h e r şey
şiirsel ço cu klu ğ u ve o n d an k u rtu lm a k için gösterilen ç a b a ­
l a n n iteler. İki dönem i b irb irin d e n a y ıra n sın ırın 1830 Tem ­
m uz D evrim i o ld u ğ u açıktır. O zanın iç çatışm ası, ondaki,
b irb irin e zıt a n n e ve b a b a a ra sın d a k i ça tışm a son b u lm u ş­
tu r. Bu ç a tışm a son b u lm u ştu r, çü n k ü ta rih ve F ran sız h a l­
k ın ın eylem i o nu a rtık bu ç a tışm a la rın ötesine g ö tü rm ü ş­
tü r, g erçek b ir gerçekçiyi d o ğ u ra n d a işte bu sü reçtir.
Hugo, T em m uz D evrim i’n d e n b irk a ç g ü n önce yazdığı,
28 H a z ira n 1830 ta rih li şiirin d e o gençlik ça tışm a sın a son
n o k tay ı koydu. D em ek ki, G ü z Y a p ra kla rı m n ilk şiiri olan
b u şiir, y a z a rın a göre, o n u n yine o ilk dö n em in e değgindir.
K ita p ta şiirin ad ı yo k tu r, şöyle başlar:

İk i ya şın d a yd ı b u çağ...

an c ak , bu şiir b ir sü re önce, R o m a n tik le r Y ıllığ ın d a , V icto r

120
H ugo a d ıy la y ay ın lan m ıştı. Ş iirin H ugo için n e k a d a r önem
taşıd ığ ın ı b u b aşlık bile k a n ıtla m a y a yeter.
B abam eski askerdi, a n n em se bir V en d e e’li
dizesiyle bu eski iç ça tışm asın ın k ap ısın ı m ü h ü rle r. G üz
Y a p ra kla rı n d a, özellikle les C h a n ts d u crep u scu le’deki
(Tan Ş ark ıları) bu şiirin erg in niteliği, B allades’la rd a g ö rü ­
len dize ca m b a zlık larıd ır. Ki izleri b ir derece les O rientales'
de bile g ö rülür:
M urs, villes
E t p o rt
Asile
De m ort.
M er grise
O ü brise
La brise
T o u t d o rt...

Ve böylece H ugo’n u n dizesi, h e n ü z k en d isin in bile b il­

m ediği, a m a k ita p ta n k ita b a b elirlen ip çözüm lenen b ir
a m a c a d o ğ ru yol alır. Bu ikinci dönem den, y an i 1831’d en
1852’ye d ek s ü re n dönem den; 1830 T em m uz’u n d a k i P aris
a y a k la n m a sın d a n , H ugo’yu d a b ir P aris isy an cısın a d ö n ü ş­
tü re c e k 1851 A ra lık ’ın a dek geçen dönem den, en azın d an ,
b içim yönüyle dizeye ağ ırlık v eren b ir şiir kaldı. B ir suçla­
m a y a y a n ıt (R eponse â u n acte d ’ac cu satio n ), C ontem pla-
tio n s’da, y an i 1856’d a y ayınlanm ış, a slın d a 1834’lerd e n son­
r a yazılm ış, H ugo’n u n şiir san a tıd ır. H ugo’yu çok iyi bilen
in san larsın ız, u z u n u z u n za m an ın ızı a lm ak istem em , a n c a k
önem li g ö rd ü ğ ü m bazı n o k ta la ra değinm ekle yetineceğim .
H ugo b u rd a , “iyi y a d a k ö tü d o ğ m u ş’’ sözcüklerin y aşam
h a k k ın ı sav u n u r:
Y a şlı sözlüğe kırm ızı bir ta k k e ta k tım
S o ylu sö zcü k de bizim ! S o y su z sö zcü k de!
B u rd a h e r şey, u z u n b ir devrim ci benzetm e a ra cılığ ıy la
aç ık la n ır. A m a, y ak ın b ir siyasal çağrışım la, söylenm ek is­
te n e n de söylenir.

64) Biçim çalışmasına bir örnek.

121
 A lk ış tu ttu m , tü m ce le rin k a n em icisi ben
K ö p ü rm ü ş bir üslupla O L A Y L A R I SÖ Y L E Y E N
B ağlam ta ra fından, bir so k a k ta ya k a paça
E dildiğini görünce şiirsel sa n a tın
Ve o ka la b a lıkta soylu ed e b iy a tın
İnce z e v k in ü rü n ü b ü tü n sözcükleriyle
F ikrin d a rağacm a çekildiğini görünce...

N işan lısın a yazdığı şeyleri, ed e b iy a tın y alg ın ların ı (se­

ra p la rın ı) sö ylen ecek sözün, fik rin m a h k û m ettiğini, otuz
yıl so n ra W illia m S h a kespeare adlı eserin d e de y azacak tır.
Ş iird e gerçek çiliğ in a m e n tü sü d ü r bu.
D enize d ed im ki: Y a ln ızca bir b u ru n su n sen!
U zu n a ltın m e yve ye ded im ki: sen a rm u tsu n !

S o ylu d izeyi d ü z y a zın ın köp eklerin e attım .

1834’te yazılm ış böyle b ir b ild irin in a n c a k 1856’d a y a ­
yın lan m ış olm ası b ir ra s tla n tı değildir. B enzetm elere d a y a ­
n a n b ir dizede açık lad ığ ı şey, şa ta fa tlı b enzetm eleri b ir y a ­
n a a tıp sad e a n la tım la y azm a gereğiydi. O zanın s a n a t gö­
rü şü n d e k i bu değişim , 1848 D evrim ini, H a ziran G ünlerini,
C u m h u riy e t’in yenilgisini, iki-A ralık ih a n e tin i65 g ö rü p y a ­
şa m asın ın ü rü n ü d ü r. S ü rg ü n y ılla rın d a b ü tü n b u acı g ü n ­
leri u z u n u z u n d ü şü n ecek zam an ı oldu.
Ş iirin d ek i gerçekçiliği C h â tim e n ts’d a n önceki ça lışm a­
la rı h a z ır la r ve to h u m böyle yeşerir, ve söylenecek şey, so­
n u n d a u tk u y u k azan ıp , h iç b ir d alg ala n m a y a, h iç b ir d eği­
şik y o ru m a y e r b ırak m aksızın, C h â tim e n ts'd a a r tık bizzat
a n la tım am acı olur, ç ü n k ü b u k ita p ta a rtık , o zanın siyasal
b ir am acı v ard ır, çü n k ü şiir b u ra d a siyasal b ir eylem dir,
ç ü n k ü b u ra d a a n la tıla c a k şeyle a n la tım a ra ç la rı kendi a r a ­

65) Louis Napoléon Bonaparte, 10 Aralık 1948 seçimlerinde, Victor

Hugo'nun da desteğiyle, Lamartine’e karşı, ezici bir çoğunlukla
Cumhurbaşkanı seçilmesine ve anayasaya bağlılık yemini etmesi­
ne rağmen kendisinin tezgâhladığı bir hükümet darbesiyle, 2 Ara­
lık 1851'de Meclisi dağıttı, cumhuriyetçileri tutuklattı. Bir yıl son­
ra, yine 2 Aralık'ta, düzmece bir halkoyu yoklamasıyla, Cumhu­
riyet yönetimini kaldırıp kendini imparator ilan etti.

122
la rın d a y etk in b ir b irlik k u rm u şla rd ır. O tuz yılı aşk ın b ir
deneyim le zen ginleşen F ran sız dizesinin o u z u n biçim sel
incelenm esi, so n u n d a o o la ğ a n ü stü ve yeni aygıtı, V ictor
H ugo’n u n gerçekçi dizesini, a n la tıla c a k şeyin h izm etine su ­
n a r. Bu g erçeğ in en güzel k a n ıtı ise, ü ç yüz say fa şiird en
o lu şan CezaZar'ın, C h â tim en ts’m ta k en d isid ir... Ezbere b il­
diğiniz dizeleri o k u y a ra k za m an ın ızı a lm a k istem em .
A n cak ...
B ir şiir v a rd ır o k ita p ta , N azilerin k ald ırd ığ ı H ugo’n u n
b ro n z y o n tu su n a, y o n tu cu B a rria s’n ın kazıdığı şiir: 4 T arihli
G ecenin A n ısı, H ugo’n u n en ü n lü -k o ca H ugo d a ğ ın d a y al­
nızca bilm ece, gölge ve b aro k a y rın tı gö rm ek sev d asın d a
o la n la ra göre ise en değersiz- şiirlerin d en biri. Şu y ak ın za ­
m a n la rd a , çağım ızın en b ü y ü k şa irle rin d e n biri b a n a ger­
çekçi şiir’d en n e an lad ığ ım ı so rm u ştu . K uşkusuz u m u lm a ­
d ık b ir y a n ıt bekliyordu, gerçekçi o lm ay an şiirlerd e n ö rn e k ­
le r v ererek g erçekçi şiiri açık lay acağ ım ı sanıyordu.
Y an ıtım çok sad ed ir. G erçekçi şiirin n e o ld u ğ u n u t a ­
n ım la m a k için u z u n k u ra m sa l aç ık la m a la ra, tezler g e liştir­
m eye n e g erek var. Bu, hiç m üzik d u y m am ış b ir in san a,
k a r a ta h ta n ın b aşın a geçip b irta k ım yazı ve işare tle rle m ü ­
ziğin n e o ld u ğ u n u öğ retm eye benzer! G erçekçi şiir ne m i­
d ir? İşte b u d u n
İk i k u r ş u n g elm işti çocuğun başına.
Tem iz, k ü ç ü k , g ü rü ltü sü z, d ü r ü s t bir oda;
B ir resim , k u tsa n m ış bir d e m e t dal üstünde.
Köşede, g ö zü yaşlı, ağ la ya n bir nine.
S o y u y o rd u k sessizce çocuğu. Ki solgun
A ğ zı açılıyo rdu...
F azlad a n tek sözcük yok, n ey in ta n ım la n m a sı g erek i­
y o rsa o n la r tan ım lan m ış. A n la ta n ın a n la tm a k isted iğ in d en
bağım sız h iç b ir şey yok. T ipik b ir ev, k a la c a k o lan şeyin,
ih a n e t g ü n le rin in tip ik im g esin in öyküsü. B ir dizeyi, g e r­
çekçi b ir am açla, k en d in d e n so n ra gelen d izen in ta m a m la ­
m ası,
K i solgun
A ğ z ı a çılıyo rd u ...

123
dizeleri, k ö k en in d e tip ik H ernani dizeleridir, Vescalier-dé­
robé... a rtla m a s ı (en jam bem ent) gibi.66
Bu şiirde h e r şey yerli y erin d e ve gerçek tir, a sla zo rla­
m a değil, a n la tıla n d ra m a gerçek b ir elbise gibi giydirilm iş
g erçek tir, ve n in e sin in şu sözü:
Y a şa sın C u m h u riy e t diye bağırm adı k i bu
ço c u k...
sözü, dize o ld u ğ u k a d a r, sa ğ ır o lm ay an k u la k la r için, k a h ­
red en , g erçek b ir acıdır.
Ş aşılacak o lan şu ki, H ugo’n u n a şa m a a şa m a g erçekleş­
tird iğ i dize, F ran sız dizesi h â lâ aşılam ad ı. Ş iirlerin d ek i gi­
zem in inceliğini, sö zcükler cü m b ü şü n ü , y a d a im geyi örn ek
g ö stererek , H ugo o lm asaydı V erlaine ve V e rlain e’in Ç apkın
T ören ler’i, R ené G hil ve R ené G h il’in P antoum des Panto-
u m s’u d a olm azdı diyerek, şiirim izin en b ü y ü k u sta sın a
keyif b a ğ ışla d ık la rın ı sa n a n la r; N erval, G autier, B au d ela ire
ve R im b au d şiirin d e H ugo şiirin in gizem inceliği ve sözcük
c ü m b ü şü n ü n , im ge g ü c ü n ü n izlerini b u lan lar; öte y an d an ,
a la y edercesine, F rançois C oppée’n in dizelerindeki y a v a n ­
lığı o n u n H ugo’yu ö y k ü nm esine b a ğ la rla r. Peki, R im baud'
n u n , H ugo esiniyle y azdığı şu dizesindeki sadeliğe, y alın ­
lığ a n e b u y u ru rla r:
Ç ü n k ü hiç d o n g iym e zd i k ız ...6''
Dizede g erçekçi yalınlık, gerçekçi sadelik, şiirde en gi­
zem li ve u laşılm ası en g ü ç olan şeydir.

Y a şa sın C u m h u riy e t diye bağırm adı k i bu

çocuk...
dizesini böyle y alın b ir biçim de k u ra b ilm ek için, b ü y ü k b ir
ustalık , eşsiz b ir beceri ve y eten e k ve dizenin sonsuz olası­
lık la rın ı ta n ım a k gerek.

66) Bir dizenin anlamını tamamlayan bir ya da birkaç sözcüğün son­

raki dizede yer almasına artlanma/"enjambement’' deniyor. Bu
tür dizeler Fransız şiirine romantizmle girdi.
67) Bu dize Arthur Rimbaud’nun Yedi Yaş Ozanları’nda geçer ve ora­
da komşu bir işçi kızı anlatılır.

124
 4 T arihli G ecenin A n ısı’n d a k i b ir d izen in ü stü n d e özel­
likle d u rm a k isterim :
— Il fa u t en sev elir l ’en fan t, d ire n t les nôtres.
E t l ’on p r it u n d ra p b lan c d a n s l’arm o ire en
noyer.
— Ç ocuğu ke fen lem eli, dedi bizim kiler.
V e a k bir ça rşa f çıka rıld ı ce viz dolaptan.
Evet, b u dizeyi, E t l’on p rit u n d rap blanc d ans l’a rm o ­
ire en n o yer... dizesini, şiirde, biçim de g erç ekç ilik’e örn ek
o la ra k h ep b u dizeyi gösterm işim dir. H ayli yönden ilginç
b ir dize. Önce, l'arm oire e n n o ye r (ceviz dolap) ile, hem
toplum sal, h em tarih se l b ir betim lem e yapılıyor. O lay Ti-
q u e to n n e S o k ağ ın d a geçer. Bir İh a n e tin Ö y k ü sü ’n d e (H is­
to ire d ’u n crim e), “K ıyam ” başlığı altın d a, k u rb a n la rın a d ­
la rın ın sayıldığı b ir y e r v ard ır, o rd a şu s a tırla karşılaşırız:
T iq u eto n Sokağı, B oursier adlı bir çocuk geçer:
ve öldürülür.
D a h a so n ra, G ecenin O layları bölü m ü n d e H ugo b u so­
k a k ta n y en id en söz eder. İki dostuyla, V ersingy ve B ancel’
le b erab erk en , n asıl d ra m y a z a n E.P. ile k a rşıla ştık la n n ı, ve
bu y a z a rın n asıl o n la n T iqueton S o k ağ ın d ak i o tu rd u ğ u
eve g ö tü rd ü ğ ü n ü ve o rd a g ö rd ü ğ ü şeyleri a n la tır:
E.P. y ü k sek ve d o n u k yü zlü b ir evin ön ü n d e
d u rd u . G iriş k ap ısı kilitli değildi, itip açtı, so n ra
b ir b a şk a k ap ıyı d a h a itip açtı, a lça k tav an lı, g ü ­
rü ltü sü z , tek b ir g az la m b asın ın ay d ın la ttığ ı b ü ­
y ü k b ir o d ay a girdik.
O da, b ir d ü k k â n la b itişik gibiydi. D ipte y an
y an a, b iri b ü yük, b iri küçük, iki y a ta k vardı. K ü­
çü k y a ta ğ ın ü stü n d e b ir k a d ın resm i, resm in a l­
tın d a k u tsa n m ış b ir şim şir d al dem eti g ö rü lü ­
yordu.
Lam ba, ocağın ü stü n d ey d i ve o c a k ta k ü çü k
b ir ateş yan ıy ordu.
L am b an ın y a n ın d a k i iskem lede yaşlı b ir k a ­
d ın v ardı, kırılm ış gibi, iki büklüm dü, k a r a n lı­
ğ a göm ülm üş, k o lla rın d a tu ttu ğ u b ir şeyin ü s ­
tü n e eğilm işti. Y aklaştım , k o lla rın d a tu ttu ğ u ölü
b ir çocuktu.
125
 Z avallı k adın, sessiz sessiz hıçkırıyordu.
A ynı evde o tu ra n , o n la r gibi k irac ı E.P., k a ­
d ın ın o m zu n a dokunup:
— G örsün, dedi.
Y aşlı k a d ın çocuğun ü stü n d ek i b aşını k a l­
d ırdı, k u c a ğ ın d a solgun, k ü çü k b ir çocuk g ö r­
düm , y a n çıplaktı, a ln ın d a k i iki kırm ızı oy u k la
bile güzeldi...

So lg u n
A ğ zı açılıyordu,- ve boğuyordu ölüm
Y a b a n bakışlarını, sa rka n kolları
sa n ki
B ir şey in ü stü n e d a y a n m a k ister
gibiydi.
C ebinde d u ru y o rd u şim şir topacı
hâlâ.
P a rm a k so ksa n girerdi a ln ın d a ki
oyuğa.
D u tu n ka n a y ışın ı g ö rd ü n ü z m ü
çitlerde?

D üzyazı d ev am ediyor:
Y aşlı k a d ın b a n a baktı, elbette g ö rm ü y o rd u
bile beni; k en d i k en d in e k o n u şu p m ırıldandı:
— D a h a bu sab a h b a n a cicanneciğim diyen
o değil sanki!
E.P., ço cu ğun elini tu ttu , b ırak tı, el düştü.
B an a dönüp:
— Yedi y aşındaydi, dedi.
Y erde b ir leğen d u ru y o rd u . Ç ocuğun y ü z ü n ­
deki k a n la n y ık am ışlard ı, h e r iki o y u k tan y en i­
d en iki k a n şeridi sızm ıştı.
O d an ın dibinde, içindeki ç a m a şırla r g ö rü ­
n en y a rı açık b ir dolab ın y an ın d a, ciddi, yok­
sul, tem iz ve old u k ça güzel, k ırk y a şla rın d a k a ­
d a r b ir k ad ın a y a k ta d u ru y o rd u .
— B ir kom şu, dedi E.P.
A ynı evde, b ir de d o k to ru n o tu rd u ğ u n u , a ş a ­
ğ ıy a in ip ço cu ğa b a k tık ta n sonra, k u rta ra m a y ız
d ed iğini an la ttı. Ç ocukcağız sokağın öte b a şın a

126
 k o şup c a n ın ı k u rta r m a k istem iş ve işte o sıra d a
iki k u rş u n gelm iş, b aşın a. A lıp n in esin e g etirm iş­
ler, b a şk a kim sesi yokm uş.
K üçük y a ta ğ ın ü stü n d e ise ölü a n n e sin in
resm i v ard ır, h an i, gerçeğ in g ö rü n tü sü n ü n y e ri­
n i so n su zu n g ö rü n tü s ü alır, işte böyle a n lam sız­
dı b ak ışları. Z am an zam an , h ıç k ıra ra k söyleni­
y o rd u ninesi:
— O lacak şey m i b u T an n m ! İş mi b u yani!
E şk iy alar n ’olacak!
B irden h aykırdı:
— H ü k ü m et bu m u şimdi!
— E vet bu, dedim .
B irlikte soyduk çocuğun k a la n giysilerini.
C ebinde b ir topaç vardı. Başı k â h b ir om zuna,
k â h öteki o m zu n a düşüyordu; tu ttu m başını, a l­
n ın d a n öptüm .
V ersin g y ve Bancel, ç o ra p la rın ı çık ard ılar.
N inesi sıçradı.
— A cıtm ayın, acıtm ayın, dedi.
O iki d o n m uş ve beyaz ayağı, ısıtm ak için
y aşlı a v u ç la rın a aldı.
Y av ru cağ ızm b ü tü n giysilerini soyunca, sıra
kefenlem eye gelm işti. D o lap tan b ir ç a rş a f ç ık a­
rıldı.
Ve o za m a n n in esin in gözyaşları sel gibi a k ­
tı.
H aykırıyordu: — V erin yav ru m u , v erin y av ­
ru m u .
K alkıp bize baktı, k a rm a k a rışık , k o rk u n ç
şey ler söylüyordu, B o n ap arte60 T anrı, to ru n u , to­
ru n u n u n g ittiği okul, ölen kızı... bize de çıkışı­
yordu, bu y ab an ıl, b u k u rş u n i m o r benizli k a ­
dın, g ö zlerindeki o an latım la, a rtık g erçek d ü n ­
y a n ın değil, ö lü ler ev ren in in b ir varlığıydı; ölü­
le r d ü n y asın a, ölen to ru n u n d a n d a h a çok k a rış ­
m ıştı.
S o n ra b aşını a v u ç la rın a aldı, k o lları çap raz,
ço cuğun ü stü n e k a p a n d ı ve h ıçk ırm ay a başladı.

68) Sözü edilen, Louis Nepoleon Bonaparle'dır, yani Bonaparte III.

127
 O rd ak i k adın, k o m şu ları olan k adın, b a n a
yak laştı, h iç b ir şey söylem eden b ir m endille a ğ ­
zım ı sildi. D u d ağ ım d a k a n vardı.
Ne y ap a b ilird ik ki! Ç aresizlik ten k ahrolm uş,
çıktık.
H av a iyice k a ra rm ıştı, geceydi. B ancel ve
V ersigny ay rılıp gittiler.

Bu d ü zy azı biçim indeki ö y k ü n ü n ve şiirin k a rş ıla ş tırıl­

m a sın d a n d a h a d eğerli b ir şiir d ersin in b u lu n ab ileceğ in i
h iç san m am . B an a B au d ela ire’in, Y olculuğa Ç a ğ rısı (Invi-
ta tio n a u voyage) v a r ya, diyecekler olabilir. O m uz silkip
geçerim , a r a la rın d a d a ğ la r k a d a r fa rk v ar...
Bu d ü zy azı ü stü n e, bu k a rşıla ştırm a lı dizeler ü stü n e
d a h a n e le r n e le r söylenebilir. O zanın, 8 A ra lık 1821 ta rih in ­
d e n işa n lısın a yazdığı m ek tu b u anım sayalım . D izeler tek
b a ş ın a şiir değildir. Ş iir fik irlerd ed ir. D üzyazı biçim inde de
söylenebilir. Ne ki, an cak , kendi giysisi o lan dizenin in ce­
lik ve gö rk em i a ltın d a d a h a y etk in d ir. B unları söylüyordu.
V icto r H ugo A lam ’n d a, H ugo gibi, ö ld ü rü len k ü ç ü k Bour-
sie r'n in de y o n tu su v ard ı. B oursier’yi ö ld ü re n le r k a d a r acı­
m asız o lan lar, H ugo’n u n y o n tu su y la birlikte, o n u n y o n tu ­
su n u d a k a ld ırd ıla r, ve ta rih k ü çü k B oursier’yi u n u ttu . A m a
dizeler, T iq u eto n so k ağ ın d an , b ir d ü k k â n a bitişik o basık
ta v a n lı o d ad an , b ir resm in ü stü n d ek i, a n n e n in re sm in in
ü stü n d e k i o k u tsa n m ış dal d e m e ti’n i g ü n ü m ü ze dek alıp
getird i. D izeler ki, o n la r d a k ü ç ü k d ü k k â n c ıla r gibiydi. H u­
g o ’n u n düzy azısın d a, y a rı açık d o lap tak i ç a m a şırla rın gö­
rü ld ü ğ ü geçer. Ç ocuğun cebinde b ir topaç b u lu n m u ştu r.
K üçük a y rın tıla rd ır b u n la r, a m a kim se k alk ıp d a b a ­
na, şiird ek i

II a v a it d a n s la poche u n e toupie en buis,

C ebinde d u ru y o rd u şim şir topacı hâlâ
dizesinin,
Ses b ra s p e n d a n t sem b laien t d e m a n d e r des
ap p u is

dizesine u y a k olsun diye, b u dizeyi h a z ırla m a k için y azıl­

128
dığını®9 söylem eye k alk m asın . Ç ünkü, h e r n e k a d a r b u dize
şiird e d a h a önce y e r alıy o rsa da, a ppuis çoğuldur, o halde,
g ö rü lü y o r ki b u dize so n ra d a n yazılm ıştır, şim şir to p a ç ta n
so n ra y azılm ıştır. Une toupie en b u ıs’ye (şim şir topaç) g e ­
lince, in an d ırıcılığ ı g ü çlen d iren , gerçekçiliğin tip ik a y rın tı­
sıd ır. A ynı şey d o lap için de söz korfusu:
E t l ’on p r it u n d ra p b lan c d an s l ’arm o ire en
n o y er
V e a k b ir çarşaf çıka rıld ı ceviz dolaptan
D izenin d ay an ağ ı, desteği; ç a rş a fı n iteley en sıfattır; a k
b ir çarşaf, ve d o lab ın y ap ıld ığ ı m alzem edir: ce viz dolaptan.
İşte b u rd a k i de, çekilm iş fo to ğ ra f değil, tip ik tir. O lay, C um ­
h u riy etin , son b u lu p D ik ta tö rlü ğ ü n başladığı, C om piegne ve
Tuileries şölenleriyle b ir s a lta n a tın , ve b u s a lta n a tla b irlik ­
te k az an d ığ ı ilk to p lu m sal u tk u la r elin d en alın m ış b ir h a l­
k ın y o k su llu ğ u n u n , h ak sız sa v a şla rla h a r v u ru p h a rm a n
sa v ru lm u ş b ü tçelerin , tep ed e n tırn a ğ a b ir y o k su llaşm an ın
b aşlad ığ ı sa a ttir: Dönem, b u n d a n böyle İkinci İm p a ra to r­
lu k dönem i, titiz el s a n a tla rın ın son bulduğu; o n u n yerini,
g ö rü n ü şü k u rta r a n , ta h ta la r ın b irb irin e geçm esiyle değil de,
çivilerle tu ttu ru ld u ğ u k ö tü işçiliklerin, k ö tü m alzem elerin
ald ığ ı d ö n em dir. L’arm oire en n o yer (ceviz dolap) son b u ­
la n b ir y aşa m ın ve L ouis-Philippe d ö n em indeki F au b o u rg
S ain t-A n to in e sa n a y iin in ekonom ik sim gesidir. A y rıntı, n i­
teleyici b ir ay rın tıd ır. Sözü edilen şeyler, o d o lap tak i ç a m a ­
şırla rın istiflen m e şekli gibi, artık , y a n n ra stla n m a y a c a k
şeylerd ir.
İşte ay n ı şey bu dize için de,
E t l ’on p rit u n d ra p b lan c d an s l’arm o ire en
n o y er

69) Türkçeye çevirimizdeki uyak düzeni doğal olarak değişik, yani bi­
zim uyaklarımız "şimşir topaç” ile "dayanaklar” arasında kurul­
muş uyak değil.
Aragon’un söylediği şu: Aslında "des appuis" çoğul olarak kulla­
nılmayabilirdi de, ozan bunu çoğul olarak kullanmışsa, aslında
temel dize II avait dans la poche une toupie en buis’dir, sonu
appuis ile biten dize ise bu temel dizeyi söylemek için sonradan
yazılmıştır.

129
dizesi için de söz ko n u su . H ugo bu dizeyi
— L’aieu le c e p a n d a n t l’a p p ro c h a it d u fo y er
— N in e ocağa ya k la ştırıyo rd u çocuğu o an

dizesiyle u y a k olsun diye yazm adı. D olabın yapıldığı ta h ­

ta n ın cevizden e n n o ye r olduğu belirtiliyorsa, am aç n o y e r
ile fo y e r’y i u y a k y ap m ak değil.
D üzyazı biçim indeki öyküde ninenin; to ru n u n a y a k la ­
rın ı a v u ç la rıy la ısıtm a y a çalıştığı an latılıy o r. E ğ er şiird e
g erçek ten şişirm e sözcük a ra n ıy o rsa , b u sözcük noyer, d e­
ğil, olsa olsa Foyer’d ir (o c ak )70. Bu ö rn e k dizeyi a y rıc a b ü ­
tü n ü içinde de ele a lm a k g erekir.
Dize P h a rfle ri ü stü n e k u ru lm u ş; prit, drap, arm oire.
D izede te la ffu z edilm eyen b ir sessiz h a rfe can lılık k a z a n ­
d ırm a y a yönelik ikili b ir işlem de var. Ö rn eğ in a rm o ire ’d a
d a iki r ’n in v a rlığ ın a d ik k a t edelim . Bu sözcüklerdeki fî'le-
rin, d izen in ses y ap ısın d a d a payı b u lu n m a k ta d ır. Drap
sö zc ü ğ ü n ü n son h a rfi sessiz p gibi. Drap sözcüğünde tela f­
fu z edilm eyen son h a r f p, p rit’deki te la ffu z edilen p ile d en ­
gelenir, y asallaşır. Drap gibi p rit de, b ir d iğ er sessize d estek
o la ra k R h a rfin i içeriyor.71. S a ğ ır tek heceli sözcükleri k u l­
la n a n y a z a r72, d izen in o rta s ın a blanc sö zcüğünü y erle şti­

70) "Foyer’nin geçtiği dize şöyle: Nine ocağa yaklaştırıyordu. Ninesi,

torunun ayaklarını yaşlı ellerinde ısıttığına göre, burada, ölü ço­
cuğun ocağa yaklaştırılması belki fazladan bir dize olabilir diyor
Aragon.
71) Fransızcada, sözcüklerde bazı harfler vardır, yazılırlar ama söy­
lenmezler, yani göz onları görür ama kulak duymaz. Yine de, bu
söylenmeyen harflerin dizede, uyak yönünden ağırlıkları vardır.
Flugo, Et l'on pris un drap blanc dans l’armoire en noyer’de şöy­
le bir denge kurmuş Aragon'a göre. Blanc merkez sözcük. Onun
solundaki, pris ve drap sözcüklerinde geçen, telaffuz edilen iki
R varsa, sağında da, armoire sözcüğünde telaffuz edilen iki R var.
Blancın solunda telaffuz edilmeyen, drap’daki p varsa, sağında
yine telaffuz edilmeyen noyer’deki r var. Bizim dilimizde olmayan
şeyler bunlar. Ancak Aragon’un eski şiiri kılı kırk yararcasına in­
celendiğini göstermesi bakımından önemli.
72) Sağır tek heceli denen sözcükler: pris, drap, on, un.

130
riy o r ve d izen in b irin ci b ö lü m ü n d ek i ve iki sözcükteki73 iki
P e’yi, ikinci bölüm de d a n s l’a rm o ire’d a y en id en ele alıyor
ve bu kez de d ra p ’d ak i p gibi, n o y e r’deki te la ffu z edilm eyen
R sessizliğe göm ülüyor. S en de kılı k ırk yarıyor, n e rd e n n e ­
le r b u lu y o rsu n , d iy ecekler olabilir. Kim n e derse desin, söy­
leyeceklerim h e n ü z bitm edi. Ü ç fl’n in y an k ısı gibi o lan ü ç
L’ye gelelim şim di: E t l ’on p r it / u n d ra p b lan c / d a n s l ’a r ­
m oire / en no yer. H u g o ’n u n b ü tü n u stalığ ı b u rd a d ır,
D jinn s’in, Tristesse d ’O iypio'daki (Les g ra n d s c h a rs gém is­
san ts q u i re v ie n n e t le soir) dizesinin y a z a rı H ugo’n u n , ve
bu beceri d ü n y am ızd a en az ta rtışıla b ile c e k olan şeyin h iz­
m etin e su n u lm u ştu r. Ve b u ra d a k i şeklin özle y ap tığ ı m a n ­
tık ve d u y g u evliliğine, tek n ik le fik rin k ay n a şm a sın a , m ü ­
zik ve y ü re ğ in tek b ir y ü rek m iş gibi b irlik te ç a rp m a sın a
b a şk a h iç b ir y erd e ra stla n m a z .
C rom w ell'in Ö n sözünde Hugo, L egouvé’yi74 eleştirir.
Legouvé’n in yazdığı tiy a tro y a p ıtın d a , H en ri IV ’ü k o n u ş­
tu ru rk e n , k ra lın Pis işkem beler! k ü frü n ü , o a ğ z ın d a n d ü ş ü r­
m ediği k ü frü n ü es geçm esinin b ir eksiklik o ld u ğ u n d a n y a ­
k ın ır. Ve k en d i k a h ra m a n ın ın :
B ir cebim de P arlam ento, bir cebim de kra l var...
diyebileceğini y azar.
H ern a n i'n in yazarı, a y n ı Hugo, Bir S u çla m a y a Y a n ıt'
t a k ra ld a n şöyle söz eder:
B ir k ra lın "S a a t kaç?” d ediği işitildi.
B ü tü n b u n la r b a z ıla rın a saçm alık, an lam sız sözler gibi
gelebilir.
Oysa, ro m an tizm in b ü y ü cü k a z a n ın d a k a y n a y a n nice
b aro k h a r ç la r v ard ı, ve şiirin en b ü y ü k u tk u su için n elerin
h a z ırla n d ığ ı ö nceden an laşılam ıy o rd u ; şiiri y a ra tm a k g e r­
çeğe ta n ın m ış b ir h ak ti, z o ru n lu k a lın d ığ ın d a geleneksel
o nikilik dizeyi ikiye bö lerek an latılm ış b ir öyküyü şiirleş­
tirm ek gerçeğ e ta n ın m ış b ir h ak ti:
S o k a k ta n geçiyordu, ateş ettiler ona...

73) Yani pris ve drap sözcüklerindeki.

74) Ernest Legove (1807-1903) Fransız tiyatro yazarı.
131
 "Bu d a şiir mi, şiiri şiir y ap a n o incelikler h an i, k a r a
z a m b a k la r y ani, h em en g ö m ü tlere d ö n ü şen d iv a n la r hani,
S te n d h a l’in, o g erçekçi y azarın , B alzac’ın d ü zy a zıd a ek sik ­
liğini g ö rd ü ğ ü o g ü ze llik le r h a n i? ” diyeceklere;
“Bu d a şiir mi, çok sade, düzyazı, k o n u şu la n d il.” d iye­
ceklere;
V e r bana P ausilippe’i, İtalya denizini!, diyeceklere; ve
o ceviz dolabı, M allarm e’yi d ü şleten say d a m ve ince göbek­
li Ç in fin c a n ın a yeğ tu ta n , y a d a V a le ry ’yi k ü çü k P a rk ’ın
p ek e n d e r e lm a sla rın a yeğ tu ta n la ra ...
Ve b ü tü n o n u n gib ilere b u rd a y a n ıt v erm ek zo ru n d a
değilim .
A n cak bild iğ im tek şey v ar, şiirin cebine o şim şir to­
p ac ı so k tu ğ u b ir dizede:
S o k a k ta n geçiyordu, ateş ettiler ona...

dizesinde, y aln ız ta rih dü şm ekle k alm ayıp, b ir öyküyü sade

b ir biçim de a n la ttığ ı iç in d ir ki, b ü tü n b ir y aşa m boyu, k a r ­
şısın d a gök k u b b e n in görkem leriyle, B a n ş S okağı’n ın m ü ­
cev h erleriy le ve g erd ek gecesinin k e m a n sesleriyle, şişiril­
m iş b a s it şey ler y azacak o lan ları buldu. Ç ağın ü stü n d e y ü k ­
selen, g erçek şiirin b ü y ü k ve sad e sesine,
S o k a k ta n geçiyordu, ateş ettile r ona.
Bayım , iyiydi, ta tlıyd ı İsa ka d a r o da.
Y a şlıyım , önce b en im ö lm em olağan değil m i
Bay B on a p a rte’m istediği b ir can değil m i
Ç o cu ğ u m u n yerin e beni ö ldürseydi ya ...

diyen d izelerin sesine k a rşı b ay a ğ ıc a h a y k ıra n la rı b u ld u

k arşısın d a.
G erçek şiir, “ince z e v k liler” için h ep k a tla n ılm a z şiir
oldu. Şim di, h em de H u g o 'n u n b ü y ü k lü ğ ü ad ın a, H ugo’n u n
tiy a tro y a p ıtla rın ın h e m sah n ed e, h em de ders k ita p la rın ­
d a n k a ld ırılm asın ı istiy o rlar.
Bu ik iy ü zlü lere ald an m ay alım : a slın d a bu, birinci a d ım ­
ları. H ugo’n u n tiya tro y a p ıtla rıy la , gerçekle beslen en bu
tiy a tro y ap ıtıy la b irlik te o n la n n istediği, b ü tü n b ir H ugo
şiirin in u n u ttu ru lm a s ıd ır. V ictor H ugo için v erile n savaş,
gerçekçilik u ğ ru n a v erilen b ir sav a şın b ir p a rç a sıd ır, g e r­

132
çekçilik u ğ ru n a v erilen b ir sav aş d a g erçek dem o k rasi ve
b a n ş için verilen b ir sav a şın b ir p a rç a sıd ır. G erçek olan d a
işte b u d u r. Ve V icto r H ugo d ü şm a n la rın ın asıl am acı, Hu-
g o ’n u n kişiliğinde, fik r in ed e b iy a t'ta n önce gelm esini iste­
yen, şiirin a n c a k fik irlerd e v a r o ld u ğ u n u söyleyen in san ı
v u rm a k tır; ç ü n k ü o n lar, gerçeğ in b u şiirinin, b ir çocuğun
cebind ek i o şim şir to pacın, T arih e a ç ıla n o ce viz dolap’m ,
b u n d a n böyle y aln ızca kim e h izm et edebileceğini çok iyi
biliyorlar.

133
ROMAN ÜSTÜNE
9 y a şın d a
HER ŞEY ORADA BAŞLADI*

(...)

D üşünceyle y azının, bende o lu şa n la onu söylem e s a n a ­

tın ın b irb irin d e n kopm ası, beni h ay li yıl, d en e y im ler y a p ­
m ak la sın ırlam ıştı ve h e r d eneyim den so n ra d a zavallı d e ­
n ey k a b ın ı k ırıy o rd u m . A rtık y azm ad ığ ım ın söylendiği, b e­
n im de v a rsın öyle s a n s ın la r deyip sessizlikle g eçiştird iğ im
o y ıllard a, k o rk u n ç d erecede yazdım ve y az d ık la rım ı d a y a
yitirdim , y a attım . D üşünceyi sözcüklerle sa p ta m a k , benim
için, so lu m ak k a d a r z o ru n lu şeydir. B unu y apm azsam , so­
lu ğ u m tık a n ır, ö lü rü m . İn sa n ın y a z d ık la rın d a n doyum sa ğ ­
la m a sı çok a y n b ir şey. İşte, yazıyı b ırak tığ ım ı söyledikleri
o yıllard a, y azıy o rd u m a m a y az d ık la rım doyum v erm iy o r­
d u b an a . O dönem geçiş m etin le ri dönem idir. Ve o geçiş
m etin le ri geleceğe d o ğ ru geçm işten k a lk a ra k y ü rü rle r, k ö ­
tü y a n la n da, sürekli, y a n n ı d ü n e b a k a ra k d o ğ ru lam a y ı d e ­
n eyen y a z ıla r o lm alarıd ır. İyi k a v ra m ın a b en z er b ir şey ler
d o ğ m u ştu içim de, d a h a d o ğ ru su , b ir şeylerin ü stü n d e k i ö rtü
kalkm ıştı. K endim le, b ir t ü r acı acı a la y edercesine, yaz-
d ık la n m a b ak ıp b ağ ışlıy o rd u m kendim i, b a ğ ışlam ak isti­
y o rd u m k en d im i, b u ld u ğ u m bu yeni ışık, eski ışık ta n , b ir
z a m a n la r h o şlan d ığ ım k a r a ışık ta n d a h a az güzel değil ki
diyord u m . Ç ocukluk d en eb ilird i b u n a, a m a çocuk değil­
dim artık .

* Bâle Ç anları rom anının önsözünden.

13 7
 Y a zd ık larım b en d e yok, o g ü n le rin ta n ık la rın ın kim i
yitik, kim i ş u rd a b u rd a dağ ılıp kalm ış, k ü çü k siyasal gaze­
telerde, g e re k şiir, g erek m asal h a v a sı v eren düzyazı biçi­
m in d e ve b ir yığın ta k m a a d la rla y az d ık la rım b u lu n m a y a ­
cak b ir d a h a ... Belki iyi, belki kötü. El y o rd am ıy la yaptığım
a r a ş tır m a la rd ı o n lar. O k ay ıp y az ıla rın o rta k p ay d a sın ın
n e o ld u ğ u n u h en ü z b ilm iy o rd u m o za m a n lar. Ve g ü n geldi,
k en d im d e o p a y d a n ın ad ın ı d ü şü n m e ce sare tin i buldum : ve
g erç ekç ilik sö zcü ğ ü n ü yazdım .
Öyle g ö rü n ü y o r ki, organı, işlev y aratıy o r. Peki, bilinç
n ey i y a ra tıy o r? B ende k o n a k la y a n şeyin an la m ın ı sezm ek­
te n de öte b ir şeydi bu. O bilince erm e d en önce y az d ık la­
rım ı, h ay retle, y en id en ve yen id en o k u y o r ve o k u d u k ça da,
h o şlan d ığ ım şey lerin b ü y ü k gölgeleri a ltın d a, u z u n z a m a n ­
d a n beri o rta y a çıkm ak, so m u tla şm a k isteyen g erçeğin o
gizli istem in in (irad esin in ) çırp ın d ığ ın ı görü y o rd u m . Eski
d o stlarım , d en ey a rk a d a şla rım , k e n d im i k a y b e tm e m d e n
k o rk a ra k, g ü n ü g ü n ü n e h a k k ım d a s o ru ştu rm a aç ıy o rla r75
o n la rın bu k o rk u la rı ise b a n a delice geliyordu. Bu so rg u la ­
m a la rd a n e k a d a r h ak lıy m ışlar. G ençlerde d o stlu k la r a ğ ır
b a sa r, g en ç a d a m d a dostluk, felsefenin en gizem li b ir bi­
çim id ir. B en de, s a lt d o stla rım uğruna, şiddetli a ç ık la m a
ve b ild irilerle y a p tık la rım ı ö rtb as etm eye çalışıyordum , am a
b u şid d etli b ild iriler, tıp kı b ir gem iyi d o ğ ru yola sokm ak
için d ü m e n in k ırılm a sı gibi, benim bile bilm ediğim b ir kop­
m ay ı ele v eriy o rd u . O tu zlu y ılla rd a n önce y az d ık la rım d a b u ­
g ü n y aln ız ve yaln ız a ş ırılık la r ve ö lçü sü zlü k ler a r a ş tır ılı­
yor, b u ö lçü sü zlü k ve a şırılık la rın n ed e n le rin e özdenlikle
y a k la şm a k g erek ird i: k u şk u su z ki d ra m o y n a n a n s a h n e ­
lerd e n çok öncelere d a y a n ır (...).
İzlediğim yolu ad ım ad ım a n la ta c a k değilim . N erd en
b aşlad ığ ım biliniyor. Ö nem li o lan n erey e geldiğim dir.
XXX
R om an istem i... sık sık k u lla n d ığ ım b ir d ey im d ir bu,
a m a ko lay ım a geldiği için değil. Bu deyim le a n la tılm a k is­
ten en şey, en g erek siz gibi g ö rü n e n in e k a d a r, eski yazdıkla-

75) Gerçeküstücülerin kendi aralarında uyguladıkları bir yargılama

yöntemi.

138
n m ı tek tek ele a la ra k , y en id en b u ld u ğ u m şeydir. B ü tü n
y az d ık la rım içinde en u z u n g irişim d ir, ki b u g irişim in öy­
k ü sü n ü de belki y en id en kalem e a lm a k g erek ird i. K onuyu
so m u tla ştırm a k için bir ö rn e k verip, Le P aysan de Paris’yi
(P aris K öylüsü) alalım ele. Bu ro m an , g erçe k ü stü c ü lü k dö­
nem lerim in ro m an ıd ır, a m a b u ro m an , d iğ e r g erçek ü stü cü -
le rin y a z d ık la rıy la k a rşıla ştırılırsa , k ö k lerin i g erçek ten a l­
d ığ ın ı ve v a rlık n ed e n in in betim lem e o ld u ğ u n u k a b u l etm ek
g erek ir. G e rçek ü stü cü lerle a ra m d a k i b a ğ la r k o p tu ğ u z a ­
m an, içim deki o şeyin, b enim le k en d i h a k la rın ın p a z a rlığ ı­
n ı y a p a n şeyin g erçekçilik o ld u ğ u n u bilm iyordum . Front
rouge, şu o rta derecedeki, y a y ın la n d ığ ın d a g erçek ü stü cü leri
te la ş la n d ıra n şiir, gerçek çiliğin ve k o p m an ın h e n ü z su y ü ­
zü n e çık m am ış ilk b elirtisid ir, y a z ıd a d ö nüş y a p ılır b u rd a ,
k alk ış n o k ta sın ın dış g erçek o ld u ğ u a r tık sa k la n a m a z b ir
h a le gelir. Ve b u g ü n , ciddi ciddi, özellikle içerdiği y a k la şık
im ge y ö n ü n d en , zevkte aşırılığ ı y ö n ünden, geldiğim y erin
değil de, b aşlad ığ ım y erin sözcüklerini içerm esi y ö n ü n d en
o dizeleri y arg ıla d ığ ım b u g ü n , o a k sa y a n sol y ü rü y ü şü n , o
ta m o tu rm am ış eylem in, r a h a t r a h a t b aşım a k ak ılab ilecek
o ta m am lan m am ış d a v ra n ışın değerini de an lay ab iliy o ru m .
B irkaç say fay la h e r şeyin değişebileceğini s a n a c a k k a d a r
safm ışım ... a m a b u g ü n , o saflığı d a güzel bu lu y o ru m , b ir
d ü ş gibi güzel. (...)
R om anı y a r a ta n n ed en gerçekçi k a ra rd ır, gerçeğ in b i­
lincid ir. Ç ü nkü, h e r ro m a n gerçekçi değildir; a m a h e r ro ­
m a n d ü n y a n ın , o d ü n y a y a k a rşı d u rm a k için de olsa, v a r
olan h aliy le d ü n y a n ın in a n c ın a seslenir. B ir ro m an , d ü n y a ­
yı la n e tle rk e n bile, o d ü n y a n ın so n u çların ı, —b u so n u ç la r
gerçeğ e u y g u n o lsa da, o n la n — istem eyen b iri y ö n ü n d en
tu ta rlıd ır. R om an, b ü tü n k a rm a şık lığ ı içinde, gerçeğ in k a v ­
ra n m a s ı için, in sa n ta ra fın d a n b u lu n m u ş b ir m ak in ad ır.
G id erek b u m a k in a n ın yozlaştırılm ış olm ası a y rı b ir s o ru n ­
d u r. H er k u ş a k ta “ro m a n ın m u ts u z lu ğ u n d a ” özgünleşen
a n la y ış la r b u lu n m u ştu r. O rta ç a ğ d a n b eri s ü rü p g id iy o r bu
t ü r a n la y ış la r da. M eslek taşla rım ın y ap tığ ı da, ç a ğ d a n ç a ­
ğa, din y a d a s a n a t a d ın a an latılm ış öyküyü su ç la y a n g iri­
şim i sü rd ü rm e k ti. A m a eğ er C ervantös, şövalyelerin y iğ itli­
ğ in i a n la ta n k a h ra m a n lık ro m an la rıy la ; y a d a S ten d h al,
h iz m e tç ile r için yazılm ış ro m a n la rla a la y etm işse, b u a la y ­

139
la rd a n b ir Don Q u ichotte, b ir J u lie n Sorel d o ğm uştur. Ro­
m a n d a y a p ıla c a k şey k alm ad ı san m ak , in sa n gerçeğine, d u ­
r u k ve değişm ez gözüyle b ak m a k tır. İn sa n y aşam ı h e r z a ­
m a n değişeceği ve bu yaşam , geleceğin in s a n ın d a n b u d e­
ğ işik lik leri aç ık la m a sın ı isteyeceği için, ro m a n d a h e r za ­
m a n v a ro la c a k tır, zira, h ep değişen b ir d ü n y a d a d u ru m
sa p ta m a sı y ap m ak , bu d eğişim in y asa sın ı a n la m a k in s a n
için z o ru n lu b ir gerek sin im dir: en az ın d a n , in san sal b ir v a r ­
lık o la ra k k a lm a k istiyorsa, d u ru m u k arm a şık la ştık ça , bu
in sa n sa l v a rlık h a k k ın d a d a h a y ü k sek ve d a h a k a rm a şık
b ir fik re sah ip o lacak tır.
N esnel g erçeği a n la m a k için, ro m an , y a ra tm a y ı d a k e n ­
di y a ra tır, o n u n o la ğ a n ü stü y an ı d a işte b u d u r. R o m an d a
ya la n olan, y a z a ra d a ö zg ü rlü k s a ğ la r ve onun, gerçeği b ü ­
tü n çıp lak lığ ıy la g ö sterm esin i elverişli kılar. R om andaki
y alan , b ir gölgedir; a m a o gölge o lm azsa ışığı d a g örem ez­
siniz. G erçek h e r z a m a n in sa n ı k o rk u ttu ğ u ve ro m an c ıy a
özgü a la n d a , b a ğ n a z la rın d eh şe tin d e n k u rtu lm a k için tek
ç ık a r yol ro m a n ın y a la n ı o ld u ğ u n a göre, ro m a n d a h e r z a ­
m a n v a r o laca k tır. E vim izin y asa k o d aların ın , a n a h ta r ıd ır
ro m an . Y arın, y a d a y a rın d a n sonra, ro m an sız b ir d ü n y a n ın
v a r olabileceği k e h a n e tin i s a v u ra n pey g am b erler, ro m an sız
b ir d ü n y a n ın d a ne h ale gelebileceğini d ü şü n m ü y o rla r mı?
Bu sa ç m a lık la ra a ld ırd ığ ım yok. A ncak, b u t ü r a d a m la rın
m a k in a n ın ç a rk ın a ç u b u k so k an b o z g u n c u la r o ld u ğ u n u da
u n u tm a m a k g erek ir. Y eniden cahilliğe dönm ek, ro m a n d e ­
n e n bilgi a ra c ın ı o rta d a n k a ld ırm ak , onu hiç olm am ış gibi
b ir h ale g etirm ek d ü ş ü n ü k u ru y o rla r. Felsefeyle b a ğ d a şm a ­
y an böyle b ir g irişim in b ir a n için m ü m k ü n olabileceğini,
şu y a d a bu kom ployla, d o lap larla , düzenlerle, ro m a n ın b ir
süre, belki b ir çağ, g erçek ten u n u tu ld u ğ u n u varsayalım ;
peki so n ra n e olacak ? R om an y en id en ic a t edilecek, b u k a ­
d a r basit.

140
YAZMAYI HİÇ ÖĞ REN M ED İM
YA DA BAŞLANGIÇLAR*

E n iyi bild iğ im şey, başlangıcım dır.

Racine, Les Plaideurs

Şu n asıl b aşlad ığ ım ... Çok ça b u k öğrendim , çocukken,

o k u m ay ı. Y ani h a rfle ri tan ım ay ı, birleştirm eyi, sözcükleri
b irb irin d e n a y ırt etm eyi, o n la rd a n a n la m çık arm ay ı, yazıl­
m ış b ir şeyin b ilincine v arm ay ı, onu açıklam ayı. A m a, e li­
m e b ir k alem v erip de, k alem in n asıl tu tu la cağ ın ı, çizgile­
rin n asıl çizileceğini, h a rfle rin n asıl y az ıla cağ ın ı öğretm eye
k a lk tık la rın d a k ıy am et k optu. Böyle b ir şeye n e g erek v a r ­
dı, a n lam ıy o rd u m b ir tü rlü , b irin in yazdığı b ir şeyi, g ü ç lü k ­
le de olsa, o k u y ab iliy o rd u m ya, örneğin, d ö rt h a rfte n olu ­
şa n lion sö zcü ğ ü n ü n a sla n dem ek o ld u ğ u n u b iliyordum ya,
peki n ed en b ir d e b u n u yazm asın ı öğrenecekm işim ? Yazılı
b ir şeye yazılı y a n ıt verilm esi g erek tiğ in i alm ıy o rd u k a ­
fam . B u n u n g erek liliğ in i b a n a a ç ık la m a k için b o şu n a y o r­
d u la r k en d ilerin i, sözlerine h iç b ir a n la m verem iyordum .
M adem LİON sö zcü ğ ü n ü söyleyebiliyordum , m ad em LION
diye b ağ ırab iliy o rd u m , h a tta h arek etlerle , A cclam ation P a r­
k ın d a b ir kez g ö rd ü ğ ü m aslanı, kükrem esiyle, öfkesiyle m a ­
dem öy k ü n eb iliy o rd u m , b ir de b u n u y azm ay a ne g erek v a r ­

* Y azarın aynı adlı k ita b ın ın çirişinden.

141
dı? A sla n ın ne o ld u ğ u n u b iliy o rd u m ya. İşte, b a n a yazı y a z ­
m ay ı ö ğ retm ek istey en lerin ö n ü n e dik ilen en b ü y ü k engel
buydu. A şılm ası y a rı y a rıy a o lanaksız b ir engel, öylesine
dik b aşlıy d ım b u k o n u d a. B an a yazı yazm ayı öğretm ekte
d ire n e n le ri a p ta lın tek i b u luyordum , k az k afalıla r, o k a d a r
açık o ld u ğ u h a ld e söylediklerim i d u y m azd a n geliyorlardı,
ben ise k alem leri k ın y o r, p en c ere d en fırla tıp atıy o rd u m .
S o n u n d a an n em , b ir çocuk ki yazı yazm ayı asla ö ğ ren em e­
yecek, b u n e k o rk u n ç şey d ir T anrım , deyip pes etti. Böylece,
a rtık elim e k alem alm az oldum , iki teyzem vard ı, k a fa m ­
d a n g eçen leri o n la ra söylüyor, yazd ırıy o rd u m . (...)
U m u tla rın ı kesince beni r a h a t b ıra k tıla r, düşünm eye
bol bol za m a n ım oldu. K im senin beni d u y m a d ığ ın d a n em in
o ld u ğ u m d a, d ü şü n d ü k le rim i y ü k sek sesle söylüyordum .
Söylem ek istediğim le söylediğim şeyin özdeşleştiğini g ö rü n ­
ce h a y r a n kalıyor, yazı yazm ayı d a b ü s b ü tü n k ü çüm sü-
yordum . K endim le k o n u şu rk e n k endim e so ru la r so rm ak ve
b u n la rı y a n ıtla m a k alışk an lığ ın ı d a edindim . Bu so ru la r
b a z a n saçm a şey ler o lu y ordu ve ben, b u sa ç m a lık ta n zevk
alıyord u m . N eden m i? Peki, so ra rım size, söylem eden önce
cev ab ın ı d a bildiği b ir şeyi n için k en d in e so rsu n in san ?
Y a n ıtla rı k en d i k en d im e icat e tm e k fik ri böylece doğdu
ben d e ve o z a m a n la r a ltı y a şla rın d a y a var, y a yoktum .
G id erek teyzelerim i de küçüm sem eye b aşladım , ben
n e d ersem a y n ın ı y azıy o rlardı, oysa o n la n n yerin d e olsam ,
yazı y azm ay ı bilsem , b en sö y len en lerd en değişik şey ler y a ­
zardım . Ö rneğin; b u sabah, n in e m in k ü ç ü k beyaz şalı k a y ­
boldu, sözlerini y azd ırd ım o n lara , o a p ta lla r d a tu tu p a y ­
n ın ı yazd ılar, k ü ç ü k k ırm ızı şal y a d a b ü y ü k yeşil şal diye
d eğ iştirip yazm ay ı ak ıl ed em ed iler... h a y ır hay ır, dilim in
u c u n d a k in d e n b a şk a b ir şey g ö rem iyorlardı. Bir g ü n a k lım a
şu fik ir geldi: y azı y azm ayı bilseydim , d ü şü n d ü ğ ü m d e n b a ş ­
k a b ir şeyi söyleyebilirdim . Ve k a fa m d a k alan la rı, h arfleri,
heceleri, sözcükleri b aşlad ım yazm aya. Çok k ısa z a m a n d a
b ü y ü k ilerlem e gösterdim , çü n k ü a rtık elim i tu ta n hiç k im ­
se yoktu, kalem i, k a fa m d a n geçenleri y az m a k için k u lla n ı­
yordum , h a rfle rin a ra sın a , insan, balık resim leri çiziyor,
kelim elerin so n u n a, zikzaklı iplerle b ağ lan m ış u ç u rtm a la r
yapıyo rd u m . Bu y azd ık larım ı biri, ö rn eğ in teyzelerim g ö r­
se, om uz silkip geçerlerdi, ç ü n k ü y az d ık la rım ı o n la r o k u y a­

142
m azd ı ki. Ve b u beni üzm üyor, tersin e, çok sev in d iriy o rd u ,
g u r u r d u y u y o rd u m o n lard a n . Y avaş yav aş kendim i ş u n a
in a n d ırm a y a başladım ; y azm ak b ü y ü k le rin san d ığ ı şey de­
ğildir; yazm ak, b a şk a la rı için söylenen fik irlerd en çok, k i­
şin in kendisi için önem ta şıy a n şeyleri sa p ta m a k tır. G izleri
sa p ta m a k tır. B unu d ü şü n d ü ğ ü m gün, d ü şü n ce m b a n a öyle­
sine çekici geldi ki, gizlice, n e b u lu rsam , ü stü n e yazı y az­
m a y a b aşlad ım , k â ğ ıtla ra , d u v a rla ra yazıyordum , d u rm a ­
d a n y azıyordum . K u lak larım ı çektiler, to k a t a ttıla r, ça resi
yok. “Bu k a rg a c ık b u rg a c ık şey ler de ne, h e r şeyi k irle tiy o r­
sun, m a s a ö rtü lerin i, d a h a yeni b o yattığım ız d u v a rla rı, do­
la p la rın içini, sen d e n çektiğim iz b u ce h en n em azab ı n e d ir!”
diye b ağ ırıy o rla rd ı. Ben ise, o çok sevdiğim şeyi, k im sen in
bilem eyeceği g izlicilik o y u n u n u o y n a m a y ı sü rd ü rü y o rd u m .
Çok sa rm ıştı beni oyun, çü n k ü beni gizlere sah ip o lm ay a
ve, biriyle, k a rg a c ık -b u rg a c ık 76 y az ıla rım ı a n la y a n b ir d o stla
m ek tu p laşıy o rm u şu m gibi, gizlerim e b ir biçim verm eye zo r­
luyord u . A ynı yolu k u lla n a ra k , yaln ız o dost y a n ıtla y a b ilir­
di beni. İş a re tle r çizm e sa n a tın d a , b u d o st için, ilerlem e
k ay d etm ey e b aşlad ım . O işa re tle ri a y n a la ra tu tu y o rd u m ve
b ir “d iğ er b e n ”, o n ları a y n a la rın ü setü n d e okuyordu. Ve
b ir gü n , b ıy ık la n y ü zü n d e n n e fre t ettiğ im dayım , k a ra la d ı­
ğım b ir k âğ ıd ı çekip ald ı ve h a y re tle bağırdı: “Y ahu b u ço­
c u k yazı yazıyor! Ne z a m a n ö ğ re n d i?”
Y azdığım şey ler y azm ak isted ik lerim d i k u şk u su z... A n­
cak, d ediğim gibi, yazı y azm ay ı işte böyle, u n u tab ilece ğ im
“g izleri” sa p ta m a k için öğrenm iştim . G izleri s a p ta m a k ta n
d a h a d a öte, g izler y a ra tm a k için, y azılacak gizler b u lm ak

76) Çiziktirme, karalama (griffonnage) sözüne çok kızarım. Annem de

gribouillis (kargacık burgacık) dediğinde ben bunu hep grifou-
illis şeklinde anlardım. Nitekim oniki yaşıma dek. demangeason
(kaşınma, kaşıntı) sözcüğünü de hep démangès-des ongles şek­
linde yazdım. Dilin bilinmedik bir tür şiiri hiç kuşkusuz Sözcük
yaratmanın "Patikaları’’. Çevirenin Notu: Fransızcada grifauillis
diye bir sözcük yok. Aragon, çocukken bu yakıştırmayı tırnak izi
anlamına gelen griffure sözcüğüne göre yapıyor. Aynı şey dé-
mangès-des-ongles, için de söz konusu. Fransızcada böyle bir
sözcük yok. Tırnakla çiğnemek anlamın gelen démfanger yükle­
mi var. Démange-des-ongles, bir tür tırnak izi anlamına gelebi­
lecek bir yakıştırma.

143
için yazı y azm ay ı ö ğ ren m iştim , yazı y azm ay a böyle b a ş la ­
m ıştım . K uşkusuz, bu d ü şü n celerim i o z a m a n la r şim diki g i­
bi fo rm ü lleştirm iş değildim . Yazı y az m a y a b u n u n için b a ş ­
lad ığ ım ı s o n ra a n lad ım ve çok erk en b ir y a şta an la d ım ve
b u g ü n de b u n a in a n ıyo ru m . B enim y aşım d a kim seler, k a le ­
m i eline alıp bazı h e s a p la r yapıyorsa, am aç ları, borç y a d a
a la c a k la rın ın n e k a d a r o ld u ğ u n u sa p ta m a k tır. Ben ise h e sa ­
bı, k â ğ ıt ü s tü n d e ra k a m la rın , u m u lm a d ık sa y ıla rın fışk ırd ı­
ğ ın ı g ö rm ek için y a p a rım sadece, o sa y ıla rın an lam ın ı bil­
m em am a, o n la ra b ak ıp b ak ıp d ü şlere d alarım .
R o m an larım ı d a böyle yazdım .

144
HAKKINDA YAZILANLAR’dan

A ra g o n ’u n şiirleri b ü y ü y ü p genişleyerek ro m a n la ra ,
ro m a n la rı çeşn ilen erek b ü y ü k şiirlere d ö nüştü. Şu a n m a ­
sam ın ü stü n d e, bu yılın, 1966 ilk y azın d a y ay ın lan m ış son
cilt v ar. Elegie â Pablo N e ru d a 'd a (N e ru d a ’y a Ş iir), F ra n ­
s a ’n ın ozanı, Şili’n in o zanıyla k o n u şu r ve o n a şöyle der:
Ah h alk ın a y a k la rın d a n b u doğan şa ra p değil
Bizim k a n im iz d ir d ostum
D oku n u p yokla geceyi yokla y a ğ m u ru yokla gözyaşlarını
D oğan a ltın k arız biz
Ey şiir

O acım asız tü rd e n bağbozum uyuz

B oğazlanm ış şark ıy ız biz
O son u y u z d ü n y a n ın ve o eylül
D ansıyız biz
Ey ü zü m cenderesi ey vahşi ta m b u r ey içim in
m erh am eti
Tek dize y o k tu r ki çığlık olm asın

Bu çığ lık la r b ir h a lk ın çığ lık ların a, d ü n y a n ın çığ lığ ın a

dö n ü ştü . S ü rek li çın lay ıp d u rd u , sü rek li şa rk ı söyledi ve sü ­
rek li yineledi koro h alin d e acıların ı, u m u tla rın ı ve d u y g u la ­
rın ı yüz m ilyon y ü rek lerin .
Böylece u lu sal b ir şa rk ıy a d ö n ü ştü A ra g o n ’u n sesi, ve

145
b u k o rk u n ç ve b ü y ü lü XX. yüzyılın b ittiğ i yıllard a, P a ris’
ten ve P aris k a ld ırım la rın d a n doğm uş b u u lu sal şarkı, şiir­
sel b ir en tern asy o n el'e de dönüşecektir.*
G eorges SAD O U L

İşgalci N azilere k a rşı çete sav aşı y a p a n d iren işçilerin

yan ın d ay d ım . İçli b ir tü rk ü söylediklerini duydum . Ezgi,
eski b ir a ğ ıt ezgisiydi, a m a sözler yeniydi, A ra g o n ’u n dize­
leriydi. A ra g o n ’u n ad ın ı hiç d u y m am ışla rd ı belki. A ra g o n ’
un, m ey v ala rın m k a d rin i bilm eyen elm a ağ acı gibi saçıp
s a v u rd u ğ u dizeleri, yüz yıl, iki yüz yıl so n ra aynı şekilde
şark ılaşa cak . Bu, g azetelerin diliyle, belki d a h a iyi b ir d ü n ­
y a d a gerçekleşecek. A ra g o n ’u n şiirlerinde, a d la rın ı ve a n ı­
la rın ı s ü rd ü rü p d u ra c a ğ ı ölülerin h a k k ı olan d a h a iyi b ir
dü n y ad a . T o p rağ ın altın d a k i k a y n a ğ ın su y u n u fışk ırta n b ü ­
y ü lü d eğ n ek gibi, şiir sözcüklerinin bizim için h az ırlay ıp
evcilleştireceği d ü n y ad a. U m u tla rın y am acın d a, geleceğin
sın ırla rın d a , A p o llinaire ve C h arles d ’O rle a n s'ın 1 sesine k a ­
rış a n sesiyle, b ü tü n b ir edebiyatım ızı ve efsanelerim izi şa ­
k ıy a n sesiyle, a rtık h a n g isin in ondan, h a n g isin in o n u n a n ı­
sın d an , h a n g isin in onun, h an g isin in F ra n s a ’n ın y ü re ğ in d e n
geldiğini a rtık a y ıra m ay ac ağ ım ız seslerle, h an g i sözcükle­
rin onun, h an g ile rin in o n u n a d ın a söylenm iş o ld u ğ u n u bi­
lem eyeceğim iz sesiyle A ragon, bize çoğul an lam lı çifte y ü ­
z ü n ü sunuyor: ş a ir A rag o n ve dilin A rle q u in ’i2 A ragon, h e r ­
kesçe, h erk es için yapılm ış şiirin şairi.*
C laude R O Y

F ran sızc an ın en soylu ö rn e k le rin d en b iri o lan b u dilin

sü rü k le y ip g ö tü rd ü ğ ü geleceğin o k u rları, şöyle dü şlere d a l­

* ARAGON, Georges SADOUL, Poètes ¿ ’A ujourd'hui, E ditjons Pierre Seg-

hers, s: 64.65.
1 Charles d ’Orleans (1391.1465): Fransız şairi, K ral Charles VTnın karde­
şi. tngilizlerin elinde yim ıibeş yıl tu ts a k kaldı. F ran sa’ya döndüğünde
evlendi. Oğlu XII. Louis adıyla Fransa K ralı oldu. R ondeau vc ballade’
lan , yaşam ının çeşitli dönem lerini dile getirir.
2 Arlequin, adı b ü tü n Avrupa güldürü oyunlarında geçen, bizde Karagöz
ya da H acivat’a benzer güldürü kahram anı.
* ARAGON, Claude ROY, Poetes d ’A ujourd’hui, Poesie 45, Editions Pierre
Seghers, s: 57-58.

146
m ak için, A ra g o n 'u n b ir k ita b ın ı ellerin d e n b ıra k tık la rın d a ,
sözcüklerin b ü y ü sü a ltın d a doğm uş, silinm ez b ir izin v a rlı­
ğını h em en sezeceklerdir. S o n ra s o ra c a k la rd ır kendilerine:
"N eyin izidir bu iz?” Ve b u so ru y la birlikte, b ağ ışlam ay ı
bilm eyen çağım ız v ah şetin i ve h e r şeyden yoksun b ıra k ıl­
mış, a m a ölçüsüz b ir u m u d u h erk es için yen id en fe th e tm e ­
yi k a fa y a koym uş, h erk es için b ir şa fa k sö k tü rm ek am ac ıy ­
la, sü rek li y in elen en geceye k arşı, k esin sonucu n e za m a n
alın ac ağ ı önceden b ilinem eyen u z u n b ir savaşı sü rd ü re n ço­
cu ğ u n yazgısını g ö re cek lerd ir san ırım ...*
Pierre DA1X

A ragon; zek ânın, bilginin, keskinliğin, akıcı b ir hızlılı­

ğın elek tro n ik m akinasıdır.**
Pablo N ERU D A

A ragon, h em y ara, h em bıçaktı. H er ikisi. G ü ld ü ren

A ugu ste ve o nu k u rb a n eden beyaz vah şi palyaço.***
C laude R O Y G allim ard.

Poesie 41’in yeni sayısı b a n a A ra g o n ’u n şaşırtıcı şiirle­

rin i su n u y o r. U zun z a m a n d a n beri o k u d u ğ u m şiirle r içinde
en iyisi ve en yenisi b u n la r. Bu gerçeği b u ra d a b elirtm e g e­
re k sin im in i du y u y o ru m , ç ü n k ü son k ita p la rın ı ta tm a m ıştım
ve A ra g o n ’u n b izler için k ay ıp o ld u ğ u n u sanm ıştım . (Jo u r­
n a l 1941)
A n d ré GIDE

Kimse, b ü tü n biçim leri altın d a, alışılm am ışı dile g e tir­

m ekte d a h a u s ta o lam ay acakken; k e n tte n k opuk böyle b ir
y aşa m tü rü ü stü n e, böylesine baş d ö n d ü rü c ü d ü şlere k e n d i­
n i k a p tıra m a y a c a k k e n ... b u a n la m d a A ragon bask ın çıktı-
k en d in e k a rşı d a b ask ın çıktığı gibi. (E ntretien, G allim ard)
A n d ré BRETO N

* ARAGON, u n e vie à changer, Pierre DAIX, E dition Seuil, s: 437.

** Yaşadığımı itira f Ediyorum.
*** som m e Toute, Gallim ard.

147
 H a k k ın d a söylenecek b ir tek söz var: A ragon F ran sızca-
yı tıpkı doğal dili gibi k o n u şu y o r ve ku lak , b u b ü y ü lü dili
dinlem eye zevkle h azırlan ıy o r.. (Etoiles)
Paul CLAUDEL

T üm k ita p la rın ı b ir kez d a h a okum aktayım . Ö ylesine

verim li b ir y azar, in an ılm a z b ir u stalık . Beni en çok ş a ş ır­
ta n d a o n u n ta rih ç i yani: 800 say falık ta rih i b ir ro m an y az­
m ası ve ta rih ç ile rin bu ro m a n d a b ir tek bilgi yanlışı bile
b u la m a m a la rı ilginç değil m i? Bu ta rih ç i y an ıy la o n u k ıy as­
la y a c a k a n c a k b ir tek y a z a r var: V ictor H ugo ve ta rih i ro ­
m an ı N otre-D am e de Paris. (l’Express, 28 O cak I960)
Philippe SO U PAU LT

148
A RAGO N’U N BAŞLICA YAPITLARI

ŞİİRLERİ
Le m o u v e m e n t p erp étu el (S ürekli D evinim ), 1926,
N.R.F. Y a y ın lan .
H ourra l'O ural, 1931, Denoël Y ayınları.
Le C rève-Coeur, 1941, G allim ard Y a y ın lan .
Les Y e u x d'Eisa (E lsa’n m G özleri), 1942, B alonnière
Y a y ın lan , İsviçre.
La Diane Française, 1945, S eghers Y ayınları.
Les Y e u x et la m ém oire, 1954, Denoël Y a y ın lan .
Eisa, 1959, G allim ard Y ayınları.
Le Fou d ’Eisa (E lsa’n ın M ecn u n u ), 1963, G allim ard
Y ayınları.

ROM ANLARI
Le P aysan de Paris (P aris K öylüsü), 1926, G allim ard
Y ayınları.
Les C loches de Bale (Bâle Ç an ları), 1934, G allim ard
Y ayınları.
Les B eaux Q uartiers (G üzelim M ah alleler), 1936, G al­
lim a rd Y ayınları.
Les V o ya g eu rs de l’im périal, 1942, G allim ard Y ayın­
ları.
A u rélien , 1944.
Les C o m m u n istes (K om ünistler), 6 cilt, 1949-1951, Liv­
re de poche Y ay ın lan .

149
 La S em a in e S a in te (K utsal H a fta ), 1958, G allim ard
Y a y ın lan .
La M ise à m ort, 1965, G allim ard Y ayınları.
B lanche ou l’O ubli, (Beyaz y a d a U n u tu ş), 1967, G alli­
m a rd Y ayınları.
T h é â tre R om an, 1974, G allim ard Y ayınları.

DENEMELER
T raité d u styl (Ü slup D enem esi), 1928, G allim ard Y a­
y ın la n .
P our u n réalism e socialism e, 1935, Denoël e t Steele
Y ayınları.
L ’H om m e co m m u n iste (K om ünist A dam ), 1953, G alli­
m a rd Y ayınları.
La L um ière de S te n d h a l (S ten d h al Işığı), 1954, Denoël
Y a y ın lan .
Collages, 1964, H e rm a n n Y a y ın lan .
Je n 'a i ja m ais appris à écrire, ou les incipits (Y azm ayı
Hiç Ö ğ ren m ed im y a d a B a şla n g ıç la r), 1969, A rt A lb ert
S k ira S.A. Y a y ın lan .

ÇEVİRİLERİ
La C hasse au sn a rk, Lewis C a rro ll’d a n çeviri, S eghers
Y ayınları.

Y A Ş A M I VE Y A P IT I Ü STÜ N E Y A Z IL A N L A R
R oger G arau d y : Du surréalism e a u m onde réel (G er­
ç e k ü stü c ü lü k te n G erçek D ü n y ay a), G allim ard Y ayın­
ları.
H u b e rt Ju in : A ragon, G allim ard Y ayınları.
G eorges R aillard, A ragon, E dition u n iv e rsita ire Y a­
y ın la n .
G eorges Sadoul: A ragon, S eghers Y ayınları.
G eorges SadouL J A ragon, S eghers Y ayınları.
P ierre Daux: A ra g o n, u n e vie à ch a n g er (A ragon, De­
ğişecek B ir Y aşam ), Seuil Y ayınları.

150
BİYOGRAFİSİ

1897 — B ab asın ın terk ettiği evin, k ard e şle ri ve an n e sin in

geçim ini y ü k len en M a rg u e ritte Toucas, yirm i d ö rt
y a şın d a iken, elli yedi y aşın d ak i a v u k a t Louis And-
rie u x ’d en gebe k a lır ve 3 E kim ta rih in d e Louis A ra ­
gon doğar: “S o n ra ben oldum , bu m u tsu z" diye y a ­
z a c a k tır b ir g ü n b u d o ğ u m u A ragon. B aba, ço­
cu ğ u n yaln ızca “v asi”liğini ü stlen ir. A nne de k e n ­
di o ğ lu n a k en d in i “a b la s ı” o la ra k ta n ıtır. Baba,
geleceği p a rla k biridir, 1880’de P aris E m niyet M ü­
d ü rü , so n ra İsp a n y a elçisi, d a h a so n ra m illetvekili
olacaktır.
1899 — A nne, b ir aile p an siy o n u işletir. A ra g o n ’u n les
V oya g eu rs de l’im p éria le’de, “E toile-fam ille” ad ıy ­
la söz ettiğ i p a n siy o n d u r bu.
1902 — Beş y a şın d a ik en Les E n fa n ts de C léopatre (Kleo-
p a tra n ın Ç ocukları) adlı b ir oyun d ü ze n le r k a fa ­
sında. A ncak o k um ayı ö ğ re n m iştir a m a yazm ayı
d a b ir tü rlü b ecerem em ektedir, ken d i deyim iyle,
o k u y an b irin in a y rıc a ay n ı şeyleri y az m a sın a d a
ak ıl erd irem ed iğ in d en , yazdığı bu oyunu, o söy­
ler, teyzeleri de kalem e alır.
1904 — Aile N eu illy ’ye yerleşir. A ragon, Zola etkisin de k ü ­
çük ro m a n la r yazar.
1908 — S ain t-P ierre de N euilly Lisesi’n e girer. O rtao k u l bi­
rin ci sınıf öğrencisi. F ran sızca b üyük ö d ü lü n ü k a ­
zan ır, ok u lu b a şa rısın ın a rm a ğ a n ı o la ra k ona,
B arrès’n in h az ırlad ığ ı antolojiyi verir. A ragon, son­
ra la rı, ed eb iy atla ilk y ak laşım ın ı bu an to lo jin in k u r­
d u ğ u n u y azacak tır.
1912 — “V asi”i o lara k bildiği, a slın d a gerçek b ab ası Lou­
is A n d rie u x ’n ü n seçim k am p an y a sı sıra sın d a Bas-
ses-A lpes (A şağı A lpler) bölgesinde k a lırla r. O g ü n ­
lerin anısı, ilerd e yazacağı les B eaux Q uartiers

151
 (G üzelim M ah alleler) ro m a n ın a girecek tir. Bu ro ­
m a n d a k i d o k to r B arb en tan e, b a b a sın d a n birçok o r­
ta k özellikler, o rta k y a n la r taşır.
1914 — Lise b itirm e sın a v la rın ı verir. Tıp öğrenim i y a p ­
m ayı k a ra rla ş tırır.
1917 — Y irm i yaşın d a. O na, k endisini a b la o lara k ta n ıta ­
nın, a b la dediği k adının, a slın d a gerçek annesi; “v a­
si”! bildiği k im senin de b ab ası o ld u ğ u n u a n c a k öğ­
re n ir... Tıp F ak ültesi b irin ci sın ıfın d ad ır. A skere
alın ır. V al-de-C râce’a, yardım cı d o k to r o lara k g ö n ­
derilir. O rda, kendisi gibi tıp öğrencisi ve ondan
b ir b u çu k yaş b ü y ü k o lan A n d ré B reton’la tan ışır.
B irlikte L a u tre a m o n t’u o k u rlar, A pollinaire ş iiri­
n in b ü y ü k lü ğ ü n ü sezerler.
1918 — C epheye g ö n d erilir A ragón. Y a ralan ır. S avaş m a ­
d aly ası alır. P aul E lu ard ve P hilippe S o u p ailt ile
d o stlu k la rı b aşlar. P ierre-A n d ré B riot’n u n ç ık a rd ı­
ğı Sic d ergisinde, R everdy’n in yönettiği N ord-Sud
d erg isin d e ilk şiirleri y ay ın lan ır.
1919 — G e rçek ü stü c ü le r L ittérature ad lı b ir dergi ç ık a r­
m ay a b a şla rla r. Bu dergi o n ların ilk yay ın o rg a n ı­
dır. Bu derg id e A ragón, ed e b iy a t g ü n lü k leri y a z a r
ve yedi y aşın ın ü rü n ü olan N e K utsal R uh! şiirini
de bu derg id e y ay ın lar. T erhis olur. B ıraktığı y e r­
den, tıp öğ ren im ine yen id en b aşlar.
1920 — İlk şiir k itab ı çıkar: Feu de joie (K ıvanç A teşi).
T ristan T za ra ile tan ışır, Z ü ric h ’e gelir, D adacılık
a k ım ın a katılır: “D uygu o lara k y ara rla n d ığ ım ız
tek şey, p irin ç p ilavı yem eğe özgü Çin ç u b u k la rı­
d ır” Ve, sa lt alfa b e h a rfle rin d e n oluşm uş b ir şiiri
im zalar. Ö te y an d an , la N ouvelle R evue Française'
de, ilk ro m an ı A n ic e t ou le P anoram a’n m en iyi
b ö lü m lerin i y ay ınlar.
1921 — B retón ile birlikte, T ours K ongresi ile k u ru lm u ş olan
P a rti’ye girm eyi d ü şü n ü r; a n c a k b u g irişim in i e r­
teler. Ve ilk yerg isini yazar: K ah ro lsu n F ransız De-
pası! B retón, T zara, S o u p au lt ve D rieu la Rochel-
le’le b irlik te B arres d av a sın ı h alk o y u ön ü n e g eti­
rirler. A n ic e t ro m an ı y ay ın lan ır. D rieu la Rochel-
le, ro m an ı öven, coşkulu b ir yazı yazar. O zan tıp
ö ğ ren im in i b ırak ır.
1922 — K olleksiyoncu Jac q u es D oucet’n in k u ru lu ş u n d a “k i­
tap lık g örevlisi” o la ra k çalışır, les A v e n tu re s de
T élém a q u e'i (T élém aque’in S erü v en leri) y ay ın lar.
152
1923 — G iv em y ’ye y e rle şir ve b ü y ü k b ir y a p ıtın ç a lışm a ­
la rın a b aşla n la D éfense de l’In fin i (S onsuzluğun
S a v u n u cu su ). Y apıtın sadece bazı bölüm leri çeşit­
li b a şlık la r a ltın d a y a y ın la n a c a k tır.
1924 — A n d ré B reto n ’u n G e rç ekü stü c ü lü k Bildirisi y a y ın ­
lan ır. Bu yılın s o n u n d a la R évo lu tio n surréaliste'
in (G erçek ü stü cü D evrim ) ilk sayısı çıkar. A ragon,
Une va g u e de rêves (Bir D ü şler D algası) ve le Li-
b ertin a g e’ı (İnançsızlık) yayınlar.
1925 — A m erikalı b ir k a d ın la ilişki k u ra r, M a d rid ’de k o n ­
fe ra n s v erin '"Ö lüm e a d a n m ışsın Batı dünyası, sen,
bizler A v r u p a ’n ın bo zg u n cu la rıyız" d e r orda. G enç­
lik a rk a d a ş ı D rieu la Rochelle, sa ğ d a y e r alır. A ra ­
la rın d a k i b a ğ la r kopar. C larté'de (A ydınlık) K a­
fa m ızd a k i P roleterya yazısı çıkar, le M o u v em en t
p erp é tu e l’i (S ürekli D evinim ) yayınlar.
1926 — İngiliz N ancy C u n a rd ile tan ışır, aşık olur. O ndan,
“B ir k ad ın ın gölgesindeyim a r tık ” diye söz eder.
P aysan de Paris (P aris K öylüsü) ro m a n ı y a y ın la ­
nır.
1927 — B reton ve d iğ er üç g erçek ü stü cü a rk a d a ş ıy la ye­
n id en , P a rti’ye k a tılm a y a k a r a r verir.
1928 — A lb ert de R outisie ta k m a a d ıy la le C... d ’Irène
isim li éro tiq u e b ir ro m a n yazar, la G rande G aité
(B üyük K ıvanç) y ay ın lan ır. T raité d u Style, o k u r
ö n ü n e çıkar. K asım da, Ilya E h re n b u rg ’u n y a n ın ­
d ak i E isa T rio let ile tan ışır. B ir Rus k ızıd ır Eisa
K ağan. 1896 d o ğ u m lu d u r. R us ozanı M aiakovski
de o n u n kız k a rd e şi Lili B rik’e tu tk u n d u r. Sovyet-
le r B irliği’n d e o z a m a n la r s a n a tta en çok sosyalist
g erçek çilik ü stü n d e d u ru lu y o rd u . Bu ak ım ı y a ­
k ın d a n ta n ıy o r ve seviyordu Eisa Triolet. Bu k a r ­
şılaşm a, ölüm süz b ir seviyle b irlik te A ra g o n ’u n ş iir
g ö rü şü n d e k i b ir değişim in, gerçekçiliğin de tem el­
lerin i a ta c a k tır. O zanın g e rçek ü stü cü lü k ten k o p ­
m ası a ş a m a a şa m a gerçekleşecek, A ragon g erçek ­
çiliği seçecektir.
1929 — T roçki’n in S ovyetler B irliği’n d en sürülm esi, gerçek-
ü stü c ü le rle P a rti a ra sın d a k i sü rtü şm e le ri a rtırır.
B reton G e rç ekü stü c ü lü ğ ü n İk in c i Bildirisi'ni, A ra ­
gon Kaf a T u ta n R esim ’i ve 1929 başlığı a ltın d a
M an R ay ’in fo to ğ ra fla rıy la cinsel şiirle r yay ın lar.
1930 — lé S u rréa lism e a u service de la R évolution dergisi
y ay ın y a şa m ın a girer. Bu derg id e yazdığı b ir y azıd a
ısa
 A rag o n l’H u m an ité’n in ed eb iy at tu tu m u n u eleşti­
rir. K h a rk o v ’te y a p ıla n Y a z a rla r K ongresi’ne k a ­
tılır. Y a n ın d a G eorges S adoul d a v ard ır. Bu a ra d a ,
le S u rréa lism e au service de la R évo lu tio n 'u (Dev­
rim in H izm etindeki G e rçek ü stü cü lü k ), G erçeküs­
tü c ü lü ğ ü n İk in c i B ildirisi'm ve Troçkiciliği su çla­
y a n b ild irisin i im zalarla r.
1931 — A rag o n , le S u rréalism e A SD L R dergisinde K har-
kov k o n g resin d eki tu tu m u n u a ç ık la r ve F ro n t ro u ­
ge şiirin i yayınlar:
Leon B lu m 'e ateş
Boncour Frassard D éat’ya ateş
A te ş sosyal d em o kra sin in bilgin ayılarına
A teş ateş d u y u y o r u m geçişini
G a u ch ery'n in üzerine a tıla n ö lü m ü n ateş
d iyo ru m size
F ront rouge’u n y ay ın lan d ığ ı L ittéra tu re de la R é­
vo lu tio n m ondiale to p la tılır ve A rag o n h a k k ın d a
d a k ışk ırtıc ılık ta n d a v a açılır.
1932 — Bu d a v a n ın y ü rü d ü ğ ü s ıra d a A ndré B reton, P au l
E lu a rd ve d iğ er g e rçek ü stü cü lerle birlikte, A r a ­
g o n S o ru n u ad ı a ltın d a y az ıla rıy la sü rek li A ra g o n ’
u n tu tu m u n u e le ştirir ve onu k ın ar. Bu olay d a bu
iki g erçek ü stü cü a rk a d a ş a ra s ın d a k i b a ğ la rı tü m ­
den k o p arır. Böyle b ir z a m a n d a a rk a d a ş la rın ın d a
k en d isin e cephe a lm a la rın ı ve B reton’u n y ap tığ ı­
n ı h iç b ir za m a n u n u tm a y a c a k tır.
Y ılın k a la n za m a n ın ı S ovyetler B irliği’n d e ge­
çirir, C orrespondance in tern a tio n a le’e y a z ıla r y a ­
zar, k a tk ıd a b u lur.
193 — H u m a n ité'n in y a z a rı olur. M aurice T horez ile t a ­
n ış ır ve bu tan ışm a, b u n d a n böyle süreg id ecek olan
b ir d o stlu ğ u d am g alar.
1934 — H ourra l’O ural adlı şiir k itab ı y ay ın lan ır. A dını
Bâle S osyalist K ongresinden a la n les Cloches de
Baies (Bâle Ç an ları) ro m an ı yine bu yılda çıkar.
A ra g o n ’u n ilk gerçekçi ro m an ıd ır. Bu ro m a n ın ‘Her-
şey O rd a B aşlad ı” önsözü, ro m a n d a gerçekçiliğin
tan ım ı y ö n ü n d en b ü y ü k önem taşır. ‘‘R om anı y a ­
ra ta n gerçekçi k a ra rd ır, g erçeğin b ilin c id ir”, “..nes­
nel gerçeği a n la m a k için, rom an, y a ra tm a y ı da
k e n d i ya ra tır” der. G erçek-yalan d ü şü n cesin i b u r a ­
d a g eliştirir: “..ro m an d a ya la n olan, y a z a ra d a öz­
154
 g ü rlü k s a ğ la r ve onun, gerçeği b ü tü n çıplaklığıy­
la g ö sterm esin i elverişli k ılar.."
Sovyet Y a z a rla r K ongresi'ne k a tılm a k için Sov-
y e tle r B irliği’n e gider.
1935 — S o sya list Bir G erçekçilik İçin ’i y ay ın lar. P a ris ’te,
D ü n y a Y a z a rla rı K ü ltü r S av u n m a B irliği toplanır.
1936 — H alk C ep h esin in zaferi. Isp a n y a 'd a iç savaş. A ra ­
go n ve Eisa, S o vyetler B irliği’nde. F ra n s a ’y a dö­
n erler. A ragon, G erçek D ü n ya d izisinin ikinci ro ­
m anını, Bale Ç a n ia rı’n d a n sonra, Les B eaux Qu-
a rtiers’yi (G üzelim M ahalleler) y a y ın la r ve ro m an
R en a u d o t ö d ü lü n ü k azan ır.
1937 — A ragon, Jea n -R ic h ard ile b irlik te Ce Soir g a z e te ­
sini yönetir.
1939 — New Y o rk ’a gider. F ra n s a ’y a döner. A skere alın ır.
Yıl son u n d a, oniki heceli dizelerd en (A lexandrin)
o lu şan Y irm i Y ıl Sonra şiirin i y ay ın lar. Ş iirin isim
b ab ası a slın d a P aul V e rla in e ’dir. A ragon, bu şii­
rin d e E lsa’y a o lan a şk ıy la y u rt aşk ın ı b irlik te dile
g etirir.
1940 — Ç eşitli cep h elerd edir. M ay ısta D u n k e rq u e ’te, so n ­
r a P ly m o u th ’ta, d a h a so n ra B rest’tedir. Y eni s a ­
vaş m a d a ly a la rı alır. Figaro'd a L eyla kla r ve G ül­
ler yay ın lan ır:
Ey çiçek a ç ım la n ey değişim ler ayı
B u lu tsu z m a yıs h a n çerlenm iş h a zira n
N e leylakları u n u tu r u m ne de gülleri
N e de kıvrım la rın d a sa kla d ıkla rın ı ilk y a z ’m
1941 — D ireniş şiirlerin i içeren C rève-C oeur ad lı şiir k i­
tab ı ve R ib era c’ta n A lm a n Ders ya da Fransız A v ­
ru p a ’sı ad lı ü n lü yazısı y ay ın lan ır. Bu y a z ıd a "O
za n la rı d eğ iştirm ek için to p lu m u değ iştirm ek g e­
re k ..” der. Eski dostu D rieu la Rochelle, işbirlikçi
g azetelerd e A ra g o n ’a sald ırır. P a ris’e döner, k ısa
b ir sür.e kalır, A lm a n la rın ilerde k u rş u n a dizecek­
leri Ja c q u e D ecour’la, b ir sü re so n ra d a L ettres
fra n ça ises’i çık ard ığ ı için A lm an ların tu tu k la y a c a ­
ğı J e a n P a u lh a n ’la g ö rü şü r. P a ris’ten N ice’e geçer,
P a rti’yle ilişki k u ra r, Poesi 40, Poesie 41 (40 Şiiri,
41 Şiiri) d erg isin in yayım cısı P ierre S eg h ers’in y a ­
n ın d a, V illeneuve-lès-A vignon’d a k a lır... H enri M a­
tisse ile tan ışır,
1942 — İsv içre’de C ahiers d u R hône Y ayınevi, ozan ın en
ü n lü şiir k ita b ı o lan les Y e u x d ’Elsa’yı (E lsa’n ın
155
 G özleri) y ay ın lar. Ş iir k itab ı aynı z a m a n d a A ra ­
g o n ’u n iki önem li d üzyazısını d a içerir: Ö nsöz A r ­
m a V iru m q u e C ano'd a şu s a tırla r a rastlarız:
İn sa n ın ve a teşin şa rkısıd ır söylediğim ... y ıl­
la rdan beri dilim i b u n a zorladım , bu çalgıya
h a zırla d ım ... İn sa n ın ve a teşin şa rkısıd ır sö y­
lediğim , sesim i b eğenm ezseniz, bu şa rkıyı iyi
sö yleyem iyo rsam , sizler lü tfe n sesinizi y ü k se l­
tin, daha g ü zel söyleyin bu tü rk ü y ü ! B ü y ü k
b ir yarış başladı, k a za n ın başına taç ta k m a y a
hazırım , ç ü n k ü Fransız şiirinde k a za n a n hep•
F ransa’dır..
A ragon, g eliştird iği yeni b ir yöntem le, F ransız h a l­
k ın d a u lu sal d u y g u la rı u y a n d ıra ra k o n ları işg al­
ci A lm a n la ra k a rşı d iren işe çağ ırır. D a h a önce y a ­
y ın lan m ış R ib erac'tan A lm a n Ders ya da Fransız
A v ru p a ’sını ise k itab a, R ib era c'ta n A lm a n Ders
başlığıyla, Sorısöz o la ra k koyar. B u ra d a d a F ra n ­
sa 'n ın u lu sal k a y n a k la rın a , eski k a h ra m a n la rın a
in e r h a lk ta u lu sal d u y g u ları u y a rm a y a çalışır. Ş iir­
lerde ise E lsa’y a o lan aşk ıy la y u rt aşkı b ü tü n le şin
D o k u n u y o ru m sa n a ve g ö rü y o ru m b edenini ve
so lu y o rsun sen
B u n lar a rtık y aşa m ın ay rı g ü n le ri değil
Bu sensin g id iy o rsu n g eliyorsun ve ben
im p a ra to rlu ğ u n u m senin
İyi g ü n lerin d e de kötü g ü n lerin d e
K u rşu n a dizilen re h in le r ve d iren işçilerin an ısın a
K u rb a n la rın T a n ığ ı’nı yazar. D rom e’d a D ieulefit’ye
y erleşir. A nnesi ölür.
1943 — P a ris ’te G allim ard y ay ın ların d a n , Les V oyageurs
d ’im p éria l adlı ro m an ı çıkar. Y a z a rla r B irliği U lu­
sal K om itesi (CNE) k u ru lu r, la Rose et le R éséda
(Gül ve R ezeda Çiçeği) y ay ın lan ır:
D in d arı d a dinsizi de
A ynı güzele aşık tı
O n a tap ıy o rd u ikisi de
O güzel ki a sk e rle rin tu tsa ğ ı
D irenişe bağlı illegal yayınevi Editions de M inuit
(G eceyarısı Y ay ın ları), M usée G revin'ı yay ın lar.
A rag o n b u ra d a F rançois la C olère (Öfkeli F ran ç o ­
is) ta k m a ad ın ı k u llan ır.
1944 — K u rtu lu ş ta n so n ra P a ris'e döner. A ra g o n ’u n en e t­
k in ü y elerin d en b iri olduğu Y a z a rla r B irliği U lu­
 sal Kom itesi (F ondation d u C om ité n atio n a l des
E crivains, CNE), A lm a n la rla işbirliği yapm ış y a ­
z a rla rın y a p ıtla rın ı y ay ın lay a cak h iç b ir y ay ın ev i­
ne, d erg i ya d a g azeteye A ra g o n ’u n y a p ıtla rın ı v e r­
m em eyi k a ra rla ş tırır. A lm a n la rla işbirliği yap ıp es­
ki a rk a d a ş ı A ra g o n 'u tu tu k la tm a k için kışkırtıcı
y a z ıla r y az an D rieu la R ochelle b ir sü re s a k la n ır­
sa d a k u rtu lu ş u k en d in i ö ld ü rm ek te b u lu r. A ragon,
en güzel ro m a n la rın d a n b iri olan A u r é lie rii y azar
ve y ay ın lar. R om anın b aş k a h ra m a n ın ın , b üyük
o ran d a, D rieu ’den, ih a n e tte n önceki D rie u ’d en esin ­
len erek y a ra tıld ığ ın ı açık lar. Eisa Triolet, Le p re­
m ier accroc coûte d e u x cents francs adlı ro m an ı ile
G oncourt ö d ü lü n ü k az an ır.
1945, 64 — U nesko’n u n (Birleşm iş M illetler Eğitim , Bilim
ve K ü ltü r Ö rg ü tü ) k u ru lu şu sırasın d a, S orbonne
Ü n iv ersitesi’nde, birçok ülke a y d ın la rın ın k a tıld ı­
ğı b ir dizi k o n fe ra n sla r verilir. M alra u x söz alır;
a rd ın d a n k ü rsü y e çık an A ragon, M a lra u x ’y a şid ­
d etle ç a ta r ve U nesco’n u n n asıl b ir ö rg ü t olm ası
g erek tiğ in i tan ım lar: “Kem kü m eden dili dolaşık
in san ne k ö y lü d ür, n e ban k acı, ne de asker. Şu y a
d a b u to p lu m la d a y a n ışm a h alin d e değildir. Sınıfı
yo k tu r, sınıfı o lm ay ın ca siyasal p artisi de yoktur.
D em ek ki, kem kü m eden, fik rin i açık söylem eyen
in san , kitlelere ters d ü şen in sa n d ır.”
1947 — la D iane française y a y ın lan ır. K u rtu lu şta n so n ra
y en id en çık m ay a b a şla y a n Ce S o ir ı y önetir. “M a­
d en cilerin re ssa m ı” F o u g ero n ’u ve s a n a tta g erçek ­
çiliği över.
1948 — P o lo n y a’d a y ap ılan B arış İçin A y d ın lar D ünya
K o n g resi’ne k atılır.
1949 — K o m ü n istler ad lı u z u n ro m a n ın ın ilk ciltleri ya-
y ay m lan ır. R om an, 1939 - 1940 savaş y ılla rın ı a n la ­
tır. M aurice T h o rez’e y arım inm e iner, tedavi için
M oskova’y a gider. P arti için zo r g ü n le r y aşa n ırk en
A ragon, M erkez K om itesi üyesidir.
1952 — P au l E lu ard ölür. B ilginler D ernekleri S alo n u ’n d a
Hugo, G erçekçi Şair başlığıyla, d a h a so n ra k itap
h alin d e de y a y ın lan a cak olan ü n lü k o n fe ran sı ve­
rir. Bu k o n fe ra n sta H ugo’ya ta n ıtır, g erek öz ve
g erek biçim de gerçekçi şiirin ne olm ak g e re k tiğ i­
n i açık lar. B arış K om itesi’n in V iy a n a ’d a y ap ılan
yeni b ir to p la n tısın a k atılır, o rd a n M oskova’ya ge-

157
 çer. P a ris ’e döner. Ce Soir y ay ın y aşa m ın d a n sili­
nir, A rag o n L ettres françaises’in b aşın a g etirilir.
1954 — O nbeş şiird en o lu şan les Y e u x et la M ém oire y a ­
y ın lan ır. G allim ard Y ayınevi "L ittératu res soviéti­
q u e s” (Sovyet E debiyatı) dizisine b aşlar.
1957 — Lenin B arış Ö d ü lü ’n ü alır.
1958 — la S em a in e S a in te (K utsal H afta) ro m an ı y a y ın la ­
nır. R o m an ın k a h ra m a n ı, A ra g o n ’u n Jam es D ean ’e
benzeteceği, re ssa m G e ric a u lt’dur.
1959 — Eisa y ay ım lan ır. Ş iirler, sevi ile birlikte siyasal a tıf­
la r d a taşır.
1960, 61 — A n d ré M au ro is'n ın , A m e r ik a Birleşik D evlet­
leri T a rih i'n e y a n ıt o la ra k A ragon, S o vy etler Bir­
liğ in in T a rih i'n i yay ın lar.
1963 — le Fou d ’Eisa (E lsa’n ın M ecnunu) adlı b ü y ü k şiir
k ita b ı p iy asay a çıkar. “K adın erk eğ in geleceğ id ir”
d e r y ap ıtın d a.
1965 — La m ise à m o rt ro m an ı y ay ın lan ır. R om anda, Coc-
te a u ’n u n “Ben gerçeği sö yleyen bir y a la n ım ” sö­
zü n ü a n ım s a ta n "yalan-gerçek" fik rin i geliştirir.
P ra g u e ’a gider.
1966 — A n d ré B reton ölür. G ençlik d o stunu, eski esin a r ­
k a d a şın ı selam lam ak için, 1918’de A ndré B reto n ’
un, A p o llin aire’in ö lü m ü n ü o n a b ild irirk en k u lla n ­
dığı ay n ı fo rm ü lü k u lla n a ra k şu dizeyi yazar:
A m a A n d ré B reton
Ö ldü
1967 — A n d ré B reton ile elli yıl önceki ta n ışm a la rın ın a n ı­
sını L a u tréa m o n t ve Biz adlı b ir y azıd a dile g eti­
rir. B lanche et l'O ublie (Beyaz ve U n u tu ş) y ay ın ­
lan ır.
1968 — O euvres eroise’es y ay ın lan ır. K ırk ciltin ü stü n d ek i
bu dizi, A rag o n ile E isa T rio let’n in y a p ıtla rın ı b ir
a ra y a g etirir.
G o n co u rt A k ad em isi’ne girer, girm esiyle çıkm ası d a
b ir olur.
1970 — E isa T riolet ölür. G eorges M archais, ölüm g ü n ü n ü
yas g ü n ü ilan eder. A ragon, b u acıyı ve yalnızlığı
u n u ta b ilm e k için u ğ ra şır, k en d in i o y alam a k ister.
S açların ı u za tır, geniş k e n a rlı şap k a la r, beyaz el­
biseler giyer. Y a n ın d a genç tiy atro cu lar, y a z a rla r
ve g en ç şairler, gecen in ileri sa a tle rin e dek S aint-
G erm ain -d es-P rès’de, C ontrescape a la n ın d a başıboş
d o laşır d u ru r.
158
1971 — H enri M atisse, rom an'ı y ay ın lar.
1972 — A rag o n yetm iş beş y aşın d ad ır. S ovyetler Birliği
Ekim m ad aly a sın ı alır, les L ettres françaises yay ın
y a şa m ın d a n çekilir.
1973 — Seçim lerde G eorges M a rc h a is’yi destekler.
1974 — B ü tü n Y a p ıtla rı'n m ilk ciltleri çıkar. T h e a tre /R o ­
m a n y ay ın lan ır.
1977 — Ekim D evrim i’n in altm ışın cı yıld ö n ü m ü nedeniyle
M oskova’y a gider. K endisi de d o ğ u m u n u n sek sen in ­
ci yılın d ad ır. O ra d a H a lk ların D ostluğu m a d a ly a ­
sını alır.
1978 — M oskova’da, Elsa T rio let’n in kızkardeşi, M aiakovs-
k i’n in sevgilisi Lili B rik d o k san y a şın d a ölür.
1980 — G eçm iş y ılla rd a y a z d ık la rın ın b ir bölüm ü Le M en-
tir-vrai ad ıy la y ay ın lan ır.
1981 — 10 m ayıs. F rançois M itte rra n d c u m h u rb a şk a n ı se­
çilm iştir. B rasserie B ofiger’de b irasın ı y u d u m la y a n
A ragon, o ra y a pek de u za k o lm ay an B astille Ala-
n ı’n d a k i şenlik g ö sterilerin in g ü rü ltü s ü n ü d u y u n ­
ca g ü lü m se r ve “B ü tü n b u n la r y aln ızca b ir k u ru
g ü rü ltü d ü r” der.
1982 — Yazı T o sk an a’d a geçirir. H u m a n ité ’n in yay ın yıl-
d ö n ü m lerin d en b iri d a h a k u tla n m a k ta d ır. A slın d a
k u tla n a n A ra g o n ’u n zaferid ir. O n u n sevdiği re sim ­
leri b ir a ra y a g e tire n b ir sergi düzenlenir. Sözle­
rin i k en d isin in yazdığı ş a rk ıla rd a n o lu şan b ir m ü ­
zik g ö sterisi h a z ırla n ır. A m a A rag o n y o rg u n d u r.
K atılam az o resim sergisine. Elsa ç a ğ ırır onu...

159
 İçindekiler

sunu 5

cremieux ile söyleşi 7

gerçeküstücülük ve gerçekçilik 9
romanlarımın kişileri ve gerçek 19
şiir nedir? 26
mutlu aşk yoktur 35
gerçekçilik ve çağdaş yazarlar 42
dize ve düzyazı 56

şiir üstüne düzyazılar 63

arma virumque cano 65
riberac'tan alınan ders 68
broceliande üstüne 74
kara balıklar 78
sanat ciddi bir iştir 83
1940'ta uyak 85

hugo, gerçekçi şair 91

roman üstüne 135

herşey orada başladı 137
yazmayı hiç öğrenmedimya da başlangıçlar 141

aragon hakkında yazılanlar/başlıca yapıtları 145

biyografisi 151
A ra g o n «Paris K ö y lü s ü » d ö n e m in d e
A r a g o n 1927’d e (foto: M a n R a y )
D a d a c ıla rd a n b ir g r u p (A r a g o n , so ld a n ilh )
 14 Nisan 1921. İspanya İç Savaşı sıra sın d a
soldan sağa: Rafael A lb erti, A ragon, M a rita
Teresa, Paul N iz a n
A r a g o n , R e n a u d o t Ö d ü lü 1936
E lsa
A r a g o n 1956 B a rış Y ü r ü y ü ş ü s ıra sın d a
O ra d u r - s u r G la n e ’de k o n u ş u r k e n
M a y a k o v s k y ’n in p o rtre v e a fiş le r in in ö n ü n d e
A r a g o n - E ls a ... G u y B e a r t’m t e l e v iz y o n '
p r o g r a m ın d a (1967)
A r a g o n 2. D ü n y a S a v a ş ı y ılla r ın d a (1944)
H e n ri M a tis se ’in d e s e n i (N ic e . 1942)
20. Parti K o ngresind e Benoit Frachon ile (1972)
A r a g o n - Elsa
Q500TL.