Ortodoncja dla logopedów.

Diagnoza i terapia funkcji kompleksu

ustno-twarzowego w ujęciu ortodontyczno-neurologopedycznym
mgr Aleksandra Listwoń
neurologopeda kliniczny, terapeuta miofunkcjonalny, instruktor metody Butejki

GABINET NEUROLOGOPEDYCZNY TERAPEUTA DOMOWY ALEKSANDRA LISTWOŃ

MAIL: TERAPEUTADOMOWY@GMAIL.COM TEL: 571 373 677

Czego uczestnik się nauczy?

o wstępnego rozpoznawania wad zgryzu

o charakterystyki wad zgryzu

o pozna techniki/ ćwiczenia pracy z pacjentem z wadą zgryzu

o pozna rodzaje oraz zastosowanie aparatów, trainerów itp.

Plan kursu:

1. Wprowadzenie do ortodoncji. Wspólne pole działania ortodonty i logopedy. Dlaczego

współpraca logopedy z ortodontą jest kluczem do sukcesu w terapii pacjenta
ortodontycznego.
2. Wady zgryzu – charakterystyka oraz propozycja terapii
a. Charakterystyka wad zgryzu
b. Terapia logopedyczna pacjenta z wadą zgryzu
c. Wykorzystanie kinesjology tapingu w pracy z pacjentem orotodontycznym
d. Omówienie trainerów, aparatu Hass, guziczków, płytek przedsionkowych, aparatów
ortodontycznych stałych oraz ruchomych itp.
e. Omówienie indywidualnych przypadków
f. Diagnoza, przykładowy program terapeutyczny oraz efekty działań terapeutycznych
 Ad 1 Wprowadzenie do ortodoncji.
Wspólne pole działania ortodonty i logopedy. Dlaczego współpraca logopedy z ortodontą jest
kluczem do sukcesu w terapii pacjenta ortodontycznego.

ORTODONCJA (ortopedia szczękowa) zajmuje się:

• badaniem narządu żucia w czasie wzrostu i rozwoju,

• zapobieganiem morfologiczno-czynnościowym zaburzeniom tego narządu oraz jego leczeniem,

• badaniem zmian zachodzących w narządzie żucia pod wpływem zapobiegania i leczenia.

W piśmiennictwie ortodontycznym pod pojęciem zespołu twarzowo-szczękowego przyjęto rozumieć,

jako odrębną całość, twarz i wbudowany w nią narząd żucia. Elementami składowymi zespołu twarzowo-
szczękowego są:

• Twarz,

• Kości szczęki wraz z zębami,

• Żuchwa wraz z zębami,

• Stawy skroniowo-żuchwowe,

• Układ mięśniowo-nerwowy,

• Ośrodki koordynacyjne ośrodkowego układu nerwowego.

Nieodzownie połączony z rozwojem narządu żucia jest rozwój twarzowej części czaski człowieka. Narząd
żucia, nazywany układem stomatognatycznym stanowi zespół morfologiczno-czynnościowy, w którym
elementy morfologiczne (tkanki i narządy) twarzowej części czaszki, nadzorowane przez ośrodkowy
układ nerwowy biorą udział w żuciu, wstępnym trawieniu i połykaniu pokarmów, oddychaniu i
formowaniu dźwięków, a także współuczestniczą w emocjonalnej sferze przeżyć psychicznych pacjenta.

Do morfologicznych elementów narządu żucia należą:

• zęby oraz przyzębie,

• wyrostki zębodołowe,

• kości twarzowej części czaszki,

• stawy skroniowo-żuchwowe,

• gruczoły ślinowe,

• błona śluzowa jamy ustnej,

• układ mięśniowo-nerwowy,

• sieć naczyń krwionośnych i limfatycznych.

Negatywne czynniki oddziaływujące na narząd żucia w trakcje jego rozwoju mogą doprowadzić do
powstania wad zgryzu. Do takich czynników należą dysfunkcje i parafunkcje.
Agnieszka Sikorska, Analiza zdrowia jamy ustnej oraz zgryzu dzieci w wieku szkolnym powiatu kolskiego
 WADY ZGRYZU A WADY WYMOWY

Zbadano związek między występowaniem wad zgryzu, a dysfunkcją mowy, który okazał się
kompleksowym zagadnieniem. W leczeniu wad wymowy i zgryzu zaleca się interdyscyplinarną terapię
ortodontyczno-logopedyczną oraz zaznacza się istotność chirurgii szczękowo-twarzowej w korygowaniu
wad wymowy u pacjentów z wadami genetycznymi. Nieprawidłowości zgryzu, które najczęściej są
łączone z wadami wymowy to relacje II i III klasy Angle’a, zgryz otwarty przedni oraz szparowatość w
uzębieniu. Wśród licznych dysfunkcji narządu żucia największe znaczenie w etiopatogenezie wad zgryzu
i wymowy przypisuje się nieprawidłowemu połykaniu. Agnieszka Sikorska, Analiza zdrowia jamy ustnej oraz zgryzu dzieci
w wieku szkolnym powiatu kolskiego

Wspólne pole działania ortodonty i logopedy

• ODDYCHANIE

• SSANIE

• ŻUCIE

• POŁYKANIE

Ad 2 Wady zgryzu – charakterystyka oraz propozycja terapii

WADY ZGRYZU – CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA

Częstość występowania wad zgryzu w populacji polskich dzieci jest podawana od 36,7% do 79% w
zależność od autora (Osmólska-Bogucka i wsp. 2014). Wady zgryzu zostały zaliczone do najczęściej
występujących chorób i zaburzeń rozwojowych dzieci w wieku szkolnym. Wyniki badań na całym świecie
wskazują, że wady zgryzu są bardzo często spotykaną nieprawidłowością narządu żucia, dotyczącą całej
populacji. Występowanie wad zgryzu jest niezależne od przynależności etnicznej i społeczno-
ekonomicznej. Agnieszka Sikorska, Analiza zdrowia jamy ustnej oraz zgryzu dzieci w wieku szkolnym powiatu kolskiego

Przejście od uzębienia mlecznego do stałego rozpoczyna się w wieku 6 lat pojawieniem się zęba
pierwszego trzonowego stałego, a następnie zębów siecznych stałych. Zęby stałe mają tendencję do
wyrzynania się w grupie i dlatego ważna jest znajomość czasu i sekwencji ich wyrzynania się. Etapy te są
istotne przy określaniu wieku zębowego, szczególnie w okresie uzębienia mieszanego. Wiek zębowy
charakteryzuje się trzema cechami:

• Po pierwsze tym, który ząb się wyrznął

• Po drugie ,jaki jest stopień resorpcji zęba mlecznego

• Po trzecie, w jakim stadium rozwoju znajduje się ząb stały

UZĘBIENIE:

 Uzębienie mleczne

 Uzębienie mieszane

 Uzębienie stałe

 Wyrzynanie o czasie

 Wyrzynanie przyspieszone

 Wyrzynanie opóźnione

 Wyrzynanie zębów według prawidłowej kolejności

 Wyrzynanie zębów według zaburzonej kolejności

 Zęby dodatkowe/nadliczbowe

 Stłoczenie zębów

 Zęby luźno rozstawione

 Diastema

 Próchnica

 Zęby lapisowane

 Liczne plomby

 Starcia

 Ubytki____________________________

CECHY PRAWIDŁOWEGO ZGRYZU W STAŁYM UZĘBIENIU

Warunki zgryzowe charakterystyczne dla całego uzębienia utrwalają się około 13 roku życia.
Prawidłowy zgryz w stałym uzębieniu posiada następujące cechy:

• Górny łuk zębowy ma kształt elipsy, dolny paraboli

• Nagryz pionowy siekaczy wynosi ½ do 1/3 wysokości koron siekaczy dolnych, a guzki policzkowe
zębów bocznych górnych pokrywają guzki policzkowe zębów bocznych dolnych

• linia pośrodkowa obu łuków zębowych przechodząca między siekaczami przyśrodkowym jest
zgodna z linią pośrodkową twarzy

• w zawarciu każdy ząb styka się z dwoma przeciwstawnymi (z wyjątkiem dolnych siekacz
przyśrodkowy i ostatnich górnych zębów trzonowych)

• między zębami są zachowane punkty styczne

 • guzek przedni policzkowy pierwszego górnego zęba trzonowego stałego styka się z bruzdą
międzyguzkową pierwszego z całego dolnego zęba trzonowego, co jest wyrazem pierwszej klasy
Angle’a

PRZYCZYNY WAD ZGRYZU/ETIOLOGIA

GENETYCZNE

Wady zgryzu towarzyszą wielu chorobom o podłożu genetycznym jak np. zespół Downa. U wielu osób
występują rodzinne skłonności do wad zgryzu takie jak progenia (przodożuchwie lub wielkożuchwie),
tyłożuchwie, małożuchwie.

Z POWODU CHORÓB OGÓLNOUSTROJOWYCH

o zaburzenia przysadki mózgowej (gigantyzm, aktomegalia, karłowatość przysadkowa),

o choroby tarczycy,

o krzywica i brak witaminy D,

o zaburzenia powstające w życiu płodowym (urazy, brak witaminy A,B, wpływ niektórych leków,
promieniowanie jonizujące- rentgena, alkohol, nikotyna)

o choroby wirusowe przebyte w okresie ciąży (szczególnie w 3 pierwszych miesiącach) takie jak :
różyczka, grypa, odra, ospa, półpasiec, opryszczka zwykła.

o choroby pasożytnicze : toksoplazmoza, listerioza oraz ogólne jak cukrzyca, niedokrwistość.

CZYNNIKI MIEJSCOWE

Dysfunkcje - to zaburzone czynności fizjologiczne, które wpływają na rozwój wad zgryzu. Należą do nich:

 nieprawidłowe oddychanie, połykanie, żucie,

 nieprawidłowa mowa,

 nieprawidłowa pozycja dziecka w czasie snu i karmienia

 wady postawy.

Parafunkcje - to szkodliwe nawyki, które powtarzają się często i są wykonywane najczęściej

nieświadomie. Należą do nich:

 ssanie smoczka, palca, warg, języka;

 obgryzanie paznokci, ołówków, zapałek, zgrzytanie zębami.

ZGRYZ

 PRAWIDŁOWY

 NIEPRAWIDŁOWY

ZGRYZ NIEPRAWIDŁOWY

o PŁASZCZYZNA POZIOMA
o Z. OTWARY
o Z. GŁĘBOKI
o Z.PROSTY
o PŁASZCZYZNA OCZODOŁOWA
o TYŁOZGRYZ
o TYŁOŻUCHWIE
o PRZODOZGRYZ
o PRZODOŻUCHWIE
o PŁASZCZYZNA STRZAŁKOWA
o Z. KRZYŻOWY
o Z. PRZEWIESZONY
o LATEROGENIA
o WYCHYLENIE ZĘBÓW
o PROTRUZJA
o RETRUZJA

ZGRYZ:

 Prawidłowy

 Nieprawidłowy

 Tyłozgryz

 Tyłożuchwie

 Przodozgryz

 Przodożuchwie

 Zgryz otwarty

 Zgryz głęboki

 Zgryz prosty

 Zgryz krzyżowy

 Zgryz przewieszony

 Laterogenia
  Protruzja

 Retruzja

DOTYLNE WADY ZGRYZU – TYŁOZGRYZY

zaliczane są do grupy wad podłużnych (przednio-tylnych), rozpatrywanych w stosunku do płaszczyzny
czołowej

Wspólne cechy dotylnych wad zgryzu:

o przewaga mięśni cofających żuchwę

o często występująca hipotonia wargi górnej i/lub hipertonia wargi dolnej.

Zmiany morfologiczne to:

o brak zwarcia w zakresie siekaczy, związany z powstaniem poziomej szpary między powierzchniami
podniebiennymi górnych siekaczy a powierzchniami wargowymi dolnych siekaczy

o nagryz poziomy (odległość między powierzchniami wargowymi górnych i dolnych siekaczy) ulega w
tyłozgryzach powiększeniu. Powiększenie nagryzu poziomego może się wiązać z wychyleniem
górnych siekaczy (protuzją), a zmniejszenie nagryzu z ich przechyleniem (retruzją)

o wewnątrzustnie stwierdza się w uzębieniu mieszanym lub stałym dystalną okluzję pierwszych
trzonowców stałych górnych i dolnych, co jest wyrazem II klasy Angle’a.

o W rysach twarzy obserwuje się:

o skłonność profilu do tyłu,

o pogłębienie bruzdy wargowo-bródkowej,

o cofnięcie lub wywinięcie dolnej wargi.

Lilianna Konopska, Wymowa osób z wadą zgryzu

DOTYLNE WADY ZGRYZU

Stopień nasilenia zmian morfologiczno-czynnościowych w dotylnych wadach zgryzu może być różny:

o tyłozgryz częściowy: samo wychylenie lub przechylenie siekaczy

o tyłozgryz całkowity: zahamowanie doprzedniego wzrostu całego dolnego łuku zębowego
o tyłożuchwie czynnościowe: przemieszczenia ku tyłowi całej żuchwy
o tyłożuchwie morfologiczne: niedorozwój żuchwy
o tyłozgryz rzekomy: (jedyna wada z grupy dotylnych wad zgryzu, gdzie zaburzenie dotyczy szczęki),
zwiększony nagryz poziomy jest wynikiem nadmiernego wysunięcia lub wychylenia górnego łuku
zębowego a w przypadku prognacji - wrodzonego, doprzedniego ustawienia szczęki w całości kośćca
twarzy.

Lilianna Konopska, Wymowa osób z wadą zgryzu

 DOPRZEDNIE WADY ZGRYZU - PRZODOZGRYZY
zaliczane są do grupy wad podłużnych (przednio-tylnych), rozpatrywanych w stosunku do płaszczyzny
czołowej

Wspólne cechy doprzednich wad zgryzu:

o zachodzenie dolnych siekaczy i kłów na górne zęby przednie

o towarzysząca najczęściej przewaga czynnościowa mięśni wysuwający żuchwę

Zmiany morfologiczne to:

o odwrotny nagryz siekaczy może zahamować doprzedni wzrost górnego łuku zębowego nasilając
nieprawidłowości morfologiczno-czynnościowe

o wewnątrzustnie stwierdza się w uzębieniu mieszany lub stałym mezjalną okluzję pierwszych
trzonowców stałych górnych i dolnych co jest wyrazem III klasy Angel’a

o W rysach twarzy obserwuje się (w zależności od nasilenia zmian w układzie kostno-zębowym):,

o skłonność profilu do przodu

o wygładzenie bruzdy wargowo-bródkowej

o wysunięcie dolnej wargi, a czasem i bródki

Lilianna Konopska, Wymowa osób z wadą zgryzu

DOPRZEDNIE WADY ZGRYZU

Stopień nasilenia zmian morfologiczno-czynnościowych w doprzednich wadach zgryzu może być

różny:

 przodozgryz częściowy: samo wysunięcie odcinka dolnego łuku zębowego

 przodozgryz całkowity: doprzednie wysunięcie całego łuku zębowego i części zębodołowej
żuchwy
 przodożuchwie czynnościowe: przemieszczenie całej żuchwy do przodu
 przodożuchwie morfologiczne: nadmierny doprzedni wzrost żuchwy
 przodozgryz rzekomy: nieprawidłowość polegającą na zahamowaniu doprzednim wzroście
przedniego odcinka szczęki.

Lilianna Konopska, Wymowa osób z wadą zgryzu

PROGNATYZM A WADY WYMOWY

• Wada wymowy występuje u wszystkich osób z prognatyzmem żuchwy.

• U osób z progenią najczęściej występują wadliwe realizacje fonemów szeregu syczącego oraz
fonemów wymagających artykulacyjnej pionizacji języka.
 • W standardach leczenia doprzednich wad szczękowo-twarzowych powinno być zawarte
logopedyczne usprawnianie wymowy.
LILIANNA KONOPSKA, DORSALNY UKŁAD JĘZYKA PODCZAS REALIZACJI POLSKICH FONEMÓW SPÓŁGŁOSKOWYCH U OSÓB Z
PROGNATYZMEM ŻUCHWY

ZGRYZY OTWARTE
Zaliczane są do grupy wad pionowych, rozpatrywanych w stosunku do płaszczyzny poziomej

Wspólne cechy zgryzów otwartych:

o Niedochodzenie pewnych części łuków zębowych do płaszczyzny zgryzu

Kilka słów o zgryzach otwartych:

o powstają w wyniku zaburzeń wzrostu wysokości związanych ze zmianami proporcji pionowych w

zakresie zespołu twarzowo szczękowego

o brak kontaktu między zębami przeciwstawnymi jest przyczyną powstania pionowej szpary
niedogryzowej (infraokluzyjnej)

o w zależności od postaci zgryzu otwartego szpara niedogryzowa obejmuje różne odcinki łuków
zębowychi a nasilenie może być nieduże lub znaczne - w niektórych przypadkach zwierają się tylko
ostatnie zęby trzonowe

o niedochodzenie do płaszczyzny zgryzu części łuków zębowych jest przyczyną upośledzenia

czynności odgryzania,żucia, połykania i mowy

o zgryzom otwartym może towarzyszyć hipotonia mięśnia okrężnego ust i mięśni twarzowych

o zmiany w rysach twarzy

o w zgryzach otwartych całkowitych zmiany w rysach twarzy polegają na wydłużeniu jej

szczękowego odcinka

o w zgryzach otwartych częściowych (przednich lub bocznych) zwykle nie obserwuje się
zmiany w rysach twarzy lub są one nieznacznie akcentowane,

o w zależności od nasilenia, wada w rysach twarzy objawia się tym, że dolna część twarzy jest
najczęściej wypukła i długa tzw. „long face”. Usta są zbyt wypchnięte albo stale uchylone
lub mocno napięte, gdy pacjent stara się je połączyć

Równowaga mięśniowa:

o Fizjologiczne oddychanie drogą nosową charakteryzuje triada objawów orofacjalnych świadczących

o prawidłowym przebiegu czynności, a tym także napięcia mięśni:
o Pobór powietrza przez jamę nosową
o Domknięcie dwuwargowe z podniesieniem żuchwy
o Spionizowanie szerokiego języka, który znajduje się w jamie ustnej właściwej za górnymi
zębami D.Pluta-Wojciechowska, Zaburzenia czynności prymarnych..., Bytom 2013, s. 72
o Połykanie dojrzałe
o Żucie z domkniętymi wargami

Brak równowagi mięśniowej:

o Oddychanie:
o Pobór powietrza przez jamę ustną
o Otwarte usta i obniżenie żuchwy
o Płaskie ułożenie języka na dnie jamy ustnej (czasem z wysunięciem na dolną wargę)
o Połykanie z językiem między zębami
o Żucie z otwartą jamą ustną

Dysfunkcja języka polegająca na jego złym położeniu w pozycji spoczynkowej oraz podczas aktywnego
połykania, doprowadza do braku nacisku języka na podniebienie, a w konsekwencji dojego złego
formowania się – braku jego wysklepiania i zwężenia szczęki (badania Brodiego z 1953 r., który zauważył,
że kluczowym czynnikiem wpływającym na poprawne formowanie się podniebienia wraz z górnym
łukiem zębowym, jest równowaga mięśniowa zewnątrz- oraz wewnątrzustna). Dorota Nadaj, Anna Łusakowska,
Ewa Jankowska-Steifer , Anna Kamińska, Małgorzata Zadurska, Wpływ układu mięśniowego na kształtowanie się twarzowej części czaszki w
przebiegu wybranej grupy chorób pierwotnie mięśniowych. Przegląd piśmiennictwa

JĘZYK

Napięcie mięśniowe

 Prawidłowe

 Hipotonia

 hipertonia

Wielkość

 Prawidłowa

 Pozorna makroglosja

 Makroglosja

 Mały język

Ruchomość

Pionizacja

 Spionizowany

 Częściowe uniesienie języka

 Brak pionizacji:
  Język spoczywa na dnie jamy ustnej

 Język spoczywa międzyzębowo

Uwagi: plamy na języku, bruzdy, grzybica języka, inne

ZGRYZY GŁĘBOKIE

zaliczane są do grupy wad pionowych, rozpatrywanych w stosunku do płaszczyzny poziomej

o ZGRYZ GŁĘBOKI CAŁKOWITY

o ZGRYZ GŁĘBOKI CZĘŚCIOWY

o ZGRYZ GŁĘBOKI WTÓRNY, np. Przez starcia zębów

WADY ZGRYZU POPRZECZNE

Zaburzenia w budowie i czynności narządu żucia odnoszące się do płaszczyzny pośrodkowej

o ZGRYZ KRZYŻOWY

o LATEROGENIA

o ZGRYZ PRZEWIESZONY

Wszystkie odmiany zgryzu krzyżowego charakteryzują się tym, że część zębów dolnych pokrywa zęby
górne oraz występuje zaburzenie linii pośrodkowej dolnego łuku zębowego w stosunku do górnego

Laterogenia – boczne przemieszczenie żuchwy morfologiczne - asymetria twarzy spowodowana

wadliwą budową trzonu lub gałęzi żuchwy oraz zmianami morfologicznymi w obrębie stawu skroniowo-
żuchwowego. Lilianna Konopska, Wymowa osób z wadą zgryzu

ZGRYZ KRZYŻOWY

• Czym się objawia zgryz krzyżowy?

Objawia się tym, że którykolwiek z zębów dolnych nachodzi na zewnętrzną część zębów górnych, czyli
odwrotnie niż być powinno.

• Kiedy może występować?

Gdy szczęka górna jest za wąska w stosunku do żuchwy.

• Jakie są rodzaje zgryzów krzyżowych?

o częściowy boczny (wtedy tylko zęby dolne boczne nachodzą na boczne górne,

o jednostronny

o obustronny
częściowy przedni (zęby tylko dolne przednie nachodzą na przednie górne)

całkowity (charakteryzuje się zachodzeniem połowy łuku zębowego dolnego na górny).

• Zgryzy krzyżowe mogą manifestować się asymetrią w twarzy, czyli tzw. krzywą bródką

ZGRYZ PRZEWIESZONY

• Czym się objawia zgryz przewieszony?

Objawia się tym, że zęby boczne górne całkowicie, a więc za bardzo, nachodzą na zęby boczne dolne.
Wada dotyczy wyłącznie zębów bocznych.

• Kiedy może występować?

Gdy szczęka górna jest za szeroka w stosunku do żuchwy. Zgryz powstaje na skutek poszerzenia górnego
łuku zębowego lub zwężenia dolnego, albo występowania obu tych objawów równocześnie
Lilianna Konopska, Wymowa osób z wadą zgryzu