Dlaczego dachy pokryte miedzią stają się zielone,

a blachę stalową pokrywa się cynkiem?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Dlaczego dachy pokryte miedzią stają się zielone,
a blachę stalową pokrywa się cynkiem?

Rozważmy przedmiot stalowy pokryty powłoką cynkową, która ulega zarysowaniu. Cynk ma niższy
potencjał elektrochemiczny niż żelazo, dlatego pierwsza koroduje powłoka cynkowa, a dopiero po jej
zużyciu pojawia się korozja żelaza.
Źródło: dostępny w internecie: www.flickr.com, licencja: CC BY-SA 2.0.

Czy wiesz, dlaczego żelazo rdzewieje? W jakim celu pokrywamy je cynkiem? Czy wiesz, że
metoda cynkowania stopów żelaza została wynaleziona przez francuskiego chemika,
Malouina w 1742 r.? Opisał on metodę cynkowania, która polegała na zanurzaniu stalowych
lub żeliwnych elementów w ciekłym cynku. Czy wiesz, dlaczego metalowe konstrukcje
zawierające miedź pokrywają się zielonkawym nalotem? Co to jest patyna i jak można ją
usunąć? Na wszystkie te ważne pytania znajdziesz odpowiedzi w tym materiale.

Twoje cele

Napiszesz równania reakcji zachodzących w czasie pasywacji miedzi i cynku.

Określisz, jakie czynniki wpływają na procesy pasywacji miedzi i cynku.
Wyjaśnisz, dlaczego na elementach zawierających miedź pojawia się zielonkawy
osad.
Określisz warunki powstawania białej rdzy.
Przeczytaj

Korozja

Korozja powstaje w procesach chemicznych, elektrochemicznych, biologicznych

i mechanicznych. Największe straty gospodarcze przynosi elektrochemiczna odmiana
korozji, która niszczy stopy żelaza. Te, podobnie jak różne gatunki stali i żeliwa, zawierają
dodatek grafitu. Kryształy grafitu oraz cementytu (Fe3 C) tworzą z żelazem ogniwa
galwaniczne. W obecności elektrolitu (woda wraz z rozpuszczonymi solami i gazami,
przede wszystkim z tlenem), powodującego zamknięcie obwodu, zaczynają zachodzić
niekorzystne procesy korozyjne. W przypadku żelaza i jego stopów, na ich powierzchni
w wyniku korozji, czyli niszczenia, powstaje rdza – mieszanina tlenków, wodorotlenków
i węglanów żelaza.

Procesy zachodzące na powierzchni korodowanych metali w obecności wody – na

przykładzie żelaza:
2+ −
2 Fe + 2 H2 O + O2 → 2 Fe + 4 OH

2+ −
Fe + 2 OH → Fe(OH)2

4 Fe(OH)2 + O2 + 2 H2 O  →  4 Fe(OH)3

Wodorotlenki żelaza częściowo przechodzą w tlenki lub węglany żelaza (w reakcji z CO2

z powietrza).

Pasywacja

Pasywacja, podobnie jak korozja, zachodzi pod wpływem czynników atmosferycznych, choć
może także odbywać się pod wpływem stężonych kwasów silnie utleniających.
W przeciwieństwie jednak do korozji, proces ten często rozpatrujemy jako korzystny.
W wyniku pasywacji na powierzchni metalu tworzy się bowiem pasywna warstwa tlenku
danego metalu (lub innych pasywnych chemicznie związków). Stanowi ona zabezpieczenie
metalu przed korozją. Pasywacji ulegają metale, takie jak: glin, ołów, miedź czy cynk.
Zabezpieczanie metali przed korozją

W celu zabezpieczenia metalu przed korozją, stosuje się między innymi dodatki stopowe
w postaci mniej aktywnych metali w stosunku do metalu, który się chroni. W przypadku
żelaza, takim dodatkiem może być molibden. Do innych metod ochrony należy
stosowanie inhibitorów korozji, farb, lakierów czy też powłok ochronnych. Te ostatnie
mogą być wykonane z innych metali, wówczas możemy podzielić je na katodowe
i anodowe.

Ochrona anodowa

Ochrona anodowa jest wykonana z metalu mniej aktywnego niż metal chroniony, ale
ochrona ta działa wyłącznie wtedy, gdy powłoka jest szczelna. W przypadku jej
uszkodzenia, na powierzchni metalu chronionego tworzy się mikroogniwo, w którym metal
chroniony pełni funkcję anody i zachodzi na nim proces utleniania, prowadzący do korozji
chronionego metalu.

Schemat wzrostu aktywności metali

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ochrona katodowa

Ochrona katodowa jest z kolei wykonana z metalu o wyższej aktywności niż metal

chroniony. W tym przypadku powłoka pełni funkcję protektora, ulegając korozji (lub
czasem pasywacji), zamiast metalu chronionego. W przypadku jej uszkodzenia, metal
chroniony i powłoka tworzą ogniwo, w którym katodą jest metal chroniony, co sprawia, że
korozji ulega powłoka, a mimo uszkodzenia dalej pełni funkcję protekcyjną.

Segment ze stali ocynkowanej, który wykazuje uszkodzenie powłoki cynkowej.

Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Pokrywanie żelaza cynkiem jest przykładem powłoki katodowej. Cynk, mając niższy
potencjał elektrochemiczny niż żelazo, będzie ulegał korozji szybciej. W przypadku, gdy do
uszkodzonej powłoki dostanie się wilgoć, w tworzącym się mikroogniwie cynk pełni
funkcję anody, a żelazo katody.
 

Ocynkowana konewka
Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.pl, domena publiczna.

Dodatkową zaletą powłoki cynkowej jest to, że pod wpływem składników atmosfery, tlenu,
tlenku węgla(IV) lub wody tworzy cienką powierzchniową warstwę nierozpuszczalnego
w wodzie węglanu cynku, która stanowi ochronną barierę, skutecznie zapobiega dalszym
reakcjom cynku, hamując jego korozję. Czas powstawania węglanu cynku zależy od
warunków atmosferycznych i trwa od sześciu miesięcy do dwóch lat. Dlatego też
malowanie ocynkowanych konstrukcji zaleca się dopiero po ok. dwóch latach, gdy warstwa
barierowa jest prawidłowo utworzona.

Poniżej zostały przedstawione reakcje chemiczne opisujące powstanie warstwy ochronnej

powierzchni cynku.

2 Zn + O2 → 2 ZnO

ZnO + H2 O → Zn(OH)2

Zn(OH)2 + CO2 → ZnCO3 + H2 O

Na poniższej grafice ukazano, w jaki sposób przebiega pasywacja w przypadku cynku:

Graficzne przedstawienie formowania się warstwy ochronnej
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Biała korozja (biała rdza)

W niektórych przypadkach na powierzchni powłok cynkowych mogą powstawać białe

plamy. Jest to tzw. „biała rdza”, która powstaje, gdy powłoka cynkowa nie zdołała wytworzyć
ochronnej warstwy tlenku, a miała kontakt z wilgocią (mgła, para, rosa, śnieg, deszcz).
Wówczas w skład białej rdzy wchodzą przede wszystkim tlenek i wodorotlenek cynku. Biała
korozja nie pogarsza jakości warstwy ochronnej cynku, wpływa jedynie na jego estetykę.
Białej rdzy można pozbyć się poprzez szorowanie miękką szczotką mosiężną lub
specjalnymi mieszankami chemicznymi. Pozbycie się jej jest szczególnie istotne
w przypadku dalszej obróbki wyrobu, takiej jak np. malowanie.

Patyna

Jednym z metali ulegających pasywacji jest miedź. Dzięki tej właściwości wykonuje się z niej
pokrycia dachowe, a z jej stopów, takich jak brąz czy mosiądz, elementy dekoracyjne
i pomniki. W przypadku tego metalu pasywny nalot nosi nazwę patyny. Ten zielony osad
składa się głównie z węglanu diwodorotlenku dimiedzi(II) – Cu2 CO3 (OH)2 lub
Cu(OH)2 ⋅ CuCO3 , powstającego pod wpływem wody, tlenku węgla(IV) oraz innych
związków zawartych w powietrzu. Proces tworzenia się patyny na powierzchni miedzi jest
procesem długotrwałym – trwa nawet kilkadziesiąt lat, choć pierwsze oznaki pojawiają się
już po kilku miesiącach.
W zależności od warunków atmosferycznych patyna może składać się z różnych związków
chemicznych. Przykładowo, gdy w powietrzu występuje tlenek siarki(IV) (a zatem
w miastach oraz w pobliżu przemysłu cementowego, hutniczego czy chemicznego),
zawarty jest w niej także siarczan(VI) diwodorotlenek dimiedzi(II) – Cu2 (OH)2SO4 , jednak
związek ten nie stanowi ochrony przed korozją. W poniższej tabeli zostały przedstawione
różne związki wchodzące w skład patyny oraz warunki, w jakich powstają. Warto przy tym
zaznaczyć, że mogą pojawiać się one na różnym etapie tworzenia się warstwy:

Składowe patyny Charakterystyka

Cu2 O Czerwonobrunatna; tworzona w atmosferze suchego powietrza

Czarna; tworzona w atmosferze suchego powietrza,

CuO
w podwyższonej temperaturze; łatwo się łuszczy

Cu(OH)2 ⋅ CuCO3 Zielona patyna; powietrze atmosferyczne, warunki normalne

Cu(OH)2 ⋅ CuSO4 Szara patyna; tworzona w atmosferze przemysłowej

Powstawanie patyny

Pierwszą fazą powstawania patyny jest utlenianie, podczas którego tworzy się tlenek
miedzi(I) (Cu2 O) o czerwonym lub czerwono‐pomarańczowym zabarwieniu, gdy atomy
miedzi reagują z molekułami tlenu z powietrza.

4 Cu + O2 → 2 Cu2 O

Tlenek miedzi(IV) utlenia się następnie do tlenku miedzi(II) (CuO) o czarnym kolorze.
Proces ten zachodzi w podwyższonej temperaturze.

2 Cu2 O + O2 → 4 CuO

Jeżeli w powietrzu znajdują się pary siarki, to tworzy się siarczek miedzi(II) (CuS).

Cu + S → CuS

Z upływem lat, CuO i CuS powoli reagują z CO2 oraz parą wodną zawartą w powietrzu,
w wyniku czego powstają: Cu(OH)2 ⋅ CuCO3 , Cu(OH)2 ⋅ 2CuCO3 , które tworzą patynę.
Stopień wilgotności powietrza oraz zanieczyszczenia tlenku siarki(IV) mają istotny wpływ
na szybkość powstawania patyny, jak również na proporcję tych składników.

2 CuO + CO2 + H2 O → Cu(OH)2 ⋅ CuCO3

 3 CuO + 2 CO2 + H2 O → Cu(OH)2 ⋅ 2CuCO3

Miedziany dach, który uległ procesowi pasywacji i pokrył się warstwą patyny.
Źródło: Micahmn, dostępny w internecie: en.wikipedia.org, licencja: CC BY 2.5.

Z uwagi na fakt, że patyna jest pożądanym środkiem ochronnym powierzchni miedzianych,

chemicy znaleźli szereg rozwiązań, dzięki którym proces patynowania można przyśpieszyć,
m. in. z pomocą metod natryskowych oraz elektrolitycznych. Ma to również miejsce przez
wzgląd na właściwości estetyczne produktu. W przypadku, gdy tworzenie patyny jest
procesem niepożądanym, jej usunięcie przeprowadza się za pomocą wodnego roztworu
amoniaku lub ciepłego roztworu kwasu octowego.

↓ +8 NH3(aq) ⇄ 2 [Cu(NH3 )4 ]
2+ 2− −
[Cu(OH)]2 SO4 + SO4 + 2 OH

Słownik
pasywacja (korozja korzystna)

pokrywanie się niektórych metali (miedź, cynk, glin, ołów) cienką warstwą ich związków
(np. tlenków) pod wpływem czynników środowiska (np. tlenu) lub też pod wpływem
silnie utleniających kwasów nieorganicznych

inhibitory (opóźniacze) korozji

związki obniżające szybkość reakcji chemicznych, po wprowadzeniu ich do elektrolitu,

w którym zanurzony jest chroniony wyrób metalowy, opóźniają proces utlenienia
poprzez absorbowanie się na powierzchni metalu i izolowanie dostępu do niego
czynników korodotwórczych; tworzą zwykle na powierzchni metalu warstewki
 ochronne, które hamują szybkość korozji; dla korozji w środowisku alkalicznym, jako
inhibitory korozji stosowane są sole cyny, arsenu, niklu i magnezu, zaś w środowisku
kwasowym: krochmal, klej lub białko

patyna, śniedź, grynszpan szlachetny

produkt korozji atmosferycznej miedzi i jej stopów w wilgotnym powietrzu; jej

powierzchniowa warstwa tworzy powłokę koloru od jasnozielonego do szarozielonego;
głównym składnikiem (przy powstawaniu w niezanieczyszczonej atmosferze) jest węglan
diwodorotlenek dimiedzi(II) – Cu2 CO3 (OH)2 lub Cu(OH)2 ⋅ CuCO3 ; jest powłoką
trwałą, powstającą jako ostatni etap procesu pasywacji; cały proces pokrywania się
powierzchni metalu nalotem patyny trwa kilkadziesiąt lat, choć pierwsze objawy mogą
zacząć pojawiać się już po kilku miesiącach

Bibliografia
Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej, Warszawa 1987.

Bogdańska‐Zarembina A., Matusewicz E. I., Matusewicz J., Chemia dla szkół średnich,
Warszawa 1995. 

Kaczyński J., Czaplicki A., Chemia ogólna, Warszawa 1974.

Litwin M., Styka‐Wlazło Sz., Szymońska J., Chemia ogólna i nieorganiczna, Warszawa 2002.

Pazdro K. M., Chemia. Podręcznik do kształcenia rozszerzonego w liceach, Warszawa 2009.

Gra edukacyjna

Test

Korozja i pasywacja
metali
Jak wiele wiesz na temat korozji i pasywacji metali? Sprawdź swoją
wiedzę, rozwiązując quiz, który składa się z trzech poziomów trudności,
z czego każdy zawiera po pięć pytań. Aby przejść do kolejnego poziomu,
musisz najpierw zaliczyć poprzedni. Powodzenia!

Poziom trudności: Limit czasu: Twój ostatni wynik:

łatwy 4 min -
Uruchom
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uzupełnij równania reakcji zachodzące w trakcie pasywacji cynku.

2 Zn+ →

+H2 O →

Zn(OH)2 + → +H2 O

ZnCO3 2 ZnO O2 CO2 2 ZnO Zn(OH)2

Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj poniższym związkom chemicznym, wchodzącym w skład patyny, ich kolory.

Cu(OH)2 ⋅ CuSO4 czerwonobrunatny

CuO czarny

Cu2 O zielony

Cu(OH)2 ⋅ CuCO3 szary

Ćwiczenie 3 輸

Stal wykazuje wysoką podatnośc na korozję, dlatego pokrywa się ją powłoką mającą opóźnić
występowanie korozji. Które z wymienionych poniżej metali będą pełniły rolę ochrony
katodowej, a które anodowej? Przyporządkuj nazwy pierwiastków do odpowiednich grup.

Szereg aktywności metali

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

ochrona katodowa

glin miedź nikiel

mangan srebro kobalt

cynk
ochrona anodowa

Ćwiczenie 4 醙

Wyjaśnij, czym jest pasywacja i czy jest ona procesem korzystnym? Odpowiedź uzasadnij.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 5 醙

Jaki związek chemiczny jest głównym składnikiem patyny pokrywającej dach budynku na
zdjęciu?

Informacja do ćwiczenia nr 5
Źródło: Micahmn, dostępny w internecie: www.wikipedia.org, licencja: CC BY 2.5.

 tlenek miedzi(I)

 węglan diwodorotlenek dimiedzi(II)

 tlenek miedzi(II)

 siarczan(VI) diwodorotlenek dimiedzi(II)

Ćwiczenie 6 醙

Ocynkowane metale należy przechowywać w odpowiednich warunkach, aby uniknąć

zniszczenia powłoki cynkowej – np. powstania tzw. białej rdzy pod wpływem wilgoci. W tym
celu temperatura ocynkowatego metalu nie powinna być niższa niż temperatura skraplania się
pary wodnej z powietrza przy danej wilgotności i temperaturze otoczenia (tzw. punkt rosy).

Korzystając z poniższego wykresu, określ, w jakiej temperaturze nie należy przechowywać

ocynkowanej blachy stalowej, jeżeli wilgotność wynosi 40%
, a temperatura otoczenia wynosi
25°C.

Informacja do ćwiczenia nr 6
Źródło: Easchiff, dostępny w internecie: www.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.

 Powyżej 15°C
 Od 10°C do 15°C
 Powyżej 10°C
 Ok. 10°C
Ćwiczenie 7 難

Wyjaśnij, czym różni się ochrona katodowa od anodowej? Wskaż po jednej wadzie i zalecie
każdego z tych rozwiązań.

Odpowiedź:

Ćwiczenie 8 難

Uczeń w ramach projektu całorocznego badał zachowanie blachy stalowej pokrytej warstwą
cyny. Zauważył, że blacha ta jest generalnie odporna na korozję, ale jedynie do momentu, kiedy
jej powierzchnia zostanie zarysowana na tyle, że spod warstwy cyny prześwituje warstwa
stalowa. Wyjaśnij powód znacznego wzrostu szybkości korozji po zarysowaniu blachy.

Odpowiedź:
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Marcin Maćkiewicz, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Dlaczego dachy pokryte miedzią stają się zielone a blachę stalową pokrywa się
cynkiem?

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego, liceum, technikum, zakres

podstawowy i rozszerzony; uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie
podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Poziom podstawowy i rozszerzony

Wymagania ogólne

II. Rozumowanie i zastosowanie nabytej wiedzy do rozwiązywania problemów. Uczeń:

1) opisuje właściwości substancji i wyjaśnia przebieg procesów chemicznych;

2) wskazuje na związek właściwości różnorodnych substancji z ich zastosowaniami i ich

wpływem na środowisko naturalne;

4) wskazuje na związek między właściwościami substancji a ich budową chemiczną.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

pisze reakcje zachodzące w czasie pasywacji miedzi i cynku;

wymienia czynniki wpływają na procesy pasywacji miedzi i cynku;
wyjaśnia, dlaczego na elementach zawierających miedź pojawia się zielonkawy osad;
 wyjaśnia powstawanie białej rdzy.

Strategie nauczania:

asocjacyjna;
praktyczna.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja dydaktyczna;
eksperyment chemiczny;
analiza materiału źródłowego;
ćwiczenia uczniowskie;
gra edukacyjna;
sketchnotka;
kieszeń i szuflada.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do Internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, kreda/pisak;
rzutnik multimedialny.

Przed lekcją:

Dwa dni przed lekcją nauczyciel zleca uczniom przeprowadzenie w domu eksperymentu
„Patynowanie miedzianych monet” - (instrukcja w materiałach pomocniczych), rozdaje
uczniom karty pracy. Nauczyciel omawia zasady BHP w kontakcie z octem.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel zadaje pytanie uczniom: Z czego są zbudowane

dachy wielu budynków i budowli, w tym kościołów? Czy każdy materiał pokryje się
zielonym nalotem?
2. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Uczniowie starają się udzielić odpowiedzi
na pytanie: Co to jest patyna lub śniedź?
 3. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują na kartkach i gromadzą w portfolio.

Faza realizacyjna:

1. Chętni uczniowie prezentują na forum efekty swojej pracy dotyczące eksperymentu na

forum klasy. Zdjęcia uczniowie mogą wyświetlić na tablicy multimedialnej.
2. Uczniowie analizują treści zawarte w e‐materiale w sekcji „przeczytaj” dotyczące
procesów zachodzących na korodowanych metalach, cynkowania oraz pasywacji
układają pytania do treści. Po wyznaczonym czasie uczniowie zadają sobie nawzajem
pytania i udzielają odpowiedzi. Pozostali uczniowie i nauczyciel weryfikują
poprawność merytoryczną wypowiedzi uczniów. Ewentualne zaistniałe niezrozumiałe
kwestie nauczyciel wyjaśnia na forum klasy.
3. Nauczyciel zadaje uczniom pytanie podsumowujące treści dotyczące lekcji: Dlaczego
dachy pokryte miedzią stają się zielone, a blachę stalową pokrywa się cynkiem? - trwa
dyskusja na forum klasy wyjaśniająca te procesy.
4. Uczniowie w zeszytach tworzą sketchnotkę. Po wyznaczonym czasie chętni uczniowie
prezentują na forum efekty swojej pracy.
5. Nauczyciel proponuje uczniom grę edukacyjną - praca w parach. Uczniowie zapoznają
się z poleceniem i wykonują ćwiczenie.
6. Uczniowie samodzielnie sprawdzają swoją wiedzę, wykonując ćwiczenia zawarte
w e‐materiale w sekcji „Sprawdź się”.

Faza podsumowująca:

1. Kieszeń i szuflada. Nauczyciel rozdaje uczniom karteczki samoprzylepne. Prowadzący

zajęcia rysuje na tablicy kieszeń, a obok niej zapisuje: „Co zabieram ze sobą?”. Tutaj
uczeń ma wpisać to, co wyniósł z zajęć, co do niego szczególnie przemówiło, co się
spodobało lub co mu się przyda w przyszłości. Poniżej nauczyciel rysuje szufladę i białą
plamę. Obok szuflady zapisuje: „Co mi się nie przyda?”, a obok białej plamy: „Czego
zabrakło?”. Poniższe rysunki uczeń wypełnia karteczkami
samoprzylepnymi z zapisanymi krótkimi zdaniami, równoważnikami zdań lub
kluczowymi słowami. Jest to okazja także do analizy przebiegu zajęć i szybkiej powtórki.

Praca domowa:

Uczniowie wykonują w e‐materiale w sekcji „Sprawdź się” pozostałe ćwiczenia, których nie
zdążyli wykonać na lekcji.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Grę edukacyjną uczniowie mogą wykorzystać w fazie przygotowania do lekcji czy pracy
kontrolnej.

Materiały pomocnicze:
 1. Nauczyciel przygotowuje samoprzylepne karteczki.
2. Doświadczenie chemiczne „Patynowanie miedzianych monet”.

Szkło i sprzęt laboratoryjny: talerzyk.

Odczynniki chemiczne: ocet, trzy miedziane monety, np. 1 grosz, 2 grosze, 5 groszy.

Instrukcja wykonania:

Połóż na talerzyku papierowy ręcznik, a na nim miedziane monety, po czym przykryj
całość papierem i zalej octem.
Po kilku godzinach przeprowadź obserwacje.
Wykonaj zdjęcia.

Przykładowe obserwacje: monety pokrywają się zielonym nalotem. Przykładowy wniosek –

Monety pokrywają się patyną: między octem (kwasem octowym) a miedzią zachodzi reakcja
chemiczna.

3. Karta charakterystyki substancji.

4. Karta pracy ucznia:
Plik o rozmiarze 54.07 KB w języku polskim