Właściwości fizykochemiczne tlenku krzemu

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Właściwości fizykochemiczne tlenku krzemu

Głównym składnikiem piasku jest tlenek krzemu(IV).

Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Czy idąc bosymi stopami po piaszczystej plaży zastanawiało Cię, po jakim związku
chemicznym chodzisz? Bez względu na odpowiedź, z pewnością możesz dostrzec to, że
ten związek chemiczny nie rozpuszcza się w wodzie ani z nią nie reaguje. Jego nazwa to
tlenek krzemu(IV) i w tej lekcji dowiesz się na jego temat nieco więcej.
Twoje cele

Zbierzesz informacje na temat odmian tlenku krzemu(IV).

Sformułujesz wnioski na temat właściwości fizycznych i chemicznych tlenku
krzemu(IV).
Zapiszesz i zbilansujesz równania reakcji tlenku krzemu(IV).
Ocenisz charakter chemiczny tlenku krzemu(IV).
Przeczytaj

Tlenek krzemu( IV)

IV
Tlenek krzemu( ), zwany krzemionką, jest związkiem bardzo rozpowszechnionym
w przyrodzie. Stanowi 12%
skorupy ziemskiej, a jeśli uwzględnimy jego obecność
w minerałach, gdzie występuje w postaci związanej (krzemiany, glinokrzemiany), to jego
zawartość osiągnie 52%
skorupy ziemskiej. Krzemionka jest zatem głównym składnikiem
piasku, skał i gleb.

Struktura

Wzór empiryczny tlenku krzemu( IV) nie oddaje jego rzeczywistej struktury w stanie stałym
– tworzy on bowiem rozbudowane struktury przestrzenne.
 Polecenie 1

Przyjrzyj się strukturze krzemionki i określ, z iloma atomami tlenu połączony jest atom krzemu
oraz z iloma atomami krzemu połączony jest atom tlenu.

Struktura krzemionki
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Odpowiedź:

Każdy atom krzemu jest otoczony przez atomy tlenu, znajdujące się w narożach tetraedru
względem tego atomu krzemu.
Budowa przestrzenna tlenku krzemu(IV)
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Tlenek krzemu(IV) jest przykładem związku, który – podobnie jak diament – formułuje
tzw. kryształ kowalencyjny.

Odmiany tlenku krzemu(IV)

Odmiana … Odmiana …
Trydymit

Bezbarwn…
Kwarc

Krystobalit

Barwnykw…

Krzemionka

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Tlenek krzemu(IV) występuje w różnych odmianach krystalograficznych, co oznacza, że

jest polimorficzny. Odmiany te różnią się względem siebie budową wewnętrzną oraz
właściwościami fizycznymi. Krzemionka, w zależności od ciśnienia i temperatury, tworzy
odmiany, takie jak: α-kwarc i β-kwarc, α-trydymit, β-trydymit itd.
Odmiany polimorficzne krzemionki
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Odmiany krystaliczne

Kwarc to minerał, którego twardość w skali Mohsa wynosi 7.

Autor: Didier Descouens, Licencja: CC BY-SA 4.0, Dostępny w internecie: www.wikipedia.org
Ametyst to odmiana fioletowa kwarcu, którego twardość w skali Mohsa wynosi 7.

Autor: Didier Descouens, Licencja: CC BY-SA 3.0, Dostępny w internecie: www.wikipedia.org

Trydymit to minerał, którego twardość w skali Mohsa wynosi 6,5-7.

Autor: Fred Kruijen, Licencja: CC BY-SA 3.0, Dostępny w internecie: www.wikipedia.org

 Krystobalit to minerał, którego twardość w skali Mohsa wynosi 7.
Autor: Rob Lavinsky, Licencja: CC BY-SA 3.0, Dostępny w internecie: www.wikipedia.org

Odmiany bezpostaciowe
 Opal to minerał, którego twardość w skali Mohsa wynosi 5-6,5. Jest oficjalnie
uznany jako kamień szlachetny Australii.

Autor: Noodle snacks, Licencja: CC BY-SA 2.5, Dostępny w internecie: www.wikipedia.org

Ziemia okrzemkowa wykazuje zdolność pochłaniania dużych ilości wody.

Autor: SprocketRocket, Licencja: Domena publiczna, Dostępny w internecie: www.wikipedia.org

Właściwości fizyczne

Tlenek krzemu(IV) jest podstawowym składnikiem piasku. Badając więc właściwości

piasku, możemy jednocześnie określić właściwości tlenku krzemu(IV).
Polecenie 2

Na podstawie przeprowadzonego doświadczenia oceń rozpuszczalność piasku, czyli

w konsekwencji również tlenku krzemu(IV) w wodzie. Zapisz wniosek, który dotyczy
rozpuszczalności tlenku krzemu(IV) w wodzie.

Sprzęt:

probówka;

pręcik szklany.

Odczynniki:

piasek;

woda destylowana.

Wykonanie doświadczenia:
Do probówki dodaj niewielką ilość piasku i wlej wodę destylowaną. Zawartość probówki
zamieszaj pręcikiem szklanym.

Obserwacje:
Nie zaobserwowano zmian. Powstała mieszanina niejednorodna.

Wniosek:
 Polecenie 3

Na podstawie doświadczenia oceń zdolność do przewodzenia prądu przez stały tlenek krzemu(
IV).

Wykonanie doświadczenia:

Do zlewki nasyp tlenek krzemu( IV) i umieść w niej dwie elektrody, połączone w obwód
elektryczny.

Obserwacje:

Żarówka nie zaświeciła się.

Wniosek:

Własność: temperatura topnienia i wrzenia krzemu

Tlenek krzemu( IV) topi się w temperaturze 1723°C, natomiast wrze w 2230°C.

Właściwości chemiczne

Tlenek krzemu(IV) jest tlenkiem o charakterze kwasowym, ponieważ reaguje

z wodorotlenkami, a nie reaguje z kwasami. W reakcji tlenku krzemu(IV) z wodnym
roztworem wodorotlenku sodu powstaje metakrzemian sodu i woda:

SiO2 + 2 NaOH → Na2 SiO3 + H2 O

lub, przy nadmiarze wodorotlenku sodu, powstaje ortokrzemian sodu i woda:
 SiO2 + 4 NaOH → Na4 SiO4 + 2 H2 O
IV
Tlenek krzemu( ) ulega także analogicznej reakcji podczas stapiania
z wodorotlenkiem sodu.

Tlenek krzemu(IV) nie reaguje z wodą, zatem nie zachodzi reakcja tworzenia kwasu
H SiO
2 H SiO4 . Aby uzyskać te kwasy, należy SiO2 najpierw poddać działaniu
3 ani 4
NaOH, a dopiero z otrzymanej soli uzyskać kwasy krzemowe. Zazwyczaj oprócz
prostych kwasów otrzymuje się kwasy polikrzemowe, co obserwuje się za sprawą
powstałego galaretowatego osadu.

Tlenek krzemu(IV) ulega reakcji stapiania z węglanami litowców, co prowadzi do

otrzymania metakrzemianów litowców. Przykładowo, reakcja tlenku krzemu(IV)
z węglanem sodu prowadzi do otrzymania metakrzemianu sodu i tlenku węgla(IV):

SiO2 + 2 Na2 CO3 → Na2 SiO3 + CO2

lub ortokrzemianu sodu:

SiO2 + 2 Na2 CO3 → Na4 SiO4 + 2 CO2

Jedynym kwasem, z którym wyjątkowo reaguje tlenek krzemu( IV) już w temperaturze
pokojowej, jest kwas fluorowodorowy:

SiO2 + 4 HF → SiF4 + 2 H2 O
Warto dodać, że SiF4 jest gazem oraz że wskazany proces jest jednym z procesów. Inny
to:

6 HF + SiO2 → H2 SiF6 + H2 O
Proces ten zachodzi stosunkowo powoli, stąd nie przechowuje się kwasu
fluorowodorowego w szklanych naczyniach.

W wysokiej temperaturze tlenek krzemu( IV) reaguje z węglem:

kJ
SiO2 + 2 C → Si + 2 CO ΔH = 690,36 mol
 Ogrzany tlenek krzemu( IV) i magnez samorzutnie reagują ze sobą:
kJ
SiO2 + 2 Mg → Si + 2 MgO ΔH = −292,7 mol

Słownik
krzemionka

tlenek krzemu( IV)

kwarc

minerał, odmiana polimorficzna tlenku krzemu( IV)

trydymit

minerał, odmiana polimorficzna tlenku krzemu( IV)

krystobalit

minerał, odmiana polimorficzna tlenku krzemu( IV)

Bibliografia
Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej 2, Warszawa 2013.

Słownik PWN
Film samouczek

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym filmem pt. „Właściwości fizykochemiczne tlenku krzemu”,

a następnie rozwiąż zadania.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1UILphaVYwRv

Film samouczek pt. „Właściwości fizykochemiczne tlenku krzemu”
Źródło: GroMar Sp. z o.o., Piotr Dzwoniarek, licencja: CC BY-SA 3.0.

Film dotyczy właściwości fizykochemicznych tlenku krzemu(<math aria‐label="cztery">IV).

Najpierw przedstawiono przykłady występowania tego związku chemicznego, następnie
omówiono budowę kryształu SiO2 . W dalszej części następuje badanie charakteru
chemicznego tlenku krzemu(<math aria‐label="cztery">IV). Na końcu przedstawiono
podział tlenków pod względem charakteru chemicznego.
Ćwiczenie 1

Zaznacz poprawną odpowiedź. Sproszkowany tlenek krzemu(IV):

 ma barwę beżową.

 jest bezbarwny.

 ma barwę żółtą.

 ma barwę białą.
Źródło: Krzysztof Błaszczak.
Ćwiczenie 2

Oceń, czy podane zdania są prawdziwe.

Zdanie Prawda Fałsz

Metakrzemian sodu można otrzymać w reakcji stapiania
tlenku krzemu(IV) z węglanem sodu oraz w reakcji tlenku  
krzemu(IV) ze stężonym roztworem wodorotlenku sodu.
Kwas krzemowy(IV) można otrzymać w reakcji wody
 
i krzemionką.
Tlenek krzemu(IV) jest tlenkiem kwasowym.  
Budowa kowalencyjna kryształów tlenku
krzemu(IV) odpowiada za jego wysoką temperaturę  
topnienia, temperaturę wrzenia oraz twardość.
Szkło wodne to inaczej roztwór wodny krzemianu(IV)
 
baru.
Źródło: Krzysztof Błaszczak.
Ćwiczenie 3
Zaprojektuj eksperyment otrzymywania kwasu krzemowego(IV) H4 SiO4 , podając: pytanie
badawcze, hipotezę, szkło i sprzęt laboratoryjny, odczynniki, obserwacje i wnioski oraz zapisz
odpowiednie równania chemiczne.

Pytanie badawcze:

Hipoteza:

Szkło i sprzęt laboratoryjny:

Odczynniki chemiczne:

Obserwacje:

Wnioski:

Równania reakcji chemicznych:

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Źródło: Krzysztof Błaszczak.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz prawidłowe stwierdzenie.

 Odmiana bezpostaciowa posiada formę wewnętrznej struktury nieuporządkowanej.

 Trydymit występuje w formie barwnej i bezbarwnej.

 Krzemionka występuje tylko w formie krystalicznej.

Ćwiczenie 2 輸

Uzupełnij tabelę informacyjną, która dotyczy tlenku krzemu(IV). Odpowiedzi wpisuj,

zaczynając od dużej litery.

Wzór sumaryczny: .
Stan skupienia w warunkach normalnych: .
Przewodnictwo elektryczne (Tak/Nie): .
Rozpuszczalność w wodzie (Rozpuszczalny/ Nierozpuszczalny): .
Nazwa zwyczajowa: .

Ćwiczenie 3 輸

Zapisz równanie reakcji tlenku krzemu(IV) z węglanem sodu, w stosunku molowym 1 : 1 oraz
w temperaturze około 1100°C.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 4

Połącz nazwę odmiany krystalicznej z fotografią, która ją przedstawia. 輸

kwarc trydymit krystobalit ametyst

Źródło: dostępny w internecie: Źródło: www.tl.m.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0; Źródło: www.commons.wikimedia.org,
licencja: CC BY-SA 3.0; Źródło: www.commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0 nl, Źródło:
www.commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 5 輸

Wstaw w puste miejsca symbole pierwiastków chemicznych tak, aby uzyskać prawidłowy
wygląd struktury krzemionki.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 6 醙

Uzupełnij luki w poniższych zdaniach.

Tlenek krzemu(IV) popularnie zwany jest . Tlenek krzemu(IV) występować

może jako odmiana , w której występuje uporządkowana struktura
wewnętrzna. Jednym z przykładów może być . Tlenek krzemu(IV) również
może istnieć w postaci nieuporządkowanej struktury wewnętrznej, zwanej odmianą
– np. ziemia okrzemkowa i .

Ćwiczenie 7 醙

„Skala twardości Mohsa to dziesięciostopniowa skala twardości minerałów, która

charakteryzuje ich odporność na zarysowania. Twardość ma charakter porównawczy, tzn.
minerał posiadający wyższą wartość twardości może zarysować minerał o mniejszej wartości
twardości. Przykładowo, twardość diamentu wynosi 10, natomiast kalcytu (węglanu wapnia) –
3, co oznacza, że diament może zarysować kalcyt, ale kalcyt diamentu już nie zarysuje.”

Oceń, czy kwarc jest w stanie zarysować diament oraz czy jest w stanie zarysować kalcyt.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 8 難

Kwas fluorowodorowy w postaci cieczy przechowywany jest w butelkach plas kowych,

butlach stalowych, miedzianych lub srebrnych kanistrach. Nie przechowuje się go
w opakowaniach szklanych.

Źródło: h ps://pl.wikipedia.org/wiki/Fluorowod%C3%B3r

Uzasadnij, zapisując równanie reakcji, dlaczego kwasu fluorowodorowego nie można

przechowywać w opakowaniach szklanych.

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 9 難

Przeprowadzono doświadczenie chemiczne, przedstawione na poniższym schemacie.

Schemat doświadczenia
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W doświadczeniu piasek oraz pozostałe reagenty użyte były w stosunku molowym 1 : 2.

Na podstawie powyższego schematu oraz powyższej informacji zapisz obserwacje oraz

wnioski. Podaj równania zachodzących reakcji chemicznych.

Obserwacje:
Probówka 1:

Probówka 2:

Probówka 3:

Równania reakcji zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je
w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Amanda Gałkowska, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Właściwości fizykochemiczne tlenku krzemu

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego, liceum, technikum, zakres

podstawowy i rozszerzony; uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie
podstawowym i rozszerzonym.

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

XI. Zastosowania wybranych związków nieorganicznych. Uczeń:

1) bada i opisuje właściwości tlenku krzemu(IV); wymienia odmiany tlenku krzemu(IV)

występujące w przyrodzie i wskazuje na ich zastosowania.

Zakres rozszerzony

XI. Zastosowania wybranych związków nieorganicznych. Uczeń:

1) bada i opisuje właściwości tlenku krzemu(IV); wymienia odmiany tlenku krzemu(IV)

występujące w przyrodzie i wymienia ich zastosowania.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

przedstawia informacje na temat odmian tlenku krzemu(IV);

formułuje wnioski na temat właściwości fizycznych tlenku krzemu(IV);
pisze i bilansuje równania reakcji z udziałem tlenku krzemu(IV);
 ocenia charakter chemiczny tlenku krzemu(IV).

Strategie nauczania:

problemowa;
asocjacyjna.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja dydaktyczna;
eksperyment chemiczny;
analiza materiału źródłowego;
ćwiczenia uczniowskie;
film samouczek;
sketchnotka;
technika bateria.

Formy pracy:

praca zbiorowa;
praca w grupach;
praca w parach;
praca indywidualna.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i z dostępem do Internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica i kreda/pisak.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel wykorzystuje informacje zawarte w e‐materiale

w sekcji „Przeczytaj” dotyczące występowania tlenku krzemu(IV) w skorupie ziemskiej.
2. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują w portfolio.
3. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Uczniowie określają właściwości
fizykochemiczne tlenku krzemu(IV) – zapisują na tablicy.
4. Zasady BHP. Nauczyciel zapoznaje uczniów z kartami charakterystyk substancji, które
będą używane na lekcjach.

Faza realizacyjna:
 1. Eksperyment chemiczny – „Badanie reakcji tlenku krzemu(IV) z wodą, kwasem solnym
i roztworem wodnym wodorotlenku sodu”. Nauczyciel dzieli losowo uczniów na grupy,
rozdaje karty pracy. Uczniowie wybierają odpowiednie szkło, sprzęt laboratoryjny oraz
odczynniki chemiczne przygotowane na stole laboratoryjnym. Uczniowie samodzielnie
formułują pytanie badawcze i hipotezę. wykonują kolejno czynności podane
w instrukcji (patrz materiały pomocnicze), obserwują zmiany podczas eksperymentu,
zapisują równanie reakcji chemicznej, wyciągają wnioski (wszystko zapisują w kartach
pracy). Nauczyciel monitoruje przebieg pracy uczniów. Po wyznaczonym czasie,
liderzy grup prezentują wyniki na forum klasy. Równanie reakcji chemicznej formie
cząsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej chętna osoba zapisuje na tablicy celem
sprawdzenia poprawności zapisu.
2. Uczniowie samodzielnie zapoznają się z e‐materiałem w sekcji „Przeczytaj”, po czym
wykonują sketchnotkę. Po wyznaczonym czasie, chętni uczniowie prezentują swoją
sketchnotki na forum klasy.
3. Uczniowie w parach pracują z filmem samouczkiem, który przedstawia badanie
właściwości fizykochemicznych tlenku krzemu. Zapoznają się z poleceniem i wykonują
zawarte w medium ćwiczenia. Powrót do fazy wstępnej i porównanie wypowiedzi
uczniów z nowo zdobytymi informacjami.
4. Uczniowie pracują w parach z częścią „Sprawdź się”. Wykonują zadania. Nauczyciel
może wyświetlić treść poleceń na tablicy multimedialnej. Po każdym przeczytanym
poleceniu, daje uczniom określony czas na zastanowienie się, a następnie chętny
uczeń z danej pary udziela odpowiedzi/prezentuje rozwiązanie na tablicy. Pozostali
uczniowie ustosunkowują się do niej, proponując ewentualnie swoje pomysły.
Nauczyciel, w razie potrzeby, koryguje odpowiedzi, dopowiada istotne informacje,
udziela uczniom informacji zwrotnej. Ćwiczenia, których uczniowie nie zdążą wykonać
podczas lekcji, mogą być zlecone do wykonania w ramach pracy domowej.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie na planszy z narysowaną baterią i zaznaczonymi poziomami jej naładowania,

np. co 5‐10% zaznaczają cenkami, w jakim stopniu opanowali zagadnienia, wynikające
z zamierzonych do osiągnięcia celów lekcji. W przypadku, gdy bateria nie jest
naładowana w 100%, zastanawiają się, w jaki sposób podnieść swój poziom posiadanej
wiedzy.

Praca domowa:

Uczniowie wykonują w e‐materiale w sekcji „Sprawdź się” pozostałe ćwiczenia, których nie
zdążyli wykonać na lekcji.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Film samouczek może być wykorzystany przez nauczyciela w ramach lekcji odwróconej.
Uczniowie mogą medium wykorzystać podczas przygotowywania się do lekcji czy pracy
kontrolnej. Uczniowie nieobecni na lekcji mogą film wykorzystać w ramach
samokształcenia do uzupełnienia luk kompetencyjnych.

Materiały pomocnicze:

1. Nauczyciel przygotowuje:

arkusze papieru;
mazaki.

2. Nauczyciel przygotowuje planszę z narysowaną baterią i zaznaczonymi poziomami jej

naładowania, np. co 5‐10% do oceny stopnia opanowania zagadnień oraz cenki dla
uczniów.
3. Polecenie podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich
kartkach):

Czy tlenek krzemu(IV) rozpuszcza się w wodzie?

Czy tlenek krzemu(IV) reaguje z kwasem fluorowodorowym?
Jaki związek chemiczny powstaje w reakcji tlenku krzemu(IV) z wodorotlenkiem sodu?
Jaki charakter chemiczny wykazuje tlenek krzemu(IV)?
Podaj nazwę zwyczajową tlenku krzemu(IV).

2. Doświadczenie chemiczne: „Reakcje tlenku krzemu(IV)”.

Sprzęt i szkło laboratoryjne: probówki, statywy na probówki, łyżeczka, pipety.

Odczynniki chemiczne: tlenek krzemu(IV) w postaci piasku, woda destylowana, kwas solny,
wodny roztwór wodorotlenku sodu.

Instrukcja wykonania doświadczenia I:

Ponumeruj probówki: probówka 1, probówka 2, probówka 3.

Do każdej probówki nasyp niewielką ilość piasku.
Do pierwszej probówki wlej wodę destylowaną.
Do drugiej probówki wlej 15 cm3 kwasu solnego.
Do trzeciej probówki wlej 15 cm3 wodnego roztworu wodorotlenku sodu.
Obserwuj zmiany.

3. Karty charakterystyk substancji.

4. Karta pracy ucznia:
Plik o rozmiarze 70.94 KB w języku polskim